posliminares - parnaseo.uv.esparnaseo.uv.es/editorial/seniloquium/posliminares.pdf · refranes que...
TRANSCRIPT
363RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Listado alfabético de refranes
-A-
1. ADiosrogandoetconelmaçodando.2. Almásroynpuerco,lamejorbellota.3. Amenazados,pancomen.4. Aguapassada,nonmuelemolino.5. Asnaquetienepolino,nonvadrechaalmolino.6. Alvillanodadleeldedo,ettomarsehalamano.7. Antestomanalmjntrozoquealcoxo.8. Apuertaçerrada,buenameajada.9. Aqujçapato,aqujnonsapato.10. Abuenasuela,malapiesa.11. Apalabraslocas,orejassordas.12. Arujdos,fazeelperrobarbecho.13. Amigodehorrosto,sitevinontecognosco.14. AquienDjosquierebjen,lacasalosabe,etaquienmallacasaetfogar.15. Aquelestuamigo,quientequitaderoydo.16. Atuertooadrecho,ayudeDjosan[uest]roconçejo.17. Algunoestaenelstanno,queasynonfazepro,etaotrofazedanno.18. Alquepide,nonledannada.19. Allavanleys,doquierenreys.20. Asazesgoloso,quiencomeloquenontiene.21. Antescuesquefieruas.22. Abuenadefusia,maladesçierta.23. Amoromuerto,grandlançada.24. AyradeDjos,nonaycasafuerte.25. Albueyporelcuerno,alhomeporlapalabra.26. Amuchofablar,muchoerrar.27. Albuenentendedor,pocaspalabras.28. Amuertosyaydos,pocosamigos.29. Alasveses,lieuaelhomeasucasaconquellore.30. Amjpadrellamaronfogaza,ymuéromedefanbre.31. Avoslodigo,fijuela;entendedlovos,minuera.32. Albueyviejo,nonlebusquesabrigo.33. Alperroviejo,nonlellamanchucho.34. Asnodemuchos,loboslecomen.35. Antesquecasas,cataquefases,quenonesnudoqueluegodesates.36. Apocodinero,pocasalud.37. Alosannosmill,tornaelaguaasucovil.
364 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
38. Auemuda,nonfazeagüero.39. Agrandsalto,grandquebranto.40. Alcauallocomedor,atallocorto.41. Abarbamuerta,pocavergüença.42. Abadyballestero,malparamoros.43. Agudillo,agudillo,ybuscadqujenlieuelacarga.44. Abuencallar,llamanSancho.45. Apalabras,palabras.46. Alamalacostumbre,quebrarlelapierna.47. Agujjar,queofresçen.48. Alquetrasquilanenconcejo,nonesporidad.49. Albuencompannon,buenacompanja.50. Ayúdate,yayudarteheyo.51. Arjobuelto,gananciadepescadores.52. Alcorrido,corrello.53. Allegadordelazeniza,yderramadordelafarina.54. ¿Adoiráelbuey,quenonare?55. Aquelesrico,queestábienconDios.56. Afadasmalas,coraçónancho.57. Apococaudal,paucaganancia.
-B-
58. Buenamjgoeselgato,sinonrascunnase.59. Beatusquientjenemaharonquiendemanda.60. Bueysuelto,bienselame.61. Barbaabarba,vergüençasecatan.62. Bordónycalabaza,vidafolgada.
-C-
63. Cadalococonsupiedra.64. Castigaalmalo,etaborrezerteha.65. Compadre,¡quéjatterejotienemjcomadre!66. Críacueruo,etsacartehaelojo.67. ¿Cómmotefesitecaluo?—Peloapelo,pelando.68. Cantarilloquemuchasvesesvaalafuente,odexaelasaolafruente.69. Cállateetcallemos,quesendesnostenemos.70. Çedaçuelonueuo,tresdjasenestaca.71. Cadagallo,ensumuradal.72. Cobdiçiamala,mansillapara.73. Callenbarbasetfablencartas.74. Cadadjapescado,amargaelcaldo.75. Cadagorriónconsuespigón.76. Cientoencampo,etvnoencabo.77. Comadreandariega,dondevo,allávosfallo.
365RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
78. ConloquePedrosana,Domjngoadolesçe.79. Cantarmal,etporfiarenello.80. Conlossoles,todossonpastores.81. Comerynonbeuer,çegaretnonveer.82. Chio,chio,sobremjtrigo.83. Cuerolleno,piezgoenfiesto.84. Cadaqual,consuquadaqual.85. Cadabuhónalabaasusagujas.86. Cosaescusada,altinnosopende.
-D-
87. Deluengasvjas,luengasmentiras.88. DemeDjoscontiendaconquienmeentienda.89. Deoyencientannos,todosseremoscaluos.90. Dexemospadreseabuelos,pornosotrosseamosbuenos.91. Derabodepuerco,nuncabuenvirote.92. Demalguauvieneeloueja,allávalapelleja.93. Dotequjerenmucho,nonvayasamenudo.94. Dimequálesestauan,etdesirteheloquefalauan.95. Deruynvid,ruynsarmiento.96. Delafogazadeuncompadre,buenzaticoaunafijado.97. Dixoelasnoalmulo:Harreacá,orejudo.98. Duennaquemuchomira,pocofila.99. Despuésdevendjmjas,çestos.100. Dosamigosdevnabolsa,elvnocanteelotrollora.101. Dadomalo,asuduennoparese.102. Dopiensahomequeaytosinos,noayestacas.103. Dovnononquiere,dosnonbarajan.104. Delosescarmentados,seleuantanlosarteros.105. Dotupie,heaquimjoreja.106. Dononestásuduenno,estásuduelo.107. Defaré,faré,nuncamepagué;másvalevntomaquedostedaré.108. Dellunesalmartes,pocassonlasartes.109. Dopicaelgallo,picalagallina.110. Delosnesciossefinchenlosjnfiernos.111. Desirefaser,nonesparatodos.112. Demalosybuenos,sefazelaguerra.113. Doviejosnonandan,cueruosnongradan.114. Dexadfazeralhuésped.115. Dondelasdan,aylastoman.116. Derechoapurado,tuertotornado.117. Dostocadostrasvnfuego,elvnoestárostrituerto.118. ¿Dovasduelo?—Allá,dosuelo.119. Desca[l]çateypasa.120. Delocontado,lieuaellobo.
366 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
121. ¿Dojráelbuey,quenonare?122. Danselascomadres,descúvrensela[s]poridades.123. Duechaeslaloba,delasoga.124. Dequiennadanontedeue,bu[e]nossonçincodineros.125. Desatadlacolaalrosýn,quefechaeslacaualgada.126. DeDjosvieneelbien;delasabejas,lamiel;delamar,lasal;delamalamuger,
muchomal.127. ¿Dóndevenides,rascada?—Delllantodelpastordemjcunnada.128. Deluengasogatira,quienporagenamuertesuspira.129. Detienesaquieres,elterciopierdes.130. Depequennasentella,seleuantegrandfuego.131. Djosdémal,porqueayamosbien.132. Depalacio,grandcansa[n]cio.133. ¿Dedóndeereshome?—Dedondeesmjmuger.
-E-
134. EldardillodeBurgos,quitadloetséasevuestro.135. Elgatofurtado,lasorejasdefuera.136. ElánsardeCantipalos,quesalíaalloboalcamino.137. Elcanconrauja,asuduennotraba.138. Elloco,conlapenaescuerdo.139. Elplazer,vísperaesdelpesar.140. Encasallena,aýnafazenzena.141. Enelescarlata,caelaraza.142. Elquemenospuede,lieueelgatoalagua.143. Encadatierra,suvso.144. Elbuenalfayate,desucasaponefilo.145. Elbuey,conelgatosevende.146. Esodigabarbaquefaga.147. Enachaquedetrama,estáacánuestraama.148. Eljuego,pocoetbueno.149. Echadvosadormiretespulgarvoshaelgato.150. Escarualagalinaetfallasupepita.151. Enlatierraagena,lavacacorrealbuey.152. Eljudío,pormedrar,elsábadoalapuerta.153. Elabad,dondecanta,dendeyanta.154. Elpensar,nonessaber.155. Elhomefagaciento,lamugernonletoqueelvjento.156. Envnaora,nonsetomaZamora.157. Elbuenballestero,alossujostira.158. Elperrodelortolano,noncomelafrutanjnquierequelacomaotro.159. Elquelassabe,lastanne.160. Entrecolycol,lechuga.161. Eloromajadoluze,etelremajadoreluze.162. Encadacasa,sucallacalla.
367RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
163. Enelalmoneda,tenlabarbaqueda.164. Enloqueestamos,benedicamos.165. Enlosnidosdeantanno,nonaypáxarosoganno.166. Esodeeseojo,¿fasevosenojo?167. Elrey,mjgallo.168. Elvillanno,quandoseensanna,ensumalensencha.169. Elbu[e]nosufre,maloetbueno.170. Elraboestápordesollar.171. Elmueblesynraýs,prestoselequiebrelaçerujs.172. Elgolpedelasartén,sinonfieretizna.173. Echarlasogatraslapozadera.174. Eldiablononespuercoetgrunne.175. Elfartodelayuno,nonhacuitadonjnguno.176. Elsonmeguardad.177. Elloboetlagupeljaambossondevnaconceja.178. Estonçepierdeladuennahonor,quandodizemaletoyepeor.179. Ellobofazeentresemanaporqueeldomjngononvaamisa.180. Elpancomjdolacompannjadeshechan.181. ElacorrodeEscalona,quequandollegaelaguaeslavillaquemada.182. Elouejademjconpadre.183. Eltuyolieuatealapenna,masnontedespenna.184. Elasnomalo,cabecasaaguija.
-F-
185. Fijofuisteypadreserás,qualfesierestalavrás.186. Fazbienynoncatasaquien.187. Fija,seybuena.—Madre,heaquívnclauo.188. Furtarelpuerco,ydarlospiesporDjos.189. Fazloquetemandatusennor,etasiéntateconélalamesa.190. Fazedlugaracabeçamayor.191. Fazarteycaertehaparte.192. Fízemealbardánycomímeelpan.193. FilaMaría,yotroporvilla.194. Fueporlanayvjnotrasquilado.195. Fartadmeyechadme;sinondormjere,matadme.
-G-
196. Grandtransadoetchicorecabdo.197. Gatoquenoncome,morre.198. Grandverdadetpocoseso.199. GuardevosDios,defechoes.200. Gananciasinpecado,tresnubesendosojos.
368 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
-H-
201. Honrraebicio,noncabenenvnquicjo.202. Huesoquetecayóenparte,rróeloconsotilarte.203. Haxanontienequecomeryconuidahuéspedes.204. Homevjejodecastigarypellónprietodeespulgar,maloes.205. Haeldiabloparte,quandoelrabovaadelante.
-J-
206. Jurasdetraidor,pasossondeliebre.207. Juramala,enpiedracayga.208. Justicia,ynonpornuestracasa.
-L-
209. Loqueojononvee,coraçónnonqujebra.210. LospollosdedueñaMarina,ellosqueríancomeretelladáualesagua.211. Lapuercadelapanadera,hartayquerellosa.212. Lamugeretlagalina,pormuchoandarsepierdaaýna.213. Lasangresinfuegofierue.214. Laspenaspa[ra]elotromundo.215. Loquenuestroes,nonayquiennosloquite.216. Loqueconelojoveo,coneldedoloadiujno.217. Lamentiranonhapies.218. Llegatealosbuenosyserásvnodeellos.219. Loqueesbuenoporelbaço,esmalopa[ra]elfígado.220. Lacobdiciaronpeelsaco.221. Lapobrezanonesvilleza.222. Ladrónybozmayor.223. Loquehasdedaralmuro,daloalgatoyquitartehadecuidado.224. Ládremeelperroynonmemuerda.225. Lazranjustosporpeccadores.226. LaguerradeporsantJuan,pazespa[ra]todoelanno.227. Laletra,consangreentra.228. Lidianlostoros,malpa[ra]lasranas.229. Lamasroynovejaensuzialaherrada.230. Laverdadesverde.231. Lacuballenaylasuegrabeoda.232. Lieuaelasnolacargaynonlasobrecarga.233. Lalabordemannana,pobreze.234. Lançarcosascontraelaguijón.235. Laverdad,fijaesdeDios.236. LospotrosdeGaete,cadaferiavalenmenos.
369RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
-M-
237. Madrastra,elnombreabasta.238. Malsecubre,lacablaconlacola.239. Manosbesahome,quequerrjavercorta[s].240. Miedoha,payoquereza.241. Máscercasonlosdientesquelosparientes.242. Máslohanporlamjelqueporlaçera.243. Mássabeellocoensucasaqueelcuerdoenelagena.244. Metegallegoentupajar,yfasersetehaheredero.245. Másvalealgoquenada.246. Muchosconponedoresdesconponenlanouja.247. Mudarcostumbre,aparesdemuerte.248. Másvalencardosenpaz,quepollosconagras.249. Muchoay,dePedroaPedro.250. Másvalevenjrdesacoamanto,quedemantoasaco.251. Másveendosojosquevno.252. Másvalepaxarilloenmanoquebuytrevolando.253. Másvalesaberqueaver.254. Másvalevergüençaencara,quemanzillaencoraçón.255. Másvalesaltodemata,queruegodehomesbuenos.256. MásvaleaquienDjosajuda,quequjenmuchomadruga.257. Másvaleestarsoloquemalacompannado.258. Malrecabdo,perdiósuasno.259. Mugerdeçincosueldos,marjdodedosmeajas.260. [Madre piadosa, cría hija merdrosa].261. Malageno,depelocuelga.262. Malconmal,seamatafuegoconestopas.263. Maldemuchos,gosoes.264. Malosson,cuernosaojo.265. Mástiramoçaquesoga.266. Mycasillaymifogar,cientsueldosval.267. Másvaleratoacuciadoquedjavagaroso.268. Másvaletuertaquesiega.269. Mjedoguardavinnaquenonvinnadero.270. Másvaleasnoquemelieue,quecaualloquemederueque. [Mientra más moros, más ganancia].271. Másvalepediretmendigar,queveersehomeavergonçar. [Muera Sansón y quantos con él son].272. Malmequierenmiscomadres,porquelesdigolasverdades.273. Másvalemjoquenuestro.274. Mjgajuelademalpan,njlacomasnjnladesatucan.
-N-
275. Njnelenbidiosomedrónjnquiencabeelmoró.276. Nondeueelonbreestenderlapiernamásdequantobastalamanta.
370 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
277. Noséramosconpannuela,ypariónuestraabuela.278. Noalmoco,másdondecuelga.279. Noncabelacubamás,dellena.280. Nonvayasamjfuego,njnveasloqueyocuego.281. Nonaypeorsordoqueelquenonqujereoýr.282. Nonconqujennaçes,masconqujenpaçes.283. Njnenmjhera,njnenmjçivera,trillequienquisiere.284. Negranonmeayasgrado,quequexahazemercado.285. Nonayatajo,syntrabaio.286. Noloquiero,noloquiero,masechádmeloenelcapello.287. Nosetomantruchas,abragasenxutas.288. Nonayladrón,synencubridor.289. Noneslimosna,cubrirvnaltarydescubrirotro.290. Noseasperezosoynonserásdeseoso.291. Noaytalfijocomoelparido,njntalmadrecomolaquepare.292. NjntanlargocommoJamjla,njntancortocommosufija.293. Nocreáysmaridoloquevosvierdes,masloqueyovosdixere.294. Nopreguntesanjngunoqujénes,queelselodirá.295. Nonmepagodelamjgoquecubreconlasalasefiereconelpico.296. Noaymayorpesarquetrabaiarynomedrar.297. Noesporelhueuo,masesporelfuero.298. Nosoríoquenomebuelua.299. NondéDiostantobienanuestrosamjgos,quenosdesconoscan.300. Nonfazepoco,qujenasusamjgosprueua.301. Nonsigasallobofastalamata.302. Notediréquetevayas,masobrastefaréconquelofagas.303. Novalemáslacosadequantodanporella.304. Nadarnadar,yafogaralorilla.305. Noaypeorladrónqueeldecasa.
-O-
306. Ofiçiodemanosnolepartenhermanos.307. Otodo,onada.308. Onbreaperçebido,medioacometido.309. OuejueladeDios,eldiablotetrasquijle.310. Osegar,oengauellar.311. Ollaquemuchofierue,sazónpierde312. Omedaráslayegua,otemataréelpotro.313. Oymalycraspeor,çegódonSaluador.314. Oueiaquebala,bocadopierde.315. Obispoporobispo,séaselodonDomjngo.316. Oyvenjdo,ycrasgarrido.317. Oseapascua,onoseanada.318. Olujdadvosetolvjdarsehavuestrafazienda.
371RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
-P-
319. Pontucabeçaentremjll,loquefueredelosotrosserádeti.320. Passoapasso,vanalexos.321. Pordemáses,laçítolaenelmolino.322. Porculpadelasno,danpalosalaluarda.323. Perdióelasnolosdientes,ynolasmjentes.324. Pagaseelreydelatraiçión,masnodeltraydor.325. Pormuchomadrugar,noamaneçemásaýna.326. Perroquelobosmata,loboslematan.327. Poressotefizquemefagas,canoeresDiosquemevalas.328. Piensaelladrónquetodoshansucoraçón.329. Piedramouediza,nolacubremoho.330. Pensemesantigüaryquebremeelojo.331. Palabrasyplumas,elvientolaslieua.332. Porsíoporno,ponedvoselcapirote.333. Paracadapuerco,aysusa[n]Martín.334. PartióNjculás,parasílomás.335. Pormuchopan,nuncamalaño.336. Peoreslarecaýda,quelacaýda.337. Porvnladrón,pierdençientomesón.338. Portuley,yportuRey,eportugrey,muere.339. Pocaropa,ybuentalante.340. Perdióelruçiolossaltos.341. Poreldinero,baylaelperro.342. Porgrande,nodizenbueno;njnporharre,dacaelfreno.343. Porbienfazer,malprender.344. Porsumal,naçenlasalasalaformiga.345. Porfíamatavenado,nonmonterocansado.
