poveĆanje odgovornosti u javnoj potroŠnji...

POVEĆANJE ODGOVORNOSTI U JAVNOJ POTROŠNJI KROZ RAZVOJ DOSTUPNOSTI INFORMACIJA

Banja Luka, 2014. godine


Banja Luka, maj 2014.

UDRUŽENJE EKONOMISTA RS SWOT 2014

http://swot.ba/wordpress

Naslov: Povećanje odgovornosti u javnoj potrošnji kroz razvoj dostupnosti informacija

Autori: Vanja Milašinović, Igor Vukajlović

Urednik: Miloš Todorović

Izdavač: Udruženje ekonomista Republike Srpske SWOT

Godina izdavanja: 2014 ©2014: Udruženje ekonomista RS SWOT Sva prava pridržana

Adresa izdavača: Dragiše Vasića 13, 78000 Banja Luka Bosna i Hercegovina [email protected] www.swot.ba

Za izdavača: Saša Grabovac, izvršni direktor

Dizajn i štampa: BB Print Banja Luka

Tiraž: 500

“Ovaj projekat je omogućila velikodušna podrška američkog naroda putem Američke ambasade u Sarajevu i svi stavovi, mišljenja i zaključci izneseni ovdje ne odražavaju nužno stav Američke ambasade ili Vlade SAD, već isključivo autora“


Banja Luka, maj 2014.

S t r a n i c a | 2 POVEĆANJE ODGOVORNOSTI U JAVNOJ POTROŠNJI KROZ RAZVOJ DOSTUPNOSTI INFROMACIJA

SAŽETAK

zimajući u obzir važnost i značaj upravljanja organizacijama javnog sektora bilo na lokalnom ili nacionalnom nivou vlasti, kao i učešće javnosti u procesu upravljanja nad istim, ovo istraživanje imalo je za cilj da odgovori na pitanja koliko su suštinski

informacije koje se tiče upravljanja javnim institucijama javne i dostupne. Preciznije, pokušali smo pružiti odgovor na pitanje da li su finansijske informacije dovoljno detaljne i precizne, kao i to da li su uopšte dostupne javnosti. Istraživali smo da li je klauzula o transparentnosti definisana odgovarajućim zakonskim normativima, kao i da li se ista poštuje. Institucije javnog sektora postoje radi građana, odnosno radi onih koji date usluge koriste i koji ih putem poreza i drugih nameta finansiraju.

Javno objelodanjivanje prije svega finansijskih informacija, ali i drugih informacija koje se tiču upravljanja nad institucijama javnog sektora ima višestruku korist. Ono prije svega doprinosi transparentnijem i otvorenijem poslovanju institucija sistema od kojih cjelokupno društvo zavisi. Pored toga, otvoreno poslovanje javnih institucija, kao i serviranje informacija o njihovom funkcionisanju značajno doprinosi povećanju povjerenja javnosti u navedene institucije. Otvoreno poslovanje, transparentno finansijsko izvještavanje u vezi izvršenja budžeta pokazali su se kao ključni faktori u borbi protiv korupcije i zloupotreba u svim modernim društvima. Praksa je pokazala da se upravo zloupotrebe najviše i najčešće događaju u sistemima koji funkcionišu na izolovan i zatvoren način. S druge strane, netransparentno poslovanje povećava sumnju javnosti u regularnost poslovnog procesa, te se, ponekad i neopravdano, stiče utisak da se nešto namjerno želi sakriti ili zataškati.

Nadamo se da će ovo istraživanje podstaći sve zainteresovane strane iz oblasti sektorskih politika da daju niz konstruktivnih i progresivnih rješenja za potrebnu nadogradnju važećih politika i načina rada, čija je svrha obezbijeđivanje bolje kontrole i veće transparentnosti u finansiranju i poslovanju javnih institucija u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini.

Zašto skrivati od Boga ono što sveci već znaju ?

francuska poslovica

U



SADRŽAJ

SAŽETAK ..................................................................................................................................................................... 2

SADRŽAJ ..................................................................................................................................................................... 3

1. UVOD ................................................................................................................................................................. 4

1.1. DRŽAVA I JAVNA POTROŠNJA .................................................................................................................................... 4 1.2. OSNOVNI PRINCIPI UPRAVLJANJA JAVNIM SEKTOROM .................................................................................................... 5 1.3. JAVNA POTROŠNJA - USLOV BEZ KOJEG SE NE MOŽE ....................................................................................................... 7 1.4. JAVNA POTROŠNJA I USTAVNA STRUKTURA ZEMLJE ........................................................................................................ 8 1.5. POJAM I STRUKTURA JAVNIH RASHODA ....................................................................................................................... 9

2. OPIS STANJA......................................................................................................................................................11

2.1. JAVNI SEKTOR U BIH – ODOLIJEVANJE POLITIČKIM PRITISCIMA? ..................................................................................... 11 2.2. JAVNI RASHODI I JAVNA POTROŠNJA –UTICAJ NA EKONOMSKI RAZVOJ .............................................................................. 13

2.2.1. Administrativna struktura zemlje i finansijska pozicija različitih nivoa vlasti ......................................... 13 2.2.2. Različiti zakonski i institucionalni okviri za izradu budžeta u Bosni I Hercegovini .................................. 15

2.2.2.1. Državni nivo .........................................................................................................................................................15 2.2.2.2. Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH) ................................................................................................................16 2.2.2.3. Republika Srpska ..................................................................................................................................................17 2.2.2.4. Brčko Distrikt (BD) ...............................................................................................................................................17

2.3. KORACI U PROCESU BUDŽETIRANJA U BIH ................................................................................................................. 18 2.4. BUDŽETSKI SISTEM U REPUBLICI SRPSKOJ – UNAPREĐENJE PUTEM TRANSPARENTNOSTI ...................................................... 19 2.5. CENTRALIZACIJA JAVNIH PRIHODA/RASHODA KROZ UVOĐENJE FUNKCIJE TREZORA ............................................................. 22 2.6. JAVNA PREDUZEĆA U BIH – UNAPREĐENJE POSLOVANJA KROZ RAZVOJ OTVORENOSTI......................................................... 24 2.7. JEDINICE LOKALNE SAMOUPRAVE ............................................................................................................................. 27 2.8. BUDŽETSKE ORGANIZACIJE ...................................................................................................................................... 29 2.9. FONDOVI ............................................................................................................................................................ 31 2.10. REGULATORNE AGENCIJE ....................................................................................................................................... 34 2.11. PROGRAMSKO BUDŽETIRANJE MODEL ZA ODGOVORNU JAVNU POTROŠNJU ...................................................................... 35 2.12. INTERNA REVIZIJA I FINANSIJSKA UPRAVLJAČKA KONTROLA – MEHANIZMI KOJI TEK DOLAZE .................................................. 36

3. MOGUĆA RJEŠENJA ...........................................................................................................................................38

3.1. UPRAVLJANJE KAO POLITIČKA VARIJABLA ................................................................................................................... 38 3.2. JAVNO OBJELODANJIVANJE PODATAKA ...................................................................................................................... 38

4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ...................................................................................................................................40

5. LISTA SKRAĆENICA ............................................................................................................................................43

6. BIBLIOGRAFIJA ..................................................................................................................................................44

7. POVEZNICE NA INTERNET-U ..............................................................................................................................45

8. PRILOG– INSTITUCIJE KOJE SU BILE PREDMET ISTRAŽIVANJA ............................................................................46



1. UVOD

1.1. Država i javna potrošnja

konomiju današnjice ekonomisti često nazivaju “miješanom ekonomijom” iz razloga zato što postoji niz organizacija i pravnih subjekta koji djeluju unutar iste. Veliki broj organizacija su poslovne organizacije i postoje da bi ostvarile određenu dobit,

odnosno profit, dok su druge na primjer dobrotvornog karaktera i postoje sa ciljem pružanja pomoći ljudima i promocije solidarnosti. Treći tip organizacija su organizacije koje pripadaju javnom sektoru, a koje će biti u fokusu ovog rada. Organizacije javnog sektora se ne smiju miješati sa javno kotiranim društvima, odnosno sa društvima čije akcije su kotirane na organizovanim tržištima hartija od vrijednosti. Organizacije javnog sektora, odnosno javne institucije su osnovane sa ciljem pružanja javnih usluga odnosno isporučivanja dobara od opšteg društvenog karaktera. Ovo praktično znači da pružanje javnih usluga ili isporuka dobara od opšteg interesa ne bi trebala i ne bi smjela da ima za cilj ostvarivanje profita.

U većini slučajeva, bilo na direktan ili indirektan način, država ili određen njen dio posredno ili neposredna upravlja organizacijama javnog sektora. Pojam države se ne smije miješati sa pojmom vlade. Prema tradicionalnoj definiciji država obuhvata autonomnu regiju koja samostalno upravlja svojim resursima, koja ima svoju teritoriju, na kojoj se nalazi određena populacija koja dijeli zajedničku tradiciju, kulturu i istoriju. Država ima četiri ključna organa bez kojih ne može u potpunosti da funkcioniše:

• Izvršnu vlast • Zakonodavnu vlast • Sudsku vlast • Administrativnu vlast

S obzirom na to da postoje različita ustavna uređenja zemalja, nije moguće ilustrovati generalne principe kako navedena četiri stuba vlasti međusobno funkcionišu.

Administrativna vlast, odnosno administrativni aparat je daleko najveći od ostalih dijelova države. Suštinski, izvršna vlast i administrativni aparat bi se mogli posmatrati kao jedna cjelina, jer su navedene kategorije usko povezane.

E



Administracija je nadležna za politike definisane na nacionalnom nivou od strane izvršne

vlasti. Ona takođe “upravlja“ velikim brojem državnih funkcija. Uloga administracije zavisi od ustavnog uređenja zemlje, ali je u većini slučajeva nadležna za sistem obrazovanja, zdravstva, lokalnu upravu, centralnu vladu, odbranu i bezbjednost, spoljnu politiku, penzioni sistem, sistem oporezivanja, unutrašnja pitanja itd. U velikom broju slučajeva organizacije koje su nadležne za prethodno definisana pitanja se finansiraju od strane države putem poreskih nameta. Svrha njihovog postojanja je da obezbijede javne usluge koje se ne mogu obezbijediti putem privatnog sektora1.

U većini razvijenih zemalja i zemalja u razvoju (tako i u Bosni i Hercegovini), javni sektor je ogroman u smislu resursa sa kojima upravlja. Procjene su da u većini razvijenih zemalja, država generiše 40% BDP, dok u nekim taj procent je čak 50%. Teško je naći zemlju u kojoj država nije najveći poslodavac. Broj zaposlenih u cijelom javnom sektoru u određenoj državi se kreće između 20%-30% od ukupnog broja zaposlenih. Ipak, prema nekim procjenama u Bosni i Hercegovini udio zaposlenog stanovništva u ukupno zaposlenim je značajno veći i iznosi između 50-60%. Shodno prethodno navedenom, može se reći da javni sektor predstavlja značajan segment moderno uređenog društva koji pruža usluge bez kojih sistem ne može da funkcioniše, kao i da zapošljava značajan broj ljudi u društvu.

1.2. Osnovni principi upravljanja javnim sektorom

edan od ključnih koncepata upravljanja bilo kojom organizacijom je tzv. agencijska teorija. Agencijska teorija podrazumijeva koncept, prema kojem je vlasništvo nad organizacijom kojom se upravlja različito od upravljačke strukture. Suštinski, u

privatnom sektoru osnovni cilj postojanja svake organizacije je generisanje profita. S tim u vezi osnovni razlog zbog kojeg vlasnici kapitala ulažu svoj kapitala je ostvarivanje zarade. Agencijska teorija podrazumijeva da osoba koja upravlja organizacijom ili preduzećem najčešće ga ne posjeduje, jer upravlja organizacijom u korist principala, odnosno vlasnika kapitala.

1 Početkom 1990-tih godina u Velikoj Britaniji je usvojen koncept javnog privatnog partnerstva, čiji je cilj bio pružanje javnih usluga od strane privatnog partnera. Tokom 2000-tih godina, javno-privatno partnerstvo je dobilo toliki zamah da je čak zabilježena i pojava izgradnje zatvora od strane privatnog partnera. Danas, deceniju poslije, koncept javnog-privatnog partnerstva se pokazao izuzetno uspješnim u određenim sektorima pružanja javnih usluga (npr. zdravstvo), dok je u većini drugih ipak napušten. Vidjeti više: http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/1518523.stm

J


http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/1518523.stm


Agencijska teorija funkcioniše na nešto drugačiji način u organizacijama javnog sektora.

Dok privatna preduzeća kao vlasnike kapitala imaju akcionare ili vlasnike udjela, organizacije javnog sektora obavljaju svoje aktivnosti u korist onih koje te aktivnosti finansiraju (poreski obveznici) i onih koji direktno koriste date usluge (npr. pacijenti u bolnici, učenici u školama itd.). Poreski obveznici i korisnici navedenih usluga mogu biti i najčešće jesu ista grupa ljudi, ali se i nerijetko dešava da nisu. Ovo može dovesti do ozbiljnih nesuglasica, posebno na političkom nivou, u vezi toga koliko i za koje svrhe će se koristiti sredstva prikupljena putem nameta. Dok privatne kompanije nastoje da optimiziraju njihovu konkurentsku prednost, organizacije javnog sektora nastoje da se bave isključivo ispunjavanjem odgovarajućih društvenih ciljeva( kao isporučivanjem njihovih usluga na efikasan, efektivan način i sa dobrom vrijednošću za uloženi novac).

Osnovni principi razumijevanja generalnih ciljeva postojanja organizacija javnog sektora su tzv. tri E:

• Ekonomičnost predstavlja vrijednost za novac odnosno isporučivanje zahtijevane usluge u okviru budžeta, pravovremeno, kao i unutar drugih prethodno definisanih ograničenja. Uobičajeno je za zaposlene u javnom sektoru, kao i generalno predstavnike javnog sektora da se uvijek žale na nedostatak resursa i sredstava, ali u bilo kojem slučaju institucije koje pružaju javne usluge moraju navedene usluge da isporuče poreskim obveznicima, kao I drugima kojima su te usluge potrebne.

• Efikasnost se tiče sticanja prihvatljivog povrata na novac i sredstva uložena u isporučivanje date usluge. Efikasnost je definisana kao radni output koji je podijeljen radnom inputu radi dobijanja što više na osnovu ograničenog inputa stavljenog u sistem. Na osnovu ovoga posljedično slijedi da efikasna organizacija isporučuje više za dati nivo outputa u odnosu na neefikasnu organizaciju.

• Efektivnost opisuje koliko daleko je organizacija uspjela u onom što je namjeravala da isporuči.

Ekonomičnost

Efektivnost Efikasnost



1.3. Javna potrošnja - uslov bez kojeg se ne može

pravljanje javnim rashodima predstavlja značajno pitanje za bilo koju nacionalnu ekonomiju. Javni rashodi dobijaju posebno na značaju u situacijama, kada je ugrožena fiskalna pozicija zemlje. Javne finansije u bilo kojem društveno-

ekonomskom sistemu predstavljaju najvažniju kariku u finansiranju sistema javne uprave, a time i njegovog funkcionisanja. Efikasna i efektivna javna uprava je conditio sine qua non bilo kojeg ekonomskog razvoja. Ukoliko upravljanje javnim finansijama nije adekvatno, te ne postoji zadovoljavajući nivo kontrole, sredstva će se posljedično trošiti neracionalno i nenamjenski. Adekvatno i pravovremeno planiranje budžeta, kao i efikasno izvršenje istih se nameće kao ključ kvalitetnog upravljanja javnim finansijama.

Upravljanje je blisko povezano sa objelodanjivanjem finansijskih informacija. Suštinski, objelodanjivanje informacija i njegova dostupnost predstavlja sredstvo putem kojeg se korisnici informacija uvjeravaju da se nad određenim subjektom upravlja na najbolji mogući način. Generalni principi objelodanjivanja i dostupnosti informacija se odnose na potrebu da se kreiraju i održavaju sistemi komunikacije sa svim zainteresovanim stranama u procesu izvještavanja, a posebno sa građanima, koji su suštinski i poreski obveznici iz čijih se sredstava finansira javna potrošnja. Objelodanjivanje predstavlja mehanizam kroz koji se upravljanju daje dimenzija transparentnosti.

Sistem upravljanja javnim sredstvima određuje procedure kojima se definišu kretanja javnih rashoda. Na taj način se nastoji osigurati efikasna upotreba javnih sredstava, fiskalna disciplina i implementacija prioriteta iz oblasti javne potrošnje.

Sistemi upravljanja javnim rashodima su se tokom godina mijenjali. Navedene promjene su išle u smjeru povećanja zaduženja nacionalnih vlada, a time i odgovarajućim promjenama u budžetima. Uspjeh u definisanju i implementaciji fiskalne politike u velikoj mjeri zavisi od pažnje koju javne institucije posvete kreiranju aktivnosti u okviru sistema upravljanja javnim rashodima. Osnovu upravljanja javnim rashodima predstavlja težnja za unapređenjem cjelokupnog sistema ekonomije, postizanjem efikasnosti i efektivnosti u mobilisanju, alociranju i optimizaciji javnih sredstava.

Javne finansije, zajedno sa monetarnom politikom i politikom upravljanja deviznim kursevima čine osnovu ukupne makroekonomske politike jednog društva, čiji su primarni ciljevi obezbijeđivanje pune zaposlenosti resursa unutar društva, stabilnost cijena odnosno inflacije, ekonomski rast, ekvilibrijum bilansa plaćanja i prihvatljiva distribucija bogatstva. Svi ovi ciljevi su neophodni radi postizanja nesmetanog funkcionisanja bilo kojeg društva, odnosno postizanja blagostanja.

U



Svaka zemlja mora da odabere odgovarajući pristup u upravljanju javnim rashodima.

Odabir odgovarajućeg pristupa, ostavlja kako kratkoročne tako i dugoročne posljedice na upravljanje javnim novcem. Upravljanje javnim novcem, u suštini zavisi od svake pojedinačne zemlje i predstavlja jednu od najznačajnijih politika na nacionalnom nivou.

1.4. Javna potrošnja i ustavna struktura zemlje

svakom društveno ekonomskom sistemu sistem javne potrošnje mora da prati ustavnu strukturu zemlje.

