Str. 1

S.Keško 2003/2004

POJAM DRŽAVE I PRAVA 1. DRŽAVA U širem zna�enju država je posebnim sistemom pravila (pravom) ure�ena društvena organizacija sa monopolom fizi�ke prinude koja odre�eno stanovništvo na odre�enom teritoriju drži pod suverenom vlaš�u (vlast mo� upravljanja, odnos izme�u lica gdje postoji nadre�enost i podre�enost), sa ciljem da u datom društvu održi postoje�i na�in proizvodnje i politi�ke odnosa koji su u interesu vladaju�e klase. Elementi države su:

- teritorij – država se proteže trodimenzialno (na kopno i na more, 1000 km vazdušno i u dubinu zemlje do efektivne iskoristivosti

- stanovništvo – državljani. Državljanstvo je li�na veza izme�u svakog pojedinca i države. Može se ste�i na više na�ina (po krvi oca i majke, po krvi ocapo ro�enju bez obzira na roditelje.

- postojanje suverene vlasti – tj. pravno-neograni�ene mogu�nosti zapovjedanja na bazi monopola za fizi�ku prinudu.

U užem smislu pod pojmom države se podrazumjeva državna organizacija ili državni aparat. Državna organizacija je hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolaže monopolom za fizi�ku prinudu i mo�i stvaranja pravila ponašanja. Država je jedna od drušvenih organizacija, koja ne postoji iznad društva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Ona je društvena sila, ali ne sila iznad društva. Državni organ je dio državne organizacije. Pod njim podrazumjevamo jedno fizi�ko lice ili skup fizi�kih lica koji stoje u posebnoj vezi sa državnim aparatom (državna službena lica) i koji, povjerenimim sredstvima na odre�enoj teritoriji vrše odre�eni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadležnoš�u. 2. POJAM PRAVA Sociološki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Pravila po kojima se ljudi ponašaju u društvu, nazivaju se društvena pravila, a to su moral i obi�aji. Izme�u prava i drugih sistema društvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme. Sve drušvene norme kao osnovne sastojke imaju:

- dispociju – koja odre�uje na�in ponašanja u društvu (primarno pravilo ponašanja) - sankciju – mjera koja se izri�e u slu�aju kršenja dispozicije (sekundarno pravilo ponašanja)

Ono po �emu se pravna pravila razlikuju od drugih je zahtjev za izvršenje sankcije od strane državnih organa. Pravne norme stvaraju državni organi (zakonodavni organi - skupštine, organi izvršne vlasti – vlada, inspekcije itd., dok sudksi organi ne donose norme nego ih primjenjuju), i pravne norme donose i nedržavni organi (organizacije, pojedinci npr. kod zaklju�ivanja ugovora) Pravo i pravne norme se nemogu poistovjetiti. Pravo �ini �itav skup pravnih normi koje donose razli�iti subjekti. Pravo je sistematizovan skup pravnih normi koje su hijerarsijski ustrojene (niže norme moraju biti usaglašene sa višim, a više norme sadrže Ustav i Zakon). Ovako poimanje prava nazivamo "pravo u objektivnom smislu" ili "objektivno pravo" (sve pravne norme koje je stvorila država ili neki drugi ovlašteni subjekat). Cilj objektivnog prava je usmjeravanje subjekata u željenom pravcu. Pored ovog postoji i "pravo u subjektivnom smislu" ("subjektivno pravo"). To je ovlaštenje koje ima neki subjekat, ali je zasnovano na objektivnom pravu. Nosilac subjektivnog prava (titular) ima pravo od drugog lica tražiti ispunjenje odre�enih pravnih normi. Primjer: Kupoprodaja izme�u lica A i B (lice A ima ovlaštenje – subjektivno pravo da traži da mu lice B

isporu�i robu, a lice B da mu lice A plati robu). Iz ovog primjera može se vidjeti da na suprot prava stoji i

obaveza.

Elementi subjektivnog prava su: - ovlaštenje na vršenje odre�enih radnji, - zahtjev za ponašanje odre�enog lica u sopstvenom interesu, - intervencija suda, zahtjev ili tužba u materijalnom smislu upu�ena državnim organima u

slu�aju kada ovlaštenja nisu dobrovoljno poštovana, kada pravne obaveze nisu uredno izvršene.

Pojam "pravo" ima još jedno zna�enje, on obuhvata pravni odnos – vezu izme�u subjekata ure�ena dispozicijom ili sankcijom. Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko titular (nosilac) prava ne djeluje u svom interesu nego u tu�em interesu, tada se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavljuje nadležnost. Pod obavezom se podrazumjeva dužnost odre�enog ponašanja, koja u krajnjoj liniji može biti ostvarena monopolom za fizi�ku prinudu ili dužnost nekog ponašanja �ije propuštanje za sobom povla�i sankcu od strane državnih organa.

Str. 2

S.Keško 2003/2004

�injenica da postoji izvjestan broj kršenja pravnih normi, ne uti�e na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vrši svoju osnovnu funkciju: o�uvanje postoje�eg na�ina proizvodnje i postoje�ih politi�kih odnosa. Pravni poredak je šira kategorija od prava i može se definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje" (dr. Radomir Luki� "Uvod u pravo"). Postoje dva Elementa pravnog poretka me�usobno povezana na�elom zakonitosti:

- normativni (obuhvata stvaranje normi i njihovo objavljivanje) - i fakti�ki (stvarna primjena pravnih normi).

Kad se ostvaruje i jedan i drugi elemenat možemo re�i da postoji pravni poredak, odnosno da postoji vladavina prava. U nekim zemljama (anglosaksonskim) i odre�eni obi�aji spadaju u pravne norme i to u fakti�ku stranu, a ne moraju biti u normativnoj strani. 3. PRAVNA NORMA Pravna norma je pravilo ponašanja svih subjekata koji se na�u u odre�enoj situaciji sa sankcijom države. Pravna norma se sastoji iz dva elementa:

- pravni (iuridi�ki), a on ima dispoziciju i sankciju (normativni dio), - fakti�ki (materijalni), pretpostavka (hipoteza) dispozicije i pretpostavka sankcije

Primjer. Hipoteza dispozicije: Muškarac koji je navršio 18 godina života i zdravstveno sposoban, Dispozicija (dio norme koji sadrži pravilo ponašanja): obavezan je služiti vojni rok Hipoteza sankcije: u protivnom, Sankcija: kazni�e se zatvorom do jedne godine. Hipoteza dispozicije i sankcije Iza sankcije stoji država sa monopolom za fizi�ku primjenu. Hipoteza dispozicije odre�uje fakti�ku situaciju koja treba da se desi pa da nastane obaveza da se ponašamo po dispoziciji, odnosno po pravnoj normi. I sankcija ima svoju hipotezu. To je opis radnje (dat je uslov), koja predstavlja prekršaj dispozicije. Prekršaj se može sastojati u �injenju ili ne�injenju odre�ene radnje (u pozitivnoj ili negativnoj radnji). Dispozicija Dispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadržano primarno pravilo ponašanja. To je normativni dio pravne norme kojom se nar�euje šta treba �initi u datoj situaciji. Sama dispozicija nije pravna norma, nego pstaje tek kad joj se doda sankcija. Dispozicija (željeno pravilo ponašanja) može biti razli�ito izraženo:

- nare�uju�a dispozicijia (gra�ani su dužni pla�ati porez na imovinu), - zabranjuju�a dispozicija (zabranjeno je voziti auto bez voza�ke dozvole), - ovlaš�uju�a dispozicija (gra�ani mogu slobodno raspolagati svojom imovinom)

Neki autori djele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele i pravne norme, pa tako dispozicije mogu biti odre�ene i relativno neodre�ene. Odre�enim se opisije kakvo ponašanje treba da bude dok relativno neodre�enim ostavlja se manje-više slobode subjektu. Dispozicije se dalje dijele kao i pravne norme na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponašanja. Ona predstavlja pravilo ponašanja prekršioca pravne norme. Ona je ujedno i pravilo ponašanja za državni organ (što zna�i da se ne može izre�i neka druga sankcija koja nije propisanu za tu vrstu ponašanja - iz dispozicije). Sankciju izi�u odre�eni državni organi. Sankcija može biti pozitivna ili negativna, zavisno od toga kako društvo ocjenjuje ponašanje subjekta u odnosu na pravilo ponašanja. Pravilo o sankciji – kazni (misli se na negativnu) uvjek je tako formulisano tako da se u krajnjoj liniji može izvršiti primjenom monopola za upotrebu fizi�ke sile tj. putem prinude. Ukoliko sankcija nije ostvarena, pravna norma je neefikasna, a pravni poredak ne vrši svoju funkciju. Da bi se to izbjeglo i protiv državnog organa je predvi�ena sankcija ako ne primjeni prvu sankciju. Prilikom izricanja sankcije ostavlja se mogu�nost pravnog lijeka. Tako se ide obi�no do tre�esetepenosti i na takva se na�in postiže što pravednija sankcija. Sankcije se dijele na više na�ina.

- Prema deliktima za koje se primjenjuju

Str. 3

S.Keško 2003/2004

a) krivi�no-pravne sankcije (po�inilac se kažnjava zatvorom, nov�anom kaznom, smr�u zabranom obavljanja neke funkcije itd). Krivi�nim djelom može se smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predvi�ena kao krivi�no djelo (princip zakonitosti – legaliteta). Ove sankcije poga�aju li�nost.

b) gra�ansko-pravne sankcije (imovinske) pojavljuju se u sferi imovinsko-pravnih odnosa i poga�aju imovinu subjekta u vidu nadoknade nastale štete. Sankcija se ne izvršava na li�nosti nego na njegovoj imovini.

c) sankcije administrativne prirode – za radnje manje opasne po interese države. To je administrativna kazna a sastoji se u oduzimanju imovine, slobode ili �asti ali u blažem obliku.

d) sankcije koje imaju radno-pravni karakter. Sakncije se mogu dijeliti kao i dispozicije na: odre�ene i relativno neodre�ene. Po tom mjerilu one se dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. 4. PODJELA PRAVNIH NORMI a) Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neogrni�en broj slu�ajeva iste vrste ili je njome regulisan konkretan odnos norme se dijele na: - opšte (generalne) i pojedina�ne (individualne). Opšta pravna norma odnosi se na neodre�en broj slu�ajeva i donosi se unaprijed za budu�e situacije, dok pojedina�ne norme odnose se na jedan odre�eni slu�aj i za ta�no odre�eni broj lica, dosnosi se kada se situacija ve� desila. Opšte se nalaze u opštim aktima, a pojedina�ne u pojedina�nim aktima (upravni akt). Primjer: Opšta norma: Lica koja imaju imovinu dužna su pla�ati porez Individualna: K.S. dužan je platiti 1.000 KM poreza na ukupan prihod. b) Norme se dijele i prema oblasti društvenog života koji regulišu:

- krivi�no-pravne - gra�ansko-imovinske - administrativne - radno-pravne - me�unarodno-pravne norme

c) Podjela pravnih normi prema stepenu odre�enosti dispozicije

- kogentne (prinudne) – sadrži jedno pravilo ponašanja. U dispozicije je odre�eno ta�no kakvo se ponašanje traži. Pr. Dužnik je dužan vratiti dug. Ove norme spadaju u apsolutno odre�ene (kategori�ke) norme.

- alternativne – sadrže dva ili više pravila ponašanja i ostavlja se subjektu na volju da izabere jedno od tih ponašanja. Primjenjuju se u sferi obligacionih odnosa. Pr. porez se može platiti u novcu ili polaganjem hartija od vrijdnosti

- dispozitivna – sadrži pravilo ponašanja s tim što je subjektima dato ovlaštenje da oni sami odrede drugo pravilo ponašanja (ali u okviru pravnog poretka). Ukoliko ono nije odre�eno primjenjuje se dispozitivna norma. Zbog toga ove norme se nazivaju i zamjenjljivim normama. Primjenjuje se sferi tržišnih odnosa. Pr. Prodavac je dužan isporu�iti robu srednjeg kvaliteta, ako nije druga�ije ugovoreno. U pogledu formulacije ove norme naj�eš�e sadrže re�enicu "ako nije druga�ije dogovoreno".

- Diskreciono-pravne norme – daju slobodu odre�enom državnom organu da odredi pravilo ponašanja prema okolnostima koje utvrdi. Ovlaštenja iz diskrecionih normi na osnovu i u okviru propisa. MUP može da tražiocu pasoša ne izda pasoš, ako utvrdi da bi izdavanje takvog pasoša proizvelo štetne posljedice po državu.

- Pravne norme sa pravnim standardima – odnose se na one situacije u kojima pravilo ponašanja, zbog obilja razli�itih konkretnih okolnosti nije mogu�e postaviti kategori�ki. Standardno pravilo ponašanja se smatra tipi�no ponašanje u toj sredini. Zato se ove norme nazivaju i elasti�nim.

5. SISTEM PRAVA Sistem prava je jedinstvena i neprotivrje�iva cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih važe�ih pravnih normi i njihovim udruživanjem u manje ili ve�e, niže ili više srodne grupe.

Str. 4

S.Keško 2003/2004

Pošto se pravo se sastoji od ogromnog broja pravnih norm, da bi se ono što efikasnije i potpunije primjenilo u praksi nužno je izvršiti sre�ivanje svih važe�ih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu (sistem prava). Prema primjenjljivoj pravnoj tehnici tj. na�inu regulisanja drušvenih odnosa, prvenstveno u oblasti izvora prava postoje�i svjetski sitemi se mogu svrstati u tri velike grupe:

- evropsko – kontinentalne - anglo – saksonske - sistemi vjerskih i tradicionalnih prava

Elementi sistema prava

- pravna norma - pravna ustanova ili institut - grana prava - pravna oblast (ne mora biti elemenat pravnog sistema što zavisi od konkretnog pravnog

poretka) Pravna norma kao elemenat sistema prava Ona je osnovna �elija prava. Ona to svojstvo ima bez obzira koju vrstu pravnih odnosa reguliše, kojom metodom i u kom obimu. Sadržaj pravne norme, njena obaveznost ili dispozitivnost, bez obzira da li je opšta ili pojedina�na, ne uti�e na njeno svojstvo elementa prava. Pravna ustanova ili institut je zajedni�ki naziv za skup pravnih normi koje zajedni�kim metodom regulišu razli�ite strane istog pravnog odnosa. Iz definicije se vidi da je to elasti�na kategorija. (ilustraciju za ovu tvrdnju pruža institut ugovora). Grana prava je skup viših, složenijih, ustanova koje istim osnovnim metodom regulišu širu oblast srodnih drušvenih odnosa. Zbog preplitanja društvenih odnosa i miješanja u metodi regulisanja, kako izme�u ustanova tako ni izme�u grana prava nije mogu�e postaviti �vrste i neopozive granice. Najvažnije grane pravu su: Ustavno pravo – osnovna grana svakog pravnog sistema. Njime se postavljaju temelji ekonomskog, politi�kog i socijalnog ure�enja jednog društva. Detaljno razra�uje samo najvažnija pitanja organizovanja društveno ekonomskog života najviših državnih organa i pravnog poretka. Ostala materija reguliše se na�elima te razrada i sankcionisanje prepušteni su drugim granama. Upravno pravo – ovom granom se uspostavlja ustrojstvo državnih upravnih organa, odre�uju njihovi me�usobni odnosi, odnosi upravnih organa prema tre�im licima i propisuju pravila o na�inu njihovog postupanja. Za ovo pravo karakteristi�an je metod nare�ivanja, subordinacije, jer su njegovi subjekti lica koja posjeduju monopol za fizi�ko nasilje u datom društvu. Krivi�no pravo – sistem normi kojima se kao delikt definišu najteže povrede društvenih interesa i predvi�aju sankcije za njih. Delikti krivi�nog prava se mogu podijeliti na: krivi�na djela i prestupe u širem smislu (prestupi i prekršaji). Krivi�na djela su najteži prekršaji normi drugih grana prava. Privredni prestupi su povrede pravila o materijalnom i finansijskom poslovanju privrednih subjekata koje po svom štetnom intezitetu nisu takve da bi bile uvrštene u krivi�na djela. Za metod krivi�nog prava karakteristi�no je na�elo legaliteta. Me�unarodno poslovno (trgovinsko) pravo – regulišu se odnosi pojedinaca i organizacija koje ne djeluju na bazi državne suverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti. Gra�ansko i poslovno (trgovinsko) pravo – regulišu imovinske odnose subjekata (one koji nastaju u robno-nov�anoj razmjeni ili povodom nje), one koji nastaju povodom objekata koji u sebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu. Pravne oblasti Prema vrsti odnosa koje regulišu , po metodu kojim to �ine i zavisno od domena u kome djeluje, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe, koje se nazivaju pravne oblasti. Postoji šest pravnih oblasti i u nauci one se se svrstavaju u tri velike grupe:

- materijalno i procesno pravo - javno i privatno pravo - doma�e i me�unarodno pravo

Str. 5

S.Keško 2003/2004

6. POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA Sadržina pravnog akta U prvom stadijumu svog postojanja norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su individualni unutrašnji i kratkoro�ni akt (psihi�ki akt). Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponašanje drugih ljudi potrebno je u�initi ih saznatljivijim, potrebno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po odre�enom postupku naziva se pravni akt. Osnovna sadržina svakog pravnog akta je: jedna individualna ili kolektivna odluka volje, a može se odnositi na: - postavljanje jedne pravne norme, - normativnog dijela pravne norme (dispozicije, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predvi�ene u hipotezi dispozicije te norme. Oblik pravnog akta Oblik pravnog akta predstavlja dijalekti�ko jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao posebne društvene i pravne tvorevine. Pojam pravnog akta složen je iz nekoliko elemenata:

- nadležnost – ovlaštenje za donošenje konkretnog pravnog akta. Nadležnost subjekta za donošenje jednog akta se po pravilu konstatuje u pravnoj normi koja zauzima viši rang u hijerarhiji normativnog poretka, zatim iz prethodnog akta iste snage, me�utime postoje i izuzetci od ovog pravila. Npr. Donošeenje Ustava ne mora da izvire iz neke prethodne norme, nju može da zamjeni �injenica monopola fizi�ke prinude u datom društvu.

- postupak za njegovo donošenje – svrha postupka je precizno odre�ivanje sadržaja i njegova pravilna materijalizacija. Pravni poredak ne reguliše samo postupak donošenja pravnih akata od strane državnih organa , nego i od strane fizi�kih i pravnih lica (subjekata gra�anskog i poslovnog prava). Za važnije akte predvi�ena je složenija procedura.

- materijalizacija akta – tjelesna radnja kojom se akt spolja izražava, kao i materijalno srodstvo pomo�u kojeg se obezbje�uje eventualno njegovo trajanje. Izražavanje akta (odluka volje) može biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugima radnjama i pismeno. U izuzetnim slu�ajevima predvi�enim zakonom i šutnji se predaje isto zna�enje. Naj�eš�i vid trajne materijalizacije akta je pisani dokumenat.

Kriteriji podjele pravnih akata U teoriji prava kao kriterij za podjelu pravnih akata se uglavnom uzima sadržina i oblik akta. Prema glavnom elementu sadržini pravni akti se mogu podijeliti na:

- one koje sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente (u ovu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opšta, bilo pojedina�na pravna norma). Pr. krivi�ni zakon, ugovori koje sadrže klauzulu o ugovorenoj kazni, upravni akt, presuda)

- one koji ne sadrže pravne norme (kod kojih je odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze neke ve� postoje�e pravne norme) – prijava za upis na fakultet, tužba sudu.

Podjela pravnih akata koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente Prema glavnom elementu sadržine pravni akti koji sadrže pravnu normu dijele se na: opše ili pojedina�ne (zavisno da li sadrže opštu ili pojedina�nu pravnu normu). Prema obliku donošenja pravni akti (i opšti i pojedina�ni) se mogu podijeliti u nekoliko grupa, a kao osnovni kriterij služi nadležnost (subjekat), a kao dodatni – ako je subjekat donošenja više akata isti – postupak po kome je akt stvoren. Prema obliku donošenja opšti pravni akti se mogu podijeliti na slijede�e podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti (uredbe, naredbe, odluke), sudske odluka sa svojstvom precedenta, obi�ajno pravo i opšti akti društvenih organizacija. Pojedina�ni pravni akti prema obliku donošenja se dijele na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rješenje kao akte upravnih organa, sudske odluke (presude i rješenja), odluku ovlaštenih društvenih organizacija i pravni posao. Osobine i odnosi opštih i pojedina�nih pravnih akata Opšti pravni akt unaprijed i na uopšten na�in reguliše niz i više ili manje odre�enih ponovljenih odnosa istih osobina, iste vrste. Na�in primjene opšteg akta zavisi od stepena odre�enositi hipoteze dispozicije i dispozicije opšte pravne norme koju sadrži. Ako su ta dva elementa precizno odre�ena opšti pravni akt je mogu�e neposredno primjeniti na konkretan društveni odnos, a ako nisu potrebno je donijeti pojedina�ni pravni akt.

Str. 6

S.Keško 2003/2004

Osobine pojedina�nog akta su da se njime reguliše jedan konkretan, neponovljiv i ve� postoje�i odnos, donosi se unazad i po pravilu je bezuslovan, donosi se na osnovu opšteg pravnog akta. On predstavlja konkretizaciju opšteg akta. * VRSTE OPŠTIH PRAVNIH AKATA

- Ustav - Zakon - Podzakonski akti - Akti društvenih organizacija - Obi�aj - Sudski akt - Ugovor

7. USTAV Pod ustavom se podrazumjevaju najvažnije radnje organizovanja državnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav u pravnom smislu (može se posmatrati i u sociološkom) je sistem opštih pravnih akata ili jedan opšti pravni akt koji sadrži politi�ke i pravne norme i principe organizovanja monopola fizi�ke prinude i pravnog poretka u datom društvu i pravna na�ela organizovanja onih oblasti društvenog života na kojem nosioci monopola fizi�ke sile posebno insistiraju. Ustav ne može sam da riješi sva pitanja koja su od bitnog interesa za vladaju�u klasu i društvo u cjelini. Ona moraju biti ure�ena posebnim propisima. Odredbe tih propisa zajedno sa odredbama ustava sa�injavaju ustavno ure�enje. Sadržaj ustava Sadržaj svih ustava se ne može odrediti jedinstveno, što zavisi od konkretnih društveno politi�kih uslova, ali svi oni sadrže neke zajedni�ke elemente:

- odredbe o vlasti i njenom odnosu prema društvu, �ovjeku. Akt koji ne sadrži ove odredbe nije ustav. To je minimalan sadržaj ustava.

U modernim društvima minimalni sadržaj ustava po pravilu obuhvata odredbe o sva �etiri oblika države:

- vladavina - politi�ki režim - državno ure�enje - državna vlast

U minimalan sadržaj ustava uvijek moraju da u�u: - odredbe o osnovnom društveno-ekonomskom odnosu - odredbe o vladaju�em svojinskom odnosu i njegovom pravnom izrazu.

Oblik ustava Kao i u pogledu sadržaja tako i u pogledu oblika jedinstveno pravilo ne postoji, ali postoje zajedni�ki momenti.

- Nadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organim (kojem od njih zavisi od društvenih okolnosti u kojima se ustav donosi)

- Postupak donošenja ustava uvjek je specifi�an (posebna procedura predlaganja i posebna ve�ina izglasavanja) dužinom i ve�om složenoš�u)

- Prema na�inu materijalizacije ustave možemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani (fakti�ki) ustavi su oni u kojima je skup najvažnijih principa i normi organizacije državne vlasti, organizaciji postoje�ih institucija i u politi�koj praksi. Pisani su oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhva�eni pisanim dokumentima. Ako tih dokumenata ima više i izme�u njih ne postoji �vrsta pravno-tehni�ka veza pisani ustav se naziva nekodifikovani. Kodifikovani je onaj u kome su osnovne norme i najvažniji principi obuhva�eni jednim jedinstvenim opštim pravnim aktom.

- Promjena ustava može biti izvršena na zakonit i na nezakonit na�in. Nezakonit - uspješne revolucije i kontrarevolucije, dok zakonite su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mjenja i ozna�avaju evoluciju istog društveno-ekonomskog ure�enja.

- Promjena ustava može se izvršiti tako da se: potpuno donese novi tekst, da se stari tekst djelomi�no izmjeni i amandmanima.

Str. 7

S.Keško 2003/2004

8. ZAKON Ustavni principi su tako formulisani da ih je teško primjeniti neposredno. Zato je njihovu konretizaciju, razradu i sankcionisanje nužno izvršiti u nižim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to �ini je zakon. Zakon se može definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme bilo pojedina�ne ili opšte. Važenje zakona se vremenski može unaprijed ograni�iti, ali je uglavnom pravilo da se primjenjuje dok ne bude ukinut izri�ito ili donošenjem novijeg zakona koji reguliše istu materiju. Oblik zakona je odre�en donosiocem, postupkom i materijalizacijom.

- Nadležni organt (subjekt) za donošenje zakona je uvijek najviše predstavni�ko tijelo. - Postupak po svojoj složenosti je odmah iza ustavnog i po pravilu se sastoji iz više faza: 1. inicijativa za donošenje zakona koja može biti politi�ka i pravna 2. izrada nacrta i prijedloga 3. pretres prijedloga u stru�nim tijelima i domovima skupštine uz mogu�nost obavljanja i javne

rasprave 4. usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usaglašavanje stavova nadležnih vije�a 5. proglašavanje zakona od strane poglavara države i 6. Objavljivanje u službenom glasilu

9. PODZAKONSKI AKT U podzakonske akte u širem smislu mogu se svstati svi pravni akti niži od zakona,bez obzira na to ko je njihov donosilac i šta sadrže.U užem smislu, podzakonskim aktima podrazumjevamo jedino opšte akte državnih organa nižih od skupštine.Ovi podzakonski akti tako�er mogu sadržavati i pojedina�ne pravne norme. Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje je prethodno obuhva�eno zakonom, tada norme koje sadrži podzakonski akt moraju da se kre�u u granicama zakona. Ovaj princip naziva se zakonitoš�u podzakonskih akata. Postoji više vrsta podzakonskih akata:

- Uredbe za primjenu zakona su najvažniji akti izvršnih organa, odnosno najvišeg organa uprave – vlade.One su neposredno ispod zakona.Njihova materijalizacija se uvijek vrši u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe u službenom listu je uslov za njihovo važenje.

- Odluka - Izme�u odluke i uredbe,u na�elu,nema bitnije razlike. Razlikovanje je mogu�e izvršiti samo u širini predmeta regulisanja.

- Pored ovih akata organi uprave mogu donijeti i druge. Najvažniji su instrukcije za rad službenih lica i službi u organima uprave. 10. AKTI DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA Postoje tri na�ina na koja država usvaja op�e akte društvenih organizacija u pravni poredak:

1. “pravno iniciranje” , tj. odre�ivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi društvena organizacija pravni akti.

2. “pravno sankcionisanje” , tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donošenja nisu imali pravni karakter.

3. "pravno iniciranje i pravno sankcioniranje" - kombinacija prethodna dva. Država svojim propisom odre�uje da je akt društvene organizacije pravni akt ukoliko ga odre�eni državni organ potvrdi.

Prvi sistem prihva�en je u našem pravu.

11. Obi�aj Obi�aj je društvena norma koja nastaje tako što se izvjestan na�in ponašanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekata ne formira svijest da je takvo ponašanje obavezno i u budu�im identi�nim situacijama.Ovo ja zna�ajno jer svijest o obaveznosti ponašanja povla�i i mogu�nost da se primjeni sankcija protiv onoga ko se na ponaša po obi�aju. Prema teritoriji na kojoj nastaju,obi�aju se dijele na:

- op�e,koji važe na teritoriji cijele države, regionalne i lokalne. Druga podjela obi�aja po�iva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam) .

- U njoj op�e obi�aje sa�injavaju oni koji važe za sve pripadnike jednog društva,a

Str. 8

S.Keško 2003/2004

- posebne obi�aje oni koji važe za pojedine uže grupe. Tre�a podjela obi�aja,u oblasti privre�ivanja

- op�i - da li važe za sve ili - posebni - samo za pojedine poslove,odnosno grane poslova.

U slu�aju me�usobnog sukoba u hijerahiji obi�aja ja�i je i pravno primjenjljiv obi�a koji poti�e sa užeg podru�ja. Da bi država sankcionisala jedno obi�ajno pravilo i time ga priznala kao izvor prava, ono mora ispunjavati dva uslova.

- Prvo “doti�ni obi�aj” ne smije biti suprotan postoje�im pravnim propisima, na�elima pravnog poretka i moralnim principima datog društva. - I drugo,on mora biti u skladu sa osnovama društveno-politi�kog ure�enja.

Kada se utvrdi da obi�aj postoji, da je podoban da bude izvor prava i da ima potrebe za njegovim funkcionisanjem u tom svojstvu, državnim organima stoje na raspolaganju dva na�ina za njegovo sankcionisanje,tj. pretvaranje u pravno pravilo.

- Prvi je tzv. “zakonodavni put”. On se “sastoji u tome što se jednim državnim pravnim izvorom propiše državnim organima koji primjenjuju sankcije u užem smislu (tj. mjere prinude) da se za pojedine obi�aje primjenjuju te sankcije”.

- Drugi na�in naziva se sudsko-izvršni put. On se sastoji u mogu�nosti da “sudovi i drugi izvršni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju obi�aje kao normative,stvaraju�i ad hoc obi�ajno pravo”.

