Myśliński, Jerzy

Prasa polska okresu PolskiegoKomitetu Wyzwolenia Narodowego23 VII-31 XII 1944 r. : przeglądinformacyjno-bibliograficznyRocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 3/1, 285-297

1963

.JERZY MYŠLIIŠľSKI

PRASA POLSKA OKRESU POLSKIEGO KOMITETU WYZWOLENIA NARODOWEGO 23 VII — 31 XII 1944 R.

PRZEGLĄD INFORMACYJNO-BIBLIOGRAFICZNY

Przynajmniej dwa zasadnicze momenty trzeba mieć na uwadze,, gdy .mowa o prasie okresu Polskiego* Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a to, po pierwsze, że powstała ona w warunkach wojny toczącej się na terenie części ziem polskich pomiędzy Armią Radziecką wraz z Wojskiem Polskim z jednej stromy i wojskami hitlerowskich Niemiec z drugiej, a więc niemal w warunkach frontowych, oraz po drugie, że prasa ta różniła się w zasadniczy sposób od prasy sprzed 1939 r. przede wszystkim z uwagi na swą treść, wyrażającą nowe idee, zapoczątkowane historycz­nym Manifestem PKWN.

Na terenie wyzwolonej w 1944 r., głównie w okresie od połowy lipca do potowy września, części ziem polskich, obejmujących dzisiejsze wo­jewództwa: lubelskie, białostockie, rzeszowskie, część warszawskiego- oraz niewielki skrawek województwa kieleckiego (przyczółek' sandomierski), kształtowały się organa władzy ludowej podporządkowane PKWN. "W tym też okresie powstało także wiele organów prasowych 1 wydawa­nych zarówno* w tymczasowej stolicy — Lublinie, jak też w miastach wojewódzkich i powiatowych. Do tego doliczyć trzeba także niektóre czasopisma wojskowe, sitanowiące kontynuację pism wydawanych w jed­nostkach Wojska Polskiego na terytorium ZSRR.

Pierwszym dziennikiem wydanym na terenach wyzwolonych był nie­wątpliwie oficjalny organ PKWN — „Rzeczpospolita“ , przy czym po­czątki (tej gazety były bardzo skromne i na pewno nie docierała ona do

1 Ogólnie o początkach prasy Polski Liudowej pisał M. Z a w a d k a , Prasa Polski Ludowej, „Zeszyty Prasoznawcze”·, 1961, nr 1—2, s. 60—68, oraz t e n ż e , 16 lat pra­sy polskiej. Niektóre fakty i liczby z okresu 1944—1960, „Prasa Polska” , 1961, nr 6,

•s. 8—11.

286 JE R Z Y M YŚLIŃ SK I

wszystkich miejscowości na obszarach wyzwolonych. Wobec głodu rze­telnych informacji zaczęły powstawać organy lokalne 2, wydawane naj­częściej przez Wojewódzkie lub Powiatowe Wydziały czy Urzędy Infor­macji i Propagandy, a mające na celu, poza omawianiem spraw lokal­nych, informowanie o· wydarzeniach ze świata. Źródłem tych informacji był najczęściej własny nasłuch radiowy. W okresie późniejszym, wobec rozwoju prasy centralnej, pisma te jako nie nadążające za biegiem wy­darzeń i nie mające na dłuższą metę dostatecznej bazy materialno-tech­nicznej — stopniowo zanikały.

Wraz z rozwojem organizacyjnym partii i stronnictw politycznych rozwijała się prasa tych. partii i stronnictw. Powstawały także organy politycznych organizacji młodzieżowych: Związku Walki Młodych,OM TUR i Związku Młodzieży Wiejskiej RP „W ici“ . Spośród prasy par­tyjnej najżywiej rozwijała się prasa Polskiej- Partii Robotniczej i Pol­skiej Partii Socjalistycznej3.

Prasa wojskowa spełniała w owym okresie pewną rolę informującą wobec ludności cywilnej, przy czym należy tu wziąć pod uwagę także prasę wydawaną przez Armię Radziecką. Nie dysponujemy dotąd żad­nym zestawieniem prasy wydawanej przez Armię Radziecką, jednakże na podstawie zachowanych w bibliotekach egzemplarzy wymienić można przynajmniej dwa tytuły dłużej istniejących gazet. Były to: „Nowe Życie. Gazeta frontowa dla ludności Polski“ , wydawana od 22 VIII 1944 r. do 26 IX 1945 r. pod redakcją A. Lebiediewa, oraz „Wolność. Gazeta fron­towa dla ludności Polski“ , 'wydawana od 1944 r. pod redakcją Edwarda Radeckiego1. Ta ostatnia przetrwała zresztą szereg lat, wydawana w Leg­nicy jako dziennik.

Skupienie się w wyzwolonym Lublinie poważnego grona ludzi kul­tury i nauki stworzyło możliwość założenia szeregu pism kulturalnych,- wśród których na pierwszym miejscu wymienić trzeba „Odrodzenie“ , tygodnik powstały z inicjatywy powołanej do życia formalnie 15 X 1944 r.. Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik“ .

Baza materialno-techniczna rodzącej się prasy 4 była wówczas bardzo skromna. Prasę tę drukowano w niewielkich nakładach, w małych dru­karniach prowincjonalnych, czasem w drukarniach polowych — wojsko­

2 Por. A. L e s z c z y ń s k i , Prasa powiatowa w Polsce (1944—1958), „Biuletyn Naukowy Wydziału Dziennikarskiego UW”, Warszawa 1961, пт 1, s. 39—67. Artykuł zawiera bardzo mało materiału dotyczącego 1944 r.