Država

Vlada Federacije BiH Vlada Republike Srpske

Distrikt Brčko Kantoni (10) Opštine (63)

Opštine (79)

U Bosni i Hercegovini, uzimajući u obzir ustavnu strukturu zemlje, definisano je da se pravci fiskalne politike definišu putem globalnog fiskalnog okvira koji se definiše na trogodišnjem nivou u okviru fiskalnog vijeća. Prema Zakonu o fiskalnom vijeću u BiH, globalni fiskalni okvir predstavlja okvirni dokument kojim se usaglašavaju elementi za koordinaciju fiskalnih politika u BiH, a koji se usvaja u formi sporazuma između entitetskih vlada i Vijeća ministara BiH. Fiskalno vijeće čine predstavnici izvršne vlasti u BiH odnosno premijeri i ministri finansija na državnom i entitetskim nivoima (ukupno šest). Jednom usaglašeni fiskalni okviri čini osnovu za donošenje budžeta za potrebe institucija na državnom nivou, kao i konsolidivanog budžeta FBiH (budžet Federacije, kantona, jedinica lokalne samouprave i vanbudžetskih fondova) i konsolidovanog budžeta Republike Srpske (budžet Republike Srpske, jedinica lokalne samouprave i vanbudžetskih fondova). Tako na primjer globalni fiskalni okvir za period 2014.-2016. godine, koji je usaglašen u septembru 2013. godine iznosi cca 1,5 mlrd. KM za institucije BiH, odnosno oko 750 miliona sa jedinstvenog računa indirektnih poreza treba da pripadne BiH, sa mogućim korekcijama u zavisnosti od iznosa prikupljenih indirektnih poreza. U skladu sa prethodno navedenim može se reći da je fiskalna politika u velikoj mjeri u nadležnosti entiteta, jer jednom usaglašeni globalni fiskalni okvir se može jedino mijenjati uslijed objektivnih okolnosti. Zbog strateškog opredjeljenja za integrisanje u

U Tročlano predsjedništvo



Evropsku uniju, za Bosnu i Hercegovinu, a time i Republiku Srpsku i je značajno da vodi računa i o pristupu EU u domenu upravljanja javnim rashodima.

1.5. Pojam i struktura javnih rashoda

ostoje različite definicije koje nastoje definisati pojam i strukturu javnih rashoda. Međutim, zajednička polazna osnova svih tih definicija jeste to, da javni rashodi predstavljaju izdatke koje država ima u cilju zadovoljavanja javnih potreba.

Preciznije, javni rashodi su ukupan trošak realizacije vladinih aktivnosti, u sklopu kojih vlada obavlja svoje redovne dužnosti i obaveze, obezbjeđuje određene robe i usluge za svoje građane, te obezbjeđuje realizaciju određenih novčanih transfera.

Koncept koji na najbolji način predstavlja ukupne javne rashode poznat je pod nazivom rashodi opšte vlade. Opšta vlada prema definiciji OECD2 - a obuhvata centralnu vladu, lokalne vlasti i vanbudžetske fondove. U okviru tog koncepta nalazi se ukupan iznos rashoda vlade, koji se finansiraju poreskim prihodima ili zaduživanjem.

Kao komponenta BDP-a izraženog na rashodovnoj osnovi, javna potrošnja se koristi za izračunavanje procenta domaće proizvodnje kojeg troši javni sektor. Javne rashode možemo definisati kao rashode koji služe da se podmire opšte potrebe u nekoj državi od najnižeg do najvišeg nivoa vlasti. U BiH to znači finansiranje javnih funkcija od nivoa opština, gradova, kantona, Federacije (u FBiH), opština i Republike Srpske (u RS) i Distrikta Brčko, do nivoa institucija BiH. Javni rashodi su šira ekonomska kategorija od budžetskih rashoda.

Javna sredstva treba da donose koristi cijelom društvu na način da se osiguravaju što brži ekonomski, socijalni, politički i opšti kulturni napredak i prosperitet cjelokupne države.

2 Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj

JAVNI SEKTOR

Budžetski Sistem

Budžet Republike Srpske

Jedinice lokalne samouprave

(opštine, gradovi)

Javni fondovi (Penzioni Fond,

Fond zdravstvenog

osiguranja itd.)

Državna preduzeća

Regulatorne institucije i

agencije

Projekti finansirani iz budžeta

P



Gruba podjela sistema prikupljanja sredstava koje čine javnu potrošnju je na:

• budžetski sistem, kojeg čine budžeti Republike Srpske, jedinica lokalne samouprave i javni fondovi,

• institucije van budžetskog sistema, kojeg čine javna preduzeća (preduzeća u čijem je vlasništvu država, regulatorne institucije i agencije i revizije projekata finansiranih iz budžeta).

Prema Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srpske, svi budžetski korisnici dužni su da uspostave sistem interne kontrole u skladu sa opšteprihvaćenim standardima i smjernicama interne kontrole, kojim treba da se obezbijedi zakonito, efikasno, efektivno, odgovorno i transparentno trošenje javnih sredstava. Takođe Zakon o javnim preduzećima Republike Srpske navodi da su i javna preduzeća dužna da informacije o svojoj finansijskoj i organizacionoj strukturi učine dostupnim javnosti, posredstvom internet - stranice preduzeća ili na drugi adekvatan način.



2. OPIS STANJA

2.1. Javni sektor u BiH – odolijevanje političkim pritiscima?

avni sektor u BiH predstavljaju sve javne institucije, organizacije i preduzeća na svim nivoima koje pružaju određene javne usluge građanima i ostalim subjektima. Stoga, u ovaj segment ubrajamo ministarstva i druga tijela državne uprave na svim nivoima,

jedinice lokalne samouprave, javne organizacije i institucije kao što su agencije, javna preduzeća, zdravstvene i obrazovne ustanove, itd. Ovaj kompleksni sistem organizacija i institucija na svim nivoima pripada segmentu javnog sektora, odnosno javne uprave. Ne postoji jedinstveni registar svih institucija javnog sektora uslijed rascjepkanosti administrativnog aparata, te kompleksnog sistema nadležnosti. Procjenjuje se da je broj ovih institucija na svim nivoima u Bosni i Hercegovini veći od 3.000.

Postojeći budžeti nisu više adekvatni za funkcionisanje i zadovoljavanje tekućih potreba javnog sektora.3 Pored toga, ovi fondovi su nedovoljni za dalji razvoj i kapitalne izdatke. Sektor javne uprave, uz zaposlene u finansijskom posredovanju i osiguranju, ima značajno veće plate od plata u industriji i sektoru pružanja usluga. Na plate u javnom sektoru odlazi skoro 50% ukupne javne potrošnje, s tim da je na pojedinim nivoima vlasti razlika i veća. Problem visokih zarada i njihove održivosti, govori i činjenica da je u javnom sektoru tokom 2010. godine došlo do korekcija plata naniže (10% do 25%), s ciljem uravnoteženja budžeta, kao i po zahtjevima Međunarodnog monetarnog fonda. No, i pored ovih smanjenja, zarade su i dalje značajno iznad prosjeka zaposlenih u BiH. Pritom plate ne zavise od učinka, već od administrativno definisanih platnih razreda koji vodi pasivizaciji u kompleksnom sistemu hijerarhijskih odnosa.

Veliki broj zaposlenih u javnom sektoru, uključujući i one koje pružaju administrativne usluge u socijalnim i privrednim institucijama (u zdravstvu, školstvu, javnim preduzećima, i slično) nisu pokriveni specifičnim zakonima o državnoj upravi/službi. Njihov rad je regulisan zakonskim i podzakonskim aktima, kao i internim aktima datih institucija.

3 Prema procjeni MMF-a za 2011. godinu, javna potrošnja u BiH je iznosila 50,4% bruto društvenog proizvoda (IMF Article IV, 03. decembar 2010 godine). Procjene za 2013. godinu ukazuju da se radi o 48,6% bruto društvenog proizvoda (IMF Article IV, 03. oktobar 2012 godine).

J

Prema podacima iz Statističkog godišnjaka 2013. Republičkog zavoda za statistiku RS, prosječan broj zaposlenih u državnom i mješovitom sektoru u RS tokom 2012. godine iznosio je 118.064, što čini 49,57% zaposlenih u svim oblicima svojine, međutim podaci o broju zaposlenih po pojedinačnim subjektima nije javno dostupan podatak (GEA-Analiza budžeta i budžetske politike grada Banja Luka).



Rad zaposlenih u jedinicama lokalne samouprave je regulisan entitetskim zakonima o

lokalnoj samoupravi4, te zakonima o državnoj službi s obzirom na obavezu da osobe iz jedinica lokalnih samouprava moraju imati položen državni ispit. Javna uprava je u nadležnosti ministarstava zaduženih za ova pitanja, te agencija za državnu upravu na državnom i entitetskom nivou.

Zakon o državnoj službi u institucijama BiH5 uređuje pravni status državnih službenika u ministarstvima, samostalnim upravnim organizacijama i upravnim organizacijama u sastavu ministarstava, kao i drugim institucijama BiH. Ovaj zakon definiše da je zapošljavanje i unapređenje profesionalne karijere državnog službenika temeljeno na javnom konkursu i profesionalnoj sposobnosti. Istovremeno, ovaj zakon se ne odnosi na brojna rukovodna mjesta što ostavlja veliku mogućnost političkog uticaja prilikom imenovanja osoba.

Svaka promjena vlasti na bilo kojem izvršnom nivou sa sobom nosi i promjenu rukovodnih struktura u izvršnoj vlasti, javnim ustanovama i javnim preduzećima, iako se ove aktivnosti kose sa ugovorima o radu zaposlenih. Istovremeno, ovo je i posljedica propisa u kojima se proces zapošljavanja i rada u javnom sektoru ne odnosi direktno na brojne savjetničke i rukovodne položaje.

Kod procesa zapošljavanja putem javnog konkursa teško je izbjeći političku nepristrasnost, jer se komisija za ocjenu kandidata sastoji, pored osoba iz agencije za državnu upravu i od osoba koje su po svojoj funkciji predstavnici institucije koja zapošljava, a ujedno i predstavnici određenih političkih partija. Iako zakonska rješenja ne dozvoljavaju politizaciju u javnom sektoru, te stranačko djelovanje zaposlenih u okviru njega, u stvarnosti se primjećuje jak neformalan stranački uticaj u oblasti zapošljavanja u javnom sektoru.6 Posebno je ovo slučaj u jedinicama lokalne samouprave, gdje je u posljednjih nekoliko godina došlo do ogromnog broja novozaposlenih po „partijskoj liniji“7.

4 Zakon o lokalnoj samoupravi u Republici Srpskoj (Službeni glasnik RS br. 101/04) i Zakon o principima lokalne samouprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl. novine FBiH br. 49/06) 5 Sl.list BiH broj 19/02; 08/03; 35/03; 04/04; 17/04; 26/04; 37/04; 48/05; 02/06 6 OECD SIGMA, Izvještaj za Bosnu i Hercegovinu u 2010. godini 7 Centri civilnih inicijativa, Načelnik i lokalna samouprava – liderstvo, demokratija, razvoj, Sarajevo, 2010



2.2. Javni rashodi i javna potrošnja –uticaj na ekonomski razvoj

eosporno je da je nivo javnih rashoda, odnosno nivo javne potrošnje, u Bosni i Hercegovini dostigao svoj kritični nivo. Ovdje prvenstveno mislimo na one javne rashode koji nemaju za cilj neko dalje investiranje ili stvaranje nove vrijednosti.

U narednom dijelu ćemo se baviti najvažnijim razlozima za ovakvo stanje – kompleksnim administrativnim aparatom, nedovoljnom koordinacijom različitih nivoa vlasti, nedovoljnom transparentnošću vlasti, te nerazvijenim funkcijama za kontrolu potrošnje u okviru institucija – internom revizijom i finansijskom upravljačkom kontrolom.

Izvor: IMF Country Report No. 13/321, novembar 2013

2.2.1. Administrativna struktura zemlje i finansijska pozicija različitih nivoa vlasti

Bosna i Hercegovina je složena zemlja koja se sastoji od 2 entiteta (Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska), sa Brčko Distriktom kao specijalnom teritorijalnom jedinicom koja je po Ustavu8 definisana kao jedinica lokane samouprave sa specijalnim statusom. Entiteti dijele teritoriju zemlje prema odnosu 51%:49%, gdje Federacija Bosne i Hercegovine zauzima veći dio u okviru navedenih proporcija.

8 Amandman I. na Ustav Bosne i Hercegovine

50,60%

48,90% 49,50%

48,60%

2010 2011 2012 2013

Javna potrošnja (kao % BDP-a) po godinama u BiH

N



Administrativna struktura zemlje se može predstaviti na sljedeći način.

Administrativni nivo

Nadležnosti

BiH FBiH RS Brčko Distrikt BiH UKUPNO

Centralni 1 1

Entitetski 1 1 2

Kantonalni 10 10

Opštinski 79 63 1 144

Distrikt 1 1

UKUPNO 1 91 64 2 158

Bosna i Hercegovina je kompleksna zemlja sa državnim nivoom vlasti, dva entitetska nivoa – Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine, te 10 kantonalnih nivoa vlasti u okviru Federacije BiH. Republika Srpska je centralizovan entitet sa 63 jedinice lokalne samouprave (opštine i gradovi) dok je Federacija Bosne i Hercegovine decentralizovan entitet sa 10 kantona i 80 jedinica lokalne samouprave. Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine je, kao što je već rečeno, jedinica lokalne samouprave sa specijalnim statusom.

Navedena kompleksnost i složena administrativna infrastruktura u Bosni i Hercegovini je značajna determinanta u vezi sa javnim rashodima. U fiskalnom sistemu Bosne i Hercegovine država ima ograničena ovlašćenja naspram nižih nivoa vlasti, koji imaju značajnu fiskalnu autonomiju. Država Bosna i Hercegovina generalno može obavljati funkcije koje joj nisu eksplicitno dodijeljene Ustavom, samo ukoliko joj iste prenesu entiteti. Tako se na primjeru Federacije Bosne i Hercegovine navodi da niži nivoi vlasti (kantoni i opštine) imaju značajne nadležnosti u definisanju fiskalne politike na rashodovnoj strani. Udio rashoda nižih nivoa vlasti, kantona i opština u konsolidovanom budžetu FBiH procjenjuje se na oko 75%9, uključujući vanbudžetske fondove.

Istovremeno, treba napomenuti da je Bosnu i Hercegovinu u prethodnom periodu pratio izrazit nedostatak fiskalne koordinacije i relevantnih institucionalnih kapaciteta, uz nepostojanje obavezujućih fiskalnih pravila. Iako je 2008. godine uspostavljeno Fiskalno vijeće u cilju rješavanja tih problema, situacija je i dalje daleko od idealne. Osnovni ciljevi Fiskalnog vijeća su koordinacija fiskalne politike u zemlji, očuvanje makroekonomske stabilnosti i postizanje postavljenih razvojnih ciljeva. Međutim, i dalje su vidljivi problemi u zajedničkom definisanju ciljeva fiskalne politike Bosne I Hercegovine, te definisanju limita za javne rashode na godišnjem i višegodišnjem nivou.

9 Informacija o fiskalnoj održivosti BiH, Direkcija za ekonomsko planiranje, Sarajevo, avgust 2011.



2.2.2. Različiti zakonski i institucionalni okviri za izradu budžeta u Bosni I Hercegovini

Zakonski okvir za izradu budžeta se znatno razlikuje između različitih nivoa vlasti. Ovo, između ostalog, znači da svaki od tri nivoa vlasti trenutno ima različit budžetski kalendar i različit način pripreme budžeta, obračuna i izvještavanja, kao i različite kontne planove, odnosno sheme za finansijsko izvještavanje.

2.2.2.1. Državni nivo

Zakon o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine10 usvojen je 2. decembra 2004. godine, kao osnovni budžetski zakon na državnom nivou, koji je izmijenjen u junu 2009. godine i oktobru 2012. godine. Zakon reguliše pripremu, donošenje, izvršenje, računovodstvo, izvještavanje i nadzor budžeta, Jedinstven račun trezora i ulaganje javnih novčanih sredstava na državnom nivou.

Interesantno je navesti da se u okviru predmetnog zakona uvodi i programsko budžetiranje i to amandmanima na Zakon o finansiranju institucija BiH, u junu 2009. godine. Član 5. tačka a) i član 6. tačka c) propisuju pripremu srednjoročnog okvira plana budžeta i obavezuje budžetske korisnike da dostave svoje budžetske zahtjeve u programskom formatu. Član 2 definiše program kao „skup sličnih aktivnosti ili usluga koje obavlja resorno ministarstvo ili budžetski korisnik u konkretnom vremenskom roku radi ostvarivanja svojih strateških ciljeva”.

Osim zakona, najrelevantniji podzakonski akti Ministarstva finansija i trezora uključuju sljedeće:

• Instrukcije o ključnim zahtjevima za pripremu finansijskih izvještaja i pripremu srednjoročnog okvira budžeta za godišnje budžete, 2009; te

• Interne procedure za proces pripreme budžeta, septembar 2010.

Budžetski sistem na državnom nivou sastoji se od budžeta 74 institucije na državnom nivou (ministarstva i agencije). Državni budžet se najvećim dijelom finansira iz prihoda od indirektnog oporezivanja. Sektor za budžet Ministarstva finansija i trezora priprema nacrt budžeta, a čini ga 20 zaposlenih.

10 „Službeni glasnik Bosne i Hercegovine”, br. 61/04 , 49/09 i 87/12



2.2.2.2. Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH)

Zakon o budžetima u Federaciji Bosne i Hercegovine11 iz aprila 2006. godine, reguliše planiranje, izradu, usvajanje i izvršenje budžeta, kao i upravljanje dugom, računovodstvo, izvještavanje, nadzor i reviziju budžeta u Federaciji BiH. Zakon važi za nivo Federacije, lokalne nivoe i vanbudžetske fondove (VBF). Zakon također propisuje srednjoročno planiranje.

Na nivou FBiH još uvijek ne postoji zakonska osnova za programsko budžetiranje. Član 12. Zakona o budžetima zahtijeva da programi uključe osnovne informacije (opis ciljeva, potrebna sredstva za provođenje, potreban broj radnika za provođenje programa, procjenu rezultata i procjenu rizika) ali se odnosi samo na projekte javnih ulaganja.

Izvršenje budžeta u FBiH reguliše i Zakon o trezoru u Federaciji Bosne i Hercegovine.12

Budžetski sistem na nivou FBiH sastoji se od nezavisnih budžeta:

• Federacije BiH – ukupno 58 budžetska korisnika; • 10 kantona; • 79 opština i Grada Sarajevo; • 24 vanbudžetskih fondova (VBF) koji uključuju Fond za penzijsko osiguranje, Fond

zdravstvenog osiguranja i Fond za zapošljavanje.