Obi�ajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obi�aj,ali su pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane državnog organa.Norma obi�ajnog prava je po porijeklu obi�ajna,a po karakteru,tj. po sankciji,pravna. 12. Sudski akti kao opšti akti Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih po teorijskom i politi�kom shvatanju uloge sudske odluke kao izvora prava. Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo op�e akte, ili i op�e i pojedina�ne, danas se svi teoreti�ari slažu u tome da su odluke sudova izvor prava. Pošto ustavni sudovi odlu�uju o saglasnosti nižih op�ih pravnih akata sa višim, to i njihove odluke moraju imati op�i karakter. Pored odluka ustavnog suda, u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvišeg suda u zemlji, budu�i da se smatra da one imaju precedentni karakter. Presuda uvijek predstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li �e njeni elementi op�eg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugim istim, ili sli�nim sporovima – to zavisi od stava drugih sudova. Ako budu usvojeni, formira se sudska praksa. Pod sudskom praksom podrazumjeva se donošenje istovjetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno sli�nim sporovima u dužem vremenskom periodu. 13. Ugovor (kao opšti pravni akt) Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili više strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos izme�u njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. Sadrži bilo op�u, bilo pojedina�nu pravnu normu u cjelini, ili, �eš�e samo dispoziciju pojedina�ne pravne norme. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke regulišu ugovorom, ugovori mogu imati razli�it karakter i spadati u razne grane prava: nasljedno, porodi�no, obligaciono,me�unarodno itd… Pitanje me�unarodnih ugovora koji sadrže op�e norme je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno, nego da predstavljaju gra�u za akt ratifikacije kojim se me�unarodni ugovor usvaja u doma�i pravni poredak. Neposredan izvor prava je sam akt o ratifikaciji :zakon ili, rje�e, uredba. Ugovor koji sadrži pojedina�ne norme li samo pojedina�ne dispozicije u teoriji prava se uglavnom ne smatra izvorom, me�utim u skladu sa našim stavom i ovaj ugovor se može smtarati izvorom prava 14. POJEDINA�NI AKTI Podjela pojedina�nih akata Pošto se pojedina�ni akt uglavnom predstavlja konkretizaciju op�eg pravnog akta (na neki na�in oslanja na ve� postoje�i op�i akt ili op�u normu), razumljivo je da on može,ali ne mora da sadrži oba bitna elementa pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadrži, govorimo o

Str. 9

S.Keško 2003/2004

potpunom pojedina�nom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Ako pojedina�ni akt sadrži samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se o nepotpunom pojedina�nom pravnom aktu. Nepotpuni pojedina�ni akti se dijele na one koji sadrže dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadrže sankciju – sudske odluke. Upravni akt Upravni akt je mogu�e razli�ito definisati. Ako se kao kriterij uzme sadržina akta, onda je on “pojedina�an akt kojim se odre�uje dispozicija koja obavezuje subjekta (�ije ponašanje reguliše) i protiv njegove volje”. Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumjeva se na osnovu javne vlasti obavezuju�i akt državnog organa, ili organizacije koja vrši javna ovlaštenja, donijet po posebnom upravnom postupku. Najvažniji i najtipi�niji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o upravnom postupku (ZUP). Pravni posao Pravni posao je pojedina�an pravni akt nedržavnog subjekta koji je on na osnovu ovlaštenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipi�an sadržaj pravnog posla je pojedina�na dispozicija, ali može sadržavati i pojedina�nu sankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedina�an pravni akt. (Obligacioni ugovor sa klauzulom o ugovorenoj kazni) U stvaranju pravnog posla mogu u�estvovati dva ili više nedržavnih lica zajedno. Pod nedržavnim subjektima treba podrazumijevati sva ona lica sa pravnom sposobnoš�u koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom nare�ivanja zasnovanog na suverenoj vlasti. Pravni posao, po pravilu, obavezuje samo njegove stvaraoce, i to na osnovu njihovog sopstvenog pristanka. On je, dakle, ”neimperativan” pravni akt. Izuzetno, imperativan karakter može da se sretne kod jednostranih pravnih poslova. Tada se kaže da privatno lice vrši vlast (o�insku,starateljsku i sl.). Pravni posao se može pojavljivati u raznim granama prava: radnom, javnom, porodi�nom, nasljednom i u svim granama imovinskog prava. Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o gra�anskopravnom poslu. Gra�anskopravni poslovi se mogu podjeliti na gra�anskopravne poslove u užem smislu i na poslove poslovnog (trgova�kog) prava. Prva grupa je regulisana normama gra�anskog prava, druga – normama poslovnog prava. Sudski akt (kao pojedina�ni pravni akt) Najšire govore�i, sudski akt se može odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Najzna�ajnije vrste sudskih akata su: presuda, rješenje i na�elan stav. Presuda je sudski akt kojim se odlu�uje o tužbenom zahtjevu, što �e re�i o predmetu spora. Može se definisati i kao “pravni akt koji donosi sudski organ po posebnom postupku, kojim se utvr�uje postojanje ili ne postojanje povreda prava u prošlosti i, shodno tome, izri�e ili ne izri�e sankcija”. Rješenje je sudski akt kojim sud “rešava o svim pitanjima, osim o predmetu spora”.*)

15. POJAM I HIJERARHIJA IZVORA PRAVA Pojam materijalnih i formalnih izvora prava Svi društveni �inioci koji uti�u na stvaranje i primjenu pravnih normi, kao i �injenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivaju jednim figurativnim izrazom “izvori prava”. Svi izvori prava se mogu podjeliti na materijalne i formalne. Materijalne izvore prava možemo definisati kao one društvene �injenice i one �inioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podjeliti na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve one društvene �injenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. A u subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i �itave klase koji aktivno u�estvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi. Formalni izvori prava su, najkra�e re�eno, akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobli�avaju. O tome postoji opšta saglasnost teorije, me�utim u praksi je nešto druga�ija situacija. Jedinstveno mišljenje prestaje �im se pre�e na konkretno utvr�ivanje oblika u kojima se materijalni izvori iskazuju. Naše pravo smatra da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti koji sadrže bilo opštu, bilo pojedina�nu pravnu normu. Hijerarhija formalnih izvora prava

Str. 10

S.Keško 2003/2004

Hijerarhija uop�e ozna�ava formalno ure�en odnos nadre�enosti i podre�enosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi odre�en skup op�ih i onih pojedina�nih pravnih akata koji sadrže pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na fakti�ka ljudska ponašanja. Tehni�ka sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu na�ela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politi�ki i pozitivno-pravni vid, a koji se ogleda u pravnoj institutucionalizaciji vlasti radi spre�avanja njene zloupotrebe i radi spre�avanja ili sankcionisanja samovolje. Ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerahiji opštih pravnih akata i njihovoj me�usobnoj uskla�enosti. Osnovu te hijerahije �ini ustav. Pozitivisti�ko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifi�nu strukturu pravnog poretka. Na�elo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu je sadržinska i formalna uskla�enost svih nižih pravnih akata sa zakonima. Nema na�ela zakonitosti, ako i svi individualni akti ne izviru iz zakona i nisu podre�eni zakonu. Hijerahija naših izvora prava:

1. Ustav BiH 2. Entiteski i kantonalni ustavi 3. ratifikovani me�unarodni ugovori 4. zakoni 5. drugi opšti akti zakonodavnih organa 6. drugi opšti podzakonski akti upravnih organa 7. opšti akti skupština 8. opšti akti društvenih organizacija 9. pojedina�ni akti upravnih i sudskih organa 10. pojedina�ni akti nedržavnih subjekata 11. obi�aj

POJAM PRAVNIH �INJENICA, DOGA�AJA i LJUDSKIH RADNJI

Svi društveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji su ure�eni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Pravna �injenica je �injenica koja uslovljava nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa, a kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. To su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veže nastanak, izmenu i prestanak pravnog odnosa.

Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno odre�uju kojim �e fakti�kim �injenicama i okolnostima dati svojstvo i dejstvo pravnih �injenica.

Pravne �injenice se naj�eš�e odre�uju pretpostavkama - dispozicije i sankcije Podjela �injenica

- doga�aji i ljudske radnje DOGA�AJI Doga�aji su sve promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez u�eš�a LJUDSKE VOLJE i SVJESTI. To mogu biti na primjer elementarne nepogode. LJUDSKE RADNJE Ljudske radnje su izraz �ovjekove aktivnosti. One mogu biti preduzete BEZ VOLJE i VOLJNO. Voljne ljudske radnje su kao pravne �injenice daleko zna�ajnije. One mogu biti pravne �injenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. Ljudske radnje mogu biti dozvoljene i nedozvoljene (delikti)

Radi postizanja izvjesnih korisnih ciljeva, OBJEKTIVNO PRAVO pretpostavlja da postoje neke �injenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle, postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni �injenice se svjesno predstavljaju neta�no. Ovo je slu�aj FIKCIJA u pravu. Pobijanje fikcija, FIKTIVNIH �INJENICA nije dozvoljeno.

O PRETPOSTAVNI ili PREZUMPCIJI se govori kada se uzme kao dokazana neka PRAVNA �INJENICA ili neko STANJE , a njihovo postojanje ili nepostojanje nije još utvr�eno.

Time se prezumpcija razlikuje od fikcije: FIKCIJA Kod fikcije se svjesno ili namjerno pretpostavlja nešto što se uopšte nije dogodilo. Kod pretpostavke se samo ne zna da li se nešto dogodilo. PREZUMPCIJA Prezumpirati se može

- �injenica (na primjer, da je neko živ kad se desila eksplozija), a može i

Str. 11

S.Keško 2003/2004

- pravo (pretpostavka prava na zastupanje privrednog subjekta koji postoji u korist upisanog u javni registar) U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (presumpiraju) one �injenice koje

naj�eš�e u praksi postoje i koje odgovaraju redovnom toku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena �injenica nije ta�na, u na�elu to može DOKAZIVATI. Takve

prezumpcije se nazivaju OBORIVIM. Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtjeva, ZAKONODAVAC može zabraniti OBARANJE

PRETPOSTAVKE. Ova vrsta prezumpcije naziva se neoborivim. 16. PRAVNI ODNOS Pojam pravnog odnosa Pravo reguliše društvene odnose me�u ljudima i drugim subjektima. Ono je regulator ponašanja subjekata jednih prema drugim u me�usobnim odnosima kao i u odnosima prema državi. Pravnim odnosima se smatraju samo oni odnosi koji su ure�eni, regulisani pravnom normom, bez obzira na to da li su postojali prije donošenja norme ili ih je norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlaštenja jednog subjekta i dužnosti drugog subjekta koji u�estvuju u tom pravnom odnosu. Prema tome, dvije su bitne komponente pravnog odnosa: ovlaš�enje i dužnost ili obaveza. Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogu�nost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na odre�eni na�in ili da od drugih lica zahtjeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. Ovlaš�enje i dužnost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovlaš�enju jednog subjekta odgovara dužnost drugog, i obratno. Ako se ovlaš�enje vrši u vlastitom interesu, naziva se subjektivnim pravom. Ukoliko se to vrši u tu�em interesu-ime mu je nadležnost. Odnosi ovlaštenja i obaveza koji postoje izme�u subjekata moraju se vršiti povodom ne�ega na ne�emu.To su objekti prava. Subjektivno pravo “Subjektivno pravo” je na objektivnom pravu zasnovano i od države obezbje�eno ovlaštenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaša na na�in odre�en objektivnim pravom ili da od obaveznih lica traže da se ponašaju na odre�eni na�in. Elementi subjektivnog prava su: ovlaštenje na vršenje odre�enih radnji, mogu�nost da se ona vrše u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tužba u materijalnom smislu, upu�en državnom organu kada pravne obaveze nisu izvršene uredno. Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogu�nost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na odre�eni na�in ili da od drugih lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. S obzirom na složenost društvenih odnosa, jedno ovlaštenje može sadržavati više pravno dozvoljenih mogu�nosti ponašanja. Mogu�nosti sadržane u jednom ovlaštenju nazivaju se “podovlaštenja”. (Vlasnik neke privatne svojine može da ubire plodove sa te svojine, može da je proda, može da isklju�i druga lica iz korištenja te imovine itd.) Postojanje ovlaštenja u interesu titulara je ono što mu omogu�ava da subjektivno pravo ne vrši ili vrši, kao što mu omogu�ava i to da sam odredi na�in vršenja svog prava. Interes titulara se kroz ovlaštenje i njegovo vršenje može realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim, objektivnim pravom. Prekora�enje tih granica predstavlja zloupotrebu prava. Tre�i elemenat subjektivnog prava je zahtjev ili tužba u materijalnom smislu. Zahtjev je objektivnim pravom obezbije�ena mogu�nost nosioca subjektivnog prava da se u slu�aju u kojem ne postoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljno izvršavanje obaveza, obrati nedležnom državnom organu radi obezbje�enja i zaštite prinudnim putem. Zahtjev ujedno zna�i i obavezu državnog organa da tu zaštitu pruži ako su ispunjeni svi pravom predvi�eni uslovi. Pošto se zahtjev naj�eš�e traži od sudskih organa zahtjev se naziva i tužbom u materijalnom smislu. Nju treba razlikovati od tužbe u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda traži pokretanje postupka zaštite subjektivnog prava. Mogu�e su razli�ite podjele subjektivnog prava.

Str. 12

S.Keško 2003/2004

Na osnovu mogu�nosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, djelimo ih na neprenosiva i prenosiva.” Javna” prava – ona koja nastaju naredbom državne vlasti (po pravilu su neprenosiva), a imovinska u prenosiva. Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutno subjektivno pravo je ono �ije ovlaštenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijek je negativna, tj. sastoji se u propuštanju i trpljenju. Najvažnija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalaza�ko i autorsko pravo, te li�na prava. Relativna subjektivna prava su ona �ije ovaštenje djeluje samo prema ta�no odre�enom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu može biti pozitivna (davanje) ili negativna (propuštanje ili trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Najzna�ajnija grupa relativnih prava su obligaciona.

Obaveza

Obaveza se može definisati kao zapovijest u odre�enom ponašanju, odre�ena u pravnoj normi i obezbije�ena mogu�noš�u neposrednog ostvarenja od strane države ili mogu�noš�u primjene sankcije za neizvršenje dužnog ponašanja od strane države.

Objekat prava

Pod objektom prava podrazumijevamo ono na šta su upereni i na �emu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. On se može definisati i kao izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.

17. Objekti imovinskog prava Karakteristike objekata imovinskog prava

1. moraju se nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, ova osobina ozna�ava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravni�ki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu ozna�ava njegovu sposobnost da neposredno ili u nov�anom izrazu može prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. (Posebno se ispoljava kod stvari, ljudskih radnji i intelektualinih produkata).

2. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome što se ovi objekti mogu neposredno izraziti u novcu, ili u tome što su tijesno vezani za prava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti poprimaju imovinski karakter (firma, robni žig npr.).

Objekti imovinskog prava su podjeljeni u �etiri grupe: - stvari, ljudske radnje, li�na dobra i proizvodi ljudskog duha.

Stvari Stvari ima vrlo razli�itih i mogu se veoma razli�ito tretirati. U imovinskom pravu one su najvažniji objekat, to su materijalni dijelovi prirode. Da bi bile stvari u pravno-tehni�kom smislu potrebno je još da ih �ovjek može prisvajati. Postoji više podjela stvari.To su :

1. stvari odre�ene po rodu i individualizirane; 2. pokretne i nepokretne stvari; 3. glavna stvar i pripadak; 4. proste i zbirne stvari; 5. potrošne i nepotrošne stvari;i 6. zamjenjive i nezamjenjive stvari.

Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se može manifestovati kao �injenje i davanje ili kao propuštanje i trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Ljudska radnja mora imati sljede�e osobine: odre�enost, da je mogu�a, dopuštenost i imovinsku prirodu.

Str. 13

S.Keško 2003/2004

Li�na dobra Li�na dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nejdeljiva od li�nosti kao pravnog subjekta (život, �ast, ime, znanje i sl.). To su najve�e vrijednosti u životu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Za imovinsko pravo ona predstavljaju objekat i dobijaju gra�ansko-pravnu zaštitu samo onda kad ih možemo na neki na�in izraziti i nov�anim ekvivalentom. Proizvodi ljudskog duha Proizvodi ljudskog duha uglavnom se opredme�uju kao nau�na, tehni�ka i umjetni�ka djela. Ponekad se nazivaju i “intelektualne tvorevine” (beztjelesne tvorevine). Tvorac intelektualnih tvorevina može sa njima da raspolaže i da iz njih izvla�i materijalnu korist. Prava iz imovinskopravnog odnosa koji nastaje povodom materijalnih vrijednosti se nazivaju: autorskim, pronalaza�kim i pravima industrijske svojine, što zana�i da su najvažniji intelektualni produkti kao objekti imovinskog prava autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehni�ko unapre�enje i “know – how” (znati kako). 18. Uticaj vremena na pravne odnose Protekom vremena može do�i do sticanja ili gubljena prava, donosno njihove modifikacije. U pravnoj terminologiji vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticaj rokova na pravo manifestuje se pored njihovog vezivanja za po�etak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, održaja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogu�nost prinudnog ostvarenja usljed nevršenja tokom zakonom odre�enog dužeg vremena. To je, dakle, gubljenje tužbe u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevršenja dospjelih ovlaštenja u zakonom predvi�enim rokovima. Sudovi i drugi državni organi po službenoj dužnosti ne paze na istek ovih rokova. Zastarjelost ima veliki zna�aj u pravu:

- Zastarjelost olakšava pravni promet – otklanjaju�i mnoge teško�e i zloupotrebu naro�ito u pogledu dokazivanja nekog prava

- pove�ava - pravnu sigurnost – da fakti�ki odnosi budu legalizovani i da im uvjek ne prijeti opasnost da budu poništeni

- stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Sva prava ne zastarjevaju: samo obligaciona potraživanja, dok apsolutna prava (svojina služio se njome ili ne) i porodi�na prava ne zastarjevaju. Prekluzivni rok je vrijeme, koje nekim propisom odre�eno, u kojem treba isskoristiti neko svoje pravo. Poslije isteka ovog roka pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi državni organi po službenoj dužnosti paze na postojanje prekluzije. Kad utvrde da je ovaj rok istekao maroju odbaciti zahtjev. Održaj je pribavljanje nekog prava proteka vremena pod odre�enim uslovima. Da bi se održajem, tj. protekom vremena steklo pravo, treba da je državina, držanje tu�e stvari, savjesno. Svjesno držanje zna�i da držilac misli o sebi da je vlasnik te stvari, budu�i da je do stvari došao na dopušten legalan na�in. To zna�i, kad neko kroz duže vrijeme savjesno drži neku stvar, postaje njen vlasnik. Održajem se sti�u samo stvarna prava, prava na stvarima kao što su svojina i službenost. 19. SUBJEKTI PRAVA Pojam subjekta prava Subjekti prava su lica koja koja se nalaze u pravnom odnosu i koji su nosioci ovlaštenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza naziva se pravnom sposobnoš�u. Pored fizi�kih lica i grupi ljudi, kolektivu, pod uslovima koje odre�uje pravni poredak, može biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava se naziva pravnim licem. Subjekti prava treba da imaju pravnu svjest, svijest o postojanju i sadržini prava. Pravna svijest se sastoji od dvije bazi�ne komponente: saznanja prava i stava o pravu. Saznanje prava je jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. Ukoliko lice ispunjava odre�ene psihi�ke i intelektualne uslove smatra se da je obavezan na saznanje pava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa škodi onome ko ga nije stekao. Fizi�ko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznaje svakom �ovjeku, svakom fizi�kom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude živo ro�eno i da ima �ovje�iji oblik. Fizi�ko lice smr�u prestaje da

Str. 14

S.Keško 2003/2004

bide subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud može nestalo fizi�ko lice proglasiti umrlim. Pravni subjekti imaju izvjesne oznake po kojima se razlikuju jedan od drugoga i koji služe za identifikaciju svakog subjekta.Te oznake se nazivaju i atributima pravnog subjekta: ime, prebivalište i boravište i državljanstvo. Pravna, gra�ansko-pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizi�kog lica Svaki je �ovjek subjekat prava. Takav njegov položaj u društvu, mogu�nost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnoš�u. Kad se radi o gra�anskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine. Poslovna sposobnost je mogu�nost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogu�nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Fizi�ko lice sti�e pravnu sposobnost punoljetsvom, a u izuzetnim slu�ajevima može i ranije (npr. maloljetno lice kada se uda ili oženi sti�e poslovnu sposobnost. Poslovna sposobnost prestaje smr�u (medicinska kategorija prestanak rada mozga i srca) ili oduzimanjem Pravni odnos može nastati i iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, pošto je to ponašanje protivno pravnoj normi. (Djeca do 7g. ne odgovarjua preko 7g sa starateljem su odgovorna). Ta sposobnost pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnoš�u. Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je društvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija, koja ima svoje posebne društveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarau�eg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i prestanka precizno se ure�uju zakonom. Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljede�i elementi:

1. da postoji �vrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formuliše svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa tre�im licima i ostvaruje svoje zadatke;

2. da ta organizacija ima cilj radi kojeg postoji i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa društvenim interesima, ili da ne vrije�aju interese društva. Država ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne priznaje pravni subjektivitet organizacijama �iji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima;

3. da istupa u svoje ime radi vršenja prava i obaveza, tj. da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji.

4. da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog �lana tog pravnog lica i da samostalno odgovara.

Kao i fizi�ko lice,tako i pravno lice mora imati atribute koji odre�uju njegov pravni subjektivitet.U njih spadaju:ime ili firma,prebivalište ili sjedište i državljanstvo ili pripadnost. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu vršiti ona prava i obaveze koje su vezane samo za fizi�ku li�nost. (pravno lice ne možete zatvoriti u zatvor). Pravna lica su ustanovljena radi postizanja nekog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tom cilju. Prema našem pravu, pravna lica mogu imati samo ona prava koja su im potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovani. Poslovna sposobnost je mogu�nost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogu�nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Pravno lice ne može imati svijest pa se pod svjesnim izjavama volje smatraju izjave volje ovlaštenih fizi�kih lica (u sastavu ili ga zastupaju) i kad je ta izjava u ime i za ra�un pravnog lica. Zna�i pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje ovlaštenih fizi�kih lica. Pošto organi pravnog lica mogu da u�ine i protivpravnu radnju valja pravnom licu priznati i deliktnu sposobnost, i u�initi ga odgovornim za delikte. Odgovornost se danas prošitila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, koja se pravda teorijom rizika po kojoj onaj koji vu�e korist od neke djelatnosti treba da snosi i štetu koja bi proistekla iz te djelatnosti. Ove sposobnosti pravnog lica prestaju brisanjem iz sudskog registra.. 20. Zastupanje fizi�kih i pravnih lica Pojam zastupništva

Str. 15

S.Keško 2003/2004

Zastupništvo je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik ili agent) sklapa posao ii obavlja neku pravnu radnju, daje izjevu volje, za drugo lice (vlastodavca), ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. Vrste zastupništva Kriterija za klasifikaciju zastupništva ima više, a najvažniji su osnov i obim ovlaštenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu �injenicu na kojoj odnos zastupanja po�iva (na osnovu pravnog nastanka). Prema osnovu zastupništvo se može podjeliti na:

1. zakonsko - nastalo na osnovu zakona (maloljetno dijete zastupa roditelj, direktor firmu) 2. statutarno - “Statutarno zastupništvo” je pravno-tehni�ki termin. Ono obuhvata ne samo

zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih op�ih akata ili pravila. Ovo zastupništvo odre�uje i Zakon o obligacionim odnosima

3. zasnovano na aktu nadležnog organa – Naj�eš�i pojavni vid je sudsko zastupništvo (zastupnik siromašne stranke, upravitelj ste�ajne mase i prinudnog poravnanja)

4. zastupanje po punomo�ju, ili ugovorno zastupništvo – Za lica koja su poslovno sposobna, ali ne�e ili ne mogu da vrše pravne radnje. Kod ovog zatupništva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odre�uje se ovlaštenjem zastupljenog, koje daje zastupljeni u vidu punomo�i. Punomo� je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da �e u okviru punomo�i smatrati punomo�nikove pravne radnje za svoje. U savremenom svijetu punomo� se daje u pisanoj formi. Prestanak punomo�i može nastupiti protekom vremena, otkazom agenta, opozivom vlastodavca.

Prema obimu ovlaštenja: 1. generalno (odre�eno na najuopšteniji na�in ili po rodu) i posebno (za jedan ili nekoliko

konkretnih poslova) 2. ograni�eno (limitiran broj bravnih poslova i na koji na�in) i neograni�eno (bez posebnog

naloga i upustva) 3. kvantitativna (može sklopiti ugovore do 100.000KM) i kvalitativna (o vrsti poslova – može

sklopiti posao samo o uslugama) Ograni�enja se mogu ticati i teritorije i vremena u kome zastupnik nastupa. OSNOVI OBLIGACIONOG PRAVA OBLIGACIONO – PRAVNI ODNOSI (OBLIGACIJA) Pojam,vrste i subjekti obligacionih odnosa 21. Pojam i karakteristike obligacije Pojam obligacije Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje regulišu obligacione odnose. Obligacioni odnos (obligacija) je takav pravni odnos me�u odre�enim licima u kome je jedno lice (dužnik) obavezno da drugom licu (povjeriocu) izvrši odre�enu radnju (prestaciju, �inidbu), a to drugo lice ima pravo, ovlaštenje da traži od prvog da mu to u�ini, a ukoliko ne u�ini, pošto je to "pavni odnos", povjerilac može da traži intervenciju državnog organa radi izvršenja prinudnim pute. Obaveza i ovlaštenje su u korelaciji: ono što je za jednog u tom odnosu dužnost, obaveza, za drugog je pravo, ovlaštenje. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa roba i usluga. U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane,s tim da na svakoj strani može biti jedno ili više lica. Na jednoj strani je lice koje se naziva povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). Njegovo ovlaštenje da traži nešto od druge strane naziva se “tražbinom”, ”potraživanjem”. Na drugoj strani je dužnik (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti fizi�ka i pravna lica. Pošto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac može dužnika da prinudi i putem intervencije državne vlasti da u�ini ono što mu je dužan u tom odnosu. Karakteristike obligacionih odnosa Obligacioni odnos je gra�ansko-pravni odnos, a njegove karakteristike su:

1. to je pravni odnos izme�u ta�no odre�enih lica, i povodom ta�no odre�ene radnje. 2. Obligaciono pravo spada u relativna prava. Povjerilac svoje pravo iz obligacije može ostvariti

samo prema svom dužniku. Prema tre�im licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakva prava.

3. Povjerilac u obligacionom odnosu svoje pravo na stvar može ostvariti samo preko dužnika, što zna�i da ne može sam uzeti kupljenu stvar nego mu je dužnik mora predati. (za razliku od

Str. 16

S.Keško 2003/2004

stvarnog prava gdje nosilac stvarnog prava svoje pravo ostvaruje neposredno i od drugih može tražiti da ga u tome ne ometaju)

4. Radnja iz obligacionih odnosa može se ticati kako individualiziranih (specijalno odre�enih stvari), tako i stvari odre�enih samo po rodu. (u stvarnom pravu pravo postoji na ta�no odre�enim stvarim)

5. Obaveza iz obligacije je po pravilu pozitivna (dužnik je dužan da nešto u�ini ili da). Rje�e je negativna a sastoji se u ne�injenju radnji koje bi se ina�e pravovaljano mogle preduzeti.

Tipi�na tužba za zaštitu obligacije je gra�ansko-pravna tužba: - na prvom mjestu tužba da se utvrdi da postoji potraživanje,odnosno obligacija, - a potom tužba za ispunjenje obligacije.

Sredstva prinude protiv dužnika koji ne�e da ispuni tražbinu svoga povjerioca nisu usmjerena na njegovu li�nost, nego na njegovu imovinu. Karakteristi�na sankcija je popravljanje štete. Ona se vrši na razne na�ine:

- Izvršavanje radnje koja je predmet obligacije može se povjeriti nekom drugom licu ukoliko je to prema karakteru radnje mogu�e – na trošak dužnika.

- Pored toga,sud može procjeniti vrijednost neizvršene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine dužnika. Ne�e li dužnik dobrovoljno da isplati te izdatke, sud nare�uje njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje dužnikove imovine.

Obligaciona radnja (prestacija) Obligacioni odnos odre�en je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme odre�eno je ponašanje lica (subjekata) u toj obligaciji. To njihovo ponašanje, ono što treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a naj�eš�e �inidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacije. Sadržina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlaš�enje povjerioca da traži od dužnika odre�eno ponašanje i dužnost dužnika da udovolji tom zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan. Obligaciona radnja se može sastojati u davanju neke stvari, u nekom �injenju, u ne�injenju, tj. u uzdržavanju da se nešto u�ini, u propuštanju da se nešto uradi, ili u trpljenju, dopuštanju da da povjerilac nešto �ini, što ina�e ne bi smio (postavljanje antene na moj balkon). Obligaciona radnja može biti pozitivna ili aktivna i negativna ili pasivna. Obaveza dužnika na davanje i �injenje je pozitivna �inidba, dok su propuštanje i trpljenje negativne �inidbe Karakteristike obligacione radnje:.

1. Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuštena objektivnim pravom, jer pravno nedopuštene radnje niko se ne može obavezati. Predmet obaveze je nedopušten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu društva.

2. Radnja, nadalje mora biti mogu�a, besmislica bi bila obavezivati se na nešto što je nemogu�e u�initi. Ali, ako radnju ne može uraditi dužnik, a neko drugo bi lice moglo to u�initi, onda takva radnja može biti predmet obligacije (objektivno je mogu�a). To što dužnik ne može izvrštiti radnju u pitanju je subjektivna nemogu�nost. Dužnik može platiti nekom drugom ko tu radnju može izvršiti, ili može povjeriocu nadoknaditi štetu zbog neizvršenja.

3. Radnja treba da je odre�ena, da se po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se �inidbi radi. (koju stvar treba da preda povjeriocu odnosno šta treba da uradi, kako to da uradi, na kom mjestu i kada). Kao odre�ene obligacione radnje smatraju se i tzv. odreive radnje (subjeti su odredili samo neke elemente na osnovu kojih se �inidba može identifikovati – kad stvar još nije proizvedena)

4. Obligaciona radnja mora biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos, a to zna�i da mora biti izraziva u novcu.

Ako je predmet obaveze nemogu�,nedopušten,neodre�en ili neodrediv,obligacioni odnos je ništav. (On je ništavan zbog predmeta obligacije). Vrste obligacija Prema vrsti radnje Prema tome da li se obligaciona radnja sastoji u �injenju ili davanju ili ne�injenju, trpljenju ili propuštanju obligacije se dijele na:

1. aktivne ili pozitivne 2. pasivne ili negativne

Prema tome da li obligacionu radnju treba da izvrši ta�no odre�eno lice ili neko tre�e lice obligacije mogu biti:

1. stogo li�ne

Str. 17

S.Keško 2003/2004

2. li�ne (�eš�e su) i uglavnom su pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko �e mu dati stvar ili izvršiti radnju

Prema tome da li se obligaciona radnja može izvršiti u odre�enom, odnosno kratkom vremenu, ili izvršenje traje duže vremena obligacije su:

1. trenutne - Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari 2. trajne - Trajanje obaveze može biti za odre�eno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana…) ili za

neodre�eno vrijeme (npr. do otkaza) S obzirom na to da li se radnja može izvršiti u dijelovima (u obrocima) ili se ne može rastavljati – obligacije su:

1. djeljive – otplata duga u više rata 2. nedjeljive – prirodna nedjeljivost (predaja prodate krave) i pravna nedjeljivost (subjekti obligacionog odnosa su se sporazumjeli da se obligaciona radnja izvrši odjednom u cjelini)

Prema tome da li se obaveza iz obligacije može izvršiti jednom radnjom ili je dužnik dužan preduzeti više radnji koje sve zajedno predstavljaju predmet obligacije, obligacije mogu biti:

1. jednostavne ili proste (predaja prodate stvari – u ratama ili odmaha "predaja stvari" je uvijek ista)

2. sastavljene ili složene (pojedine radnje složene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja odnosa). (instalacija IS – ra�unarske mreže u nekoj organizaciji – projektovanje, nabavka opreme, instalacija softwera, testiranje i održavanje)

Sastavljene obligacije mogu se sastojati od: 1. glavna – povodom koje radnje je i obligacija nastala 2. sporednih obligacija – služe dopuni glavne obligacije, nisu samostalne, dijele pravnu sudbinu

glavne obligacije. Nastaju uvijek sa glavnom, a naj�eš�e prestaju kad prestane i glavna. (Predaja kamata uz glavnicu)

Prema tome da li je obaveza dužnika da preda stvar ili novac obligacije mogu biti: 1. nov�ane i 2. nenov�ane – pošto predmet obligacije mora imati ekonomski karakter i ove obligacije je

veoma lako pretvoriti u nov�ane (naknada štete kada dužnik ne izvrši obligaciju) Prema na�inu odre�ivanja obligacione radnje Po kriteriju kako je odre�ena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generi�ne (odre�ene po vrsti),alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je �inidbu dužnik obavezan. Radnja je specijalno odre�ena i obligacije se može ispuniti samo izvršenjem te radnje (mora se vratiti ista stvar data u zakup). Karakteristika ove obligacije da ukoliko do�e do propasti ove stvari iz objektivnih uslova dužnik se osloba�a obaveze, odnosno dužnik ne odgovara ako se �inidba ne može izvršiti usljed naknadne objektivne nemogu�nosti. Generi�ke obligacije - predmet obligacije je odre�en samo po rodu, po vrsti. Predmet obligacije nije dovoljno odre�en. Odre�ena je samo vrsta, rod stvari, a koja �e to stvar, odnosno radnja baš biti pri izvršenju obligacije, za strane u obligacionom odnosu je manje važno. Za ovu obligaciju je karakteristi�no da se dužnik ne osloba�a obaveze ukoliko stvar propadne iz objektivnih uslova, jedino se osloba�a kada je stvar odre�ena po rodu koje seimaju uzeti iz odre�ene mase, a masa sva propadne. Alternativna obligacija - Predmet obligacije mogu biti dvije ili više radnji, a dužnik je dužan izvršiti samo jednu od njih. Ako strane nisu odredile, pravo izbora pripada po zakonu dužniku. Koju �e od ovih radnji izabrati treba da se opredijeli do po�etka izvršenja obligacije. U pogledu naknadne neomogu�nosti ispunjenja obaveze dužnik nastale bez krivice stranaka obaveza se ne gasi nego se ograni�ava na preostali predmet. Fakultativna obligacija - Obligacija se ti�e jedne radnje, predmet joj je jedna odre�ena radnja, ali dužnik je ovlašten da obligaciju ispuni i izvršenjem druge, ali opet odre�ene radnje. Dužnik je ovlašten da bira kako �e ispuniti obligaciju: izvršenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac može zahtjevati samo onu koja je predmet obligacije. Ukoliko do�e do naknadne objektivne nemogu�nosti izvršenja radnje koja je predmet obligacije ili krivicom povjerioca, dužnik se osloba�a obaveze, a ako ho�e može izvršiti drugu radnju.. Ako je kriv dužnik on �e izvršiti drugu radnju ili nadokanditi štetu. Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne. One nisu pravno zašti�ene, ne mogu se ostvarivati putem suda, ali su pravno priznate. Dužnik ako ho�e može izvršiti obavezu, ali ga povjerilac ne može natjerati. Isto tako ako bi dužnik izvršio obligaciju u zabludi misle�i da je prava obligacija ne može tražiti povra�aj, jer bi njegova radnja predstavljala izvršenje obligacije.