-Q-
346. Quantoamano,tantoadaño.347. Quiennotienedequepagar,elreylefranquea.348. Qualveenalonbre,talprecian.349. Qualporti,talpormj.350. Quienvosfizo,allómenguadeombresbuenos.351. Quienfazeelcogonbro,liéueloenelonbro.352. Quiencreedeligero,aguacojeconfarnero.353. Quiensucarrovnta,asusbueysayuda.354. Quienvnavezfurta,fielnunca.355. Quienfazevncesto,faráçiento.356. Quiennoncreaabuenamadre,creaamalamadrastra.357. Quienhamalvezín,hamalmatín.358. Quienamjfijobesaenlaboca,amjenelcorazón.359. Quienfazelobuenoynofazelobonete,quantohafechotantopierde.
372 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
360. Quienasuenemjgopopa,asusmanosmuere.361. [Quien bien tien y mal escoje, por mal que le venga no se enoje].362. Quienadelantenoncata,atrássefalla.363. Quienenartejura,enarteseperjura.364. Qualtiempo,talatiento.365. Quienconmalanda,Djosleayuda.366. Quienpide,nonescoje.367. Quienenlasfaldassemea,tardeescaliente.368. Quandolabaruadetuvezinovierespelar,echalatuyaenagua.369. Quienbienata,bjendesata.370. Qujenabuenarbolsearrima,buenasonbralecubre.371. Quienmalacamafaze,enellaseyaze.372. Quandotedanlacochinilla,acorreconlasogujlla.373. Quientedamuesso,nontequerrjaveermuerto.374. Quiencomalasduras,comalasmaduras.375. Quientodoloquiere,todolopierde.376. Quandovospedymos,dueñavosdezimos;quandovostenemos,commoqueremos.377. Qualpregunta,talrespu[e]sta.378. Quienmuchoduerme,nuncamedra.379. Quienprimerovjene,primeromuele.380. Quienapostrevjene,primerollora.381. Quienganatresdjnerosygastaçinco,nohamenesterbolsaninbolsico.382. Quienyerrayseenmjenda,aDjosseacomjenda.383. Quienvnacastiga,çientofostiga.384. Quienalloboenvía,carneespera.385. QuienbienquiereaBeltrán,bienquiereasucan.386. Qualpalabradizenalhombre,talcoraçónleparan.387. Quiencalla,piedrasapanna.388. Quiencomeycondensa,dosvesesponemesa.389. Quienmuchamjeltiene,delloechaensusverças.390. Quientiempotieneytiempoatiende,tiempovjenequeserepiente.391. Quienafeoama,fermosoleparesçe.392. Quienamenasa,vnatieneyotraespera.393. Qualesfilamos,talesandamos.394. Quienmuchoabarca,pocoaprieta.395. Qujenluennedeojos,tanluennedecoraçón.396. Quientienelacabra,lamama.397. Quienbiensee,noselauaite.398. Quienburlaalburlador,cientdjasganadeperdón.399. Quiennonasegura,noprende.400. Quandoelloboandaagrillos,njaypaélnjpasusfijos.401. Quetientodealbéitar,quesangralaburraporelrabo.402. Qujenlascosasmuchoapura,noviuevidasegura.403. Qujensolocomesugallo,soloensillasucauallo.404. Quienasolasseaconseja,asolasseremesa.405. Quienasucanquierematar,raujalehadeleuantar.
373RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
406. QualesYllana,talcasapara.407. Qualeselseñor,tallacompaña.408. Qujenmalviuaenestavida,debienacabarsedespida.409. Qujereyduele.410. QuandoDiosnoqujere,lossantosnohanpoder.411. Quequierquediganlasgentes,atymesmoparamjentes.412. Quiennohamjedo,nofazebuenfecho.413. Quiennomjente,novienedebuenagente.414. Quésabeelasno,quecosaesmelcocha.415. Quiennotienemielensuorça,téngaloenlaboca.416. Quienbuenoesensuvilla,buenoseráenSeuilla.417. Quienpocosabe,aýnaloespiende.418. Quiennondadeloqueldol,noalcançaloquevol.419. Quitalacausa,quitoelpeccado.420. Qualmas,qualmenos,todalalanaespelos.421. Quienenfermadelocura,osanatardeonunca.422. Quandolamarseparte,arroyossefaze.423. Quienbueyshauienos,cencerrosseleantojan.424. Quienjuró,nomeengannó.425. Quiencornudoesysecalla,comezóntraeenlasaya.426. Quienpassapunto,passamucho.427. Qujebralasoga,porlomásdelgado.428. Qujentrasotrocaualga,noaguijaquandoquiere.429. Qujenfazeporcomún,fazeporningún.430. Quienbienpaga,señoresdesubolsaetdelaagena.431. Quienamanoagenacata,muchocomeytardesefarta.432. Qujenpresta,susbaruasmessa.433. Quientalfizo,talpadezca.434. Qujenbienoye,bienresponde.435. Quientequisierematar,madrugaymátalo.436. ¿Qujénecharáelçençerroalgato?437. Qujenlafamahaperdida,muertoandaensuvida.438. Quienenfamadoesvnaves,másnegroesquelapes.439. Qujendemiedosemurió,etc.440. Qujensemuda,Diosleayuda.441. Qujennopareçe,pereçe.442. Qujennosealaba,deruynsemuere.443. Qujendelaculebraestámordido,delasonbraseespanta.444. Qujenlavacadelreycome,açientannoslapaga.445. ¿QuévosduelendonPedro,cuchilladasencuerpoageno?
-R-
446. Romerohito,sacaçatico.447. RogamosaDiosporsantos,masnoportantos.
374 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
-S-
448. Sobrecuernos,cincosueldos.449. Somjmanto,alreyninmato.450. Susobrasdizencadavnoqujenes.451. Sueltaprima,laprimera.452. Seamjenemigoetvayaamjmolino.453. Sialgotraes,cómelo.454. Santíguaseelrecuero,conmalestánlosasnos.455. Somalacapayaze,buenbeuedor.456. Seamaridillo,siquieradelodillo.457. Situeresajo,yopiedraquetemajo.458. Sobrebiencomer,elajo.459. Sibien,sinonbien,sinonpássomeallende.460. Solabuenarasón,yazeelenganno.461. Salencautiuos,quandosonbiuos.462. Simeviste,burleme;sinonmeviste,calleme.463. Sonhermanosdevnvjentre,masnondevnamjente.464. SibienmequieresJuan,tusobrasmelodirán.
-T-
465. Taltevea,quenonteconosca.466. Tantoeslodemáscomolodemenos.467. Todolofaré,mascasacondospuertasnolaguardaré.468. Todostirandelacoladelasno,ymássudueño.469. Todolonueuoparecebien,salvoverhombreagenosobresumuger.470. TomadvosconDjos,yquebrarvoshaelojo.471. Tomabien,noncabeenmjcostal.472. Tornafuste,dondefuste.473. Tornadvosavuestromenester.474. Trasquemelodays,rapármelo.475. TraslacasadeDios,moraeldiablo.476. [Tras el silencio, consentimiento].477. Trescosassonquepierdenalomme:putas,ydados,ycominosdeodre.
-U, V, X, Y-
478. Vnagolondrinanofazeverano.479. Vnopiensaelvayo,otroquienloensilla.480. Vnosfazenporqueotrosnonsoncreýdos.481. Vnlocofazeaçiento.482. Vnpuercolodadoquierelodaraotro.483. Vnoensaco,yotroenpapo.484. Vnpadreparaçientfijos,ynoçientfijosparavnpadre.485. Vsofazemaestro.
375RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
486. Vaelreydopuede,ynodoquiere.487. Vasemymadre,putaseaquienmásfilare.488. Vedovas,comovjeresasífas.489. Vergüençaalvno,vergüençaalotro,vedqualmehanparado.490. Vezinasavecinas,avezessedanfarinas.491. Vieiaescarmentada,arregaçadapassaelagua.492. Vinedefuera,ydilebuena.493. Vosalpapa,etyoalacapa.494. Ximenoconsumal,nonveeelageno.495. Yoavosporenmaridar,vosamjporencornudar.496. Yoporserbueno,saltomelamoçaenelcuello.497. Yrsehanloshuéspedes,ycomeremoselgallo.
377RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Índice alfabético en español actual de los refranes.
Abarbamuerta,pocavergüenza.41.Abuencallar,llamanSancho.44.Abuenadefucia,maladescierta.22.Abuenasuela,malapieza.10.ADiosrogando,yconelmazodando.1.¿Adóndeiráelbuey,quenoare?54.Agransalto,granquebranto.39.Ahadasmalas,corazónancho.56.AiradeDios,nohaycasafuerte.24.Alamalacostumbre,quebrarlelapierna.46.Alasvecesllevaelhombreasucasaconquellore.29.Alosañosmil,tornaelaguaasucarril.37.Amipadrellamaronhogaza,ymuéromedehambre.30.Amoromuerto,granlanzada.23.Amuchohablar,muchoerrar.26.Amuertosyaidos,pocosamigos.28.Apalabraslocas,orejassordas.11.Apalabras,palabras.45.Apococaudal,pocaganancia.57.Apocodinero,pocasalud.36.Apuertacerrada,buenameajada.8.AquienDiosquierebien,lacasalosabe;y,aquienmal,lacasayhogar.14.Aríovuelto,gananciadepescadores.51.Aruidoshace,elperrobarbecho.12.Atuertooaderecho,ayudeDiosanuestroconcejo.16.Avoslodigo,hijuela;entendedlovosminuera.31.Abadyballestero,malparamoros.42.Aguapasada,nomuelemolino.4.Agudillo,agudillo,ybuscadquienllevelacarga.43.Aguijar,queofrecen.47.Albuencompañón,buenacompañía.49.Albuenentendedor,pocaspalabras.27.Albueyporelcuerno,alhombreporlapalabra.25.Albueyviejo,nolebusquesabrigo.32.Alcaballocomedor,atadlocorto.40.Alcorrido,corredlo.52.AlMásruinpuerco,lamejorbellota.2.Alperroviejo,nolellamanchucho.33.Alquepide,noledannada.18.Alquetrasquilanenconcejo,noesporidad.48.Alvillano,dadleeldedoytomarhalamano.6.
378 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Algunoestáenelestañoqueasínohacepro,yaotrohacedaño.17.Allávanleyes,dondequierenreyes.19.Allegadordelacenizayderramadordelaharina.53.Amenazados,pancomen.3.AmigodeHorozco,sitevinoteconozco.13.Antescuezas,quehiervas.21.Antesquecases,cataquehaces,quenoesnudoqueluegodesates.35.Antestoman,almentirosoquealcojo.7.Aquelesrico,queestábienconDios.55.Aquelestuamigo,quientequitaderoído.15.Aquízapato,aquínozapato.9.Asazesgoloso,quiencomeloquenotiene.20.Asnaquetienepollino,novaderechaalmolino.5.Asnodemuchos,loboslecomen.34.Avemuda,nohaceagüero.38.Ayúdate,yayudarteheyo.50.Barbaabarba,vergüenzasecatan.61.Beatusquientiene,maharónquiendemanda.59.Bordónycalabaza,vidaholgada.62.Buenamigoeselgato,sinorascuñase.58.Bueysuelto,bienselame.60.Cadabuhónalabaasusagujas.85.Cadacualconsucadacual.84.Cadadíapescado,amargaelcaldo.74.Cadagalloensumuradal.71.Cadagorriónconsuespigón.75.Cadalococonsupiedra.63.Cállateycallemos,quesendasnostenemos.69.Callenbarbasyhablencartas.73.Cantarmalyporfiarenello.79.Cantarilloquemuchasvecesvaalafuente,odejaelasaolafrente.68.Castigaalmaloyaborrecerteha.64.Cedazuelonuevo,tresdíasenestaca.70.Chio,chio,sobremitrigo.82.Cientoencampoyunoencabo.76.Codiciamala,mancillapara.72.Comadreandariega,dondevoyalláoshallo.77.Comerynobeber,cegarynover.81.¿Comotehicistecalvo?—Peloapelo,pelando.67.Compadre,¡quéjarretejotienemicomadre!65.ConloquePedrosana,Domingoadolece.78.Conlossoles,todossonpastores.80.Cosaescusada,altiñosopende.86.Críacuervoysacartehaelojo.66.Cualeselseñor,tallacompaña.405.CualesIllana,talcasapara.404.
379RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Cualmás,cualmenos,todalalanaespelos.418.Cualpalabradicenalhombre,talcorazónleparan.384.Cualporti,talpormí.348.Cualpregunta,talrespuesta.375.Cualtiempo,talatiento.362.Cualvenalhombre,talprecian.347.Cualeshilamos,talesandamos.391.CuandoDiosnoquiere,lossantosnohanpoder.408.Cuandoelloboandaagrillos,nihayparaélniparasushijos.398.Cuandolabarbadetuvecinovierespelar,echalatuyaenagua.366.Cuandolamarseparte,arroyossehace.420.Cuandoospedimos,dueñaosdecimos;cuandoostenemos,comoqueremos.374.Cuandotedanlacochinilla,acorreconlasoguilla.370.Cuantoamano,tantoadaño.345.Cuerolleno,piezgoenhiesto.83.Dadomalo,asudueñoparece.101.Danselascomadres,descúbrenselasporidades.122.DeDiosvieneelbien,delasabejaslamiel,delamarlasal,delamalamujermuchomal.126.¿Dedóndeereshombre?—Dedondeesmimujer.133.Deharé,haré,nuncamepague;másvaleuntomaquedostedaré.107.Dehoyencienaños,todosseremoscalvos.89.Delahogazadeuncompadre,buenzaticoaunahijado.96.Delocontado,llevaellobo.120.Delosescarmentados,selevantanlosarteros.104.Delosnecios,sehinchenlosinfiernos.110.Deluengasogatira,quienporajenamuertesuspira.128.Deluengasvías,luengasmentiras.87.Demalguau,vieneeloveja,allávalapelleja.92.Demalosybuenossehacelaguerra.112.Depalacio,grancansancio.132.Depequeñacentella,selevantegranfuego.130.Dequiennadanotedebe,buenossoncincodineros.124.Derabodepuerco,nuncabuenvirote.91.Deruinvid,ruinsarmiento.95.Detienesaquieres,elterciopierdes.129.Deciryhacer,noesparatodos.111.Dejadhaceralhuésped.114.Dejemospadresyabuelos,pornosotrosseamosbuenos.90.Dellunesalmartes,pocassonlasartes.108.DemeDioscontiendaconquienmeentienda.88.Derechoapurado,tuertotornado.116.Desatadlacolaalrocín,quehechaeslacabalgada.125.Descálzateypasa.119.Despuésdevendimias,cestos.99.Dijoelasnoalmulo,arreacá,orejudo.97.Dimecuálesestabanydecirteheloquehablaban.94.
380 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Diosdemalporquehayamosbien.131.¿Dóndeiráelbueyquenoare?121.Dondelasdan,ahílastoman.115.Dondenoestásudueño,estásuduelo.106.Dondepicaelgallo,picalagallina.109.Dondepiensahombrequehaytocinos,nohayestacas.102.Dondetequierenmucho,novayasamenudo.93.Dondetupie,heaquímioreja.105.Dondeunonoquiere,dosnobarajan.103.¿Dóndevasduelo?—Alládondesuelo.118.¿Dóndevenísrascada?—Delllantodelpastordemicuñada.127.Dondeviejosnoandan,cuervosnogradan.113.Dosamigosdeunabolsa,elunocanta,elotrollora.100.Dostocadostrasunfuego,elunoestárostrituerto.117.Duechaeslalobadelasoga.123.Dueñaquemuchomira,pocohila.98.Echaosadormiryespulgaroshaelgato.149.Echarlasogatraslapozadera.173.Elabaddondecanta,dendeyanta.153.ElacorrodeEscalonaquecuandollegaelaguaeslavillaquemada.181.ElánsardeCantipalos,quesalíaalloboalcamino.136.Elasnomalo,cabecasaaguija.184.Elbuenalfayate,desucasaponehilo.144.Elbuenballestero,alossuyostira.157.Elbuenosufre,maloybueno.169.Elbuey,conelgatosevende.145.Elcanconrabia,asudueñotraba.137.EldardillodeBurgos,quitadloyséasevuestro.134.Eldiablonoespuercoygruñe.174.Elgatohurtado,lasorejasdefuera.135.Elgolpedelasartén,sinohieretizna.172.Elhartodelayuno,nohacuidadoninguno.175.Elhombrehagaciento,lamujernoletoqueelviento.155.Eljudíopormedrar,elsábadoalapuerta.152.Eljuego,pocoybueno.148.Ellobohaceentresemanaporqueeldomingonovaamisa.179.Elloboylavulpejaambossondeunaconseja.177.Elloco,conlapenaescuerdo.138.Elmueblesinraízprestoselequiebrelacerviz.171.Eloromajadoluce,yelremajadoreluce.161.Elovejademicompadre.182.Elpancomido,lacompañíadeshecha.180.Elpensar,noessaber.154.Elperrodelhortelano,nocomelafrutaniquierequelacomaotro.158.Elplacer,vísperaesdelpesar.139.Elquelassabe,lastañe.159.
381RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Elquemenospuede,lleveelgatoalagua.142.Elraboestápordesollar.170.Elrey,migallo.167.Elsonmeguardad.176.Eltuyollévatealapeña,masnotedespeña.183.Elvillano,cuandoseensaña,ensumalensancha.168.Enachaquedetrama,estáacánuestraama.147.Encadacasa,sucalla,calla.162.Encadatierrasuuso.143.Encasallena,aínahacencena.140.Enelalmoneda,tenlabarbaqueda.163.Enelescarlata,caelaraza.141.Enlatierraajena,lavacacorrealbuey.151.Enloqueestamos,benedicamos.164.Enlosnidosdeantaño,nohaypájarosogaño.165.Enunahora,nosetomaZamora.156.Entoncespierdeladueñahonor,cuandodicemalyoyepeor.178.Entrecolycol,lechuga.160.Escarbalagallinayhallasupepita.150.Esodeeseojo,hacevosenojo.166.Esodigabarbaquehaga.146.Fueporlanayvinotrasquilado.194.Gananciasinpecado,tresnubesendosojos.200.Gatoquenocome,morre.197.Grantranzadoychicorecaudo.196.Granverdadypocoseso.198.GuárdeosDios,dehechoes.199.Haeldiabloparte,cuandoelrabovaadelante.205.Hacedlugar,acabezamayor.190.Hajanotienequecomeryconvidahuéspedes.203.Hartadmeyechadme,sinodurmierematadme.195.Hazarteycaertehaparte.191.Hazbienynocatesaquien.186.Hazloquetemandatuseñoryasiéntateconélalamesa.189.Hícemealbardanycomímeelpan.192.Hijasébuena.—Madre,heaquíunclavo.187.Hijofuisteypadreserás,cualhicierestalhabrás.185.HilaMaríayotroporvilla.193.Hombreapercibido,medioacometido.307.Hombreviejodecastigar,ypellónprietodeespulgar,maloes.204.Honrayvicio,nocabenenunquicio.201.Hoymal,ycraspeor,cegódonSalvador.312.Hoyvenidoycrasgarrido.315.Huesoquetecayóenparte,róeloconsutilarte.202.HurtarelpuercoydarlospiesporDios.188.Irsehanloshuéspedes,ycomeremoselgallo.495.
382 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Jimeno,consumal,noveelajeno.492.Juramala,enpiedracaiga.207.Jurasdetraidor,pasossondeliebre.206.Justiciaynopornuestracasa.208.Lacodiciarompeelsaco.220.Lacuballenaylasuegrabeoda.231.LaguerradeporsanJuan,pazesparatodoelaño.226.Lalabordemañana,empobrece.233.Laletra,consangreentra.227.Lamásruinovejaensucialaherrada.229.Lamentiranohapies.217.Lamujerylagallina,pormuchoandarsepierdaaína.212.Lapobrezanoesvileza.221.Lapuercadelapanadera,hartayquerellosa.211.Lasangresinfuegohierve.213.Laverdadesverde.230.Laverdad,hijaesdeDios.235.Ládremeelperroynomemuerda.224.Ladrónyvozmayor.222.Lanzarcosascontraelaguijón.234.Laspenasparaelotromundo.214.Lidianlostoros,malparalasranas.228.Llégatealosbuenosyserásunodeellos.218.Llevaelasnolacargaynolasobrecarga.232.Loqueconelojoveo,coneldedoloadivino.216.Loqueesbuenoporelbazo,esmaloparaelhígado.219.Loquehasdedaralmur,daloalgatoyquitartehadecuidado.223.Loquenuestroes,nohayquiennosloquite.215.Loqueojonove,corazónnoquiebra.209.LospollosdedueñaMarina,ellosqueríancomer,yelladábalesagua.210.LospotrosdeGaete,cadaferiavalenmenos.236.Madrastra,elnombreabasta.237.[Madre piadosa, cría hija medrosa].259bis.Malajeno,depelocuelga.260.Maldemuchos,gozoes.262.Malmequierenmiscomadres,porquelesdigolasverdades.271.Malrecaudo,perdiósuasno.258.Malseamata,fuegoconestopas.261.Malsecubrelacabra,conlacola.238.Malossoncuernosaojo.263.Manosbesahombrequequerríavercortas.239.Máscercasonlosdientesquelosparientes.241.Máslohanporlamielqueporlacera.242.Mássabeellocoensucasa,queelcuerdoenelajena.243.Mástiramozaquesoga.264.MásvaleaquienDiosayuda,quequienmuchomadruga.256.
383RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Másvalealgoquenada.245.Másvaleasnoquemellevequecaballoquemederrueque.269.Másvaleestarsoloquemalacompañado.257.Másvalemíoquenuestro.272.Másvalepajarilloenmanoquebuitrevolando.252.Másvalepedirymendigarqueversehombreavergonzar.270.Másvaleratoacuciadoquedíavagaroso.266.Másvalesaberquehaber.253.Másvalesaltodemataqueruegodehombresbuenos.255.Másvaletuertaqueciega.267.Másvalevenirdesacoamanto,quedemantoasaco.250.Másvalevergüenzaencaraquemancillaencorazón.254.Másvalencardosenpaz,quepollosconagraz.248.Másvendosojosqueuno.251.Metegallegoentupajaryhacérsetehaheredero.244.Micasillaymihogar,ciensueldosval.265.Miedoguardaviña,quenoviñadero.268.Miedohapayoquereza.240.[Mientras más moros, más ganancia].269bis.Migajuelademalpan,nilacomasniladesatucan.273.MuchohaydePedroaPedro.249.Muchoscomponedores,descomponenlanovia.246.Mudarcostumbre,aparesdemuerte.247.[Muera Sansón, y cuantos con él son].271bis.Mujerdecincosueldos,maridodedosmeajas.259.Nadar,nadar,yahogaralorilla.303.Negranomehayasgradoquequejahacemercado.283.Nielenvidiosomedró,niquiencabeélmoró.274.Nienmieranienmicibera,trillequienquisiere.282.NitanlargocomoJamila,nitancortocomosuhija.291.Noalmoco,masdondecuelga.277.Nocabelacubamásdellena.278.Noconquiennaces,masconquienpaces.281.Nocreáismaridoloquevosvieres,masloqueyoosdijere.292.NodeDiostantobienanuestrosamigosquenosdesconozcan.298.Nodebeelhombreextenderlapiernamásdecuantobastalamanta.275.Noeslimosna,cubrirunaltarydescubrirotro.288.Noesporelhuevo,masesporelfuero.296.Nohacepoco,quienasusamigosprueba.299.Nohayatajosintrabajo.284.Nohayladrón,sinencubridor.287.Nohaymayorpesarquetrabajarynomedrar.295.Nohaypeorladrónqueeldecasa.304.Nohaypeorsordoqueelquenoquiereoír.280.Nohaytalhijocomoelparido,nitalmadrecomolaquepare.290.Noloquiero,noloquiero,masechádmeloenelcapello.285.
384 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Nomepago,delamigoquecubreconlasalasyhiereconelpico.294.Nopreguntesaningunoquiénes,queélselodirá.293.Nosetomantruchas,abragasenjutas.286.Noseasperezosoynoserásdeseoso.289.Nosigasallobohastalamata.300.Nosoríoquenomevuelva.297.Notediréquetevayas,masobrasteharéconquelohagas.301.Novalemáslacosadecuantodanporella.302.Novayasamifuego,niveasloqueyocuezo.279.Noséramoscompañuelaypariónuestraabuela.276.Omedaráslayeguaotemataréelpotro.311.Oseapascuaonoseanada.316.Osegaroengavillar.309.Otodoonada.306.ObispoporobisposéaselodonDomingo.314.Oficiodemanos,nolepartenhermanos.305.Ollaquemuchohierve,sazónpierde.310.Olvidadvosyolvidarsehavuestrahacienda.317.Ovejaquebala,bocadopierde.313.OvejueladeDios,eldiablotetrasquile.308.Paganjustosporpecadores.225.Págaseelreydelatraición,masnodeltraidor.323.Palabrasyplumaselvientolaslleva.330.ParacadapuercohaysuSanMartín.332.PartióNicolás,parasílomás.333.Pasoapaso,vanalejos.319.Pensemesantiguaryquebremeelojo.329.Peoreslarecaídaquelacaída.335.Perdióelasnolosdientesynolasmientes.322.Perdióelruciolossaltos.339.Perroquelobosmata,loboslematan.325.Piedramovediza,nolacubremoho.328.Piensaelladrónquetodoshansucorazón.327.Pocaropaybuentalante.338.Pontucabezaentremil,loquefueredelosotrosserádeti.318.Porbienhacer,malprender.342.Porculpadelasno,danpalosalalbarda.321.Pordemáses,lacítolaenelmolino.320.Poreldinero,bailaelperro.340.Poresotehagoquemehagas,quenoeresDiosquemevalgas.326.Porgrandenodicenbueno,niporarredacaelfreno.341.PormuchomadrugarnoamaneceMásaína.324.Pormuchopan,nuncamalaño.334.Porsíoporno,poneoselcapirote.331.Porsumal,nacenlasalasalahormiga.343.Portuley,yportuRey,yportugrey,muere.337.
385RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Porunladrón,pierdencientomesón.336.Porfíamatavenado,nomonterocansado.344.¿QuéosduelendonPedro,cuchilladasencuerpoajeno?443.Quequieraquediganlasgentes,atimismoparamientes.409.Quésabeelasnoquecosaesmelcocha.412.Quétientodealbéitar,quesangralaburraporelrabo.399.Quiebralasogaporlomásdelgado.425.Quienabuenárbolsearrima,buenasombralecubre.368.Quienafeoama,hermosoleparece.389.Quienamanoajenacata,muchocomeytardeseharta.429.Quienamihijobesaenlaboca,amienelcorazón.357.Quienapostreviene,primerollora.378.Quienasolasseaconseja,asolasseremesa.402.Quienasucanquierematar,rabialehadelevantar.403.Quienasuenemigopopa,asusmanosmuere.359.Quienadelantenocata,atrássehalla.360.Quienalloboenvía,carneespera.382.Quienamenaza,unatieneyotraespera.390.Quienbienata,biendesata.367.Quienbienoye,bienresponde.432.Quienbienpaga,señoresdesubolsaydelaajena.428.QuienbienquiereaBeltrán,bienquiereasucan.383.Quienbiensee,noselevante.395.Quienbuenoesensuvilla,buenoseráenSevilla.414.Quienbueyeshamenos,cencerrosseleantojan.421.Quienburlaalburlador,ciendíasganadeperdón.396.Quiencalla,piedrasapaña.385.Quiencomalasduras,comalasmaduras.372.Quiencomeycondensa,dosvecesponemesa.386.Quienconmalanda,Diosleayuda.363.Quiencornudoesysecalla,comezóntraeenlasaya.423.Quiencreedeligero,aguacogeconharnero.351.Quiendelaculebraestámordido,delasombraseespanta.441.Quiendemiedosemurió,etc.437.¿Quiénecharáelcencerroalgato?434.Quienenartejura,enarteseperjura.361.Quienenlasfaldassemea,tardeescalienta.365.Quienenfadadoesunavez,másnegroesquelapez.436.Quienenfermadelocura,osanatardeonunca.419.Quienganatresdinerosygastacinco,nohamenesterbolsanibolsico.379.Quienhamalvecino,hamalmaitino.356.Quienhaceelcogombro,lléveloenelhombro.350.Quienhacelobuenoynohacelobonete,cuantohahecho,tantopierde.358.Quienhaceporcomún,haceporningún.427.Quienhaceuncesto,haráciento.354.Quienjuró,nomeengañó.422.
386 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Quienlafamahaperdida,muertoandaensuvida.435.Quienlavacadelreycome,acienañoslapaga.442.Quienlascosasmuchoapura,novivevidasegura.400.Quienlejosdeojos,tanlejosdecorazón.393.Quienmalvivaenestavida,debienacabarsedespida.406.Quienmalacamahace,enellaseyace.369.Quienmuchamieltiene,deelloechaensusberzas.387.Quienmuchoabarca,pocoaprieta.392.Quienmuchoduerme,nuncamedra.376.Quiennoasegura,noprende.397.Quiennocreaabuenamadre,creaamalamadrastra.355.Quiennodadeloqueldol,noalcançaloquevol.416.Quiennohamiedo,nohacebuenhecho.410.Quiennomiente,novienedebuenagente.411.Quiennoparece,perece.439.Quiennosealaba,deruinsemuere.440.Quiennotienedequépagar,elreylefranquea.346.Quiennotienemielensuorza,téngaloenlaboca.413.Quienoshizo[alcalde],hallómenguadehombresbuenos.349.Quienpasapunto,pasamucho.424.Quienpide,noescoge.364.Quienpocosabe,aínaloexpiende.415.Quienpresta,susbarbasmesa.430.Quienprimeroviene,primeromuele.377.Quiensemuda,Diosleayuda.438.Quiensolocomesugallo,soloensillasucaballo.401.Quiensucarrounta,asusbueyesayuda.352.Quientalhizo,talpadezca.431.Quientedahueso,notequerríavermuerto.371.Quientequisierematar,madrugaymátalo.433.Quientiempotieneytiempoatiende,tiempovienequesearrepiente.388.Quientienelacabra,lamama.394.Quientodoloquiere,todolopierde.373.Quientrasotrocabalga,noaguijacuandoquiere.426.Quienunacastiga,cientohostiga.381.Quienunavezhurta,fielnunca.353.Quienyerrayseenmienda,aDiosseencomienda.380.Quiereyduele.407.Quitalacausa,quitaelpecado.417.RogamosaDiosporsantos,masnoportantos.445.Romerohitosacazatico.444.Salencautivos,cuandosonvivos.459.Santíguaseelrecuero,conmalestánlosasnos.452.Seamaridillo,siquieradelodillo.454.Seamienemigoyvayaamimolino.450.Sialgotraes,cómelo.451.
387RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Sibienmequieres,Juan,tusobrasmelodirán.462.Sibien,sinobien,sinopásomeallende.457.Simeviste,burleme;sinomeviste,calleme.460.Situeresajo,yopiedraquetemajo.455.Solabuenarazón,yaceelengaño.458.Somalacapa,yacebuenbebedor.453.Somimanto,alreymemato.447.Sobrebien,comerelajo.456.Sobrecuernos,cincosueldos.446.Sonhermanosdeunvientre,masnodeunamiente.461.Sueltaprima,laprimera.449.Susobras,dicencadaunoquiénes.448.Talteveaquenoteconozca.463.Tantoeslodemáscomolodemenos.464.Todoloharé,mascasacondospuertasnolaguardaré.465.Todolonuevoparecebien,salvoverhombreajenosobresumujer.467.Todostirandelacoladelasnoymássudueño.466.Tomabien,nocabeenmicostal.469.TomaosconDiosyquebraroshaelojo.468.Tornahuste,dondefuste.470.Tornaosavuestromenester.471.[Tras el silencio, consenso(Quiencalla,otorga)].476.TraslacasadeDios,moraeldiablo.473.Trasquemelodais,rapármelo.472.Trescosassonquepierdenalhombre,putasydadosycominosdeodre.475.Unlocohaceaciento.487.Unpadreparacienhijos,ynocienhijosparaunpadre.490.Unpuercolodadoquierelodaraotro.488.Unagolondrinanohaceverano.484.Unoensacoyotroenpapo.489.Unopiensaelbayo,otroquienloensilla.485.Unoshacenporqueotrosnosoncreídos.486.Uso,hacemaestro.491.Vaelreydopuedeynodoquiere.476.Vasemimadre,putaseaquienmáshilare.477.Vedovas,comovieresasíhas.478.Vecinasavecinas,avecessedanharinas.480.Vergüenzaaluno,vergüenzaalotro,vedcuálmehanparado.479.[Vide ave muda].474.Viejaescarmentada,arregazadapasaelagua.481.Vinedefueraydilebuena.482.Vosalpapa,yyoalacapa.483.Yoavosporenmaridar,vosamíporencornudar.493.Yo,porserbueno,saltomelamozaenelcuello.494.
389RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Paremias contenidas en las glosas.
—A—
1.Aigualdelito,igualcastigo(9.5).Equalem delictum equalem exigit penam.2.Alaseparacióndecuerposlesiguediversidaddeánimos(63.5).Diuersitatem corpo-
rum sequitur diuersitas animorum.3.AlospobresyricosloshizoelSeñordelmismobarro(420.1).Agustín,Comenta-
riossobreJuan:Pauperes et diuites de uno limo fecit dominus.4.Amenudofunestosprincipioslleganafelicesresultados(131.2).5.Aquienelreyhonra,debeserhonradoportodos(167.35).Quem princeps honorat
ab ómnibus est honorandus.6.Aquienquierematarme,puedotomarleladelantera(360.5).Qui vult me interficere
possum eum prevenire.7.Aquienseledebeimpuesto,déseleimpuesto,aquiensedeberenta,déselerenta(75.8).8.Aunsabiodaleocasiónyseráaúnmássabio(483.17).Gregorio,CartaaVincen-
cio:Da sapienti occasionem et sapientior erit.9.Alcrecerlacontumaciadebecrecertambiénelcastigo(461.9).10.Aligualqueunavevolandosindirecciónyunpájarosedirigeapresuradoacual-
quierparte,asíunultraje,divulgadosinmotivo,impregnainclusoaquienlourdió(11.9).Salomón.
11.Antesdeserdiscípulo,pretendesermaestro(21.2;311.7;317,1).Antequam sit discipulus vult esse magister.
12.Antesdeserrecluta,quierehacersesoldado(21.5).Antequam sit tiro vult fieri miles.13.Apártatedelmalyhazelbien(32.8).Dichoprofético.Declina a malo et fac bonum.14.Aquellapartequebrillamásporunajustarazón,debesermayor,aunqueseame-
nor(342.14).Illa pars que iustiori ratione nititur mayor debet licet sit minor.15.Aydelsolitario,yaquesicayese,nohayquienlolevante!(403,1).Salomón.
—C—
16.Cadaunodebealimentarasusdescendientes(351.1).Unusquisque sobolem suma nutriat.
17.Cadaunodebepreocuparsedelosuyoynoenvidiarloajeno(202.1).Unusquisque fruatur suo et non invideat alienis.
18.Cadaunoesenpartelibreyenparteestásometidoaotro(9.32).19.Cesandolacausa,seacabaelefecto(180.6).Cesante causa cesta eius effectus.20.Comamosybebamosydominaremosparasiempre(64.4).Manducemus et biba-
mus et in eternum regnabimus.21.Comeuvaverdeyseembriagaconvino (88.2). Jerónimo,Sobre Isaías:Uvam
acervam comedit et vino inebriatur.
390 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
22.Comocomprendistemal,asírespondesmal(21.14;88.10).Dicho.Sicut prava intellixisti sic prave respondes.
23.Comounavevolandosindirecciónyunpájarosedirigeapresuradoacualquierparte,asíunultraje,divulgadosinmotivo,impregnainclusoaquienlourdió(11.9).Salomón:Sicut auis incertum volans et passer quolibet vadens, sic maledictum frustra prolatum super eum venit qui misit illud.