Odgovorna institucija za pripremu budžeta je Sektor za budžet i javne rashode Federalnog Ministarstva finansija (FMoF).

Kantonalna ministarstva finansija u FBiH pripremaju budžete za kantone. Budžeti kantona i opština su nezavisni od budžeta Federacije i nisu dio budžeta Federacije. Njih odobravaju vijeća (kantonalna/opštinska vijeća).

Pod-entitetske vlasti (kantoni i opštine) imaju veliki udio u ukupnim prihodima i rashodima FBiH i finansiraju se u skladu sa formulom izjednačavanja. Svi rashodi za obrazovanje (osnovno, srednje i univerzitetsko) i zdravstvo su u nadležnosti kantona. Kriteriji raspodjele sredstava su isti svake godine, ali se iz godine u godinu mijenjaju varijable. Kantoni pripremaju dokumente okvirnog budžeta koje usvajaju kantonalna vijeća.

11 „Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine”, br. 19/06 12 „Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine“, br. 19/03



2.2.2.3. Republika Srpska

Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske13 je usvojen u oktobru 2003. godine i sadrži propise o pripremi, planiranju, izradi, usvajanju i izvršenju budžeta, kao i budžetsko računovodstvo, kontrolu i reviziju. Ovaj zakon takođe pokriva opštine i vanbudžetske fondove u RS-oj. Kao i u Federaciji BiH, u Republici Srpskoj još uvijek nema zakonske osnove za programsko budžetiranje. Izvršenje budžeta je regulisano Zakonom o trezoru14, kao i odgovarajućim Zakonom o izvršenju budžeta, koji se donosu za svaku godinu pojedinačno.

Zakonom o izvršenju budžeta za dati period se daje službena verifikacija prethodno usvojenog budžeta. Navedeni dokument ima “snagu” zakona za čije kršenje su propisane odgovarajuće sankcije. Nije poznato da li je do sada bilo primjene sankcije, za kršenja zakona koja su identifikovana u revizorskim izvještajima.

Budžetski sistem RS sastoji se od sljedećih budžeta:

• republički budžet; • budžeti opština i gradova; • finansijski planovi vanbudžetskih fondova (Fond penzijskog i invalidskog osiguranja,

Fond zdravstvenog osiguranja, Javni fond za dječju zaštitu i Zavod za zapošljavanje).

Resor za budžet i javne finansije Ministarstva finansija RS odgovoran je za pripremu budžeta RS.

2.2.2.4. Brčko Distrikt (BD)

Zakon o budžetu Distrikta Brčko Bosne i Hercegovine15 iz jula 2008. godine, reguliše planiranje, izradu, usvajanje i izvršenje budžeta Distrikta Brčko, kao i finansijske planove vanbudžetskih fondova, pozajmljivanje, garancije i upravljanje dugom, računovodstveno izvještavanje i reviziju budžeta. Zakon propisuje način dostavljanja zahtjeva budžetskih korisnika u programskom formatu, a uveden je i srednjoročni okvir plana budžeta (Dokument okvira budžeta). Izvršenje budžeta je regulisano Zakonom o trezoru Distrikta Brčko Bosne i Hercegovine16.

Direkcija za finansije Distrikta Brčko je odgovorno tijelo za upravljanje javnim finansijama. Pored Kabineta direktora, u sastavu Direkcije su Odsjek za trezor i Odsjek za poresku upravu.

13 „Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 121/12 14 „Službeni glasnik Republike Srpske“, br. 28/13 15 „Službeni glasnik Distrikta Brčko Bosne i Hercegovine“, br. 17/08 16 “Službeni glasnik Distrikta Brčko Bosne i Hercegovine“, br. 19/07, 2/08



2.3. Koraci u procesu budžetiranja u BiH

udžetski kalendari još uvijek nisu harmonizovani između tri nivoa vlasti. Međutim, proces srednjoročnog planiranja i pripreme budžeta realizuje se u 10 koraka na državnom nivou i u entitetima, kao što je prikazano u sljedećoj tabeli, s tim da se

datumi za različite korake razlikuju na različitim nivoima.

Koraci Aktivnost Odgovornost Korak 1 Izdavanja budžetskih instrukcija br. 1: „Budžetski kalendar i

smjernice za pripremu tabela s pregledom prioriteta budžetskih korisnika (BUPRT)” svim budžetskim korisnicima.

Ministarstva finansija

Korak 2 Dostavljanje BUPRT-ova svim ministarstvima finansija. Budžetski sektori analiziraju BUPRT-ove i pripremaju preporuke za relevantna ministarstva finansija koji ih pregledaju i odobravaju

Budžetski korisnici

Korak 3 Usvajanje Globalnog okvira fiskalnog bilansa i politika (Globalni okvir fiskalnog bilansa i politika) u BiH: Fiskalno vijeće, na osnovu Srednjoročnog makroekonomskog i fiskalnog okvira koji priprema DEP Projekcija prihoda UIO-e koju priprema OMA Nacrt preporuka za gornje granice budžeta koje pripremaju ministarstva finansija za svoje vlade

Fiskalno vijeće

Korak 4 Vlade usvajaju Dokument okvirnog budžeta (DOB), koji pripremaju ministarstva finansija na državnom nivou i entitetskim nivoima

Vijeće ministara, entitetske vlade

Korak 5 Izdavanje Budžetskih instrukcija br. 2 (gornje granice budžeta i smjernice za pripremu zahtjeva budžetskih korisnika)

Ministarstva finansija

Korak 6 Dostavljanje zahtjeva budžetskih korisnika ministarstvima finansija

Budžetski korisnici

Korak 7 Diskusije budžetskih korisnika sa Ministarstvom finansija/Vladom

Korak 8 Vlada usvaja Nacrt budžeta i prateću dokumentaciju Vijeće ministara, entitetske vlade

Korak 9 Nacrt budžeta i prateća dokumentacija se dostavlja Parlamentu, a na nivou institucija BiH Predsjedništvu BiH.

Vijeće ministara, Predsjedništvo BiH, entitetske vlade

Korak 10 Na entitetskom nivou parlament odobrava budžet, a na nivou institucija BiH Predsjedništvo BiH dostavlja prijedlog budžeta Parlamentu, koji ga razmatra i usvaja.

Parlament

Više o procesu budžetiranja i realizaciji budžetskog kalendara u dijelu koji će opisivati sistem budžetiranja u Republici Srpskoj.

B



2.4. Budžetski sistem u Republici Srpskoj – unapređenje putem transparentnosti

ada posmatramo Republiku Srpsku, najvažnije osnove u vezi donošenja budžeta opisane su Zakonom o budžetskom sistemu Republike Srpske17. Budžetski sistem RS čine budžet Republike, budžeti opština i gradova i finansijski planovi fondova

(budžeti fondova). Jedinstvenost budžetskog sistema Republike obezbjeđuje se zajedničkim pravnim uređenjem, jedinstvenom budžetskom klasifikacijom, upotrebom jedinstvene budžetske dokumentacije za izradu budžeta Republike, opština i gradova i fondova, jedinstvenim sistemom budžetskog računovodstva, jedinstvenim kriterijumima za budžetsku kontrolu i jedinstvenim principima na kojima se zasniva budžetski postupak.

Zakonom o budžetskom sistemu RS se uređuje priprema, planiranje, način izrade, donošenje i izvršenje budžeta, budžeta opština, gradova i fondova, zaduživanje i otplata duga, računovodstvo, izvještavanje i kontrola budžeta. Određena manjkavost se ogleda u nedostatku jasnih definicija o mogućnosti uključenja drugih zainteresovanih grupa.

Budžetska sredstva u jednoj fiskalnoj godini čine budžetski prihodi i primici za nefinansijsku imovinu, primici od finansijske imovine i zaduživanja tekuće fiskalne godine, neutrošena namjenska sredstva budžetskih grantova i transfera iz ranijih perioda i suficit raspoređen odlukom nadležnog organa. Budžetske izdatke čine budžetski rashodi, izdaci za nefinansijsku imovinu i izdaci za finansijsku imovinu i otplatu dugova.

Budžetske prihode čine javni prihodi, tekući i kapitalni grantovi iz zemlje i inostranstva i transferi primljeni od drugih budžetskih jedinica. Budžetske rashode čine rashodi za lična primanja, rashodi po osnovu korištenja robe i usluga, rashodi finansiranja i drugi finansijski rashodi, subvencije, grantovi, doznake na ime socijalne zaštite i transferi drugim budžetskim korisnicima.

Budžet se priprema, donosi i izvršava na osnovu standardnih budžetskih klasifikacija. Budžet Republike, opština, gradova i fondova obavezno se donosi na nivou opšteg računovodstvenog fonda, budžetskih organizacija ili potrošačkih jedinica, sintetičkih ekonomskih kodova i odjeljaka funkcionalne klasifikacije.

Polazna osnova za pripremu svih gore navedenih budžeta se nalazi u Dokumentu okvirnog budžeta (DOB)18. Ovaj dokument predstavlja akt koji sadrži makroekonomske projekcije i prognoze budžetskih sredstava i izdataka (prihoda i rashoda) za sljedeću godinu i naredne dvije fiskalne godine. Treba napomenuti da se projekcije isključivo odnose na analitičke podloge koje priprema Ministarstvo finansija, te da se u ovom periodu ne odvijaju nikakve konsultacije sa građanima. Ono što treba istaći je činjenica da se o Dokumentu okvirnog budžeta raspravlja u okviru redovnih sjednica Vlade Republike Srpske, čemu ne prethodi neka značajnija rasprava u javnosti. Budžet se priprema i donosi prema budžetskom kalendaru.

17 Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 96/03, 14/04, 67/05, 34/06, 128/06, 117/07, 54/08, 126/08, 92/09 i 121/12. 18 Član 16. Zakona o budžetskom sistemu RS

K



Na narednoj ilustraciji su predstavljeni budžetski kalendari Republike Srpske,

opština/gradova i fondova.

BUDŽET REPUBLIKE SRSPSKE

• 15. februar – Ministarstvo budžetskim korisnicima dostavlja instrukciju o načinu i elementima izrade DOB-a,

• 30. april – budžetski korisnici dostavljaju Ministarstvu prijedloge prioriteta za izradu DOB-a,

• 30. jun – Vlada usvaja DOB, • jul – Ministarstvo dostavlja DOB

opštinama, gradovima i fondovima,

• jul – Ministarstvo budžetskim korisnicima dostavlja instrukciju o načinu i elementima izrade nacrta budžeta za sljedeću fiskalnu godinu,

• septembar – budžetski korisnici Ministarstvu dostavljaju budžetske zahtjeve za narednu fiskalnu godinu,

• 15. oktobar – Ministarstvo dostavlja Vladi nacrt budžeta Republike za narednu fiskalnu godinu,

• 5. novembar – Vlada utvrđuje nacrt budžeta Republike za narednu fiskalnu godinu i dostavlja ga Narodnoj skupštini,

• 15. novembar – Narodna skupština se izjašnjava o nacrtu budžeta Republike za narednu fiskalnu godinu,

• decembar – Vlada utvrđuje prijedlog budžeta Republike za narednu fiskalnu godinu i dostavlja ga Narodnoj skupštini i

• 15. decembar – Narodna skupština donosi odluku o usvajanju budžeta Republike za narednu fiskalnu godinu.

BUDŽET GRADA/OPŠTINE

• 5. jul – opštine i gradovi analiziraju DOB,

• 20. jul – opštinski i gradski organ uprave nadležan za finansije, budžetskim korisnicima dostavlja uputstvo za pripremu nacrta budžeta za narednu fiskalnu godinu,

• 15. septembar – budžetski korisnici opštinskom i gradskom organu uprave nadležnom za finansije dostavljaju budžetske zahtjeve za narednu fiskalnu godinu,

• 15. oktobar – opštinski i gradski organi uprave nadležni za finansije pripremaju nacrt budžeta, vodeći računa o smjernicama sadržanim u DOB-u,

• novembar – nadležni izvršni opštinski i gradski organi uprave utvrđuju nacrt budžeta i dostavljaju ga Ministarstvu radi dobijanja preporuka,

• 15. novembar – skupštine opština i gradova se izjašnjavaju o nacrtu budžeta,

• 20. novembar – izvršni opštinski i gradski organi uprave Ministarstvu dostavljaju prijedlog budžeta na saglasnost,

• 5. decembar – prijedlog budžeta opštine i grada za narednu fiskalnu godinu usaglašen sa Ministarstvom, izvršni organ opštine i grada dostavlja skupštini opštine i grada na usvajanje,

• 15. decembar – skupština opštine i grada donosi odluku o usvajanju budžeta za narednu fiskalnu godinu i

• 24. decembar – opštinski i gradski organi uprave Ministarstvu dostavljaju usvojeni budžet, odluku o usvajanju i odluku o izvršenju budžeta za narednu fiskalnu godinu.

BUDŽET FONDA

• 5. jul – fond analizira DOB,

• 15. novembar – fond priprema nacrt budžeta za narednu fiskalnu godinu, imajući u vidu smjernice date u DOB-u i dostavlja ga Ministarstvu na mišljenje,

• decembar – zajedno sa utvrđivanjem prijedloga budžeta Republike, Vlada daje saglasnost na prijedlog budžeta fonda za narednu fiskalnu godinu i

• 15. decembar – nadležni organ fonda donosi odluku o usvajanju budžeta za narednu fiskalnu godinu.



Narodna skupština Republike Srpske donosi odluku kojom usvaja budžet Republike za

svaku fiskalnu godinu. Skupština opštine, odnosno grada i nadležni organ fonda donosi odluku kojom usvaja budžet za svaku fiskalnu godinu. Budžet Republike objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srpske”, a budžet opština i gradova objavljuje se u službenim glasilima opština i gradova. Odluka o davanju saglasnosti na prijedlog budžeta fondova objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srpske“.

Budžet se donosi za period od jedne fiskalne godine i važi za godinu za koju je donesen. U slučaju da budžet ne bude usvojen prije početka naredne fiskalne godine, donosi se odluka o privremenom finansiranju prvog kvartala tekuće godine. Privremeno finansiranje19 vrši se najviše do visine ukupnih budžetskih prihoda ostvarenih u istom periodu prethodne fiskalne godine, umanjenih za primljene grantove u tom periodu. Ako budžet ne bude usvojen do 30. juna tekuće fiskalne godine, sredstva se ne mogu koristiti sve do usvajanja budžeta

Završni račun budžeta predstavlja konačnu sliku izvršenja budžeta, tj. sliku budžetskog poslovanja u toku jedne budžetske godine, koja obično traje od 1. januara do 31. decembra. Omogućava potpuni društveno-ekonomski uvid u ostvarenje predviđenih prihoda i rashoda, kako po obimu tako i po strukturi. Izvršenje budžeta Republike sprovodi se na osnovu Zakona o izvršenju budžeta, a izvršenje budžeta opština, gradova i fondova na osnovu Odluke o izvršenju budžeta. Izvršenje budžeta u jednoj fiskalnoj godini obuhvata budžetska sredstva i budžetske izdatke ostvarene do 31. decembra tekuće fiskalne godine, kao i sredstva i izdatke ostvarene nakon tog datuma, ali ne poslije isteka roka za izradu i dostavljanje godišnjih finansijskih izvještaja, ako su ispunjeni zakonski uslovi da se iznos tih sredstava, odnosno izdataka uključi u budžet tekuće fiskalne godine. Vlada polugodišnje i godišnje Narodnoj skupštini podnosi izvještaj o izvršenju budžeta Republike. Istovremeno, načelnik opštine polugodišnje i godišnje podnosi izvještaj lokalnoj skupštini dok nadležno ministarstvo tromjesečno informiše Vladu o izvršenju budžeta fondova. Osim polugodišnjih, pripremaju se i redovni kvartalni izvještaji koji su više internog karaktera i koji se ne razmatraju detaljno kao što su to polugodišnji ili godišnji izvještaji.

Kao što je već spomenuto, učešće javnosti i drugih zainteresovanih strana u procesu budžetiranja, ali i samog izvršenja budžeta je dosta ograničeno. Kada posmatramo proces budžetiranja u Republici Srpskoj, vidljivo je da se javnost i zainteresovane strane pojavljuju tek u fazi nakon što Vlada Republike Srpske utvrdi nacrt i dostavi ga Narodnoj skupštini na razmatranje. Tada se javnost i zainteresovane strane, kroz skupštinske odbore prvi put upoznavaju sa sadržajem nacrta te mogućnošću da pokušaju nešto da izmjene. Javne rasprave u vezi nacrta i prijedloga Budžeta Republike Srpske za narednu godinu su ključne tačke u okviru kojih se zainteresovane strane opredjeljuju za ili protiv određenih elemenata budžeta. Slično je i sa budžetima opština, odnosno gradova, s tim da su javne rasprave u vezi nacrta budžeta osnova za intervencije na predložene dokumente.

19 http://www.narodnaskupstinars.net/lat/stranica/1655-odluka-o-privremenom-finansiranju-republike-srpske-za-period-od-1.-januara-do-31.-marta-2012.-g http://www.nezavisne.com/novosti/gradovi/Usvojena-odluka-o-privremenom-finansiranju-Opstine-Srbac-224599.html



Ono što zabrinjava je činjenica da se u određenom broju jedinica lokalne samouprave javne

rasprave u vezi nacrta budžeta realizuju pro forme ili se uopšte ne realizuju.20 Na kraju, kada govorimo o budžetiranju fondova, može se reći da je proces u potpunosti „netransparentan“ i „zatvoren“ za javnost i zainteresovane strane jer se radi o procesu u kojem se pojavljuju samo fondovi i Vlada Republike Srpske.

2.5. Centralizacija javnih prihoda/rashoda kroz uvođenje funkcije trezora

istem trezorskog poslovanja za korisnike budžeta Republike Srpske uveden je početkom 2002. godine, kao dio USAID-ovog Projekta reforme računovodstva javnog sektora u Republici Srpskoj. Osnovni ciljevi uvođenja Sistema trezorskog poslovanja

bili su usmjereni na povećanje transparentnosti državnih računa, te unapređenje upravljanja javnim rashodima. Zakonska osnova uvođenja Sistema trezorskog poslovanja u Republici Srpskoj je Zakon o trezoru21, Zakon o budžetskom sistemu22, Zakon o izvršenju budžeta Republike Srpske, kao i razni podzakonski akti23.