3 Niektóre fakty i daty z historii prasy partyjnej tego okresu por. PPR. Kro­nika 1 1942—V 1945, Warszawa 1962.

4 M. K a f e l , Baza techniczna produkcji czasopiśmienniczej i książkowej w okre­sie dziesięciolecia 1944— 1954, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego. Prą- soznawstwo” , Warszawa 1956, -nr 1, s. 75—95.

■PRASA PO LSK A O K BE SU PKW N 287'

wych. Papier, którego poważny brak odczuwano, pochodził właściwie wyłącznie z zasobów poniemieckich. Zdarzały się częste przypadki dru­kowania gazeit na papierze np. pakunkowym lub innym, nie wyłączając kolorowego'.

Nie było także mowy. o jakiejś ściślejszej organizacji kolportażu, którą przejął potem „Czytelnik“ 5. W pierwszych miesiącach posługiwano się przygodnymi kolporterami lub po prostu ulicznymi sprzedawcami, a nawet w pierwszych dniach po wyzwoleniu gazety sprzedawali sami członkowie redakcji.

Gdy chodzi o* organizację prasy w omaiwianym okresie, a także ogólny nad nią nadzór, sprawa została uregulowana prawnie dopiero dekretem PKWN z dnia 7 IX 1944 r. o· zakresie działania i organizacji Resortu Informacji i Propagandy, gdzie wyjaśniono, iż do kompetencji tego- re­sortu m. in. „należą sprawy prasy codziennej i periodycznej, sprawy agencji prasowych informacyjnych, telegraficznych...“ Nieco inaczej miała się sprawa z prasą wojskową. W wojsku pieczę nad prasą sprawo­wały wydziały lub zarządy polityczno-wychowawcze poiszczególnych jed­nostek i armii.

Powstająca wówczas prasa, cierpiała na bardzo· poważny niedobór kadr dzienikarskich, stąd bardzo- częste przypadki zasilania przez jed­nego dziennikarza kilku czasopism równocześnie. Poważną rolę w orga­nizacji nowej prasy odegrały kadry dziennikarskie, które przybyły z te­renów ZSRR w polskich formacjach wojskowych. Poza tym przy nielicz­nych fachowych redaktorach wojskowych wykształciły się nowe kadry dziennikarskie. Dużą rolę w powstawaniu i zasilaniu w materiał nowej prasy odegrali korespondenci wojenni.

W omawianym okresie wydawano przynajmniej 56 tytułów gazet i czasopism6, przy czym częstotliwość wydawanych tytułów kształto­wała się następująco:

5 Por. M. Z a w a d k a , Z historii niektórych powojennych wydawnictw praso­wych, „Zeszyty Prasoznawcze” , 1962, nr 1—2, з, 62—79, a także A. R a p a c k i , W walce o odbudowę i przebudowę kultury polskiej, „Rzeczpospolita” z 23 X 1949, nr 293, oraz t e n ż e , Trzylecie „ Czytelnika” . Jak powstała nowa prasa w Polsce, „Rzeczpospolita” z 15 X 1947, nr 284.

6 Przegląd prasy z 1Θ44 r. został opracowany ną podstaiwie istniejących ze­stawień bibliograficznych wymienionych niżej oraz autopsji, przy czym uwzględ­niono przede wszystkim zbiory Biblioteki Narodowej, Zakładu Historii Partii przy КС PZPR, Centrailinego Archiwum Wojskowego «raz niektórych bibliotek tereno­wych. Jak dotąd nie udało się dotrzeć do oryginałów 5 tytułów.

Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w latach 1944—1954. Wybór. Pod redakcją Jana H a l p e r n a . Warszaw-a 1Й57. Rec. tegoż Stefania S k w i - r o w s k a , „Kwartalnik Prasoznawczy” , 1958, nr 1—2, s. 169—172; Przewodnik Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków Wydanych w Polskiej Rzeczypospolite)

288 JE R Z Y M YŚLIŃ SK I

dzienniki — 10tygodniki — 13dwutygodniki — 6miesięczniki — 2nieregularne — 25

Razem 56

Większość spośród 10 dzienników stanowiły wydawnictwa regionalne. W grupie pism nieregularnych największy procent stanowiły czasopisma wojskowe, wydawane w warunkach polowych w miejscach stacjonowa­nia poszczególnych jednostek. Do< grupy tej trzeba zaliczyć także szereg gazetek regionalnych.