24.Comprendeprimeroy luegoreprende(21.13;88.9).Salomón: Intellige prius et tunc increpa.
25.Confrecuenciahevistoquealgunosdelosquemeescuchanseofendenendemasía,cuandoellospublicaronabiertamentelosdefectosajenos,yquiénesloscometieron(26.28).TulioCicerón,ContraSalustio:Sepe vidi gravius ofenderé animos auditórium eos qui aliena vicia aperte dixerunt quam eos qui commiserunt.
26.Confrecuencialaopinióndeunosolo,aunqueseadespreciable,superalosconse-josdemuchoseinclusomayores(2.2).
27.Confrecuenciapedimosconvotosloqueseríamejornohaberpedido(150.5).Valerio,libroVI.
28.Conhierrocandenteesnecesariocuraralgunasheridas,cuandonosurtenefectolosremediosdeloscalmantes(138.4).
29.Conlamedidaquehayáistasado,seréismedidos(185.2).Qua mensura messi fue-ritis remanetur uobis.
30.Conunsantoserásunsanto(282.5).Cum sancto sanctus eris.31.Conunsolopecadorsecorrompeelpueblo(491).Polluitur ex uno peccatore populus. 32.Conunaesposacorruptanosóloseconmuevenlosmezquinos;/estedolores
únicoalquelaleycuraconunaseveramuerte(425.4).Virgilio:Cónyuge corrupta non solum tangit aridos. Iste dolor solus quam lex cavet aspera morte.
33.Conunasolaovejaenfermasecontagiatodoelrebaño(490.2).Jerónimo,SobreJeremías.Ex una ove morbida universus grex inficitur.
34.Convieneserseverosconquienespersistenensucontumacia(457.15).In contu-macia persistentibus severos esse nos convenit.
35.Creoquehaberreprimidolalenguaesmiprincipalvirtud.Sócratessearrepintiódehabermedicholoquenuncasecalló(26.15).Catón.Virtutem primam esse puto com-pescere linguam. Socias dixisse me penituit quoque tacuisse nunquam.
36.Cuandonosepuedereclamarlapropiedaddeunbien,sepiensaqueselareco-noce(4.1).
37.CuandopidióRiballoalreyAntígonountalento,lerespondióelreyqueesmásdeloqueRiballodebepedir;entoncesRiballopidióundenario,ylerespondióelreyqueeramenosdeloesconvenientequedéunrey(102.3).Cum Riballus petisset a rege Antigono talentum respondit rex quod plus est quam riballus pettere debeat et tum riballus petiit denarium respondit rex quod minus esset quam deceret regem dare.
38.Cuandounnecioescastigado,elsabiosehacemásastuto(306.10;368.10).Dum stultus punitur sapiens fit astutior.
39.Cuantomáscercanoalamuerteestuvieses,tantomásalertaymásmedrosode-besser(412.6).Gregorio.
40.Cuantounoesmásjusto,tantoserámáspoderoso(342.13).Quanto quisque est iustior, tanto erit potentior.
41.Cuídatedeloscomienzos;ensegundolugaraplicaunremedio,puesprolongando
391RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
losmales,seprovocatardanza(318.17).Ovidio:Principiis obsta sero medicina paratur cum mala prolongas convaluere moras.
42.Cumplelaleyquetúmismohayaspresentado(349.10).Catón:Patere legem quam ipse tulleris.
—D—
43.DadalCésarloqueesdelCésar(167.30).elSeñor.44.Dedosasuntos inconciliables,hágase lamejor combinación (10.4).Ex duobus
contrariis fit optimum temperamentum.45.De toda injusticianingunaesmás funestaque ladequienes,paraengañar, se
comportandemaneraqueparezcanhombresbuenos(309.15).Tulio(Cicerón).enellibroISobrelosdeberes.
46.Deunprincipiosiniestronadieseesperauntérminofeliz(367.11).47.Deunaovejaenfermizasecontagiatodounrebaño(229.2).Ex una ove morbida
universus grex inficitur.48.Deunaraízinfectadanoseproducenfrutos,inclusounamayorcalamidadsete-
meenelfuturo(367.11).49.DebedarseloqueesdelCésaralCésar,loqueesdeDiosaDios(75.9;169.30).
Reddenda sunt que sunt Cesaris Cesari, que sunt dei deo.50.Debeguardarselamismaleyenunasuntomayor,queenunomenor(9.26).51.Debeguardarselamismaleyenunapartequeenlatotalidad(9.27).52.Debensercortadasporelbisturílasheridasquenosientenloscalmantes(261.4).
Ferro enim abscindenda sunt vulnera que fomenta non sentiunt.53.Dejadlos,sonciegosyguíasdeciegos(11.2).Delosnecios.54.Delitosigualessepaganconigualcondena(69.5).Paria delicta mutua compensatione
tolluntur.55.Dichosoaquél,aquienlospeligrosajenoslehacencauto(104.1).Comentaristas.56.Diosnoquierelamuertedelpecador,sinomejorqueseconviertaparaqueviva
(380.10).Deus non vult mortem peccatoris sed ut magis convertatur ut vivat.57.Diosnosedoblegaantelaprofusióndepalabras(26.5).Jerónimo:Verborum mul-
titudine deus non flectitur.58.Dondeestáeldiablo,asuderechaestálamujer(126.20).59.Dondeexisteelmismoprocedimiento,tambiénidénticaley(9.27).60.Dondehaymultitud,allíhayconfusión(26.3;246.2;447.4).Comentaristas.Ubi
est multitudo ibi est confusio.61.Dondehaypeligro,allísevislumbratambiénganancia(145.6).Ubi enim periculum,
ibi et lucrum collocatur.62.Dondehaypluralidad,allíhaydiscordia(117.12).Ubi pluralitas, ibi discordia.63.Dondeseubicaelpeligroallítambiénelbeneficio(374.12).Ubi enim periculum, ibi
et lucrum collocatur.64.Dosmejorqueunosolo(403.2).In ómnibus melius enim duo quam unus.65.Dosrazonespuedenmásqueunasola(427.4).
392 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
—E—
66.Elamormejordesciendequeasciende.Amor plus descendit quam ascendit.—ref490(9).
67.Elamorpaternosuperaatodoamor(492.10).Paternus affectus omnem vincit affectum.68.Elcastigodeunosoloeselmiedodemuchos(383.10).Pena unius metus est multorum.69.Elcastigodeunossalvaaotros(104.2).Aliorum supplicium alios salvos facit.70.Elcuidadodelostrabajosagudizaelingenio(287.11).Labor prolixior fecerit anteire.71.Eldinerosinfincasellamadinerofrágil(171.1).Losancianosdecampo.Pecuniam
sine predio fragillem peculium appellamus.72.Eldondelapalabraseconcedeatodos,sinembargolasabiduríaaunospocos
(249.5).Catón.Sermo datur cunctis animi sapientia paucis.73.Elesfuerzodedicadoamuchascosasesmenorqueeldedicadoaunasola.Quien
seesfuerzaenvariosasuntos,norealizabienninguno(5.6).Enlaglosa.74.Elinfortuniodelpadrenoexcusaaunhijodelasobligacionesdelaciudad(16.7).75.Ellugar[no]santificaalhombre,sinoelhombreallugar(342.2).Non locus sancti-
ficat hominem sed homo sanctificat locum.76.Elmalvasallo,etc(157.8).Proverbio.77.Elmismoasunto[no]debeproducirefectoscontrarios(9.29).78.Elmismohecho[no]debeevaluarsecondistintasmedidas(9.30).79.Elmundosedisponeaejemplodesurey(406.6).80.Elorgullodelosancianoseslacanicie(340.1).Gloria senum est canities.81.Elperrovuelveasuvómitoyelcerdolavadovuelveaencenagarseenelbarro
(336.2).elSeñor.82.Elpezqueunavezfueheridoporunanzueloengañoso,piensaqueentodaco-
midahaymetalhostil(443.2;483.11).Ovidio:Qui semel est lesus falaci piscis ab hamo ómnibus hunca cibis era subesse putat.
83.Elpresentenocontieneloqueseharániloqueocurrirá(164.5).Presens non con-tinet facturum aliter futurum.
84.ElreinodeDiosnoseadquiereporlagrandezadeloscargos,sinoporlaampli-tuddelacaridad(342.16).Non in sublimitate gradium sed in amplitudine caritatis acquiritur regnum dei.
85.Elsentimientosueledeformarlaverdad(391.7).86.ElSeñorcastigaenloshijoslospecadosdelospadreshastalaterceraocuarta
generación(322.5).Et visitat dominus peccata patrum in filios in tertiam et quartam genera-tionem.
87.Elsociodemisocionoessociomío(127.2).88.El testimoniodeunosolonoessuficientepara lacondenadealguien(486.4).
Unius testimonium non sufficit ad alicuius condepnationem.89.Encualquierraza,quienobrajusticiaesaceptadoporDios(452.2).90.Enloquecriticasdeotrostúmismotecondenas,pueshaceslomismoquecriti-
cas(69.6;210.8).Refrán.In quo alteri iudicass te ipsum condempnas, eadem enim agis que iudicas.
91.Enloquejuzgasaotro,túmismotecondenas(208.8).Dicho.92.Enunobsequiosedebeatenderalariquezaydignidaddeldonanteylasdeaquél
aquienseobsequia(102.7).
393RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
93.Envanocorrevelozmentequiencaeantesdellegaralameta(359.13;305.2).Gregorio,Sobrelamoral.Frustra velociter currit qui priusquam ad metas perveniat déficit.
94.Envanohacenmuchosloquepuedehacerseporunospocos(28.4).95.Enverdadnohacesantoaunsacerdoteel lugar,sino laviday lascostumbres
(416.3).96.Entredospeligros,debeapartarsedelmayor(267.5).Inter Duo pericula tutiori est
cavendum.97.Entretodaslasadversidadesdelafortunaeltipomásdesdichadodeinfortunio
eshabersidofeliz(39.11;250.6).Boecio:Inter. Omnes aduersitates fortune infelicissimum genus infortunii est fuisse felicem.
98.Escruelmostraransiedadporlaherenciadeunoqueestávivo(128.2).99.Esdesabioscambiarunadeterminaciónaotramejor(298.7;382.7).Salomón/
Comentaristas:Sapientis est in melius mutare consilium.100.Esdesabioscorregireltropiezodeunloco(104.1;42.1).101.Esdemasiadoinhumanonoaceptarnadadenadie(Prol.25).Antiguoproverbio.
Valde inhumanum est a nemine accipere.102.Esdemasiadoinhumanonorecibirnadadenadie,peromuchomásvilyavaro
ensumogradoexigirlossindistinción(292.16).103.Esdeshonrosoparaunjuezconculparefutarseasímismo(97.15).Catón:Turpe
est doctori culpa redarguit ipsum.104.Esfácileldecaimientodelánimo;perorestablecerelpasoysubiralaltocielo,
esteesfuerzo,estetrabajoespropiodeunospocos,aquienesJúpiteramócomojustosysuardorosavirtudloselevahastaelcielo(287.32).Virgilio:Facilis descenssus animi sed revocare gradum supersaque evadere ad auras, hoc opus hic labor est apucis quos equos amavit Iuppiter et ardens evexit ad ethera virtus.
105.Esfatuoquieneligealmalvado,cuandopuedeelegiralbueno(333.3).Fatuus est qui malum elligit cum possit elligere bonum. Justiniano.
106.Eshonradoeljuicioqueestácontrastadoporlospareceresdemuchos(251.3).Integrum est iudicium quod plurimorum sententiis confirmatur.
107.Esinexpertoelmédicoquepretendecurarlosojosdetodosconunsolocolirio(78.2).Imperitus est medicus qui uno colirio omnium oculos vult curare.
108.Esjustoqueunpríncipeestésujetoasusleyes,puesentoncesseestimaráqueelDerechodebeserguardadoportodos,cuandoinclusoélmismoleprestareverencia(351.3).Iustum est principem legibus obtemperare suis.
109.Eslícitorepelerlafuerzaconfuerza(338.25).Vim vi reppellere licet.110.Esmásapetecibleelfrutoaquienlealimentalaesperanzadealgomásproduc-
tivo(93.4).111.Esmásdichosodarquerecibir(59.19).Beatius est dare quam accipere.112.Esmásdifícilcuraraunenfermoquerecaeenlaenfermedad(336.1).Comenta-
ristas:Gravius est curare infirmum qui in infirmitate reincidit. 113.EsmásimportanteelEstadoqueelpadredecualquiera(16.6).114.Esmásvergonzosoecharaunhuéspedquenoadmitirlo(Prol.23).Turpius eicitur
quam non admittitur hospes.115.Esmayorladádivaymáseficaz,siesdadaporunapersonamayor.Enunob-
sequiosedebeatenderalaposibilidadydignidaddeldonanteydeaquélaquiense
394 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
dona(102.6).Maius enim donum est et efficatius a maiori datum est. In munere attendenda est facultas et dignitas donantis et eius cui donatur.
116.Esmuydurodarpatadascontraelaguijón(470.7).Elapóstol(SanPablo):Durum est contra stimulum calcitrare
117.Esnecesarioabrirconuncuchillolasheridasquenosintieronlacuracióndeloscalmantes(356.5).Ferro necesse est ut abscindantur vulnera que fomentorum non senserunt medicinam.
118.Esnecioquieneligeaunmalvado,cuandopuedeelegiralbueno(334.2).Justi-niano:Fatuus est qui malum elligit cum possit elligere bonum.
119.Espreferiblelaintencióndequienamonestaquelasentenciadequienjuzga(3.1).120.Espreferibletenerloscojosociegosquellorarlosmuertos(267.18).Melius est
quam habere claudos vel cecos quam plangere mortuos.121.Esuntraidorquiennopronuncialibrementelaverdadcuandoesdejusticiade-
fenderlaconlibertad(439.12).JuanCrisóstomo.
—F—
122.Faltaalosdos,quienpretendeservirados.(310.13).Déficit ambobus qui vult ser-vare duobus.
123.Felizaquél,aquienlospeligrosajenoslehacencauto(42.1;104.1).Felix quem faciunt aliena pericula cautum.
—G—
124.Golpeaatuhijoconunavaraylibrarássualmadelamuerte(259.9).Salomón:Percute filium virga et liberabis animam eius a morte.
—H—
125.Hastaquenohayas indagado,noreprendas;yantesdeescuchar,comprendeprimeroyluegoincrepa(21.13).Salomón:Antequam scruteris non reprehendas.
126.Hayquienpiensaquesepuedecortaralavezlacizañayeltrigo(112.1).Jeró-nimo.
127.Hayuntiempoparacallaryotroparahablar(367.25;434.1).Salomón.128.Hayunaépocadesilencioyluegootradeexponer,yaquelaverdadseaprende
primerocallandoydespuéssepredicahablando(387.7;363;434.1).Salomón:Tempus tacendi et tempus loquendi. Veritas prius tacendo didiscitur et prius loquendo predicatur.
—I—
129.Igualdelitoexigeigualcastigo(9.24).Equalem delictum equalem exigit penam.130.Insensibleeselqueda,sinocreyeseenelbeneficio(102.5).131.Interpóndevezencuandogozosentretuspreocupaciones(160.2).Catón:Inter-
pone interdum tuis gaudia curis.132.Inútilmentesehacepormuchosloquepuedehacerseporunospocos(27.4).
Frustra sumit per plura que possunt fieri per pauciora.
395RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
—L—
133.Laautenticidaddeloshechosprevalecesobrelaspalabras(293.5).Veritas ges-torum prevaletermonibus.
134.Lacaídadeunlocosirvedecorrecciónaunsabio(367.8;305.8;483.6).Comen-taristas:Casus dementis correctio est sapientis.
135.Lacienciadelosdoctoresiluminaelmundo(253.2).Doctorum scientia mundus illuminatur.
136.Laconfianzadelaverdadnonecesitadeloslazosdelaspalabras(230.6).137.Lacosechasiempreesmásfértilenloscamposajenosyelganadodelvecino
tienelasubresmáshermosas(65.1).Virgilio,libroVII:Fertilior seges est alienis semper in agris vicinumque pecus grandior ubre habet.
138.Ladesgraciadeunlocoeslacorreccióndeunsabio(305.8;368.8;483.16). Ca-sus dementis correctio est sapientis.
139.Ladiversidaddepersonasexigequesedebaaplicarunamedicinadistinta(78.4).Agustín,CartaaMacedonio:Diversitas personarum diversam videtur velle debere accipere medicinam.
140.Ladiversidaddepersonassecorrespondeconladepensamientos(63.5).Diuer-sitatem corporum sequitur diuersitas animorum.
141. La excesiva familiaridad produce menosprecio (93. 1). Nimia familiaritas parit conceptum.
142.Lahomilíanohacealsacerdote,sinoelsacerdotealahomilía(342.2). Non ca-thedram facit sacerdotem sed sacerdos cathedram.
143.Laignoranciaapáticanoeximedeculpa(48.9).Disoluta ignorantia non excusat.144.Laignoranciaeslamadredetodosloserrores(110.2).Ignorantia est mater cuns-
torum errorum.145.Laignorancianoexcusaanadie,situvolaobligacióndesaberquedesucompor-
tamientoverosímilmentepodríaocurrirunatropello(362.8).146.Laleydebesertalqueseadapteallugaryalaépoca(364.6).Isidoro,enellibro
VdeLasEtimologías.Talis esse debet lex ut loco temporique conveniat.147.Lalibertadesunbieninestimable(60.8).Libertas inexstimabilis res est.148.Lamujerestásometidaalvarónynotieneningunaautoridad,nipuedeenseñar,
nisertestigo,nidarpalabra,nijuzgar(428.17).Ambrosio,LoscomentariosdelAnti-guoyNuevoTestamento.
149.LamujernoestáhechaaimagendeDios(126.21).150.Lamujersecomparaaldiablo(126.19).151.Lanaturalezahaceaunopoderoso, la cienciamásasequible; laprácticamás
resueltoycambiaaunartista;encualquiertrabajolaexperiencialesirvedesustento(493.2).Plinio:Natura potentem ars facilem usus promptum redit artificem et cuilibet artificio prebet experientia nutrimentum.