Str. 18

S.Keško 2003/2004

24. Subjekti obligacije Obligacija se obrazuje izme�u najmanje dva lica koji su subjekti tog odnosa. Jedan subjekt tog odnosa je nosilac prava – povjerilac, a drugi je nosilac obaveze – dužnik. Jedan potražuje, drugi duguje.Ti subjekti mogu biti i fizi�ka i pravna lica, i to na svakoj strani i može ih biti više. Obligacioni odnos može biti i takav da svaki subjekt i nešto duguje i istovremeno nešto potražuje, da je svaki od njih istovremeno i nosilac ovlaštenja i nosilac obaveza (ugovorni odnos kupoprodaje – PRODAVAC je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potražuje cijenu, KUPAC od prodavca potražuje kupljenu stvar, a duguje mu cijenu). Ove obligacije se nazivaju dvostranim ili dvostrano obaveznim za razliku od jednostranih gdje je samo jedna strana povjerilac, a druga dužnik. Množina subjekata obligacije U obligacionom odnosu može se na�i u isto vrijeme više lica na svakoj strani ponaosob tj. više lica kao povjerioca ili više lica kao dužnika. Radnja obligacije može biti djeljiva, pa da više ljudi bude obavezno svi zajedno ili svaki ponaosob. Na osnovu toga razlikujemo: 1. Razdjeljene obligacije 2. Solidarne obligacije Razdijeljena obligacija To je takva obligacija kod koje je radnja djeljiva, a odnos izme�u množine subjekata obligacije takav da je svaki povjerilac ovlašten da traži samo svoj dio tražbine, odnosno da svaki dužnik duguje samo svoj dio duga. Pored toga što je radnja djeljiva, da bi obligacija mogla biti razdjeljena potrebno je da bar na jednoj strani bude više lica i da zakonom ili ugovorom nije odre�eno da je ta obligacija solidarna. Me�usobni odnosi izme�u tih lica na jednoj strani mogu biti ure�eni sporazumom tako da u obligaciji u�estvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. To je ustvari skup više samostalnih pojedina�nih obligacija, koje su samo prividno jedna obligacija. Svaki sapovjerilac ima pravo da traži samo svoj dio duga. Svaki sudužnik je obavezan da ispuni samo svoj dio obaveze i povjerilac njegov dio ne može da traži od drugog sudužnika. Zastarjelost te�e ponaosob za svakog sudužnika. Jednom tužbom mogu se tužiti svi sudužnici, a može ponaosob svaki od njih za njihov dio duga. Solidarna obligacija To je takva obligacija kod množine subjekata gdje je njihov me�usobni odnos tako ure�en da su svi sudužnici obavezni da izvrše cijelu �inidbu, i da su svi povjerioci ovlašteni da traže izvršenje cijele �inidbe i to bez obzira što je radnja djeljiva. Svi sapoverioci zajedno, a i na ponaosob mogu tražiti izvršenje cijele obligacije od svih sadužnika i od svakog ponaosob, pa i od onih sadužnika koji su ve� izvršili dio obaveze, sve dok se obaveza u potpunosti ne izvrši. Odnos solidarnosti može postojati na:

- strani povjerioca (aktivna solidarnost) i – jedno potraživanje a više ovlaštenih lica, - na strani dužnika (pasivna solidarnost), - jedno dugovanje a više dužnika - a može istovremeno na obje strane.

Me�usobni unutrašnji odnosi na jednoj strani mogu biti sporazumom razli�ito ure�eni (jenaki ili nejednaki dijelovi). Onaj ko ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traži od svakog sadužnika da mu nadokande onaj dio koji otpada na tog sadužnika, što zna�i da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadužnika da izvrši cijelu �inidbu, ali ne i da snosi cio teret. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da traži svoj dio tražbine od povjerioca kome je izvršena cijela obligaciona radnja, što zna�i da ovlaštenje iz solidarne obligacije da traži izvršenje cijele �inidbe pripada svakom solidarnom povjericu, ali mu ne pripada cijela korist. Vanjski ili spoljni odnos je ono što je karakteristi�no za solidarne obligacije: Ako se izvrši obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje i smatra se da je izvršena svima zajedno i svakom ponaosob. Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u gra�anskom pravu, ona mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona (mjeni�ni potpisnici su solidarni dužnici zakonitom imaocu mjenice). CESIJA I INTER CESIJA U pravnom odnosu osim ako se radi o strogo li�nom odnosu strane koje u njemu u�estvuju mogu se mijenjati. Tako i u obligacionom odnosu samo predmet obligacije ostaje isti.

Str. 19

S.Keško 2003/2004

Cesija je mjenjanje povjerioca u obligacionom odnosu, odnosno ustupanje tražbine, dok je intercesija mjenjanje dužnika odnosno preuzimanje duga. Lica u cesiji su:

- cedent – stari povjerilac koji ugovorom svoju tražbinu prenosi na - cesionara – novog povjerioca dok - cesua – dužnik ostaje isti

Do cesije može do�i - na osnovu pravnog posla (ugovorom) - na osnovu sudske odluke, - a može i na osnovu zakona (što su rje�i slu�ajevi).

Na osnovu pravnog posla 1. može se nekom pokloniti svoje potraživanje 2. može se dug vratiti ustupanjem svog potraživanja 3. može se platiti kupljena stvar cediranjem neke tražbine 4. može se sama tražbina prodati

Predmet cesije mogu biti sve tražbine osim: - onih �iji je prenos zakonom zabranjen - koje su vezane za li�nost povjerioca - �ija se priroda protivi prenošenju

Odgovornost u cesiji: - ako je tražbina ustupljena bez naknade cedent ne odgovara novom povjeriocu za nju - ako je ustupljena uz naknadu cedent odgovara za njenu istinitost (veritet). Za naplativost

(bonitet) odgovara samo ako je ugovorm o ustupanju to predvi�eno. I tada odgovara samo do visine onoga što je primio od cesionara, zatim za kamate, troškove oko ustupanja i troškove postupka postupka protiv dužnika.

Dužnik u cesiji: - za punovažnost cesije ne traži se pristanak dužnika (njemu je svejedno kome duguje) - zakon traži da dužnik bude obavješten o cesiji, ali dotle dok ne bude obavješten i ne sazna na

bilo koji na�in o promjeni on može cedenta smatrati za povjerioca i njemu izvršiti �inidbu. - položaj dužnika u cesiji ne može se pogoršati, on duguje onoliko koliko duguje

INTERCESIJA Intercesija je promjena lica na strani dužnika u obligacionom odnosu. Dug iz obligacionog odnosa može se preuzti u potpunosti tako da umjesto starog dožnika do�e novi (intercedent), a može i tako da ostane i stari dužnik (kumulativna intercesija). Do intercesije može do�i na osnovu:

- sporazuma - a može i na osnovu zakona što se rije�e dešava

Povjerioci u intercesiji: - za intercesiju potreban je pristanak povjerioca jer mu nije svejedno ko mu je dužnik - dug se može preuzeti i na osnovu sporazuma povjerioca i novog dužnika i smatra se da u tom

slu�aju ne treba tražiti pristanak starog dužnika, jer se ne radi o njegovm pravu nego o njegovom rastere�enju. Tada se radi o pristupanju duga.

Dugu se može pristupiti novi dužnik a da se obaveza ranijeg dužnika ne ugasi. Na dužni�koj strani obligacionog odnosa se tada pojavljuju dva subjekta. Primjer zajedni�kog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi dužnika i pored ranijeg dužnika, koji se u ovom slu�aju naziva glavni dužnik. Odgovornost novog dužnika može biti supsidijarna (jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dužnik) i to je pravilo. Pored ovoga odgovornost može biti i solidarna. 27. IZVORI OBLIGACIJA Izvori obligacija su pravne �injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije, to su razlozi usljed kojih nastaju obligacije. I zakonici i pravni pisci kao izvor obligacija navode: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne štetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora kkoje navode kao "razli�ite �injenice", izvore "sli�ne ugovorima i sli�ne deliktima kvazi-ugovori i kvazi-delikti", "neopravdano oboga�enje", "nezvano vršenje tu�ih poslova" itd.. O 1. Pravni poslovi kao izvor obligacija

Str. 20

S.Keško 2003/2004

a) Ugovori - kao pravni poslovi su naj�eš�i izvor obligacija. Ugovori su izjava volje dvaju ili više lica kojima se ta lica sporazumjevaju upravo zato da me�u njima nastane odre�eni obligacioni odnos, da jedno drugom izvrši dogovorenu �inidbu b) Jednostrani gra�ansko-pravni poslovi – obligacija kao dvostrani pravni posao nastaje samo izjavom volje jednog lica (hartije od vrijednosti, mjenica, �ek, dionica itd.)

2. Prouzrokovanje štete – gra�anski delikt je izvor obligacije u tom smislu što za onoga ko protiv-pravnom radnjom nanse štetu drugome nastaje obaveza da tu štetu nadoknadi ukoliko ne dokaže da šteta nije nastala njegovom krivicom. Šteta može biti prouzrokovana štetnom radnjom lica sa kojim štetnik nije u pravnom odnosu – gra�anskopravna deliktna odgovornost, a može se nanijeti i ugovornom pratneru neizvršenjem ili neurednim izvršenjem ugovorenih obaveza – ugovorna odgovornost. Da bi štetnik ošte�enom nadoknadio štetu moraju biti ispunjena dva uslova:

a) sistem subjektivne odgovornosti o mora postojati protivpravna radnja o mora da postoji šteta (šteta je umanjenje imovinskog interesa i dijeli se na:

� prostu – umanjenje postoje�e imovine � izgubljenu dobit – (onemogu�avanje uve�anja imovine)

o uzro�na veza protivpravne radnje i štete – da je baš tom radnjom prouzrokovana šteta o krivica (krivnja) – da li je onaj ko je prouzrokovao štetu bio svjestan i da li je postojala

volja b) sistem objektivne odgovornosti – vezan je "opasne djelatnosti", "opasne stvari" – zato

pravo polazi od pretpostavke da oni subjekti koji su preduzeli ovakve radnje više su izloženi riziku za prouzrokovanje štete pa se ne utvr�uje ko je odgovoran ne traži se krivnja. Na ovakav na�in pravni sistem zašti�uje nejake da se izlažu troškovima dokazivanja krivnje nego se to pretpostavlja. Štiti ih od opasnih djelatnosti.

3. Neosnovano oboga�enje – sticanje bez osnova, neopravdano. Kada neko nešto dobije ili uopšte primi i time pove�a svoju imovinu, a nema za to pravnog osnova, kaže se da se neosnovno obogatio. Obligacija se sastoji u tome da je onaj �ija se imovina uve�ala (oboga�eni), dužan vratiti, odnosno nadoknaditi onome �ija se imovina umanjila (osiromašenom) ono što je neosnovano prešlo u njegovu imovinu. Ta vrijednost može biti manja ili ve�a, ali nikako ve�a od one za koliko se oboga�eni obogatio. Dakle osnov za ovu obligaciju je "neosnovano oboga�enje". Nej�eš�i slu�aj je de neko nepažnjom plati nešto što nije dugovao. (2x pla�en ra�un) 4. Nezvano vršenje tu�ih poslova ili poslovodstvo bez naloga Poslovodstvo bez naloga je kada neko u dobroj namjeri preduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlaštenja. Još se naziva vršenjem tu�ih poslova ili dejstvom bez punomo�stva. Ako preduzetu radnju odobri i prihvati to drugo lice nastaje odnos kao kod zastupništva. Ukoliko ne prihvati nastaje ova obligacija sli�na kao kada zastupnik prekora�i ovlaštenja. 5. Zakon kao izvor obligacije Nekada zakon stvara obligacione odnose kao npr. certifikati. Osnov je u Zakonu o potraživanju gra�ana – povjerioci su gra�ani FBiH, a dužnik FBiH ili Zakon o restituciji (koji još nije donesen jer bi se stvorila obligacuija – povrat vlasnicima ono što im je oduzeto) 28. Prestanak obligacije Svrha obligacije je da dužnik ispuni radnju i time zadovolji odre�eni interes povjerioca. To je najobi�niji i najredovniji na�in prestanka obligacije. Me�utim postoje i razni drugi na�ini prestanka obligacije:

1. ispunjenje obligacije 2. nemogu�nost ipunjenja 3. prestanak subjekata 4. kompenzacija 5. novacija (prenov) 6. konfuzija 7. oproštaj duga 8. poravnanje 9. zastarjelost 10. zakonom 11. otkaz

Ispunjenje obligacije

Str. 21

S.Keško 2003/2004

Do ispunjenja dolazi kada dužnik izvršava onu radnju koju je bio obavezan izvšiti. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dužnik izvršava �inidbu, a povjerilac prima ispunjenje. Niti povjerilac može tražiti od dužnika da izvrši nešto drugo, niti dužnik može nametnuti da mu izvrši drugu �inidbu. Povjerilac je dužan primiti primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima pravni interes da obaveza bude izvršena, �ak i kad se dužnik protivi ispunjenju, sem ako se radi o strogo li�noj obavezi. Dužnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, ta�no prema njenom sadržaju, odnosno na na�in, na mjestu i u vremenu koje odgovaraju njenom sadržaju. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelomi�no može zahtjevati da mu povjerilac izda potvrdu o tome. Nemogu�nost ispunjenja obligacije Do nemogu�nosti ispunjenja obligacije može do�i zbog subjektivnih i objektivnih okolnosti. Ukoliko je došlo zbog subjektivnih okolnosti (dužnikova krivica), obligacioni odnos se ne gasi nego mjenja predmet. Dužnik postaje obavezan da povjeriocu nadoknadi štetu. Kod objektivnih okolnosti (okolnosti za koje dužnik ne odgovara) treba razlikovati da li je predmet obligacije individualno odre�ena stvar ili je odre�ena generi�no. Ukoliko je individualno odre�ena stvar onda obligacioni odnos prestaje, dok kod generi�no odre�enih stvari obligacioni odnos ne prestaje. Me�utim strane u obligacionom odnosu se mogu sporazumjeti i ugovoriti da ostaje dužnikova odgovornost u svakom slu�aju. . Pretanak subjekta obligacije Smrt subjekta u na�elu ne povla�i gašenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike, osim ako je obaveza ili pravo vezano strogo za li�nost subjekta obligacije (izrada slike, pla�anje alimentacije). Kompenzacija (prebijanje) Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed �ega prestaju obje obligacije �iji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u odnosu tako da je jedno lice dužnik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, kompenzacijom prestaju obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacija �e potpuno prestati ako su dugovi jednaki. Ukoliko dugovi nisu jednaki manji dug prestaje, a ve�i dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Cilj kompenzacije je smanjenje finanisjskih troškova ispunjenja. Do kompenzacije može do�i voljom oba subjekta obligacije, jednostranim zahtjevom jednog subjekta i zakonski . Za jednostranu kompenzaciju zakon je odredio sljede�e uslove:

1. uzajamnost - da postoje dvije obligacije izme�u dva ista lica – svako od tih lica je u jednoj obligaciji povjerilac, a u drugoj dužnik

2. jednorodnost - tražbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje su premet obligacija budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju nov�ane tražbine, ali se mogu prebijati i tražbine �iji su predmet generi�ne, zamjenjljive stvari (cigla za ciglu, jest da je malo teže jer se u obzir uzima i kvalitet);

3. obje tražbine treba da su dospjele, u �asu kad se traži kompenzacija da je došlo vrijeme kada treba obje izvršiti;

4. tražbine treba da su likvidne, tj. da su �iste, da se u slu�aju spora mogu lako i brzo dokazati. Kontokorent je takav odnos koji se sastoji u tome da stranke ugovore da �e svaka od njih me�usobna potraživanja unositi u jedan jedinstven ra�un (kontokorent – teku�i ra�un) i da �e s vremena na vrijeme, za ugovoreni period taj ra�un, svaka svoj zaklju�iti i potraživanje prebiti, a saldo �e isplatiti ona strana �iji dug bude ve�i. Može se dogovoriti i da se razlika prenese na novi kontokorent. Nijedna stranka ne može raspolagati sa tražbinom koja je unesena u kontokorent tj. ne može se ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne može je utužiti itd. Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sprazumom subjekata se gasi postoje�a obligacija, a umjesto nje nastaje nova. Subjekti ostaju isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Da bi došlo do prenova obligacije treba da su ispunjenji sljede�i uslovi:

1. da su stranke htjele (na bazi sporazuma) da umjesto postoje�e nastane nova obligacija; da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istvoremeno umjesto nje nastane nova. Ne može na osnovu jednostrane izjave volje.

2. stara obligacija je morala biti punovažna, jer ako nije bila pravnovaljana umjesto nje ne može nastati pravno valjana

Str. 22

S.Keško 2003/2004

3. stara i nova obligacija se moraju razlikovati u ne�emu bitnom,u predmetu ili pravnom osnovu. (kupac i prodavac se pogode da umjesto prodatog stola prodavac za istu cijenu preda ormar).

Ostali na�ini prestanka obligacija

1. opraštanje duga – onaj ko ima ovlaštenja može da ih se i odrekne, odricanje od prava potraživanja. Oprost duga je sli�an poklonu pa se na oprost duga i primjenjuju pravila o poklonu. Dužnik ne mora da prihvati poklon, pa prema tome ni oprost duga – potreban je pristanak dužnika. Ako povjerilac ipak ho�e da se odrekne potraživanja, a dužnik ne prihvata oprost, poverilac može dugovani predmet položiti kod suda. Tim deponovanjem kod suda gase se obaveze i potraživanja i obligacija prestaje

2. konfuzija je sjedinjavanje i tražbine i duga kod istog lica. Obligacija se gasi u tom slu�aju jer pravno niko ne može sam sebi dugovati i u obligaciji moraju biti najmanje dvije strane i dva lica

3. Otkaz – neki obligacioni odnosi duže traju, i obaveza dužnika se sastoji u nizu radnji koji se ponavljaju u jednakim vremenskim razmacima (mjese�no pla�anje zakupnine). Ukoliko za ovakve obligacije nije unaprijed ugovoreno vrijeme ono prestaje otkazom. Otkaz je izjava volje jedne strane kojom u odre�enom �asu prestaje obligacioni odnos..

4. Poravnanje ili nagodba, to je ustvari ugovor izme�u subjekata jedne obligacije kojim oni svoja nejsana i osporavana potraživanja i dugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvr�uju šta ostaje da jedna drugoj izvrši; Nejasna sadržina poravnanjem postaje jasna.Pošto je to ugovor na poravnanje se odnose svi propisi i pravila koji se odnose na pravne poslove uošte. Poravnanje naš zakon smatra ugovornim odnosnom (ZOO). Ukoliko se radi o nagodbi ne mogu se pobijati ugovori.

5. zastarjelost; 6. može biti donesen zakon kojim se poništavaju ili ukidaju neki obligacioni odnosi (politi�ke

reforme,revolucije …).

Pojam poslovnog prava 29. Pojam i predmet poslovnog prava Poslovno pavo predstvalja sinonim za trgova�ko ili trgovinsko pravo. Pojam privrednog prava koji se kod nas najviše koristio napušten je jer on ne odgovara poredcima na kojima je zasnovana tržišna ekonomija, dalje društvena svojina na kojoj je privredno pravo izgra�ivano više ne postoji. Poslovno pravo prvenstveno reguliše odnose ekonomskog prometa u koje stupaju subjekti ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno. Kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se trgova�ka društva i obrtnici (imaoci radnje – registrovani) Predmet poslovnog prava u najširem smislu su svi odnosi koji se ti�u trgovine u pravnom smislu te rije�i, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privre�ivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se može definisati kao “skup propisa koji se ti�u trgovine”, a poslovno pravo kao skup normi koje ure�uju odnose u privrednom poslovanju. Sužavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvršeno je najpre zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinaceije. Drugi kriterij je bio da on obuhvati samo one privatno-pravne odnose koji poti�u iz dinamike robno-nov�anih odnosa. Predmet poslovnog prava je dakle složena kategorija. On obuhvata:

- status poslovnih subjekata, - reglementarno pravo - pravila koja regulišu odnose privrednog subjekta i države, - trgova�ke ugovore (transakcije izme�u subjekata) - vrijedonosni prapiri - mjeni�no i �ekovno pravo – posebne transakcije - pravila konkurentskog djelovanja na tržištu.

29.1. METOD IZU�AVANJA POSLOVNOG PRAVA (na�in spoznaje posl. prava) Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. �itava oblast poslovnog prava za razliku od gra�anskog prava odlikuje se:

- dinamizmom – pravni poslovi se zaklju�uju u velikom broju slu�ajeva i velikom brzinom - privredni poslovi se obavljaju u vidu zanimanja

Str. 23

S.Keško 2003/2004

- kredit je bitan elemenat poslovanja (rasprostranjenost prodaje na kredit) - svako društvo je zainteresovano za nesmetano odvijanje prometa pa je i državna intervencija

mnogo �eš�a u domenu privrednog nego u oblasti gra�anskog prava Ishodišna ta�ka metoda poslovnog prava je gra�ansko-pravni metod. Specifi�nosti metoda poslovnog prava proisti�u iz dejstva izloženih elemenata (dinamizam, ...) i ogledaju se uglavnom na �etiri polja:

- izgled zajedni�kih osnovnih principa metoda gra�anskog i privrednog prava - izvori prava - pojedina materijalno-pravna tehni�ka rješenja (pojava formuliranih ugovora i opštih uslova

poslovanja, dalje ugovor se smatra zaklju�enim naj�eš�e u pisanom obliku) - postupak za ostvarenje prava.

Transformacija osnovnih osobina metoda gra�anskog prava (karakteristike metoda poslovnog prava) 1. Ravnopravnost subjekata i jednakost njihovih volja – što pravno zna�i da nema nametanje

volje jednih prema drugima, dok u ekonomskom smislu jednakosti nema. Ja�i diktiraju uslove 2. Autonomija volje – sloboda ugovaranja – slobodan ulazak u transakcije. Me�utim ima

slu�ajeva gdje je ta autonomija volje ograni�ena (željeznice moraju prihvatiti robu na prevoz ukoliko ispunjavaju propisane uslove; MP robu mora prodavati svima po istaknutim cijenama)

3. dipozitivnost propisa (normi) – ima oblasti gdje subjekti nisu zainteresovani da ulaze i formiraju društva. Zbog toga se formiraju javna preduze�a. S obzirom na polje korisne državne intervencije dispozitivni propisi se zna�ajno koriguju sa imperativnim normama.

4. prometljivost prava i obaveza – subjekti trgovinskog prava po svom položaju mogu trgovati sa svojim pravima i obavezama.

5. imperativan karakter odnosa i sankcije – sankcija imovinske priprode je bitno obilježje privrednog prava, ali se pored ovih pojavljuju i neimovinske sankcije vanugovornog karaktera (usljed formiranja loše poslovne reputacije zabrana u�eš�a na sajmovima itd.)

30. IZVORI POSLOVNOG PRAVA

1. Ustav BiH – ima samo opšti okvir i ne pojavljuje se kao neposredni izvor prava 2. Zakoni na novou

a) BiH b) FBiH i RS c) Distrihta d) Kantona / Županija

3. Podzakonski akti i Akti samoregulacionih organizacija 4. Obi�aji

ZAKONI Zakoni su najvažniji izvor poslovnog parva. Njima se ure�uju:

- spoljnotrgovinska politika - carinska politika, - monetarna politika - uspostavljanje i funkcionisanje zajedni�kih i me�unarodnih komunikacija, - me�uentitetski transport

Me�u najvažnijim zakonima u oblasti prava su oni koji ure�uju status subjekta poslovnih odnosa: trgovaca, tgova�kih društava ili preduze�a. Za naše zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristi�no je da se oslanjaju na postoje�u gra�ansko-pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila bivšeg Austrijskog gra�anskog zakonika (ugovor o ortakliuku, ugovor o posudbi, ugovor o poklonu). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog na�ina ure�ivanja odnosa. Uporedo gdje god je bilo mogu�e i svrsishodno izvršeno je ujedna�avanje sa me�unarodnim sporaazumima. Zakoni na nivou BiH

1. Zakon o stranim direktnim investicijama 2. Zakon o me�unarodnim ekonomskim odnosima 3. Zakon o carinskoj politici i tarifi

Str. 24

S.Keško 2003/2004

4. Zakon o autorskim pravima 5. Zakon o zaštiti industrijskog vlasništva 6. Zakon o sukobu interesa u institucijama u vlasti BiH

Federalni zakoni

1. Zakon o privrednim društvima 2. Zakon o vrijedonosnim papirima 3. Zakon o komisiji za vrijedonosne papire 4. Zakon o registru vrijedonosnih papira 5. Zakon o mjenici 6. Zakon o �eku 7. Zakon o obligacionim odnosima

Tendencija zakona u BIH – harmonizacija zakona na nivou FBiH i RS pa �ak i distrihta. Dobar dio ovih zakona pre�i �e na BiH Zakonodavne aktivnosti sa nivoa kantona su:

- ure�enje obrta individualnog trgovanja - oblast koncesija o privrednim dobrima kojima rapspolaže kanton

30.1. PODZAKONSKI AKTI I AKTI SEMOREGULACIONIH ORGANIZACIJA

1. Od svih podzakonsih akata kao izvora poslovnog prava najvažniji su oni koje donosi vlada. Vlada nije ovlaštena da uredbama stvara potpuno nove dužnosti i ovlaštenja. Jedna od najvažniji uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduze�a i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.

2. Od ostalih akata tereba spomenuti one koje donose niži upravni organi (ministarstva), a to su pravilnici, upustva i naredbe. Donose se na osnovu izri�itog zakonskog ovlaštenja ili ovlaštenja sadržanog u uredbi vlade.

3. Najvažniju ulogu u emisiji i prometu dugoro�nih vrijedonosnih papira (dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijedonosne papire u FBiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH. Ona reguliše uslove i na�in izdavanja i prometa vrijedonsnih papira. Ona se pojavljuje kao regulacioni organ.

4. U oblasti tržišta kapitala zna�ajnu ulogu imaju akti samoregulacionih organizacija: - berze i - organizacija profesionalnih posrednika One utvr�uju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijedonosnim papirima, te pravila za �lanove organizacije profesionalnih posrednika (brokere i dilere)

30.2. OBI�AJI (kao izvori poslovnog prava)

Obi�aj kao izvor poslovnog prava ima daleko ve�u ulogu u poslovnom nego u gra�anskom pravu. U�esnici na tržištu su uglavnom profesionalci, koji razvijaju eti�eke norme ponašanja koji nisu regulisani zakonima i to postaje praksa. Obi�aji kao ustaljena praksa pokazala se efikasna i djelotvorna i koje se pridržavaju subjekti. (Kod obi�aja nema sankcije oni su prihva�eni iz razumnog razloga – zato što je to bolje). Sa naše zakonodavne prakse možemo razlikovati dvije vrste obi�aja:

- "Dobar poslovni obi�aj" – pravila poslovne etike izgra�eni od strane poslovnog svijeta - "Trgovinski obi�aj" – komercijalna praksa

Dobar poslovni obi�aj – Zakon o obligacionim odnosima u �lanu 21. kaže "sudionici u obaveznim odnosima dužni su u pravnom prometu postupati u skladu sa dobrim poslovnim obi�ajima". Dobri poslovni obi�aji su pravila poslovne etike. Privredne komore dužne su da prate, razvijaju i evidentiraju (?? finansiraju) dobre poslovne obi�aje. One izdaju i potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene dobrog poslovnog obi�aja jesete izri�ita naredba zakonodavca (�lan 21. ZOO) Trgovinski obi�aji – su komercijalna praksa, koja je u takoj širokoj primjeni da privrednici o�ekuju da �e ugovorne strane postupati u skladu sa takvom praksom. Da bi u društvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u oblasti privrede, potrebno je da ispuni slijede�e uslove:

Str. 25

S.Keško 2003/2004

- da bude razumno, izvjesno, notorno (o�ito) i prihva�eno od ve�ine privrednika (odre�en u pravnotehni�kom smislu)

- dobar, odnosno u skladu sa pravilima poslovne etike Trgovinski obi�aji mogu se podijeliti na:

1. na osnovu teritorijalne obuhva�enosti – opšte, regionalne i lokalne 2. prema strukama u kojima važe na – opšte (horizontalne – važe u svim privrednim

djelatnostima) i posebne (vertikalne – koje važe samo za pojedine poslove, u pojedinim djelatnostima)

Osnov primjene trgovinskih obi�aja su razli�iti. Ukoliko on sadrži rješenje suprotno dispozitivnoj odredbi ZOO primjenjiva�e se samo ukoliko je to izri�ito ugovoreno. Zakonodavac ne nalaže primjenu, ali sudovi i arbitraža uzima u obzir komercijalnu praksu. 30.3. Osnov i na�in primjene obi�aja kao izvora prava Teorija navodi dva osnova primjene obi�aja kao izvora prava:

- svijest o njegovoj cleishodnosti i prihva�enosti obi�aja - zakonsko priznanje poslovnog obi�aja kao izvora prava, koje je sadržano u materijalno

pravnim propisima U pogledu na�ina primjene obi�aja:

• obi�aj se primjenjuje i bez obzira na to da li su stranke znale za njega ili ne • kada propis ne postoji ili nije dovoljan, a stranke u ugovoru nisu ni izri�ito ni

pre�utno isklju�ile primjenu obi�aja • eventualno nepoznavanje obi�aja je pravno irelevantno, svako mora da snosni rizik

nepoznavanja obi�aja na teritoriju kojem živi, u grupama u kojima se kre�e i u poslovima kojima se bavi

Kao izvor poslovnog prava obi�aj se može pojaviti u dva svojstva: - može djelovati primarno (samostalno) ako propis ne postoji - ukoliko propis postoji ili je zastario, obi�aj tada dopunjuje zakon i olakšava njegovo tuma�enje.

31. Uzanse Uzanse su dobri poslovni obi�aji, sistematizovani u zbornika. Stvaranje uzansi teorijski zna�i konstatovanje postoje�ih obi�ajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakše primjene. U praksi to je kreativna selekcija uzansi prema kriterijumu cjelishodnosti. Zavisno od toga koji su obi�aji predmet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na op�e – one koje važe za sve poslove u privredi, i posebne – one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili odre�enim vrstama poslova jedne struke. U slu�aju me�usobnog sukoba, ja�e su uzanse koje dolaze sa užeg podru�ja. Donosilac uzansi po pravilu je nedržavni organ, ako ako se državni organ pojavi kao redaktor uzansi, uglavnom je to sud, on ima tjesnu vezu sa privrednim životom. Uzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira ko ih donosi. Donosilac uzansi su ovlaštene javne ili polujavne organizacije (npr. berze) i profesionalna udruženja (komore). Oni sistematizuju dobre poslovne obi�aje iz domena svog djelovanja. Uzanse važe samo na osnovu volje stranaka, a pristanak na primjenu uzansi može biti na razli�it na�in:

- �lanstvo u organizaciji koja je stvorila uzanse podrazumjeva i pristanak na primjenu uzansi uvijek kada u me�usobne odnose stupaju �lanovi organizacije. Kada ne bi htjele koristiti uzanse one bi to izri�ito naglasile. Dakle kod �lanova šutnja zna�i pristanak na uzanse.

- ona lica koja nisu �lanovi uzanse obavezuju samo onda kada su pristale izri�ito ili na neki drugi na�in nedvosmisleno pokazale da pristaju na uzanse (poslovanje u okviru institucije koja je donijela uzanse).

Državni organi vrše ograni�enu kontrolu nad donošenjem uzansi, bilo prilikom davanja ovlaštenja bilo prilikom njihovog formulisanja.Cilj kontrole je zaštita javnog interesa Opšte uzanse

- se mogu primjeniti na ona pitanja koja su regulisana dispozitivnim pravilom ZOO, što zana�i da se ne mogu se primjeniti u onom dijelu koji je imperativno regulisan.

Str. 26

S.Keško 2003/2004

- one �e se mo�i koristiti samo ako su to stranke izri�ito predvidjele ili ugovorile. Do donošenja ZOO bilo je usvojeno pravilo da se uzanse primjenjuju ukoliko ih stranke izri�ito ne isklju�e.

- opšte uzanse se primjenjuju i anda kada iz okolnosti proizilazi da su nihovu primjenu htjeli Opšte uzanse se odnose prvenstveno na ugovor o prodaji pokretnih stvari u robnom prometu. Posebne uzanse Važe samo za pojedine struke. Donosi ih nadležna komora ili drugi oblik udruživanja privrednika.