Prasa omawianego’ okresu wydawana była w dwunastu miejscowoś­ciach, jeśli nie liczyć gazet wojskowych, które z reguły nie wyszczegól­niały miejsca wydawania na winietach. Były to następujące miejsco­wości (w nawiasach dla orientacji podano daty wyzwolenia tych miast):Białystok (27.VII) — 2 Sandomierz (18.VIII) — 2Chełm (22.VII) — 2 7 Sanok (3.VIII) — 1Lublin (24.VII) — 24 Siedlce (31.VII) — 2Otwock (30.VII) — 1 Tomaszów Lubelski (22.VII) — 1Przemyśl (28.VII) — 1 Brak miejsca wydania — 11Rytwiany (18.VIII) — 1 Warszawa—Praga (14.IX) — 4Rzeszów (2.VIII) ■— 5

W poszczególnych miesiącach 1944 r. powstały następujące ilości tytułów:

przed 22 lipca 1944 r. — 3 (na terytorium ZSRR— wojskowe)

w lipou — 1w sierpniu — 8we wrześniu — 10w październiku — 13w listopadzie — 9w grudniu — 8od lipca do grudnia — 4

Razem 56

Ludowej 1944—1947, Warszawa 1955; Spis czasopism wychodzących w Polsce w la­tach 1944—1945, Warszawa 1946, Wydział Prasowy Ministerstwa Informacji i Pro­pagandy; rec. tegoż, ao, „Przegląd Księgarski” , 1947, nr 1—2, s. 35—36, oraz A. Bar , „Prizegląd Bibliograficzny”, 1947, or 1—2, s. 24—30, a także „Książka i Kultura” , 1946, rur 10, s. 1.5; A. S t a n i s ł a w s k a , „Przegląd Bibliograficzny” , 1947, s. 203—

:204. tamże polemika A. B a r a , s. 205—207; W. D ą b r o w s k a , „Bibliotekarz” , 1946, nr 8—9, s. 196.

7 W tym nr 1 „Rzeczypospolitej” przeniesionej następnie do Lublina.

P R A S A PO LSK A OK RESU PKW N 289

Oficjalnym periodykiem Krajowej Rady Narodowej był dwuty­godnik „Rada Narodowa. Organ Krajowej Rady Narodowej“ . Czasopismo ukazało· się w Lublinie w dniu 31 XII 194.4 r, pod redakcją Stefana Żół­kiewskiego·. Było· ono kontynuacją pisma konspiracyjnego· pod tym sa­mym tytułem. Pierwszy lubelski numer „Rady Narodowej“ był nume­rem 14. Czasopismo przeznaczone było dla działaczy rad narodowych i zmieniło swój charakter w porównaniu z okresem okupacji, kiedy to zamieszczało* przede wszystkim oficjalne dokumenty KRN. W Lublinie do 15 VI 1945 r. ukazały się cztery numery „Rady Narodowej“ 8.

Najprawdopodobniej istniało· tylko jedno lokalne pismo· o> charakterze informacyjnym wydawane przez terenowe rady narodowe. Był to „Biu­letyn Informacyjny“ Kieleckiej Wojewódzkiej Rady Narodowej w Ryt­wianach koło· Sandomierza. Jedyny zachowany numer „Biuletynu“ po­chodzi z 14 września. Drukowany na jednej karcie jednostronnie, zawie­rał on jedynie kromkę, w której zamieszczono informacje o reformie rolnej, otwarciu szkół na terenach wyzwolonych oraz apelowano o pomoc dla ewakuowanych.

Oficjalnym organem PKWN (co zaznaczono w podtytule) był dzien­nik „Rzeczpospolita“ . Pierwszy numer gazety ukazał się w Chełmie 23 VII 1944 r., tłoczony na jednej karcie w drukarni wojskowej, drugi natomiast w Lublinie dopiero· w dniu 4 sierpnia. Redaktorem i organiza­torem gazety był Jerzy Borejsza, zaś w skład kolegium redakcyjnego wchodzili: Jerzy Putrament jako· zastępca redaktora naczelnego, Anatol Mikułko i Edda Werfel. Początkowo wydawcą pisma był bezpośrednio PKWN, zaś od 1 października administrację przejął „Czytelnik“ . „Rzecz­pospolita“ była najpopularniejszym i najbardziej fachowo redagowanym pismem w Lublinie. Na jej łamach już od 4. numeru pojawiły się kre­skówki, a od numeru 7. klisze siatkowe. Dziennik zamieszczał aktualne artykuły wstępne, których większość dotyczyła sprawy polskich ziem .zachodnich, reportaże specjalnych wysłanników (m. in. ciekawy, cykl reportaży Jerzego- Putramenta o Majdanku), korespondecje wojenne, wia­domości o rozwoju życia politycznego na terenach wyzwolonych, komu­nikaty o· przebiegu reform y rolnej, wywiady z kierownikami resortów PKWN i z wybitnymi działaczami politycznymi, doniesienia agencyjne POLPRESS-u i inne. Do najpopularniejszych autorów dziennika, poza często pisującymi samymi członkami kolegium redakcyjnego, należeli m. in. Jan Huszcza, Zofia Bystrzycka, Janina Broniewska, Józef Sigalin,

8 S. Ż ó ł k i e w s k i , Ze wspomnień pierwszego redaktora „Rady Narodowej”, „Rada Narodowa”, 1954, nr 1, s. 4—6.

Bocznik historii czasopiśmiennictwa — 19

290 JE R Z Y M YŚLIŃSK1

J. A. Król, Roman Werfel, Stefan Jędrycho-wski, Stefan Wierbłowski„ Janusz Minkiewicz9.

Wśród innych pism partii i stronnictw politycznych na terenie Lubli­na pojawił się oficjalny, teoretyczny i polityczny organ Komitetu Cen­tralnego PPR „Trybuna Wolności“ , jako· kontynuacja pisma konspiracyj­nego pod tym samym tytułem. Pierwszy lubelski numer „Trybuny Wolności“ wychodzącej nieregularnie (kolejny 62-gi), pojawił się dnia. 26 września. W r. 1944 ukazało· się w Lublinie 8 numerów tego pisma,, które zamieścito szereg artykułów działaczy partyjnych, o* treści mającej wówczas ważkie znaczenie polityczne, m. in. Władysława Gomułki, pi­szącego pod pseudonimem Duniaka lub Wiesława, Romana Zambrow­skiego, Zenona Kliszki, Tadeusza Daniszewskiego i innych. Trzeba rów­nież dodać, że ukazywały się w Lublinie specjalne wydania „Trybuny Wolności“ przeznaczone dla ziem okupowanych.