Zakonom o trezoru uređuje se trezorski sistem Republike Srpske, poslovi i način rada Trezora Republike Srpske, trezora opština, gradova i fondova, kao i vođenje glavne knjige, pomoćne knjige i nadzor. Trezorski sistem Republike Srpske obuhvata Trezor Republike i lokalne trezore. Trezor Republike je organizaciona jedinica u sastavu Ministarstva finansija koja obavlja poslove propisane zakonom. Lokalni trezori su organizacione jedinice unutar opština, gradova i fondova koji obavljaju poslove propisane ovim zakonom i zakonima kojima se uređuju lokalna uprava i samouprava i funkcija i nadležnost fondova.

20 Procjena budžetske transparentnosti u općinama u Bosni i Hercegovini, Analitika – Centar za društvena istraživanja, 2011. godine 21 Zakon o trezoru Republike Srpske. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 16/05 i 92/09. 22 Zakon o budžetskom sistemu Republike Srpske. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj: 96/03, 14/04, 67/05, 34/06, 128/06, 117/07, 54/08, 126/08, 92/09 i 121/12 23 Na osnovu člana 30. Zakona o trezoru, Ministarstvo finansija RS je donijelo sljedeća podzakonska akta:

- Uputstvo o načinu sačinjavanja kvartalnih finansijskih planova („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 54/05),

- Pravilnik o proceduri izvještavanja opština, gradova, fondova i preduzeća u većinskom državnom vlasništvu o kreditnim zaduženjima („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 54/05),

- Pravilnik o uspostavljanju i vođenju sistema glavne knjige trezora („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 59/05),

- Pravilnik o proceduri vođenja pomoćnih knjiga („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 59/05), - Pravilnik o proceduri informatičke zaštite računovodstvenog sistema („Službeni glasnik Republike Srpske“,

broj 59/05), - Pravilnik o načinu upravljanja i vršenja kontrole računovodstvene i ostalih evidencija budžetskih korisnika,

budžeta gradova i opština i javnih fondova („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 59/05), - Pravilnik o proceduri za spoljno zaduživanje Republike Srpske („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj

66/05).

S



Trezor Republike Srpske obuhvata 686 korisnika budžeta Republike24, počevši od Narodne

skupštine Republike Srpske, Službe predsjednika Republike Srpske, Ustavnog suda Republike Srpske, ministarstava, institucija pravosuđa, institucija obrazovanja, institucija kulture, zavoda, direkcija, uprava i upravnih organizacija.

Korisnici budžeta Republike finansijske transakcije u Sistem trezorskog poslovanja, odnosno u Sistemu upravljanja finansijskim informacijama, (u daljem tekstu: SUFI), unose direktno ili posredstvom Filijala trezora (12 filijala).

Unos finansijskih transakcija za korisnike koji nisu na direktnoj vezi sa SUFI-jem se vrši posredstvom filijala trezora i to filijala osnovanih u Banjaluci, Bijeljini, Gradišci, Doboju, Zvorniku, Modriči, Prijedoru, Sokocu, Foči, Istočnom Sarajevu, Trebinju i Brčkom.

Trezor Republike i lokalne trezore uspostavlja i njima rukovodi Ministarstvo finansija, odnosno nadležna služba opštine, grada i fonda. Svi javni prihodi uplaćuju se na račune u sistemu Jedinstvenog računa trezora. S tim u vezi treba spomenuti da se u okviru trezorskog sistema obavljaju sljedeći poslovi:

• otvaranje i vođenje računa, • raspoređivanje i prenos javnih prihoda sa računa javnih prihoda na transakcione račune

korisnika javnih prihoda, • objedinjavanje sredstava u sistemu Jedinstvenog računa trezora, • izvršenje obaveza, isplate ili prenosi sredstava u ime i za račun budžetskih korisnika i

fondova za spoljni dug i unutrašnji dug , • prenos javnih sredstava na račune sredstava za investiranje, • vođenje glavne knjige trezora i sistema izvještavanja, te internih i eksternih kontrolnih

procedura, • vođenje informatičkih i funkcionalnih postupaka za upravljanje finansijskim

informacijama, • učešće u uspostavljanju procedura i postupaka za realizaciju javnih investicija i • učešće u izradi projekcija o zaduživanju.

Može se reći da ovako postavljen sistem uveliko doprinosi povećanju transparentnosti računa, unapređenju upravljanja javnim rashodima i racionalnosti trošenja sredstava. Naime, svi javni prihodi uplaćuju se na račune u sistemu Jedinstvenog računa trezora, dok isključivo pravo raspolaganja sredstvima u sistemu Jedinstvenog računa trezora ima Ministarstvo finansija, odnosno nadležna služba opštine, grada i fonda.

Raspoređivanje javnih prihoda koji pripadaju budžetu Republike Srpske, koji se dijele između budžeta Republike, budžeta opština i gradova i koji pripadaju fondovima vrši se u Trezoru Republike sa računa javnih prihoda na transakcione račune Republike, opštine, grada i fonda.

24 Službeni glasnik RS, broj 59, od 15.07.2013.



Raspoređivanje javnih prihoda koji u potpunosti pripadaju budžetu opštine i grada vrši se u

lokalnim trezorima sa jednog ili više računa javnih prihoda na transakcione račune opštine ili grada. Sredstva javnih preduzeća i drugih korisnika javnih prihoda koja se prikupljaju na računima javnih prihoda Republike prenose se na poslovne račune javnih preduzeća i drugih korisnika javnih prihoda25.

Trezorsko poslovanje, ima, prije svega za cilj potpunu kontrolu upravljanja javnim sredstvima. Da bi se navedeno postiglo, neophodno se da se sve finansijske transakcije za korisnike budžeta odvijaju preko jednog ili više računa, koji su pod kontrolom Ministarstva finansija ili kad je riječ o lokalnim trezorima, pod kontrolom finansijske službe grada, opštine ili fonda. Ovdje se prije svega misli na postojanje Sistema jedinstvenog računa trezora i Sistema glavne knjige trezora. Sistem jedinstvenog računa trezora obuhvata račune javnih prihoda, investicione račune i transakcione račune. Svi računi koji su u Sistemu jedinstvenog računa trezora su pod kontrolom Ministarstva finansija RS, za Trezor Republike, odnosno pod kontrolom Odjeljenja za finansije grada/opštine, za lokalne trezore. Slična je situacija i sa vanbudžetskim fondovima. Sistem Glavne knjige trezora sadrži glavne knjige nadležnih ministarstava i budžetskih korisnika - potrošačkih jedinica, a sve poslovne promjene se moraju knjižiti u skladu sa propisanim računovodstvenim pravilima i procedurama. Sistem Glavne knjige trezora osigurava evidenciju svih transakcija i poslovnih promjena, prihoda i rashoda, sredstava, obaveza i izvora u skladu sa propisanim klasifikacijama (fondovska, organizaciona, ekonomska i funkcionalna), kao i subekonomskom i projektnom klasifikacijom, koje nisu propisane.

2.6. Javna preduzeća u BiH – unapređenje poslovanja kroz razvoj otvorenosti

ada govorimo o zakonskom okviru osnivanja i funkcionisanja javnih preduzeća, govorimo o oblasti koja je primarno regulisana Zakonom o javnim preduzećima u Federaciji Bosne i Hercegovine26 i Zakonom o javnim preduzećima27 Republike

Srpske. Javno preduzeće u Republici Srpskoj je pravno lice koje je upisano u sudski registar kao privredno društvo u formi akcionarskog društva ili društva sa ograničenom odgovornošću, radi obavljanja djelatnosti od opšteg interesa i u čijem osnovnom kapitalu Republika Srpska ili jedinica lokalne samouprave direktno ili indirektno ima većinsko vlasništvo.

Javna preduzeća predstavljaju heterogenu grupu koja se međusobno razlikuje po veličini i tržišnim uslovima u kojima posluju. Neka od njih posluju u djelatnostima koje predstavljaju prirodne monopole, dok druga rade u djelatnostima u kojima postoji mogućnost konkurencije.

25 Član 8. stav (2) Zakona o trezoru RS 26 Službene novine FBiH br . 08/05 i 81/08. 27 Službeni glasnik RS br. 75/04.

K



Ne postoje konačni zvanični podaci o preciznom broju javnih preduzeća koja postoje u

Republici Srpskoj. Obaveza sačinjavanja navedene evidencije bila je i definisana Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju, koju je svojevremeno Bosna i Hercegovina potpisala sa EU.

Agenciji za posredničke, informatičke i pravne poslove je povjereno u mandat da napravi navedenu evidenciju javnih preduzeća, što je učinjeno. Prema navedenoj evidenciji broj javnih

preduzeća u Republici Srpskoj je 149, što je prikazano u Prilogu. Tako na primjer u okviru evidencije nedostaju neka od najvećih javnih preduzeća u Republici Srpskoj kao što su: Toplana a.d. Banja Luka ili Javno preduzeće Robne rezerve. S tim u vezi, predstavnici Udruženja ekonomista RS SWOT su održali sastanak sa predstavnicima APIF-a kojima su ponudili svoju logističku pomoć za sačinjavanje odnosno dopunu navedene evidencije. Do dana pisanja ovog rada još uvijek traje usaglašavanje evidencija javnih preduzeća sa predstavnicima APIF-a.

Može se reći da su većina javnih preduzeća lokalna komunalna preduzeća, od kojih neka pružaju svoje usluge kao prirodni monopoli, uključujući preduzeća za snabdijevanje i distribucije električne energije, vodovod i kanalizaciju. Generalno, javna preduzeća ostvaruju loše poslovne rezultate, nemaju dovoljne podsticaje za povećavanje efikasnosti i suočena su sa pritiscima da cijene usluga drže na socijalno prihvatljivom nivou. Kao posljedica navedenog, nivo investicija je nizak i ugrožena je dugoročna održivost poslovanja. Posljedično navedenom je potencijalno ugroženo pružanje usluga. Međutim, treba napomenuti da su glavni razlozi za ovakvo stanje vidljivi u niskim cijenama pojedinih javnih usluga uslijed populističkih politika28, višku zaposlenih kao rezultatu političkog i “socijalnog” zapošljavanja, zapuštenoj i zastarjeloj opremi i infrastrukturi, kao i slabom upravljanju javnim preduzećima. Većina mjera za unapređenje upravljanja lokalnim javnim preduzećima ne zahtijeva velika sredstva kao što je to slučaj sa modernizacijom i izgradnjom infrastrukture, niti visoke socijalne troškove kao što je to slučaj sa otpuštanjem viška zaposlenih ili povećanje cijena.

Transparentnost u objavljivanju rezultata poslovanja je ograničena, posebno kada je riječ o poslovnim indikatorima, planovima i rezultatima. Rezultati poslovanja se uglavnom analiziraju na sjednicama osnivača, bez značajnijeg učešća javnosti i građana. Izvještavanje o indikatorima poslovanja je skoro u potpunosti ograničeno na godišnje planove poslovanja, koji nisu javno dostupni. Iako planovi poslovanja sadrže mnoštvo detaljnih informacija, one se prije svega odnose na kratkoročne finansijske planove (tj. planove samo za sljedeću godinu), a veoma malo pažnje se posvećuje evaluaciji ostvarenih rezultata. Primjetno je da nedostaje fokusiran i koherentan okvir za evaluaciju rezultata, koji bi se aktivno koristio za praćenje poslovanja preduzeća od strane vlasnika (lokalne samouprave).

28 Niske cijene nekih komunalnih usluga (grijanje u mnogim lokalnim zajednicama, vodovod i kanalizacija, itd.) direktno utiču na pojavu gubitaka komunalnih preduzeća i rast budžetskih subvencija.



Proces imenovanja uprave javnih i državnih preduzeća veoma je politizovan. Nominalno,

osnivači u najvećem broju slučajeva Vlada imenuje članove odbora i direktore ovih preduzeća, ali u praksi, ovo u najvećoj meri zavisi od međusobnih dogovora političkih partija. Čini se da nerijetko politički dogovori imaju prednost nad stručnošću i ostvarivanjem dobrih poslovnih rezultata29. Politizacija je povezana sa procesom donošenja odluka u kojem su prioritet politički ciljevi (npr. maksimizacija broja zaposlenih i relativno visok nivo plata, kao i održavanje niskih cijena usluga kao „socijalne“ kategorije). Takav način odlučivanja u javnim preduzećima uvijek dugoročno gura ova preduzeća u velike probleme. Prema raspoloživim informacijama30, jako rijetko se može pronaći preduzeće koje nema navedene probleme sa viškom radnika i koje ima dobre ekonomsko-finansijske pokazatelje.31 Ovo pokazuje i analiza koja je provedena, u kojoj je svega 38% javnih preduzeća u 2012. godini ostvarilo pozitivan rezultat. Nedostatak transparentnosti i odgovornosti ih svakako gura sve dublje i dublje u probleme, dok „zataškavanje problema“ samo privremeno odgađa neophodne reforme.

Kada govorimo o radu javnih preduzeća, zakoni predviđaju određene stepene odgovornosti koje imaju skupština javnog preduzeća, nadzorni odbor, te uprava odnosno izvršni rukovodioci samog preduzeća. Može se reći da je transparentnost javnog preduzeća u potpunosti stvar odnosa koji nadzorni odbor i izvršni rukovodioci imaju prema ovom segmentu rada javnog preduzeća – kako sa aspekta svakodnevnog rada tako i sa aspekta redovnog izvještavanja o radu. Tako entitetski zakoni navode da je obaveza nadzornog odbora da: nadzire rad uprave; priprema poslovnike i predlaže ih skupštini; priprema etički kodeks i predlaže ga skupštini; vrši izbor kandidata odbora za reviziju i podnosi prijedlog za njegovo imenovanje skupštini; razmatra provedbeni propis za postupak nabavke i nadzire njegovo provođenje; daje mišljenje skupštini o prijedlogu uprave za raspodjelu profita; imenuje i razrješava članove uprave u skladu sa postupcima utvrđenim u poslovniku odnosno poslovnicima te važećim propisima; daje ovlaštenja za aktivnosti koje su ograničene na osnovu odredaba ovog Zakona; te daje upute direktoru za provođenje uviđaja u vezi sa uočenim nepravilnostima.

29 U prilog navedenom govori i činjenica da pojedini predstavnici vlasti čak i javno priznaju da pojedina upravljačka mjesta u javnim preduzećima pripadaju određenim političkim strukturama. Pogledati: http://www.glassrpske.com/drustvo/vijesti/Razrijesen-Laketic-imenovan-Grabovac/lat/150756.html 30Izjava Miće Mićića, predsjednika Saveza opština i gradova, mart 2013, http://www.edapedia.net/_Edakast/Default.aspx# 31 Kada govorimo o Republici Srpskoj, treba napomenuti da je operacionalizacija Zakona o utvrđivanju i prenosu prava raspolaganja imovinom na jedinice lokalne samouprave (Službeni glasnik RS br. 70/06) trajala više godina te da su jedinice lokalne samouprave tek od 2010. godine stekle stvarna prava nad javnim preduzećima na lokalnom nivou (Zakon o prenosu prava svojine na kapitalu republike srpske u preduzećima koja obavljaju komunalne djelatnosti na jedinice lokalne samouprave, Službeni glasnik RS, br. 50/19). Do tada je ovim preduzećima upravljano sa entitetskog nivoa, koji svakako snosi dio odgovornosti za postojeće stanje u vezi lokalnih komunalnih preduzeća. U Federaciji BiH je situacija dodatno opterećena neriješenim odnosima na relaciji kanton-lokalna samouprava, te se „pojedinačna odgovornost“ teško može utvrditi za određeni nivo vlasti.


http://www.edapedia.net/_Edakast/Default.aspx


Međutim, postojeća praksa ukazuje da su članovi nadzornih odbora prilično

nezainteresovani za rezultate rada, te predstavljaju uglavnom osobe koje se imenuju s ciljem dobijanja nadoknade za učešće u odborima, a ne s ciljem upravljanja i unapređenja poslovanja javnih preduzeća. Njihov izbor je stvar dogovora stranaka na vlasti, uz jako malo odgovornosti za rezultate poslovanja datih preduzeća. Javnost uglavnom uopšte ne raspolaže podacima o rezultatima njihovog rada. Ovo svakako nije dobro s obzirom da ta preduzeća onda ne rade u javnom interesu nego isključivo u interesu onih koji su ih postavili što se uostalom vidi i po rezultatima rada javnih preduzeća.

2.7. Jedinice lokalne samouprave

okalna samouprava se u smislu zakona definiše kao pravo građana da neposredno i preko svojih slobodno i demokratski izabranih

predstavnika učestvuju u ostvarivanju zajedničkih interesa stanovnika lokalne zajednice, kao i pravo i sposobnost organa lokalne samouprave da regulišu i upravljaju, u granicama zakona, javnim poslovima koji se nalaze u njihovoj nadležnosti, a u interesu lokalnog stanovništva.

Lokalna samouprava ostvaruje se u opštinama i gradovima, a izvršavaju je građani i organi jedinica lokalne samouprave32.

Grad može da se sastoji od jedne ili više opština. U Republici Srpskoj postoje 63 opštine. Banja Luka, Prijedor, Doboj, Bijeljina i Trebinje imaju status grada, kao i Istočno Sarajevo koje se sastoji od šest opština. Nadležnosti opština i gradova su identične, s tim da se gradu mogu dodijeliti i dodatne nadležnosti. Kada je u pitanju grad sa više opština, pitanje nadležnosti se uređuje statutom grada i statutima opština.

32 Zakon o lokalnoj samopravi (Sl. glasnik RS, br. 101/04, 98/13)

L Zbir budžeta 60 opština u RS u 2013. godini je 623.060.268,00 KM. Za tri opštine nije bilo moguće obezbijediti bilo kakve podatke. Za 75% opština je moguće jednostavno dobiti podatke o visini budžeta na internet stranici opštine (kroz direktan link na prvoj stranici ili pod dokumentima), a za 12 opština taj podatak je dobijen telefonskim putem. S druge strane, izvještaj o izvršenju budžeta uglavnom je dostupan u elektronskim službenim glasnicima, koji se moraju pojedinačno pretražiti ili tražiti pretraživačem, dok samo 13% opština koje su objavile godišnje izvještaje o izvršenju budžeta pružilo relativno jednostavan pristup ovim dokumentima. Nema podataka da je i jedna jedinica lokalne samouprave u RS objavila Konsolidovani izvještaj o izvršenju budžeta koji obuhvate javna preduzeća. Pretragom internet stranica pet gradova u RS ne mogu se naći izvještaji o izvršenju budžeta, dostupne su samo odluke o usvajanju navedenih izvještaja.