1. Lu�ke uzanse (1951) – važe u pomorstvu 2. Za promet odre�ene vrste robe (kamen, grah, soja) – 1960 i 1967 3. u ugostiteljstvu - 1963 4. u gra�evinarstvu – 1977

za jednu vrstu posla mogu postojati samo jedne posebne uzanse na podru�ju �itave države. 32. Obligacioni odnos kao izvor poslovnog prava Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao – sporazum dva ili više lica po kome se u smislu njihovih me�usobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da �e drugoj strani nešto u�initi, dati, dopustiti ili propustiti, a ova to prihvata. Da bi obligacioni odnos bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduze�a ili individualni trgovci, i da radnja na koju se strane obavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne od njih.Ukoliko ugovor sklapaju neprofesionalna lica, on spada u gra�ansko pravo. Karakteristike ugovora poslovnog prava 1. FORMA - mogu se zaklju�ivati u razli�itim formama:(pismeno ili usmeno) Za njih važi i princip formalizma i kosezualizma )

a) usmeno – ispunjavaju uslov brzine poslovanja, ali ih je u slu�aju spora teže dokazati b) pismeno – usporava ekonomski promet, ali su zato sigurniji, lakše je dokazati ko je prekršio

ugovor. Za neke ugovore zakon traži isklju�ivo u pismenoj formi. U poslovnom pravu razvijeni su tz. tipski, šablonski ugovori – unaprijed priprmljen i oštaman tekst ili dio teksta. 2. koriste usluge drugih institucija (stru�nih institucija- npr. kontrola kvaliteta) 3. zaklju�uju se masovno 4. odgovornost je strožija – pored zakonskih pravila uzimaju se u obzir i pravila branše ili stuke. U mnogim situacijama pored subjektivne odgovornosti traži se i objektivna odgovornost. 5. nadležnost u sporovima – u zemljama tržišne ekonomije postoje privredni ili trgova�ki sudovi koji rješavaju sporeove brzo i na bazi pismenih dokumenata. Kod nas nema još takvih sudova.Trgova�ki sudovi vrše i arbitražu, ad hok – formiraju se po prijedlogu stranaka. U ugovoru se odre�uje nadležnost arbitraže. 33. Hijerahija izvora poslovnog prava

1. Ustav 2. me�unarodni ugovori 3. zakon 4. drugi obavezni opšti akti zakonodavnih organa 5. podzakonski akti upravnih organa 6. opšti akti privrednih subjekata 7. ugovori 8. obi�aji 9. uzanse 10. gra�ansko pravo 11. odluke upravnih i sudskih organa

33. SUBJEKTI POSLOVNOG PRAVA Subjekt prava uopšte je svako lice koje ima sposobnost da bude nosllac prava i obaveza, da ima pravnu sposobnost. Odre�ivanje subjekata poslovnog prava nije tako jednostavno. Postoje tri osnovna kriterija kojima se odre�uju subjekti poslovnog prava:

Str. 27

S.Keško 2003/2004

- objektivni - subjektivni - mješoviti

Objektivni kriterij odre�ivanja subjekta poslovnog prava

- za ovaj model vezano francusko pravo - zakonom su izri�ito odre�eni trgova�ki poslovi u koje spadaju: bankarski poslovi, izdavanje

mjenice, kupovina robe radi preprodaje, posredni�i poslovi idr. - svojstvo trgovca ima lice koje obavlja ove poslove, - prema tome subjekt poslovnog (trgovinskog) prava je lice koje obavlja ili po prvi put u�e u

trgova�ke poslove koje su objektivno (zakonom) definisani Subjektivni kriterij odre�ivanja subjekata poslovnog prava

- uzor je njema�ko pravo - u obzir uzima lica, a ne prirodu posla - trgovac je lice koje obavlja trgova�ku profesiju, a za to je uslove odredio zakon. a) da su trgovci po zanimanju - obavlja poslove u vidu svog zanimanja ili b) da su trgovci po formi – da je po na�inu postanka i formi trgovac ili c) da su trgovci po upisu i obimu poslovanja – da poslove obavlja na na�in ili po obimu koji

zahtjevaju njegovo regulisanje kao trgovca - i svi poslovi koje poduzmu trgovci podpadaju pod režim trgova�kog prava - zakonodavna praksa pokazala da ovaj kriterij nije primjenjljiv u svom �istom obliku

Mješoviti kriterij odre�ivanja subjekata poslovnog prava

- tipi�an primjer je ameri�ko pravo - ameri�ko pravo za odre�ivanje subjekata poslovnog prava alternativno (jedan od kriterija)

uzima slijede� kriterije: a) predmet transakcije - poslovanje odre�enom robom b) odnos prema ukupnoj transakciji - zanimanje lica koja pokazuju znanje ili vještinu svojstvenu

djelovanjima ili robama obuhva�enim transakcijama c) profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker i dr. posrednici) – koji pokazuju da posjeduju znanja i

vještine za te poslove 34. KRITERIJI ZA ODRE�IVANJE SUBJEKATA DOMA�EG POSLOVNOG PRAVA Primjenjuje se mješoviti kriterij. LIca koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju više kriterija:

1. cilj radi koga se osniva i postoji odre�eno lice 2. obavezna registracija kod nadležnog državnog organa (suda ili organa uprave) 3. obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja 4. priroda poslova kojima se odre�eni subjekt bavi

Cilj radi koga se osniva i postoji odre�eno lice Ukoliko je cilj stvaranje dobiti (profitne organizacije) onda se radi o subjektu poslovnog prava. Nasuprot njima pravna lica (neprofitne organizacije) koje za cilj imaju zadovoljenje kulturnih, prsvjetnih, zdravstvenih, nau�nih, humanitarnih, socijalnih, sportskih, ekoloških i drugih potrba nisu subjekti poslovnog prava. U subjekte poslovnog prava spadaju i pravna lica �iji cilj nije u postizanje neposredne dobiti nego: - odvijanja odre�enih poslovnih funkcija i prometa uopšte (berze, profesionalni posrednici), - zadovoljavanje tržišnih i drugih ineteresa osnovnih poslovnih subjekata - javne kompanije – u funkciji zadovoljavanja potreba gra�ana i poslovnih subjekata - zadruge – zadovoljavanje interesa odre�enog kruga lica Registracija – je obavezna i bez upisa u javni registar ne može se ste�i svojstvo subjekta poslovnog prava. Neki se registruju registar društava kao posebna institucija utvr�ena zakonom, a neki kod opštinskog organa (obrtnici) uz odre�ene saglasnosti Kantona. Prilkom registracije subjekata vrši se ragistracija i djelatnosti kojom �e se baviti. Ako je posao zaklju�en izvan registrovane djelatnosti posao važi. U anglo-saksonskom pravu važilo je pravilo ako je ugovor zaklju�en izvan registrovane djelatnosti da je ništavan

Str. 28

S.Keško 2003/2004

Priroda poslova kojima su odre�eni subjekt bavi Priroda posla i registracija daju odre�enim licima daju status subjekta poslovnog prava (profesionalnim posrednicima). Osim toga priroda posla isklju�uje odre�ene subjekte poslovnog prava u njihovom vršenju. Trgovinskim uslugama ne mogu se baviti individualni trgovci jer nisu pravna lice, bez obzira na njihovu registraciju. Individualni trgovac ne mora imati stru�nost, bitno je da je zaposleno lice koje ispunjava uslove. Tako i naše pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovca koji ne može obavljati poslove:

- posredovanja, - zastupanja - uskladištenja - špedicije, - kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe - itd.

35. SISTEMATIZACIJA SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA Polaze�i od kriterija za odre�ivanje subjekata mogu�e je izvršiti njihovo razvrstavanje i osnovunu sistematizaciju:

1. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik) 2. Privredna / Trgova�ka društva (profitne organizacije)

• društvo lica (personalnog tipa) – D.n.o, Kd • društvo lica i kapitala – doo, Gmbh • društvo kapitala - DD

3. Statusni oblici povezivanja društva • na bazi u�eš�a kapitala • na bazi strukovnog povezivanja • na bazi tržišnog povezivanja

4. Institucije tržišta kapitala (ugovorni oblici ne na bazi ulaganja kapitala) • banke i druge finansijske organizacije • osiguravaju�a i reosiguravaju�a društva • društva za upravljanje fondovima • fondovi

5. Organizovana i ure�ena javna tržišta kapitala (berza, tržnica) 6. Javna preduze�a 7. Aocijacije privrednih subjekata (komore, udruženja) 8. Ostala pravna lica ukoliko zaklju�uju ugovore trgova�kog prava

Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava može se vršiti prema:

1. pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac 2. unutrašnjoj pravnoj organizaciji: složeni (razvijeni) i unitarni 3. sjedištu: doma�i i strani, odnosno me�unarodni 4. državljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osniva�a (ulaga�a): doma�i i subjekti stranih ulaganja 5. teritoriju obavljanja poslovne djelatnosti: subjekti doma�eg prometa i subjekti

spoljnotrgovinskog prometa 6. kontroli kapitala i upravljanja: kontrolisani i kontrolni (dominantni) 7. vlasništvu: privatni, zadružni, državni i subjekti u mješovitom vlasništvu 8. vrsti djelatnosti: subjekti iz oblasti proizvodnje, rudarstva, industrije, trgovine, usluga itd. 9. imovinskoj odgovornosti: subjekti koji isklju�ivo odgovaraju svojom imovinom i subjekti sa

zakonskom ili ugovornom odgovornosti drugih lica 10. ekonomskom kriteriju: subjekti malog, srednjeg i velikog biznisa 11. participaciji zaposlenih: subjekti sa i bez radni�ke participacije 12. broju zaposlenih

36. INDIVIDUALNI TRGOVAC (SAMOSTALNI PRIVREDNIK)

U literaturi se koriste razli�iti termini za individualnog trgovca "inokosni trgovac", "obrtnik", "zanatlija", "trgovac pojedinac", dok pozitivno pravo koristi termin "samostalni privrednik" bez obzira na njegovu djelatnost. Samostalni privrednik je fizi�ko lice koje:

Str. 29

S.Keško 2003/2004

- pod svojim imenom u vidu zanimanja (profesije) obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarivanja ekonomskih ciljeva

- koji upravlja poslovima - za obaveze u prometu odgovara cjelokupnom imovinom

Postoje dvije vrste individualnih trgovaca: - oni kojima je registrovana djelatnost glavno (osnovno, redovno) zanimanje tj profesija - oni kojima je ta registrovana djelatnost dopunsko zanimanje

Sa stanovišta poreza individualni trgovci se razvrstavaju prema djelatnosti koju obavljaju : 1. ugostiteljstvo 2. turizam 3. prevoz 4. proizvodni zanati 5. umjetni�ki zanati 6. intelektualne usluge 7. doma�a ili ku�na radinost i dr.

Pravni položaj individualnog trgovca Osnovna pitanju koja determinišu pravni položaj individualnog trgovca su: 1. firma – individualni trgovac obavlja djelatnost kao svoje redovno ili dopusno zanimanje i posluje

pod firmom. Firma sadrži: li�no ime individualnog trgovca, predmet poslovanja i sjedište. U firmi se obavezno navodi i ime vlasnika – slasti�arna (djelatnost) "AS" (ime ) Hadži�i (sjedište) vl. NN (ime vlasnika)

2. sjedište – samostalni privrednik ima poslovno sjedište u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavlja u više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor tada je sjedište individualnog trgovca njegovo prebivalište.

3. odobrenje i registracija – Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca lice mora da pribavi odobrenje u vidu rješenja od nadležnog organa opštine gdje želi voditi poslovne aktivnosti. Odobrenje se upisuje u registar koji vodi nadležni organ uprave i u registar se upisuje: ime samostalnog privrednika, firma, sjedište i djelatnost. Status samostalnog privrednika lice sti�e izdavanjem rješenja. Obavljanje djelatnosti može otpo�eti i poslije sedam dana od ponošenja zahtjeva sa svim potrebnim dokumentima i dokazima (slu�aj �utanja administracije).

4. Obavljanje djelatnosti – specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti precizno utvr�uju uslove i na�in obavljanja djelatnosti. Obavljanje djelatnosti samostaln privrednik može privremeno obustaviti što nije slu�aj sa trgova�kim društvima. Da bi privremeno obustavio obavljanje djelatnosti samostalni privrednik mora imati oprvdane razloge (sprije�enost, bolest, vojna obaveza itd.). Da bi ti razlozi imali pravni karakter on za to mora pribaviti rješenje opštine koje se dostavlja i poreznoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza.

5. Posjedovanje poslovnog prostora – za pojedine djelatnosti specijalnim zakonima je odre�eno posjedovanje poslovnog prostora kao uslov za sticanje statusa samostalnog privrednika (trgovina na malo – prodajni objekat), dok za neke druge djelatnosti (doma�a ili ku�na radinost) poslovni prostor nije uslov.

6. Imovina i odgovornost - oprema, alat, poslovni prostor idr. �ine imovinu sa kojom samostalni privrednik obavlja djelatnost (registrovanjem ne formira se posebna imovina), me�utim za obaveze u prometu samostalni privrednik ne odgovara samo imovinom kojom obavlja djelatnost nego cjelokupnom svojom imovinom.

36.1. USLOVI ZA REGISTRACIJU INDIVIDUALNOG TRGOVCA Odobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca mogu�e je uz ispunjenje slide�ih uslova:

1. Formalni uslovi a) pismeni zahtjev b) dokaz o ispunjenju materijalnih uslova

2. Opšti materijalni uslovi a) puna poslovna sposobnost b) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti

3. Dopunski materijalni uslovi (odre�eni posebnim propisima za pojedine djelatnosti) a) posjedovanje poslovnog prostora (vlastitog ili iznajmljenog) i opreme b) stru�na sprema i/ili radno iskustvo individualnog trgovca ili lica koje on zaposli c) opšta zdravstvena sposobnost

Str. 30

S.Keško 2003/2004

Utvr�ivanje posebnih materijalnih uslova vrši nadležni organ opštine u svakom pojedinom slu�aju. TRGOVA�KO DRUŠTVO 37. POJAM I TIPOVI TRGOVA�KOG DRŠTVA U uporednim pravima koriste se razli�iti izrazi za trgova�ko društvo: "poslovna organizacija", profitna organizacija", firma, preduze�e itd. Pod uticajem ranijeg društveno ekonomskog sistema kod nas se i danas koristi izraz preduze�e iako ono nije adekvatan izraz za trgova�ko društvo. Klasi�ni pojam preduze�a ne predstavlja pravno lice nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran, organizovan i finansiran, a �iji su nosioci trgova�ka društva. Prema Zakonu o preduze�ima pojam preduze�a ozna�ava sve tipove trgova�kih društava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja, te subjekte koji imaju ili obavljaju djelatnost javnog karaktera (javna preduze�a). Generalno privredno (trgova�ko) društvo je poslovna organizacija koja predstavlja:

- zajednicu stvorenu ugovorom izme�u dva ili više lica, - sa statusom pravnog lica - u koja oni ulažu kapital i rad - da pod zajedni�kim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost - i iz nje izvuku zaradu, a dobit podijele

Elementi opšte definicije trgova�kog društva su: 1. cilj privrednog društva:ostvarivanje zarade iz koje formira dobit, koja se dijeli izme�u �lanova

društva 2. pravni status: pravo priznaje društvu svojstvo pravnog lica, može tužiti i biti tuženo 3. pravni osnov nastajanja: ugovor izme�u osniva�a, a kod jedno�lanih društava odluka 4. osniva�i:dva ili više lica (doma�a ili strana, fizi�ka ili pravna) 5. registracija: obavezna kod suda (a kod nas registru društava kao posebne institucije

formirane od parlamenta FBiH) 6. imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom

imovinom, kao pravno lice Tipovi privrednih / trgova�kih društava Opšti tipovi privrednih društava su: 1. Društva lica (personalnog tipa)

• društvo sa neograni�enom solidarnom odgovornosti �lanova (dno),ili javno društvo,javni ortakluk ili op�e partnerstvo

• komanditno društvo (kd) ili mješoviti ortakluk ili specijalno (limitirano) partnerstvo 2. Društva lica i kapitala (društva mješovite pravne prirode)

• komanditno društvo na dionice / akcije (kdd / kad) • društvo sa ograni�enom odgovornosti (doo)

- društvo jednog lica (djl) (po novom Zakonu o privrednim društvima ne postoji) 3. Društva kapitala (društva kapitalnog tipa)

• dioni�ko / akcionarsko društvo (dd / ad) U osnovne tipove društava nisu uklju�eni holding i koncern jer predstavljaju složene oblike povezivanja osnovnih oblika trgova�kih društava, tipa DD i DOO. Pravna struktura holding društva ili koncerna jeste struktura DD ili DOO. 38. PRAVNA PRIRODA TRGOVA�KOG (PRIVREDNOG) DRUŠTVA - TD (PD) U evropskom pravu postoje tri osnovne teroije po kojima se odre�uje pravna priroda TD (PD) a to su: teorija ugovora, teorija institucije i mješovita teorija. Teorija ugovora – prema ovoj teoriji TD je:

Str. 31

S.Keško 2003/2004

- društvo- ugovor, odnosno ugovorna tvorevina - ugovor je osnov na kome po�iva društvo - ugovor potpisuju svi osniva�i - ovim ugovorom odre�uju se osnovni elementi društva (naziv, osnivanje, upravljanje, itd.) - ukoliko se nešto kasnije mjenja mora se mijenjati i ugovor i opet ga svi potpisuju - ako odre�ena pitanja nisu regilisana ugovorom primjenjuju se opšta pravila obligacionog

prava (Zakon o privrednim društvima) - dno i kd

Teorija institucije – prema ovoj teoriji TD je:

- društvo- institucija (entitet), - zastupnici ovog shvatanja tvrde da se TD osniva na osnovu ugovora, ali objektivno pravo

(zakon) odre�uje svojim normama klju�na pravila u pogledu uslova i na�ina osnivanja i uslove i na�ine poslovanja.

- norme zakona koje su �esto imperativne imaju dominaciju nad ugovornim pravilima - Zakon, a kasnije i statut odre�uju klju�ne odnose. - Ova teorija naglašava zna�aj kapitala - TD nemaju samo cilj zadovoljavnje interesa �lanova, nego i društva u cjelini - DD

Mješovita teorija - prema ovoj teoriju TD –

- nisu u potpunosti ni društva-ugovori ni institucije - u tim entitetima uporedu koegzistiraju i pravila ugovornog prava i zakosnka pravila, kao i

autonomna pravila izražena u statutima - kod jednih tipova društva preovladavaju jedna, a kod drugih druga pravila. - pored kapitala, li�na svojstva i li�ni položaj �lanova društva imaju poseban uticaj - DOO i KDD, KAD

39. SISTEMI OSNIVANJA TRGOVA�KIH DRUŠTAVA Sistem osnivanja predstavlja skup pravnih pravila koja odre�uju na�in i uslove osnivanja TD. Pod osnivanjem podrazumjevamo skup pravnih i fakti�kih radnji osniva�a i državnog organa, preduzetih po zakonu predvi�enom postupku u cilju dobijanja samostalnog pravnog subjektiviteta od strane pravnog poretka, odnosno dibijanja statusa pravnog lica (TD). Postoje tri osnovna sistema po kojima se osniva trgova�ko društvo:

- sistem koncesije (dozvole) - normativni sistem (sistem prijave) - sistem zakona ili upravnog akta

Sistem koncesije ili dozvole osnivanja TD Državni organ daje dozvolu ili koncesiju bazi cjelishodnosti za osnivanje trgova�kog društva. Ovaj sistem je bio zastupljen ranije (s po�etka XIX vj. ??) sve do prada feudalizma. Državni organ cjenio je sve elemente osnivanja trgova�kog društva. cjelishodnost, društveno-ekonosmku pravdanost, kao i druge elemente kaoje na�e za potrebno. Ovo je išlo u prilog plemstvu jer su imali kontrolu nad osnivanjem TD. I kod nas je koncesioni sistem prisutan u ograni�enom obliku kod osnivanja DD koja predstavljaju institucionalne oblike kapitala (banke, osiguravaju�a društva, investicone fondove ..) te organizacije iz oblasti vojen industrije. Pojam koncesije koji ima drugo zna�enje "davanje dozvole (koncesije) za korištenje javnih dobara koja ne mogu biti u prometu odnosno ne mogu se prodati. Normativni sistem osnivanja TD Ima za osnovu �injenicu da daje slobodu u osnivanju TD svim licima ako ispune zakonom unaprijed odre�ene uslove za osnivanje TD. Ti uslovi važe za svakoga. Pored uslova zakon unaprijed odre�uje i proceduru (postupak) osnivanja za svaki vid društva posebno (DD,DOO itd.). Funkcija državnog organa je osiguranje primjene zakonskih pravila. Sistem zakona ili upravnog akta osnivanja TD

Str. 32

S.Keško 2003/2004

Tamo gdje postoji polje korisne državne intervencije i država svojim aktom formira trgova�ka društva (javna preduze�a). Ova preduze�a se formiraju sa stanovišta zadovoljavanja opštih interesa (osnovni cilj nije profit). Osniva�ki akt je zakon ili upravni akt vlade, odnosno odluka skupštine. Ovim aktom se utvr�uju sva relevantna pitanja vezana za osnivanje i poslovanje subjekta. Društvo sa neograni�enom solidarnom dgovornoš�u (Javno trgova�ko društvo, ortakluk, opšte pratnerstvo) 40. POJAM DNO

- društvo koje formiraju najmanje 2 lica na bazi ugovora - da pod zajedni�kim imenom obavljaju registrovanu djelatnost - sa ciljem ostvarivanja dobiti. - Ovo društvo je personalna firma koja - ima status pravnog lica - i kojom upravljaju, koju vode i zastupaju svi partneri - a za obaveze društva po zakono svaki �lan solidarno odgovara neograni�eno cjelokupnom

svojom imovinom - Na DNO se odnose pravila ZOPD + pravna pravila o ortakluku

Karakteristike DNO DNO je tipi�an predstavnik društva personalnog tipa, partnetske firme (trgova�kog ortakluka opšte ili generalno partnerstvo) pogodno za mali biznis (do 10 zaposlenih) gdje postoji veliko povjerenje me�u partnerima. 1. Firma - društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadrži imena svih �lanova ili

samo jednog uz naznaku da ih postoji još "i drugovi", "i bra�a". Obi�no sadrži i skra�enicu dno. 2. Upravljanje - Po zakonu svi �lanovi (partneri) ravnopravno upravljaju društvom. Me�utim

ugovorom o osnivanju upravljanje se može povjeriti jednom ili više �lanova. Pravo upravljanja �lan društva može prenijeti na tre�e lice što se reguliše posebnim ugovorom s tim da na taj ugovor moraju dat saglasnost ostali �lanovi. Pravo upravljanja može se prenijeti samo za odrešeni period, odnosno ne može se trajno prenijeti. Ugovorom o osnivanju reguliše se i na�in donošenja odluka (jednoglasno ili opšta saglasnost)

3. Ulozi i udjeli �lanova društva su jednaki. Ulog je trajni doprinos (dobro) koje ulaže �lan društva, a udio je skup prava koji pripadaju �lanu društva koja mogu biti imovinska (na dobit, pravo pre�e kupovine itd) i upravlja�ka prava

4. Dobit - Svi �lanovi društva u�estvuju podjednako u podjeli dobiti (ukoliko ugovorom nisu druga�ije regulisali)

5. Odgovornost - Za obaveze društva prema povjeriocima odgovara društvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov �lan po zakonu odgovara neograni�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. (imovinska odgovornost ne može se isklju�iti nikakvim ugovorom jer bi protivna zakonu)

40.1. Osnivanje javnog trgova�kog društva (ili DNO) DNO i KD se ne mogu formirati u oblasti bankarstva, osiguranja, investicionih fondova berzi. 1. Osniva�i - najmanji broj osniva�a su dva lica, dok maksimalan broj nije odre�en. Osniva�i mogu

biti pravna lica (drugo društvo, udruženje itd) ili fizi�ka lica koja imaju poslovnu sposobnost. 2. Akt o osnivanju je Ugovor o osnivanju koji mora biti u pismenoj formi.U ugovor se unose bitni

elementi (koje je zakon izri�ito odredio) i fakultativni (po volji osniva�a). Bitni elementi su: a. naziv, sjedište i adresa (firme) b. imena i adrese (misli se na fizi�ka lica) osniva�a c. djelatnost kojom se društvo bavi d. iznos osnovnog kapitala e. pojedina�ne uloge osniva�a f. prava i obaveze �lanova društva (upravljanje, vo�enje i zastupanje)

Str. 33

S.Keško 2003/2004

g. podjela dobiti h. pravne posljedice neuspjelog osnivanja i. rješavanje sporova

3. registracija – lice sti�e status pravnog lica upisom u sudski registar 4. uplata odnosno unošenje osniva�kog kapitala svakog �lana u cjelosti od kojeg se formira

osnovni kapital društva. Zakonom nije odre�en najmanji osnovni kapital. Rok za unošenje je ugovorom odre�en, a ukoliko nije odna je to dva mjeseca poslije registracije

5. ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvršene usluge (po predavanjima profesora). ZOP ne dozvoljava uloge u radu i uslugama. Ukoliko se ulažu nekretnine to se upisuje se u gruntvnice (sada je vlasnik društvo). Ulozi se izražavaju u nov�anoj vrijednosti. Unošenje ulog nije uslov za osnivanje

40.2. RASPOLAGANJE UDJELIMA U DNO Ulog je trajni doprinos (dobro) koje unosi �lan društva i na osnovu njega formira se udio u društvu. Udio je skup prava koji pripada �lanu društva, a to su:

- imovinska prava (pravo na dobit, u�eš�e u ostatku ste�ajne mase, pravo pre�e kupovine) - upravlja�ka prava (zastupanje, u�eš�e u radu organa, upravljanje, izbor u organe)

�lan društva udio u društvu može prenijeti na drugo lice (u cjelini), ali pod odre�enim uslovima. Ukoliko �lan društva ho�e da ustupi udio nekom tre�em licu koje je izvan društva potrebna mu je saglasnost svih �lanova društva. O tome svi �lanovi društva donose odluku. Ustupanjem uloga ustupa se i mjesto u društvu. Udio se može i založiti. Ako �lan društva za svoj li�ni dug zalaže udio koji se nalazi u društvu, on time direktno optere�uje svoju imovinu, a indirektno i imovinu društva, pa pu je zbog toga potrebna saglasnost svih �lanova društva Ukoliko se radi o prenosu unutar društva (recimo prodaja ostalim �lanovima društva) onda se udio prenosi na jednake dijelove ukoliko ugovorm nije druga�ije odre�eno. Ako ostali �lanovi društva ne�e da prihvate ustupanje udjela, onaj ko ho�e da proda ne može ih natjerati. On može koristiti pravo da istupi iz društva (raskine ugovor), ali ne može povu�i svoj udio, nego mu se ispla�uje nov�ana nodoknada, obešte�enje. Ukoliko u društvu ostane samo 1 �lan društvo mora promjeniti oblik. 40.3. U�EŠ�E U DOBITI I SNOŠENJU POSLOVNIH RIZIKA KOD DNO U�eš�e u dobiti kod DNO Svi �lanovi društva u�estvuju podjednako u podjeli dobiti. Me�utim ugovorom o osnivanju može se i druga�ije regulisali. Svaki �lan društva ima svoj li�ni ra�un ili konto koje se vodi u društvu i na kome se evidentiraju: ulog, ispla�ena dobit, podignuti avansi, u�eš�e u podmirenju duga. Svaki partner može slobodno raspolagati sa svojom dobiti i za to mu nije potrebna saglasnost ostalih �lanova (ukoliko ugovorm o osnivanju nije i to regulisano). U�eš�e u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitka kod DNO Isto kako svi �lanovi društva imaju pravo upravljanja i podjele dobiti, tako isto imaju obavezu u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka. Zakonom je regulisano da svi �lanovi ravnomjerno u�estvuju u snošenju gubitka. Nikakvim ugovorm se to ne može promjeniti. Unošenjem klauzule da samo neki �lanovi snose gubitak (lavovske klauzule) bilo bi ništavno i ona ne bi proizvodila nikakva pravna dejstva. Pokrivanje gubitka može se izvršiti na dva na�ina:

- iz dijela dobiti koji pripada svakom �lanu društva - umanjenjem uloga svakog �lana društva �ime dolazi i do smanjenja osnovne glavnice. U

ovom slu�aju dobit se ne�e djeliti �lanovima društva sve dok se u cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.

40.4. Savjesnost i poštenje partnera DNO U ovim društvima savjesnost i poštenje su jako naglašeni više nego u ostlim društvima.

Str. 34

S.Keško 2003/2004

Za ocjenu savjesnosti i poštenja primjenju se: - pravila objektivnog prava - odredbe osniva�kog ugovora - poslovni obi�aji i - uobi�ajeno povjerenje koje postoji me�u pratnerima.

Savjesno postupanje se odre�uje na dva na�ina:

1. princip – da li bi u takvoj situaciji �lan društva postupao i sa svojom imovinom 2. princip – koji sve više preovladava, da �lan društva mora postupati u skladu sa

razumnom prosudbom najboljeg interesa društva i �lanova društva (objektivni kriterij) 40.5. Zabrana konkurencije �lanovima DNO �lan društva dno ne može biti:

- �lan društva u drugom dno - niti komplemetar u drugom društvu kd - ne može biti �lan nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom društvu ako je to drugo

društvo konkurent ili bi to moglo biti - ne može poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??)

Naš zakon (ZOP) ne sadrži konkretno rješenje o zabrani konkurencije postoji samo opšta klauzula koja vrijedi za sve vrste društva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u društvu ne može biti osniva� drugog društva koje obavlja istu djelatnost, niti u drugom društvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju. Zabrana se može protegnuti do godinu dana prestanka �lanstva. 40.6. Upravljanje javnim trgova�kim društvom (DNO) Upravljanje u javnom trgova�kom društvu vrše ulaga�i, tj. �lanovi (uži krug ljudi - do 5, zato se naziva zatvorena firma). Mogu�a su tri modela upravljanja u dno i to:

- Svi �lanovi jednako i ravnopravno – (jednoglasne odluke) – Ukoliko jedan �lan ne bi vršio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati

- Jedan ili više �lanova (ugovor o osnivanju) – (opšta saglasnost) - Jedan ili više �lanova + tre�e lice

Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na tre�e lice reguliše se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi �lanovi društva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odri�e upravljanja, trajno ne može prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na tre�e lice Ugovorom o osnivanju reguliše se i na�in donošenja odluka (jednoglasno ili opšta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i �lan i zastupnik i njihova mišljenja se razlikuju uzima se u obzir glas �lana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa) Vo�enje poslova javnog trgova�kog društva Vo�enje poslova društva obuhvata:

- organizovanje procesa rada, - rukovo�enje radom i poslovanjem u društvu, - zastupanje i predstavljanje i - odgovornost za zakonitost rada društva.

Za društva personalnog tipa vrijede ovi osnovni principi: 1. vo�enje poslova društva, tj. vršenje funkcije poslovodstva, mora biti organizovano jer to

zahtijeva sama priroda trgova�kog društva kao pravnog lica; 2. pravno, funkcija poslovodstva može biti spojena sa vršenjem funkcije upravljanja, ali i ne

mora; 3. poslovodni organ može �initi i lice ili lica koja nisu �lanovi društva.

Poslovodni organ može biti: - inokosan ako funkciju poslovodstva obavlja samo jedno lice, i - kolegijalni poslovodni organ je onda kada funkciju vo�enja društva vrši istovremeno i

ravnopravno više lica. Dakle menadžment (vo�enje poslova) u dno može biti:

1. svi koji upravljaju 2. jedan ili više �lanova društva 3. �lanovi društva + tre�e lice 4. angažovano tre�e lice

Zastupanje i predstavljanje javnog trgova�kog društva

Str. 35

S.Keško 2003/2004

Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za ra�un društva usmjerene prema tre�im licima u pravnom prometu. Zastupanje društva može biti slijede�e:

- svi �lanovi društva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili više �lanova ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izri�ito isklju�eni. Savki �lan može samostalno bez saglasnosti drugih zaklju�ivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za ra�un i u ime društva. Takvi akti pravo obavezuju društvo

- ukoliko jedan ili više �lanova obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju može se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih �lanova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaklju�en, a savjesno tre�e lice ima pravo na pravi�nu naknadu.

- Prema ZOP ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ �lanovi društva su isklju�eni iz zastupanja.

- ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograni�enja zastupanja poslovodnog organa ili javnih drugara. U slu�aju prekora�enja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava.

40.7. Imovinska odgovornost za obaveze javnog trgova�kog društva (dno) Opšte je pravilo trgova�kog prava da za svoje obaveze u prometu pravno lice odgovara svojom imovinom. Za obaveze javnog trgova�kog društva (dno) prema povjeriocima odgovara društvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov �lan po zakonu odgovara neograni�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. (imovinska odgovornost ne može se isklju�iti nikakvim ugovorom jer bi bila protivna zakonu). Osnovne karakteristike odgovornosti �lanova (partnera) dno:

- odgovornsot je zakonska i ne može se isklju�iti - �lanovi odgovaraju neograni�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom - �lan odgovara samo svojom li�nom imovinom, ali ne i imovinom drugih lica sa kojima živi - �lan odgovara za sve obaveze društva: zakonske, ugovorne i vanugovorne - u slu�aju prestanka �lanstva (istupanje i isklju�enje), �lan odgovara za obaveze koje su

nastale dok je bio �lan - novi �lanovi odgovaraju za obaveze nastale poslije njihovog stupanja

40.8. Prestanak �lanstva u javnom trgova�kom društvu (dno) Tri su osnovna na�ina prestanka �lanstva u dno:

1. voljni – zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaklju�enom ugovoru

• prenosom udjela na jedno ili više lica, postoje�ih ili novih • nastankom razloga predvi�enog ugovorm o osnivanju (npr. završetkom poslovnog

poduhvata) • sporazumno izme�u onoga koji istupa i onih koji ostaju • jednostranim raskidom ugovora – pismenom obavješ�u. (ukoliko pitanja za ovaj slu�aj

nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) – nema povla�enja uloga nego samo obešte�enje nov�ana naknada.

