Pozorite i drama u Srba od 1861. do 1918. godine - Srpsko narodno pozorie osnovano je u Novom Sadu 1861. godine, na teritoriji i pod vladu Carevine Austrije, a od 1867. godine u dvojnoj Austrougarskoj monarhiji. - Pozorite u Novom Sadu osnovano je da pomogne borbi na nacionalnom i drutvenopolitikom planu. - Zamenjivanje Hegelove teze o lepoti kao izrazu apsolutnog duha postavkom o lepoti kao otelotvorenju narodnog duha i narodnog uvstva bilo je i podloga srpske romantiarske poetike i osnova nacionalne i opte politike. - Odobrenje za osnivanje i rad Drutva za Srpsko narodno pozorite dao je car Franc Jozef I. Drutvo je imalo Upravni odbor i dva odseka: literarno-artistiki i ekonomski. - Pozorite nije primalo pomod ni od dravnih, ni od zvaninih lokalnih vlasti, i ivelo je od pomodi celog srpskog naroda u Vojvodini, prvenstveno od prodatih ulaznica. - Srpsko narodno pozorite gostovalo je u velikom broju vojvoanskih gradova i sela, Beogradu, kao i gradovima koji se danas nalaze u stranim dravama.

O repertoaru srpskog narodnog pozorita(1861-1914) - Polazno opredeljenje repertoara inio je spoj rodoljubivih i moralno-pounih motiva, koje je trebalo ostvariti prikazivanjem dela srpskih dramskih pisaca. - Neka od popularnih dela iz tog anra su Vladislav, kralj bugarski, Ajduci, San Kraljevida Marka Jovana Sterije Popovida, Ajduk Veljko Jovana Dragaevida, Zidanje Ravanice Atanasija Nikolida, Vladimir i Kosara Lazara Lazarevida, Herceg Vladislav Jovana Subotida i Miljko Mrkonid ora Maletida. - Pretena opredeljenost za nacionalni repertoar mogla je biti ostvarena samo u prvih est meseci rada Srpskog narodnog pozorita. Otada, sve do 1914. godine, repertoar Srpskog narodnog pozorita ispunjavan je dramskim delima sa scena pozorita Bea, Budimpete, Zagreba i Beograda. - Malobrojnost novih dela domadih pisaca nadoknaivana je posrbama. U posrbljenim dramskim delima likovi su dobijali domada imena, radnja je prenoena u srpske gradove i sela, strane pesme i igre zamenjivane su srpskim, a esto su menjani tenja i poruka stranih izvornih dela i naglaavano srpsko rodoljublje.

1

- U prvim decenijama aktivnosti Srpskog narodnog pozorita dramska dela prevoena su sa nemakog jezika, a kasnije sa jezika originala.

Pokuaj rekonstrukcije pozorinih dostignuda (1861-1914) - Svoje prve predstave u zatvorenom prostoru u Novom Sadu Pozorite je prikazivalo u dvorani na spratu kafane Kod sunca. Ova zgrada postoji i danas na uglu Bulevara Mihaila Pupina i Jevrejske ulice. Zatim je nastupalo u sali kafane Kod kraljice Jelisavete, dananjeg hotela Vojvodina. - U to vreme scenografija i kostimografija kao kreativne teatarske discipline nisu postojale. - U ovome razdoblju rada primerna panja poklanjana je muzikoj komponenti predstave. Meutim, muzika je ede sluila kao ukras predstave, a ne u svrhe odreivanja ritma pojedinih prizora, gradiranju sukoba na sceni i pokretljivosti i silini mizanscena.

O glumakim ostvarenjima u razdoblju 1861-1914 - Najznaajnije uloge Dimitrija Ruida bile su likovi u delima ekspira, Maksim Crnojevid i Pera Segedinac u istoimenim dramama Laze Kostida, Gerik u Doktoru Robinu Premareja i ura u urau Brankovidu Karolja Obernjika. - Najbolje uloge Draginje Ruid su Evica u Lai i paralai i Fema u Pokondirenoj tikvi Jovana Sterije Popovida, Mila u istoimenoj monodrami Koste Trifkovida, pukovnik Julije u Pukovniku od osamnaest godina Melvila, uloge u narodnim komadima sa pevanjem i tagiki likovi Jevrosima u Maksimu Crnojevidu i Mara u Peri Segedincu Laze Kostida. - Laza Teleki bio je u pozoritu svestrano angaovan(glumac, reditelj, dramski pisac, prevodilac, rukovodilac pozorine druine na gostovanjima). Znaajne su mu uloge: ia Panta u aranu Jovana Jovanovida Zmaja, Spira Grabid u estitam Koste Trifkovida, Arsa u Sadurici i ubari Ilije Okrugida Sremca, Nona Purilo u Ni brigea Garnera i Belijea, naslovni lik u Maksimu Crnojevidu Laze Kostida, Vurm u Spletki i ljubavi ilera, ajlok u Mletakom trgovcu ekspira i druge. - U ovom razdoblju najbolji glumac bio je Pera Dobrinovid, a najbolja novosadska glumica bila je Milka Markovid.