Opštine (i gradovi) imaju čitav niz nadležnosti i imaju pravo da se bave svim pitanjima od

lokalnog interesa koja nisu isključena iz njenih nadležnosti, niti dodijeljena nekom drugom nivou vlasti.

Budžeti opština se donose na sledeći način:

1. opštinski i gradski organ uprave nadležan za finansije dostavlja nacrt budžeta opštine i grada nadležnom izvršnom organu opštine i grada;

2. nadležni izvršni organ opštine i grada može da traži od opštinskog i gradskog organa uprave nadležnog za finansije dodatne informacije ili obrazloženja koja se odnose na nacrt budžeta opštine i grada za narednu fiskalnu godinu;

3. nadležni izvršni organ opštine i grada donosi nacrt budžeta opštine i grada, utvrđuje prijedlog budžeta i dostavlja ga Ministarstvu finansija koje daje saglasnost na prijedlog budžeta opštine i grada;

4. nadležni izvršni organ opštine i grada dostavlja skupštini opštine i grada prijedlog budžeta opštine i grada zajedno sa dobijenom saglasnošću Ministarstva finansija.

Skupštine opština i gradova, po dobijenoj saglasnosti od Ministarstva finansija, donose budžete opština i gradova i Odluku o usvajanju budžeta opština i gradova, kojom se usvaja budžet u visini budžetskih rashoda i izdataka za nefinansijsku imovinu uvećanih za iznos negativnog neto finansiranja.

Izvještaj o izvršenju budžeta je izvještaj o izvršenju budžetskih sredstava i budžetskih izdataka i sačinjava se za Opšti fond33. Konsolidovani izvještaj o izvršenju budžeta obuhvata izvještaj o izvršenju budžeta na Opštem fondu, koji predstavlja budžet u užem smislu riječi i koristi se za iskazivanje svih sredstava i svih aktivnosti budžetskih korisnika, osim onih koji se prema posebnim zahtjevima iskazuju na drugim fondovima.

33 Pravilnik o formi i sadržaju budžeta i izvještavanja o izvršenju budžeta (Sl.glasnik RS, br. 100 od 26.11.2013.)



2.8. Budžetske organizacije

epublika Srpska ima 113 budžetskih institucija. Pored institucija Predsjednika Republike i Vlade iz Budžeta RS se finansiraju i:

• 2 zakonodavne institucije (Narodna skupština RS i Vijeće naroda RS); • 16 ministarstava; • 32 suda; • 7 tužilaštava; • 6 zatvora; • 37 organa republičke uprave; • 11 obrazovnih institucija.

Budžet RS za 2014. iznosi 2.025.000.000 KM, a za 2013. iznosio je 1.945.000.000 KM što predstavlja povećanje od skoro 4%.

U Budžetu Republike za 2013. godinu navedeno je da 492.245.000 KM ili 25,3% odlazi na ostalu budžetsku potrošnju. Ostalu budžetsku potrošnju čine:

• otplata ino duga 53,24%, • otplata unutrašnjeg duga 37,70%, • javne investicije 3,69% i • ostala potrošnja 5,37%.

Procent od 90,96% budžetskih prihoda čine poreski prihodi (porez na dohodak i dobit, porez na imovinu, porezi na promet i indirektni porezi - PDV), dok ostalih 9,04% čine neporeski prihodi (prihodi od finansijske i nefinansijske imovine, naknade, takse, prihodi od pružanja javnih usluga, novčane kazne i ostali neporeski prihodi).

R


Prihodi od poreza na

dohodak i dobit 23,02%

Porezi na imovinu 0,81%

Porezi na promet

proizvoda i usluga 0,09%

Indirektni porezi

doznačeni od UIO

76,08%

Struktura poreskih prihoda


Budžetske rashode čine:

• tekući rashodi 81,05%, • transferi između budžetskih jedinica 18,82% i • budžetska rezerva 0,13%.

Iz grafika se može vidjeti da najveći dio tekućih rashoda odlazi na za lična primanja. Doznake na ime socijalne zaštite koje se isplaćuju iz budžeta Republike, opština i gradova u strukturi tekućih rashoda čine 21%, od čega najviše odlazi na tekuće doznake za porodične invalidnine. Na subvencije medijima, raznim institucijama i programima odlazi 114.200.000,00 KM, od čega najviše na subvencije za podsticaje razvoja poljoprivrede i sela 60.000.000,00 KM. Rashodi po osnovu korištenja roba i usluga čine 9% tekućih rashoda, a najveću stavku čine rashodi po osnovu utroška energije, komunalnih, komunikacionih i transportnih usluga. Rashodi po osnovu raznih kamata i troškova servisiranja primljenih zajmova čine 4% tekućih rashoda, a razni grantovi 2%.

Posmatrajući organizacionu klasifikaciju najveći budžet od 469.918.000 KM, dakle preko 24%, ima Ministarstvo rada i boračko-invalidske zaštite.

Rashodi za lična primanja

54%

Rashodi po osnovu korišćenja roba i

usluga 9%

Rashodi finansiranja i

drugi finansijski troškovi

4%

Subvencije 10%

Grantovi 2%

Doznake na ime socijalne zaštite

koje se isplaćuju iz budžeta Republike, opština i gradova

21%

Struktura tekućih rashoda

Transferi Fondu PIO i Zavodu za zapošljavanje za zdravstveno osiguranje nezaposlenih lica su najveći transferi između budžetskih jedinica i oni iznose 217.000.000,00 KM, odnosno 80% svih transfera. Zanimljivo je napomenuti da značajana sredstva odlaze za finansiranje javnih fondova, a njihovi detaljni finansijski izvještaji se ne objavljuju u službenom glasniku, niti su dostupni na internet stranicama.



Najveći dio ovih sredstava odlazi za doznake na ime socijalne zaštite koje se isplaćuju iz budžeta Republike, odnosno na doznake za porodične i lične invalidnine, te borački dodatak, kao i za transfere Fondu PIO i Zavodu za zapošljavanje za zdravstveno osiguranje nezaposlenih lica. Najmanji budžet od 123.000 KM ima Republička izborna komisija od čega skoro 95% odlazi na rashode za bruto naknade za rad van radnog odnosa.

Budžetske institucije na svojim web stranicama nemaju dostupne pojedinačne izvještaje. Konsolidovani izvještaj o izvršenju budžeta Republike dostupan je samo u materijalima za Narodnu skupštinu.

2.9. Fondovi

avni fondovi su finansijske institucije javnog sektora, koji se osnivaju zakonom i služe za finansiranje određenih socijalnih potreba, prvenstveno zdravstveno i invalidsko-penzijsko osiguranje, kao i zapošljavanje. Fondovi se finansiraju sredstvima iz

doprinosa, budžetskim dopunskim sredstvima i participacijama. U Republici Srpskoj postoji 5 fondova34:

• Zavod za zapošljavanje RS, • Fond zdravstvenog osiguranja RS, • Fond za penzijsko i invalidsko osiguranje RS, • Fond za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje invalida RS i • Fond dječije zaštite RS.

Naziv Ukupni prihodi 2012. Penzioni fond RS 875.759.944,00 Fond zdravstvenog osiguranja RS 544.960.000,00 Zavod za zapošljavanje RS 80.070.417,00 Fond dječije zaštite RS 57.261.576,00 Fond za profesionalnu rehabilitaciju invalida RS 3.665.449,99 Ukupno 1.561.717.386,99

Zavod za zapošljavanje RS osnovan je Zakonom o zapošljavanju i ostvarivanju prava nezaposlenih lica os strane Vlade RS.

Njegove djelatnosti obuhvataju: posredovanje u zapošljavanju, javno obavještavanje o mogućnostima i uslovima zapošljavanja, savjetovanje o izboru zanimanja, stručno osposobljavanje i pripremu za zapošljavanje, sprovođenje programa i mjera aktivne politike zapošljavanja, kao i

34 U okviru analize nismo posmatrali fondove kojima upravlja Investiciono-Razvojna Banka Republike Srpske

J



obavljanje organizacionih, stručnih administrativnih i drugih poslova35. Obaveza Zavoda je i vođenje evidencije o nezaposlenim licima. Zavod ima centralnu službu, šest filijala u šest gradova RS i 58 biroa. Sjedište Zavoda je na Palama.

Fond zdravstvenog osiguranja RS osnovan je Zakonom o zdravstvenom osiguranju RS. U cilju ostvarivanja prava iz zdravstvenog osiguranja i zdravstvene zaštite u Fondu se obavljaju sledeći poslovi: obezbjeđuju se uslovi za sprovođenje i neposredno se sprovodi zdravstveno osiguranje, utvrđuju se kriterijumi za finansiranje zdravstvenog osiguranja i zdravstvene zaštite, planiraju se sredstva solidarnosti, utvrđuju se cijene zdravstvenih usluga , zaključuju se ugovori sa zdravstvenim ustanovama u vezi sa pružanjem zdravstvene zaštite i drugi poslovi u skladu sa Zakonom o zdravstvenom osiguranju36. U sastavu Fonda postoji osam kancelarija, 45 poslovnica i 18 ekspozitura. Sjedište Fonda je u Banjaluci.

Fond za penzijsko i invalidsko osiguranje RS osnovan je Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju RS. Radi ostvarivanja svih funkcija u Fondu se: rješava o pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja, kao i o utvrđivanju penzijskog staža, vrši ocjenjivanje radne sposobnosti, vodi matična evidencija o osiguranicima, uplatiocima doprinosa i korisnicima prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, vrši isplata penzija i novčanih naknada, obezbjeđuje efikasno, racionalno i zakonito ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja37 itd.

Fond ima centralnu službu, šest filijala u šest gradova RS i 51 poslovnicu. Sredstva za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja i rad Fonda obezbjeđuju se iz doprinosa, sredstava budžeta Republike, dobiti Penzijskog rezervnog fonda Republike Srpske u skladu sa Zakonom, izdavanja u zakup i prodaje imovine Fonda, kamata na novčana sredstva, usluga Stručne službe Fonda, subvencija i donacija i drugih izvora u skladu sa Zakonom. Sjedište Fonda je u Bijeljini.

Fond za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje invalida RS djeluje u skladu sa Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji, osposobljavanju i zapošljavanju invalida. U djelokrugu rada Fonda su sledeći poslovi: sprovođenja politike razvoja unapređivanja profesionalne rehabilitacije i zapošljavanja invalida, finansiranja ili sufinansiranja ustanova i privrednih društava za zapošljavanje invalida i radnih centara, isplate novčanog stimulansa, povrata sredstava uplaćenih doprinosa, sufinansiranja programa za održavanje zaposlenosti invalida, sufinansiranje programa ekonomske podrške invalida, nadzora ostvarivanja prava na novčani stimulans i korišćenja drugih sredstava Fonda i druge poslove.38

35 Statut Javne ustanove Zavoda za zapošljavanje RS, Upravni odbor Zavoda, oktobar 2010. 36 Statut Fonda zdravstvenog osiguranja RS, Sl. glasnik RS br. 06/04,19/05,63/08,64/09,105/09 i 119/11 37 Statut Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje RS, Upravni odbor Fonda, februar 2012. 38 Zakon o profesionalnj rehabilitaciji, osposobljavanju i zapošljavanju invalida, Sl. glasnik RS br. 37/12

Podaci o imovini i obavezama fondova, odnosno njihovi budžeti nisu javno objelodanjeni na njihovim internet stranicama niti u Sl. glasniku RS, tako da se navedeni podaci mogu dobiti samo direktnim kontaktom sa svakim fondom pojedinačno.



Svi poslodavci u Republici Srpskoj su obavezni uplaćivati poseban doprinos na bruto plate

zaposlenih u visini 0,1 odnosno 0,2 % (privatni odnosno državni poslodavci) na bruto plate svih zaposlenih ukoliko nemaju zaposlenog jednog invalida do 16 i na svakih 16 zaposlenih. Sjedište Fonda je u Prijedoru.

Fond dječije zaštite RS osnovan je u skladu sa Zakonom o dječijoj zaštiti. Fond obavlja sledeće djelatnosti: potvrđuje pravo poslodavca na refundaciju i vrši refundaciju isplaćene neto plate, za posljednjih osam mjeseci za prvo i drugo dijete, a za blizance, treće dijete i svako naredno dijete, za posljednjih12 mjeseci, vrši obuku radnika za vođenje upravnog postupka i rješavanje o pravima iz Zakona o dječijoj zaštiti, vrši reviziju prvostepenih rješenja iz Zakona o dječijoj zaštiti i isplaćuje materinski dodatak, dodatak na djecu i pomoć za opremu novorođenčeta. Sjedište Fonda je u Bijeljini.

Sredstva za finansiranje penzijskog i invalidskog osiguranja, zdravstvenog osiguranja, osiguranja od nezaposlenosti i dječije zaštite u RS, obezbjeđuju se puten doprinosa39 i to:

• doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje 18,5%,

• doprinosa za zdravstveno osiguranje 12%,

• doprinosa za osiguranje od nezaposlenosti 1% i

• doprinosa za dječiju zaštitu 1,5%.

Zakonom o izmjenama i dopunama zakona o reviziji javnog sektora propisano je da Glavna služba za reviziju svake godine obavezno sprovodi finansijsku reviziju, između ostalog i Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Republike Srpske, Fonda zdravstvenog osiguranja Republike Srpske, Javnog fonda za dječiju zaštitu Republike Srpske i Javne ustanove Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske.

39 Zakon o doprinosima, Sl. glasnik RS br. 116/12

Ukupni budžeti javnih fondova u 2012. godini premašivali su 1,5 milijardi KM. Svaki od 5 fondova ima svoju web stranicu na kojima postoje dokumenti iz djelokruga njihovog rada, ali na njima nema podataka o veličini budžeta kojim raspolažu, te da bi se dobili podaci potrebno je direkno kontaktirati svaki fond. Interesantno je da je Zakonom o budžetskom sistemu nejasno definisana obaveza objavljivanja finansijskih izvještaja. U Članu 37. ovog Zakona stoji da se budžeti Repulike, gradova i opština objavljuju u sl. glasnicima, dok „Odluka o davanju saglasnosti na prijedlog budžeta fondova objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srpske“. Ovo praktično znači da se objavljuje samo odluka o davanju saglasnosti, ali ne precizni izvještaji o stanju imovine i obaveza fondova, kao ni finansijski izvještaji o njihovom izvršenju.



2.10. Regulatorne agencije

egulatorne agencije su institucije svojstvene anglosaksonskim državama, čije su osnivanje, uvođenje i rad, u posljednjih nekoliko decenija prihvatile i države evropskog kontinentalnog pravnog sistema. U Republici Srpskoj pravni status

regulatornih agencija određen je posebnim zakonima. One se osnivaju kao samostalne i neprofitne organizacije, sa javnim ovlašćenjima, koje su funkcionalno nezavisne od republičkih organa.

U Republici Srpskoj postoji pet regulatornih agencija i to:

• Komisija za hartije od vrijednosti40, koja reguliše, promoviše i nadzire tržište hartija od vrijednosti u RS, te vrši zaštitu interesa investitora i drugih učesnika na tržištu,

• Regulatorna komisija za energetiku RS41, koja reguliše monopolsko ponašanje i obezbjeđuje transparentan i nediskriminacioni položaj svih učesnika na tržištu električne energije u RS,

• Komisija za koncesije RS42, koja promoviše privredne i druge mogućnosti za ulaganja putem koncesija, u cilju zadovoljavanja javnih potreba i privrednog razvoja, uključivanjem privatnog sektora u finansiranje, projektovanje, izgradnju ili obnovu, održavanje ili upravljanje radom infrastrukturnih objekata i uređaja, pružanjem usluga i eksploatacijom prirodnih resursa i objekata koji služe njihovom iskorišćavanju, vodeći računa o zaštiti privrednih i društvenih interesa, zaštiti prostora, stanovništva i životne sredine,

• Agencija za osiguranje RS43, čija je misija provođenje efikasne regulacije i nadzora u oblasti osiguranja (društva za osiguranje, posrednici u osiguranju), i dobrovoljnog penzijskog osiguranja (fondovi i društva za upravljanje), s ciljem zaštite i obezbjeđenja povjerenja osiguranika, trećih lica korisnika osiguranja i članova dobrovoljnih penzijskih fondova, uz stvaranje uslova za stabilno i transparentno funkcionisanje tržišta osiguranja u RS, i

• Agencija za bankarstvo RS44, koja je osnovana radi uređenja i kontrole bankarskog sistema.

Regulatorne agencije se finansiraju iz naknada koje prikupe iz djelokruga svoga rada. Njihove internet stranice su sačinjene na način da promovišu svoj rad, odnosno da zadovolje potrebe svojih korisnika, međutim budžeti pet od šest regulatornih agencija nisu javno dostupni. Primjer dobre prakse je Regulatorna komisija za energetiku RS, koja na svojoj web stranici redovno javno objavljuje svoj planirani i izvršeni budžet, zajedno sa detaljnim narativnim objašnjenjima.

40 Zakon o tržištu hartija od vrijednosti (Službeni glasnik Republike Srpske, br. 92/06, 34/09, 30/12 i 59/13) 41 Zakon o električnoj energiji, Sl. glasnik RS br. 8/08, 34/09 i 52/09 42 Zakon o koncesijama, Sl. glasnik RS br. 59/13 43 Osnovana Zakonom o društvima za osiguranje, Sl.glasnik RS, br.17/05,01/06,64/06 44 Zakon o bankama RS, Sl. glasnik RS, br. 44/03, 74/04, 116/11, 05/12, 59/13

R



2.11. Programsko budžetiranje model za odgovornu javnu potrošnju

rogramsko budžetiranje predstavlja budžetiranje po programskoj klasifikaciji kojom se prikazuju ciljevi, očekivani rezultati, aktivnosti i sredstva potrebna za ostvarivanje ciljeva. Programsko budžetiranje znači uspostavljanje novog načina planiranja i

raspodjele budžetskih sredstava tako da se uvodi jasna veza između politika vlasti odnosno programa koje sprovodi, ciljeva tih programa i očekivanih rezultata s jedne strane, i sredstava potrebnih za njihovu realizaciju s druge strane. Praktično, biće moguće izmjeriti koliko koštaju ponuđena rešenja nekog problema, a za izabrano rešenje se uspostavlja jasna podjela zadataka, a samim tim je uspostavljena i odgovornost za realizaciju aktivnosti. Ovakvim modelom budžetа unаpređuje se nаčin nа koji se izrаđuju finаnsijski plаnovi budžetskih korisnikа, kаo i nаčin nа koji se finаnsijski plаnovi аnаlizirаju. Pored obima planiranih sredstava, finansijski planovi bi trebalo da sadrže i opise aktivnosti, ciljeva, očekivanih rezultata i izvore verifikacije programa, organizacionu strukturu, zaduženja i lica odgovorna za realizaciju programskih aktivnosti, vremenske rokove za realizaciju aktivnosti, obrazloženje ponuđenog rješenja itd. Ovakvim planovima, čitav proces planiranja i raspodjele sredstava postaje jasniji i pristupačniji građanima, pa će samim tim postati i transparentniji i omogućiti učešće građana.

