Dr. sci. Mustafa Memić

PREDGOVOR ZBORNIKA RADOVA KOJE AUTOR, KAO LEGATOR USTUPA DOMU KULTURE U OSNIVANJU U GUSINJU

Sarajevo, juni 2005.

PREDGOVOR

Posljednjih tridesetak godina, kada sam već bio u sedmoj deceniji života i kada sam se pripremao za penzionisanje, počeo sam se baviti pisanjem. Ali ne pitanjima iz oblasti ekonomije u kojoj sam završio svoj radni vijek. Bio sam diplomirani ekonomista. Uža moja stručna orijentacija bili su: planiranje, analiza, finansije i organizacija rada. U tim oblastima rada bio sam cijenjen u društvu i među onima sa kojima sam radio. Moje opredjeljenje da se počnem baviti istraživanjima prošlosti, događajima u društvenoj sredini iz koje sam ponikao različito je tumačeno. Pokušao sam da objektivnom metodom, objasnim a dijelom i kao svjedok brojnih događanja.

Prvi moj rad bio je pokušaj da historijskom metodom i kao učesnik događaja objasnim ponašanje mojih sugrađana tokom 1941-1945. godine i njihovo postupno opredjeljenje za antifašističku borbu, uz napomenu da sam ovaj svoj prvi rad pisao prvenstveno kao aktivni učesnik NOB-a i kao jedan od organizatora i rukovodioca te borbe.

Objavljena djela relativno većeg obima spomenuću i objasniti prema vremenu kada su objavljivana.

1. VELIKA MEDRESA KRALJA ALEKSANDRA U SKOPLJU I NJENI UČENICI Ova je knjiga pisana na osnovu pismenog dogovora autora sa Arhivom grada Skoplja, a na inicijativu Komisije za njegovanje revolucionarnih tradicija pri Republičkom odboru NOR-a Makedonije. Posebna Komisija prihvatila je ovo djelo ocjenjujući ga uspješnim i korisnim. Međutim, redakcija Arhiva se kasnije opredijelila samo da otkupi rad, a da ga u tom vremenu ne objavljuje. Obrazloženje za takav stav bilo je što se veći dio sadržaja knjige odnosio na aktivnosti učenika Velike Medrese i van Republike Makedonije. Smatrao sam da to nije prihvatljivo jer je najveći broj učenika zavičajno bio iz drugih krajeva, pa bi se njihova kasnija aktivnost zanemarivala u zavičajima iz kojih su poticali.

Posebno je zanemarivana njihova veoma bogata aktivnost u antifašističkim pokretu na Beogradskom Univerzitetu i u sredinama iz kojih su poticali i većinom izrastali kao

organizatori i rukovodioci antifašističkog pokrera. Sve se to nije moglo zanemariti. Primjera radi aktivnost Rifeta Burđevića, poznatog «Trše» kao rukovodioca antifašističke borbe na Beogradskom Univerzitetu i gradu Beogradu. Slično su se razvijali Alija Avdović i brojni drugi rukovodioci iz Sandžaka, Crne Gore i drugih krajeva koji su završili ovu školu. Bili su oni i prvi intelektualci i prvi kulturni radnici u izrazito nerazvijenim sredinama, a potom se javljali kao organizatori i rukovodioci za oslobođenje od fašističke okupacije. Nije bilo realno prećutati te njihove aktuvnosti. Oni su se istovremeno afirmisali kao nosioci i pioniri kulturnog preporoda u sredinama u kojima su življeli i radili i kao takvi značajno doprinosili kulturnom preporodu i u formiranju nacionalne svijesti. Kao primjer navodim slučaj Ćamila Sijerića, književnika i akademika. Zbog toga sam kao autor prihvatio pruženu mogućnost da djelo objavim putem jedne manje poznate izdavačke kuće, kojoj ova problematika nije bila od primarnog značaja u njihovom programu radova (Organizacija sljepih u Makedoniji). Recenzenti ove knjige bili su dr Antun Kolendić, jedan od najistaknutijih revolucionara Makedonije, (sekretar CKKPJ za Makedoniju 1934. godine). Drugi recenzent bio je Edib Hasanagić, raniji učenik Velike Medrese (prva generacija), tokom NOB-a član Izvršnog odbora Zemaljskog antifašističkog Vijeća Sandžaka, prvi predsjednik Narodnog Odbora za okrug Novog Pazara, a kasnije istaknuti javni radnik Srbije. (Direktor Arhiva i muzeja Srbije)

Knjiga je primljena sa posebnim interesovanjem od strane čitaoca u velikom djelu ondašnje ex Jugoslavije. Jedina objavlje kritika u „Sjećanjima iz svog zavičaja“ jednog penzionisanog univerzitetskog profesora, kojom se pokušalo tvrditi da su učenici ove škole bili navodno "dalaš intelektualci", jer navodno nisu bili religiozni, pa su se pertežno orijentisali na daljnju univerzitetsku naobrazbu i da se nisu razvijali kao hodže i u službi islamske zajednice.

Osim toga kritikovano je njihovo opredjeljenje za antifašističku borbu, u kojoj su velikim dijelom bili organizatori i rukovodioci. Smatrajući da je ovakva kritika velikog broja revolucionara koji su izašli iz ove škole netačna i tendenciozna, odgovorio sam u jednoj svojoj knjizi koja je objavljena pod naslovom "Kad iz staračkih gudi prikrivena se zavist i zloba probudi". Kritika je objavljena u Sarajevu aprila 2001. godine. Pokušaj da se organizuje razgovor o ovoj knjizi nije uspio jer je autor Redžepagić to odbio.

Brojni su drugi kritičari koji su pozitivno ocijenili ovo djelo. Njihove kritike i ocjene sadržane su u prilozima Zbornika radova, (TOM III), koji se objavljuje ovom prilikom.

Ovdje se posebno spominje rad o učenicima Velike Medrese objavljen u Novopazarskom zborniku (br. 6), te rad „Radovan Zogović i skopski medresanti u 1932 i 1933.". U ovoj školi zapaženi su radovi učenika Ediba Hasanagića, Kasima Hadžića, Muhidina Sulejmanpašića. Uticaj KPJ u Velikoj Medresi Skoplje i doprinos ove škole buđenju nacionalne svijesti među Muslimanima u Sandžaku, Crnoj Gori, Albaniji, Makedoniji i Srbiji. Pisali su o njoj i kao «Crvenoj medresi», te «Marksizam na časovima Kur'an-a». Poseban prilog čini objavljivanje «Sječanje sa zajedničhih susreta preživjelih medresanata u Skoplju 1986. godine» te brojni prikazi na objavljenu knjigu.

Pisao je o ovoj školi i akademik Jašar Redžepagić i advokat Abaz Redžepagić.