2

Izdavaka delatnost Srpskog narodnog pozorita - Drutvo za Srpsko narodno pozorite pokrenulo je i izdavanje lista Pozorite.. Prvi broj je izaao 26. decembra 1871. godine, a urednik je bio Antonije Hadid. Poslednji nedatirani broj lista izaao je 1908. godine. Od 5. novembra 1909. do 31. januara 1910. godine list je ponovo izlazio, a ureivao ga je Jovan Grid. - Od 1872. godine pokrenuta je i edicija Zbornik pozorinih dela u kojoj su, u posebnim knjigama, objavljivana domada dramska dela i prevodi dela dramskih pisaca sveta, ali samo ona koja su bila na repertoaru Srpskog narodnog pozorita.

Zabrane predstava i odnos srpske crkve i pozorita - Godine 1882, posle premijere u Novom Sadu, zabranjeno je prikazivanje Pere Segedinca Laze Kostida. Podsticaj za ovu zabranu doao je od mitropolita karlovakog i patrijarha srpskog Germana Anelida. Razlog za zabranu bio je to to je u tom delu srpski mitropolit iz prve polovine XVIII veka, Vikentije Jovanovid, prikazan kao linost tamnog moralnog profila. - Meutim, to ne znai da je odnos Srpske pravoslavne crkve prema pozoritu u razdoblju od 1861. do 1914. godine bio sasvim odbojan. Ona ga je materijalno podravala, ponekad bi vernicima, posle propovedi, bilo govoreno da dolaze na predstave, pozorini hor je pevao u crkvama...

Srpsko narodno pozorite u tuoj dravi - Srpsko narodno pozorite je u ovo vreme imalo neprekinutu aktivnost u Carevini Austriji i Austrougarskoj monarhiji uprkos naglaenim zadacima na nacionalnom planu zbog toga to austrijski dvor nije skrivao elju da sve vidove pozorine delatnosti u Carevini dri pod kontrolom i svoja shvatanja sutine pozorita, njegove zadatke i izraajnu formu nametne svim narodima koji su u njoj iveli. - Jovan orevid i Antonije Hadid su, u celom razdoblju od 1861. do 1914. godine, vetom politikom uspevali da Srpskom narodnom pozoritu obezbede nesmetan rad. Odobrenje za rad Pozorite je dobijalo samo za godinu, a orevid i Hadid su svake godine sa velikom upornodu traili i dobijali to odobrenje, ukupno pedeset tri puta. - Osobenu ulogu u ovom vremenu odigrale su nemake i maarske putujude druine. One su stvorile preduslove za stvaranje mnogih nacionalnih pozorinih kultura koje su svojim

3

pozorinim druinama i stalnim gradskim i nacionalnim pozoritima izgraivale osnove vlastite nacionalne pozorine umetnosti i odupirale se germanizaciji i maarizaciji. - Poloaj nemaarskih naroda u ugarskom delu Carstva u mnogo emu je bio gori nego onaj nenemakih naroda u autrijskom delu. Meutim, delatnost Srpskog narodnog pozorita od 1861. do 1914. godine, uprkos skromnim dometima na umetnikom planu, moe se oznaiti uspenom u okviru nacionalnih, prosvetnih i drutveno-politikih zadataka koje je prvi srpski profesionalni pozorini ansambl imao i uspeno ostvario. - Posle 1867. godine Austrougarska monarhija ula je u razdoblje liberalnog buroaskog parlamentarizma i postala evropska pravna drava u kojoj su, i pored povremenih pritisaka, u zadovoljavajudoj meri potovana prava manjinskih naroda u oblasti prosvete i kulture.