Implementacija koncepta programskog budžetiranja na sva tri nivoa vlasti počela je 2007. godine, u skladu sa odlukom državnih i entitetskih vlasti iz 2006. godine, na osnovu Memoranduma o razumijevanju (MoU) između DFID-a i Ministarstva finansija i trezora. Nakon potpisivanja ovog Memoranduma o razumijevanju, obuka je pružena na svim nivoima vlasti.

U skladu sa budžetskim instrukcijama, budžetski korisnici moraju priložiti svoje programe uz budžetske zahtjeve, uključujući definisane pokazatelje učinka. U skladu sa budžetskim instrukcijama iz 2010. godine, budžetska dokumentacija mora da sadrži “strateški cilj institucije, opis svakog programa i operativne ciljeve, sredstva dodijeljena svakom programu, rezultate koji se moraju postići sa sredstvima koja se dodijele svakom programu”.

Međutim, budžet se ne usvaja po programima, nego su programi uključeni samo kao obrazloženje u Nacrtu budžeta, a na nivou institucija BiH se prilaže kao dodatna informacija uz obrazloženje budžeta u proceduri usvajanja budžeta institucija BiH (što je propisano Zakonom o finansiranju institucija BiH). Većina budžetskih institucija ima definisane programe, ali trenutno programi često predstavljaju samo administrativne kategorije, koje su povezane sa ciljevima institucije (ukoliko su ti ciljevi uopšte definisani). Evidentno je i da postoji značajna razlika između institucija po pitanju kvalitete definisanih programa i pratećih indikatora. Kao što je već navedeno, na entitetskom nivou trenutno nema zakonske osnove za programsko budžetiranje. Metodologija programskog budžetiranja koja je opisana u „10 koraka” nije u skladu sa budžetskim procesima u FBiH i RS, koji su opisani u važećim budžetskim zakonima. Međutim, to pojedine korisnike na lokalnom nivou ne sprečava da otpočinju sa procesima programskog budžetiranja u cilju adekvatnije realizacije svojih strateških dokumenata, za šta je potreban sasvim novi pristup koji nudi koncept programskog budžetiranja.

P



2.12. Interna revizija i finansijska upravljačka kontrola – mehanizmi koji tek dolaze

sve tri vlade na državnom i entitetskim nivoima, ministarstva finansija su nadležna tijela odgovorna za izradu i realizaciju novih politika na uspostavljanju i realizaciji funkcije interne revizije i sistema finansijskog upravljanja i kontrole u budžetskim

organizacijama. Odgovarajuće Centralne jedinice za harmonizaciju (CJH) odgovorne su za koordinaciju između svih institucija u vezi sa realizacijom akcionih planova i za nadgledanje njihove realizacije. Međutim, treba napomenuti da postoji razlika u dinamici dosadašnjeg normativnog uređenja ovih novih mehanizama, što se vidi na komparativnom prikazu u sljedećoj tabeli.

Interna revizija Finansijsko upravljanje i kontrola Bosna i Hercegovina

Interna revizija na državnom nivou regulisana je Zakonom o internoj reviziji institucija Bosne i Hercegovine od marta 2008. godine.

Finansijsko upravljanje i kontrola (FUK) regulisano je Zakonom o finansiranju institucija Bosne i Hercegovine iz decembra 2004. Izmjenama i dopunama iz maja 2012. godine (Službeni list 42/12) uvedeno je novo poglavlje koje sadrži odredbe o FUK koje se zasnivaju na Okvirnom zakonu o FUK – novembar 2011

Federacija BiH Interna revizija u Federaciji BiH regulisana je Zakonom o internoj reviziji u javnom sektoru Federacije Bosne i Hercegovine iz jula 2008. godine

Odredbe o FUK su dosta nejasno formulisane u Zakonu o budžetima u Federaciji Bosne i Hercegovine (april 2006. godine) koji reguliše planiranje, pripremu, donošenje i izvršenje budžeta i obuhvata odredbe koje se odnose na internu kontrolu. CJH FBiH je početkom 2012. godine takođe izradila nacrt posebnog Zakona o FUK na osnovu gore navedenog “Okvirnog zakona o FUK“ no zakon još nije pušten u proceduru.

Republika Srpska Interna revizija u RS regulisana je Zakonom u internoj reviziji u javnom sektoru Republike Srpske iz januara 2008. godine.

Odredbe o FUK sadržane su u Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srpske koji je usvojen oktobru 2003. Godine, a koji sadrži odredbe koje se odnose na internu reviziju, te na budžetske korisnike prenosi odgovornost za uspostavljanje interne kontrole i izradu pravila o postupcima interne kontrole. CJH RS je početkom 2012. godine takođe izradila nacrt posebnog Zakona o FUK na osnovu gore navedenog “Okvirnog zakona o FUK“ no zakon još nije pušten u proceduru.

Brčko Distrikt BiH

Nema CJH-e niti Zakona o internoj reviziji.

U



Zakoni o internoj reviziji tri nivoa vlasti su moderni, sveobuhvatni i generalno u skladu sa

međunarodnim standardima. Oni regulišu uspostavljanje i funkcionisanje interne revizije u BiH.

Svi zakoni posebno utvrđuju da su budžetske organizacije obavezne da osnuju jedinice za internu reviziju ako imaju:

• preko 200 zaposlenih, ili • im je godišnji budžet veći od 10.000.000 KM godišnje ili • im ukupan iznos transakcija prelazi 15.000.000 godišnje.

Reviziju svih drugih budžetskih institucija vrši Jedinica za internu reviziju odgovarajućeg ministarstva finansija. U ministarstvima i agencijama na državnom nivou imenovano je ukupno 10 internih revizora. U FBiH imenovano je 27 internih revizora od kojih 14 na federalnom nivou, 4 u vanbudžetskim fondovima i 9 na kantonalnom nivou. Pored toga, interni revizori rade u većini javnih preduzeća kao i u nekim opštinama. U RS imenovano je 40 internih revizora, od kojih je 16 na republičkom nivou, 11 u vanbudžetskim fondovima i 13 u opštinama.

Prilikom ocjene sistema interne kontrole važno je uzeti u obzir činjenicu da je trezorski sistem u sve tri vlade decentralizovan, te da se sve interne kontrole koje se odnose na javne rashode vrše na nivou budžetskih institucija. Dok je decentralizacija kontrole efikasan način za upravljanje javnim rashodima, ona istovremeno zahtijeva jak sistem interne kontrole. Glavna odgovornost za uspostavljanje sistema interne kontrole je stoga na budžetskim korisnicima. Prema zakonskim propisima budžetski korisnici su obavezni imenovati najmanje jednog finansijskog službenika koji je direktno odgovoran za odobravanje budžetskih transakcija i za računovodstvo, a koji za svoj rad odgovara rukovodiocu budžetske institucije.



3. MOGUĆA RJEŠENJA

3.1. Upravljanje kao politička varijabla

Nemoguće je pronaći univerzalan način prema kojem institucijama javnog sektora treba upravljati. Odgovornost za rezultate se stiče činjenicom da postoji uspostavljen sistem izvještavanja i nadzora na više nivoa, prema kojem jedno tijelo nadzire drugo. Suštinski, ne postoji neki tržišni mehanizam koji bi mogao kvantifikovati rezultate i ispunjenje ciljeva organizacija javnog sektora, te u navedenom smislu upravljanje javnim sektorom i predstavlja svojevrstan izazov. S tim u vezi drugi modaliteti upravljanja javnim institucijama moraju biti uspostavljeni.

U nekim slučajevima moguće je uspostaviti nadzorni ili neku vrstu upravnog odbora kako bi se osiguralo da organizacija izvještava prema nekom eksternom tijelu koje je nezavisno od same organizacije. U svakom slučaju, ovo tijelo može držati upravljačku strukturu javne organizacije odgovornom za rezultate organizacije, kako bi osiguralo da su javne usluge isporučene prema onima kojima su potrebne. U ovom smislu tijela za nadzor moraju se pridržavati generalnih vladinih politika u zavisnosti od nivoa vlasti ili generalne vladine politike. Odgovornost tijela za nadzor je da osigura da je organizacija dobro vođena, kao i da ispunjava ciljeve vezane za performanse postavljene od viših nivoa vlasti. Tijelo za nadzor takođe može angažovati internu ili eksternu reviziju kako bi ispitalo efikasnost odnosno učinkovitost date organizacije ili date grupe organizacija. Pored toga tijelo za nadzor može biti uključeno u pregovore u vezi budžeta, kako bi kasnije moglo da upoređuje rezultate u odnosu na budžet ili neke druge uspostavljene finansijske indikatore.

Često u društvu postoje debate na koji način određene institucije javnog sektora trebaju poslovati, kao i da li uopšte trebaju postojati. Na kraju krajeva i jedno od osnovnih demokratskih načela je javna debata i kritika, tako da je i definisanje javnih politika u stvari svojevrsna javna arena, gdje se sučeljavaju argumenti, mišljenja i kritike. Demokratski princip je suštinski da se političke partije i organizacije bore za vlast, odnosno iste nastoje da nametnu svojevrsne principe upravljanja javnim institucijama. Sa promjenama vlasti mijenjaju se i ciljevi upravljanja nad organizacijama javnog sektora, tako da se određenim daje više značaja, dok druge postaju manje i beznačajnije.

3.2. Javno objelodanjivanje podataka

Većina nacionalnih vlada ili drugih institucija javne uprave objavljuje podatke o usvojenim načinima finansiranja kao javnu dokumentaciju ili na neki drugi adekvatan način se ista učini dostupnim za javnost (npr putem službenih glasnika). Budžetska dokumentacija se distribuira i promoviše velikom broj korisnika. Budžet, kao jedan od najznačajnijih dokumenata za funkcionisanje sistema, odražava finansijske karakteristike planova različitih nivoa vlasti za određeni budući period. Budžet predstavlja osnovni instrument za upravljanje i kontrolu finansija i centralnu komponentu procesa kojim se za vladu i skupštinu obezbijeđuje nadzor finansijskih dimenzija poslovanja.



Suštinski od nekih pojedinačnih organizacija javnog sektora se može zahtijevati ili se oni

mogu opredijeliti da učine dostupnim javnosti svoje usvojene budžete. U takvim slučajevima, organizacija javnog sektora će se smatrati javno odgovornom za svoje postupanje i učinak u skladu sa usvojenim budžetom odnosno budžetima.

U Republici Srpskoj ne postoji jasno definisana odredba o transparentnosti i dostupnosti informacija za organizacije javnog sektora. Odredba o transparentnosti djelimično postoji za javna preduzeća, koja moraju svoju finansijsku i organizacionu strukturu da učine javno dostupnom. Pored toga za institucije koje pripadaju budžetskom sistemu je definisano da su budžetski korisnici dužni da uspostave sistem interne kontrole u skladu sa opšteprihvaćenim standardima i smjernicama interne kontrole, kojima treba da se obezbijedi zakonito, efikasno, efektivno, odgovorno i transparentno trošenje javnih sredstava. Kaluzula o transparentnosti dakle postoji, iako nije formalizovana kroz usvajanje različitih dokumenata, odnosno pod-zakonskih akata. Pored toga postavlja se jednostavno pitanje da li klauzula o transparentnosti treba da važi za druge institucije koje posluju van budžetskog sistema poslovanja, a koje su takođe po svojoj prirodi institucije javnog sektora.

Svaka od institucija bi trebala da sačinjava finansijske izvještaje i da ih učini dostupnim javnosti, bez obzira na činjenicu da li je navedeni zahtjev nametnut ili je dobrovoljno odabran. Finansijski izvještaji se sačinjavaju u skladu sa propisima iz oblasti finansijskog izvještavanja koji se primjenjuju u Republici Srpskoj. Napomenimo i to da je formalno-pravno uspostavljen okvir za primjenu računovodstvenih standarda za javni sektor koji propisuju čitav niz objelodanjivanja koja bi organizacije javnog sektora trebalo da primjenjuju. Primjena datih standarda izvještavanja važi za entitete javnog sektora koji učine svoje budžete dostupnim javnosti bilo u skladu sa zakonskim ili drugim mjerodavnim zahtjevima koji su nametnuti organizaciji. Računovodstveni standardi za javni sektor između ostalog zahtijevaju od entiteta da se vrše izvjesna objelodanjivanja o budžetu i stvarno utrošenim iznosima. Bitno je napomenuti da računovodstveni standardi za javni sektor ne zahtijevaju od institucija javnog sektora da svoje budžete učine dostupnim javnosti, niti utvrđuju zahtjeve za formulisanje ili prezentaciju usvojenih budžeta dostupnim za javnost.

U kojoj mjeri se navedeno primjenjuje i da li se uopšte primjenjuje, teško je ocijeniti iz jednostavnog razloga zato što većina podataka nije javno dostupna.



4. ZAKLJUČCI I PREPORUKE

Uspostavljanje sistema javnosti rada

1. Javnost rada i otvoreno finansijsko poslovanje bi za posljedicu imalo povećano povjerenje građana u institucije javnog sektora. Transparentniji rad i izvještavanje znači bolju kontrolu i odgovornije trošenja novca poreskih obveznika i građana. Kao polazna osnova u vezi sa unapređenjem stanja odgovornosti u javnoj potrošnji nameće se implicitno primjena koncepta i principa „dobre uprave“ u cjelokupnom javnom sektoru. Bez efikasne i efektivne, transparentne i odgovorne, te participativne javne uprave i institucija, teško se može očekivati povećanje odgovornosti u okviru sistema vlasti. To se odnosi na brojne aspekte rada javne uprave, uključujući i način na koji se troše javna sredstva. Proces budžetiranja na svim nivoima treba unaprijediti sa aspekta unapređenja njegove otvorenosti i transparentnosti u cilju veće uključenosti zainteresovanih strana. Postojeći stepen konsultacija sa zainteresovanim stranama treba unaprijediti kako sadržinski, tako i sa stanovišta načina na koji bi se to radilo u budućnosti.

Bitno je istaći da i uspostavljanje principa javnosti rada zavisi od same javnosti odnosno građana. S tim u vezi, u sklopu istraživačkih aktivnosti vezanih za ovaj rad Udruženje ekonomista je izvršilo anketu među građanima Banjaluke o tome koliko poznaju sistem javnog finansiranja u Republici Srpskoj, pri čemu se od anketiranih građana zahtijevalo da zaokruže tačan odgovor. Ukupan broj anketiranih građana je bio 200.

Redni broj

Pitanje Procent tačnih odgovora

1. Komponente budžetskog sistema 60%

2. Najznačajniji prihodi u okviru budžetskog sistema 50%

3. Podatak o planiranom budžetu Republike Srpske za 2013 godinu 31%

4. Podatak o kumulativnom budžetu lokalnih zajednica u Republici Srpskoj

22%

5. Broj fondova u Republici Srpskoj 38%

6. Okvirni podatak o kumulativnom budžetu fondova u Republici Srpskoj

43%

7. Ukupan broj javnih preduzeća u Republici Srpskoj 92%

Napomenimo i to, da je broj ispitanika koji je zaokružio tačan odgovor na sva pitanja iznosio 7%.



Primjena najboljih međunarodnih praksi iz oblasti finansijskog izvještavanja

2. U oblasti primjene međunarodnih praksi iz oblasti finansijskog izvještavanja krajem 2011. godine u Republici Srpskoj je usvojen zakonodavno-pravni okvir u vidu Pravilnika o primjeni međunarodnih računovodstvenih standarda za javni sektor. Navedenim pravilnikom se uređuje način primjene Međunarodnih računovodstvenih standarda za javni sektor koje primjenjuju budžetski korisnici. Podsjetimo da su budžetski korisnici definisani Zakonom o budžetskom sistemu i obuhvataju organe javne uprave, organizacije i institucije Republike Srpske, jedinice lokalne samouprave i fondove, kao i druge korisnike koji se finansiraju iz budžeta Republike Srpske. Navedeni Pravilnik predstavlja dobru polaznu osnovu za finansijsko izvještavanje budžetskih korisnika, iako se postavlja pitanje u kolikoj mjeri se navedeni Pravilnik primjenjuje iz jednostavnog razloga što većina finansijskih podataka nije javno dostupna. Podsjetimo da prema računovodstvenim standardima za javni sektor, entitet javnog sektora je dužan da pripremi i prezentuje komplet finansijskih izvještaja pod kojima se podrazumijevaju:

• Izvještaj o finansijskom stanju (stanje imovine i obaveza) • Izvještaj o finansijskoj uspješnosti (izvještaj o izvršenju budžeta) • Izvještaj o promjenama u neto imovini • Izvještaj o promjenama o novčanim tokovima • Izvještaj koji prikazuje uporedni prikaz zakonski odobrenog budžeta i stvarno

utrošenih iznosa

Poslije svega navedenog jasno je da je primjena međunarodno usvojenih praksi iz oblasti izvještavanja na jako niskom nivou ili gotovo da je nema. U budućnosti, cjelokupna javnost bi trebala da podstiče i zahtijeva veću primjenu prethodno usvojenih principa i pravila.

Definisanje sistema upravljanja kroz donošenje propisa ili uspostavljanje najbolje prakse

3. Definisanje sistema upravljanja bi se moglo regulisati na dva načina. Prvi način je da se obaveza javnog objelodanjivanja finansijskih izvještaja definiše kroz odgovarajuću zakonsku regulativu. Drugi način je da se pozitivni primjeri koji postoje u praksi, kontinuirano ističu, kao primjer najbolje prakse, kako bi se i ostale insititucije motivisale i podstakle da učine isto.