2. PLAV I GUSINJE U PROŠLOSTI

Druga značajnija knjiga autora izdata je pod naslovom «Plav i Gusinje u prošlosti». Knjiga je objavljena od strane Književne izdavačke zadruge „Kultura“, „Veljko Vlahović“ Beograd 1989. godine. Recenzenti ove knjige bili su dvojica istaknutih akademika Crne Gore i Srbije: (prof. dr Branko Pavičević i prof. dr Sima Ćirković). Odgovorni urednik bio je Danilo Kalezić. Kritička ocjena ove knjige bila je veoma pozitivna. Prilikom odbrane doktorske disertacije „Muslimani Crne Gore u procesu oslobodilačke borbe 1878.-1945.“ predsjednik

2

komisije za odbranu disertacije je ocjenio da je ova knjiga po svom sadržaju i kvalitetu mogla takođe biti predmet doktorske disertacije. Autor ove knjige nije uspio da je objavi u Plavu i Gusinju, na koji se inače odnosila, jer navodno nije bilo sredstava, rekao bih i razumijevanja. Prisutna je bila bojažljivost na tadašnji tretman autora u svojoj zavičajnoj opštini i Crnoj Gori, nije bio povoljan, iako je jedan od rijetkih nosilaca "Partizanske Spomenice 1941." jer je kraće vrijeme bio na „Golom otoku“ i nešto više u istražnim zatvorima u Crnoj Gori (Berane, Cetinje, Kotor). Iz istražnog zatvora pušten je na slobodu bez ikakvog pismenog rješenja i objašnjenja. Ovakav odnos prema autoru i knjizi javljao se i prilikom njene promocije u Plavu iako je ona već bila promovisana u Beogradu oktobra 1989. godine.

Takvo ponašanje je teško shvatiti i objasniti, prvenstveno zbog toga što su recenzenti knjige akademici dr Branko Pavićević i dr Simo Ćirković bili veoma cjenjene naučne ličnosti, a Pavićević i Predsjednik Crnogorske Akademije nauke i umjetnosti i član Predsjedništva SK Crne Gore. Promociju knjige u Plavu izvršili su: dr Rasim Muminović, profesor na Filozofskom fakutletu u Sarajevu, dr Ismet Krcić, profesor Filozofskog fakulteta u Nikšiću i Danilo Kalezić, kao odgovorni urednik izdavača. Posebna promocija održana je potom u „Domu mladih“ u Skenderiji. Promotori su bili akademik i univerzitetski profesor dr Muhamed Filipović, dr Anton Kalendić i Danilo Kalezić. Na promociji je učestvovalo više od 500 građana Sarajeva.

Doktorska disertacija «MUSLIMANI CRNE GORE U PROCESU OSLOBODILAČKIH BORBI 1878.-1945.» odbranjena je na Filozofskom fakultetu u Ljubljani, odsjek istorija, pred komisijom u sastavu:

Janko Pleterski, akademik doktor zgodovinskih (historijskih) nauka, redovni profesor za historiju slovenskih i drugih jugoslovenskih naroda od 18. stoljeća do prvog svjetskog rata kao predsjednik komisije.

Vasilij Melik, doktor historijskih nauka, redovni profesor za historiju Slovenije i drugih jugoslovenskih naroda od 1768. do 1918. kao član komisije.

Ignacij Voje, doktor historijskih nauka, redovni profesor za historiju slovenskih naroda od konca 18. stoljeća kao član komisije.

Doktorska disertacija odbranjena je 24.06.1994.godine u Ljubljani.

Autor Memić je svoje osnovno obrazovanje završio u Gusinju (Crna Gora), šest razreda srednje škole (Velike medrese) u Skloplju-Makedonija, Srednju ekonomsku školu u Sarajevu, Bosna i Hercegovina, Ekonomski fakultet u Beogradu, da bi doktorsku tezu odbranio na Filozofskom Fakultetu u Ljubljani (Slovenija).

Odbrana ove disertacije ima svoju predhistoriju. Najprije je kao stanovnik Sarajeva prijavio temu u okviru srednjoročnog programa Instituta za historiju Sarajevo. Nije prihvaćena sa obrazloženjem da Ministarstvo za obrazovanje i kulturu BiH koje finansira srednjoročni program, ne finansira teme koje obrađuju problematiku drugih socijalističkih republika.

Autor je potom konkurisao da bude prihvaćen u sličan program Istorijskog instituta Crne Gore u ondašnjem Titogradu, pošto je tema koju je želio da istražuje bila posvećena Muslimanima Crne Gore u procesu oslobodilačke borbe 1878.-1945. godine. Nije dobio nikakav odgovor.

Nakon toga autor je na istu temu podnio molbu Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Usmeno mu je saopšteno da je predsjednik komisije za ocjenu podobnosti teme (prof. dr Milorad Ekmečić) izjavio „takva tema ne može da se brani na Filozofskom fakultetu u Sarajevu“. Savjetovano mu je da povuče molbu i on je sam odustao od odbrane teze na ovom fakultetu. Bilo je zatim pokušaja da se tema brani na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu, ali je

3

odbijena, navodno zato što je to historijska tema, a da nije sociološka ili politološka. Prijateljski mu je savjetovano da izmijeni naziv teme („Muslimani“), a ja tada kao penzioner nisam bio zainteresovan za titulu doktora nauka, već da želim odbraniti temu kako je ona glasila. Na Pravnom fakutlet u Sarajevu programski nije bilo predviđeno da se na ovom fakultetu brane historijske teme. A onda su mu dvojica profesora Pravnog fakulteta u Sarajevu, akademik Avdo Sućeska i prof. dr Mustafa Imamović savjetovali da pokuša odbranu doktorske disertacije na Filozofskom fakutletu u Ljubljani, usmjeravajući ga na akademika prof. dr Janka Pleterskog. Nakon što se akademik prof Platerski upoznao sa sadržajem teze savjetovao mi je da tezu podnesem na ocjenu Komisiji za utvrđivanje podobnosti teme i kandidata. Na Filozofskom fakultetu u Ljubljani veoma sam korektno prihvaćen, u vezi čega sam naročito zahvalan akademiku profesoru dr Janku Pleterskom.

Nakon što je komisija fakulteta pozitivno ocjenila podobnost teme i kandidata, pripremio sam tezu oktobra 1989. godine. Komisija za odbranu doktorske teze, nakon što je proučila rad, zakazala je odbranu za 15. maj 1992. godine. A urpavo tada je otpočela agresija na Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo je blokirano i iz njega se nije moglo izaći. Uz to jedan od planiranih članova za odbranu teze (akademik Avdo Sućeska) bio je obolio i nije bio u mogućnosti da se pješice probija linijama fronta preko bokiranog sarajevskog aerodroma. Iskoristio sam privremenu mogućnost da iz blokiranog grada izađem oko 20. jula 1994. i bez sredstava i bez vize stignem do Ljubljane, gdje me je prihvatila grupa radnika iz mog zavičaja koji rade u Kranju i obezbjedili smještaj i ishranu. Tako sam konačno mogao da odbranim svoju doktorsku tezu i da se vratim u još blokirano Sarajevo koje se tada uspješno branilo, ne samo od artiljerijskih granata i okupacije grada, nego i bez osnovnih uslova života (voda, grijanje, ishrana, elektrika i sl.).

Teza je obrađena na 918 stranica (formata A4) mašinom kucanog teksta, raspoređenih u tri dijela, sa 40 podnaslova, pri čemu se 859 stranica odnosi na osnovni tekst, a 60 stranica na predgovor, fusnote i izvore historijske građe. (Naznačeno je 1.582 fusnote, 12 arhiva i instituta u kojima je vršeno istraživanje i 8 osmanskih deftera iz 16. i 17. vijeka kojima se autor koristio). Opisana su djela 62 autora kojima se autor služio, te 80 monografskih djela i veći broj radova naučnih radnika koji su objavljivani u časopisima i zbornicima radova, te 18 zbornika dokumenata i radova, među kojima 5 iz albunske istoriografije.