Narodno pozorite u Beogradu (1868-1914) Pozorini podsticaji koji su prethodili osnivanju Narodnog pozorita u Beogradu - Godine 1841. prestonica Srbije premetena je iz Kragujevca u Beograd. Tada su u novu prestonicu preseljena mnoga nadletva, pored ostalih i Licej sa Pravnim i Filozofskim fakultetom. Ustavobranitelji su dinastiju Obrenovida zamenili Karaorevidima, ali kao savetnici i ministry oni su bili stvarni vladari Kneevine Srbije. - Ustavobranitelji nisu bili dovoljno obrazovani, niti ih je bilo dovoljno, te su morali visoke inovnike da trae meu prosvedenim Srbima iz Carevine Austrije. Meu njima je bio i Jovan Sterija Popovid. - U Beogradu su u tome razdoblju osnovane znaajne naune, prosvetne i kulturne ustanove: Drutvo srpske slovenosti(1842) i Narodni muzej(1844). Godine 1844. nastalo je i Naertanije Ilije Garaanina. - Godine 1847. nacionalnu svest i ponos budi objavljivanje Njegoevog Gorskog vijenca, lirskih pesama Pesme I Branka Radievida, polemikog dela ure Daniida Rat za srpski jezik i pravopis i prevoda Novoga zavjeta Vuka Karadida. - Godine 1851. sastavljen je Pozorini odbor koji je objavio, 13. aprila 1852. godine, dokument Ustrojenije Narodnog teatra u Beogradu. Krajem maja te godine poelo je prikupljanje dobrovoljnih priloga za izgradnju zgrade pozorita. Nove pokuaje je ipak spreio nedostatak novca, te se od graenja odustalo.

4

- Godine 1857, posle neuspelog gostovanja pozorine druine Huga Prajsa, ovaj preduzimljivi upravnik organizovao je prikazivanje predstava na srpskom jeziku u kojima su igrali mladi amateri. Ubrzo posle toga mladi Beograani prelaze u dvoranu Kneeve pivare i osnivaju Diletantsko drutvo omladine srpske. - Osnovu repertoara inile su istorijske drame sa temama iz srpske nacionalne istorije i mita, dok su poslove upravnika, posle Praporetovida, obavljali knjievnik ore Maletid, slikar Steva Todorovid i profesor Matija Karamarkovid. - Poslove reditelja vodili su pomenuti upravnici pozorita i Marija Kredinac, glumica iz urkovieve druine u Panevu, prva ena reditelj u srpskom pozoritu. Glumci-diletanti bili su mlai inovnici ili aci Velike kole. Meu glumcima bio je i Jovan Kneevid, koji de imati znaajnu ulogu u istoriji srpskog pozorita. - Nastupile su godine estokih dinastikih sukoba. Svetoandrejska skupina je 1858. godine oduzela vlast Aleksandru Karaorevidu i predala je dinastiji Obrenovida(najpre Milou, 18581860, a zatim Mihailu Obrenovidu, 1860-1867). - Mihailo Obrenovid je esnaest godina proveo u raznim evropskim zemljama i stekao iroko obrazovanje. Imao je romantine ideale i eleo je da pripremi ustanak itavog Balkanskog poluostrva za konani oslobodilaki rat protiv turske vladavine i za stvaranje velike drave Junih Slovena. Srbija je samo formalno bila turski vazal. Nema sumnje da je srpski nacionalni pokret bio najuspeniji i najjai izmeu 1860. i 1868. godine u vreme kneza Mihaila Obrenovida. - U godini 1862. od nesumnjivog znaaja za pozorini ivot Beograda bila su dva gostovanja. Grupa profesionalnih glumaca iz Zagreba, pod vostvom Adama Mandrovida, prikazala je, od kraja jula do polovine avgusta, devet predstava. - Kompletna trupa Srpskog narodnog pozorita prikazala je, od kraja novembra do kraja decembra, trinaest predstava. Gostovanje je poelo predstavom Herceg Vladislav Jovana Subotida, a zavreno ilerovom dramom Spletka i ljubav. Najvedi uspeh kod publike imale su predstave Boj na Kosovu i San Kraljevida Marka Jovana Sterije Popovida i Vojniki begunac Ede Sigligetija. - Poetkom 1863. godine osniva se, drugi po redu, Odbor za stalno narodno pozorite u Beogradu. Odbor, u kojem su bili ugledni graani, pisci, profesori i drugi, uspeva da okupi glumaku druinu sastavljenu uglavnom od novosadskih i zagrebakih glumaca. Zbog nedovoljnih prihoda, druina je predstave izvodila, sa prekidima u radu, sve do aprila 1865. godine.