152.Lanaturalezanoshizoatodossemejantes(420.4).Agustín,ComentariossobreJuan.
153. La negligencia es la madrastra del aprendizaje (237. 4). Negligentia est noverca eruditionis.
154.Lanoblefuriadelleónsabeperdonaraloscaídos(23.3).Parce prostractis scit no-bilis ira leonis.
396 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
155.Lanoblezadecostumbresmandamásqueladelospadres(90.9).Verso.Nobili-tas morum plus dictat quam genitorum.
156.Lapalabraunavezemitidavuelairrecuperable(331.2).Ovidio:Vox semel emissa irreditura volat.
157.Lapalabraunavezemitidavuela irrevocable (331.1).Horacio:Volat emissum semel irrevocabile verbum.
158.Laprimeradelasvirtudesconsisteenretribuiracadaunoloquemerece(153.17).Virtutum prima tribui merentibus convenit.
159.Laprimeraofensamereceperdón(451.1).Prima ofensa veniam meretur.160.Laruinadelosquevandelantesueleserladoctrinadelosquesiguen(368.12).
Séneca:Ruina precedentium solet esse doctrina subsequentium.161.Laservidumbredecaminoosepierdeíntegraoseretienetotalmente(307.4).Et
servitus eundi aut tota amittitur aut tota retinetur.162.Laseveridaddebeejercersesobrelasfaltasdeunospocos(262.4).Agustínenla
CartaalobispoAurelio:Severitas in peccata paucorum est exercenda. 163.Laverdaddeloshechosprevaleceenlospleitos(230.7).164.LaVerdadeselHijodeDios,yaqueélmismodijo:Yosoyelcamino,laverdad
ylavida(387.9).165.LaverdadnoconfundenidestruyelaperfeccióndelDerecho(230.8).166.Laverdadserevelamuchomásnítidaentreelmayornúmeroposibledeopinio-
nes(251.2).167.Laverdadsiemprevence(217.1;230.1).Veritas semper vincit.168.Laverdad,cuandoaduraspenasseladefiende,selaoprime(476.11).Veritas cum
minime defensatur opprimitur.169.Laverdaderacaridadcomienzaporunomismo(241.4).Ordinata charitas a se
ipsa incipit.170.Lavirtuddequiendalaindicaelvalordelodado(102.4).ComentaristasenDe
consuli. 171.Lavirtuddelquedalaindicalamedidadelodado(101.4).ComentaristasenDe
consuli.Virtus dantis est mensura donati. 172.Lavirtudeselpuntomedioproducidoentredosdefectos,detalmaneraqueestá
enelpuntomedioentredosvicioscontrarios(292.23).AristótelesyHoracio:Virtus est médium viciorum utriusque redactum ut puncto medio qui est Inter. Duo vicia contraria.
173.Lavoluntadsedaaentenderconhechos(464.3).Voluntas ipso datur intelligi.174.Lascosasqueentranporeloído,impresionanmásdébilmentelosánimosque
lasexaminadasconlosojos(216.7).175.Lasfechoríascometidasunasolaveztienenremisióndepena(451.8).Justinia-
no:Remissionem venie habent crimina semel comissa.176.Lasleyesayudanaquienesvigilanynoaquienesduermen(149.1;378.1).Vigi-
lantibus et non dormientibus iura subveniunt.177.Lasleyesprestanayudaaquienesvigilanynoduermen(290.1).178.Laspalabrasdelosmalvadosmanchanconsangre(26.26).Refrán.Verba impio-
rum insidiantur sanguini.179.Laspalabrasunavezemitidasvuelanirrevocables(330.1).Volat emissum semel
irrevocabile verbum. Horacio.
397RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
180.Laspropiedadesnosonlasquedelinquen,sinoquienlasposee(322.1).Non enim res sunt que delinquunt sed qui eas possident.
181.Lasriquezassonbuenas,mientrassehaceconellasactosdemisericordia(59.20).182.Ligerossonlosquecreenlasmalashazañasquenopuedenserprobadas(352.5).
Gregorio,CartaaConstantino,obispodeMilán:Leves sunt qui mala credunt que probari non possunt.
183.Loantiguoymásfrecuentadoes tedioso (469.3).Comentaristas:Antiquum et frequentatum odibile est et omne rarum carum.
184.Lobueno,cuantomásescaso, tantomásapreciado(75.3;94.2).Bona quanto rariora tanto cariora.
185.Lomismoobraelexcesoqueeldefecto(466.9).Idem facit plus quod minus.186.Lopersistenteesabominableyloqueraramentesehaceesunprodigio(75.2).
Comentaristas.187.LoqueDiosniegabenigno,loconcedeairado(150.4).Agustín:Deus negat pro-
pitius que concedit iratus.188.LoqueDiosuniónolosepareelhombre.(203.9).Quod dominus iunxit homo non
separet.189.Loqueentraporeloído,impresionamásdébilmentelosánimos(216.7).Hora-
cioyaanciano:Irritant animos demissa per aures quam que sunt occulis subiecta fidelibu.190.Loqueescarne,escarne,yloqueespaja,espaja(95.10).Quod caro est caro est,
quod palea est palea est.191.Loqueescomúndelaciudadnoesdecadaciudadano(429.2).192.Loqueesraroapetecemás(447.1).Quod rarum est plus appetitur.193.Loqueestállenonoadmitemásplenitud(279).Plinio:Quod plenum non recipit
magis plenum.194.Loqueleagradaaunpríncipetienevalordeley(19.1).195.Loquenoestádébildebemantenersedepie(397.6).Comentaristas:Quando non
infirmatur stare debet.196.Loquenoquierasparati,nolohagasaotro(349.24).SagradaEscritura:Quod
tibi non vis fieri tu alii facere non debes.197.Loquenosepermiteennombrepropio,noestarápermitidoenelajeno(9.22).198.Loqueseconcedaauno,noselenieguealotro(349.6). Quod uni conceditur alteri
simili non denegatur.199.Loqueseretarda,noseaparta(109.1).Quod differtur non auffertur.200.Loquesetehagaati,debestúhacerloalosdemás(349.18).Quod tibi vis fieri, tu
alii facere debes.201.Losuyopropionadiepuededecirqueescomún(273.2).Proprium nemo dicta que-
dam esse comune. Ambrosio.202.Losdichosdelosancianosdebenobedecersecomounaley(Prol.).Aristótelesen
elIIlibrodeÉtica:Verba senium ut lex debet obtemperari.203.Losgolpesprevistossuelendolermenos(308.2). Iacula previsa minus ferire solent.204.Loshonoreshacencambiarlascostumbres(344.1). Honores mutant mores.205.Lossecretosdelalmasemanifiestanmedianteactosexternos(464.13). Secreta
animi probantur per actus exteriores.
398 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
—M—
206.Medianteengaños,ellobosecomealcordero(Prol.24).207. Mejor es obrar pocas cosas con cautela, que intervenir en muchas peligrosa-
mente(26.4).Comentaristas: Melius autem est pauca agüere caute quam multis interesse periculose.
208.Mejoressonlasheridasdeunamigo,queloshalagosdeunenemigo(239.2). Meliora sunt vulnera amici quam voluntaria oscula inimici.
209.Muchossonlosllamadosypocosloselegidos(249.5).Et multi sunt vocati pauci vero electi.
210.Muchosvencenaunospocos(427.5).211.Muyfácilmenteseencuentraloqueesbuscadopormuchosymásaúnsison
sabios(251.1).
—N—
212.Nadahaymásdesdichadoquelafelicidaddelospecadores.Nihil est infelicior fe-licitate peccantium. —ref.139(9).
213.Nadasediceacabadocuandoalgoquedaporhacer(359.3). Nihil dicitur actum cum aliquid superest ad agendum.
214.Nadiedaloquenotiene(20.22). Nemo dat quod non habet.215.Nadiedebedeningunamaneraseralabadoporlavirtuddesuspadres,niculpa-
doporsusfaltas(90.7).216.Nadiedebeinculparaotroantesdelimpiarseélmismo(69.1).Non debet quis
alium inculpare prius quam se lauet.217.Nadiedebeponerlahozenlamiesajena(75.8).218.Nadiedebesegarlamiesajena(283.4;75.8).Gregorio: Nemo debet mittere falcem
in messem alienam.219.Nadieestáobligadoaobrarbienporlasleyes,sinoqueseprohíbeobrarmal
(350.17). Per leges nemo bene facere cogitur sed male agüere prohibetur.220.Nadiepuededecirqueespropioloqueescomún(273.2).Ambrosio.221.Nadiepuedeserviradosseñores(310.12;394.6). Nemo potest duobus dominis
servire.222.NadiepuedevivirmásdeldíaqueDioslehayaseñalado(333.2).223.Nadie,queseasabio,maldicelapobreza,lahumildaddecuna,laenfermedad
olamuerte,niloscontóenellotedelasdesgracias(339.5).Ambrosio,Hexamerón:Paupertatem et ignobilitatem egritudinem et mortem nemo sapiens maledixit.
224.Ningunaopinióndeunjuez,queestásiendojuzgado,contieneautoridad(3.2).225.Nocuraelojoloquesanaeltalón(219.2). Non sanat occulum quod sanat calcaneum.226.Nodebeaceptarsecomomaestroquiennoaceptólacondicióndealumno,como
tampocodebeponersealfrentedealgoaquiennosupoobedecer(287.22;318). Non-dum fuit discipulus et vult fieri magíster.
227.Nodebehacernadieloquenohacenlosdemás(319.3). Non debet quis facere quod alii non faciunt.
228.Nodebenadieexigirlocontrariodeloquetieneintencióndepedir(9.18).229.Nodebenadieimponeraotrolaleyqueélmismodesprecia(349.12). Non debet
quis legem alii imponere quam ipse negligit observare.
399RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
230.Nodebenadieinculparaotro,mientrasélnoestélimpio(69.4).231.Nodebenadiereconocerunaobligación,yluegoquejarsecomodealgoinjusto(9.3).232.Nodebencorregirselasleyes,cuandopuedenmantenerse(395.2).233.Nodebenserdesigualesnilosjuiciosniloscontratos(9.25).234.Nodeislosantoalosperros,niechéisvuestrasperlasalospuercos,paraqueno
lasmachaquenconsuspiesyrevolviéndoseosataquen(414.1).JerónimoenelComen-tariosobreellibrodelosJuecesytambiénenSobrelosXIIProfetas.
235.NoescrueldadcastigaruncrimenporDios,sinopiedad.(338.7). Non est crudeli-tas crimina pro deo punire, sed pietas.
236.Noesdignoderecibirunconsueloenlamuerte,quiennopensóquehabríademorir(390.2).Agustín.
237.Noesmásjustoquiengozademayorhonor,sinoquequienesmásjustoéseesmayor(342.1).JuanCrisóstomo. Non qui maior est in honore ille est iustior, sed qui est iustior ille est maior.
238.Noessuficientequererbien,sinomejorobrarbien(107.4).AmbrosioenellibroSobre los deberes: Non satis est bene velle sed etiam bene facere.
239.Noesunamigotodoelqueperdona,niunenemigoquienazota(15.3).240.Noesunaexcusajustauntemorinfundado(439.3).241.Noestimamosnadamásqueridoque,cuandopretendemosunbeneficio;nada
másdespreciable,cuandonolorecibimos(376.5).SénecaenlaLXXXICarta.Nil carius extimamus quam beneficium quando petimus nil vilius cum accepimus
242.Nohaynadamásdesdichadoquelafelicidaddelospecadores(139.9).Agustín,Sobreelniñodelcenturión.
243.Nohayodiomásgravequeunamordisimulado(296.8).244.Nohaypestilenciaquedañemásqueunenemigoencasa(296.7).Boecio:Nulla
pestis efficatior ad nocendum quam familiaris inimicus.245.Nohayunenemigopeorqueunamigofingido.Nihayodiomásgravequeun
amordisimulado(296.8).Non est deterior hostis quam fictus amicus nec odium gravius quam simulatus amor.
246.Nojuzguéisynoseréisjuzgados(115.4).Evangelio:Nolite iudicare et non iudica-bimini.
247.Nopretendasserdemasiadojusto,porquetambiénunjustopereceensupropiajusticia (116.7;150.1;402,2).Salomón: Noli esse nimis iustus quia iustus quandoque in iustitia sua perit.
248.Nopuedenadieerigirungranedificioenunsolomomento(156.1). Non potest quis in uno momento hore mágnum hedificium extollere.
249.Nopuedenadiellegaraunlugaralavezpordoscaminos,niserviradosseño-res,niseralmismotiempohijodeDiosydeldiablo(394.6).Non potest quis duabus viis terram ingredi nec duobus dominis servire nec filius dei et diaboli simul esse.
250.Nopuedenadieseralavezfiscalydefensor(310.2).251.Nopuedenadieserabogadoyjuezenelmismoasunto(310.3).252. No quien comenzó, sino quien perseverase hasta el final será salvo (304. 5).
Evangelio.253.Noseconsideraculpaloqueadmitelacostumbre(480.5).254.Nosedebeatenderalacantidaddedatos,sinoalafesinceradeuntestimonio
(342.15).Non ad multitudinem respici oportet sed ad sinceram testimonmii fidem.
400 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
255.Nosedebeconsiderarcuántosinoconquéintenciónyconquéagradoseda(373.5).Non est considerandum quantum esd qua mente et qua affectatione datur. AgustínenellibroSobre la penitencia.
256.Nosedebeescucharlasvocesvanasdelpueblo(11.7).257.Nosedebemirareldienteacaballoregalado(124.5;373.4;474.3).[Refrán] Non
est respiciendus dens equi donati.258.Nosedebeponerunacarretaantesquelosbueyes(205.4). Non debet quis ponere
caretem ante bobes.259.Noseimputaaquienjuzgaalgosegúnlaopinióndemuchos(319.11).Non im-
putatur illi qui secundum multorum opinionem aliquid putat.260.Nosepuedesepararlacizañadeltrigo(112.1y2).Et factus est qui putat zizania
a frumento posse discerniere.261.Noseasdemasiadojusto,yaqueeljustotambiénpereceensupropiajusticia
(150.1).Salomón.262.Notodoelqueadulaesamigo,nitodoelquecastigaesenemigo(239.2). Non
omnis qui parcit amicus est neque omnis qui verberat inimicus.263.Nuestrospadrescomieronlauvaagriaynuestrosdientesrechinaron(322.13).
—O—
264.Oponteenloscomienzos;tardesepreparaelremedio,pueslosmalesaumentanporlargosretrasos(367.10).Ovidio. Principiis obsta sermo medicina paratur cum mala per longas convaluere moras.
—P—
265.Paracomerhayquetrabajar(287.10). Ut quis manducet debet laborare.266.Paradescansaresprecisotrabajar(287.5). Ad quiescendum opus esse laborare.267.Paratodosloshombreseltérminodelavidaeslamuerte(333.3).Comentaristas.268.Perdonaresinduciratodosalpeligro(481.2).269.Pocoapocounlobosecomealcordero(67.5;320.2). Paulatim lupus comedit
agnum.270.PorDioslosreyesreinanylospoderososimpartenjusticia(126.13).Salomón,
Libro de la Sabiduría. 271.Porlaclemenciadelosjuecessedesencadenaladinámicadelamaldad(260.14).
Comentaristas.Propter iudicum clementiam eruitur iniquorum malevolentia.272.Porlaprimeraofensanodebesernadiecastigado(451.5). Per prima ofensa non
est quis puniendus.273.Porlosoídossefijaladoctrinaenelánimodeloshumanos(386.6).Justiniano.274.¿Porquéhedetenerteyocomopríncipe,cuandotúnomeconsiderasamícomo
senador?(208.7).Domicio:Cur ego te habeam ut principem cum tu me non habeas ut sena-torem.
275.Porsuesfuerzoseconoceaunmuchacho(386).Salomón.276.Porunasolaovejaenfermasecontaminatodoelrebaño(489.5).277.Prometenmaresymontes(22.3). Maria et montes promitentes.
401RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
—Q—
278.Quesobrepesecadaunosuspalabras.Yloquenoquierequesecomentedeél,nolorefieraanadie(26.23).
279.Queriendonoquiero,y,noqueriendo,quiero(286.3).Volens nolo et nolens volo.280.Quienasuvezpresentaenunjuicioescriturascontrarias,nopuedeaceptaruna
yrechazarlaotra(9.14).281.Quienandafraudulentamente,revelasecretos;sinembargo,quienesfiel,oculta
eldelitodeunamigo.Loquehubiesenvistotusojos,nolopubliquesenunadiscusión,novayaaserquedespuésnopuedasenmendarlo,cuandosedifameaunamigotuyo(44.9).SalomónenlosProverbios: Qui ambulat fraudulenter reuelat ..., qui autem fidelis est celta amici comissum. Et que viderint occuli non proferas cum iurgio cito ne postea emendare non possis cum dehonestarent amicum tuum.
282.Quiencalla,consiente(476.1). Qui tacet consentire videretur.283.Quiencalla,cuandoesinterrogado,parecedespreciaralquelepregunta(387.3).284.Quiencalla,otorgaloqueselepregunta(476.6).Qui tacet videtur confiteri que ab
eo interrogantur.285.Quiencarecedeunasolavirtud,carecedetodas(307.17). Qui una virtute caret,
caret ómnibus.286.Quiendapalabras,recibirápalabras(115.1).Qui verba dat, verba recipiet.287.Quienda,siempregoza;quienrecibegozaunaveztansolo(59.20).Severiano:
Qui dat semper gaudet, qui recipit semel tamen.288.Quiendeunsolodisparotratadeconseguirdosliebresdeunasolavez,perderá
ambas(394.2).289.Quiendevosotrosestésinpecado,arrojeelprimerocontraellalapiedra(97.2;
398.19). Qui sine peccato est vestrum primus in illam lapidem mittat.290.Quiendiceloquelevieneengana,puesoyeloquenolegusta(115.1).291.Quiendisimulaconpalabrasynoconelcorazónesunamigofiel(398.19).Catón.292.Quiendisimulaunainjusticiaesmuyastuto(387.6;398.6).Salomón:Qui dissi-
mulat iniuriam calidissimus est.293.Quienesaliviadoenunasunto,enotrosesgravado(10.2).Comentaristas.294.Quieneselegidoparauncargonodebeserapartadodelbeneficiodeesaprebenda
nidesudignidad(153.1).295.Quienesnecioenlaculpa,serásabioenelcastigo(76.1;110.6;138.1).Grego-
rio,Las Morales.296.QuienesprimeroeneltiempoesantesenDerecho(379.2). Qui prior est tempore
potior est iure.297.Quienestésinpecado,etc(398,20).298.Quienhabla sin reflexión sufriráperjuicios (311.25).Qui inconsiderate loquitur
sentiet mala.299.Quienhubiesecumplidotoda la leyyhubiesepecadoenunsoloartículo,se
hacereodetodos (307.18). Jerónimo,Contra Joviniano:Qui totam legem servaverit et peccaverit in uno, factus est omnium reus.