Autor nije bio u mogućnsoti da ovako obimno djelo objavi u ratnim uslovima. Odbranjena disertacija korištena je kasnije prilikom objave posebnih radova koji će biti naznačeni.

3. BOŠNJACI-MUSLIMANI SANDŽAKA I CRNE GORE

Prvo djelo nakon odbrane disertacije autor je objavio pod naslovom „Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore“. Ovom temom djelimično je proširena doktorska disertacija jer je po želji izdavača (Muslimansko nacionalno vijeće Sandžaka) isistiralo da se obradi i istočni dio Sandžaka koji je bio u sastavu Republike Srbije. Uz to je izvršena izmjena naslova pa je obrađena pod naslovom „Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore“. Knjiga je objavljena 1996. godine u Sarajevu na 400 stranica (A4 formata). Izdavač: Muslimansko nacionalno Vijeće Sandžaka, recenzenti su bili: akademik dr Avdo Sućeska i prof. dr Mustafa Imamović. Sadržaj knjige obradio je porijeklo bošnjačkog muslimanskog stanovništva u Sandžaku, nastajanje i širenje islama, izgradnja kulturnih i vjerskih spomenika, te formiranje bošnjačko-muslimanskog nacionalnog bića u Sandžaku. Knjiga je štampana u 1000 primjeraka. Kritika je bila pozitivna. Rezime ove knjige objavljen je na bosanskom i turskom jeziku.

4

4. POZNATI BOŠNJACI SANDŽAKA I CRNE GORE Naredno djelo je objevljeno pod naslovom „Poznati Bošnjaci Sandžaka i Crne Gore“. Obrađene su 2.698 ličnosti. Izdavač je bila Matica d.j.l. Sarajevo. Recenziju su izvršili dr Enes Pelidija i Ismet Dizdarević, profesori Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Štampana je u 1000 primjeraka. Građa je raspoređena prema vremenu u kojem su obrađene ličnosti živjele i radile. U završnom dijelu knjige obrađene su i znamenite ličnosti iz redova Bošnjaka Sandžaka i Crne Gore u vrijeme oslobodilačkog rata BiH 1992.-1995.

U ovom dijelu na 230 stranica, u 10 poglavlja, spomenute su 2.086 ličnosti, koje žive ili su živjele na prostorima današnjeg istočnog i zapadnog Sandžaka, ili su se iz njega iselile (dijaspora). Svrstani po slijedećim grupacijama:

1.. Veliki veziri, sandžak bezi, mutaselimi i ostale paše 56

2. Organizatori i rukodovioci borbe koji nisu imali titulu paša njih 33

3. Istaknuti kulturni stvaraoci u osmanskom vremenu njih 15

4. Prvaci i druge lokalne ličnosti njih 416

5. Istaknute ličnosti od balkanskog do predvečerja II svjetsog rata (1912.-1941.) 333

6. Studentska i fakultetska obrazovana, te radnička omladina i sportisti njih 120

7. Istaknute ličnosti u Drugom svjetskom ratu:

- organizatori i aktivisti NOB-a njih 255

- mulimanska milicija i nosioci vlasti u II svjetskom ratu njih 118

8. Naučni i kulturni radnici, te ostala inteligencija nakon II Svjetskog rata njih 545

9. Poznati Bošnjaci iz Sandžaka koji žive u Istambulu njih 70

10. Komandati, komandiri i štapsko osoblje Armije Federacije BiH njih 125

Ukupno ličnosti 2086

5. KORIJEN ZLA I NASILJA Naredno djelo autora objavljeno je pod naslovom „Korijen zla i nasilja“. Izdavač je autor, a recenzenti magistri istorijskih nauka Muharem Kreso i Husnija Kamberović (sada dr historijskih nauka). Knjiga je objavljena u Sarajevu 2000. godine na 325 stranica. Ovim djelom autor je želio da objasni korjene zla i nasilja nad bošnjačkim i albanskim stanovništvom na prostorima Sandžaka i Crne Gore, zastupajući tezu da su ona trajala oko 300 godina u kontinuitetu i da je vršeno nasilje u različitim oblicima (etničko čišćenje i progon muslimanskog stanovništva iz dijela Herceg Novog i Risna 1687. godine, etničko čišćenje i izgnanstvo muslimanskog stanovništva u plemenskoj zajednici Kuča 1688., istraga potorica u staroj Crnoj Gori 1711., tradanje muslimana u Kolašinu 1854., masovno strijeljanje i nasilno pokrštavanje muslimanskog stanovništva u plavsko-gusinjskoj oblasti u formi prozelitizma, te stradanje muslimanskog stanovništva na prostorima Srbije krajem 17. i tokom prve polovine 18. stoljeća).

Teza autora je da su spomenuta stradanja vršena pod uticajem i u organizaciji evropskih sila (Mletačke Republike, Austrije, Carske Rusije), sve u cilju svojih osvajačkih planova na prostorima Balkana, primjenujući metod suprostavljanja stanovništva različitih vjerskih pripadnosti i izjednačavajući Osmanlije, kao osvajača, sa lokalnim domorodačkim

5

stanovništvom koje je živjelo na određenim prostorima, sa ciljem njihovog istrebljenja ili fizičkog uništenja. Ta je teza zlouptrebljavana za istebrljenje i uništenje muslimanskog stanovništva, koje je posebno objašnjeno u "Gorskom vijencu" crnogorskog vladike Rada Petrovića Njegoša. Ono je bilo nadahnuće i motiv za istrebljenje i uništenje muslimanskog stanovništva. U svemu ovome naročito je bio izražen uticaj carske Rusije koja je putem svojih programa ("Gramate") i u neposrednoj organizaciji i učešće svojih oficira podsticala, organizovala i rukovodila takvim istrebljenjima (izrazit primjer bila je istraga "Poturica" u Staroj Crnoj Gori 1711. godine pod vođstvom ruskog pukovnika Mihajla Miloradovića). Motivisane ovom istragom, mitološki tumačeno istrebljenje muslimanskog stanovništva prihvaćeno je kao nacionalni mit. Autor je u svojim djelima dokazao da navodno "ustanička" borba nije bila oslobodilačka već da je vođena za osvajačke interese velikih evropskih sila, što je obezbjeđivalo njihove inperijalne interese.

6. BOŠNJACI-MUSLIMANI CRNE GORE Knjiga "Bošnjaci-Muslimani Crne Gore" izdata u organizaciji redakcije "Almanah" - Podgorica i Vijeće kongresa bošnjačkih intelektualaca Sarajevo. Imala je cilj da potpunije objasni nacionalno biće Bošnjaka (Muslimana) u Crnoj Gori u vrijeme kada je ono od nadležnih struktura u Crnoj Gori osporavano (iskazivanje bošnjačkog nacionalnog identiteta). Recenzenti ove knjige su bili prof. dr Novak Kilibarda i dr Safet Bandžović. Knjiga je štampana u Podgorici kao zajedničko izdanje. Sadrži 331 stranicu. Objavljena je u 11 poglavlja u tiražu od 1000 komada, novembra 2002. godine. Kritika na ovu knjigu nije objavljivana, niti je poznato, iako je tretirala različita stajališta kroz historiju.