5

- Tredi pozorini odbor bio je, oktobra 1866. godine, pokreta novog pokuaja da se na razorenim temeljima na Zelenom vencu podigne novo, manje zdanje pozorita. On je pozvao na gostovanje ansambl Srpskog narodnog pozorita iz Novog Sada. Pokazalo se da je to bila odluka koja je odluujude doprinela osnivanju Narodnog pozorita i podizanju pozorine zgrade u Beogradu. - Izmeu septembra 1867. i januara 1868. godine novosadski glumci prikazali su preko ezdeset predstava u dvorani hotela Srpska kruna i u Sali Kod engleske kraljice, u kudi svetenika Suida. Prva izvedena predstava, 17. septembra, bila je ura Brankovid Obernjika, a poslednja, 14. januara 1868. godine, Vojniki begunac Sigligetija. - Polazedi od zahteva kneza Mihaila Obrenovida da zgrada pozorita u Beogradu bude zavrena do 15. oktobra 1868. godine, ved polovinom januara 1868. poele su pripreme za njeno podizanje. Marta 1868. godine mesto za zidanje pozorine zgrade odabrano je na Stambolkapiji. Projekat zgrade radio je arhitekta Aleksandar Bugarski, a za preduzimaa je, na preporuku kneza Mihaila, odreen Josig tajnlehner Sin. - Mnogi poslovi oko podizanja zgrade pozorita obavljali su se bez dogovora sa postojedim pozorinim Odborom to je dovelo do vie nesporazuma, a zatim do njegovog ukidanja i imenovanja etvrtog pozorinog odbora 12. jula 1868. godine. - Prihvatajudi shvatanje o pozoritu kao ustanovi koja je znaajna potpora stvaranju nacije i njenog identiteta, knez Mihailo Obrenovid je smatrao da bi brigu za osnivanje nacionalnog pozorita u Beogradu trebalo da preuzme drava. - Ubistvo kneza Mihaila 29. maja 1868. godine u Koutnjaku teko da je bilo ishod duboko ukorenjene politike zavere. Njegovo ubistvo 1868. od strane pristalica dinastije Karaorevida bilo je tragino za Srbiju, ali pod vladu njegovog sinovca Milana velike sile u Srbiji zajemile su punu nezavisnost u Berlinu 1878. godine. Posle njegove pogibije Jovan Ristid i Jovan Gavrilovid, namesnici maloletnog kralja Milana Obrenovida, podrali su ideju da se nastavi sa izgradnjom pozorinog zdanja. - etvrti pozorini odbor radio je s osnovnim ciljem da se ispuni kneeva elja i osnuje Narodno pozorite u Beogradu. U osnovi ove akcije bio je Memorandum koji je, posle kneeve smrti, orevid poslao Namesnitvu kneevog dostojanstva. Sve to je kasnije injeno oko Narodnog pozorita imalo je temelj u ovom tekstu Jovana orevida. - Raspisan je konkurs za lanove glumakog ansambla Narodnog pozorita, na koji se javila gotovo cela trupa Srpskog narodnog pozorita. To je meu vojvoanskim i novosadskim politiarima, i linostima iz kulturnog i pozorinog ivota, izazvalo opravdanu zabrinutost za opstanak novosadskog pozorita. Jovan orevid je bio izloen estokoj kritici.6

- U Grai za istoriju srpskog narodnog pozorita orevid je opravdao odluku da on i grupa novosadskih glumaca preu u Beograd na taj nain to je za istu rekao da je od neocenjive koristi za narodnu kulturu, jer su steena dva narodna pozorita umesto jednog. - Kamen temeljac bududeg zdanja poloen je 18. avgusta 1868. godine. - Na sednici Dravnog saveta 15. oktobra 1868. godine odobren je Zakon o ureenju Narodnog pozorita u Beogradu, prvi pozorini zakon u Kneevini Srbiji. Za upravnika Narodnog pozorita u Beogradu postavljen je Jovan orevid. - Otvaranje Narodnog pozorita u Beogradu pripremano je na dva koloseka: uurbano je zidana zgrada i osnivan je glumaki ansambl. Prvih deset glumaca bili su lanovi Srpskog narodnog pozorita. - Prva predstava Narodnog pozorita, istorijska drama ura Brankovid Obernjika, izvedena je 10. novembra 1868. godine, u Sali Kod engleske kraljice. Naslovnu ulogu, kao gost, tumaio je novosadski glumac Laza Teleki. - Prva predstava, Posmrtna slava kneza Mihaila ora Maletida, u novoj pozorinoj zgradi izvedena je 30. oktobra 1869. godine.