Najvažnija prednost definisanja odgovarajuće zakonske regulative bi bilo uspostavljanje preciznog i detaljnog uputstva šta organizacije javnog sektora bi trebalo da urade i u kojem obimu. Dakle, uspostavio bi se odgovarajući standardizovani sistem za sve institucije. Navedena odredba bi bila obavezujeća iz prostog razloga što bi predstavljala slovo zakona, tako da svako izbjegavanje primjene navedenog bi imalo za rezultat odgovarajuću sankciju. Konačno, primjena date zakonske odredbe imalo bi za posljedicu veće povjerenje javnosti u smislu da bi institucije težile poštovanju zakonskih odredbi. S druge strane, definisanje tako “krutog“ mehanizma bi imalo za posljedicu trošak pripreme i prezentacije navedenih finansijskih informacije koji bi prevazilazio koristi koje ono donosi.



Alternativa navedenom bi bila uspostavljanje najboljih praksi kao modela ponašanja i izvještavanja od strane institucija koje predstavljaju najviše nivoe vlasti (u prvom redu Vlade Republike Srpske, fondova ili najznačajnijih jedinica lokalne samouprave).



5. LISTA SKRAĆENICA

OECD – Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj

BDP – Bruto domaći proizvod

BiH – Bosna i Hercegovina

FBiH – Federacija Bosne i Hercegovine

RS – Republika Srpska

BD – Brčko Distrikt

EU – Evropska unija

MMF (IMF) – Međunarodni monetarni fond

VBF – vanbudžetski fondovi

BUPRT - Budžetski kalendar i smjernice za pripremu tabela s pregledom prioriteta budžetskih korisnika

DEP – Direkcija za ekonomsko planiranje

UIO – Uprava za indirektno oporezivanje

OMA – Odjeljenje za makroekonomske analize

DOB – dokument okvirnog budžeta

SUFI - Sistem upravljanja finansijskim informacijama

MoU – Memorandum o razumijevanju

DFID - Britanski Ured za međunarodni razvoj (Department for International Development)

CJH - Centralna jedinice za harmonizaciju

FUK - Finansijsko upravljanje i kontrola

PIO- Penziono i invalidsko osiguranje



6. BIBLIOGRAFIJA

• IMF, 2009. How Does the IMF Encourage Greater Fiscal Transparency. • OECD, 2002. OECD Best Practices for Budget Transparency. • Procjena budžetske transparentnosti u općinama u Bosni i Hercegovini, Analitika – Centar

za društvena istraživanja, 2011. godine. • Uključivanje civilnog društva u jačanju odgovornosti i transaprentnosti na lokalnom nivou u

Crnoj Gori, Zajednica opština Crne Gore. • Utjecaj uvođenja programskog budžetiranja na transparentnost i odgovornost javnog

sektora u Bosni i Hercegovini, Studija praktične politike, april 2007. godina. • Stiglitz, Joseph E., 2008, Ekonomija javnog sektora, Čugura print, Beograd • Analiza javnih rashoda u tranzicijskim zemljama sa fokusom na Bosnu i Hercegovinu,

Direkcija za ekonomsko planiranje BiH, Sarajevo, 2011 • Informacija o fiskalnoj održivosti BiH, Direkcija za ekonomsko planiranje, Sarajevo, 2011. • OECD SIGMA, Izvještaj za Bosnu i Hercegovinu u 2010. godini • Centri civilnih inicijativa, Načelnik i lokalna samouprava – liderstvo, demokratija, razvoj,

Sarajevo, 2010 • Informacija o fiskalnoj održivosti BiH, Direkcija za ekonomsko planiranje, Sarajevo, avgust

2011.



7. POVEZNICE NA INTERNET-U

• http://www.capital.ba/javna-preduzeca-u-srpskoj-duguju-150-miliona-km-za-poreze/ • http://www.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/godisnjak/2013/06rad_2013.pdf • http://www.reakcijabl.org/reakcija_analiza_budzeta_grada.pdf • http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/1518523.stm • http://www.avaz.ba/vijesti/teme/birokratsku-azdahu-placamo-6145-milijardi-km-godisnje • http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BH_u_brojkama_bh.pdf • http://www.glassrpske.com/drustvo/vijesti/Razrijesen-Laketic-imenovan-

Grabovac/lat/150756.html • http://www.narodnaskupstinars.net/lat/stranica/1655-odluka-o-privremenom-

finansiranju-republike-srpske-za-period-od-1.-januara-do-31.-marta-2012.-g • http://www.nezavisne.com/novosti/gradovi/Usvojena-odluka-o-privremenom-

finansiranju-Opstine-Srbac-224599.html • http://www.edapedia.net/_Edakast/Default.aspx#


http://www.capital.ba/javna-preduzeca-u-srpskoj-duguju-150-miliona-km-za-poreze/

http://www.rzs.rs.ba/static/uploads/bilteni/godisnjak/2013/06rad_2013.pdf

http://www.reakcijabl.org/reakcija_analiza_budzeta_grada.pdf

http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk/1518523.stm

http://www.avaz.ba/vijesti/teme/birokratsku-azdahu-placamo-6145-milijardi-km-godisnje

http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BH_u_brojkama_bh.pdf

http://www.glassrpske.com/drustvo/vijesti/Razrijesen-Laketic-imenovan-Grabovac/lat/150756.html

http://www.glassrpske.com/drustvo/vijesti/Razrijesen-Laketic-imenovan-Grabovac/lat/150756.html

http://www.narodnaskupstinars.net/lat/stranica/1655-odluka-o-privremenom-finansiranju-republike-srpske-za-period-od-1.-januara-do-31.-marta-2012.-g

http://www.narodnaskupstinars.net/lat/stranica/1655-odluka-o-privremenom-finansiranju-republike-srpske-za-period-od-1.-januara-do-31.-marta-2012.-g

http://www.nezavisne.com/novosti/gradovi/Usvojena-odluka-o-privremenom-finansiranju-Opstine-Srbac-224599.html

http://www.nezavisne.com/novosti/gradovi/Usvojena-odluka-o-privremenom-finansiranju-Opstine-Srbac-224599.html

http://www.edapedia.net/_Edakast/Default.aspx


8. PRILOG– INSTITUCIJE KOJE SU BILE PREDMET ISTRAŽIVANJA

Budžet Republike Srpske R.br. Institucija Budžet 2013.

1 Predsjednik Republike Srpske 8.955.000 2 Narodna skupština Republike Srpske 9.509.500 3 Vijeće naroda Republike Srpske 2.934.000 4 Republička komisija za utvrđivanje sukoba interesa u organima vlasti RS 250.000 5 Ombudsman za djecu Republike Srpske 695.000 6 Komisija za žalbe 175.000 7 Republička izborna komisija 123.000 8 Ustavni sud Republike Srpske 1.838.000 9 Vlada Republike Srpske 5.892.000

10 Vazduhoplovni servis 941.000 11 Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove 14.406.000 12 Republički sekretarijat za zakonodavstvo 641.000 13 Agencija za državnu upravu 582.000 14 Odbor državne uprave za žalbe 245.000 15 Gender centar 391.000 16 Kancelarija pravnog predstavnika 208.000 17 Republička uprava za inspekcijske poslove 9.927.000 18 Služba za zajedničke poslove Vlade Republike Srpske 4.974.000 19 Helikopterski servis 882.000 20 Ministarstvo unutrašnjih poslova 150.050.000 21 Republička uprava civilne zaštite 4.432.000 22 Ministarstvo prosvjete i kulture 6.205.000 23 Osnovno obrazovanje 189.451.000 24 Srednje obrazovanje 76.009.000 25 Republički pedagoški zavod 1.549.000 26 Institucije kulture 11.198.000 27 Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa 835.000 28 Arhiv Republike Srpske 815.000 29 Republički sekretarijat za vjere 1.451.000 30 Univerzitetu Banjoj Luci 32.021.000 31 Univerzitetu Istočnom Sarajevu 26.447.000 32 Visoka medicinska škola Prijedor 382.000 33 Visoka škola za turizam i hotelijerstvo Trebinje 322.000 34 Studentski i đački domovi 8.782.000 35 Specijalno i umjetničko obrazovanje 9.372.000 36 Zavod za obrazovanje odraslih 1.249.000 37 Ministarstvo finansija 8.923.000 38 Poreska uprava Republike Srpske 23.338.000 39 Republički devizni inspektorat 473.000




R.br. Institucija Budžet 2013. 40 Republički zavod za statistiku 16.940.000 41 Republička uprava za igre na sreću 991.000 42 Ministarstvo pravde 3.014.000 43 Vrhovni sud Republike Srpske 2.672.000 44 Republičko tužilaštvo Republike Srpske 667.000 45 Pravobranilaštvo Republike Srpske 3.354.000 46 Centar za edukaciju sudija i javnih tužilaca u Republici Srpskoj 414.000 47 Sudska policija Republike Srpske 5.093.000 48 Okružno tužilaštvo Banja Luka 3.433.000 49 Okružno tužilaštvo Bijeljina 1.353.000 50 Okružno tužilaštvo Doboj 1.603.000 51 Okružno tužilaštvo Istočno Sarajevo 1.235.000 52 Okružno tužilaštvo Trebinje 670.000 53 Okružni sud BanjaLuka 4.487.000 54 Okružni sud Bijeljina 1.478.000 55 Okružni sud Doboj 1.407.000 56 Okružni sud Istočno Sarajevo 1.137.000 57 Okružni sud Trebinje 810.000 58 Specijalno tužilaštvo 2.002.000 59 Kazneno-popravni zavod Banja Luka 6.914.000 60 Kazneno-popravni zavod Foča 6.328.000 61 Kazneno-popravni zavod Bijeljina 3.475.000 62 Kazneno-popravni zavod Doboj 2.357.000 63 Kazneno-popravni zavod Istočno Sarajevo 3.591.000 64 Kazneno-popravni zavod Trebinje 1.455.000 65 Osnovni sud Banja Luka 6.412.000 66 Osnovni sud Mrkonjić Grad 879.000 67 Osnovni sud Prnjavor 886.000 68 Osnovni sud Gradiška 1.428.000 69 Osnovni sud Prijedor 1.958.000 70 Osnovni sud NoviGrad 694.000 71 Osnovni sud Kotor Varoš 786.000 72 Osnovni sud Bijeljina 3.112.000 73 Osnovni sud Zvornik 1.103.000 74 Osnovni sud Trebinje 1.305.000 75 Osnovni sud Foča 793.000 76 Osnovni sud Doboj 1.875.000 77 Osnovni sud Teslić 963.000 78 Osnovni sud Derventa 1.066.000 79 Osnovni sud Modriča 1.177.000 80 Osnovni sud Sokolac 1.906.000 81 Osnovni sud Vlasenica 883.000




R.br. Institucija Budžet 2013. 82 Osnovni sud Višegrad 836.000 83 Osnovni sud Srebrenica 739.000 84 Centar za pružanje besplatne pravne pomoći 1.177.000 85 Republički centar za istraživanje ratnih zločina 1.994.000 86 Agencija za upravljanje oduzetom imovinom 527.000 87 Viši privredni sud 900.000 88 Okružni privredni sud Banja Luka 1.751.000 89 Okružni privredni sud Bijeljina 660.000 90 Okružni privredni sud Doboj 612.000 91 Okružni privredni sud Istočno Sarajevo 754.000 92 Okružni privredni sud Trebinje 487.000 93 Ministarstvo uprave i lokalne samouprave 6.769.000 94 Ministarstvo nauke i tehnologije 6.851.000 95 Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske 1.361.000 96 Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite 30.288.000 97 Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva 22.968.000 98 Republički zavod za standardizaciju i metrologiju 367.000 99 Republički zavod za geološka istraživanja 579.000

100 Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede 17.078.000 101 Republički hidrometeorološki zavod 1.183.000 102 Agencija za agrarna plaćanja 88.682.000 103 Ministarstvo saobraćaja i veza 28.793.000 104 Republička direkcija za civilnu vazdušnu plovidbu 1.488.000 105 Agencija za bezbjednost saobraćaja 143.000 106 Ministarstvo trgovine i turizma 7.853.000 107 Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju 3.814.000 108 Republička direkcija za obnovu i izgradnju 618.000 109 Ministarstvo rada i boračko-invalidske zaštite 469.918.000 110 Ministarstvo za ekonomske odnose i regionalnu saradnju 9.328.000 111 Ministarstvo za izbjeglice i raseljena lica 11.648.000 112 Glavna služba za reviziju javnog sektora Republike Srpske 3.250.000 113 Ministarstvo porodice, omladine i sporta 6.440.000 114 *** Budžetska rezerva 1.920.500 115 Ostala budžetska potrošnja 492.245.000

Ukupan budžet 1.945.000.000

Grad Banja Luka R.br. Institucija Budžet 2013.

1 Skupština Grada 1.156.500 2 Gradska izborna komisija 80.000 3 Gradonačelnik 1.926.600 4 Služba za poslove Skupštine Grada i Gradonačelnika 110.000



Grad Banja Luka

R.br. Institucija Budžet 2013. 5 Odsjek za odnose sa javnošću 125.000 6 Odsjek za informatiku 601.500 7 Odsjek za civilnu zaštitu 2.175.000 8 Odsjek za razvoj, evropske integracije i investicije 3.255.000 9 Odjeljenje za opštu upravu 274.000

10 Odjeljenje za finansije 26.481.200 11 Odjeljenje za privredu 10.293.300 12 Odjeljenje za prostorno uređenje 365.000 13 Uređenje građevinskog zemljišta 5.700.000 14 Zajednička komunalna potrošnja 19.052.000 15 Investicije 700.000 16 Odjeljenje za boračko-invalidsku zaštitu 1.900.000 17 Ostala budžetska potrošnja 22.500.000 18 Odjeljenje za društvene djelatnosti 9.752.320 19 Odjeljenje za inspekcijske poslove 87.000 20 Odjeljenje komunalne policije 85.000 21 Služba zajedničkih poslova 1.107.000 22 JU Centar za socijalni rad 12.399.100 23 JU Centar za predškolsko vaspitanje i obrazovanje 8.766.000 24 JU Kulturni centar "Banski dvor " 1.165.720 25 Turistička organizacija Grada Banja Luka 1.055.000 26 Gradska razvojna agencija 982.700 27 Centar za razvoj i unapređenje sela 6.307.000 28 JU SC "Borik" 1.867.700 29 Gimnazija 300.000 30 Građevinska škola 150.750 31 Ekonomska škola 263.000 32 Elektrotehnička škola "Nikola Tesla" 231.400 33 Medicinska škola 342.000 34 Poljoprivredna škola 248.000 35 Tehnička škola 438.500 36 Tehnološka škola 257.430 37 Ugostiteljsko-trgovinsko-turistička škola 323.000 38 Škola učenika u privredi 155.380 39 Muzička škola "Vlado Milošević" 67.000 40 Centar "Zaštiti me" 502.900 41 Centar za obrazovanje i vaspitanje i rehabilitaciju slušanja i govora 481.000 42 Rezerva 1.000.000

Ukupan budžet 145.030.000



Grad Bijeljina R.br. Institucija Budžet 2013.

1 Skupština Grada 694.500 2 Gradonačelnik Grada 551.808 3 Odjeljenje za opštu upravu 4.000 4 Odjeljenje za finansije 14.418.892 5 Odjeljenje za privredu i poljoprivredu 2.491.183 6 Odjeljenje za prostorno uređenje 429.000 7 Odjeljenje za stambeno komunalne poslove i zaštitu životne sredine 10.760.468 8 Odjeljenje za boračko invalidsku i civilnu zaštitu 665.405 9 Odjeljenje za društvene djelatnosti 5.396.918

10 Odjeljenje za inspekcijske poslove 30.000 11 Služba zajedničkih poslova 1.097.364 12 Centar za socijalni rad 870.186 13 Socijalna zaštita 3.690.132 14 Dječiji vrtić "Čika Jova Zmaj" 1.408.528 15 Narodna biblioteka "Filip Višnjić" 168.000 16 Muzej "Semberija" 316.819 17 Ekonomska škola 130.500 18 Gimnazija "Filip Višnjić" 130.792 19 Poljoprivredna i medicinska škola 545.849 20 Tehnička škola "Mihajlo Pupin" 244.170 21 Muzička škola "S.S. Mokranjac" 42.978 22 Srednja stručna škola Janja 81.400 23 Teritorijalna vatrogasna jedinica Bijeljina 1.021.519 24 Vatrogasno društvo Janja 632.371 25 SKUD "Semberija" 123.140 26 Turistička organizacija 344.641 27 Agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća 256.690 28 Budžetska rezerva 15.000 29 Sredstva za obaveze iz ranijeg perioda 356.933


Grad Doboj R.br. Institucija Budžet 2013.

1 Skupština opštine 1.035.000 2 Načelnik opštine 1.321.000 3 Odjeljenje za opštu upravu 7.032.250 4 Odjeljenje za finansije 6.390.000 5 Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti 7.500.000 6 Odjeljenje za prostorno uređenje 1.310.000 7 Odjeljenje za stambeno - komunalne poslove 1.445.000 8 Odjeljenje za boračko -invalidsku zaštitu 660.000



Grad Doboj

R.br. Institucija Budžet 2013. 9 Odjeljenje za izgradnju, obnovu i razvoj 450.000

10 Mjesne zajednice 79.400 11 Centar za socijalni rad 2.594.750 12 Gimnazija " Jovan Dučić" 123.500 13 Ekonomska i trgovinska škola 157.600 14 Medicinska škola 155.000 15 Tehnička škola 165.500 16 Saobraćajna i elektro škola 222.000 17 Upravna, ugostiteljska i šup škola 171.700 18 Dječije obdanište "Majke Jugović" 1.119.100 19 Narodna biblioteka 70.000 20 Regionalni muzej 72.400 21 Centar za kulturu i obrazovanje 557.000 22 Teritorijalna vatrogasna jedinica 1.188.800 23 Budžetska rezerva i izdaci za otplatu neizmirenih obaveza iz ranijih godina 2.920.000


Grad Prijedor R.br. Institucija Budžet 2013.