7. KAD IZ STARAČKIH GRUDI PRIKRIVENA SE ZAVIST I ZLOBA PROBUDI Knjiga manjeg obima pod naslovom: „Kad iz staračkih grudi prikrivena se zavist i zloba probudi“, objavljena je u Sarajevu 2001. godine. Izdavač je autor u recenziji Ishaka Laličića i Fehima Kajevića. Posvećena je tematici profesora dr B.R., a sadržana u knjizi „Sjećanja iz zavičaja“. Objavljena tokom druge polovine 2001. godine u Sarajevu. Cilj autora bio je da kritički ukaže na netačne i neprihvatljive tvrdnje autora u spomenutim sjećanjima kojim se pokušava devalvirati uloga učenika Velike Medrese u Skoplju, u kulturnom i nacionalnom preporudu, posebo u njihovoj antifašističkoj borbi 1941.-45. kao organizatora i rukovodioca te borbe na prostorima gdje su živjeli i radili, čime se pokušava umanjiti doprinos Bošnjačka i Albanaca u Narodno oslobodilačkoj antifašističkoj borbi i netačno im pripisivana antireligiozna opredjeljenja. Knjiga je napisana na 135 stranica. Reagovanja nije bilo.

8. SJEĆANJE NA DŽEVAHIRU MEMIĆ-HOT Autor je posebno izdao i knjigu pod naslovom "Sjećanje na Dževahiru Memić-Hot". Knjiga je izdata na 149 stranica štamparskog teksta, formata A-4. Pored objašnjena životnog puta ove žene koja je pod feredžom sa okupirane teritorije „Velike Albanije“ prebjegla u Crnu Goru i stupila u NOB-u, zajedno sa još tri svoje drugarice koje su tada bile prve Muslimanke u Crnoj Gori koje su pod feredžom stupile u partizane. Knjiga je ilustrovana brojnim fotografijama uz objašnjenje njenog životnog puta u Gusinju, Andrijevici, Baru, Ulcinju, Cetinju, Kotoru, Bijelom Polju, Varešu, Ilidži i Sarajevu, kao i trgodišnjem boravku u Dar es Salamu (Tanzanija) i Lusaki (Zambija). Knjiga sadrži i rodoslovlje porodica Hot i Memić iz Gusinja. U njoj su objašnjeni i začeci organizovanog antifašističkog djelovanja među muslimanskom omladinom koja je bila pod feredžom. Nosilac je dva ordena iz II Svjetskog antifašističkog

6

rata. Knjigu je recenzirao Mr. Mahmut Mašić. Izdata je u Sarajevu maja 2004. godine povodom prve godišnjice njene smrti.

9. POJAVE PROZELITIZMA U PLAVSKO-GUSINJSKOM KRAJU 1913.-1919. Posljednja objavljena knjiga autora posvećena je prozelitizmu u plavko-gusinjskom kraju pod naslovom: "Pojave prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju 1913.-1919.". Posvećena je genocidu nad muslimanskim i katoličkim stanovništvom ovoga kraja koje je trajalo od februara do maja 1913. godine, u vrijeme prvog uspostavljanja crnogorske vlasti u ovim krajevima. U njoj su sadržani i sukobi crnogorske vojske sa stanovništvom ovog kraja i težnjama novoformirane vlasti da putem oružane borbe proširi svoje teritorije, u kojima je u dva oružana sukoba crnogorska vojska bila poražena pa su i velike evropske sile bile primorane da promijene odluke Berlinskog kongresa, te da Crnoj Gori umjesto Plava i Gusinja dodjele Ulcinj sa prostorom oko Bojane (Zabojana). Dugo je vremena prošlo a da ove pojave cjelovitije nisu bile objašnjene niti je bilo dozvoljeno o njima pisati. U tom vremenu izvršeno je cjelovito nasilno pokrštavanje plavsko-gusinjskih muslimana. U knjizi je objašnjeno da je pokrštavanju predhodilo masnovno strijeljanje uglednih ličnosti (oko 800 građana po albanskoj historiografiji 1813 žitelja - od čega 897 muških, ili 49,5%, žena 440 ili 24,3% i djece 476 ili 26,2%). Zatvorene su 10 džamija, ruždija (niža gimnazija) i 10 mekteba. Izvršena je promjena imena muslimanskog stanovištva i uvedena obaveza krštenja novorođenih. Zabranjeno je nošenje feredže i čaršafa sa velom. Zabranjena je muslimanska i uvedena obaveza pravoslavnog posta. Uvedena je obaveza igranja u tkz. „šarenom kolu“ u kojem su bile obavezne da učestvuju i žene koje su do tada bile pod feredžom, što je do tada bilo nezamislivo i brojna druga ograničenja. U ovoj je knjizi autor objasnio da su ova nasilja obustavljena posebnom proklamacijom crnogorskog kralja Nikole kojom je dozvoljeno otvaranje džamija i slobodno vjersko ispovjedanje. Objašnjeno je takođe da je ova proklamacija izdata na osnovu pritiska ondašnje Austro-Ugarske na crnogorsku vladu, pozivajući se na odredbe Člana 30 Berlinskog ugovora kojim se Crna Gora, prilikom priznavanja njene državnosti, obavezala se da će poštovati slobodno vjeroispovjedanje muslimanskog i katoličkog stanovništva. U knjizi je posebno objašnjena navodna „dobrovoljnost“ kojom su se ovi događaji pokušavali objasniti, jer su, objavljivanjem spomenute proklamacije, svi nasilno pokršteni, sem 5 slučajeva, vratili se u muslimansku vjeru i demonstrativno prali djelove tjela po kojima su miropomazani, sve dok im krv iz vena nije poticala.

U knjizi je objašnjeno da su nepune tri godine kasnije, oni koji su nasilno kršteni, veoma se humano odnosili prema crnogorskom stanovništvu nakon kapitulacije Crne Gore, što je posebno izraženo u njihovom odnosm prema dijelu srpske vojske, kada se ona povlačila prema Skadru, a posebno prema dijelu crnogorskog stanovništva koje se u ove krajeve naselilo u vrijeme okupacije Plava i Gusinja. Oružano su se suprostavili onima koji su u gradove pokušavali da uđu i da pobiju dio crnogorskog stanovništva zbog osvete počinjenih zločina. Muslimansko stanovništvo u gradovima organizvoano je i pod oružjem uspjelo da izvuče dio crnogorskog stanovništva i da ga otprate na prostore gdje je živjelo crnogorsko stanovništvo (pleme Kuči). Veoma tolerantno su se odnosili prema crnogorskim komitima koji su vodili oružane borbr sa okupacionom austro-ugarskom vojskom. Prije proboja Solonskog fronta Muslimani Plava i Gusinja formirali su dva svoja bataljona, pridružili se crnogorskoj komitskoj četi i zajedno sa njima napali njemački i austro-ugarski garnizon, a one koji nisu poginulil razoružali su. Srpska vojska, nakon proboja Solunskog fronta i dolaska u ove krajeve prihvatila je i zadržala spomenuta dva bataljona, organizovana kao komitske jedinice i prepustila im da sama organizuju lokalnu vlast. Kasnije je, crnogorska uprava rasformirala oba bataljona Muslimana i pokušala da nasilno uspostavi svoje činovništvo i