2. nevoljni – isklju�enje iz društva (na�in, razlozi i ostala pitanja isklju�enja trebala bi se riješiti ugovorom o osnivanju ) .

3. prirodni – smrt, bolest, trajni invaliditet – za fizi�ka lica, sta�aj ili likvidacija za pravno lice Promjena oblika javnog trgova�kog društva (dno) Promjena oblika dno je jedan od na�ina prestanka društva, ali bez njegove likvidacije tj. mjenja se identitet pravne li�nosti, dok imovina i sve poslovne funkcije ostaju. Do promjene oblika dolazi:

1. voljom �lanova – odluka jednoglasna i moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno misli se na zakonski mimimim osnovne glavnice – 50.000 KM za kd (pogrešno prof. – nema zakonskog minimuma)– 2.000 KM doo - za DD po novom mislim da je 50.000 KM)

2. po sili zakona – ako ostane samo 1 �lan – može nastaviti kao djl Prestanak društva dno (javnog trgova�kog društva) Društvo može prestati na jedan od slijede�ih na�ina:

1. redovna likvidacija ili ste�aj

Str. 36

S.Keško 2003/2004

2. promjena oblika društva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "društvo

razi�e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre�eno vrijeme 5. u drugim slu�ajevima (ste�aj nad �lanom društva, smrt svih �lanova –nesre�a itd.)

41. KOMANDITNO DRIŠTVO Pojam KD Komanditno društvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovora dva ili više lica u koje uni ulažu svoje uloge radi obavljanja poslovne aktivnosti i sticanja dobiti. Društvo se vodi pod personalnim imenom (firmom)u kojem KOMPLEMENTARI upravljaju i dogovaraju za obaveze društva, solidarno neograni�eno cjelokupnom svojom imovinom, dok KOMANDITORI niti upravljaju niti odgovaraju za obaveze društva. Karakteristike KD

- pravno lice - koje se osniva na bazi ugovora 2 ili više lica - najmanje 2 �lana od kojih bar jedan mora biti komplementar (javni drugar, javni ortak) i bar

jedan komanditor (tajni drugar, tajni partner) - komplementar i komanditor imaju razli�ite statuse - personalna firma – vodi se i posluje pod imenom (prezimenom) komplementara – ime

komanditora ne smije biti u nazivu, a ako se to u�ini odgovara isto kao komplementar - koja obavlja registrovanu djelatnost radi sticanja dobiti - komplementari upravljaju, vode i zastupaju društvo - komplementari odgovaraju neograbi�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze

društva - komanditori ne upravljaju i ne odgovaraju za obaveze društva, snose rizik do iznosa svog

uloga - ulozi komanditora moraju biti isklju�ivo u novcu.

Osnivanje KD DNO i KD se ne mogu formirati u oblasti bankarstva, osiguranja, investicionih fondova berzi. 1. Osniva�i - najmanji broj osniva�a su dva lica, dok maksimalan broj nije odre�en. Osniva�i mogu

biti u ulozi komplementara: pravna lica (drugo društvo, udruženje itd) ili fizi�ka lica koja imaju poslovnu sposobnost, dok u ulozi komanditora mogu biti samo fizi�ka licai

2. Akt o osnivanju je Ugovor o osnivanju koji mora biti u pismenoj formi (ne mora biti ovjeren). U ugovor se unose bitni elementi (koje je zakon izri�ito odredio) i fakultativni (po volji osniva�a). Bitni elementi su:

a. naziv, sjedište i adresa (firme) b. imena i adrese, sjedišta osniva�a (i komplementara i komanditora) c. djelatnost kojom se društvo bavi d. iznos osnovnog kapitala e. pojedina�ne uloge osniva�a f. prava i obaveze �lanova društva (upravljanje, vo�enje i zastupanje) g. podjela dobit h. prava komanditora na obavještavanjei i. pravne posljedice neuspjelog osnivanja j. rješavanje sporova

3. registracija – lice sti�e status pravnog lica upisom u sudski registar 4. uplata odnosno unošenje osniva�kog kapitala svakog �lana u cjelosti od kojeg se formira

osnovni kapital društva. U knjizi je kao osnovni kapital navedeno 50.000KM što je greška prema predavanjima profesora. Rok za unošenje je ugovorom odre�en, a ukoliko nije odna je to dva mjeseca poslije registracije

5. ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvršene usluge (po predavanjima profesora) za komplementare dok komaniditori mogu samo ulagati novac (po našem pravu).

41.1. Ulozi u KD

Str. 37

S.Keško 2003/2004

Svaki osniva� u svojstvu komplementara ili komanditora unosi neki prinos kao svoj trajni ulog. Kod komplementara važi isto pravilo kao kod dno. (ulog mogu biti stvari, prava, novac i usluge). Komanditori po našem pravu mogu ulagati samo novac i ne moraju biti isti djelovi. Raspolaganje udjelima u KD Udio je skup prava koja pripadaju �lanu društva po osnovu uloga. Komplementari imaju imovinska i upravlja�ka, dok komanditori samo imovinska prava. Imovinska prava su pravo na dobit, u�eš�e u ostatku ste�ajne mase, pravo pre�e kupovine. Upravlja�ka prava su zastupanje, u�eš�e u radu organa, upravljanje, izbor u organe. I �lanovi KD mogu vršiti transfer svojih udjela na druge �lanove unutar društva (interni prenos) i na lica izvan društva (externi prenos)

� Ukoliko se prenos vrši izme�u komplementara vrijedi ugovorna autonomija kao kod DNO. � Ukoliko komplementar prenosi udio na lica izvan društva ili komanditore ugovorna sloboda je

ograni�ena. Komplementari imaju pravo pre�e kupovine. Potrebna saglasnost svih komplementara. Sticalac udjela postaje komplementar.

� Komanditor prenosi svoj udio na komplementara. Komplementar zadržava svoj status. � Komanditor prenosi svoj udio tre�e lice. Komplementari i komanditori ne moraju imati

prioritetna prava u sticanju udjela, mada se može ugovorm regulisati. Isto tako, pošto se radi samo o imovinskim pravima, ako ugovorom nije regulisano ne treba mu saglasnost ostalih �lanova društva. Sticalac postaje komanditor.

Komplemenar i komanditor mogu založiti svoj udio. Kada komplementar zalaže potrebna mu je saglasnost svih komplementara, dok komanditoru ne treba saglasnost ostalih �lanova društva. U�eš�e u dobiti KD Obje kategorije �lanova društva u�estvuju u raspodjeli dobiti (pošto se radi o imovinskom pravu). U pogledu na�ina, vremena i distribucije dobiti mjeredavan je ugovor o osnivanju društva. Postoje razli�ita rješenja raspodjele dobiti:

1. prema glavama – svima jednako 2. prema kapitalu 3. kombinovano – na osnovu okolnosti – srazmjerno ulozima i doprinosu – tamo gdje su vlasnici

ujedno i zaposleni. Ukoliko se �lanovi ne mogu dogovoriti o raspodjeli dobiti onda sud odre�uje podjelu dobiti. Isto kao u dno �lanovi društva mogu imati svoje personalne ra�une gdje se evidentiraju njihovi ulozi, ispla�ene akontacije, pokrivanje gubitka, ispla�ena dobit itd. Dobit se ne ispla�uje dok se ne namiri iznos osnovne glaavnice. (Kada je gubitak ranije pokriven iz osnovnog kapitala) 41.2. Zabrana konkurencije �lanovima kd Za komplementare važi isto pravilo kao za �lanove dno što zna�i da komplementar kd-a ne može biti:

- �lan društva u drugom dno - niti komplemetar u drugom kd - ne može biti �lan nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom društvu ako je to drugo

društvo konkurent ili bi to moglo biti - ne može poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??)

Za komanditore u uporednim pravima postoje razli�ita rješenja, ali se može zaklju�iti da u na�elu i za ovu kategoriju �lanova postoji zabrana i ona se ure�uje autonomnim pravilima Upravljanje kd Komplmentari upravljaju kd i rješenja su kao kod dno:

1. Svi �lanovi jednako i ravnopravno – (jednoglasne odluke) – Ukoliko jedan �lan ne bi vršio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati

2. da formiraju poseban organ upravljanja - Jedan ili više �lanova (ugovor o osnivanju) – (opšta saglasnost) - Jedan ili više �lanova + tre�e lice

Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na tre�e lice reguliše se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi �lanovi društva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odri�e upravljanja, trajno ne može prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na tre�e lice

Str. 38

S.Keško 2003/2004

Ugovorom o osnivanju reguliše se i na�in donošenja odluka (jednoglasno ili opšta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i �lan i zastupnik i njihova mišljenja se razlikuju uzima se u obzir glas �lana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa) Komanditori ne mogu upravljati KD, ali u odre�enim situacijama (npr. ako predstavljaju 20% kapitala osnovne glavnice) imaju pravo zahtjevati zazivanje i donošenje odluke organa upravljanja. 41.3. Pravni odnosi kd i �lanova prema tre�im licima u prometu To su zastupanje i imovinsko-pravna odgovornost za obaveze komanditnog društva.

1. Zastupanje – jedan ili više komplementara zastupa kd Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za ra�un društva usmjerene prema tre�im licima u pravnom prometu.

- svi komplementari društva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili više komplementara ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izri�ito isklju�eni. Savki komplementar može samostalno bez saglasnosti drugih zaklju�ivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za ra�un i u ime društva. Takvi akti pravno obavezuju društvo

- ukoliko jedan ili više komplementara obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju može se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih �lanova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju prilokom zastupanja �lana koji nije u poslovodnom organu. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaklju�en, a savjesno tre�e lice ima pravo na pravi�nu naknadu.

- Prema ZOPD ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ �lanovi društva su isklju�eni iz zastupanja.

- Komanditori ne mogu zastupati kd - ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograni�enja zastupanja poslovodnog organa ili

javnih drugara. U slu�aju prekora�enja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava. Imovinsko pravna odgovornost u KD

- komplementari odgovaraju neograbi�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze društva

- komanditori ne odgovaraju za obaveze društva, snose rizik do iznosa svog uloga. Izuzetak je da odgovaraju ukoliko u potpunosti nije uplatio svoj osniva�ki ulog.

41.4. Prestanak �lanstva u kd Ista pravila važe i za komplentare i komanditore, mada se ugovorm može i druga�ije riješiti. Tri su osnovna na�ina prestanka �lanstva u dno:

1. voljni – zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaklju�enom ugovoru

• prenosom udjela na jedno ili više lica, postoje�ih ili novih • nastankom razloga predvi�enog ugovorm o osnivanju (npr. završetkom poslovnog

poduhvata) • sporazumno izme�u onoga koji istupa i onih koji ostaju • jednostranim raskidom ugovora – pismenom obavješ�u. (ukoliko pitanja za ovaj slu�aj

nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) – nema povla�enja uloga nego samo obešte�enje nov�ana naknada.

2. nevoljni – isklju�enje iz društva (na�in, razlozi i ostala pitanja isklju�enja trebala bi se riješiti ugovorom o osnivanju ) .

3. prirodni – smrt, bolest, trajni invaliditet – za fizi�ka lica, sta�aj ili likvidacija za pravno lice samo za komplementara je komanditor ne može biti pravno lice.

Promjena oblika društva –kd

- sporazumna - Komplementari su ti koji upravljaju i mogu donijeti odluku o promjeni oblika društva.

- po sili zakona – a to može biti u tri slu�aja: • prestanak �lanstva svih komlementara – može nastaviti kao djl, doo ili dd • prestanak �lanstva svih komanditora – može nastaviti kao dno ili djl • izdavanjem dionica od strane kd – nastavlja kao kdd (kad) – komanditori postaju

dioni�ari.

Str. 39

S.Keško 2003/2004

Prestanak društva kd Društvo može prestati na jedan od slijede�ih na�ina:

1. redovna likvidacija ili ste�aj 2. promjena oblika društva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "društvo

razi�e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre�eno vrijeme 5. u drugim slu�ajevima (ste�aj nad komplementarom društva, smrt svih komplementara –

nesre�a itd.) Prestanak �lanstva svih komanditora ne bi trebalo da uti�e na postojanje društva nego samo na promjenu oblika, pa bi ovo pitanje trebalo riješiti ugovorom o sonivanju. 42. KOMANDITNO DRUŠTVO NA AKCIJE (kad ili kdd)

- to je kombinacija komnditnog i dioni�kog durštva - odnosno društvo lica i kapitala (pravna priroda) - koje se osniva na osnovu ugovora izme�u dva ili više lice, gdje je bar jedno lice

komplementar, a drugo lice komanditor koji posjeduje dionice. - komplementar odgovara neograni�eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom - komanditor ima isti status kao dioni�ar u dioni�kom društvu i na njega se primjenju pravila koja

važe za dd - komanditor osniva�ke akcije može uplatiti samo u novcu, ali akcije narednih serija može

otkupljivati u naturi - na komplementare se primjenjuju pravila koja važe za komplementare u kd, a za komadnitore

pravila koja važe za dioni�are. Osnivanje kdd (KAD)

1. osnivanjem 2. promjenom oblika

Elementi osnivanja isti kao kod komanditnog društva (obi�nog – prostog), samo što akt o osnivanju - ugovor pored elemenata koje sadrži za kd mora još da sadrži

- odredbe o dionicama – vrsta, serija, prava komanditora, raspodjela akcija, njihov prenos, itd. - ukoliko komanditori-doini�ari u�estvuju u upravljanju potrebno je njihove odnose riješiti sa

komplementarima Osnovni kapital sastoji se iz dva dijela dio komplementara i dio komanditora (akcije), koji �e to odnos biti zakonom nije odre�en i ne uti�e na pravnu prirodu društva. Upravljanje KDD (Kad) Komplementari upravljaju društvom, ali pošto se obi�no radi o velikom broju akcionara – oni osnivaju skupštinu preko koje donose odluke. Da bi odluka skuštine bila punovažna potrebna je saglasnost komplementara. Ako je izdato više vrsta dionica tada se formiraju skupštine po klasama. Komanditori na skupštinama odlu�uju prema broju dionica. Zastupanje KDD-a Komplementari odnosno poslovodni organ zastupa KD. Komanditori mogu biti �lanovi kolegijalnog poslovodnog organa, ali ako se na ovo društvo primjenjuju pravila o prostom kd ono ne može preduzimati externe pravne radnje, samo pravne radnje internog karaktera. Slu�aj u našem pravu. Dok kod prava gdje je ovo društvo svrstano u društvo kapitala postoje druga rješenja. 43. DOO – Društvo sa ograni�enomodgovornoš�u Pojam doo

Str. 40

S.Keško 2003/2004

Relativno je novijeg datuma. Prvi put zakonski regulisano 1892.g u Njema�koj. To je poseban oblik trgova�kog društva u koje jedan ili više lica , pravna i/ili fizi�ka, trajno ulažu svoje uloge konstituišu�i ugovorom utvr�enu osnovnu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome �lanovi na odgovaraju za obaveze društva. Poslovni rizik postoji u slu�aju gubitka ili ste�aja društva do visine uloga. Karakteristike doo

1. minimalni iznos osnovne glavnice je 2.000 KM, 2. pored ugovora o osnivanju, društvo je obavezno imati statut, kao najviši organizaciono-pravni

ak, što nije slu�aj sa društvima personalnog tipat; 3. postojanje odre�enih limitacija u raspolaganju udjelima; 4. organi upravljanja (skupština, upravni odbor i nadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj

osnovi; 5. doo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom. �lanovi društva pravno

neodgovaraju Pravni položaj doo Postoje 3 shvatanja o pravnom položaju doo

1. to je posbena vrsta orta�kog društva jer su personalni elementi jako naglašeni kao npr. • �lanovi društva su li�no angažovani u društvu • osniva ga manji broj bez javnog poziva na upis uloga • �lanovi vode i upravljaju društvom • izvjesna ograni�enja u raspolaganju udjelima (bilo da us utvr�ena zakonski ili

ugovorom) 2. to je posbena vrsta akcionarskog društva

• osnovna glavnica je djeljiva (sastoji se od više manjih uloga) • ograni�en poslovni rizik • zakon odredio minimalan iznos osnovne glavnice • društvo ima statut

3. to je mješavina orta�kog i akcionarskog društva 43.1. Osnivanje doo Društvo mogu osnovati jedan ili više lica, pravna i/ili fizi�ka, doma�a ili strana. (Po novom ZPD doo može osnovati i jedno lice) Za osnivanje doo potrebna su dva uslova:

- zaklju�enje ugovora o osnivanju, odnosno osniva�ki akt i - ulaganje osnovne glavnice u iznosu odre�enom ugovorom.

Osniva�i zaklju�uju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji ima karakter privatno-pravnog akta. Obavezni elementi ugovora su:

- imena osniva�a, - firma i sjedište firme, - djelatnost društva, - odredbe o kapitalu (iznos osnovne glavnice, iznosi pojedina�nih uloga osniva�a..) - podjela dobiti, - upravljanje i vo�enje - rješavanje sporova - itd.

Društvo je pravno osnovano kada je upisano u sudski registar, i od tog momenta sti�e pravnu i poslovnu sposobnost. Pored registracije (upisa) doo da bi moglo po�eti obavljati registrovanu djelatnost potrebno je da ispuni i dodatne uslove. Tu se misli na dobijanje odgovaraju�ih dokumenata o ispunjavanju tehni�kih, higijenskih, zdravstvenih, ekoloških i drugih uslova saglasno propisima za pojedine vrste djelatnosti. Statut doo Doo mora da ima svoj statut. On nije uslov za osnivanje društva, ali se mora deponovati kod registracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa društva u registar. Statut donose osniva�i. (Mogu i

Str. 41

S.Keško 2003/2004

preko svojih punom�nika). Pošto ga ne potpisuju svi �lanovi bilo bi potrebno da se sudu predaju i dokazi da je statut usvojen na na�in predvi�en društvenim ugovorom. Statut sadrži obavezne i fakultativne elemente. Obavezni su odre�eni zakonom, dok se fakultativni unose voljom osniva�a. Obavezni sadržaj statuta je ovaj:

- firma, - sjedište i djelatnost društva; - iznos osnovne glavnice; - udjeli-vrsta i veli�ina, raspolaganje, povla�enje, ograni�enja u prenosu i dr.; - podjela dobiti, - snošenje rizika i gubitaka; - upravljanje i vo�enje poslova društva; - istupanje i isklju�enje �lana, - promjena oblika statusne promjene i prestanak društva; - izmjene i dopune statuta.

Kao fakultativni elementi statuta mogu se navesti npr.:znak društva,naslje�ivanje firme… Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se društvo tretira kao društvo-institucija. Uslu�aju kolizije odredbi statuta sa odredbama ugovora prednost se daje statutu. 43.2. Imovina i osnovna glavnica doo Osnovna glavnica ili osnovni kapital predstavlja imovinu izraženu u novcu koja je utvr�ena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz uloga osniva�a i podijeljena na udjele. Kada društvo pove�ava ili smanjuje osnovnu glavnicu, te promjene se upisuju u statut .Padne li vrijednost osnovne glavnice ispod zakonskog minimuma, moraju se vršiti odgovaraju�e promjene društva. Najniži iznos osnovne glavnice odre�en je zakonom 2.000 KM. Cijeli iznos osnovne glavnice mora biti upla�en do momenta upisa društva u sudski registar što zna�i da nema sukcesivnog na�ina osnivanja društva. Pove�anje glavnice može biti pove�anjem uloga postoje�ih �lanova ili ulozima od strane novih �lanova (investiranjem) Ulog može biti u stvarima, pravima i novcu. Naš zakon ne predvi�a ulog u radu, izvršenim uslugama. Udjeli u doo Na osnovu uloga �lanovi društva sti�u udjele. Na udjele ne izdaju se akcije nego odgovaraju�e pismene potvrde. Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izražavaju u procentima. Raspolaganje udjelima vrši se ustupanjem udjela(cesijom). Ukoliko se radi u unutrašnjem prenosu onda je prenos slovodan stim da se mogu postaviti odre�ena ograni�enja radi spre�avanja maojorizacije. �lanovi društva imaju pravo pre�e kupovine. Kod externog prenosa na lice izvan društva, potreban je pristanak svih �lanovi ili odre�ene ve�ine �lanova. Udjeli se ne mogu povu�i, ali se ugovorom mogu utvrditi odre�ene situacije kada je mogu�e povu�i udjel zbog interesa društva. Podjela dobiti u doo Podjela dobiti je u sferi ugovorne autonomije (društveni ugovor) i autonomne regulative (statut). U�eš�e u dobitku društva je imovinsko pravo �lana društva. �lanovi u�estvuju u podjeli dobiti srazmjerno visini svog uloga (može i prema okolnostima kad su �lanovi društva zaposleniu doo). �lan društva ne u�estvuje u podjeli ste�ajne mase, nego u podjeli ostatka ste�ajne mase (�iste aktive) nakon podmirenja svih obaveza društva u ste�aju. 43.3. Zabrana konkurencije u doo Veoma je usko regulisana zakonom. Odnosi se samo na lica koja obavljaju poslovodnu funkciju (kolektivnu ili individualnu) i to:

- da ne mogu osnovati drugo društvo ili u drugom društvu obavljati poslovodnu funkciju ako ta društva obavljaju istu djelatnost kao i društvo u kome vrše poslovodnu funkciju.

- zabrana traje za vrijeme dok obavlja poslovodnu funkciju i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije.

Ugovorom ili statutom može se prošitiri ova klauzula zabrane konkurencije Prestanak �lanstva u doo

Str. 42

S.Keško 2003/2004

- voljno - nevoljno - prirodno

Isklju�eni �lan ima pravu na naknadu procjenjene tržišne vrijednosti uloga u momentu istupanja. Promjena oblika doo Sve što je re�eno za kdd važi i za doo. Doo naj�eš�e mijenja oblik u dioni�ko društvo. Ukoliko se broj �lanova svede na jednog, mijenja oblik u djl (silom zakona mora mijenjati oblik) Prestanak društva doo Društvo može prestati na jedan od slijede�ih na�ina:

1. redovna likvidacija ili ste�aj 2. promjena oblika društva – odlukom �lanova - skupštine 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donese odluka da se "društvo

razi�e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre�eno vrijeme 5. kada glavnica padne ispod zakonskog minimuma a nije namirena niti postoji odluka da �e biti

namirena u nekom razumnom roku. 44. DJL (Ukinuto novim Zakonom o privrednim društvima ) To je društvo koje je osnovano i u principu vo�eno od jednog lica za �ije obaveze njegov vlasnik ne odgovara, osim u slu�aju stvaranja privida pravne li�nosti. Karakteristike djl

1. osniva� i vlasnik je samo jedno lice (fizi�ko ili pravno, doma�e ili strano) 2. osniva�ki i ujedno organizaciono-pravni akt je odluka o osnivanju 3. statut nije obavezan 4. Zakonski minimum osnovne glavnice je 2000 KM 5. društvom upravlja jedan vlasnik, a dolukom o osnivanju vo�enje poslova može biti povjereno

jednom licu ili kolektivnom organu 6. raspolaganje udjelima je slobodno 7. za svoje obaveze društvo odgovara cjelokupnom imovinom. vlasnik ne odgovara, on snosi

poslovni rizik do visine uloga. Vlasnik odgovara samo u slu�aju da probije pravni subjektivitet društva i stvori privid pravnog identiteta. (mješanjem imovine društva sa svojom imovinom, zloupotrijebio imovinu društva radi li�ne koristi)

Osnivanje djl Osniva�ki akt je odluka o osnivanju koja mora da sadrži bitne elemente (koje je zakon propisao) i fakultativne. Bitni elementi odluke su:

- ime osniva�a - firma i sjedište društva - djelatnost društva - iznos osnovne glavnice - poslovodni organ - unutrašnja organizacija - trajanje i prestanak društva - na�in izmjena i dopuna odluke

Prema našem zakonu osniva�ki ulog mora biti u novcu i minimalni iznos je 2000 KM. U uporednim pravima postoje i druge mogu�nosti. Kasniji ulozi mogu biti i u naturi. Pored registracije prije po�etka obavljanja djelatnosti društvo mora prikupiti odgovaraju�e dozvole o zadovoljavanju higijenskih, tehni�kih, ekoloških i drugih uslova. 45. DIONI�KO DRUŠTVO/AKCIONARSKO DRUŠTVO Pojam dd To je

- pravno lice- društvo kapitala - osnovano osniva�kim aktom jednog (onda je odluka) ili više lica (onda je ugovor),

- da obavlja registrovanu djelatnost

Str. 43

S.Keško 2003/2004

- �iji je osnovni kapital podjeljen na dionice (akcije – koje ne moraju imati istu nominalnu vrijednost)

- gdje su zakonom utvr�eni organi upravljanja - pri �emu društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom, - što zna�i da dioni�ari imaju ograni�en poslovni rizik – samo ulog.

Ovaj tip društva emituje vlastite dionice što jedino još može komoditno društvo na akcije, ostala društva ne mogu emitovati dionice mogu ih kupovati. Dionice (vrijedonosni papiri) imaju tržišnu vrijednost. Najniža nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. Kapital koji društvo usisava od više stotina ulaga�a (kontributora) namjenjen je zavelike poslovne poduhvate – investiranje. Društvo je tako pravno postavljeno da dioni�ari operativno ne upravljaju kompanijom – pravno su razdovjeni. Obi�no nisu ni zaposleni, ali u manjem obimu to se ipak dešava. Karakteristike dd

- broj osniva�a – jedan ili više - Osnovni kapital zakon odredio najniži u našem pravu 50.000 KM (?? upla�en u novcu). Za

finansijske institucije (banke, itd) on je mnogo ve�i. - osnovna glavnica podjeljena na dijelove – dionice. Najniža nominalna vrijednost dionice kod

nas je 10 KM. - prenos akcija je slobodan,i po pravilu se vrši na berzama, i drugim organizovanim tržištima

kapitala, te neposrednim pogodbama; Zakon daje i mogu�nost nekih organi�enja. Odlukom o emisiji dionica koju odobrava komisija za dionice mogu se uvesti ograni�enja o prenosu dionica.

- zakon izri�ito zahtijeva da se u akcionarskom društvu organizuje upravljanje i vo�enje poslova, formiraju organi upravljanja, kontrole i poslovodstva, bilo od �lanova društva ili na profesionalnoj osnovi.

- za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ulaga�i snose ograni�en poslovni rizik, do visine svojih uloga;

- pored osniva�kog akta, akcionarsko društvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda i dostavlja Komisiji za vrijedonosne papire. Prvi statut novoosnovanog društva donosi skupština dioni�ara.

45.1. Pravna priroda dd Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je DD po svojoj pravnoj prirodi društvo-institucija iz slijede�ih razloga:

- dioni�ari nisu ili ne moraju biti vezani za društvo kao kod ostalih tipova - zakonski minimum osnovnog kapitala je relativno visok - uslovi i na�in pove�avanja ili smanjenja kapitala su zakonom regulisani - emisija i prodaja dionica karakteristika je ovog društva (kdd još samo to ima) - emisija dionica je pod strogom kontrolom nadležnog organa - premjena vlasnika dionice ne uti�e na poslovanje društva - društvo je obavezno imati statut - društvo je obavezno imati organe upravljanja, vo�enja i kontrole

45.2. Osnivanje DD - Osniva�i – jedan ili više lica (pravna ili fizi�ka, doma�a ili strana), lica koja kasnije kupe dionice

nisu osniva�i ve� ulaga�i. - Osniva�ki akt – odluka ako je jedno lice ili ugovor ako je više lica. Bitni elementi osniva�kog

akta su: • imena osniva�a • ukupan iznos osnovne glavnice • pove�anje i smanjenje osnovne glavnice – upisani kapital • klase dionica, broj dionica i nominalne vrijednosti • mjesto vrijeme i rok upisa i uplate dionica • upute na prava i obaveze dioni�ara • procjenjenu vrijednost uloga u stvarima i pravima. • odredbe o osniva�koj skupštini, • uslove i na�in podjele dobiti

Str. 44

S.Keško 2003/2004

• rješavanje sporova - da bi se osnovalo DD mora postojati odobrenje Komisije za vrijedonosne papire - Uplata – unošenje uloga 50.000 KM - Upotrebna dozvola nije uslov za osnivanje nego za po�etak obavljanja djelatnosti.

NA�INI OSNIVANJA DD

- simultano (istovremeno) - sukcesivno (postupno)

45.3. Simultano osnivanje DD - istovremeno

- podrazumjeva da samo osniva�i upisuju (izvrše supskripciju) i upla�uju sve dionice bez upu�ivanja javnog poziva. To je relativno uži krug osniva�a (u knjizi do 40 osniva�a)

- momentom potpisivanja odluke ili ugovora smatra se da su osniva�i upisali (subskribovali) dionice.

- zatim se obavještava Komisija za vrijedonosne papire o upisu dionica - Kod ovog osnivanja mora zaklju�en ugovor za bankom – depozitorom – kod koje �e se vršiti

uplate dionica. Banke mogu imati i promotivnu ulogu, kao i ulogu finansijskog savjetnika. - Zaklju�uje se ugovor sa registrom za vrijedonosne papire. Sve dionice moraju biti upla�ene, a

ostali ulozi u potpunosti uneseni. - banka dostavlja izvještaj Komisiji za vrijedonosne papire da su sve dionice upla�ene ili ne - na osnovu �ega Komisija za vrijedonosne papire izdaje rješenje o uspjelom ili neuspjelom

osnivanju - Održava se osniva�ka skupština - Poslije osniva�ke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za

vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje Prednosti simultanog osnivanja dioni�kog društva

- to je brže, jednostavnije i jeftinije - koristi se pri osnivanju manjih i srednjih firmi - kada za osnivanje i po�etak rada društva nije potreban veliki kapital - ne podrazumjeva prisustvo javnosti (javnost je pri osnivanju isklju�ena) - upravljanje i vo�enje društva je u krugu osniva�a - ovako se formira "zatvorena" kompanija kontrolisana od užeg kruga lica

45.4. Sukcesivni (postepeni) na�in osnivanja društva

Podrazumjeva takvo osnivanje društva gdje jedan dionica upisuju osniva�i, a drugi dio ostala zainteresovana lica na osnovu javnog poziva (ne može se sve ponuditi publici pri osnivanju, a kasnije može) Postupak - osniva�i donose osniva�ki akt - upu�uje se zahtjev Komisiji za vrijedonosne papire, radi dobijanja odobrenja za objavljivanje

izvoda i javnog poziva - uz zahtjev se dostavlja:

• ugovor o osnivanju

• nacrt statuta

• prijedlog prospekta

• i drugi potrebni akti - Komisija nakon prijema zahtjeva u roku od 30 dana po prijemu zahtjeva izdaje dozvolu za

emisiju dionica ili ako zahtjev ne ispunjava sve zakonom propisane elemente može se odbiti. - Po dobijanju rješenja objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica - Subskripcija akcije vrši se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica. - Poslije uspjelog upisa odnosno rješenja Komisije za vrijedonosne papire o uspjelom spjelom

osnivanju - Održava se osniva�ka skupština - Poslije osniva�ke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za

vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje. Prospekt kod suksecivnog osnivanja dioni�kog društva Javni poziv uklju�uje prospekt, koji predstavlja opštu, generalnu ponudu, prijedlog za zaklju�enje ugovora. Sadrži sve bitne elemente ugovora �ijem je zaklju�enju namjenjen:

Str. 45

S.Keško 2003/2004

- podatke o dionici (broj, nominalna vrijednost, prava, mjesto i vrijeme upisa, limitacije u kupovini i prometu itd.)

