ALMA MATER 27

Od dziesięciu lat w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach Zakładu Epoki Żelaza funkcjo-

nuje Pracownia Archeometalurgii i Konserwacji Zabytków. Jej początki sięgają jeszcze końca lat 80. ubiegłego wieku, kiedy na cele renowacyjne zabytków archeologicznych Instytut pozyskał pomieszczenia w baraku przy ul. Studenckiej 3. W roku 1995 decyzją rektora UJ prof. Aleksandra Koja dla celów rozbudowu-jącej się Pracowni Instytut otrzymał prawo do remontowanego wówczas małego budynku dawnej szkoły jezuickiej, w ofi cynie Collegium Bro-scianum. Remont został zakończony w roku następ-nym i Instytut przystąpił do urządzania placówki.

Dzięki dotacji Komi-tetu Badań Naukowych Pracownia została wyposa-żona w podstawowe urzą-dzenia badawcze najnow-szej generacji i tym samym stała się wiodącą placówką tego typu w naszym kraju. Dokonany został zakup spektrometru typu X-Ray Spectro Xepos z dyspersją energii i spolaryzowanym promieniowaniem wzbu-dzającym, przeznaczonego do wykonywania nienisz-czących analiz chemicznych zabytków archeologicznych oraz wszelkich innych obiektów zabytkowych. Spektrometr ten jest pierwszym tak wysokiej klasy urządzeniem o limicie detekcji na poziomie ppm, pracującym w polskich naukowo-badawczych placówkach archeologicznych.

Zakupiono również dwa różne, niezwykle precyzyjne mi-kroskopy optyczne fi rmy Leica z kompletem obiektywów. Jeden z nich służy do badań strukturalnych z możliwością obserwacji w świetle spolaryzowanym, drugi przeznaczony jest przede wszystkim do badań traseologicznych i obserwacji stereoskopo-wych skorodowanych powierzchni zabytkowych. Oba urządzenia współpracują z kamerą wideo bądź z wysokiej jakości fotogra-fi cznymi aparatami cyfrowymi lub analogowymi, które umożli-wiają między innymi dokumentowanie wyników poszczególnych etapów badań oraz procesów konserwacji.

Niezwykle ważną częścią aparatury są dwie polerki z diamentowymi tarczami poziomymi oraz polerko-tokarki, które pozwalają wykonywać specjalnie dla naszych potrzeb odpowiednie preparaty do obserwacji mikroskopowych. In-nym bardzo cennym aparatem uzupełniającym zakres badań metalografi cznych jest ultranowoczesny twardościomierz fi r-my Buehler. Instrument ten pozwala na precyzyjne określenie danych, dotyczących twardości nie tylko metali, ale też innych

PRACOWNIA ARCHEOMETALURGII I KONSERWACJI ZABYTKÓW

materiałów, z możliwością odczytu wyników w zakresie różnych systemów pomiarowych.

Dzięki dotacji Komitetu Badań Naukowych zakupiono także inne urządzenia umożliwiające prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań nad rozwojem nowych metod konserwacji czy opracowywanie niekonwencjonalnych, nowatorskich roz-wiązań, które pozwalają na uratowanie obiektów o unikalnym niekiedy znaczeniu dla studiów nad starożytnymi kulturami. Jest

to między innymi specjal-nie wykonany stół prepa-ratorski, umożliwiający mechaniczne zdejmowanie nawarstwień korozyjnych, z wbudowaną turbiną ko-lanową i odsysaczem py-łów. Do precyzyjnych prac konserwatorskich wyko-rzystywany jest unikalny instrument w postaci skal-pela ultradźwiękowego, który zakupiony został na specjalne zamówienie naszego Instytutu. W celu zapewnienia bezpieczeń-stwa, zwłaszcza podczas prowadzonych badań nad chemicznymi metodami konserwacji zabytków, za-kupiono nowoczesne dyge-storium o bardzo wysokim

stopniu bezpieczeństwa. Pracownia dysponuje ponadto wieloma drobnymi narzędziami usprawniającymi prace konserwatorskie oraz ułatwiającymi pobieranie próbek do badań.