Pierwszym dziennikiem PPR w Lublinie był „Głos Ludu“ , którego pierwszy numer ukazał się 14 listopada pod redakcją Romana W erfla10. Natomiast centralny organ Polskiej Partii Socjalistycznej „Robotnik“' ujrzał światło dzienne 11 listopada. Redaktorem dziennika był Jan Dą­browski 11. W Lublinie od 10 września wychodziła również „Barykada Wolności. Tygodnik polityczny PPS na terenach wyzwolonych“ , który wydawała Tymczasowa Rada Naczelna PPS.

Warto także zwrócić uwagę na próbę wydawania pisma PPR w War­szawie na Pradze, podjętą 1 XI 1944 r. Pismo to pt. „Głos Warszawy“ ,, którego egzemplarze w zbiorach publicznych nie zachowały się, wyda-

8 J. B o r e j s z a , Ludzie i klimaty. Połoimacze pereł, „Odrodzenie” , 1947, nr 1.1,. s. 6; J. B o r e j s z a , Rozmyślania na postrzyżyny. W pięciolecie „Rzeczypospolitej”,, „Rzeczpospolita” z 23X1949, nr 293; J. H u s z c z ą , Przed 10 laty w Lublinie. Dom przy ul. Radziwiłłowskiej, „Głos Robotniczy” z 10—11VII 1954, nr 162; tenże ; . W stronę Lublina, „Głos Pracy” z 21—22VII 1962, nr 173; A. K a m i e ń s k a , . Pierwsze pisma Polski Ludowej „Rzeczpospolita” , „Odrodzenie”, „Wieś” , „Wieś”,. 1949, nr 30—31, s. 2; A. M i k u ł k o , Pierwsza polska gazeta, „Kamena” , 1954,. nr 1—3, s. 54—55; Pięćsetny numer, „Rzeczpospolita” z 51 1946, nr 5; J. P u t r a ­m e n t , Pół wieku. Wojna, Warszawa 1962; t e n ż e , Trzy pierwsze kroki, „Rzecz­pospolita” z 511046, nr 5; Trzy rozmowy, „Rzeczpospolita” z 23X1949, nr 292;. E. W e r f e l , Jutro wyjdzie gazeta..., „Swiait” , 1954, nr 30, s. 6—7; S. Z i e m ą k , .Niezapomniane dni, „Prasa Polska” , 1949, nr 7, s. 11—12; M. Ż u ł a w s k i , Pudełko· wspomnień, „Rzieczpospolita” z 23 X 1949, nr 293.

10 I. B y c h o w s k a , Miniony rok, „Głos Ludu” z 14ΧΓΙ1945, nr 303; R. W e r ­f e l , 1000 numer „Głosu Ludu” , „Głos Ludu” z 16 IX 1947, nr 255.

11 J. D ą b r o w s k i , Dwa lata „Robotnika” , „Robotnik” z 18X I I 1946, nr 354;- t e n ż e , Lublin 1944,- „Robotnik” z 22 VII 1947, nr 197 ; t e n ż e , Nasza ofensywa, „Robotnik” z 171 1948, nr 17; t e n ż e , Pierwszy numer w Lublinie, „Robotnik’" z 16X11 1945, nr 353; G. J a s z u ń s k i , „Robotnik” w Lublinie, „Robotnik” z 21 VII 1946, nr 200.

P R A S A P O L SK A O K RESU PKW N 291

wane było-'krótko· przez Komitet Warszawski PPR. Wydawnictwa zanie­chano· jednak na skutek tego, że na Pradze ukazywał się już jeden dzien­nik, a mianowicie „Życie Warszawy“ , wydawanie zaś dwóch dzienników przekraczało możliwości tej przyfrontowej części stolicy12.

Na krótki okres czasu powołano· do· życia w Rzeszowie czasopismo pt. „Peperowiec. Organ Rzeszowskiego Wojew. Komitetu Polskiej Partii Ro­botniczej“ . Pismo ukazywało się nieregularnie od 11 listopada. Zacho­wały się w bibliotekach centralnych trzy numery „Peperowca“ . Ostatni był datowany 18 grudnia. Redagował go bliżej nie określony „Komitet Redakcyjny PPR“ , pisało· zaś kilku autorów, wśród których najczęściej występowały nazwiska A. Starewicza i Andrzeja Gwiazdy.

„Zielony Sztandar. Naczelny organ Stronnictwa Ludowego“ , tygod­nik, ukazał się w Lublinie 17 września pod redakcją J. A. Króla. W 1944 r. wydano ogółem 12 numerów tego tygodnika, zajmującego się przede wszystkim zagadnieniami organizacyjnymi ruchu ludowego· oraz prze­biegiem reformy rolnej.