300.Quienincurreenamenazas,provocasangre(150.2).Proverbio:Qui minis emergit, elicit sanguinem.
402 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
301.QuienjuzgacorrectamenteyesperaelpremiodeunarecompensacometeunfraudecontraDios,porque,lajusticiaquedebeimpartirgratis,lavendióalrecibirdinero(205.7).Gregorio: Qui recte iudicat et premium remunerationis expectat fraudem in deum perpetrat.
302.Quienmeteensusenounaserpienteesatormentadoporella(66.7).303. Quien mucho se suena las narices se provoca una hemorragia (339; 400, 1).
Salomón,Los Proverbios.304.Quienniplanta,niriega,notienenada,sinoqueDiosledaunbeneficio(126.15).305.QuienobrajusticiaesaceptadoporDios(450.2).Qui facit iustitiam acceptus est deo.306.Quienobraligeramente,tendráqueapresurarsealarrepentimiento(21.20;311.
23).Séneca. Qui cito facit, ad penitentiam preparat.307.Quienpocoseesfuerza,pocoavanza(417.1). Qui parum studet, parum perficit.308.Quienprestauntestimonioporunconjunto,nolohaceporningunoenconcreto
delconjunto(429.1).309.Quienquierecorregiralosdemás,corríjaseélantesyalossuyos(157.7). Qui
alios vult corrigere prius corrigat se et alios.310.Quienseatreveadecirloqueleapetece,tendráqueescucharloquenoleagrada
(178.2).Qui pergit dicere que vult audit. Que non vult.311.Quiensededicaadosasuntos,nocumplebienninguno(310.1;394.1;Epílogo
18).Quod ad utrunque festinat neutrum bene peragit.312.Quiensedivideendosnotieneplenopoderdesucuerpo(5.5).313.Quiensientelacargadebesentirtambiénelprovecho(9.21;145.3;374.13).
Justiniano: Qui sentit honus (sic) sentire debet et commodum.314.Quiensimulaconpalabras,noesunamigofieldecorazón;túcompórtatedetal
maneraqueelarteseburledelarte(295.5).Catón. Qui simulat verbis nec corde est fidus amicus.
315.Quiensirvealaltar,vivadelaltar(153.1;327.12;374.10). Qui altari servit de altari vivere debet.
316.Quiensueltapalabras,escucharápalabras(115.1).317.Quientieneciencia,ataydesata(159.2). Qui scientiam habet ligat et soluit.318.Quienunavezfuemeretriz,siempreselaconsideraentalestado(367.14).319.Quienvelomásútilytomalopeor,sindudalefaltaunrayodeluz(334.3).Juan
Fabricio: Qui vidit utilius et sumit deteriora absit ei radius luminis absque mora.320.Quienvivesinrepartirsueldos,tienequevivirsinserviciodeesclavos(403.3).321.Quienescritican,soplanalpolvoylevantantierraasuspropiosojos(11.2).Gre-
gorio:Detrahentes enim in pulverem suflant et in occulos suos terram excitant.322.Quienesnoserefrenanporeldeseodelavirtud,almenospormiedoseaparten
desutemerariaaudacia(356.8). Qui non virtutis amore pene saltem formidine a sue temeri-tatis audacia sunt refrenandi.
323.QuienesposeenlugaresútilesdelaRepública,unavezhechalasubasta,tambiénlostomanbajosuprotección(10.1).
324.Quienestienenqueelegiraalguienparaalgoestánobligadosaelegir (12.3).Justiniano.
325.Quienesusandeundoblederechoexcluyenaquienespuedenusardeunosolo(427.3).
326.Quizásalarrancarlacizañasearranquealavezeltrigo(112.2).Agustín,Libro del Bautismo.
403RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
—S—
327.Seaumentaelcastigoaquientienecomocostumbreundelito(461.16). Augetur pena illi qui assuescit delictum.
328.Secastigaalhijoporlosdelitosdelpadre(322.12).Comentaristas:Saepe punitur filius ex delicto patris.
329.Secompramáscaroloqueseobtieneporsúplicas(129.1).330.Secontagiaciertamenteelpuebloporunsolopecador(489.5).331.SedebeanteponerelEstadoalaesposa,alpadreyalamadre(16.14).332.Sedebeelegirelmenorentredosmales(267.1). De duobus malis minus est eligendum.333.Sedebeperdonaralosdelincuentes,queporsusolidezyhabilidadpuedanllegar
aserútilesalpueblo(16.12).334.Sedebevalorarloquecadaunomerece,noloquepuededar(342.10). Quantum
quisque mereatur, non quantum dare suficiat est extimandum.335.Seencuentramásfácilmenteloqueesbuscadopormuchos(404.2).Facilius in-
venitur quod a pluribus queritur.336.Sejuzgaacadaunocualmuestrasuhábito(393.1).337.Sialguienhasidonombradoparaunaheredadentremuchascondiciones,no
puederechazarunasyaceptarotras(9.7).338.Sialguienignora,seráignorado(110.6).Si quis ignorat, ignorabitur.339.Simeamas,apacientamisovejas(385.2).elSeñoraPedro.340.Siobservaseltrabajodeunoquemendiga,convienequepongasaldescubiertola
herida(287.33).Boecio: Si operam mendicantis expectas, oportet ut vulnus detegas.Boecio.341.Siunciegoconduceaotrociego,ambosalavezcaeránenunazanja(76.22). Si
cecus cecum ducit ambo pariter in foueam dillabuntur.342.Siemprehayquerecurriralaintenciónenlaspalabrasdequienalabaolasde
quienvitupera(411.1).Gregorio.343.Sinnisiquieraserdiscípulo,pretendehacersemaestro(316.1).344.Sonciegosyguíasdeciegos(11).Ceci sunt et duces cecorum.345.Soncompañerosdesolazquieneslofuerondelasfatigas(374.2). Sunt socii con-
solationum qui fuerunt passionum.346.Sonpreferibleslasheridasdeunamigoquelosblandoshalagosdeunenemigo
(15.3). Meliora sunt enim vulneri amici quam blanda oscula inimici.
—T—
347.Talcomoenelpropiotrabajolamadredelasarteseselcumplimiento,asílane-gligenciaeslamadrastradelaciencia(493.5).PapaAnacleto.
348.Talcomoeselgobernantedeunaciudad,asísonquieneshabitanenella(406.7).349.Talcomounocomprende,asíresponde(88.11).Agustín,ExplicacióndelsalmoIV.350.Tantoalospobrescomoalosricosloscubrirálamismatierra(420.1).Agustín,
ComentariossobreJuan. Pauperes et divites una terra supportat.351.Tieneunmaderoenelojoyquieresacarunapajadelojodesuhermano(97.1).
Trabem gestat in occulo et vult educere festucam de occulo fratris sui.352.Todohombreesmentiroso(413.3).Elprofeta.353.Todoloqueesescasoseestimamás(93.5).
404 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
354.Todoloqueesexcesivosevuelvevicio(447.6).355.Todoloqueespoco,seabarcamejor(26.6). Omne quod rarum est plus amplectitur.356.Todoloraroesapreciado(469.3).357.Todoscuantosamanlamentirasonhijosdeldiablo(464.8).358.Todosloshombresnacenlibres(420.2).Agustín,ComentariossobreJuan: Om-
nes homines liberi nascuntur.359.Todos loshombressoniguales (420.3).DerechoNatural:Omnes homines sunt
equales.360.Todoslosmaleshannacidodecircunstanciasbuenas(475.1). Omnia mala sunt
orta ex bonis rebus.361.TodosprocedemosdeAdán(418.5).Agustín,ComentariossobreJuan: Omnes
ab adam processimus.362.Todossomosdébilespornaturaleza(420.6).Agustín,ComentariossobreJuan.
—U—
363. Un delito cometido por una gran masa de pueblo se aminora enormemente(260.5).
364.Unenfermonobuscaunmédicoelocuente,sinoquesepacurar(26.19).365.Unhechoreincidente,sedebecastigarduramente(68.3).Gregorio: Factum ite-
ratum magis puniur366.Unhijosabioeselorgullodelpadre(253,7;191;296.3;359.3).Jerónimoenla
CartaaNepotiano:Gloria patris est filius sapiens.367.Unjuramentohechoconartimañaengañaaquienjura(191.4).Comentaristas.368.Unratónenunaalforja,unavíboraenunregazoyelfuegoenelsenomalamente
puedendarpruebasdehospitalidad(Prol.22;66.1;357.1;496.5).Proverbiovulgar:Mus in pera, serpens in gremio et ignis in sinu male consueverunt se hospitibus exhibere.
369.Untestigorepentinosereduceacenizasmedianteeltestimoniodeotrosfalsos(26.26;311.24).Refrán: Et qui testis est repentinus concremat lingua mendacium.
370.Untestimoniorepentinonotienevalor(26.25;311.26). Repentinum testimonium non valet.
371.Unúnicoymismoasuntonodebesertratadoconleydistinta(9.28).372.Unvasallodemivasallonoesvasallomío(127.5).373.Unvientresaciadofácilmentediscutedeayunos(175.1).Jerónimo:Plenus venter
facile de ieiuniis disputat.374.Unacausaestratadamásdetalladamenteporsudueñoqueporsuadministrador
(468.4).Fidelius per dominum quam per procuratorem causa tractatur.375.Unaheridaabiertadenuevosecurademasiadolentamente(336.2). Vulnus itera-
tum tardius sanatur.376.Unaserpienteencantada,queintroduceunoídoentierrayelotrolotapaconla
colaparanooírelencantamiento(281.5). Aspis que aurem alteram calcat in terra, alteram obturat cum cauda ut incantationem audire non possit.
377.Unasogatriplenoserompefácilmente(427.1;369.3). Triples funiculus de facili non rumpitur.
378.Unasolachispahubo,peroalnoserapagadadeinmediato,devastóconsullamatodalaciudad(130.1).JerónimosobreAlejandría.
405RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
—Y—
379.YodiríaqueestoesunacargadelaFortunaadversa,porquecuandoinfligeal-gunadesgraciaalosdesdichados,creenqueelloshanmerecidoloquesoportan(23.4).Boecio. Hoc tamen dixerim esse aduerse fortune sarcinam quod dum miseris aliquod tamen infligitur que perferunt meruisse creduntur.
407RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Autores y obras citados en las glosas.
Apocalipsis.Aristóteles II libro de Ética.Beda: De temporibus liber. De temporum ratione. In V exemplo Petri. Omellia XLIII. Omellia XXII.Boecio.Catón.Cicerón,Tulio: Contra Salustio.Clemente,Papa: Constitutiones Clementis Papae V. [Constitutiones Clementis Papae V, / cum apparatu Johannis Andreae, 1476CódigodeJustiniano. Comentaristas: prohemio. Intitutiones justiniani.Comentaristas De nuptiis. Sobre los gobernadores. De consuli, (In auctoribus). De questore.Isaías,¿delasglosas?Ovidio ¿de las glosas?PapaNicolás: Contra Lotharium.Plinio ¿de las glosas?Rabano: Ad Eribaldum. Sobre las cargas eclesiásticas.SanAgustín:43Tratadosy21Cartas.Tratados: [Las confesiones] Contra epistolam Parmeniani,
408 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Contra Felicianum, Contra mendacium, Contra Pellagianos, [Contra Petiliano] [Contra los donatistas] [Contra los maniqueos] De adulteriis coniugis, De arbore interdicta, De baptismo contra Donatistas, De baptismo parvulorum, De bono coniugali, De cathequizandis rudibus, De ciuitate Dei, De collatione Sancti Johannis Baptistae, De concordia fratrum, De contemptu mundi, De cura episcopatus, De diversis quaestionisbus ad Simplicianum, De doctrina xtiana, De fide pationis et consensus, De Genesi adversus Manichaeos, De haeresibus, De incarnatione verbi, De inmortalitate animae. De libero arbitrio, De magistro, De natura boni, De observantia ieiunii, De opere monachorum, De poenitentia, De quaestionibus Exodi, De quaestionibus Genesi, De regula, De vera religione, De verbis Domini, De vita beata, De vita cristiana, Enchiridion, In sermone centurionis, In sermone de communi vita clericorum, In Vº psalmo, Liber Confesionum, Sermo de Aelia, Super Johannem, Super psalmum III,
409RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Cartas: [A Fortunato, obispo de Nápoles] [A Auxilio, obispo] [A Januario] [A Marcelo] [A Edicia] [A Sipontino, obispo] [A Marcelo] [Sobre la epístola a Tito] Ad Anastasiam, Ad Antoninum, Ad Aurelium episcopum, Ad Aurelium et Paulinam, Ad Bonifacium episcopum, Ad Casularium, Ad Donatum presbiterum, Ad Hieronymum (6). Ad inquisitiones Januarii, Ad Macedonium, Ad Marcellinum comitem, Ad Pascentium comiten, Ad Peregrinum episcopum, Ad Pollentium, Ad Probam, Ad Publicolam, Ad Rusticum, Ad Severum episcopum, Ad Valerium comitem de nobilitis moribus, Ad Valerium episcopum, Ad Vicentium donatistam,SanAmbrosio:30obras. Ad Sabinum, Annotationes in librum Exodi, Annotationes in librum Levitici, Annotationes in librum Numerorum, Annotationes in librum Psalmorum, Contra Arrianos, De Abraham patriarca, De benedictionibus Patriarcharum, De bono mortis, De dignitate conditionis humanae, De fide resurrectionis, De fuga saeculi, De gregi, De Nabuth, De Noë et Arca,
410 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
De officiis libri tres, De Paradiso, De Patriarchis, De poenitentia. De sacerdotali dignitate, De sacramentis, De Spiritu Sancto, De Tobia seu adversus foenoris, De viduis, De vocatione omnium gentium, Hexamerón, Sermones de tempore, [Opera omnia] [Epistolae]SanBonifacio,martir,(Papa). Carta al rey de los anglos. Carta a Juni, rey de los anglos. Libro VI Sobre los excesos de los prelados. [Liber sextus Decretalium Bonifacii Papae VIII / cum apparatu Johannis Andreae, c.
1470-72]SanCipriano: Ad Pomponium de virginitate. Epistola contra hereticos. Carta a mi querido hijo.SanGregorio:17obras. Ad Agustinunm anglorum episcopum, Ad Anastasium presbiterum, Ad Antemium subdiachonum campanie, Ad Brimichel de francorum regimine, Ad Castorium notarium Ravennae, Ad episcopum augustensem, Ad episcopum Sipontinum, Ad Johannem episcopum siracusanum, Ad Maximianum siracusanum episcopum, Ad Petrum subdiaconum siciliae, Ad Siagrum episcopum, Ad Vincentium, Dialogui, Epistula ad Candidum, Epistula ad Maximianum, episcopum Siracusae, In registro, Moralium libri XXX, [A Valerio]SanHilario: De Trinitate.
411RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
SanIsidoro: Ethimologiae, V, VII, XX. Carta al obispo Masiano. Libro II de Las Sentencias. Libro II de Los Sinónimos. Sobre el sumo Bien.SanJerónimo,principalmentedelasCartas,55obras: Ad Agustinum, Ad Amandum, Ad Chrysogonum, Ad Eustochium, Ad Evandrum, Ad Florentium monachum, Ad Heliodorum I, Ad Heliodorum II, Ad Innocentium amicum, Ad Marcellum, Ad Marcum, Ad Nepotianum, Ad Paulinum, Ad Paulam et Eustochium, Ad Rufinum, Ad Rusticum Gallum, Ad Rusticum monachum, Ad Rusticum narbonensem episcopum, Ad Rusticum, Ad Theophilum, Ad virgines Hermonenses, Aduersus Iovinianum, Adversus Arrianos de sua fide, Adversus Helvidium, Adversus Pelagianos, Contra Joannem Hierolymitanum. Contra Jovinianum, Contra Rufinum, Contra Sabinum, De custodia virgnitatis, De institutione monachi, ad Paulinum, De iudicio pueri Solomonis, De non divellendo matrimonio absque mutuo consensu, De perpetua virginitate Mariae, De tribus quaestionibus, De vita clericorum, De vita eremitica, In epistolam Pauli ad Galatas libri tres, In epistula ad Ephesios, In epistula ad Titum,
412 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
In Isaia, In Jeremia, In Levítico, In librum Iudicum, Invitatio ad mutuum amorem, Quaestiones in Genesim, Super Danielem, Super Matheum, Super Sophoniam, Super XII prophetis, Vita Pauli eremitae, [Sobre Malaquías]SanJuanCrisóstomo: Epistola ad Hebreos. III Homilía sobre Mateo. Homilía XVII.SanPablo: Epístola a los romanos. Epístola a los efesios.SanPróspero: De contemplativa vita.Ulpiano:Valerio: Libro VI.
413RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Abreviaturas utilizadas en las notas.
aRistóteles:Aristóteles,Tratados éticos-morales.Trad.deFranciscodeP.Samaranch.Ma-drid,Aguilar,1991.
aRnalte y luCenda:DiegodeSanPedro,Obras completas I: Tractado de Amores de Arnalte y Lucenda. Sermón.Ed.deKeithWhinnom,Madrid,Castalia,1985.
Campos-baRella: JuanaG.Campos.AnaBarella,Diccionario de refranes.Madrid,Espasa-Calpe,1993.
CanC. de palaCio: Cancionero musical de Palacio, Ediciónde JoaquínGonzálezCuenca,Madrid,Visor,1996.