1 Gradonačelnik 6.222.700 2 Stručna služba Skupštine grada i Gradonačelnika 1.415.000 3 Služba za inspekcijski nadzor 26.500 4 Služba komunalne policije 33.500 5 Odjeljenje za opštu upravu 146.900 6 Odjeljenje za finansije 116.500 7 Odjeljenje za privredu i poljoprivredu 1.678.200 8 Odjeljenje za društvene djelatnosti 3.793.000 9 Odjeljenje za prostorno uređenje 181.600

10 Odjeljenje za stambeno komunalne poslove 4.959.500 11 Odjeljenje za boračko invalidsku zaštitu 463.000 12 Ostala budžetska potrošnja 4.216.000 13 Centar za socijalni rad 2.870.430 14 J.U. Dječiji vrtić "Radost" 1.547.680 15 Pozorište Prijedor 709.000 16 "Galerija 96" 84.800 17 J.U. "Centar za prikazivanje filmova" 372.300 18 Teritorijalna vatrogasna jedinica 1.030.800 19 Agencija za ekonomski razvoj opštine Prijedor "Preda-PD" 248.750 20 Turistička organizacija 123.700 21 Gimnazija "Sveti Sava" 115.960 22 Elektrotehnička škola 142.081 23 Mašinska škola 146.733



Grad Prijedor

R.br. Institucija Budžet 2013. 24 Poljoprivredno prehrambena škola 111.709 25 Ugostiteljsko ekonomska škola 121.655 26 Medicinsko tehnološka i građevinska škola 139.663 27 Muzička škola "Savo Balaban" Prijedor 39.934 28 Specijalna škola "Đorđe Natošević" 125.965 29 Učešće u finansiranju bibloteke "Ćirilo i Metodije" 84.600 30 Muzej Kozare 118.300 31 Neraspoređeni prihodi 600.000


Grad Trebinje

R.br. Institucija Budžet 2013. 1 Stručna služba Gradonačelnika 580.669 2 Stručna služba Skupštine Grada 472.549 3 Odjeljenje za opštu upravu 887.600 4 Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti 2.145.230 5 Odjeljenje za prostorno uređenje 5.482.000 6 Odjeljenje za stambeno-komunalne poslove 1.605.500 7 Odjeljenje za boračko invalidsku zaštitu 246.000 8 Odjeljenje za finansije 4.540.954 9 Ostala budžetska potrošnja 1.451.354

10 Odjeljenje za inspekcijske i poslove komunalne policije 13.700 11 Centar za socijalni rad 1.892.406 12 Dječiji vrtić "Naša radost" 1.146.307 13 Gimnazija "Jovan Dučić" 56.000 14 Tehnička škola 179.650 15 Centar srednjih škola 78.790 16 Srednja muzička škola 13.500 17 Teritorijalna vatrogasna jedinica 803.266 18 Narodna biblioteka 37.200 19 Muzej Hercegovine 41.500 20 Centar za informisanje i kulturu 680.910 21 Trebinjesport 409.000 22 Turistička organizacija Grada Trebinja 177.420 23 Dom mladih 207.410 24 Agencija za mala i srednja preduzeća 171.300 25 Budžetska rezerva 18.777




Javna preduzeća R.br

. Naziv Ukupni

prihodi 2012 Web stranica

1 MH "ERS" MATIČNO PREDUZEĆE AD TREBINJE 391.713.932 http://www.ers.ba/

2 MH ERS - ZP "ELEKTROKRAJINA" AD BANJALUKA 216.161.392 http://www.elektrokrajina.com/sr/

3 JPŠ "ŠUME REPUBLIKE SRPSKE" AD 168.489.176 http://www.sumers.org/portal/index.php

4 MH ERS - TREBINJE ZP R i TE GACKO AD 119.761.222 http://www.ers.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=7&Itemid=26&lang=ba

5

MH ERS TREBINJE ZAVISNO ELEKTRODISTRIBUTIVNO PREDUZEĆE "ELEKTRO-BIJELJINA AD 92.944.100

http://www.ers.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=52&Itemid=83&lang=ba

6 JP PUTEVI RS 81.903.011 http://www.putevirs.com/

7 AD"ŽELJEZNICE RS" DOBOJ 77.482.911 http://www.zrs-rs.com/

8 MH "ERS" TREBINJE ZP "ELEKTRO DOBOJ" AD DOBOJ 68.321.424


9 AD PREDUZEĆE ZA POŠTANSKI SAOBRAĆAJ RS 57.447.324 http://www.postesrpske.com/sites/state/cp/default.aspx

10 MH ERS ZP "HIDROELEKTRANE NA TREBIŠNJICI" AD TREBINJE 43.476.366


11 AD"KRAJINAPETROL " 45.214.990 http://www.krajinapetrol.com/

12 MH ERS, ZAVISNO PREDUZEĆE "ELEKTRODISTRIBUCIJA" AD PALE 45.258.397


13 MH ERS ZAVISNO PREDUZEĆE "ELEKTRO-HERCEGOVINA" AD 26.123.307


14 MH "ERS" AD TREBINJE"HIDROELEKTRANE NA DRINI" 30.223.347 http://www.henadrini.com/

15 JP RADIO TELEVIZIJA R.S. 23.033.384 http://www.rtrs.tv/

16 AD ZA PROIZ. I REMONT "ORAO" 13.053.646 http://www.orao.aero/

17 AD"HPK" HEMIJSKA PRERADA KUKURUZA 13.692.295 http://www.hpk-kozarskadubica.net/?page_id=658

18 MH ERS ZP "HEV" AD MRKONJIĆ GRAD 13.695.301 http://www.henavrbasu.com/hev/Default2.aspx?lang=cir

19 AD "VODOVOD I KANALIZACIJA" BIJELJINA 7.379.216 http://www.bnvodovod.com/

20 AD"GRADSKA TOPLANA" DOBOJ 7.356.735 http://www.gradskatoplana-doboj.ba/index.php/onama

21 AD "TOPLANA" 11.983.208 http://www.toplanapd.com/

22 AD "TEHNIČKI REMONT" 813.960 n/a

23 AD OLIMPIJSKI CENTAR "JAHORINA" 6.713.785 http://oc-jahorina.com

24 AD"POSLOVNA ZONA" BANJA LUKA 2.401.509 http://www.poslovnazonabl.com/

25 AD "KOSMOS" 6.252.222 http://www.vzkosmos.com/

26 AD LUTRIJA REPUBLIKE SRPSKE - BANJA LUKA 4.843.038 http://www.lutrijars.com/

27 AD"VODOVOD" 4.594.475 http://vodovod-pd.com/1/

28 AD"KOMUNALNE USLUGE" 3.706.758 http://komunalneusluge.com/

29 AD "VODOVOD" 3.987.175 http://vodovod-doboj.com/

30 AD "KOMUNALAC" 3.582.023 http://komunalacbn.com/

31 AD"ZVORNIK-STAN" 3.565.344 n/a

32 AD"FAMOS-FABRIKA MOTORA SARAJEVO" 4.760.146 n/a

33 JP ZA KOM.HIDROTEH."VODOVOD" AD 3.094.428 http://www.vodovod-trebinje.com/

34 AD "VODOVOD I KOMUNALIJE" ZVORNIK 3.199.308 n/a

35 AD"NOVA BORJA" TESLIĆ 770.235 http://www.novaborja.com/



Javna preduzeća

R.br. Naziv

Ukupni prihodi 2012 Web stranica

36 KP "VODOVOD" AD GRADIŠKA 2.973.855 http://www.vodovodirs.org/clanice_udruzenja.htm

37 JP"VODOVOD I KANALIZACIJA" AD PALE SA PO 2.153.722 n/a

38 KP "VODOVOD I KANALIZACIJA" AD 2.923.670 http://www.vikis.info/o_kompaniji.aspx

39 VETERINARSKI INSTITUT RS "DR VASO BUTOZAN" 3.325.573 http://www.virsvb.com/

40 JP "GRADSKO GROBLJE" 2.557.812 http://www.ggroblje.com/

41 POLJOPRIVREDNI INSTITUT RS 2.395.462 http://www.poljinstrs.org/

42 AD"INDUSTRIJSKE PLANTAZE" BANJA LUKA 2.306.871 www.industrijskeplantaze.com

43 AD"JELŠINGRAD" FAM- u stečaju 5.112 http://www.jelsingrad-fam.com/

44 KP "GRADSKA ČISTOĆA" AD GRADIŠKA 2.485.017 http://cistoca-gradiska.com/

45 AD"NOVA ROMANIJA" SOKOLAC 1.741.751 n/a

46 DIP "KOZARA" AD - u stečaju n/a

47 AD"AERODROMI RS" 2.112.514 http://www.banjaluka-airport.com/index.php/lat/

48 JUNP "SUTJESKA" TJENTIŠTE 2.156.241 http://www.npsutjeska.net/

49 AD"INGA" GRADIŠKA- u stečaju n/a

50 JP "DIREKCIJA ZA IZGRADNJU I RAZVOJ GRADA" 1.779.809 http://www.sobijeljina.org/lat/465.jp-direkcija-za-izgradnju-i-razvoj-grada.html

51 KP"BUDUĆNOST" AD LAKTAŠI 1.995.502 http://www.kpbuducnost.com/

52 KP "TOPLANA" AD GRADIŠKA 1.731.799 http://www.toplanagradiska.com/

53 AD "KOMUNALAC" 1.963.096 http://komunalacderventa.com/

54 KP "VODOVOD" AD SRBAC 1.651.051 http://vodovodsrbac.000space.com/

55 KP "KOMUNALAC" AD 1.786.398 n/a

56 JP AVIO KOMPANIJA "SKY SRPSKA" 798.702 www.skysrpsk.aero

57 AD VP"SAVA" 1.409.898 http://savaad.com/

58 JP NACIONALNI PARK "KOZARA" 1.263.915 http://www.npkozara.com/

59 KP "PARK" AD 1.564.213 n/a

60 AD "VODOVOD" 1.144.982 http://vodovodkd.net/vodovod_osnove.php

61 AD "RAD" PREDUZEĆE KOMUNALNIH DJELATNOSTI 1.520.572 http://www.vodovod-teslic.com/

62 AD"DIV" VLASENICA 169.070 n/a

63 KP "RAD" AD 1.468.267 n/a

64 KP "VODOVOD I KANALIZACIJA" AD BROD 1.305.230 n/a

65 JP "PROTIVGRADNA PREVENTIVA" AD GRADIŠKA 1.640.468 http://www.pgprs.info/

66 KP "PARK" AD 1.403.193 n/a

67 AD"KOMUNALAC" 1.212.098 n/a

68 AD KP "KOMUNALAC-TESLIĆ" 1.372.281 n/a

69 KP "KOMUS" AD 1.256.525 http://komus-ad.com/

70 JP "KOMUNALNO" AD PALE 1.292.570 n/a

71 KP "VODOVOD" AD PRNJAVOR 1.128.554 http://www.vodovod-prnjavor.com/

72 RUDNICI ŽELJEZNE RUDE "LJubija" 1.319.081 http://www.rzrljubija.com/

73 KP"GRADSKE TOPLANE"AD Pale 1.194.010 n/a

74 KP"BOBAS" AD 1.048.217 http://www.kpbobas.ba

75 MH ERS ZP ISTRAŽIVAČKO RAZVOJNI CENTAR ELEKTROENERGETIKE AD 1.520.215 http://www.ers.ba/



Javna preduzeća

R.br. Naziv


76 KP"VODOVOD I KANALIZACIJA" AD NOVI GRAD 974.967 www.vodovod-novigrad.com

77 AD "ZRAK" 595.417 n/a

78 AD"FABRIKA MOTORA SPECIJALNE NAMJENE SA P.O. 908.590 http://www.fmsn.info/index_sr.html

79 JP" RADIO I TELEVIZIJA ISTOČNO SARAJEVO " 586.231 http://www.rtvis.tv/

80 MH ERS TREBINJE ZAVISNO PREDUZEĆE 157.573.840 n/a

81 AD "KOMPRED" 796.703 http://kompredugljevik.com/

82 JP "VODOVOD" AD GACKO 1.130.210 n/a

83 "SEMBERIJA" VODOPRIVREDNO PREDUZEĆE 660.248 n/a

84 JP "VODOVOD" AD 815.879 n/a

85 JP "KOMUS" AD, GACKO 856.521 n/a

86 PREDUZEĆE VODOVOD I KANALIZACIJA "IZVOR" AD FOČA 738.299 n/a

87 KP "KOMUNALAC" AD BOSANSKI BROD 850.132 n/a

88 AD "GAS PROMET" ISTOČNO SARAJEVO-PALE 701.736 http://www.gaspromet.com/

89 AD PREDUĆE ZA VODOVOD I KANALIZACIJU "15 APRIL" 714.964 n/a

90 KP "KOMUNALAC" A.D. 757.381 n/a

91 JP "VODOVOD" AD NEVESINJE 605.566 n/a

92 AD"VETERINARSKO-STOČARSKI CENTAR" 600.646 n/a

93 AD"VODOVOD" CELINAC 698.161 n/a

94 KP "KOMUNALAC" AD FOČA 671.084 n/a

95 AD"CISTOCA I ZELENILO" ČELINAC 537.437 n/a

96 AD "KOMUNALNO" MILIĆI 578.726 n/a

97 KP "POLET " AD SREBRENICA 512.949 n/a

98 AD "VODOVOD I KANALIZACIJA" 617.000 http://vodovod-vlasenica.com/

99 JP"VODOVOD I KANALIZACIJA" AD 588.830 n/a

100 JP "KOMRAD" AD ROGATICA 630.808 n/a

101 K.P. "KOMUNALAC" AD SRBAC 595.182 n/a

102 KP "ČISTOĆA"AD 447.684 n/a

103 JP "KOMUS" AD 485.335 n/a

104 KP"ROMANIJSKI BOŽUR" AD 443.167 n/a

105 KP"VODOVOD I KANALIZACIJA" AD ŠAMAC 452.157 n/a

106 JP "RAD" BRATUNAC 570.686 n/a

107 AD "GRADSKA ČISTOĆA" 435.843 n/a

108 JP "KOMUS" AD NEVESINJE 267.511 n/a

109 AD"GRADSKA TRŽNICA" 203.543 n/a

110 AD "NOVI MERMER" ŠEKOVIĆI 204.622 n/a

111 KP "LISINA " AD ŠIPOVO 891.161 n/a

112 JP "AERODROM TREBINJE" AD TREBINJE 221.559 n/a

113 KP "CVRCK" AD 152.032 n/a

114 AD "FABRIKA ŠEĆERA BIJELJINA" VELIKA OBARSKA u stečaju 267.024 n/a

115 AD"PALE-STAN" 127.016 n/a



Javna preduzeća

R.br. Naziv


116 KP "UZOR" AD DRINIĆ 178.499 n/a

117 AD "ČAJAVEC" PROSTORNA TEHNIKA -u stečaju n/a

118 AD"VUČIJAK" 208.839 n/a

119 AD FABRIKA SPECIJALNIH TRANSMISIJA "FAST" ISTOČNO SARAJEVO n/a

120 ODP"CELPAK" n/a

121 AD UTRC TERME OZREN 41.196 n/a

122 AD"SAVA" PREHRAMBENA INDUSTRIJA BIJELJINA http://www.savasemberija.com/

123 AD RUDNIK MRKOG UGLJA "MILJEVINA"-u stečaju 2.767 n/a

124 AD "ČAJAVEC" PROFESIONALNA EL. MAHANIKA n/a

125 AD "ČAJAVEC" MJERNO DETEKT. UREĐAJI 7 n/a

126 INSTITUT ZA ISPITIVANJE MATER. I KONTRUKC. RS 1.359.107 http://www.imkrs.com/

127 HE "DABAR" DOO TREBINJE 28.796 n/a

128 DRVNA INDUSTRIJA "BORJA" AD- u stečaju http://www.novaborja.com/

129 KP"ZELENILOI ČISTOĆA" n/a

130 AD"ZAVOD DISTROFIČARA " u stečaju n/a

131 AD "ČAJAVEC" SPECIJALNI UREĐAJI- u stečaju n/a

132 AD "ČAJAVEC" "TELEKOMUNIKACIJE I ELEKTRONIKA" n/a

133 AD"KRAJINA OSIGURANJE" BANJA LUKA http://www.krajinaosiguranje.ba/

134

AD"CENTAR ZA PROFESIONALNU REHABILITACIJU I ZAPOŠLJAVANJE INVALIDA", BANJA LUKA 722.817 n/a

135 AD"GRIJANJE" n/a

136 AD"BROMET" n/a

137 AD "TOPLANA DERVENTA" n/a

138 AD "POLJOPRIVREDNI ZAVOD " n/a

139 AD"ENERGOINVEST" http://www.e-raop.com/index.html

140 AD FABRIKA SPECIJALNIH VOZILA - u stečajnu n/a

141 AD" PROLEKS " - u stečaju n/a

142 DIP "MANJAČA" AD- u stečaju n/a

143 AD"FABRIKA STOČNE HRANE" NOVA TOPOLA, GRADIŠKA -u stečaju n/a

144 JP"VETERINARSKA STANICA" n/a

145 AD"AUTOTRANSPORT" u stečaju http://autotransportprijedor.com/

146 JP VODOVOD I KANALIZACIJA "VRELO BIOŠTICA" AD u stečaju n/a

147 AD"TOPLANE" - u stečaju n/a

148 AD RUDNIK OLOVA I CINKA "SASE"-u stečaju 1.050 n/a

149 AD RUDNIK NEMETALA "STANARI" n/a

Ukupno

1.853.086.331



Javni fondovi R.br

. Naziv Ukupni prihodi

2012 Web stranica 1 Zavod za zapošljavanje RS 80.070.417,00 http://www.zzrs.org/

2 Fond zdravstvenog osiguranja RS 544.960.000,00 http://www.zdravstvo-srpske.org/

3 Penzioni fond RS 875.759.944,00 http://www.fondpiors.org/

4 Fond za profesionalnu rehabilitaciju invalida RS 3.665.449,99 http://www.fondinvrs.org/

5 Fond dječije zaštite RS 57.261.576,00 http://www.jfdz.org/

Ukupno 1.561.717.386,99

Regulatorne agencije

R.br. Naziv Ukupni prihodi

2012 Web stranica 1 Komisija za hartije od vrijednosti RS n/a http://www.secrs.gov.ba/

2 Regulatorna agencija za energetiku RS (REERS) 2.509.100 http://www.reers.ba/

3 Centralni registar hartija od vrijednosti RS n/a http://www.crhovrs.org/

4 Komisija za koncesije RS n/a http://www.koncesije-rs.org/cir/

5 Agencija za osiguranje RS n/a http://www.azors.rs.ba/azors/index.ht 6 Agencija za Bankarstvo RS n/a http://www.abrs.ba/


http://www.zzrs.org/

http://www.zdravstvo-srpske.org/

http://www.fondpiors.org/

http://www.fondinvrs.org/

http://www.jfdz.org/

http://www.secrs.gov.ba/

http://www.reers.ba/

http://www.crhovrs.org/

http://www.koncesije-rs.org/cir/

http://www.abrs.ba/

poveĆanje odgovornosti u javnoj potroŠnji...

Documents