Znacznie wcześniej, bo· już 21 sierpnia, zaczęto wydawać „W ici“ , organ Związku Młodzieży Wiejskiej RP „W ici“ pod redakcją Mariana TupalskiegOi, a od numeru 4 pod kierunkiem Komitetu Redakcyjnego, w którego· skład wchodzili: Marian Tupalski, J. A. Król oraz Józef Ozga-Michalski. W r. 1944 ukazało się 9 numerów tygodnika, na ła­mach którego· pisali m. in. Hanna Gadzalanka, M. Tupalski, Ludomir Stasiak, Stanisław Ziemak, Anna Kamieńska i inni.

10 listopada ukazał się w Lublinie pierwszy numer tygodnika. „Wal­ka Młodych“ jako· numer 23, stanowiący kontynuację pisma konspira­cyjnego. W sześciu wydanych w 1944 r. numerach tygodnika publiko­wali swoje artykuły m. in. Jerzy Putrament, Stefan Żółkiewski, Hele­na Jaworska, Leon Pasternak. Pismo redagowane było na wysokim po­ziomie. Zwracał zwłaszcza uwagę poziom zamieszczanych artykułów z zakresu problematyki kulturalnej13.

Również w Lublinie, 1 XI 1944 r., ukazał się jeden numer dwuty­godnika „Młodzi idą“ — oficjalnego organu Tymczasowego Komitetu Centralnego OM TUR. Jedyny, wydany w 1944 r. numer pisma zawie­rał relację ze zlotu młodych TUR-owców odbytego· w dniu 8 paździer­nika oraz krótki artykuł Henryka Raabe, a także utwory poetyckie Adama Ważyka i Antoniego; Słonimskiego.

W związku z rozwojem i rozszerzaniem się zakresu funkcjonowania zarówno centralnych, jak i terenowych władz i urzędów powstało

12 J. G r o s z k i e w i c z , Nasza propaganda, „Głos Pragi. Jednodniówka dla uczczenia X X rocznicy powstania PPR’’, Warszawa 1962, s. 9.

13 H. J a w o r s k a , Pięć lat „Walki Młodych”, „Walka Młodych” , 1948, nr 9.

292 JE R Z Y M YŚLIŃ SK I

w 1944 r. kilka pism urzędowych, ą w pierwszym, rzędzie „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej“ , którego pierwszy lubelski numer był datowany 15 sierpnia, a 19-ty, ostatni w 1944 r. — 31 grudnia. 1 grud­nia pojawił się „Dziennik Świadczeń Rzeczowych“ wydawany przez Biuro· Ekonomiczne przy Prezydium PKWN, zaś 30 grudnia wydano numer 1— 4 „Dziennika Urzędowego Resortu Oświaty“ . W 1944 r. wyszły drukiem trzy numery „Lubelskiego* Dziennika Wojewódzkiego“ , przy czym pierwszy był datowany 25 października, oraz jeden numer „Rze­szowskiego Dziennika Wojewódzkiego“ z 12 grudnia.

Do następnej grupy czasopism, które wypadnie omówić w kolejności ukazywania się ich pierwszych numerów, zaliczyć trzeba 15 regional­nych czasopism o charakterze informacyjno-propagandowym. I tak w dniu 3 sierpnia ukazał się w Lublinie pierwszy numer dziennika pt. „Gazeta Lubelska. Niezależny organ demokratyczny“ . Dziennik reda­gował Jan Dąbrowski, wydawała zaś bliżej nie określona Spółdzielnia Wydawnicza. Poza doniesieniami z frontów i wiadomościami politycz­nymi dziennik posiadał szeroko· rozbudowaną kronikę lubelską oraz dział ogłoszeń u .

Już 9 sierpnia, a więc tydzień po wyzwoleniu, ukazał się codzienny „Biuletyn Informacyjny“ w Rzeszowie, wydawany przez Wydział Infor­macji i Propagandy Wojewódzkiej Rady Narodowej. Pismo zamieszczało początkowo jedynie artykuły wsitępne na tematy aktualne i doniesienia z frontów, zaś od 2 września (nr 20) drukowało też informacje lokalne oraz teksty zarządzeń władz wojewódzkich. Podobny charakter, ogra­niczony jednak w zasięgu do terenu powiatu, miał organ Powiatowej Rady Narodowej w Tomaszowie Lubelskim pt. „Ziemia Tomaszowska“ , którego· pierwszy numer nosił datę 17— 18 sierpnia. Pismo przestało się ukazywać 24 listopada po wydaniu 16 numerów.

20 sierpnia pojawił się pierwszy numer „Gazety Podlaskiej. Tygod­nika społeczno-politycznego“ w Siedlcach. Pismo wydawały Miejska i Powiatowa Rada, Narodowa. 22 sierpnia powstały „Wiadomości Otwoc­kie“ pod redakcją Zbigniewa Wielickiego. Ukazywało się to· pismo· do 22 września, mniej więcej co dwa dni. W zbiorach publicznych nie za­chował, się ani jeden egzemplarz tej gazetki.

W dniu 6 sierpnia zaczęły się ukazywać białostockie „Wiadomości Radiowe“ drukowane w formie jednostronnie zadrukowanej karty. Do­piero od numeru 33 z 14 września pismo· zaczęło publikować poza do­niesieniami z frontów także komunikaty o· charakterze lokalnym. Jak się zdaje, pismo to· uległo· na jakiś czas zawieszeniu, bowiem numer 1

14 J. D ą b r o w s k i , Pierwsza gazeta, „Sztandar Ludu” z 7 — 811961), nr 6; (o), Nasza rocznica, „Gazeta Lubelska” z 12 II 1947, nr 41, oraz S. Z i e m a k , op. cit.