7

ukine proglašenu plavsko-gusinjsku autonomij, u sastavu Srbije. Nakon toga došlo je do obnavljanja oružane borbe, kojoj su se pored plemenske (Vasojevići) pridružile i regularne jedinice srpske vojske stacionirane u Prizrenu. U oružanoj borbi protiv muslimanskog (bošnjačkog i albanskog) stanovništva upotrebom artiljerijskih oruđa pobijeno je oko 450 Muslimana. Svo sposobno stanovništvo napustilo je tada svoj rodni kraj i emigriralo u Albaniju. Po zvaničnim podacima Zetske divizije u Podgorici, bilo ih je oko 2500-3000 onih koji su emigrirali. Savezničke oružane snage (Englezi, Francuzi i Italijani) koje su se tada nalazile u Skadru, razoružali su izbjeglo muslimansko stanovništvo, formirali logor u okolini Skadra (selo Barbaluši) i u njega pod nadzorom italijanskih vojnih snaga smjestili izbjeglo muslimansko stanovništvo iz Plava i Gusinja. Bio je to prvi internacionalni logor na Balkanu. Komanda Zetske divizije u Podgorici, preko svojih vojnih obavještajnih organa, upoznala se sa stanjem u ovom logoru. Navedeno je da je bilo veoma bijedno. Sporazumno sa savezničkim organima u Skadru uspjelo je da su povrati veliki dio ovog stanovništva u Plav i Gusinje. Smješteni su u njihove opljačkane domove. U tradiciji naroda ovog kraja godinama dugo se pamtila pod nazivom „pljačka“. To je korišteno umjesto kalendarskog računanja vramena prema kojem se pratilo rađanje, smrt, vjenčanje i slični događaji.

Knjiga je pobudila interesovanje većeg broja stanovništva. Njome su prvi put ova stradanja cjelovito objašnjena. Pretpostavlja se da će na neki od toponima u ovom kraju dobiti naziv koji će podsjećati na masovna strijeljanja, nasilna pokrštavanja, iseljavanje i istrebljivanje na ovim prostorima.

Pretpostavlja se da će to biti dan strijeljanja 13 najuglednijih građana Plava 1913. na Racini na ulazu u Plav.

II RADOVI SAOPŠTENI NA NAUČNIM SKUPOVIMA I OKRUGLIM STOLOVIMA TE OBJAVLJENI RADOVI U ZBORNICIMA INSTITUTA I INSTITUCIJA

Geneza Muslimana u Sandžaku, Okrugli sto „Društveni i državno pravni kontinuitet Sandžaka", Sarajevo, Zbornik radova, Udruženja Bošnjaka porijeklom iz Sandžaka, Klub naučnih, kulturnih i javnih radnika, 22. i 23. april 1995. Sarajevo, 1996. Širenje islama, izgradnja gradova, kretanje i struktura stanovništva, obrađeni i po ondašnjim srezovima -kadilucima.

Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne Gore „Prilozi za orijentalnu filologiju“ naučni skup „Širenje islama i islamske kulture u bosanskim ejaletima“ Prilozi 41/1991. godinu

Muslimani Crne Gore u procesu oslobodilačkih ratova 1878-1945. Doktorska disertacija odbranjena na Filozofskom fakultetu u Ljubljani juni 1994. godine.

Muslimani iz Crne Gore u Albaniji, Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji, Zbornik radova sa međunarodnog skupa održanog u Cetinju, 21, 22, i 23. juna 1990. godine, Titograd 1991. godine.

Muslimanske porodice koje su se 1687. godine iselile iz Herceg Novog, Risna i drugih krajeva Boko-Kotorskog zaljeva i preko Bara naselili se u Albaniji u selo Šijak kod Drača, te

8

muslimansko stanovništvo iz Podgorice, Bara i Žaljaka na Skadarskom jezeru, Rijeku Crnojevića i druge krajeve.

Napomena: Redakcija Zbornika, Istorijskog instituta SR Crne Gore (direktor prof. Jovan Bojović) neistinito i bez znanja autora i njegove autorizacije netačno i tendiciozno je hercegovačko stanovništvo kvalifikovala „bili su srpskog porijekla“ falsifikujući riječi i misli autora. Ni kasnije, na pismeni prigovor autora nisu reagirali, iz čega se zaključuje da se tendeciozno vršila samovolja bez autorizacije. Ispravka nije izvršena ni kasnije. Slično je postupljeno i kod izraza „Muslimani", kvalifikujući ih kao „muslimani“ bez velikog slova „M“ (str. 664). A skup je održan kao „Međunarodni naučni skup".

Faktori koji su uticali na formiranje nacionalnog bića Bošnjaka Sandžaka u Crnoj Gori i tendencije njihovog osporavanja - juče i danas. Referat je sa naučnog skupa u Novom Pazaru, Zbornik radova sa ovog skupa nije objavljen. Slična tema bila je predmet i na naučnom skupu i na Međunarnom konfekcijskom skupu „Bosanski paradigmi“ u organizaciji "Bosanskog foruma" odružanog u Sarajevu od 18-21. novembra 1996. Korijeni bosanske državnosti duboku su bili usađeni u svijesti Bošnjaka "starih Bošnjana". Prelazak na islam i širenje islama sačuvano je u njihovoj svijesti. Oni su uticali na relativno brzo širenja islama, prihvatanja islamske kulture i civilizacije, izgradnja gradova i prihvaćanje običaja, sa sadržajima istočne infrastrukture uz očuvanje bosanskog jezika i njegovo prihvatanje i kao jednog od službenih jezika Osmanskog Carstva, širenje istočne kulture i civilizacije, sa učešćem bošnjačkih dostojanstvenika.

Pridruživanje Bošnjaka Muslimana Sandžaka i Crne Gore pokretu bosanske vojske koju je predvodio Husein kapetan Gradaščević došao je do izražaja u njihovom zajedničkom interesu.

Zajedničko učešće Bošnjaka ovih krajeva sa bosanskom vojskom bitno je uticalo na njihovom međusobnom zbližavanju i shvatanju da su oni dio bošnjačkog naroda, te da im je Bosna matica. Karakteristično je pri tome da se oni nisu pridružili Albancima iz Skadra koji su isto tako kao i Bošnjaci suprostavili se sultanu i njegovoj vladi u Istambulu. Prostorno i po međusobnim vezama prirodno je bilo očekivati da će se oni priključiti Mahmut paši Butašliji, a oni su preko Rugovske klisure i Peći stigli u mjesto „Banjska“ kod Kosovske Mitrovice. Tu su dočekali bosansku vojsku pod komandom Husein kapetan Gradaščevića i pridružili joj se i njihovim borbenim aktivnostima na Kosovu. Posebno je zapaženo njihovo učešće u oslobađanju Peći.

O ovoj zajedničkoj borbi Bošnjaka iz BiH, Sandžaka i Crne Gore obrađeni su u izvorima tadašnjeg srpskog kneza Miloša Obrenovića, (Požeška Kapetanija).