Castigos e doCumentos: Anónimo.Castigos e documentos del Rey don Sancho[IV,ElBravo].Ed.dePascualdeGayangos:Escritores en prosa anteriores al siglo XV. Madrid,Bibliote-cadeAutoresEspañoles,tomo51,1952.
CastRo guisasola: F.CastroGuisasola,Observaciones sobre las fuentes literarias de «La celes-tina». Madrid,RevistadeFilologíaEspañola.Anejo5,1973(1924).
Celestina: Anónimo/FernandodeRojas,Tragicomedia de Calisto y Melibea.Edicióncrí-ticayestudiosdeFernandoCantalapiedraErostarbe,Kassel,Reichenberger,2000;trestomos:I,La celestina y su autoría,I-XIII,1-238;II,Edición crítica,I-XXIV,239-854;III,Floresta celestinesca,I-XXIV,855-1677.
ComentadoR.Manuscritonº17.631delaBibliotecaNacionaldeMadrid.LetradelsigloXVI.CoRbaCho:MartínezdeToledo,Alfonso,Arcipreste de Talavera o Corbacho.Ed.deMi-
chaelGerli.Madrid,Cátedra,1981.CoRReas: Correas,Gonzalo.Vocabulario de refranes y frases proverbiales. a)Ed.deLouis
Combet,Burdeos,Institutd’ÉtudesIbériquesetibéro-Américainesdel’UniversitédeBordeaux,1967.b)Ed.deVíctorInfantes,Madrid,VisorLibros,1992.c)Ed.di-gitaldeRafaelZafra,UniversidaddeNavarra-EdicionesReichenberger,Pamplona-Kassel,2000.
CovaRRubias:,SebastiándeCovarrubias,Tesoro de la lengua castellana o española.Ed.deMartíndeRiquer,Barcelona,AltaFulla,1987.
de las viejas: ÍñigoLopedeMendoza,MarquésdeSantillana.Refranes que dizen las viejas tras el fuego.Ed.deHugoÓscarBizarri.Kassel,Reichenberger,1995.
diálogo de la lengua:JuandeValdés,Diálogo de la lengua.Ed.deJoséF.Montesinos,Madrid,Clásicoscastellanos.Ed.de«Lalectura»,1928.
diChos de sabios y philósofos, traducidodelcatalánalcastellanoporJacobÇadiquedeUclés,Ms.1865(SAI,fols.172r-181r)delaBibliotecaUniversitariadeSalamanca.Ed.electrónicadeMaxim.P.A.M.Kerkhof,Univ.CatólicaNijmegen,1999.
espinosa: E.deEspinosa,Refranero (1527-1547).Edi.deE.S.O’Kane,Madrid,BRAE,anejo18,1968.
floRes de filosofía: Ms.escur.S.II,13.Ed.electrónicadeHugoÓscarBizzarri,Univ.deBuenosAires,1997.
414 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
g. alfaRaChe: MateoAlemán,Guzmán de Alfarache.a)Ed.deSamuelGiliGaya,Madrid,1926-36,Clásicoscastellanos,tomos,73,83,90,93y114.||b)Ed.deEnriqueMira-llesGarcía.Madrid,Bruguera–Orbis,1983.
glmendoza: LosrefranesquerecopilóÍñigoLópezdeMendozapormandadodelReydonJuan.Agoranuevamenteglosados(1541).Edi.deJoséMaríaSbarbi,Elrefranerogeneralespañol,Madrid,imprentadeA.GómezFuentenebro,1874,tomoI,págs.1-54.Ed.facsímil,Madrid,Atlas,1980.
glosados: Anónimo,Refranes glosados,(1541).Ed.deJoséMaríaSbarbi,El refranero gene-ral español,Madrid,imprentadeA.GómezFuentenebro,1877,tomoVII,págs.1-54.Ed.facsímil,Madrid,Atlas,1980.
gRisel y miRabella: Juande Flores,La historia de Grisel y Mirabella.Ed.facsímilsobreladeJuandeCrombergerde1529.VersióndePabloAlcázarLópezyJoséA.GonzálezNúñez.Granada,DonQuijote,1933.
h.núñez:HernánNúñez,Refranes o proverbios en romance.Ed.críticadeL.Combet,J.Se-villa,G.Conde,yJ.Guía,Madrid,G.Blázquezeditor,2001,2tomos.
hoRozCo:SebastiándeHorozco,El libro de los proverbios glosados.Ed.deJackWeiner,Kassel,Reichenberger,1994.(Dostomos).
judeo-españoles:DenahLida,«Refranesjudeo-españolesdeEsmirna»,enNueva Revista de Filología Hispánica,(México),añoXII,1958,nº1,pp.1-35.
la doRotea: LopedeVega,La Dorotea.a)Ed.deEdwinS.Morby,Madrid,Castalia,1958(1968).||b)Ed.deJoséManuelBlecua,Madrid,Cátedra,1996.
lazaRillo,Anónimo,Lazarillo de Tormes.Barcelona,Orbis,1983.lbamoR: JuanRuiz,ArciprestedeHita,Libro de Buen Amor.a)Ed.deAlbertoBlecua.Ma-
drid,Cátedra,1992.b)Ed.deMaríaBreyMariño,Madrid,Castalia,1983.libRo de los enxemplos:Anónimo.El libro de los enxemplos.Ed.dePascualdeGayangos:
Escritores en prosa anteriores al siglo XV. Madrid,BibliotecadeAutoresEspañoles,to-mo51,1952.
libRo de los gatos: Anónimo.El libro de los gatos.Ed.dePascualdeGayangos:Escritores en prosa anteriores al siglo XV. Madrid,BibliotecadeAutoresEspañoles,tomo51,1952.
lis. Roselia: SanchodeMuñón,La tercera Celestina (Tragicomedia de Lisandro y Roselia).Facsímil,Madrid,Akal,1977,
lozana andaluza: FranciscoDelicado,La Lozana Andaluza.Madrid,Cátedra,1985.o’kane: O’Kane,E.S.,Refranes y frase proverbiales españolas de la Edad Media,Madrid,
BRAE,Anejoii,1959.píCaRa justina:LópezdeÚbeda,Francisco,La pícara Justina. Ed.deA.ReyHazas.Ma-
drid,1977.Dostomos.pRov. moRales: SemTob.Proverbios Morales.Ed.deSanfordShepard,Madrid,Castalia,
1985.pRov. séneCa: Pseudo-Séneca,LuciAnneu,Prouerbios de Seneca.Ed.facsímildelaBiblio-
tecaVirtualMigueldeCervantes,2002.quijote:MigueldeCervantes,El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha.Ed.deAmé-
ricoCastro,México,Porrua,1975(1960),santillana:ÍñigoLópezdeMendoza,Obras completas.Ed.deÁngelGómezMorenoy
MaximilianP.A.M.Kerkhol.Barcelona,Planeta,1988.b)Comedieta de Ponza. Sonetos, serranilla y otras obras.Ed.deRegulaRohlanddeLangbehn.Barcelona,Crítica,1997.
415RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
sefaRdíes: EnriqueSaportayBeja,Refranes de los judíos sefardíes y otras locuciones típicas de los judíos sefardíes de Salónica y otros sitios de Oriente.[...]Barcelona,Ameller,1978.
seg. Celestina:FelicianodeSilva,Segunda Celestina.Ed.deConsolaciónBaranda.Ma-drid,Cátedra,1988.
senex et amoR: Anónimo, Querella entre el Viejo, el Amor y la Hermosa; ed.deAnaMªÁl-varezPellitero,Teatro medieval, Austral,Madrid,1990.
seRmón:DiegodesanPedro:Obras completas.I:Tractado de Amores de Arnalte y Lucenda. Sermón.Ed.deKeithWhinnom,Madrid,Castalia,1985.
vita ChRisti: FrayÍñigodeMendoza,Coplas de vita Christi.Ed.deJulioRodríguezPuér-tolas.Madrid,Gredos,1968.
zifaR: Anónimo.Libro del caballero Zifar.a)Ed.deCristinaGonzález,Madrid,Cátedra,1983.b)J.Piccus,«RefranesenelLibro del Cavallero Zifar»,enNueva Revista de Filolo-gía Hispánica»,18,1-2,(1965-1966),pp.1-24.
417RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Bibliografía general
Aguilera,Miguel,«Teoríaideológicadelrefrán»,enBoletín de la Academia Colombiana, XXI,86,(1971),5-22.
Akoa,Dominique,«Alegoríaypropopeyaenlafraseologíaespañolayeldialectobeti(Camerún).»Paremia,8(1999),9-12.
AlonsoRodríguez,Bernardo,Juan Alfonso Benavente. Siglo XV,Roma,CSIC,1964.—En torno a los canonistas salmantinos. SeparatadeProceedings of the Firth International Con-
gress of Medieval Canon Law,Roma,CittàdelVaticano,1980,pp.267-296.ÁlvarezCuriel,FranciscoJ.,«‘Alrevéslohabéis,necio,dedecir...’olosrefranesenEl
Quijote apócrifo.»Paremia,8(1999),13-17.ÁlvarezdelaGranja,María,«Locucióneseenunciadosfraseolóxicos:Unlímitedifuso.»
Paremia,8(1999),19-24.Anónimo,Romancea proverbiorum, col.derefranesaragonesesdelsigloXIV. Ed.deJosé
RiusSerra,Revista de Filología Española, XIII(1926),364-372.Anscombre,Jean-Claude,«Estructuramétricayfunciónsemánticadelosrefranes.»Pa-
remia,8(1999),25-36.AraluceCuenca,J.R.,Sintaxis de la paremia en el Arcipreste de Talavera, Madrid,Porrúa
Turanzas,1985.Arora, Shirley L., «El reconocimiento del refrán.» Lingüistíca y Literatura, 18, no. 31
(1997),77-96.—«Tradición,invenciónyautoridadenelrefraneroactual.»Paremia,8(1999),37-46.Bara, W., «The refranes of Marqués de Santillana», The Modern Language Journal, 36
(1952),140-141.BarbadillodelaFuente,MaríaTeresa,«Refranes,sentenciasylocucionesenelobracas-
tellanadeFrayLuisdeGranada.»Paremia,8(1999),47-52.BarradoBelmar,MariCarmen,«SanMartínenlosproverbiosenológicos, italianosy
españoles.»Paremia,8(1999),53-56.Barrick,MacE.,«El446ºrefrándeCelestina»,Celestinesca,VII,1983,nº2,págs.13-15.BartoloméHerrero,BonifacioySánchezDíez,Carlos,Arias Dávila: Obispo y Mecenas,
VCentenario,Segovia,1997.BenítezRodríguez,Enrique,«DiógenesdeSínopeyelpensamientocínicoenlospro-
verbiosgriegos.»Paremia,8(1999),57-64.Berkowitz,Ch., «TheQuadernosde refranes castellanosof JuandeValdés»,RR, 16
(1925),71-86.Bertini,M.G.,«Lacongiunzioninei refranesattribuitialMarquésdeSantillana»,en
Hispanic Studies in Honor of I. González Llubera. Ed.byFrankPierce,Oxford,1959,77-86.
418 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
—«Aspetticulturalidelrefrán»,enHomenaje a Dámaso Alonso, Madrid,Gredos,tomoI,247-262.
—«MásaspectossintácticosenlosrefranesespañolesdelsigloXV:formasinfinitivas»,Thesaurus, 18,2(1963),357-383.
Besso,H.V.,«Judeo-SpanishProverbs:TheirPhilosophyandTheirteaching»,BHi,50(1948),370-387.
Bizzarri,H.O.,«¿Esposiblealcanzarunadefiniciónprecisadelrefránmedieval?»,enStudia Hispanica Medievalia II. III Jornadas de literatura Española Medieval. Eds.RosaE.PenayM.A.Rosarossa,BuenosAires,Univ.Católica,1990,65-69.
—«Proverbios,refranesysentenciasenlascoleccionessapiencialescastellanasdelsigloXIII»,enActas del X Congreso de la A. I. de Hispanistas, Barcelona,PPU,1992,127-132.
—«Refranes,frasesproverbialesyversosproverbializadosencuadernavía(ElcasodelRimado de Palacio)», Proverbium, 9,1992,1-10.
—«LaprácticadelrefránenCelestina»,enTras los pasos de Celestina,eds.PatriziaBotta,FernandoCantalapiedra,KurtReichenbergery JosephSnow,Kassel,EditionRei-chenberger,2001,3-21.
—«LaimpresióndeValladolid,1541,delosRefranesquedizenlasviejastraselfuego»,Studia in honorem Germán Orduna,eds.,LeonardoFunesyJoséLuisMoure,AlcaládeHenares,UniversidaddeAlcalá,2001,111-22.
Blanco García, Pilar, «Didáctica de los refranes en la enseñanza pública.» Paremia, 8(1999),65-68.
BravoVega,Julián,«‘ElropajedelaVerdad’:notassobrelafortunadeunaimagenlite-raria.»Paremia,8(1999),69-72.
CaleroFernández,MaríaAngeles,«Jesúsenlafraseologíareligiosadeespañolydelca-talán.»Paremia,8(1999),77-84.
CaleroVaquera,MaríaLuisa,«ParemiologíaeHistoriadelaLingüística(LasparemiasenlaobradeMateoAlemán).»Paremia,8(1999),85-94.
CalzacortaElorza,Javier,«Estructuradelosrefranesmeterológicoscastellanos,france-sesyvascos.»Paremia,8(1999),95-102.
Camprubi,CarlesBesa,«Formesbreves:Maxime,aphorisme,proverbe.»Rivista di Let-teratura Moderne e Comparate,52,no.1(1999),1-15.
Canellada,MaríaJ.,BertaPallarés,Refranero español. Refranes, clasificación, significación y uso.Madrid,Castalia,2001,448.
CantalapiedraErostarbe,Fernando,«LosrefranesenLa Celestina yelproblemadelaautoría»,Celestinesca: Boletin Informativo Internacional, VIII,1,1984,49-53.
—«Elrefranerocelestinesco.»Celestinesca: Boletin Informativo Internacional,19,nos.1-2(1995),31-56.
—Floresta celestinesca,Tragicomedia de Calisto y Melibea, TomoIII,Reichenberger,kassel,2000,I-XXV,855-1679.
—«SentenciaspetrarquistasyadicionesalaTragicomediadeCalistoyMelibea»,enP.Botta,F.Cantalapiedra,K.ReichenbergeryJ.T.Snow,Tras los pasos de Las Celestina.Reichenberger,Kassel,2001,pp.55-154.
CanteraOrtizdeUrbina,Jesús,«‘Vinumlaetificatcorhominis’:Elvinoenelrefraneroespañol,francésygallego.»Paremia,8(1999),103-112.
CarabiasTorres,AnaMª.,Historia de la Universidad de Salamanca hecha por el maestro Chacón,Salamanca,Edic.Universidad-greg.Sto.Domingo,1990.
419RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
CaroyCejudo,JerónimoMartín,Refranes y modos de hablar castellanos con los latinos que les corresponden y la glosa de los que tienen necesidad de ella,Madrid,1792.
Cascajero,Juan,«Alasombradelasno:Asnos,burrosyjumentosenlaParemiologíaantigua.»Paremia,8(1999),113-118.
Castillo-Ojugas,Antonio,«Refranesdelartedelbuenbeberydelmalbeberenelarte.»Paremia,8(1999),119-122.
Castro,A.,Glosarios latino-españoles de la Edad Media,Madrid,RFEAnejoXXII,1936.—«JuandeMalLaraysuFilosofía Vulgar»,enEstudios y semblanzas españolas, Princeton,
N.J.,1956,99-133.CejadoryFrauca,J.,Refranero castellano, Madrid,1928-1929,3vols.Combet,Louis,«L’avantenl’aprèsdesproverbes.»Paremia,8(1999),123-136.ConcaiMartínez,María,«Relacionsinteractivesentreunitatsfraseològiques.»Paremia,
8(1999),137-142.CondeTarrío,Germán, «Aproximaciona lahistoriaparemiologicaGallega: s.XVI.»
Proverbium,16(1999),37-60.—«Elrefranerogallegoylalíricatradicional.»Paremia,8(1999),143-148.Couto,HildoHonoriodo,«Ousodeproverbiosnasregioscrioulofonas.»Lenguas crio-
llas de base lexical española y portuguesa.Ed.KlausZimmermann.Madrid:Iberoame-ricanaVervuert,1999.321-334.
CuarteroSancho,MaríaPilar, Fuentes clásicas de la literatura paremioógica española del siglo XVI, Zaragoza,InstituciónFernandoelcatólico,1981.
ChicoOrtega,Paloma,«AplicacionesprácticasdelaParemiología.Laspruebasdecon-tenidoproverbialcomoherramientaparaeldiagnósticodedesórdenesmentales.»Paremia,8(1999),149-154.
Dutton,B.,«ProverbsinFifteenth-CenturyCancioneros»enThe Age of the Catholic Monarhcs, 1474-1516: Literary Stdies in Memory of Keith Winnon. Ed.byAlanDeyermondandIanMacPherson,LiverpoolUP,1989,37-47.
Echeverría,Lambertode,«LafacultaddeDerechoCanónicodeSalamanca»,enRevista española de Derecho Canónico,Madrid,1947.nº2,pp.997-1008.
EsperabédeArteaga,Enrique,Historia pragmática e interna de la Universidad de Salaman-ca,Salamanca,Public.Univ.,1914.
EstévezMolinero,Ángel,«ParemiasdeSancho,parénesisdeDonQuijoteyalgunosentretenidosrazonamientos.»Paremia,8(1999),155-160.
Fasla,Dalila,«Conmutaciónléxica,relacionessemánticasytruncamientoparemiológi-co.»Paremia,8(1999),161-164.
FernándezLópez,Jorge,«‘Sivisvivereinpace,audi,vide,etnace’:dosmilañoshablan-doadestiempo.»Paremia,8(1999),165-170.
FernándezRodríguez,LidioJesús,«LasexpresionesfijasenlaúltimapoesíadeGloriaFuertes.»Paremia,8(1999),171-178.