P R ASA PO LSK A OK RESU PKW N 293

z 1945 r. pochodził z 6 marca i nosił podtytuł „Serwis radiowy rozgłośni białostockiej“ .

Na terenie wyzwolonej części Warszawy —; Pragi 21 września w y­dano ■ „Biuletyn Informacyjny“ zamieniony następnie w dniu 19 paź­dziernika (nr 20) na. „Biuletyn Praski“ 15 z zachowaniem ciągłej nume­racji. Wydawcą pisma była Komenda m. st. Warszawy, redaktorem zaś Wiktor Borowskiie. Pismo to, przynoszące mieszkańcom Pragi zarówno wiadomości o charakterze ogólniejszym, jak też doniesienia lokalne, sta­nowiło przedłużenie gazetki IV Dywizji Piechoty im. Jana, Kilińskiego.

Prawdbpodobnie 1 października zaczęto wydawać „Głos Demokraty. Tygodnik miasta i powiatu przemyskiego“ . Wydawcą był Wydział In­formacji i Propagandy Powiatowej Rady Narodowej, a w 1944 r. w y­puszczono 14 numerów tego pisma, które z dniem 4 III 1945 r. zmieniło tytuł na „Nowe Horyzonty“ .

Najprawdopodobniej 8 października powstał w Sandomierzu tygod­nik „Wolna Polska. Organ Demokratyczny“ pod redakcją Stefana Rafa- łowskiego' (nazwisko*? pseudonim?) wydawany przez kielecką W oje­wódzką Radę Narodową. Tygodnik ten po- wydaniu 10 numerów zmie­nił nazwę na „Tygodnik Demokratyczny Ziemia Kielecka“ z uwagi na zbieżność poprzedniego tytułu z nazwą centralnego· organu Związku Patriotów Polskich, wydawanego wówczas w Moskwie. Tygodnik o no­wej nazwie ukazywał się pod redakcją Zdzisława Wojtowicza. Ostatni numer tego pisma, redagowanego częściowo przy pomocy oficera ra­dzieckiego Stefana Bucht jaka, wydano 20 I 1945 r. Współpracownikami „Ziemi Kieleckiej“ byli m. in. J. Ozga-Michalski, ówczesny wicewoje- da kielecki, i Wincenty Burek 17. ,

15 października, w Warszawie na Pradze zaczął się ukazywać popu­larny do· dziś dziennik „Życie Warszawy. Informacyjne pismo demokra­tyczne m. st. Warszawy“ pod redakcją Wiktora Borowskiego18. Dzien­nik drukowano· początkowo w nakładzie 3— 4 tys. egzemplarzy w pry­mitywnej drukarni Braci Albertynów na Grochowie. W tym czasie dziennik spełniał rolę lokalnego1 pisma informacyjnego', które już w grudniu 1944 r. dysponowało pięcioma oddziałami miejskimi.

Po ukazaniu się 22 lipca pierwszego numeru „Rzeczypospolitej“ Chełm zdobył się na pismo lokalne dopiero 29 października, kiedy to

15 J. B o r o w s k a , Pierwsza..., „Trybuna Ludu” , 1959, nr 292, s. 4.18 W. B o r o w s k i , A tu jest Warszawa..., „Zycie Warszawy” , 1958, nr 15, s. 5.17 Z. W o j t o w i c z , Pierwociny prasowe na przyczółku sandomierskim w 1944 r.,

„Prasa Polska” , 1949, nr 4, s. 11—13, i ιητ 5, s. 7—8, oraz wspomnienia nadesłane do Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego X IX i X X w. PAN.

18 W. B o r o w s k i , op. cit., oraz W. B - s k i , Trzy etapy, „Życie Warszawy”2 14X1945, nr 284.

294 JE R Z Y M YŚLIŃ SK I

ukazała się „Ziemia Chełmska. Demokratyczny tygodnik regionalny“ . Pismo zajmowało- się w przeważającej mierze problematyką lokalną i istniało najprawdopodobniej do- końca grudnia 1944 r.

Natomiast w Białymstoku w dniu 3 grudnia zaczęto wydawać dzien­nik pt. „Jedność Narodowa“ , który następnie od 1 I 1945 r. przekształ­cono na tygodnik, zaś od 3 VII 1945 r. pismo ukazywało się co· 3 dni. Wreszcie od grudnia 1944 r. do> czerwca 1945 r. Powiatowy Urząd Infor­macji i Propagandy w Sanoku wydawał nieregularny „Biuletyn Infor­m acyjny“ o charakterze typowo lokalnym.

Poważną rolę zarówno wśród żołnierzy, jak też i wśród ludności cywilnej odgrywała prasa wojskowa, zawierająca wiadomości o charak­terze ogólnym, z pewnym jedynie uwzględnieniem specyfiki czytelnika, dla którego· w pierwszym rzędzie była przeznaczona.. Oczywiście· istniały także pisma wojskowe o· przeznaczeniu specjalnym, które posiadały ściśle określony krąg odbiorców. Poza tym wiele jednostek wojskowych wydawało swoje gazetki — niżej omówiony zestaw bynajmniej nie pre­tenduje do wyczerpania, wszystkich tytułów z tego· zakresu. Należy przypuszczać, sądząc z egzemplarzy zachowanych w Centralnym Archi­wum Wojskowym, że nie uda się już skompletować w pełni tych tytułów.