Umetnike osobenosti Narodnog pozorita u Beogradu - Okosnicu repertoara Narodnog pozorita inila su dela domade dramske knjievnosti, sa snano naglaenom nacionalnom osnovom i u jeziku, a izvoeni su i klasici evropske dramaturgije. - Sve do kraja XIX veka, na repertoarima srpskih pozorita, kada je re o delima nacionalne dramaturgije, preovlauju istorijske drame i tragedije poznog romantizma. - Kada je re o administrativno-organizacionom i umetnikom sistemu rada, u Beogradu je, kao i u Novom Sadu, nesumnjiv nemaki uticaj. Meutim, kada se razmotri repertoar Narodnog pozorita, primeduje se, ved u prvoj deceniji rada, pretedno prisustvo francuskih pisaca. - U poslednjoj deceniji XIX i prvoj deceniji XX veka repertoar je sve razueniji i sve je naglaenije prisustvo znaajnih pisaca Evrope u rasponu klasika, vodedih savremenih pisaca, velikih i savremenih ruskih pisaca, do majstora dobro skrojenih komada razliitih generacija.

7

Srpska drama u drugoj polovini XIX veka - Laza Kostid i ura Jakid dali su srpskoj romantiarskoj drami nov pesniki jezik, novu metriku stopu(jamb) i nov tip dramskog junaka, kojega je odlikovala psihiloka podvojenost. - Najbolja dramska dela Laze Kostida su tragedije Maksim Crnojevid i Pera Segedinac. Maksim Crnojevid je po temi i sadraju ukrtaj herojsko-tragikog doivljaja sveta srpske narodne epske poezije i sveta velikih dramskih pisaca antikih tragiara, ekspira i ilera. Inspiraciju za ovo delo Kostid je mogao da nae u antici(Ahil Patroklo u Ilijadi) i romantizmu(Don Karlos Markiz od Poze u Don Karlosu ilera). - Tragedija iz istorije srpskog naroda preplide se u Peri Segedincu sa slinim problemima Kostidevog vremena. Drama je pisana sa patriotskog polazita i u njoj se ne skriva mrnja prema austrijskom dvoru, katolikoj crkvi, pravoslavnom mitropolitu, izdajicama, podlacima i slugama tuina. - Teme drama ure Jakida, Jelisaveta kneginja crnogorska i Stanoje Glava, obe imaju istorijske teme. U Jelisaveti divljana i surova Crna Gora pred kraj XV veka, razapeti izmeu Turskog carstva i Mletake republike; Stanoje Glava, Srbija na poetku XIX veka, izmeu dva ustanka. - Osobeno mesto u istoriji srpske drame pripada Kosti Trifkovidu, koji je u srpskoj komediografiji vrsta spone izmeu Jovana Sterije Popovida i Branislava Nuida, ije je delo obeleilo srpsko pozorite XX veka. U Trifkovidevim komedijama i dramoletima, na zabavan i duhovit nain, prikazuje se udaljavanje od nacionalnih ideala i tenja ka ugodnijem i bogatijem ivotu srpskog graanskog drutva sedamdesetih godina XIX veka. - Komedija Podvala Milovana Gliida je prva savremena komedija iz srbijanskog varokog ivota i prva komedija iz ivota srbijanskog sela. - Analizu predstava sa motivima iz srpske nacionalne istorije, prevashodno prema njihovom ideolokom znaenju, izvrio je Miroslav Timotijevid. U kontekstu proslavljanja nacije on je zapazio tri tipa pozorinih rituala: praznike predstave(kakva je bila Srpske cveti Matije Bana, istorijske drame posvedene nacionalnim herojima(kakva je bila drama Pera Segedinac Laze Kostida) i nacionalne predstave drutvenog ivota u kojima se istie ideja o samosvojnom nacionalnom karakteru.

8