FernándezSánchez,Eulalio,«Elrefranerodesdeunaperspectivacognitiva:convencio-nalizacióndelasestructurasparemiológicas.»Paremia,8(1999),179-182.
FórneasBesteiro,JoseMaría,«Ochorefranesárabesyotrostantosespañoles:paralelis-mosoalgomás?»Paremia,8(1999),183-194.
Fournié,Sylvie,«Paremiasendiscursoydiscursometaparémico:delaenunciaciónalajustificación(Corpusliterario:laobranarrativadeJavierTomeo).»Paremia,8(1999),195-199.
420 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
Frenk,Margit, «MuchovadePedroaPedro:Polisemiadeunpersonajeproverbial.»Scripta Philologica in Honorem Juan M. Lope Blanch.Ed.ElizabethLunaTraill.MexicoCity:UniversidadNacionalAntónomadeMéxico,1992.111,203-220.
Gabaudan,Paulette,«LosrefranesenlaDulcinéedeBatyyensutraducciónespañola.»Paremia,8(1999),201-206.
GallegoBarnés,Andrés,«FuncióndelrefránenlaSilva curiosadeJulíanIñiguezdeMe-drano.»Paremia,8(1999),207-214.
GarcíadeMesa,Rafael,«Elcomponenteescatológicoysexualenrefranesydichospo-pularesenunambienterural.»Paremia,8(1999),215-218.
GarcíaGarcía,Antonio:«LoscanonistasdelaUniversidaddeSalamancaenlossiglosXIV-XV»enRevista española de Derecho canónico.Vol.XVI,1962,pp.175-190.
GarcíaGómez,Emilio,«Haciaun«refranero»arabiogandaluz.I:LosrefranesdeIbnHi-samLajmi;II:ElrefranerodeIbnenelms.londinense»,enAl-Andalus, vol.XXXV,1y2,(1970),1-68y241-253.
GarcíaRomero,Fernando,«Sobrelaetimologíade‘paroimía’.»Paremia,8(1999),219-224.García-Page,M.,«LalenguayestilodelRefranero:Repeticióny(re)creación»,Anuario
de Letras, 30,1992,89-131.—«Variantesmorfológicasyunidadesfraseológicas.»Paremia,8(1999),225-230.GellaIturriaga,J.,«RefranerodelArciprestedeHita»,enActas del I Congreso Internacio-
nal sobre el Arcipreste de Hita, Dir.M.CriadodeVal,Barcelona,S.E.R.E.S.A.,1973,251-269.
—«Datosparaunateoríadelosdichos»,Revista de dialectología y tradiciones populares,33(1977),119-128.
—«LosproverbiosdelcaballeroZifar»,enHomenaje a J. C. Baroja, Madrid,1978,449-469.—«444refranesdeLa Celestina»,enLa Celestina y su entorno social, Barcelona,1977,245-268.GómezAlfaro,Antonio,«Dichosygitanos.»Paremia,8(1999),231-236.Gran diccionario de refranes de la lengua española,BuenosAires,JoaquínGil,1943.Güell,Mónica,«Lamanipulaciónlúdicadelrefránydelalocuciónenlostrabajosdela
Oulipo.»Paremia,8(1999),261-266.Guia, Josep, «Concordances fraseològiquesen lavalenciana prosa.»Paremia, 8 (1999),
267-272.—Fraseologia i estil: Enigmes literaris a la València des Segle XV. València:L’Estel,1999,361pp.HernándezVicenteetalii,Inventario de la serie Libros de matrícula de la Universidad de Sa-
lamanca,Salamanca,1993.EjemplarmecanografiadoenlaSaladelectura.HernandoCuadrado,LuísAlberto,«LenguaysociedadenelRefranero general ideológico
español.»Paremia,8(1999),273-278.Horozco,Sebastiánde,Teatro universal de proverbios. Ed.deJ.L.Alonsohernández,Univ.
deGroningen-Univ.deSalamanca,1986.— Libro de proverbios(1570),4vols.CopiamanuscritadelaRealAcademiaEspañola.—Recopilación de refranes y adagios comunes y vulgares de España(1580),BibliotecaNa-
cional,ms.1849.IglesiasOvejero,Ángel,«Laproverbialidaddelnombrepropioylasfigurasdelrefrane-
ro.»Paremia,8(1999),279-288.Iglesias-Licaru,Cécile,«‘Moralejasensusalsa’:losdistintosaspectosdellenguajepa-
remiológico en el discursopoéticodel romancero tradicional.»Paremia, 8 (1999),289-294.
421RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
Iturriaga,Juan,«LassentenciasaforísticasdeEsopo.»Paremia,8(1999),295-300.JaimeGómez,Joséde,yJoséMaríadeJaimeLorén,Catálogo de la Exposición Bibliografía
de Paremiológica Española.Valencia: InstitutodeBachillerato«FuentedeSanLuis»1985.12pp.
—«Índicedelasobrasclásicasdelaliteraturaespañola,encuyostítulosfiguranrefra-nesyfraseshechas(siglosXV-XVIII).»Paremia,8(1999),301-306.
JaimeLorén,Joséde,«PresentacióndelApéndice1delCatálogo de bibliografía paremioló-gica española.»Paremia,8(1999),307-308.
Joly,Monique,«AspectosdelrefránenMateoAlemásyCervantes»,enNueva Revista de Filología Hispánica, XX,1,(1971),95-106.
Kaltzakorta,Xabier,«Losanimalesenelimaginariovasco».Actas do 1oencontro sobre cul-tura popular (Homenagem ao Prof. Doutor Manuel Viegas Guerreiro) 25 a 27 de Setembro de 1997.Ed.GabrielaFunk.PontaDelgada:UniversidadedosAçores,1999.197-226.
Kayserling,M.,«Refranesoproverbiosespañolesdelosjudíosespañoles»,en Biblioteca Española-Portuguesa-Judaica,Strasbourg,1890,119-140.
Lázarocarreter,F.,«Lalenguadelosrefranes:espontaneidadoartificio?»enEstudios de Lingüística,Barcelona,Crítica,1980,219-232.
LópezBascuña,M.I.,«Cultismos,arcaísmos,elementospopularesylenguajeparemio-lógicoenlaobradelMarquésdeSantillana»,Anuario de Filología,3(1977),279-313.
MarcosRodríguez,Florencio,Extractos de los libros de Claustro de la Universidad de Sala-manca. Siglo XV. (1464-1481),Salamanca.ActaSalmanticensia,1964.
MarínRubiales,Amalia,«Léxicoycogniciónenlosmodismosdesentimiento»,Pare-mia,8(1999),323-326.
MariñoSánchez-Elvira,R.M.,yGarcíaRomero,F.,Proverbios griegos, Menandro, Senten-cias,Madrid,Gredos,1999.
Martínez-Kleiser,L.,Refranero general ideológico español, Madrid,RAE,1953,reimpresión1978.
Mattoso,J.,«Refranesquedizenlasviejastraselhuego»,AEM, 17(1987),485-490.MelladoBlanco,Carmen,«Lametáforaenlaformacióndefraseologismosalemanesy
españoles:lasmetáforaslocales»,Paremia,8(1999),333-338.Michaux,Christine,«Leproverbe:nomouphrase?»,Paremia,8(1999),339-344.—Le proverbe: Vers une théorie de la parole évocative.Diss.UniversitéLibredeBruxelles,
1999.352pp.MonferrerSala,JuanPedro,«OchologiaycincoagraphadeJesúsenárabe»,Paremia,8
(1999),345-350.— «‘Proverbios hebreos’ en árabe: selección y propuesta de traducción», Paremia, 8
(1999),351-358.Morby,Edwin,«LosrefranesdeLa Dorotea»,enRomance Philology,VIII(1954-5),243-259.NavarroSantín,F.,«UnacolecciónderefranesdelsigloXV»,RABM,10,(1904),434-474.Nuessel,Frank,«LinguisticTheoryandDiscourseinDon Quijote»,Advances in Hispanic
Linguistics: Papers from the 2nd Hispanic Linguistics Symposium.Eds.JavierGutiérrez-Rexach and Fernando Martínez-Gil. Somerville, Massachusetts: Cascadilla Press,1999.I,248-264(esp.258-261).
NúñezGarcía, Laureano, «Eldiabloen fraseologismos italianosyespañoles: acerca-mientoaunanálisisculturalcontrastivo»,Paremia,8(1999),365-370.
Oudin,César,Refranes o proverbios castellanos, traduzidos en lengua francesa,París,1624.
422 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
PeñaHuélamo,FranciscoJavier,«Lameteorologíaenlasparemiashispano-italianasdelmesdeenero»,Paremia,8(1999),375-380.
PeñaIzquierdo,Césardela,«DatosparaunestudiodelaevolucióndelaclasificaciónproverbioenelDRAE»,Paremia,8(1999),381-386.
PérezMartínez,Herón,«Estructurasargumentativasenrefranesmexicanos»,Paremia,8(1999),387-396.
PérezPriego,M.A.,«LaescrituraproverbialenSantillana»,enActas del II C. I. de la A. Hispánica de Literatura Medieval, Eds.J.L.Megíasyotros,AlcaládeHenares,Univ.deAlcalá,1991,643-651.
Pérez-Montes,CarmenMaría,yJuliaSevillaMuñoz,«Problemáticaenelelaboracióndeunfondoparemiológico»,Paremia,8(1999),397-402.
Piccus,Jules,«Refranesyfrasesproverbialesenel‘LibrodelcavalleroZifar’»,en Nueva Revista de Filología Hispánica, XVIII(1965-6),1-24.
PinillaMelguizo,Rafael,«Losproverbiosenelativoárabesysureflejoenlaliteraturadeal-Andalus»,Paremia,8(1999),403-410.
PiñelLópez,Rosal,«Elanimalenelrefrán,reflejodeunacultura:Estudiocontrastivoalemán-español»,Paremia,8(1999),411-416.
PostigoAldeamil,MaríaJosefa,«Lasparemiasenlaenseñanzadelportuguéscomolen-guaextranjera»,Paremia,8(1999),417-422.
—«Lapresenciadelostérminosmarítimosenlosrefranesespañoles»,Actas do 1oen-contro sobre cultura popular (Homenagem ao Prof. Doutor Manuel Viegas Guerreiro) 25 a 27 de Setembro de 1997.Ed.GabrielaFunk.PontaDelgada:UniversidadedosAçores,1999.421-431.
Privat,Maryse,«QuelquesproverbesduDon Quijotevusdans trois traductions fran-çais»,Paremia,8(1999),423-428.
Quintanilla,M.:«ColegialessegovianosenSalamanca.ColegiodesanBartolomé»enEstudios Segovianos,Segovia,1955-56.volVII,nº19,pp.209-212.
ReyesdelaRosa,José,«Paremiasyexpresionesidiomáticasfrancesasyespañolaseneldiscursoamoroso:unaaproximacióncomparativa»,Paremia,8(1999),443-448.
Ripollés,Roser,«OnomàsticaiParemiología.Elsantropònims»,Paremia,8(1999),449-452.RodríguezCruz,Águeda:«Autoridadesacadémicas.XV-XVIII»enLa Universidad de Sa-
lamanca de Manuel Fernández Álvarez y otros,Salamanca.FundaciónRamónAreces,1990.V.II,pp.358-398.
RodríguezMarín,F.,Más de 21000 refranes castellanos no contenidos en la copiosa colección del Maestro G. Correas,...Madrid,imprentadelaRABM,1926.
—Doce mil seiscientos refranes más no contenidos en la colección del Maestro ... Madrid,1934.
—6666 refranes de mi última rebusca, ...Madrid,1934.—Todavía 10700 refranes más no registrados...Madrid,1941.Rodríguez-SampedroBezares,LuisE.,Historia de la Universidad de Salamanca,Salaman-
ca.Edic.Universidad,2002.Romancea Proverbiorum, (s.XIV).Ed.deJ.RíusSerra,R.F.E.,XIII,1926,pp.364-372.RomanoMartin,Yolanda,«ElcomponenteparemiológicoenlapoesíadeEdoardode
Sanguineti»,Paremia,8(1999),453-456.RomeraPintor,ÁngelaMagdalena,«Elrefráncomocomponentecervantinoenuneni-
veladeWieland»,Paremia,8(1999),457-462.
423RefRanes que dizen los viejos. seniloquium
RomeraPintor,Irene,«ElusodelasparemiasdidácticasenlaobradramáticadeG.B.GiraldiCinzio»,Paremia,8(1999),463-468.
RuizGirela,Francisco,«’Laliteraturadeadab’:tratadosdeParemiologíain extenso»,Pa-remia,8(1999),469-474.
RuizGurillo,Leonor,«Laslocucioneselativasenelregistrocoloquial:Algunossintag-masprepositivosfraseológicoscon‘a’y‘de’»,Pragmática y gramática del español ha-blado.Eds.AntonioBrizGómez,JoséRamónGómezMolina,andMariaJoséMar-tínezAlcalde.València:UniversidaddeValència,1996.369-374.
—Aspectos de fraseología teórica española.València:UniversidaddeValència,1997.140pp.—«Relevanciayfraseología:Ladesautomatizaciónenlaconversacióncoloquial»,Espa-
ñol Actual,68(1997),21-30.—La fraseología del español coloquial.Barcelona:EditorialAriel,1998.126pp.RuizHernando,JoséAntonio,«DocumentaciónsobrelafamiliaAriasDávila»enEstu-
dios Segovianos,XXIX,nº85(1978-88),pp.455-509.SánchezyEscribano,F.,«ElaboracióndelaPhilosophía VulgardeJuandeMallara»,RFE,
22,(1935),15-51.—Juan de Mal Lara. Su vida y sus obras,Nueva-York,HispanicInstitute,1941.SánchezyEscribano,F.,yAnthonyPasquariello,Más personajes, personas y personillas del
refranero español, Nueva-York,HispanicInstituteintheUnitedStates,1959.—«Santillana y la colección de Refranes, Medina del Campo, 1550», HR, 10 (1942),
254-258.Sbarbi,J.M.,Monografía sobre los refranes, adagios y proverbios castellanos, Madrid,1891.—El refranero general español. Parte recopilado y parte compuesto.Madrid,ImprentadeA.
GómezFuentenebro,1874-1878.Xtomos.Ed.facsímil,Madrid.Ed.Atlas,1980.Serís,Homero,«UnnuevorefraneroinéditoglosadoporSebastiándeHorozco»,BHi,
60,3(1958),364-366.SevillaMuñoz,Julia,«Fraseologíaytraducción»,Revista de Filología Francesa,12(1997),
431-440.—«Laparemiologíacomparada francesayespañola»,Actas do 1oencontro sobre cultura
popular (Homenagem ao Prof. Doutor Manuel Viegas Guerreiro) 25 a 27 de Setembro de 1997.Ed.GabrielaFunk.PontaDelgada:UniversidadedosAçores,1999.367-386.
SevillaMuñoz,Julia,yotros,«Labúsquedadecorrespondenciasparemiológicasencas-tellano,catalán,gallego,vasco,francéseinglés»,Paremia,8(1999),481-486.
SierraGarcía,Jaime,«ElrefránantioqueñoenlaobradeCervantes»,Lingüistíca y Litera-tura,18,no.31(1997),65-76.
Sigüenza,Joséde,Historia de la Orden de san Jerónimo,Segovia,JuntadeCastilla-León,2000.TomoI.
SolteroGodoy,Margarita,«‘Eltontodecapirote’y‘Loscemodelpaese’:paremiasso-brelocosybobosenItaliayenEspaña»,Paremia,8(1999),487-492.
SotoPosada,Gonzalo,«Fundamentosdeunaparemiologíacolombiana.»Lingüistíca y Literatura,18,no.31(1997),106-117.
TorresRamírez,Isabelde,«Losllamadossiete pecados capitalesenelrefraneroespañol(I)»,Paremia,8(1999),493-498.
Tosi,R.,Dizionario delle sentenze latine e greche. Milán,Rizzoli,1993.UgarteBallester,Xus,«‘Alagalgayalamujernoladeslacarneaver’:traducción,mi-
soginiayequivalencia»,Paremia,8(1999),511-516.
424 feRnando CantalapiedRa y juan moReno
UrdírozVillanueva,Nieves,«LapresenciadedichosyrefranesenLa familia de Pascual Duarteysuversiónfrancesa»,Paremia,8(1999),517-520.
ValverdedelBarrio,Cristino,Catálogo de incunables y libros raros de la Iglesia Catedral de Segovia,Segovia,1930.
Vallés,Pedro,El libro de los refranes (1549) copilados por orden del A. B. C.Ed.facsímildeMelchorGarcíaMoreno,Madrid,imprentaAlemana,1917.
VaronaGarcía,MªAntonia,La Chancillería de Valladolid en el reinado de los Reyes Católi-cos,Valladolid.Diput.Prov.,1981.
VázquezLeón,AntoniaMaría,«LosrefranesenlaobraEl Guitón OnofredeGregorioGonzález»,Paremia,8(1999),521-524.
VelázquezdeFigueroa,Vicente,Historia de la Universidad de Valladolid...completada por Mariano Alcocer,Valladolid,ImprentaCastellana,1918-22.
VergaraMartín,Gabriel,Ensayo de una colección bibliográfico-biográfica de noticias referentes a la provincia de Segovia,Guadalajara.TallerColegiodeHuérfanos,1903.
VivasMoreno,Agustín,Archivo histórico de la Universidad de Salamanca,Gijón.Ediciones.Trea,2003.
WolfgangMieder,«internationalproverbscholarship:anupdatedbibliography»,elec-troniccopy,UniversityofVermont,2001.
ZamoraMuñoz,Pablo,«Equivalenciaslingüísticasdealgunasfrasesidiomáticasprag-máticasitalianasenespañol»,Paremia,8(1999),529-535.
Zuluaga,Alberto,«Sobrelasfuncionesdelosfraseologismosentextosliterarios»,Lin-güistíca y Literatura,18,no.31(1997),49-64.
—«¿Quiénhablaenelrefrán?Aproximaciónpragmáticaalrefráncomoenunciadorefe-rido»,Lingüistíca y Literatura,18,no.31(1997),97-105.
—«TraductologíayFraseología»,Paremia,8(1999),537-549.