Slično se prije toga dogodilo 1737. godine nakon bošnjačke pobjede nad austrijskom vojskom. Tada je takođe iskazana puna saradnja i povezanost Bošnjaka u Bosni sa Bošnjacima u Sandžaku. Autrijska vojska, sa srpskim dobrovoljcima, zauzela je Novi Pazar i Sjenicu. Nakon pobjede i razbijanju austrijske vojske kod Banja Luke, bosanska vojska pritekla je u pomoć Bošnjacima u Sandžaku. Tada je oslobođen Novi Pazar sa Sjenicom i istovremeno iskazano da je jednim i drugim zajednička sudbina da se međusobno brane i udružuju.

III NEOBJAVLJENA DJELA (KNJIGE)

9

Pored osam knjiga koje su objašnjene i sadržane u prvom djelu napisane su još 5 knjiga koje iz raznih razloga nisu dosada objavljene. To su:

„Učešće Muslimana u Grnoj Gori u Revoluciji i NOB-u“;

„Tršo i Alija“;

„Komandant Zufer“;

"Muslimani u Crnoj Gori“;

"Učenici Velike Medrese u Skoplju 1925-1941“ - biografski podaci;

„Iz zamućenog Lima bistra voda potekla je“ (Biografije poginulih boraca NOB-a opština Plav 1941-1949.).

1. UČEŠĆE MUSLIMANA U CRNOJ GORI, REVOLUCIJI I NOB-u Ova je knjiga rađena po narudžbi Komisiji za istoriju pri Centralnom Komitetu SK Crne Gore, kao prilog, ili dokumentacija pri izradi Istorije KPJ Crne Gore, Boke, Kosova i Sandžaka, odnosno SK Crne Gore. U ime ove komisije ugovor su potpisali Boško Đuričković i Radoje Pajović, u svojstvu predsjednika i sekretara Komisije, s jedne i Mustafa Memić, kao izvršilac zadatka sa druge strane.

Knjiga je napisana, uvezana i predata 1982. godine. Iste godine prihvaćeno je od strane redakcije i autoru isplaćen honorar.

Knjiga je napisana na 192 stranice. Pisana građa raspoređena je u dva djela i 36 podnaslova. U prvom dijelu dati su osnovni podaci o Muslimanima u Crnoj Gori i njihovoj brojnosti i disperziji, o njihovom položaju, pojavi i uticaju muslimanske inteligencije, sa osnovnim podacima o komunistima Muslimanima u Crnoj Gori u predratnom periodu, raspoređenim po gradovima.

U drugom dijelu prikazani su razvoj NOB-e i KP po ondašnjim opštinama, stvaranje kvinslinške vlasti, posebno muslimanske milicije, razvoj NOB-a i organizaciono ustrojstvo partijske organizacije, i o poginulim borcima NOR-a i žrtvama fašističkog terora. U prilogu je sadržaj, rezime i registri ličnih imena i geografskih pojmova.

Komisija nije davala pismenu ocjenu ovog rada, niti njegovu kritiku. Rad je sačuvan kao arhivska građa Komisije.

Rad na izradi spomenute istorije prekinut je zbog ratnih uslova i društvo-političkih promjena nastalih u Crnoj Gori i drugim krajevima krajem 9. decenije 20-og stoljeća. U prilogu su sadržani podaci o poginulim borcima po opštinama. Naznačene su 572 fusnote kojima se objašnjava priložen tekst. Sadržan je rezime i registri ličnih imena i geografskih pojmova.

2. „TRŠO I ALIJA“ Knjiga „Trošo i Alija“ napisana je po vlastitoj inicijativi autora. Sadrži 150 strana sa 309 fusnota, završena je 29. aprila 1985. godine. Posvećena je životnom putu i djelu dvojice najistaknutijih revolucionara po čijoj su inicijativi i rukovođenju formirane prve marksističke grupe u Velikoj Medresi Kralja Aleksandra 1932. godine, a godinu dana kasnije organizacije SKOJ-a. Bili su idejni nosioci revolucionarne aktivnosti u Velikoj Medresi i odlični učenici. Neposredno su sarađivali sa Radovanom Zagovićem i Đorđem Jovanovićem, obojica studenti filozofije, jedan u Skoplju, drugi u Beogradu. Oni su ih snabdjevali sa marksističkom literaturom i uticali na njihove aktrivnosti.

10

Burdžović je rođen u Bijelom Polju 1914. godine. Nakon završne Velike Medrese uključio se u revolucionarnu aktivnost na Beogradskom Univerzitetu na kojem je od 1937. godine bio sekretar Univerzitetskog komiteta KPJ i organizator, rukovodilac i tribun burnih događaja na ovom univerzitetu. Od 1939. godine radio je u rukovodstvu KPJ Beograda i bio jedno vrjeme rukovodilac ovog Komiteta. Bio je jedan od orgnaizatora antifašističke studentske omladine Srbije i učesnik pete zemaljske konferencije KPJ održane u Zagrebu. Istovremeno je djelovao na prostorima Sandžaka, prvenstveno u Bjelom Polju. Formirao je udruženje sandžačke studentske omladine „Zlatar“ u koje su se prvi put u svojoj historiji udružili Srbi, Bošnjaci i Crnogorci. Inicirano je izdavanje posebnog lista „Sandžak“, i obraćanje studenata Sandžaka, BiH i Kosova svojim narodima i bio začetnik antifašističke borbe u Sandžaku. Bio je oličenje studenata Beogradskog univerziteta. Nakon kapitulacije zemlje aprila 1941. godine, vratio se u Sandžak gdje je preuzeo rukovođenje KPJ u Sandžaku i istovremeo orgnaizovao i rukovodio NOB-e na ovim prostorima u svojstvu sekretara Oblasnog komiteta KPJ u Sandžaku. Rukovodio je ustankom Srba, Crnogoraca i Bošnjaka u Sandžaku od jula 1941. godine. Na ovom prostoru su djelovali pet većih partizanskih odreda. Inicirao je i dobio saglasnost CK KPJ o osamostaljivanju oblasne partijske orgnaizacije Sandžaka i njeno neposredno povezivanje sa CK KPJ. Inicirao je i učestvovao u formiranju Glavnog štaba NOP odreda za Sandžak i njegovo neposredno povezivanje sa Vrhovnim štabom NOB i POJ-e. Rukovodstvo NOB Jugoslavije ocjenilo je njegove posebne zasluge u organizaciji antifašističke borbe na prostorima Sandžaka i posebno njegove zasluge što je Platforma NOB-e Jugoslavije ispravno i adekvatno sprovođena na prostorima Sandžaka, posebno što su spriječeni sukobi između srpsko-crnogorskog i muslimanskog stanovništva u Sandžaku. Na njegovu inicijativu sandžački partizanski odredi (njih 5) formirali su III proletersku sandžačku brigadu početkom jula 1942. godine. Brigada je od Šćepan polja, na ušću Pive u Taru, prošla slavni put III proleterske brigade koje su sa Vrhovnim komandantom pošle u oslobodilački marš u Centralnu Bosnu. Kao politički rukovodilac brigade (zamjenik političkog komesara) učestvovao je u oslobođenju Prozora, a zatim sa brigadom u borbama oko Šujice, Livna, sve do Mrkonjić Grada, gdje je sjeverno od ovog grada, zajedno sa Volođom i Tomašem poginuo od strane četnika između 2. i 3. oktobra 1942. godine. Proglašen je za narodnog heroja. Bio je to veoma težak gubitak za brigadu i posebno za Sandžak. Veliki broj škola i institucija nose nejgovo ime. Kasnije je bilo pokušaja da se umanji lik Trše i Volođe, nekih njihovih saboraca, pokušavajući da im se pripiše da su oni navodno „zalutali u magli“ i poginuli "junački" a ne herojskom smrću. Istraživao sam i objasnio njegovu pogibiju, što će biti posebno objašnjeno u III dijelu ovog predgovora.