Chronologicznie rzecz biorąc najstarszą gazetą wojskową, której wydawanie kontynuowano po 22 VII 1944 r., była gazeta Armii Polskiej w ZSRR „Zwyciężym y“ , powstała we wrześniu 1943 r. Z dniem 8 VIII 1944 r. (nr 156/252) zmieniono- podtyłuł na „Gazeta 1 Armii Wojska Pol­skiego“ , a od 25 października (nr 222/316) nosiła ona podtytuł „Gazeta Żołnierza“ . W lipcu 1944 r. redaktorem „Zwyciężym y“ był Henryk Wer­ner, a w skład redakcji wchodzili m. in. Janina Broniewska, Leon Przemski, Artur Sandauer, a także St. J. L e c 19. Od 1945 r. gazeta stała się organem Dowództwa Okręgu Wojskowego — Śląsk.

Na początku 1944 r. zaczęto wydawać gazetę oficerską „Na Zachód“ , która pierwotnie pomyślana była jako organ 3 Dywizji Piechoty im. Ro­mualda Traugutta. Gazeta była następnie wydawana na terenie ziem polskich, przy czym zachowały się jedynie numer 14 z 3 IX i numer 120 z 9 IX 1944 r.

1 VI 1944 r. ukazała się gazetka Dywizji im. Jana Kilińskiego pt. „Do boju“ , - rozpowszechniana co 2— 3 dni. 'Początkowo redagował ją jako pełniący obowiązki redaktora Jan Urban. Gazetka wydawana była na­stępnie w Warszawie na Pradze w połowie września 1944 r.

Od dnia 16 września ukazywał się „Biuletyn Sławy“ , pismo- nieregu­larne, drukowane w formie ulotki zawierającej opisy walk frontowych.

19 A. J a k u b i s z y n , Dziennikarze w mundurach, „Kamena” , 1945, nr 1—3,s. 49—50.

PR ASA P O LSK A OK RESU PKW N 295

Od 28 września ukazywała się co 2— 3 dni gazeta Korpusu Pancernego Wojska Polskiego pt. „Pancerni“ pod redakcją S. Szałackiego. Ostatni zachowany numer tej gazety (41) nosił datę 30 XII 1944 r. Od 1 września wychodziła redagowana przez Mieczysława Karpińskiego· gazetka 1 Armii Wojska Polskiego pt. „Ku chwale Ojczyzny“ . Zarząd Polityczno-Wy­chowawczy 1 Armii Wojska Polskiego zaczął także wydawać, począw­szy od października 1944 r., „Poradnik dla oficera polit[yczno]-wy- cb[owawczego] ‘ ‘, który redagował M. Fritzhand do stycznia 1945 r. Zna­ny był również z września 1944 r. tygodnik Samodzielnego Specjalnego Batalionu Szturmowego· pt.: „Do Boju“ ; ostatni, 19-ty zachowany numer pisma był datowany 24 X I 1944 r.

Zarząd Polityczno-Wychowawczy 1 Armii Wojska Polskiego wyda­wał równocześnie, począwszy od października 1944 r., propagandowe pisemko dla żołnierzy podające przykładowe opisy walk pojedynczych żołnierzy i pododdziałów pt. „Ucz się walczyć“ pod redakcją Mieczysła­wa Karpińskiego.

Organem 2 Armii Wojska Polskiego stała się gazeta pt. „Orzeł Bia­ły “ , której pierwszy numer ukazał się 17 XI 1944 r. W r. 1945 gazeta została przekształcona w organ Dowództwa Okręgu Wojskowego· — Po­znań. Wydawano ją co 2— 3 dni, natomiast z końcem listopada, w dniach, w których gazeta nie ukazywała się, wydawano· w formie ulotki nie nu­merowaną, lecz jedynie datowaną gazetkę „Orzeł Biały. Ostatnie wia­domości“ w zmniejs'zonym nakładzie, zawierającą krótkie komunikaty z frontów i informacje dla żołnierzy.

Na terenie Lublina ukazały się w 1944 r. cztery czasopisma o cha­rakterze społeczno-literackim, kulturalnym i satyrycznym. Pierwszym z nich był tygodnik, wydawany w omawianym okresie przeważnie w podwójnych numerach, a więc faktycznie dwutygodnik, pt. „Odro­dzenie“ , którego pierwszy numer ujrzał światło· dzienne w dniu 3 'września. Od 12 listopada redaktorem pisma został Karol Kuryluk. „Odrodzenie“ skupiło wokół siebie najlepsze pióra pisarzy, krytyków li­terackich i publicystów, którzy znaleźli się na terenach wyzwolonych.

We wrześniu pojawił się „Stańczyk. Pismo· humorystyczno-satyrycz- ne“ . Został on zamknięty z końcem października po· wydrukowaniu pię­ciu numerów, podobno na skutek pomieszczenia satyrycznego· wierszyka skierowanego· przeciwko Osóbce-Morawskiemu 20. Redaktorem i wydaw­cą „Stańczyka“ był Leon Pasternak, zaś utwory zamieszczali w nim Janusz Minkiewicz, Jan Sztaudynger i inni. Spośród rysowników zwra­cały uwagę nazwiska Jerzego Zaruby, Ignacego Witza, Henryka Toma­szewskiego i K. Baranieckiego.