- pravnom statusu i vlasništvu osniva�a - djelatnosti kojom �e se društvo baviti - izjavu osniva�a

Za ta�nost podataka u prospektu odgovaraju osniva�i, odnosno lice odre�eno ugovorm kao i lica koja su sa�inila prospekt. Upisnica kod osnivanja DD Upisnica je izjava o prihvatanju uslova iz opšte ponude. U nju upisnik unosi broj, vrstu, klasu dionica, iznos koji pristaje da plati do momenta registracije društva, i dr.. Upisi se temelje na ovlaštenjima ponudioca (osniva�a) koja su sadržana u prospektu-ponudi. Ponuda se u cjelosti prihvata ili odbija, što zna�i da se mora potvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Predajom potpisane izjave (upisnice) ovlaštenom licu banke, kao zastupniku osniva�a, zaklju�en je ugovor o ortakluku izme�u osniva�a i upisnika dionica, ali sa društvom nije zaklju�en ugovor jer društvo još nije upisano u registar. Osniva�i odgovaraju solidarno neograni�eno cjelokupnom svojom imovinom do registracije društva. Registracijom društva prestaje ortakluk, a preuzeta prava i obaveze iz orta�kog odnosa prelaze na registrovano društvo. Odgovornost osniva�a iz orta�kog odnosa prestaje ako osniva�ka skuština u cjelosti prihvati izvještaj o osnivanju. Kvalifikovano osnivanje DD Kvalifikovano osnivanje nije poseban na�in osnivanja društva jer to može biti i kod simultanog i kod sukcesivnog na�ina osnivanja. Kvalifikovano osnivanje postoji onda kada osniva�i ugovore da svi ili neki od upisnika, umjesto novcem,svoje akcije plati ulogom u naturi (unošenjem mašina,postrojenja,opreme…) najviše do ¾ osnovne glavnice. Subskripcija dionica To je upis dionica.

1. Vrši se kod banke (depozitara) koju angažuju osniva�i. Izme�u banke i osniva�a sklapa se poseban ugovor o aranžmanu. Banka može da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnji upisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica, a može da preuzme obavezu da upiše preostale akcije koje ne budu upisane �ime garantuje osnivanje društva. Banka za svoje usluge napla�uje proviziju, a kada upisije preostale dionice i posebnu proviziju (garantninu).

2. Lica koja upisuju dionice ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, a naj�eš�e u 3 (1 za upisnika, a 2 za društvo).

3. Upis se vrši na mjestima i u vrijeme odre�eno u javnom pozivu. 4. Upis i uplata mogu biti okon�ani prije isteka roka i to u dva slu�aja: kada je ukupan broj

dionica prije utvr�enog roka i drugi slu�aj kada osniva� donese odluku o prekidu upisa što je unaprijed utvr�eno ugovorom o osnivanju.

5. Osniva�i kod zatvorenog, a depozitar (banka) kod javne ponude dostavljaju pismeni izvještaj koji sadrži broj upisanih i upla�enih dionica Komisiji za vrijedonosne papire.

6. Komisija donosi rješenje kojim javnu ponudu proglašava uspjelom ili neuspjelom. Javna ponuda je uspjela ako su: upisane sve ponu�ene akcije, kada je postupak prekinut na legalan na�in i kada je upisan manji broj akcija. Zakon ne dozvoljava upis i uplatu ve�eg broja akcija nego što je ponu�eno. Takva javna ponuda je neuspjela.

7. Komisija za vrijedonosno papire rješenje dostavlja Registru vrijedonosnih papira FbiH i osniva�ima.

8. Osniva�i su dužni objaviti izvještaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih i upla�enih dionica) ili neuspjeloj emisiji (podatke o na�inu i roku povrata izvršenih uplata).

9. Upisane dionice sa uplatama evidentiraju se kod Registra vrijedonosnih papira. UPLATA DIONICA Uplatu dionica vrše lica koja su ih i upisala, li�no ili putem zastupnika. Uplate se vrše kod banke kod koje je i objavljen upis. Generalno je pravilo da se akcije moraju otkupiti u cjelini i od svakog upisnika u roku ili rokovima koji su odre�eni osniva�kim aktom, a kod javnog upisa prema prospektu i javnom pozivu. Do održavanja osniva�ke skupštine mora biti upla�en iznos koji je unaprijed utvr�en i objavljen, a koji ne smije biti ispod minimalnog iznosa osnovne glavnice (50.000 KM).

Str. 46

S.Keško 2003/2004

Na izvršene uplate do registracije banka izdaje potvrde, a poslije registracije ako se uplate vrše u ratama dioni�arima se mogu izdati privremene akcije (privremene dionice). Dionice se upla�uju u ulozima koji mogu biti u novcu, stvarima i pravima. Uloge u uslugama naš zakon ne dozvoljava. Ulog u novcu upla�uje se u doma�em gotovom novcu ili efektivnim sredstvima pla�anja (�ek, mjenica). Ulozi u novcu moraju iznositi najmanje 1/4 osnovne glavnice. Ulozi u stvarima moraju u cjelosti biti uneseni do registracije društva. Ulozi mogu biti i u pravima (pravo na patent, žig, firmu, model, itd. OSTALA PRAVILA O UPLATI (OTKUPU) DIONICA

1. Uplata nov�anih uloga vrši se na privremeni ra�un za deponovanje uplata jer društvo još nije osnovano. Ovim sredstvima do registracije niko ne može raspolagati. Nakon upisa kapital se stavlja na vlastiti ra�un društva i sa njim mogu raspolagati lica ili lice ovlašteno od osniva�ke skupštine.

2. Ako upisnici akcija ne uplate, odnosno ne unesu svoje uloge ili dio uloga u roku ili zakasne, pla�aju prema ugovoru: kamatu, ugovorenu kaznu, odgovaraju za prouzrokovanje štete. Ukoliko društvo nije osnovano oni odgovarju osniva�ima, a ukoliko je društvo osnovano oni su odgovorni društvu.

3. U postupku osnivanja dioni�kog društva dionice se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti. Isto tako svaka naredna emisija se ne može prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok "druga ruka" i sve naredne, odnosno kupljene dionice se mogu prodavati ispod i iznad nominalne vrijednosti.

4. Ako zakon i ugovor o osnivanju predvi�aju akcionaru se može odgoditi uplata ili unošenje uloga, ali se ne može osloboditi te obaveze.

5. Ako se akcije prodaju iznad nominalne vrijednosti tada upisnik akcija pla�a taj iznos, aggio. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu društva.

6. Aktom o osnivanju mogu se predvidjeti dodatne uplate koje ne ulaze u osnovnu glavnicu. OSNIVA�KA SKUPŠTINA DD Osniva�i su dužni sazvati osniva�ku skupštinu u roku od 60 dana od prijema rješenja KVP kojom se utvr�uje da je emisija uspjela. Ukoliko se ne sazove smatra se da upis dionica nije uspio (�l. 119). Osniva�ka skupština može punovažno da radi i donosi odluke ako joj prisustvuje onaj broj upisnika akcija koji reprezentuje najmanje 50% upisane osnovne glavnice. Ukoliko ne postoji kvorum pa se skupšina ponovo sazove u roku ve�em od 15 a manje od 30 dana i tada je dovoljna zastupljenost od 1/3 ukupnih dionica sa pravom glasa (�l.120) Prije održavanja skupštine osniva�i su dužni upisnicima omogu�iti razgledanje:

- statuta - izvještaja o upisu i uplati dionica - izvještaja o troškovima osnivanja društva - i ostala dokumenta vezana za osnivanje društva

Na skupštini se bira predsjednik, lica koja verifikuju mandate prisutnih i zapisni�ar. Osniva�ka skupština:

- utvršuje da je osnovna glavnica upisana i upla�ena u skladu sa ugovorom o osnivanju i prospektom

- usvaja izvještaj o procjenjenim ulozima u naturi - usvaja izvještaj o troškovima osnivanja društva - donosi statut �iji je nacrt dostavljen Komisiji za vrijedonosne papire - bira upravni i nadzorni odbor

Ako skupština usvoji predložene dokumente tada se mogu preduzeti radnje za upis društva u sudski registar, u protivnom ide se na provjeru svih dokumenata. STATUT DIONI�KOG DRUŠTVA Za razliku od društva personalnog tipa DD obavezno ima statut. Prvi statut donosi osniva�ka skupština. Iako ga donosi osniva�ka skupština on nije uslov za upis društva u sudski registar što nije logi�no. Statut se deponuje kod suda u roku od 15 dana po održavanju skupštine. Kasnije izmjene i dopune statuta se tako�e dostavljaju sudu. Uz statut bilo bi potrebno sudu dostaviti i dokaz da je on usvojen na vjerodostojan na�in. U slu�aju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju prednost se daje statutu. Prema zakonu obavezan sadržaj statuta je:

- firma, sjedište i djelatnost društva

Str. 47

S.Keško 2003/2004

- iznos osnovne glavnice, uloge, te njihova uplata i unošenje - dionice – vrste, klase i serije - prava pojedinih kategorija dioni�ara - prioritete - limitaciju u prenosu dionica - pove�anje i smanjenje osnovne glavnice - na�in i rokove objavljivanja javnog poziva za upis i uplatu dionica - posljedice zakašnjenja i propuštanja uplate - podjelu dobiti i dividende - itd

Statut obi�no sadrži i neke fakultativne elemente: - upravljanje poslovanjem, - zabranu konkurencije - lojalnodst društvu - poslovna tajna - itd..

AKCIJE (DIONICE) Pojam dionice Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti �iji izdavalac može da bude DD ili KDD. U pravnoj literaturi susre�emo tri osnovna zna�enja pojma akcija a to su:

- dionica je nedjeljivi dio osnovnog kapitala (jedinica) – nijedan drugi papir to nije. Lice koje je uplatilo jednu ili više akcija u društvu sa tim dijelom u�estvuje u imovinskim interesima društva.

- Dionica je papir koji daje �lanska prava, što zna�i da ima prava i obaveze �lana, zato se za dionicu kaže da je to korporativni papir. �lanska prava daju samo one dionice koje nose pravo glasa (obi�ne dionice) – votiraju�e. Prava koja nose dionice su: imovinska prava, pravo na upravljanje i druga prava suglsana statutu društva.

- Dionica je vrijedonosni papir i to investicioni, koji može biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom

Pravne karakteristike dionica

1. Izdavalac dionica može biti isklju�ivo DD ili KDD kada je upisano u sudski registar. Za izdavanje dionica potrebna je saglasnost Komisije za vrijedonosne papire

2. Dionica je dugoro�ni investicioni papir �iji je cilj akumulacija kapitala – ne izdaje se na odre�eno vrijeme nego sve dok kompanija postoji. Prikupljeni kapital treba da se koristi za investicije

3. to je masovan papir – izdaje se u velik koli�inama i serijama 4. to je berzanski papir – što zna�i da može imati berzansku kotaciju (dionice odre�enih

kompanija ukoliko ispunjavaju stroge kriterije berze) 5. Dionica je vrijedonosni papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku

od obveznice koja nosi fiksni prihod. 6. Dionice iz prve ruke se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok druga i sve ostale

ruke imaju tržišnu vrijednost koja se obi�no razlikuje od nominalne. 7. To je prenosiv papir - može se vršiti prodaja, zamjena, poklanjati, zalagati itd. Zakon

dozvoljava mogu�nost ograni�enja prenosa, što odobrava Komisija za vrij. Papire 8. Dionica je zamjenjljiva hartija od vrijednosti – kupcu dionice je svejedno koju �e dionicu dobiti

(seriju i kontrolni broj) ako daje ista prava. 9. Akcije iste klase mogu se spajati i djeliti (o �emu odluku donosi skupština). Dionice manje

nominalne vrijednosti spajaju se u dionicu ve�e nominalne vrijednosti. Suprotna radnja je dijeljenje. Dijeljenje se primjenjuje kad tržišna vrijednost dionice dostigne toliku vrijednost da nije dostupna ve�em broju kupaca.

10. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti (misli se na prava iz dionica na više lica – da jedno vrši upravlja�ka, a drugo imovinska – ovlasti se jedno lice kod naslije�a).

PRAVNI IZVORI VRIJEDONOSNIH PAPIRA

1. Zakon o vrijedonosnim papirima - koji se odnosi na dionicu, obveznicu, certifikat (duži od 1 godine). Vrijedonosni papir je isprava ili elektronski zapis bez koga se prava iz tog papira ne

Str. 48

S.Keško 2003/2004

mogu ostvariti niti prenositi. O dionicama evidenciju vodi Registar vrijedonosnih papira i samo je njegov izvještaj mjerodavan

2. Zakon o mjenici 3. Zakon o �eku 4. Zakon o obligacionim odnosima

Bitni sastojci dionice Dionice se vode na ra�unu vlasnika kod registra koji vlasniku izdaje certifikat. Certifikat sadrži:

- ime i prezime odnosno naziv vlasnika ra�una - naziv, sjedište i adresu emitenta - klasu, broj i nominalnu vrijednost dionica

Bitni sastojci dionice su: 1. oznaka da se radi o dionici 2. oznaka klase, redni broj emisije, serijski broj 3. firma i sjedište emitenta 4. Nominalna vrijednost dionice 5. Firma, odnosno ime i prebivalište vlasnika dionice 6. datum sticanja dionice 7. Mjesto i datum izdavanja dionice 8. drugi elementi utvr�eni odlukom o emisiji

OBAVEZE I PRAVA DIONI�ARA Svojstvo akcionara se sti�e upisom u knjigu dioni�ara, a kod nas upisom u registru dionica emitenata. Postoje razli�ite dionice koje nose razli�ita prava i obaveze za dioni�are odnosno za društvo:

- standardna prava i obaveze – koje imaju svaki dioni�ar bez obzira na vrstu i klasu dionice koje ima ili koju je upisao (redovne dionice)

- iznad standardnih – povlaštene (prioritetne, prefercijalne) dionice - ispod standardnih – dividendne dionice – imaju pravo samo na dividendu.

Standardne obaveze dioni�ara su:

1. uplata cijelog iznosa nominalne vrijednosti akcije na na�in kako je utvr�eno ugovorom o osnivanju ili odlukom o emisiji dionica

2. unošenje uloga u cjelosti u stvarima i pravima prije upisa društva u registar 3. prijava sticanja vlasništva na akcijama registar vrijedonosnih papira 4. Prihvatanje konverzije, denominacije, spajanje ili podjelu dionica 5. �uvanje poslovne tajne informicaja koje su ozna�ene kao povjerljive

Standardna prava dioni�ara mogu biti upravlja�ka i imovinska. Upravlja�ka prava dioni�ara su:

1. pravo glasa – po principu 1 dionica 1 glas – dionice iste klase glase na istu nominalnu vrijednost i nose isto glasova

2. u�eš�e u radu i odlu�ivanju skupštine – li�no ili putem punopmo�nika 3. pravo predlaganja kandidata u upravni i nadzorni odbor i pravo da bude izabran 4. informisanje o radu i poslovanju društva 5. uvid u isprave i dokumenta društva o poslovanju 6. pobijanje odluka skupštine društva 7. sticanje certifikata na dionice u vlasništvu koje su evidentirane kod registra vrijedonosnih

papira Imovinska prava dioni�ara su:

- pravo na dividendu - pravo na podjelu ostatka ste�ajne i likvidacione mase - pravo pre�e kupovine

Prioritetna prava dioni�ara – imaju dioni�ari koji posjeduju povlaštene dionice (kumulativne ili participativne):

1. prvenstvo u naplati dividende 2. prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka ste�ajne ili likvidacione mase 3. prvenstvo u naplati kumuliranih, a neispla�enih dividendi 4. pravo na superdividendu (participativne dionice)

Str. 49

S.Keško 2003/2004

5. pravo pre�e kupovine 6. pravo konverzije obi�nih u prioritetne dionice

Pravni osnov za sticanje prioritetnih prava može biti: - postojanje ve� zasnovanog akcionarskog odnosa izmešu društva i lica - status kupca akcija - dd ima za cilj da plasira dionice sa tim pravima odre�enoj kategoriji kupaca

Prefercionalne dionice preferiraju imovinska prava dok je na skupštini svih dioni�ara njihovo pravo ograni�eno. Mogu odlu�ivati samo o nekim pitanjima:

- promjeni statuta - emisiji dionica nove klase - kod smanjenja osnovnog kapitala - kod promjene oblika društva

Dionice za zaposlene - imaju ista prava kao obi�ne. Obi�no se prodaju zaposlenim kada kompanija do�e u tešku situaciju. Pove�avaju motivisanost zaposlenih i služe za rješavanje penzionog plana zaposlenih. Kompanija ima obavezu da otkupi ove dionice kada oni po�u u penziju. EMISIJA DIONICA Postoje dvije vrste emisije dionica i to:

- javna ponuda – ponuda na osnovu javnog poziva za upis i uplatu akcija upu�ena široj anonimnoj publici. Objavljuje se u Sl. Novinama FbiH i u najmanje jednom doma�em dnevnom listu.

- zatvorena prodaja – prodaja unaprijed odre�enom kupcu ili grupi od najviše 40 ljudi. Izbor emisije vrši emitent zavisno od ciljeva koje želi posti�i. Emisija dionica uklju�uje

1. donošenje odluke o emisiji – donosi skupština 2. odobrenje Komisije za VP kod javne ponude, a kod zatvorene ponude Komisija se

obavještava 3. zaklju�ivanje ugovora izme�u emitenta i registra vrijedonosnih papira 4. zaklju�ivanje ugovora izme�u emitenta i banke (depozitara) 5. otvaranje privremenog ra�una za deponovanje uplata prilikom kupovine dionica 6. objavljivanje prospekta i javnog poziva za upis i uplatu akcija – kod javnog poziva 7. objavljivanje rezultata javne ponude 8. upis dionica u registar emitenata kod Komisije za VP i na ra�un kupca kod registra VP

Odluka o emisiji dionica – donosi je skupština dioni�ara, a kod osnivanja ugovor o osnivanju ujedno predstavlja i odluku. Zakonom su odre�eni obavezni elementi odluke:

1. naziv, sjedište i oznaku emitenta u registru kod Komisije za VP 2. naziv organa koji je odluku donio i datum 3. oznaka da se radio o dionicama i klasa dionica 4. redni broj emisije i ukupan broj emitovanih dionica iste klase 5. broj i nominalna vrijednost dionica 6. prava koja sadrži dionica 7. na�in prodaje 8. vrijeme i mjesto po�etka i završetka upisa i uplate dionica

KLASE DIONICA

- obi�ne ili redovne dionice - preferencijalne, odnosno prioritetne dionice – limitirana emisija do 1/3 osnovne glavnice

• preferencijalne kumulativne i preferencijalne nekumulativne • preferencijalne participativne (ograni�ene do 50% osn. glavnice) i preferencijalne

neparticipativne - dividendne ili dionice bez prava glasa (imaju položaj skoro kao štediše – pove�an poslovni

rizik) - dionice za zaposlene ili radni�ke dionice

VRSTE DIONICA Prema na�inu odre�ivanja evidentirane vrijednosti dionica postoje

Str. 50

S.Keško 2003/2004

- dionice sa nominalnom vrijednoš�u – sadrži upisani nov�ani iznos na koji glasi ( npr 50 KM, 100 KM). Dionice ne moraju imati iste nominalne vrijednosti pa ni u okviru iste klase.

- kvotne dionice – ne sadrže upisanu nominalnu nov�anu vrijednost nego upisan iznos u�eš�a te dionice u osnovnoj glavnici (1/100.000). Nisu mnogo raširene jer jedan broj berzi ne dozvoljava zvani�nu kotaciju ovih dionica, ve�i su porezi kod prometa itd.

Prema vrsti uloga dionice se dijele: - gotovinske – koje se otkupljuju uplaživanjem novca (u doma�oj ili stranoj valuti) - naturalne – sti�u se unošenjem uloga u naturi (stvarima ili pravima). Kod osnivanja naš zakon

ne dozvoljava da ulozi u cjelosti budu u naturi nego najviše 75% od osnovne glavnice. Promet dionica Promet dionica obuhvata:

1. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica; 2. konverziju ; i 3. spajanje i podjelu.

Kupovina dionica može se vršiti putem tender ponude – dirktne pismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristike tender ponude su:

1. prijavljuju se Komisiji; 2. Komisija utvr�uje uslova davanja,objavljivanja i provo�enja tender ponude; 3. zakonom odre�en sadržaj tender ponude;i 4. javno objavljivanje.

Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje se vrši na osnovu odluke emitenta i uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije se vrše na trošak emitenta. Konverzija akcija predstavlja povla�enje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Denominacija je povla�enje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamjena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno < nominalne vrijednosti. (dionice od 100KM zamjenjeno sa dionicama od 90KM) Spajanje je zamjena više postoje�ih za jednu novu, iste klase sa ve�om nominalnom vrijednoš�u, a podjela je suprotna ovome. (3 x 50 spojena u 1 od 150 i obratno) Pove�anje osnovne glavnice

1. pove�anje osnovne glavnice novim ulozima je standardni na�in pove�anja osnovnog kapitala. Odluku o pove�anju osnovne glavnice, emitovanjem novih akcija po osnovu novih uloga, donosi skupština društva ve�inom glasova koja je odre�ena zakonom i statutom. Obi�no se traži da za odluku glasaju oni koji predstavljaju najmanje 3/4 osnovnog kapitala zastupljenog u skupštini.

2. uslovno pove�anje osnovne glavnice se obavlja isklju�ivo radi zadovoljenja odre�enih ciljeva, koji su naj�eš�e zakonom odre�eni. Ti ciljevi mogu biti: ostvarivanje prava imalaca konvertibilnih obveznica, ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovine novih akcija,…Odluku o uslovnom pove�anju osnovne glavnice tako�e donosi skupština 3/4 predstavnika osnovne glavnice.

3. pove�anje osnovne glavnice po osnovu odobrenog kapitala je pojednostavljen na�in pove�anja osnovnog kapitala. Odluku donosi nadzorni odbor društva na osnovu ovlaštenja iz statuta ili odluke skupštine. Iznos do kojeg se može pove�ati osnovna glavnica je unaprijed odre�en, pove�anje treba izvršiti najkasnije u roku od 5 godina od osnivanja društva, pove�anje može biti najviše do 1/2 iznosa osnovne glavnice koji je postojao u trenutku donošenja statuta, odnosno odluke skupštine.

4. pove�anje osnovne glavnice iz kapitala društva (kapitalne dobiti, rezervi, neraspore�ene dobiti) je specifi�an na�in pove�anja u pogledu izvora iz kojih se vrši. Ti izvori su kapitalna dobit društva, njegove rezerve i zadržana, a neraspore�ena dobit.Taj kapital društva se “prebacuje” u pravni režim osnovne glavnice. Da bi se pove�anje moglo vršiti iz rezervi, sam zakon predvi�a koji to najmanji iznos rezerve moraju da dostignu (npr. 1/10 ili 1/20 vrijednosti osnovnog kapitala), te da društvo nije poslovalo sa gubitkom. Odluci skupštine predhode finansijski izvještaji o poslovanju, te ra�un dobitka i gubitka.

Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Prilikom smanjenja osnovnog kapitala - on se ne može smanjiti ispod zakonskog minimuma 50.000KM. - Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudki registar.

Str. 51

S.Keško 2003/2004

- prvo se vrši povla�enje vlastitih dionica koje društvo drži - zatim odustajanje od emisije dionica koje nisu u cijelosti upla�ene - smanjenje nominalne vrijednosti ili otkupom i povla�enjem dionica (�l. 175) Postoji više vrsta smanjenja osnovnog kapitala:

1. Redovno smanjenje osnovne glavnice – odluku donosi skupština, vrši se operacijom povla�enja ili denominacije dionica. Društvo javno objavljuje odluku uz poziv povjeriocima da prijave dospjela i nedospjela potraživanja. Društvo mora izvršiti isplatu dopsjelih potraživanja, a za nedospjela pružiti odgovaraju�e garancije ina�e sud ne�e dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice. (Prvo se povla�e sopstvene akcije).

2. Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice – vrši se u svrhu pokrivanja gubitka ili prenosa kapitala u rezerve društva.

3. Smanjenje osnovne glavnice povla�enjem akcija – prinudno smanjenje (samo ako je u statutu takva naredba upisana "prinudno smanjenje"). Odluku o smanjenju donosi skupština ili nadzorni odbor ako ta ovlaštenja ima u statutu.

STICANJE SOPSTVENIH AKCIJA DD može ste�i sopstvene dionice ukupno najviše do 10% osnovne glavnice. Uslovi sticanja i raspolaganja njima utvr�eni su statutom. Sopstvene akcije se mogu ste�i direktno ili indirektno preko tre�ih lica. Pravila su slijede�a:

- društvo ne može biti subskribijent svojih akcija, - akcije se moraju uplatiti u cijelosti - pla�anje se vrši iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve - društvo mora otu�iti sopstvene akcije u odre�enim rokovima (od 1 – 3 godine) u protivnom ih

mora povu�i - iz sopstvenih akcija društvu ne pripadaju ni imovinska ni upravlja�ka prava

Zakon precizira uslove kada se mogu ste�i sopstvene akcije:

- kada se akcije žele ponuditi zaposlenim - kada se akcije sti�u besplatno ili je potraživanje nenaplativo - u slu�aju pravnog sljedbeništva - radi otklanjanja štete koja neposredno postoji - itd.

PRESTANAK �LANSTVA U DIONI�KOM DRUŠTVU Akcije koje su registrovane kod Komisije za vr. papire su reprezent �lanstva u društvu. U nekim pravima �lanstvo u društvu se sti�e samo posjedovanjem akcija koje daju pravo glasa. Promet akcija je slobodan. �lanstvo u društvu može prestati u slijede�im slu�ajevima:

- kada akcionar pravnim poslom proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije koje ima u jednom društvu.

- smr�u �lana ako je u pitanju fizi�ko lice, novi �lan postaje nasljednik - usljed ste�aja ili likvidacije ako je u pitanju pravno lice

Pošto ovo društvo nije personalnog tipa ne primjenjuje se prestanak �lanstva isklju�enjem iz društva. Bez obzira po kom osnovu do�e do prestanka �lanstva nije potrebna nikakva odluka dioni�kog društva. PROMJENA OBLIKA DIONI�KOG DRUŠTVA Do promjene oblika DD može do�i usljed:

- volje akcionara - - kada osnovna glavnica padne ispod zakonskog minimuma a ne postoji odluka da �e biti

namirena u nekom kra�em razumnom roku, tada je promjena oblika društva obavezna. I u jednom i u drugom slu�aju potrebna je odluka skupštine i to

1. ako se društvo transformiše u doo – odluka skupštine ne mora biti jednoglasna, dovoljne su 2/3, jer �lanovi društva ne preuzimaju ve�u li�nu odgovornost.

2. ako se društvo transformiše u dno, kd ili kdd tada je potrebna saglasnog svakog �lana društva koji u novom društvu preuzima poja�anu odgovornost (odgovornost cjelokupnom imovinom).

�lanovi društva koji se izjasne protiv promjene oblika dd oni imaju pravo zahtjevati pravi�nu naknadu dionica koje su posjedovali. Pravila kod promjene oblika dd su slijede�a:

1. ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg društva

Str. 52

S.Keško 2003/2004

2. na novi oblik društva prelaze sva dotadašnja prava i obaveze ranijeg dd, odnosno novo društvo postaje njegov pravni sljednik

3. održavaju se sva ste�ena prava povjerilaca ranijeg dd 4. promjena oblika povla�i zaklju�ivanje novog ugovora, promjenu statuta i upis novog društva u

sudski registar. PRESTANAK DD DD može prestati u slijede�im slu�ajevima:

1. ste�ajem ili likvidacijom – ako su ispunjeni uslovi. Vrši se likvidacija imovine suglasno Zakonu o ste�aju i likvidaciji.

2. statusnom promjenom – spajanje, fuzija, cijepanje, - ne dolazi do likvidacije imovine 3. transformacijom u drugi tip društva – ne dolazi do likvidacije imovine 4. dobrovoljnom likvidacijom – primjenjuju se pravila o likvidaciji 5. Protekom vremena za koje je osnovano – primjenjuju se pravila o likvidaciji.

UPRAVLJANJE DD U svijetu postoje tri tipa upravljanja DD

1. anglo-ameri�ki 2. njema�ki 3. Japanski

Upravljanje DD vrše ulaga�i kapitala, investitori. Najviši organ vlasti u DD je skupština. SKUPŠTINA DD

- je obavezan organ društva - ona je organ svih dioni�ara jer mogu u�estovati u njenom radu - odluke donose dioni�ari vlasnici dionica sa pravom glasa - nadležnost, funkcionisanje i dolu�ivanje skupštine je u granicama zakona i statuta

Skupštine u dioni�kom društvu prema na�inu sazivanja dijele na: - generalnu, a u našem pravu osniva�ku – prilikom osnivanja društva - redovna koja se saziva najmanje jednom godišnje od strane upravnog/nadzornog odbora - vanrednu - koju mogu sazvati i dioni�ari koji imaju 10% dionica u društu. (�l. 244)

Sastav skupštine �ine svi dioni�ari. Osnov �lanstva jeste uloženi kapital. Dokaz za u�eš�e u radu skupštine jeste izvod sa vlastitog ra�una dioni�ara koji on ima kod registra vrijedonosnih papira. Dioni�ar može u radu skupštine u�estovati li�no ili preko punomo�nika. Za funkcionisanje skupštine relevantna su slijede�a pitanja:

1. sazivanje 2. obavještavanje o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja 3. kvorum rada i odlu�ivanja

Sazivanje skupštine dd vrši - po pravilu nadzorni (upravni) odbor - u zakonom predvi�enim slu�ajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik - akcionari koji predstavljaju najmanje 10% dionica u društvu putem nadzornog odbora, a potom

neposredno ukoliko nadzorni odbor u roku od 30 dana ne sazove skupštinu ili skupština nije sazvana po proteku 5 mjeseci poslovne godine a koja treba da usvoji finansijski izvještaj (�l. 244)

Obavještavanje �lanova dd o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja skupštine oglašava se najmanje jedanput u dnevnom listu i to najkasnije 30 dana prije održavanja skupštine. Dioni�ari se i na druge na�ine mogu obavjestiti (poštom, e-mailom, faxom itd.) Obavještenje mora da sadrži sve ta�ke dnevnog reda, jer one koje nisu objavljene ne mogu biti predmet odlu�ivanja. Dopuna dnevnog reda se moraju pismeno dostaviti najkasnije 8 dana prije održavanja skupštine. Za rad i odlu�ivanje skupštine potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju više od 50% akcija sa pravom glasa za osniva�ku skupštinu, a za redovnu dovoljno je i više od 30% (�l. 245). Poslije ponovnog sazivanja koje se vrši u roku ne manjem od 15 i ne višem od 30 dana za odlu�ivanje skuštine dovoljno je više od 30% (osniva�ka) odnosno više od 10% zastupljenosti dionica sa pravom glasa. Glasanje u skupštini vrši se putem glasa�kih listi�a "za" ili "protiv" za svako pitanje. Glasa�ki listi�i sadrže firmu ili ime akcionara i broj glasova kojima raspolaže. Ukoliko postoji isti broj glasova i za i protiv prednost se daje tamo gdje je predsjedavaju�i. Za neka pitanja je potrebna 2/3 saglasnost.

Nadležnost skupštine dd se dijeli na: zakonsku i statutarnu. Zakonska nadležnost obuhvata odlu�ivanje o slijede�im pitanjima: 1. statutu i njegovim izmjenama i dopunama

Str. 53

S.Keško 2003/2004

2. pove�anju i smanjenju osnovne glavnice 3. emisiji dionica 4. godišnjem finansijskom izvještaju 5. raspodjeli dobiti 6. pokri�u gubitka 7. spajanju sa drugim društvima 8. prestanku ili podjeli društva 9. promjeni oblika društva 10. izboru irazrješenju �lanova nadzornog odbora 11. izboru lica i organa za reviziju 12. i dr. pitanja

Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima je zaštita manjine (malih dioni�ara). Ako je dioni�ar na skupštini glasao protiv odluke, a ona je usvojena on ima pravo u roku od 30 dana od dana održavanja skupštine podnijeti zahtjev da društvo otkupi njegove akcije po prosje�noj tržišnojn cijeni koja je bila posljednjeg mjesec. Statutarna nadležnost odre�ena je voljom same skupštine ne diraju�i samostalne zakonske nadležnosti drugih organa (nadzornog odbora , direktora) NADZORNI ODBOR DD U uporednim pravima postoji: - jednostepeni ili jednoslojni model u kojem skupština bira jedan organ (nadzorni odbor, odbor direktora) i - dbostepeni ili dvoslojni model gdje postoje dva odbora (i nadzorni i upravni – karakteristi�an za njema�ko pravo) U našem pravu uporedo egzistiraju i jedan i drugi. U prvom se on naziva nadzorni odbor, a u drugom upravni odbor u kojem postoji i nadzorni odbor. Nadzorni odbor je:

1. obavezan, samostalan i nezavisan organ društva 2. �iji �lanovi moraju imati odgovaraju�a stru�na i profesionalna znanja i iskustva 3. kojeg bira i razrješava skupština 4. a koji upravlja društvom izme�u dva zasjedanja skupštine, 5. meritorno odlu�uje iz domena upravljanja i strategijskog poslovanja 6. koji je pod kontrolom skupštine 7. a koji kontroliše rad direktora, odnosno uprave.