3. KOMANDANT ZUFER

Komandant Zufer Musić zavičajno iz Plava bio je jedini general JNA iz redova bošnjačkog naroda iz Plava i Gusinja. „Bio je običan i neobičan čovjek“ rekao je o njemu prilikom sahrane u Plavu general pukovnik Petar Brajović, njegov neposredni starješina iz NOB-e. Kao veoma neposredan, blizak ljudima i duhovit čovjek, kojeg su njegovi borci veoma cijenili. Posebno je bio među ljudima sa kojima se susretao svih nacionalnosti može se kazati da je bio veoma omiljenija ličnost među pripadnicima albanske __________ narodnosti na prostorima Zapadne Makedonije, iako kao pripadnik bošnjačkog naroda, nije poznavao albanski jezik. Za razliku od velikog broja zemljaka iz Plava gimnaziju nije završio u Skoplju, već je godinu dana prije nego je osnovana Velika medresa, potucao se od Prijepolja do Sarajeva i Tetova i privatno završio gimnaziju, prodajući zemlju koju mu je ostavio otac. Formirao se kroz školu kao pripadnik Zemljoradničke stranke i bio u njenom rukovodstvu. Nakon što je apsolvirao na Pravnom fakutletu u Beogradu, gdje je pripadao Udruženoj antifašističkoj studentskoj omladini. Živio je u Skoplju, gdje je bio povjerenik Zemljoradničke stranke. Prvobitno je

11

radio kao direktor biblioteke u Vakufskoj direkciji u Skoplju, odakle je otpušten, nakon preuzimanja uprave u ovoj direkciji od strane Ferhat-beg Drage, zato što se otvoreno suprotstavljao albanskoj separatističkoj organizaciji, koja je bila povezana sa obavještajnom italijanskom organizacijom koja je djelovala protiv Jugoslavije sa prostora Kuksa (sjeverna Albanija).

Organizovao je svoj list, pod nazivom „Naš dom„ koji je izlazio od novembra 1938. do aprila 1941. godine, kada je zbog kapitulacije Jugoslavije prestao izlaziti. List je bio namijenjen Bošnjacima, Albancima i Turcima na jugu zemlje.

Bio je izrazito antifašističke orijentacije. Raskrinkavao je djelovanje separatističke albanske organizacije pod vođstvom Ferhat-beg Drage, braće Begoli iz Peći, Ilijaza Agušia i Aćifa Bljute iz Novog Pazara. Iz Vakufske biblioteke u Skoplju bio je otpušten zbog toga što nije pristao na saradnju sa ovom grupacijom.

Bio je rezervni oficir JNA i u danima okupacije zemlje nalazio se na jugoslovensko-grčkoj granici. Prilikom okupacije zemlje, nije dozvolio da bude zarobljen od strane okupacione vojske, pa se odmetnuo i komitovao po planinama zapadne Makedonije, a potom preko Tetova prebacio se na prostore oko Leskovca u Srbiji. Iako nije bio član KPJ odazvao se pozivu CK KPJ i stupio u oružanu borbu protiv okupatora. Nakon povlačenja partizanskih odreda iz Srbije u Bosnu preporučeno mu je da ide u svoj rodni kraj i tamo organizuje borbu protiv okupatora. Inače u plavsko-gusinjskom kraju bio je dobro poznat jer 1938. godine bio kandidat za narodnog poslanika na listi Udružene opozicije. Pored besomučnog terora lokalne policije u Plavu uspio je da dobije oko 950 glasova u Plavu i oko 50 u Gusinju. Prilikom pokušaja da se preko Peći dočepa planinskog masiva oko Bogićevice, otkrila ga je fašistička policija kojom je komandovao Dževdet Begoli, njegov neprijatelj i pripadnik grupacije Ferhat-beg Drage. Zatvoren je i strpan u pećki zatvor „Šeremet kula“. Vršeni su pokušaji da ga pridobiju i da se izjasni kao Albanac. Nakon što nisu uspjeli interniran je u fašistički zatvor u Tirani (stari zatvor). U zatvoru je uspostavio kontakt sa grupom albanskih i kosovskih komunista i bio u zajedničkom kolektivu sa njima. Organizovao je i u saradnji sa zatvoreničkom antifašističkom organizacijom izdavao zidne novine i bio njihov urednik. Nakon Tirane i Peći prebačen je u Burel, gdje je zajedno sa komunistima organizovao ilegalni partizanski bataljon. Izabran je za zamjenika komantanta bataljona. Bio je jedan od organizatora za bjekstvo zatvorenika. Komandovao je ovim bataljonom do njihovog dolaska na teritoriju zapadne Makedonije (Debar), gdje se susreo sa delegatom Vrhovnog štaba NOV i POJ Svetozatorom Vukmanovićem, koji ga je poznavao iz njegove aktivnosti u Skoplju. Prilikom formiranja Makedonsko-kosmetovske proleterske brigade imenovan je za komandanta prvog bataljona ove brigade koji je nosio naziv „Ramiz Sadiku“. Kao komandant bataljona proslavio se u borbama na prostorima zapadne Makedonije, naročito prilikom oslobođanja Kićeva, prvog sreskog mjesta u Makedoniji koje je oslobođeno. Tada je zarobljeno 27 njemačkih oficira. Kombinovanim partizanskim snagama komandovao je uspješno Zufer Musić. Pošto su svi borci Prvog bataljona, kojim je komandovao Zufer, bili članovi KPJ i SKOJ-a, a samo on ne, iako veoma istaknuti komandant i antifašista, nije bio član KPJ. Za vrijeme jednog njihovog sastanka, kada je sam ostao odvojen od svojih boraca, demonstativno je i samovoljno ušao u prostorije gdje je održavan sastanak i saopštio im da čine nepravdu, jer on sam sebe smatra komunistom. Na prijedlog Svetozara Vukmanovića primljen je 1943. godine za člana KPJ. U sali gdje je održan sastanak nastalo je opšte veselje i svi su mu borci prilazili da mu čestitaju i sa njim se izljube. Komandovao je zatim Zufer bataljonom na zapadnoj obali Vardara. Naročito su bile uspješne borbe oko Tikveša. U tom vremenu brigada se prebacila u sjevernu Grčku radi ispomoći grčkim partizanima. Samo je Prvi bataljon ostavljen na teritoriji zapadne Makedonije da tamo vodi borbe. Kada se saznalo da je brigada u Grčkoj upala u teške borbe i da je bila opkoljena, Zufer je kao komandant

12

bataljona po sopstvenoj inicijativi izdao naredbu za marš Prvog bataljona i upad na terotoriju Grčke. Borce svoje brigade zatekli su premrzle i izgladnjele. Saznavaši to, kada su bili na granici života, da im je prišao u pomoć bataljon komandanta Zufera nalazili su posljednje snage u sebi i zajedno sa Zuferom probili njemačku blokadu, i uspješno se vratili na teritoriju Makedonije. Kada sam o ovoj epizodi razgovarao nakon oslobođenja zemlje sa grupom partizana iz ove brigade, svi su bili jedinstveni da je Zufer sa svojim bataljonom spasio Makedonsku brigadu. „Samo Zuferu treba da zahvalimo što smo ostali živi“ bile su riječi nekoliko boraca koji su preživjeli ovu blokadu.