20 J. M i n k i e w i c z , Trochę nazwisk, „Kamena” , 1945, nr 1—3, s. 54—55.

296 JE R Z Y M YŚLIŃ SKI

15 października „Czytelnik“ zaczął wydawać tygodnik społeczno-kul­turalny pod redakcją J. A. Króla, przeznaczony dla wsi pt. „Wieś“ . W r. 1944 ukazało się 6 numerów tego pisma. Poza problematyką kul­turalną zamieściło ono< cały szereg artykułów na fachowe tematy rolni­cze związane z przeprowadzaną reformą rolną.

Pośród pism kulturalnych zwracał,uwagę jedyny grudniowy numer miesięcznika pt. „Gontyną“ . Było- to- luksusowe pismo, redagowane i wy­dawane przez bliżej nie znany „zespół młodych“ , zwracające uwagę oso­bliwą, jak na ówczesne warunki, tematyką i szatą graficzną. Miesięcznik tłoczono w drukarni Powiatowej Rady Narodowej w Zamościu.

W 1944 r. ukazały się cztery pisma dla dzieci i młodzieży; w paździer­niku pojawił się „Promyk. Dwutygodnik dla młodzieży“ , wydawany' dla celów dydaktycznych przez Wydział Wydawnictw Resortu Oświaty PKWN, oraz „Nasze Pisemko. Miesięcznik dla 'dzieci młodszych“ , wyda­wane przez spółdzielnię „Świt“ , a redagowane przez Komitet przy Wy­dziale Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego· w Siedlcach. Od października drukowano także w Lublinie ścienny dwutygodnik ilu­strowany pod nazwą „Gazetka Szkolna“ ; do 27 I 1945 r. ukazały się trzy numery tego pisma. Wreszcie w grudniu Resort Oświaty PKWN wypuś­cił miesięcznik dla dzieci pt. „Promyczek“ . Pisma te spełniły poważną rolę w zajęciach szkolnych wobec dotkliwego braku podręczników.

Poza omówionymi już wyżej, na terenach wyzwolonych ukazywały się trzy lub cztery czasopisma poświęcone fachowej problematyce rolni­czej oraz zagadnieniom reformy rolnej. I tak od 15 października pojawił się w Lublinie „Zagon Ojczysty“ jako* organ Lubelskiej Izby Rolniczej. Dwutygodnik ten wychodził do· czerwca 1947 r. i następnie stał się lokal­nym organem Związku Samopomocy Chłopskiej.

Od 17 X do 14X11 1944 r.21 ukazywał się w Rzeszowie „Biuletyn Re­formy Rolnej“ , jako organ wojewódzkiego pełnomocnika PKWN do spraw reformy rolnej. Pismo następnie zmieniło- tytuł na „Samopomoc Chłopska“ i stałoi się orgánem Zarządu Wojewódzkiego- Związku Samopo­mocy Chłopskiej w Rzeszowie. Ukazywało się ono- prawdopodobnie do końca stycznia 1945 r. nakładem Wojewódzkiego- Urzędu Prasy i Propa­gandy.

Prawdopodobnie wydawano- także ścienną „Gazetę Wiejską“ jako dodatek do tygodnika „Wieś“ , nakładem „Czytelnika“ , jednakże nie uda­ło się na podstawie autopsji stwierdzić, czy wiadomość ta odpowiadała rzeczywistości.

Wreszcie w Lublinie 15 października, pojawił się pierwszy numer spół­dzielczego dwutygodnika „Społem. Organ Związku Spółdzielni Spożyw-

21 (Wit), Tak i nie tak, „Wiedza i Życie” , 1961, nr 11, s. 660— 661.

P R A SA PO LSK A OK RESU PKW N 297

ców Rzeczypospolitej Polskiej“ . Redaktorem pisma był Edmund Zalew­ski, a wydawała go lubelska Delegatura Zarządu Związku Spółdzielni Spożywców. W r. 1944 ukazały się cztery numery dwutygodnika, ostatni numer 4— 5 nosił datę 20 grudnia. Pismo omawiało zagadnienia związane z rozwojem spółdzielczości spożywców na terenach wyzwolonych, próbie- ' my zaopatrzenia oraz zagadnienia pracy kulturalno-oświatowej w świe­tlicach spółdzielczych 22.

Jak z powyższego pobieżnego przeglądu wynika, w drugiej połowie1944 roku na terenie wyzwolonej części ziem polskich nastąpił poważny rozwój prasy, przy ćzym przeważająca większość tytułów to pisma? które istniały kilka i naweit kilkanaście lat. Tylko· 11 spośród 56 tytułów można zaliczyć do efemeryd, 8 wychodziło przez cały lub prawie cały okres drugiej potowy 1944 r., 4 ukazywały się do ofensywy styczniowej1945 r., 6 do połowy 1945 r., a aż 27 wydawano także później.

22 Już podczas druku artykułu natrafiłem na jeszcze jeden, nigdzie dotąd nie re­jestrowany tytuł, a mianowicie ną „Tygodnik Zamojski” , organ Powiatowej Rady Narodowej w Zamościu, wydawany prawdopodobnie od 6 listopada 1944 r. do 25 stycznia 1945 r. pod redakcją Lucjana Mścichowskiego.