Zakonom je predvi�en minimalan broj �lanova, a �esto i maksimalan broj �lanova. Nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva �lana. Predsjednik i �lanovi nadzornog odbora evidentiraju se kod Komisije za vr. papire. U nadzorni odbor može biti izabrano lice iz reda akcionara i lica iz reda stru�njaka koji nisu akcionari ukoliko ne postoji konflikt interesa. �lan nadzornog odbora ne može biti: - direktor društva, - �lan nekog drugog uticajnog organa, - direktor drugog društva, - lice osu�ivano za krivi�na djela protiv imovine ili mu je izre�ena mjera zabrane ove dužnosti. - lice starije od 70 godina (�l. 260) Kandidate za �lanove nadzornog odbora može predložiti akcionar ili grupa koja ima najmanje 5% akcija sa pravom glasa. �lanovi nadzornog odbora se biraju glasanjem kada svi predloženi kandidati dostave pismene izjave da se prihvataju ove dužnosti. Mandat nadzornog odbora je razli�ito odre�en: 1 ili 4 godine ili je to prepušteno statutu. Mandat �lana nadzornog odbora prestaje istekom, a može i u drugim slu�ajevima kao što su: ostavkom, odlukom skupštine, smr�u ili gubitkom poslovne sposobnosti, razrješenjem cijelog nadzornog odbora. Nadzorni odbor zasjeda najmanje 1 u 3 mjeseca. Nadzorni odbor donosi odluke natpolovi�nom ve�inom ukupnog broja �lanova uklju�uju�i i predsjednika. Poslovi nadzornog odbora su:

1. nadzire poslovanje društva 2. nadzire rad direktora 3. usvaja izveštaj direktora po polugodišnjem i godišnjem obra�unu 4. podnosi skupštini godišnji izvještaj o poslovanju društva 5. imenuje i razrješava direktora 6. predlaže raspodjelu i na�in upotrebe dobiti i na�in pokrivanja društva 7. saziva skupštinu društva

Str. 54

S.Keško 2003/2004

8. donosi opšte pravne akte osim statuta i akta direktora 9. i dr.

�lanovi nadzornog odbora solidarno odgovarju za neizvršenje svojih obaveza, a može se utvrditi i pojedina�na odgovornost. DIREKTOR (UPRAVA) DD Opšte je pravilo da u DD pored skupštine i nadzornog odbora postoji lice ili lica koja vrše funkciju operativnog vo�enja društva – organ upravljanja. Manja društva mogu imati jedno lice kao direktora društva, doke ve�a društva obi�no imaju menadžment (kolegij direktora, poslovodni organ) me�u kojima jedno lice vrši funkciju generalnog direktora. Direktor, generalni direktor ili uprava društva jeste:

- obavezan, samostalan i nezavisan organ - imenovan na odre�eno vrijeme od organa upravljanja - koji organizuje rad, - rukovodi poslovanjem, - zastupa i predstavlja društvo i - odgovara za zakonitost poslovanja društva

Pravna obilježja direktora (uprave) dd su: 1. obavezan je organ na temelju zakona 2. formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi (ako je kolektivan najmanje 3 �lana) 3. imenuje ga nadzorni odbor 4. imenuje se na odre�eno vrijeme utvr�eno zakonom ili statutom (obi�no 4g) 5. pod kontrolom je nadzornog odbora 6. zakonska dužnost mu je da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja

društvo i da odgovara za zakonitost rada društva. Zakonski djelokrug poslova direktora DD je:

1. organizuje rad u društvu 2. rukovodi poslovanjem društva 3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada društva 4. izvršava odluke skupštine i nadzornog odbora 5. zastupa i predstavlja društvo 6. rješava pitanja zaposlenih u okviru zakona i statuta 7. odgovara za zakonitost rada društva i preduzima mjere radi zaštite zakonitosti 8. odlu�uje o svim pitanjima koja nisu u nadležnosti skupštine i nadzornog odbora.

On je obavezan prisustvovati sjednicama nadzornog odbora i davati podatke i informacije koje zatraži nadzorni odbor kao i druga pozvana (ovlaštena) lica. Direktor može biti lice koje ispunjava slijede�e uslove:

- da mu nije izre�ene mjera zabrane vršenja ove funkcije - da nije osu�ivan za odre�ena krivi�na dijela - da nije �lan nadzornog odbora - da nije lice kod kojeg postoji konflikt interesa - i dr. uslovi koji se mogu proširiti statutom

Prestanak mandata direktora može biti u slijede�im situacijama: - istekom mandata - opozivom - prouzrokovanjem štete - smr�u ili gubitkom poslovne sposobnost - ostavkom

Odgovornosti direktora: - imovinska - krivi�na dogovornost za krivi�na djela (poreska utaja, prouzrokovanje ste�aja, zaklju�ivanje

štetnih ugovora itd.) i privredne prestupe

ODBOR ZA REVIZIJU Sa ciljem zaštite interesa akcionara, ulaga�a i povjerilaca, kao i društva u cjelini, organizuje se vršenje kontrole u društvima i nad društvima. Zato se kontrola organizuje u samom društvu, a isto tako kontrolu organizuje i država. Kontrola se može organizovati na dva na�ina:

- da to vrši od skupštine posebno izabran organ koji se formira na na�in odre�en zakonom i statutom ili

Str. 55

S.Keško 2003/2004

- vršenje kontrole može se povjeriti stru�noj, profesionalnoj organizaciji (vanjskim licima) Dakle kontrola može biti stalna funkcija ili povremena funkcija od slu�aja do slu�aja. Prema našem pravu Odbor za reviziju može se definisati kao:

- obavezan, stalan i kolektivan organ društva - koji vrši finansijsku kontrolu poslovanja društva - a bira ga skupština

Pravne karakteristike odbora za reviziju: - poseban, obavezan, samostalan i nezavisan organ - vrši finansijsku kontrolu poslovanja društva, te zakonitost i urednost vo�enja poslovnih knjiga - to je kolektivan organ (najmanje 3 �lana)

Odbor za reviziju mora imati najmanje 3 �lana, koja mogu biti samo fizi�ka lica, stru�njaci iz pojedinih oblasti finansija. Ne mogu biti �lanovi nadzornog odbora, direktor ili �lanovi uprave, lica koja imaju status zaposlenih. Lica koja su �lanovi organa drugih društava mogu biti �lanovi odbora za reviziju pod uslovom da ne postoji konflikt interesa. Odluke donose ve�inom glasova po principu 1 �lan 1 glas, bez obzira koliko �lan odbora ima dionica. Mišljenje svakog �lana odbora ukoliko se ne slaže sa odlukom izdvaja se u pismenoj formi sa obrazloženjem i zajedno sa izvještajem dostavlja se skupštini.

STATUSNI OBLICI POVEZIVANJA DRUŠTVA Cilj: koncentracija kapitala više trgova�kih društava uz centralizaciju upravljanja pod jedinstvenom ekonomskom upravom. Najvažniji statusni oblici privrednih koncentracija su:

- fuzije (spajanje, pripajanja) - horizontalne i vertikalne integracije - sistem sticanja ve�inskog u�eš�a u kapitalu i upravljanju preuzimanjem postoje�ih ili

formiranjem novih društava. Osnov povezivanj tgova�kih društava je:

- u�eš�e u kapitalu (holding) - ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruženje) - ostvarivanje tržišnih i drugih interesa (pul)

HOLDING Predstavlja oblik statusnog povezivanja više samostalnih trgova�kih društava na bazi u�eš�a u kapitalu i/ili upravljanju. To je takav pravni odnos u kome jedno društvo (društvo holding) ima ve�insko u�eš�e (preko 50%) u emitovanom nominalnom kapitalu drugih društava, ili ima ve�insko u�eš�e u njihovim organima upravljanja (direktna kontrola) ili sve to ostvaruje preko prvog društva koje direktno kontroliše (indirektna kontrola). Holding veze, odnosno odnosi izme�u povezanih trgova�kih društva, odnosno kategorije trgova�kih društava u holdingu mogu biti slijede�i:

1. jedno društvo koje se naziva holdingom (kontrolnim ili društvo majka) 2. filijale (subsidijarna društva, kontrolisana ili društva k�eri) 3. podfilijale (kontrolisane od filijala, subsidijarnih društava)

Formiranje holdinga – do formiranja može do�i razli�itim pravnim tehnikama

1. investiranjem - osnivanjem novih društava u kojima se sti�e ve�insko u�eš�e u osnovnom kapitalu

2. kupovinom udjela ili akcija – sticanjem ve�inskog u�eš�a u osnovnom kapitalu postoje�ih društava

3. ulaganjem u postoje�a društva i po tom osnovu sticanje ve�inskog u�eš�a u osnovnom kapitalu.

4. zaklju�ivanjem ugovora o upravljanju 5. povezivanjem više postoje�ih društava.

Djelatnost holding društva sa stanovišta društva majke može biti: - "�ista" holding djelatnost – osnivanje novih društava, finasiranje cjelokupne djelatnosti

grupacije i upravljanje - "mješovita" – uklju�uje obavljanje i drugih djelatnosti kao što su trgovina na veliko, turizam itd.

POSLOVNO UDRUŽENJE

Str. 56

S.Keško 2003/2004

To je statusno-pravni oblik koji formiraju trgova�ka društva radi unapre�ivanja i uskla�ivanja privrednih djelatnosti, kao i zastupanje strukovnih interesa. Osniva se ugovorm trgova�kih društava koja obezbje�uju uslove i kapital za obavljanje poslova udruženja. Ono ima zastupni�ka ovlaštenja, istupa u ime i za ra�un �lanova. Zakon dozvoljava i istupanje u svoje ime i za svoj ra�un u okviru poslova koje obavlja. Udruženje obavlja poslove, a ne djelatnost. Odgovornost poslovnog udruženja

- ako istupa na bazi zastupni�kog ovlaštenja za njegove obeveze odgovaraju �lanice - ako istupa na bazi komisionih ovlaštenja odgovornost se utvr�uje ugovorm izme�u udruženja i

�lanica. PUL je

- pravno lice, - statusni oblik povezivanja trgova�kih društava, - subjekt sudske registracije, - koje se osniva radi me�usobnog informisanja o proizvodnji, razmjeni patenata i iskustava,

uvo�enja novih proizvoda i organizovanja zajedni�ke prodaje - koje ima vlastitu odgovornost

INSTITUCIONALIZOVANI OBLICI FINANSIJSKOG KAPITALA

- Banke - Društva za osiguranje i reosiguranje - Društva za upravljanje fondovima - Investicioni fondovi

BANKE Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnog karaktera, koje se osnivaju i posluju kao dioni�ka društva. Za osnivanje banke, a i njenih filijala potrebna je prethodna dozvola od Agencije za bankarstvo. Dozvola je jedan od uslova za upis u sudski registar. Zakonski minimum, odnosno najmanji iznos kapitala za osnivanje i koji banka mora održavati je 5.000.000 KM. Bez odobrenja Agencije ni jedno fizi�ko, a ni pravno lice ne može zna�ajnije pove�ati svoje pravo glasa u�eš�em u kapitalu banke (preko 20%, 33% ili 50%) Upravlja�ka struktura je dvoslojna. Organi su:

- skupština, - upravni odbor – neparan broj �lanova od 5-11, bira se na 4 god. sa mogu�noš�u reizbora, - nadzorni odbor – ima najmanje 5 �lanova, bira se na 4 god. sa mogu�noš�u reizbora - generalni direktor

Banke su dužne neprekidno održavati svoju solventnost, potreban broj likvidnih sredstava (sposobnost pla�anja i kreditnu sposobnost) i pod strogom su kontrolom Agencije za bankarstvo kojoj redovno dostavljaju finansijski izvještaj. DRUŠTVA ZA OSIGURANJE I REOSIGURANJE Društva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovima osiguranja lica i imovine i poslovima reosiguranja. Statusno.pravni oblici društva za osiguranje su:

- DD za osiguranje i/ili reosiguranje - Društvo za uzajamno osiguranje

Za osnivanje i jednog i drugog društva potrebna je dozvola Ureda za nadzor. Uplata kapitala se vrši isklju�ivo u novcu. DD za osiguranje i/ili reosiguranje – osniva�i mogu biti pravna i fizi�ka lica, doma�a ili strana. Ako ulog stranog ulaga�a prelazi 50% osnovnog kapitala potrebna je saglasnost Ministarstva finansija FbiH. Zakonski minimum osnovnog kapitala je:

- 1.000.000 KM – ako se društvo bavi poslovima osiguranja života - 2.000.000 KM – ako se osniva za obavljanje više vrsta osiguranja, ako se bavi poslovima

reosiguranja Društvo za uzajamno osiguranje – je pravno lice u kojem �lanovi društva uplatom uloga me�usobno jam�e da �e se na na�elima uzajamnosti i solidarnosti pokriti štete nastale ostvarenjem ugovornih rizika. Da bi se osnovalo ovo društvo potrebno je da ugovor o uzajamnom osiguranju od istih rizika

Str. 57

S.Keško 2003/2004

zaklju�i najmanje 250 lica (pravnih i/ili fizi�kih). Ovo društvo može imati ograni�enu ulogu (onda je potrebno 30% kapitala koji se traži za osnivanje DD) i neograni�enu ulogu (50% kapitala) DRUŠTVA ZA UPRAVLJANJE INVESTICIONIM FONDOVIMA Društva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji se osnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, zajedni�kog višepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika te upravljanja fondovima. Postoje dvije vrste društva:

- društvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima - privatizaciona društva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima

Društvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima – se bave isklju�ivo upravljanjem fondovima bilo uzajamnim i/ili investicionim. Mogu biti osnovana kao DD ili DOO. Odobrenje za osnivanje daje Komisija za vrijedonosne papire. Osnovni kapital za osnivanje iznosi 1.000.000 KM ako upravlja jednim fondom, a za svaki slijede�i fond potrebno je pove�ati kapital za 250.000 KM. Privatizaciona društva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima – su u funkciji vlasni�kog prestruktuiranja trgova�kih društava. Mogu imati oblik DD i DOO. INVESTICIONI FONDOVI

1. investicioni fond je pravno lice �ija je jedina djelatnost prikupljanje finansijskog kapitala i investiranje u prenosive vijedonosne papire. Dozvolu za osnivanje izdaje Komisija za vr. papire. Zakonski minimum osnovnog kapitala 4.000.000 KM. Predstavlja klasi�an oblik DD koje kapital prikuplja putem javne ponude.

2. uzajamni fond – nema status pravnog lica nego predstavlja jednu namjensku imovinu koju �ine prenosivi vrijedonosni papiri. Imovina je podjeljena na jednake dijelove, a fond emituje investicione kupone (najmanje u vrijednosti od 1.000.000 KM). Dozvolu za osnivanje i emisiju kupona daje Komisija za vr. papire. Ovaj fond je otvorenog tipa

3. privatizacioni investicioni fond – (pif) – je fond zatvorenog tipa, privremenog karaktera. Cilj fonda je omogu�avanje lakšeg provo�enja procesa privatizacije uz raspršavanje (disperziju) rizika. Ovi fondovi su se trebali do 30.10.2003.g. transformisati u investicione fondove. Osnovni kapital ovog fonda nije mogao biti manji od 200.000.000 KM.

ORGANIZOVANA I URE�ENA JAVANA TRŽIŠTA

1. Berze 2. Druga ure�ena tržišta hartija od vrijednosti 3. Javna tržišta roba

BERZA Berza je organizovano i regulisano stalno mjesto (prostor) na kome se u odre�eno vrijeme i na utvr�en na�in obavlja kupovina i prodaja zamjenjljive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnim transakcijama. Pod robom se podrazumjeva: novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine i usluge. Berzu može osnovati najmanje 5 lica sa statusom profesionalnih posrednika (brokera) sa jednakim brojem akcija koje se ne mogu prenositi dok traje �lanstvo. Zakonski minimum osnovnog kapitala je 200.000KM. Dozvolu za osnivanje daje Komisija za vr. papire. U odnosu na predmet trgovanja berze se dijele na:

1. berze efekata 2. nov�ane 3. robne 4. berze usluga i 5. mješovite

Prema pravnoj strukturi i odnosu države imamo: 1. berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi DD 2. berze javnopravnog karaktera – osnovane aktom države 3. berze mješovitog karaktera

Berza obavlja slijede�e poslove: 1. organizuje povezivanje ponude i tražnje hartija od vrijednosti 2. osigurava informacije o ponudi, tražnji i tržišnoj vrijednosti 3. može da obavlja i druge poslove po ovlaštenju Komisije za vr. papire.

JAVNA TRŽIŠTA ROBA

Str. 58

S.Keško 2003/2004

1. Robne berze 2. Aukcije – na njima se javno i organizovano vrši prodaja robe na aukcijskim mjestima putem

nadmetanja 3. Tržnice na veliko i tržnice na malo – pijace – gdje se po pravilu prodaju poljoprivredno-

prehrambeni proizvodi 4. Tržni centri – organizovana tržišta za prodaju robe na malo 5. Sajmovi – povremeno organizovana tržišta na kojima se vrši prezentacija robe po sistemu

uzorka i vrši zaklju�ivanje poslova. JAVNO PREDUZE�E Javna preduze�a su preduze�a koja se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblastima privredne infrastrukture, odnosno tamo gdje je javni cilj svrha obavljanja djelatnosti. To su sva ona preduze�a koja se baziraju na "sticanju svojine iz tz. javne ruke i koja na osnovu finansijskog u�eš�a, odlu�ivanja ili davanja saglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladaju�u politiku. Osniva�i javnog preduze�a pojavljuju se oblici državne organizacije (opština, kanton). Osniva�i mogu biti i privatna i pravna lica (doma�a ili strana) na bazi privatnog kapitala. Njime upravljaju osniva�i srazmjerno kapitalu. Zakonsko ovlaštenje države postoji u pogledu kontrole ispunjenja javnog cilja. Za obaveze u prometu javno preduze�e odgovara svojom imovinom. Zakonski minimum osnovnog kapitala država nije odredila, me�utim ako ono ime neki od oblika trgova�kog društva tada vrijede ista pravila kao za TD. ZADRUGA

- je organizacija sa statusom pravnog lica - formirana ugovorom FIZI�KIH LICA (najmanje 3, a stambene 30) - u kojoj svaki �lan u�estvuje neposredno i ravnopravno - sa ciljem da na principu uzajamne pomo�i unapre�uje i zaštiti svoj ekonomski interes i sti�e

dobit. - Ulozi mogu biti u novcu, stvarima i pravima, ali ne i u radu. - Ugovorom o osnivanju odre�uje se minimalan kapital

PRIVREDNE KOMORE Privredne komore su pravna lica neprofitnog karaktera, asocijacije privrednih subjekata i drugih lica koja obavljaju privredne djelatnosti. Privredne komore u�estvuju u promociji privrednih subjekata i privrede u cjelini, donosi posebne uzanse i ušestvuje u izgradnji normativa i standarda u odre�enim oblastima privrednog života. U okviru komora djeluju sudovi �asti. U Privrednoj komori FBiH, obrazuje se stalni izabrani sud – arbitraža, koja je nadležna za rješavanje sporova koji su ugovorom ili drugim aktom �lanova stavljeni u nadležnost arbitraže (arbitražna klauzula). UNUTRAŠNJA ORGANIZACIJA DRUŠTVA (DIJELOVI DRUŠTVA) Pojam dijelova društva Na�in obavljanja registrovane djelatnosti zahtjeva organizovanje užih poslovnih jedinica (dijelova društva) u kojima se obavlja odre�ena vrsta ili vrste poslova. Unutrašnja struktura društva jeste skup organizacionih dijelova, poslovnih jedinica u kojima se obavlja jedna ili više vrsta poslova iz okvira registrovane djelatnosti društva. Unutrašnja struktura se odre�uje statutom. Pravni status dijelova društva

1. nemaju status pravnog lica (ne mogu tužiti niti biti tuženi) 2. sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima društva objekti imovine društva pa ne

mogu biti subjekti prinudnog poravnanja, ste�aja niti likvidacije. 3. obavljaju jednu ili više poslova iz domena registrovane djelatnosti društva 4. u pravnom prometu mogu imati odre�ena ovlaštenja za istupanje predvi�ena statutom 5. subjekt upisa u sudski registar su samo oni djelovi koji imaju ovlaštenja za istupanja 6. dio društva upisan u sudski registar istupa pod firmom društva 7. nemaju vlastite organe upravljanja, osim rukovodnog osoblja 8. sporove izme�u dijelova društva rješava nadzorni odbor

STATUSNE PROMJENE

Str. 59

S.Keško 2003/2004

Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i fakti�kih radnji preduzetih na zakonom propisan na�in koje dovode do univerzalne sukcesije imovine i izmjene pravnog statusa društva ili društava obuhva�enih tim promjenama. One dovode do izmjena u ekonomskom i pravnom identitetu subjekta. Statusne promjene (spajanje, pripajanje, podjele) Zajedni�ke pravne karakteristike statusnih promjena

1. odluku o statusnim promjenama donose ulaga�i ili skupština 2. donošenju odluke predhode obimne pripremne radnje (plan reorganizacije, izvještaj revizora

itd.) 3. spajanje ili pripajanje razli�itih tipova društva (DD i DOO ili DOO i KD) uvijek povla�i dvije

složene opracije: transformaciju tj. promjenu oblika društva i statusnu promjenu 4. provo�enjem statusnih promjena dolazi do univerzalne sukcesije društva (preuzimanje svih

prava i obaveza) i pravnog sljedovanja. 5. provo�enjem statusnih promjena ne dolazi do likvidacije imovine 6. statusne promjene zahtjevaju osiguranje i zaštitu dioni�ara i povjerilaca

Vrste statusnih promjena

1. Spajanje – je oblik fuzije, statusna promjena kod koje dolazi do prestanka dva ili više društava od kojih nastaje jedno novo društvo. Imovina, prava i obaveze spojenih društava prelazi na novo društvo. Spojiti se mogu društva istog ili razli�itih tipova. �lan koji je glasao protiv spajanja ima pravo tražiti da društvo otkupi njegov udio po tržišnoj vrijednosti.

2. Pripajanje – je oblik fuzije, gdje dolazi do toga da jedno ili više društava pripajaju se nekom novom društvu, pri �emu pripojena društva prestaju postojati kao samostalni pravni i poslovni subjekti. Društvo koje je apsorbovalo druga pripojena društva zadržava svoj pravni status. Pripajanje se može izvršiti izme�u društava istog i razli�itog tipa. Kada se pripajaju društva razli�itog tipa prethodno je potrebno izvršiti transformaciju organizacionog oblika.

3. Podjela ili cijepanje – je takva statusna promjena gdje podjelom jednog društva nastaje više manjih društava. Društvo koje se dijeli prestaje postojati jer njegova imovina prelazi na novonastala preduze�a. Društva koja su nastala odgovaraju solidarno i neograni�eno za ranije obaveze društva koje je prestalo postojati.

PRESTANAK POSLOVNIH SUBJEKATA Prestanak subjekata poslovnog prava može se posmatrati u

- ekonomskom smislu – subjekat prestaje obavljati poslovnu djelatnost - pravnom smislu – brisanje iz sudskog registra i gubitak pravnog subjektiviteta

Razlozi prestanka poslovnog subjekta mogu biti: 1. ekonomski

• objektivna nemogu�nost obavljanja djelatnosti (eksploatacija nafte) • uzroci tržišne, finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnog

subjekta neodrživ. Kada je poslovni subjekat trajnije nesposoban da izmiruje svoje nov�ane obaveze (u na�elu u periodu od 30 dana neprekidno) – insolventan

2. pravni – statusne promjene, nemogu�nost provo�enja procesa privatizacije na zakonom utvr�en na�in, sudskom presudom utvr�ena ništavnost upisa u sudski registar

3. tehni�ki – svode se na nepostojanje ili na prestanak postojanja posebnih uslova za poslovanje subjekta.

STE�AJ Ste�aj predstavlja zakonom utvr�en postupak po kome se imovina prezaduženog poslovnog subjekta (ste�ajnog dužnika) povjerava posebnim od suda imenovanim organima koji unov�avaju imovinu (ste�ajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilaca podjelom prikupljenih sredstava. Subjekti ste�ajnog postupka su privredna društva, statusni oblici povezivanja privrednih društava i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost i imaju sjedište na podru�ju FbiH. Ste�ajni postupak se provodi nad dužnikom u dva slu�aja:

- ako je trajnije nesposoban za pla�anje (u periodu od 30 dana neprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele nov�ane obaveze)

- kada je prezadužen uklju�uju�i i druge slu�ajeve odre�ene zakonom Ste�ajni postupak vodi kantonalni sud na �ijem podru�ju je sjedište dužnika. Obavezni organi ste�ajnog postupka su:

- ste�ajni sud, ste�ajni sudija, ste�ajni upravnik, a fakultativni organ može biti odbor povjerilaca, vje�e povjerilaca, privremeni odbor povjerilaca.

Str. 60

S.Keško 2003/2004

Za pokretanje ste�ajnog postupka prijedlog mogu dati: povjerioci, sam poslovni subjekt (dužnik), likvidacioni upravnik ako se u postupku likvidacije utvrdi da postoje uslovi za pokretanje ste�aja. Za banke samo Agencija za bankarstvo. Specifi�nosti ste�ajnog postupka su:

- ne može se tražiti vra�anje u pre�ašnje stanje - ne može se podnositi prijedlog za ponavljanje postupka - rokovi su kratki (na žalbu 8 dana, a na zaklju�ak 3) - žalba i prigovor ne odga�aju izvršenje

Faze ste�ajnog postupka su: 1. prethodni postupak 2. otvaranje ste�ajnog postupka 3. prijavljivanje i ispitivanje potraživanja 4. reorganizacija ili prodaja ste�ajnog dužnika 5. unov�avanje imovine 6. namirenje povjerilaca podjelom diobne mase 7. zaklju�ivanje ste�ajnog postupka

Prethodni postupak otvaranja ste�aja Sprovodi ga privremeni ste�ajni upravnik imenovan od strane ste�ajnog sudije. Njegova dužnost je da:

- osigura imovinu ste�ajnog dužnika - ispita da li �e imovina ste�ajnog dužnika pokriti troškove ste�aja, - ispitati da li postoje razlozi za pokretanje ste�ajnog postupka - podnese izvještaj ste�ajnom sudiji u roku od 30 dana od imenovanja.

Cilj je utvr�ivanje ekonomsko-finansijskog stanja dužnika, odnosno da li postoje uslovi za pokretanje ste�aja. Ovaj postupak se završava donošenjem rješenja o otvaranju ste�aja ili o obustavi postupka. Otvaranje ste�ajnog postupka Ste�ajni sudija zakazuje ro�ište na koje se poziva predlaga�, privremeni ste�ajnu upravnik i ste�ajni dužnik. Ste�ajni sudija imenuje ste�ajnog upravnika i donosi odluku o otvaranju ste�aja u formi rješenja koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH i Sl. glasniku kantona. Rješenje se dostavlja predlagatelju, ste�ajnom dužniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnom tužilaštvu. (Prouzrokovanje ste�aja je krivi�no djelo). �injenica da je ste�aj otvoren upisuje se u sudski registar, zemljišne knjige i registar prava industrijske svojine. Povjerioci su dužni u roku od 30 dana od dana objavljivanja oglasa o poretanju ste�aja prijaviti potraživanja. Posljedice otvaranja ste�aja – Danom otvaranja ste�aja:

1. prestaju prava poslovodnog organa i organa upravljanja. Te funkcije prelaze na ste�ajnog upravnika.

2. prestaju radni odnosi zaposlenih radnika, sem onih koje ste�ajni upravnik zadrži 3. formira se ste�ajna masa od imovine ste�ajnog dužnika 4. gase se ra�uni dužnika i sa njima prava lica za raspolaganje imovine i otvara novi ra�un na

koji se prenose sva sredstva 5. u firmu dužnika dodaje se oznaka "u ste�aju" 6. potraživanja povjerilaca koja nisu dospjela smatraju se dospjelim 7. prestaju te�i kamate na potraživanje 8. vrši se prinudna kompenzacija dužnikovih potraživanja sa potraživanjima povjerilaca 9. povremena davanja, nov�ana i nenov�ana, pretvaraju se u jednokratna nov�ana davanja 10. danom prijavljivanja potraživanja prekida se zastarjelost

Razlu�na i izlu�na prava U ste�aju se pojavljuju kategorije razlu�nih i izlu�nih prava. Ona daju mogu�nost odvojenog namirenja iz imovine ste�ajnog dužnika. Razlu�no pravo je pravo povjerioca �ije je potraživanje obezbje�eno najkasnije 60 dana prije otvaranja ste�ajnog postupka. Obezbje�enje se sastoji u hipoteci, zalozi na pokretnim stvarima, potraživanjima ili pravu prvenstva naplate (komisionar). Izlu�na prava jesu prava tre�ih lica na osnovu kojih ona mogu tražiti da se odre�ene stvari (ne prava i novac) izlu�e ili izuzmu iz ste�ajne mase. Radi se o stvarima koja ne pripadaju ste�ajnom dužniku, ali su se našala u njegovoj imovinskoj masi (davalac lizinga, stvar uzeta u zakup)

Str. 61

S.Keško 2003/2004

Prijavljivanje i ispitivanje potraživanja (3 faza ste�aja) Povjerioci u roku od 30 dana od objavljivanja pokretanja ste�aja u pismenoj formi prijavljuju potraživanja navode�i visinu potraživanja i pravni osnov. Potrživanja ispituje Ste�ajni sudija, uz u�eš�e ste�ajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pružiti relevantne podatke. Ste�ajni upravnik se o svakom potraživanju precizno izjašnjava da li ga priznaje ili osporava. I povjerioci mogu osporiti neko potraživanje. Utvr�eno je samo ono potraživanje koje prizna ste�ajni upravnik, a ne ospori ni jedan povjerilac. Osporeno potraživanje se može dokazivati u posebnom sudskom postupku. Reorganizacija ili prodaja ste�ajnog dužnika Uz prethodno pribavljenu saglasnost i mišljenja povjerilaca ste�ajni upravnik �e odlu�iti o

- reorganizaciji ili - da se dužnik kao pravno lice proda

Unov�avanje imovine u ste�aju vrši se prodajom imovine javnim nadmetanjem ili neposrednom pogodbom. Prodaju se dijelovi imovine. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenu vrši vještak. Po�etna cijena ne može biti ispod 1/2 procijenjene vrijednosti. Ako se ne može prodati po toj cjeni, ste�ajno vije�e odre�uje novu cijenu. Na kraju se ona može prodati neposredno povjeriocima. Namirenje povjerilaca u ste�aju podjelom diobne mase. Ste�ajna masa iz koje su izdovjeni troškovi ste�aja i koja se dijeli povjeriocima naziva se diobna masa. Isplata se vrši po redosljedu prioriteta. Zaklju�ivanje ste�ajnog postupka Poslije glavne diobe ste�ajni upravnik podnosi izvještaj ste�ajnom vije�u. Ste�ajni sudija donosi riješenje o zaklju�ivanju ste�ajnog postupka koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH, sl. glasniku kantona i upisuje se u sudski registar. Danom upisa rješenja ste�ajni dužnik se briše iz registra i prestaje postojati. PRINUDNO PORAVNANJE U STE�AJNOM POSTUPKU Prinudno poravnanje je zakonom utvr�en postupak koji provodi Ste�ajni sudija na prijedlog povjerilaca ili dužnika, a cilj je obustava ste�ajnog postupka s tim da se povjerioci namire u odre�enom iznosu i ste�ajni dužnik sa�uva od propadanja. Prijedlog se može staviti u periodu od dana otvaranja ste�ajnog postupka pa do ro�išta za raspravu po nacrtu za glavnu diobu. Zakonska pravila prijedloga za prinudno poravnanje sadrže procenat koji se povjeriocima nudi i rokove:

- najmanje 35% iznosa potraživanja ako je pla�anje u roku od jedne godine - najmanje 50% potraživanja ako je pla�anje u roku od 2 godine - ako je pla�anje potraživanja u punom iznosu rok ne može biti duži od 3 godine

O predloženom poravnanju odlu�uju povjerioci koji su prijavili potraživanja i ukoliko se pozitivno izjasne povjerioci �ija potraživanja prelaze 50% ukupnih potraživanja prijedlog je prihva�en. Ono ima pravno dejstvo prema svim povjeriocima sem izlu�nim i razlu�nim povjeriocima, solidarnim dužnicima itd. Rješenje o prinudnom poravnanju objavljuje se u Sl. novinama FbiH, kantonalnom sl. glasniku i upisuje se u sudski registar. Zahtjev za stavljanje rješenja van snage može uputiti svaki povjerilac koji je u�estovao u prinudnom poravnanju ako je dužnik u mogu�nosti da izmiri potraživanje u ve�em iznosu od onoga utvr�enim rješenjem. LIKVIDACIJA Likvidacija je na�in prestanka solventnog poslovnog subjekta po zakonom utvr�enom postupku usljed postojanja zakonom utvr�enih razloga. Kod likvidacije je obavezno imovina ve�a od obaveza pa ne dolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Me�utim ako se u toku postupka utvrdi da to nije slu�aj likvidacioni upravnik je dužan podnijeti prijedlog kantonalnom sudu za pokretanje ste�ajnog postupka. Postupak likvidacije se provodi u slijede�im slu�ajevima:

1. ako je prema poslovnom subjektu izre�ena trajna mjera zabrane rada ili obavljanja djelatnosti 2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za vršenje poslovne djelatnosti (eksploatacija nafte) 3. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad 4. ako je odlukom suda utvr�ena ništavnost upisa u sudski registar 5. i drugim slu�ajevima utvr�enim zakonom

Za otvaranje i provo�enje postupka likvidacije nadležan je kantonalni sud, a organi likvidacionog postupka su likvidaciono vije�e i likvidacioni upravnik. Danom upisa pravosnažnog rješenja u sudski

Str. 62

S.Keško 2003/2004

registar, koje donosi likvidaciono vije�e po zaklju�ivanju likvidacionog postupka briše se društvo i ono prestaje postojati. PRAVI PROMET Pojam prometa može se posmatrati u ekonomskom i pravnom smislu. U ekonomskom to je prenos stvari koje imaju ekonomsku (nov�anu) vrijednost sa jednog na drugi subjekat. U pravnom smislu to je transfer subjektivnih prava, pvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugi subjekt. Subjekti poslovnopravnog prometa Subjekti poslovnopravnog prometa su sva fizi�ka i pravna lica kojima pravni poredak (objektivno pravo) priznaje status subjekta poslovnog prava tj. da su registrovani subjekti �iji je cilj ekonomske prirode. Kao subjekti poslovnog prava nosioci prometa su:

1. idnividualni trgovac, poduzetnik ili samostalni privrednik 2. privredna/trgova�ka društva svih tipova 3. javna preduze�a (kompanije) 4. društvena preduze�a – dok se ne preobraze u neki od tipova privrednog društva 5. statusni oblici povezivanja privrednih društava (holding, koncern, inv. fond) 6. ostali oblici pravnih lica (fondacije, udruženja, zadruge,..)