Dzięki tej inwestycji stworzone zostały podstawy do urucho-mienia nowoczesnego ośrodka badawczego, odpowiadającego zachodnioeuropejskim standardom dla tego typu placówek, gdzie wykonuje się analizy, a następnie, w oparciu o ich wyniki, prowadzi się prace zmierzające do zabezpieczenia i rekonstrukcji zabytków. Podkreślić należy zwłaszcza znaczenie badań meta-lurgicznych w procesach konserwatorskich, albowiem w wielu wypadkach jedynie dzięki analizie nawarstwień korozyjnych na zabytkach jesteśmy w stanie dobrać odpowiednie metody restauratorskie.

Wiele dalszych urządzeń niezbędnych do funkcjonowania Pracowni zakupiono też z funduszy Instytutu. Wymienić tu można między innymi aparaturę do mechanicznego zdejmowania nawarstwień korozyjnych metodą ścierno-strumieniową. Jest to instrument specjalnie przystosowany do celów konserwatorskich przez fi rmę produkującą tego typu urządzenia. Dzięki niemu możliwe jest eliminowanie niektórych chemicznych etapów kon-serwatorskich. Powoduje to znaczne oszczędności fi nansowe oraz eliminuje użycie często trudnych do neutralizacji chemikaliów, nie mówiąc już o znacznym skróceniu czasu pracy. Podobną rolę dla

Ogólny widok Pracowni Archeometalurgii i Konserwacji Zabytków Instytutu Archeologii UJ

28 ALMA MATER

Preparowanie zabytku przy pomocy skalpela ultradźwiękowego

Urządzenie do obróbki strumieniowo-ściernej

Nóż z okresu wędrówek ludów przed konserwacją

Nóż z okresu wędrówek ludów po konserwacji

Umbo (okucie tarczy) z II w. po Chr. przed konserwacją

Umbo (okucie tarczy) z II w. po Chr. po konserwacji

ALMA MATER 29Aparatura do wyznaczania gęstości ciał stałych

Zapinka srebrna z III w. po Chr. przed konserwacją

Zapinka srebrna z III w. po Chr. po konserwacji

Cyrkiel mosiężny z Collegium Novum UJ przed konserwacją, XVI/XVII w.

Cyrkiel mosiężny z Collegium Novum UJ po konserwacji, XVI/XVII w.

30 ALMA MATER

obiektów o małych gabarytach i skomplikowanej budowie pełni mikropiaskarka z regulatorem ciśnienia i podwójnym systemem wyrzutników piasku korundowego o gradacji ścierniwa 50μ bądź w razie potrzeby 130μ. Ostatnimi laty uruchomiono rów-nież zakupioną przez Instytut aparaturę do określania gęstości ciał. Ma ona zastosowanie między innymi do wykrywania fał-szerstw monet antycznych wykonanych ze srebra i złota.

Zakupiona aparatura badawcza umoż-liwiła rozpoczęcie nowatorskich badań nad zabytkami archeologicznymi. Prze-prowadzono nieniszczące analizy ponad 2800 srebrnych denarów rzymskich z I i II wieku, pochodzących z najwięk-szego skarbu monet z terenów Europy środkowej i północnej, znalezionego w Nietulisku Małym w województwie świętokrzyskim. Dzięki tym badaniom można określić zakres dewaluacji de-narów w okresie blisko dwustu lat oraz dokonać identyfi kacji tzw. subaeratów, tj. monet fałszywych, pokrytych tylko warstwą srebra. Wykonano analizy unikatowych srebrnych wyrobów, od-krytych w greckich koloniach nad-czarnomorskich z drugiej połowy IV wieku przed Chrystusem podczas badań prowadzonych przez nasz Instytut na Ukrainie. Badaniami objęto również niezwykle interesujący zbiór zabytków archeologicznych z okresu wędrówek ludów, pochodzących ze stepów nadczarnomorskich. Do liczących się rezultatów badawczych należy też zaliczyć wykonanie analiz złotych wyrobów z cmentarzysk kultury przeworskiej czy też serię witrażowych szkieł gotyckich z Muzeum UJ. Od kilku lat wspólnie z Uniwersytetem w Kopenhadze nasza Pracownia prowadzi badania nad importowanymi naczyniami szklanymi z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Badania te mają na celu identyfi kację ośrodków produkcji rzymskich wyrobów szklanych w oparciu o ich technologię wykonania. Mają one tym większe znaczenie, że z terenów barbarzyńskiej Europy dysponujemy często jedynie małymi fragmentami, niepozwa-lającymi na określenie pochodzenia tych naczyń w oparciu o ich kształt i typ zdobienia.