Pravni instrumenti prometa su pravna sredstva koja subjekti poslovnog prava koriste u pravnom prometu. Nazivaju se još instrumenti poslovnih transakcija. Najve�i zna�aj imaju ugovori, vrijedonosni papiri, legitimacioni papiri i druge pisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadržaj poslovne transakcije. Na osnovu njih poslovni subjekti sti�u imovinu i vrše promet imovinskih dobara. Imovina društva Imovina je klju�na kategorija za odvijanje pravnog prometa. To je ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu izraziva u novcu. Imovina se konstituiše osnivanjem,a uve�ava poslovanjem. Imovinu društva �ine:

- stvarna prava - obligaciona prava - imovinski dio autorskih prava - prava industrijske svojine - udjeli u drugim poslovnim subjektima

Opšte je pravilo poslovnog prava da je imovina poslovnog subjekta odvojena od imovine njegovih ulaga�a. Za obaveze u prometu društvo odgovara svojom imovinom, dok kod društava personalnog tipa taj princip nije dosljedno proveden. ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE DRUŠTVA Pravna lica ne mogu davati izjavu volje kao što to �ine fizi�ka lica, umjesto njih to �ine odre�ena lica koja nazivamo zastupnici. Zastupnik djeluje u tu�e ime i za tu�i ra�un. Zastupanje je pravni odnos (pravna institucija) na osnovu kojeg fizi�ko lice (zastupnik), sklapa posao ili obavlja neku drugu pravnu radnju, tj. daje izjavu volje za drugo lice zastupljenog (u ovom slu�aju za pravno lice, privredno društvo) gdje pravna dejstva iz takvog odnosa prelaze na zastupanog. Zastupanje ima ekonomski efekat pozitivni ili negativni koji se ti�e imovine zastupanog sve dok zastupnik radi u granicama ovlaštenja. Ovlaštenja za zastupanje proisti�u, odnosno pravni osnov zastupanja su:

1. zakon 2. statut društva ili ugovor o osnivanju 3. akt suda (rješenje za ste�ajnog ili likvidacionog upravnika) 4. ugovor o zastupanju (punomo�stvo)

Predstavljanje je istupanje u ime poslovnog subjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveze, odnosno davanje izjava volje koje ne proizvode imovinskopravne u�inke za društvo. Zastupnik je ujedno i predstavnik, dok predstavnik ne može preduzimati akte zastupanja ako za to nema izri�ito ovlaštenje. SLOBODNO I VEZANO OSOBLJE

Str. 63

S.Keško 2003/2004

Kod poslovnih subjekata zastupnici se dijele na slobodno i vezano osoblje, a cilj te podjele je bolje razumjevanje osnova nastanka zastupni�kog odnosa, granica ovlaštenja i dužnosti zastupnika. Slobodno osoblje �ine fizi�ka lica koja na osnovu zakona ili iz prirode društva ili akta suda imaju ovlaštenje za zastupanje poslovnog društva. To su: direktor (generalni), predsjednik uprave društva, �lanovi dno (javni drugari), komplementari, ste�ajni i likvidacioni upravnik. Vezano osoblje su lica koje imenuje i razrješava direktor (generalni) ili predsjednik uprave ovlašten na preduzimanje izvršnih i administrativnih radnji u okviru dobijenih ovlaštenja. To su: izvršni direktori, pomo�nisi direktora, punomo�nici, rukovodno osoblje svih rangova itd. Zakonski i statutarni zastupnici Zakonski zastupnici su lica �ija ovlaštenja na zastupanje izviru iz samog zakona. Zakonsko zastupanje ulazi u domen vo�enja društva. Zakonski zastupnici su direktor (generalni) ili predsjednik uprave društva. Statutarni zastupnici je pravno-tehni�ki izraz za sva lica koja su na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju ovlaštena za zastupanje društva. Ograni�enja zakonskog i statutarnog zastupnika se regulišu statutom. PUNOMO�NICI Zakonski i statutarni zastupnici društva mogu u okviru svojih ovlaštenja prenijeti na drugo lice dio svojih ovlaštenja za zastupanje društva tj. opunomo�iti drugo lice. Sam taj pravni odnos kao i formalni akt naziva se punomo�, punomo�je ili opunomo�je. Punomo� je ovlaštenje za zastupanje koje vlastodavac pravnim poslom daje svom punomo�niku. Ovlaštenja punom�nika dakle izviru iz pravnog odnosa, a ne iz zakona ili statuta. Pravila koja vrijede za punomo� su:

- punomo� se daje u pisanoj formi, - punomo�nik može biti pravno ili fizi�ko lice - punomo�nik može preduzimati samo radnje u okviru ovlaštenja - ako dobije opšte (generalno) punomo�je može preduzimati samo poslove koje odlaze na

redovno poslovanje - zakon je predvidio i neke slu�ajeve za koje treba specijalna punomo� (izdavanja, akceptiranja,

indosiranja, avaliranja mjenice itd.) Tipovi punomo�i

1. poslovna punomo� 2. punomo� profesionalnim posrednicima na tržištu kapitala 3. punomo� trgovinskog putnika 4. punomo� po zaposlenju

Poslovna punomo� je ovlaštenje poslovnog subjekta ili individualnog trgovca dato drugom fizi�kom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji se uobi�ajno vrše u okviru registrovane djelatnosti. Ne upisuje se u sudski registar. Granice punomo�i zakon je ve� odredio. Punomo� preofesionalnim posrednicima na tržištu kapitala – daje se licima koja se profesionalno i u vidu registrovane djelatnosti bave specijalnim poslovima na tržištu kapitala. Daje se brokerima, društvima za upravljanje fondovima, investicionim savjetnicima itd. Punomo� trgovinskog putnika – Trgovinski putnik je ovlašten preduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robe navedene u punomo�i. Ovlaštenje na zaklju�ivanje ugovora mora biti navedeno u punomo�i, a ako nije smatra se da može samo prikupljati ponude i porudžbe. Iako je ovlašten da proda robu trgova�ki putnik nije ovlašten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit, za to mora imati specijalnu punomo�. Punomo� po zaposlenju – je pravno-tehni�ki termin za punomo� lica koja u društvima rade na takvim poslovima �ije je obavljanje vezano za zaklju�ivanje i izvršenje odre�enih ugovora (prodavac u prodavnici, šalterski radnik u pošti itd.) Nije potreban poseban ugovor o punomo�stvu PROKURA Prokura je najšire trgova�ko punomo�je �iji je sadržaj i obim usmjeren na sveukupno poslovanje gospodara, odnosno poslovnog subjekta. U našem pravu se prokura definiše kao pismena punomo� upisana u sudski registar koja, na osnovu zakona, sadrži ovlaštenja prokuriste (prokuratora) za zaklju�ivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji u vezi sa poslovanjem trgova�kog društva i statusnog oblika povezivanja osim zaklju�ivanje ugovora koja se odnose na osnovna sredstava. Sadržaj ovlaštenja i ograni�enja prokure isklju�ivo odre�uje zakon i statutom ili ugovorom o osnivanju ona se ne može ograni�initi. Ako bi ipak oni sadržavali neku klauzulu takva klauzula ne bi mogla proizvoditi pravno dejstvo prema tre�im licima.

Str. 64

S.Keško 2003/2004

Za davanje prokure vrijede ova zakonska pravila: - prokuru daje direktor (generalni), odnosno uprava društva - daje se u pisanoj formi - ne može sadržavati nikakva ograni�enja zasnovana na statutu, ugovoru ili odluci - prokura je neprenosiva - prokura se upisuje u sudski registar - javno se objavljuje u službenom glasilu

Prokurista može biti: - fizi�ko lice, ne i pravno - lice koje je punoljetno i ima punu poslovnu sposobnost - lice iz reda slobodnog ili vezanog osoblja - lice kod kojeg ne postoji konflik interesa - stru�no lice koj poznaje tržište

Postoje dvije vrste prokure: 1. pojedina�na (individualna ili samostalna) 2. zajedni�ka (skupna ili kolektivna)

Pojedina�na prokura postoji kada je data jednom ili više lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovlaštenja svakog prokuriste (ako je prokura data ve�em broju lica) su nezavisna, me�usobno se ne isklju�uju i svaki prokurista djeluje samostalno i ima ovlaštenja koja po zakonu sadrži prokura. Zajedni�ka prokura je takva prokura koja se daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Radnje su punovažne kada postoji saglasna izjava volje svih prokurista (zajedni�ka volja prokurista). ODGOVORNOST POSLOVNIH SUBJEKATA Odgovornost imovinskog prava jeste obligacioni odnos izme�u lica koje ima subjektivno imovinsko pravo da zahtjeva popravljanje štete i lica koje je dužno da tu štetu popravi. Osnov odgovornosti poslovnog subjekta nalazi se u radnjama fizi�kih lica koja obavljaju odre�ene djelatnosti u ime i za ra�un poslovnog subjekta (npr. nije napravljen obra�un, isporu�ena roba sa greškom itd.) Odgovornost poslovnog subjekta se može razli�ito klasificirati:

1. prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti 2. prema subjektu kome odgovara društvo 3. prema subjektu za �ije se radnje odgovara 4. prema vrsti sankcija koje se mogu izre�i 5. prema vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa (u prvom redu misli se na

solidarnu odgovornost) Vrste odgovornosti prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti mogu se podijeliti na one koje nastaju iz:

1. zakona – zakonska odgovornost 2. ugovora o osnivanju – volje osniva�a 3. statuta – odluke organa upravljanja 4. jednog od izvora nastanka obligacije (ugovor, jednostrana izjava volje, prouzrokovanje štete,

neosnovano boga�enje, nepozvano vršenje tu�ih poslova itd.) Vrste odgovornosti prema subjektu kome odgovara društvo – Društvo može odgovarati:

1. �lanovima društva 2. društvenoj zajednici (državi ili u�esnicima u pravnom prometu)

Vrste odgovornosti prema subjektu za �ije se radnje odgovara:

1. odgovornost za sopstvene radnje i obaveze 2. uzajamna odgovornost – odgovornost za druge subjekte

Vrste odgovornosti prema vrsti sankcije koja se može izre�i:

1. imovinska sankcija – popravljanje štete 2. krivi�nopravna sankcija – u vidu nov�ane kazne 3. sankcija u vidu zaštitne mjere – oduzimanje imovinske koristi

Odgovornost prema društvenoj zajednici

Str. 65

S.Keško 2003/2004

Svaki subjekt poslovnog prava odgovoran je prema društvenoj zajednici (državi). Parvni osnov odgovornosti nalazi se u povredi vršenja registrovane djelatnosti. U širem smislu osnov odgovornosti može se nalaziti u zaštiti osnovnih društvenih vrijednosti (zaštiti zdravlja ljudi i zaštiti okoline). Obaveze prema društvenoj zajednici obi�no imaju fiskalni karakter: pla�anje poreza, carina, taksi i drugih javnih davanja). Neizvršenje obaveza ili neuredno izvršenje izaziva intervenciju državnog organa pri �emu dolazi do prinudne naplate obaveze a potom sankcije prema poslovnom subjektu. Odgovornost poslovnog subjekta prema državi u sebi sadrži krivi�nopravnu sankciju ako je takva radnja zakonom predvi�ena kao naro�ita vrsta delikta – privredni prestup ili privredni prekršaj (nazivaju se još i carinskim ili poreskim prestupima i prekršajima). Sankcija se ogleda u pla�anju nov�ane kazne i izricanja zaštitne mjere :

- zabrana obavljanja djelatnosti odre�eno vrijeme - zabrana uvoza ili izvoza - oduzimanje imovinske koristi - oduzimanju robe

Prestup je društveno opasno, protivpravno i zakonom utvr�eno djelo poslovnog subjekta i/ili odgovornog lica koje se sastoji u povredi pravila privrednog sistema zemlje ili finansijskog poslovanja i prouzrokovalo je ili je moglo prouzrokovati teže posljedice. Privredni prekršaji su istovrsni delikti, ali manje društveno opasne. Za odr�eni prestup ili prekršaj pored poslovnog subjekta redovno, istovremeno odgovara i fizi�ko lice. Njegova sankcija može biti u pla�anju nov�ane kazne, zabrana obavljanja dužnosti, zatvorom itd. ZAKONSKA ODGOVORNOST ZA SOPSTVENE OBAVEZE Opšte pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnog subjekta za svoje obaveze u prometu odgovara svojom imovinom. Odgovornost nastaje momentom nastanka obaveze i traje do njenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovara za zakonske ugovorne, vanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave volje. Ogovornost je zakonska i nijedan subjekt svojim aktom je ne može isklju�iti niti ograni�iti. Zakonska odgovornost obuhvata svu imovinu poslovnog subjekta. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica) Opšte je pravilo u poslovnom pravu da poslovni subjekt pored odgovornosti za sopstvene obaveze u odre�enim slu�ajevima na osnovu zakona odgovara za radnje i obaveze drugih lica Ti slu�ajevi su slijede�i:

1. odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje, podjela) 2. odgovornost kod promjene organizacionog oblika (tipa društva) 3. odgovornost kontrolnog za supsidijarno društvoa 4. odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov organ 5. odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu koju prouzrokuje zaposleno osoblje

Odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje i podjela) 1. odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljedništva 2. odgovornoš�u su obuhva�ene samo promjene nastale do momenta statusne promjene 3. odgovornost je potpuna i neograni�ena (kod podjele i solidarna) i ne može se ograni�iti niti

isklju�iti Odgovornost kod promjene organizacionog oblika – Novo društvo koje je nastalo transformacijom starog društva odgovara za obaveze starog društva Odgovornost kontrolnog za supsidijarno društvo – kontrolno društvo odgovara za obaveze u prometu supsidijarnog društva (pot�injenog) i to samo za one koje su nastale po osnovu izvršenja instrukcija kontrolnog društva. Odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov organ – pošto organ društva nije pravni subjekt, nema vlastitu imovinu, nema deliktnu sposobnost, društvo je obavezno nadoknaditi štetu tre�em licu koju prouzrokuje njegov organ. Odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu koju prouzrokuje zaposleno osblje – Ako zaposleno osblje u vezi sa radom prouzrokuje štetu tre�em licu, društvo ili individualni trgovac je obavezan nadoknaditi štetu tre�em licu. Ošte�eni ima pravo zahtjevati naknadu štete neposredno od zaposlenog ako je djelovao namjerno. ZAKONSKA ODGOVORNOST DRUGIH LICA ZA DRUŠTVO

Str. 66

S.Keško 2003/2004

Iako je opšte pravilo poslovnog prava da za svoje obaveze u pravnom prometu društvo odgovara svojom imovinom, postoje slu�ajevi kada za obaveze društva na osnovu zakona odgovaraju i druga lica. Postoje dva slu�aja ovakve odgovornosti:

1. odgovornost �lanova društva personalnog tipa – javni drugari i komplementari kod dno, kd i kdd imaju zakonsku, potpunu, neograni�enu solidarnu odgovornost za obaveze društva �iji su �lanovi. Oni odgovaraju neograni�eno, solidarno cjelokupnom svojom imovinom

2. odgovornost jedinog vlasnika društva (djl) – Vlasnik društva odgovara povjeriocima zajedno sa društvom, po zakonu, potpuno, neograni�eno u slu�aju kada kod tre�ih lica stvara "privid privrednog identiteta sa društvom", tj ako vlasnik društva svojim radnjama ili mješanjem svoje imovine sa imovinom društva stvara prividno jedinstvo.

ATRIBUTI POSLOVNI SUBJEKATA Atributi poslovnih subjekata su obilježja koja služe njihovoj individualizaciji s ciljem što sigurnijeg odvijanja prometa, njegove zaštite i zaštite tre�ih lica. Svaki poslovni subjekt po zakonu mora imati atribute koji su dovoljni da omogu�e njegovo razlikovanje od drugih u�esnika u prometu. Obavezni atributi su:

- firma (ime) - sjedište - djelatnost (predmet poslovanja) - državljanstvo (nacionalna pripadnost)

Faklutativni atributi mogu biti služe da se privredni subjekt ili njegov proizvod bolje razlikuju od drugih, da bi se izgradio poslovni imidž, a to su: marka proizvoda, uzorci, modeli itd. FIRMA Firma predstavlja individualnu obaveznu odluku pod kojom jedan poslovni subjekt, uklju�uju�i i samostalnog privrednika imaju pravo i obavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Dijelovi privrednih društava ne mogu imati posebnu firmu, oni nastupaju pod firmom društva. Firma se odre�uje aktom o osnivanju, unosi u statu i upisuje u sudski registar. Firma pod kojom posluje individualni trgovac utvr�uje se rješenjem o osnivanju. Promjene elemenata firme upisuje se u sudski registar i javno objavljuju u Sl. novinama FbiH. Na�ela firme – su principi koji moraju biti poštovani prilikom odre�ivanja i upotrebe firme, a to su:

1. na�elo istinitosti – svi elementi firme treba da odgovarju stvarnom stanju, te kako su upisani u sudski registar. Ako ne koristi firmu na na�in kako je upisana tada �ini prekršaj.

2. na�elo obaveznosti – a) svako društvo mora imati firmu - b) firma mora biti ozna�ena u aktu o osnivanju, statutu, upisana u sudski registar i istaknuta na poslovnim prostorijama – c) u svom poslovanju poslovni subjekt je mora koristiti

3. na�elo javnosti – sve vrijeme poslovanja mora biti izložena javnosti: istaknuta na prostorijama objavljena u službenom glasilu, korištena u poslovnoj korespodenciji, upisana u registar suda

4. na�elo posebnosti – u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sli�nim imanom, a koja obavljaju istu ili sli�nu djelatnost. Sud na tu �injenicu gleda po službenoj dužnosti.

5. na�elo stvarnosti – firma i njeni elementi moraju biti i materijalno ta�ni (ne može na primjer u firmi da stoji da se društvo bavi gra�evinarstvom,a ono stvarno vrši transportne usluge)

ELEMENTI FIRME Prema odnosu sa javnim interesom elementi firme mogu biti razvrstani na:

1. dopuštene 2. uslovno dopuštene i 3. nedopuštene

Dopušteni elementi firme se dijele na obavezne, koje ulaze po sili zakona i fakultativne. Obavezni elementi su:

1. oznaka koja upu�uje na djelatnost kojom se poslovni subjekt bavi (frizerski salon) 2. oznaka kojom se precizno odre�uje identifikacija poslovnog subjekta (Unis, Krivaja) kod

društva kapitala, a kod društava personalnog tipa ime jednog ili više drugara uz osznaku "i ostali" ako svi nisu navedeni

Str. 67

S.Keško 2003/2004

3. oznaku sjedišta uklju�uju�i i adresu 4. oznaku oblika organizovanja – može biti i u vidu skra�enice koju je zakon odredio (dno, doo,

djl, dd, kd, kdd itd.) 5. danom otvarnja ste�aja ili likvidacije dodaje se još "u ste�aju" ili "u likvidaciji"

Fakultativni elementi mogu biti: crtež, slika, boja, izgled slova itd. Uslovno dopušteni elementi su ono za koje se moraju dobiti posebna ovlaštenja da bi se unijeli u firmu, a to su: BiH, FBiH, naziv kantona, grada, (odobrenje daje ministarstvo pravosu�a) ili imena odre�enih li�nosti (istorijskih, znamenitih) – odobrenje daju same li�nosti ako su žive ili njihovi zakonski nasljednici. Isto tako na njihov zahtjev sud �e izbrisati ove elemente iz firme. Nedopušteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovu zakonske zabrane ni pod kojim uslovima ne mogu unijeti u firmu, a to su:

- oznake ili rije�i protivne zakonu - uslužni i robni znakovi drugih privrednih subjekata - službeni simboli ili znakovi - nazivi i simboli stranih država ili me�unarodnih organizacija - kao ni znakovi ni rije�i koji bi kod tre�ih lica stvorili zabunu u prometu.

PRAVNA ZAŠTITA FIRME Poslovni subjekt ima pravo na zaštitu svoje firme (imena) zbog nesmetanog i sigurnog obavljanja pravnog prometa, te zaštite interesa savjesnih tre�ih lica. Pravna zaštitu vrši sam registracioni sud po službenoj dužnosti prilikom same registracije društva:

- u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sli�nim imanom, a koja obavljaju istu ili sli�nu djelatnost

- ako su dva subjekta podnijela prijavu prioritet se daju subjektu koje je prije podnijelo prijavu - u postupku ispitivanja prijave kod svakog konkretnog slu�aja se ispituje da li postoje

nedopušteni elementi, da li postoje uslovno dopušteni i za njih odobrenja. Pravna zaštita postoji i poslije registracije. Ona se provodi isklju�ivo po zahtjevu (tužbi) poslovnog subjekta koji smatra da je njegova firma ošte�ena, a ne po službenoj dužnosti. Aktivnu legitimaciju ima lice koje je podnijelo tužbu, a pasivnu tuženi. Rok za podnošenje tužbe je 3 godine od dana upisa firme protiv koje se traži zaštita. Tužba se može podnijeti sudu gjde je sjedište tužitelja ili sudu gdje je sjedište tuženog. Pravna zaštita firme poslije registracije provodi se na cijelom podru�ju FBiH. Razlog za zaštitu firme dovoljno je da je u prometu došlo do zamjene ili da postoji mogu�nost zamjene firmi, da je stvorena ili da se može stvoriti zabuna zbog istovjetnosti ili sli�nosti firmi. Mogu�nost zamjene i zabune mora biti konkretna i realna. SJEDIŠTE FIRME Generalno sjedište ozna�ava neko geografsko mjesto. U uporednim pravima postoje razni kriteriji za odre�ivanje sjedišta (mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registracije, mjesto obavljanja djelatnosti i td.) Prema našem pravu važe dva pravila:

1. mjesto poslovnog subjekta jeste mjesto u kom se obavlja djelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije)

2. ako se djelatnost obavlja u više mjesta sjedištem se smatra ono mjesto koje je utvr�eno statutomm, odnosno aktom o osnivanju. Kod samostalnog privrednika koji obavlja djelatnost u više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije mu potreban poslovni prostor, sjedištem se smatra mjesto prebivališta.

Aktom o osnivanju odre�uje se sjedište, unosi u statut društva i upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednika opštine. Sjedište ima višestruki pravni zna�aj:

- prema sjedištu se odre�uje mjesna nadležnost suda - nadležnost upravnih organa, organa kontrole - nadležnost u izmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera - mjesto zaklju�enja i izvršenja ugovora (ako ugovorm nisu odre�eni) - itd.

DJELATNOST

Str. 68

S.Keško 2003/2004

Djelatnost ili predmet poslovanja poslovnog subjekta su zakonom utvr�ene poslovne aktivnosti kojima se on bavi radi ostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslovni subjekt može obavljati djelatnost u domoa�em i spoljnotrgovinskom. U doma�em prometu su utvr�ene zakonom, razra�ene podzakonskim aktima i klasificirane u: podru�ja, podpodru�ja, odjeljke, razrede i podrazrede. Klasifikacija služi za potrebe statistike, planiranja i istraživanja, finansijskih, poreskih, carinskih i drugih evidencija. U oblast spoljnotrgovinskog poslovanja spada:

1. spoljnotrgovinski promet (izvoz i uvoz roba i usluga, i dr.) 2. obavljanje djelatnosti u inostranstvu

Djelatnost se odre�euje aktom o osnivanje, unosi u statut i upisuje u sudski registar. Osniva�i su slobodni u izboru djelatnosti s tim što moraju ispuniti odre�ene uslove za obavljanje te djelatnosti i što postoje neka pravna ograni�enja (oblast nauružanja i vojne opreme). Društvo može registrovati i obavljati jednu ili više djelatnosti. Djelatnost se u toku postojanja subjekta može mijenjati i to proširivanjem djelatnosti, sužavanjem djelatnosti ili zamjenom djelatnosti. Ako se ugovor zaklju�i izvan djelatnosti neka prava smatraju ništavnim, dok naše pravo pravno valjanim pod uslovom da je druga strana bila savjesna, nije znala ili nije morala znati da je ugovor zaklju�en izvan registrovane djelatnosti. REGISTRACIJA POSLOVNOG SUBJEKTA Registracija je po propisanoj proceduri dokumentovan upis zakonom odre�enih �injenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. Individualni trgovac se upisuje u registar samostalnih privrednika u opštini, dok nadležna ministarstva (federalna i kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruženja gra�ana, humanitarne i druge organizacije, zadužbine i fondacije, neprofitne organizacije. Sudski registar je javna knjiga, podaci su javni i svako ih može razgledavati, prepisivati i zahtjevati da mu se izda ovjeren izvod. Subjekti upisa u sudski registar su:

1. svi tipovi privrednih društava (dd, doo, djl, dno, kd, kdd) 2. javna preduze�a (kompanije) 3. svi oblici statusnog povezivanja (holding, pul, pu) 4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i dr. fin. organizacije, osig. i reosig. društva, itd) 5. institucije tržišta kapitala (berze, registar vrijedonosnih papira) 6. zadruge i zadružne organizacije

U registar se upisuju i dijelovi društva, iako nisu pravna lica, ukoliko imaju odre�ena ovlaštenja za istupanje u javnom prometu. PREDMET I POSTUPAK UPISA U SUDSKI REGISTAR U registar suda upisuju se pravna stanja statusno-pravnog karaktera i to: osnivanje, promjena statusnog oblika (trasformacija), statusne promjene (spajanje, pripajanje, cijepanje), otvaranje ste�ajnog ili likvidacionog postupka i prestanak (birsanje) poslovnog subjekta U sudski registar upisuju se podaci uklju�uju�i i njihove izmjene:

1. firma i sjedište subjekta 2. naziv i sjedište osniva�a 3. djelatnost 4. ukupan iznos osnovne glavnice i pojedina�ni ulozi 5. poslovi spoljnotrgovinskog prometa 6. imena lica ovlaštenih za zastupanje i granice njihovih ovlaštenja 7. broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanju 8. druge �injenice odre�ene specijalnim propisima

VRSTE UPISA U SUDSKI REGISTAR Upisi u sudski registar se mogu razvrstati prema pravnim dejstvima upisa na:

1. Kona�ni upis – u registar se unose �injenice koje su bezuslovne i kona�ne, bez vremenskog ograni�enja (upis osnivanja, transformacije, upis statusnih promjena, statusnog povezivanja , te prestanak poslovnog subjekta. Kona�ni upis može se brisati samo na osnovu opravdanog zahtjeva ili tužbe koja se podnese u roku od 60 dana odnosno 3 god. od dana upisa.

2. Uslovni (privremeni) upis – je uslovljen i privremen i za cilj ima obezbje�enje uslova za kona�an upis

Str. 69

S.Keško 2003/2004

3. Obavještavaju�i upis – ima za cilj obavještavanje drugih lica o relevantnim �injenicama vezanih za poslovni subjekt. Adnotacija ima deklarativni karakter a obuhvata upise vezane za: zabranu obavljanja odre�ene djelatnosti, upis privremenih mjera zaštite, upis ograni�enja u prometu itd. Kad istekne vrijeme za koje je upisana adnotacija sud istu briše po službenoj dužnosti.

NA�ELA UPISA U SUDSKI REGISTAR

1. obaveznosti (obligatornosti) – po zakonu svi poslovni subjekti se obavezno upisuju u sudski registar �ime se obezbje�uje ve�i stepen pravne sigurnosti prometa i u�esnika.

2. legaliteta (zakonitosti) – postupak i akti su utvr�eni zakonom. Ovdje postoji i princip dvostepenosti, što zna�i mogu�nost ulaganja pravnih lijekova (žalbe) – zahtjev za zaštitu zakonitosti, da se traži poništenje upisa itd.

3. službenosti (oficijalnosti) – sud ne može odbiti upis ako je on uredno zatražen i ako su ispunjeni zakonski uslovi. Ovo na�elo djeluje prema subjektima upisa i istovremeno prema sudu.

4. psimenosti (formalizma) – prijavi i svi dokazi moraju biti u pismenoj formi. 5. dokumentovanosti – sve �injenice relevantne za upis moraju biti dokumentovane 6. prioriteta (prvenstva) - prvenstvo upisa ima onaj koji je prije zatražio upis 7. konstutivnosti – fakti�ke �injenice momentom upisa postaju pravne. Poslovni subjekt pravnu i

poslovnu sposobnost sti�e momentom upisa, a gubi momentom brisanja iz registra 8. istinitosti – podrazumjeva da su podaci uneseni u sudski registar ta�ni i istiniti u formalnom i

materijalnom smislu. 9. javnosti (publiciteta) – sudski registar je javna knjiga i podaci upisani u registar objavljuju se u

Sl. novina FBiH. Primjeri Cesije i intercesije

UGOVOR O CESIJI

1. cedent 2. cesus 3. cesionar

�lan 1. Ovim ugovorom regulišu se me�usobne obaveze, odnosno potraživanja izme�u cedenta i cesionara, tako da cedent __________ prenosi svoja potraživanja od cesusa __________, ustupa cesionaru _____________ po osnovu trgovinskog ugovora ________u iznosu od _________ (rije�ima).

�lan 2. Cesionar _____________ je saglasan da svoje dospjelo potraživanje od cedenta preuzme od cesusa ___________

�lan 3. Iznos iz �lana 1. ovog ugovora ceses �e uplatiti u korist __________ ra�una cesionara.

�lan 4.

Ovim ugovorom stranke se neopozivo obavezuju, a u slu�aju spora nadležan je ________sud po mjestu sjedišta

�lan 5. Ovaj ugovor je sastavljen u 6 (ili 3) primjerka , od kojih svakom potpisniku pripadaju po dva primjerka. CEDENT CESUS CESIONAR ________ __________ _____________

Str. 70

S.Keško 2003/2004

UGOVOR O PREUZIMANJU DUGA

1. POVJERILAC 2. INTERCEDENT

�lan 1.

Povjerilac i intercedent su saglasni da intercedent _____________ preuzme dug dužnika ______________ u visini ______ (rije�ima).

�lan 2.

Intercedent �e svoju obavezu prema povjeriocu izvršiti do _________ u cijelosti sa pripadaju�om kamatom.

�lan 3. Ugovorne strane su saglasne da izvrše notifikaciju dužnika ______________ u vezi zaklju�ivanja ovog ugovora.

�lan 4. Ovim ugovorom stranke se neopozivo obavezuju, a u slu�aju spora nadležan je ________sud po mjestu sjedišta

�lan 5. Ovaj ugovor je sastavljen u 6 (ili 3) primjerka , od kojih svakom potpisniku pripadaju po dva primjerka. POVJERILAC INTERCEDENT ________ _____________