W tym miejscu warto wspomnieć, że Pracownia naszego Instytutu jako pierwsza podjęła badania nad uszkodzonym w Boże Narodzenie 2000 roku sercem wawelskiego dzwonu Zygmunta. Wyniki analiz chemicznych oraz metalografi cz-nych samego dzwonu stały się podstawą do określenia stanu zachowania niezwykle cennego zabytku narodowego. Po części w oparciu o nie określono także podstawowe parametry do wykonania nowego serca. Wyniki te zostały już opublikowane między innymi w „Studia Waweliana”, t. IX/X.

Zakupione urządzenia umożliwiają prowadzenie badań na najwyższym poziomie i zapewniają porównywalność wyników analiz z innymi ośrodkami naukowymi w Europie zajmujący-mi się tego typu przedsięwzięciami. Dzięki sieci internetowej podłączone aparaty mogą przekazywać wyniki naszych badań do zainteresowanych laboratoriów i równocześnie analizować i przetwarzać dane otrzymywane na bieżąco z placówek za-

granicznych. Warto wspomnieć, że w naszej Pracowni zostały przebadane i opublikowane także inne unikatowe zabytki, jak na przykład Bulla Bolesława Krzywoustego, rzymskie miecze ze zbiorów polskich placówek archeologicznych oraz innych muzeów europejskich. O badania i weryfi kacje analiz oraz kon-sultacje z zakresu procesów konserwatorskich zwracają się do

naszej Pracowni ośrodki archeologiczne a także inne placówki naukowe groma-dzące zabytki z kraju, jak na przykład Zamek Królewski na Wawelu, Muzeum Narodowe, czy zagraniczne, jak na przy-kład muzeum w Trento we Włoszech.

Do najważniejszych osiągnięć ba-dawczych należy zaliczyć studia nad technologią wykonania mieczy uży-wanych przez Celtów i Rzymian oraz mieszkańców barbarzyńskiej Europy w okresie od II wieku przed Chrystusem do V wieku po Chrystusie. Badania te mają na celu zarówno określenie prze-mian w zakresie technologii wykonania tego typu broni, jak też opracowanie kryteriów umożliwiających identyfi kację importów celtyckich i rzymskich mieczy w obrębie uzbrojenia ludów środkowej i północnej Europy. W tym zakresie na-sza Pracownia jest jedyną tego typu pla-cówką prowadzącą systematyczne prace

badawcze obejmujące zabytki pochodzące z różnych rejonów Europy. Rozwój tych badań był możliwy dzięki nawiązaniu ścisłej współpracy z Akademią Górniczo-Hutniczą. Obecnie poza materiałami z terenu ziem Polski w Pracowni prowadzo-ne są studia nad technologią mieczy znalezionych na terenie Szwajcarii, Francji, Danii, Niemiec, Czech i Słowacji.

Dotychczasowe wyniki badań oraz rezultaty prac reno-wacyjnych znalazły uznanie wielu placówek naukowych i konserwatorskich, czego wyrazem są propozycje nawiąza-nia współpracy z Pracownią Archeometalurgii i Konserwacji Zabytków UJ. Pracownią od początku jej powstania kieruje autor tego artykułu, prowadząc także wykłady dla studentów tego kierunku oraz słuchaczy Podyplomowego Studium Mu-zeologicznego UJ z zakresu konserwacji i ochrony zabytków archeologicznych oraz rzemiosła artystycznego. Na wykładach studenci zapoznają się z historią i rozwojem badań konser-watorskich, programem i badaniami naukowymi w zakresie konserwacji oraz z najnowszymi technikami i współczesną aparaturą wykorzystywaną w procesach konserwatorskich. Zapoznają się z podstawowymi zjawiskami związanymi z ko-rozją oraz z metodami konserwacji zabytków. Część wykła-dów poświęcona jest także ogólnym zasadom zabezpieczania zabytków, zwłaszcza archeologicznych, zaraz po wydobyciu ich z ziemi. Zajęcia prowadzone są metodami audiowizualny-mi, które dodatkowo urozmaicane są pokazami oryginalnych obiektów wraz ze sposobami konserwacji.

W ramach współpracy między uczelniami organizowane są także wykłady dla studentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, której pracownicy prowadzą z kolei zajęcia dla studentów naszego kierunku.

Marcin Biborski

Twardościomierz fi rmy Buehler