Kada se krajem avgusta 1944. godine Kosovsko-metohijsko partizanska brigada nalazila na prostoru Šar-planine (iznad Tetova) i spremala se za oslobodilački marš prema Kosovu i Metohiji, za komandata brigade, po Tempovom naređenju, imenovan je Zufer. U prvim naletima oslobođen je Dragaš, prvo sresko mjesto na Kosmetu koje je oslobođeno. Iz tog vremena naročito su poznate borbe za oslobođenje sela Junik, koje je svo bilo izgrađeno od velikih kula. Svaka od njih bile su nepremostivi bedem i bunker. Tri puta su jurišali, ali tek treći put uspjeli su da neprijatelju nanesu teški poraz, koje su onda bile organizovane kao koncentrisane balističke jedinice. Bilo je to u jeku pokušaja proboja njemačkih jedinica iz Grčke koje su jurišale da se probiju do Kosovske Mitrovice. Junik im je bio osnovna zaštita za sigurnost povlačenja. Nakon Junika, brigada kojom je komdandovao Zufer, nastupajući, prema Peći, naišla je na veliki otpor njemačkih okupatora i balističih jedinica na rijeci Bistrici. A nakon toga njegovom lukavošću brigada je uspjela da oslobodi Peć bez vođenja borbe. Oslobođena je i Rugovska klisura koja je bila neprohodna. A tuda je prolazila jedina saobraćajnica između Kosmeta i Crne Gore. Okolnosti da mu je djeda bio Mula Jaho Musić, opjevana epska ličnost među Albancima, kojem su Rugovci bili posebno privrženi, umjesto da vojnički osvaja Rugovu, što je bilo veoma teško i rizično, Zufer je poslao pismo bajraktarima Rugove, predočio im je da je on unuk mula Jaha Musića i da je komandant brigade. Zatražio je od njih da slobodno dođu u Peć radi razgovora. Nakon što im je data saglasnost («besa») da mogu ući i sa oružjem, poznajući, dobro njihovu psihologiju Zufer im je dozvolio da uđu u Peć naoružani. Crnogorsko stanovništvo u Peći nije moglo očekivati davanje takve saglasnosti od strane komandata brigade i sa strahom je posmatralo ulazak u Peć oko 600 naoružanih Rugovaca. Razgovori su održani sa puno uspjeha. Rugovci su prihvatili zahtjev komandanta brigade da bez borbe dozvolie ulazak partizanske brigade na sektor od Pećke patrijaršije do Čakara i obavezali se da će omogućiti i obezbjeđivati kamione koji su trebali da odnesu hranu u Crnu Goru. Tako je uspješno završio razgovor komandanta brigade sa čuvenim borcima iz Rugovske klisure.

Nakon što je u Peći uspostavljena narodna vlast, Kosovska brigada, pod komandom Zufera prebačena je na sektor Drenice, gdje je njemački «Abver» uspio da organizuje i naoruža albansko stanovništvo na sektoru Drenice gdje je bio istorijski centar nacionalnih pobuna Albanaca protiv Turaka, naročito pod vođstvom Isa Boletina. Nastala je veoma teška situacija. Brigada je bila opkoljena

Oko mjesec dana vođene su krvave borbe sa balistima, koji su kraće vrijeme pristali da sarađuju sa partizanima. Kada su mobilisani za odlazak na Sremski front. Zuferu je bilo naređeno da jednu četu angažuje za njihovo obezbjeđenje. Putujući prema granicama Srbije albanske dobrovoljne jedinice, kojima je komandovao bajraktar Šaban Paludža, prije napuštanja Kosova, po nečijem nalogu promijenuli su svoje mišljenje i umjesto za Srem krenuli u napad prema Prištini. Promijenili su kasnije tu odluku i vratili se na prostore Drenice sa ciljem da napadnu i razoružaju Prvu kosmetovsku brigadu, kojom je komandovao Zufer. Jedan njegov bataljon, formiran od mobilisanih Albanaca, napustio je front borbe i pridružio se balistima. Vođene su krvave borbe da se sačuva brigada. Poginulo je više od 200 boraca. Junačkom i odvažnom borbom brigada je sačuvana, a mjesec dana kasnije došle su u pomoć i

13

druge brigade NOV i POJ. Zufer je marta 1945. godine oslobođen dužnosti komandanta brigade i povučen na dužnost načelnika odjeljenja za mobilizaciju u Vojnoj oblasti Kosova.

Ovaj "običan i neobičan" čovjek, različito je tumačen u sredinam u kojima je djelovao. Bio je veom cijenjen među borcima. Ostao je u sjećanjima kao osobito hrabar i uspješan komadant, veoma cijenjen i poštovan među pripadnicima različitih nacionalnosti - Srba, Crnogoraca, Albanaca, Turaka i Bočnjaka (Muslimana), pri čemu su ostala različita mišljenja i dileme u vezi njegovog odnosa prema pobunjenom albanskom stanovništvu u Kosovu. Za razliku od Albanaca u Makedoniji koji su i poslije njegove smrti jednoj Osnovnoj školi u Tetovu dali njegovo ime, Albanci na Kosovu "stavljaju mu u grijeh" ponašanje u vrijeme pobune Albanaca u Drenici, kada je brigada kojom je komandovao opkoljena i oružanom borbom pokušali da je unište. Iako je poštovao pravo Albanaca za njihova nacionalna prava i maksimalno se tolerantno odnosio pema njima, u situaciji komandovanja kada je brigada napadnuta radi njenog uništenja, u čemu su glavnu ulogu imali bajraktari na koje je bio veoma jak uticaj onih koji su bili pod uticajem okupatora i njihovih kvislinga, suprostavio se uništenju brigade. Bila je teška i krvava borba sa pobunjenim balistima. Kao uspješan i hrabar komandant Zufer im se suprotstavio. Ne bez posljedica. Boreći se protiv pobunjenih balista, borio se za odbranu tekovina NOB-a.

Nakon ovih događaja Zifer je službovao u više mjesta širom ondašnje Jugoslavije, intimno stalno vezan mislima na brigadu kojom je komandovao i put kojim je ona prošla. Oni koji su napadali na brigadu sa težnjom da je opkole i unište, kasnije su klevetali pojedine borce brigade, a preko njih i njihovog komandanta, da su se surovo obračunavali sa pubunjenicima. Od tada se počeo mijenjati odnos jednog broja Albanaca na Kosovu prema njemu.

Za vrijeme od 1945.-1967. godine kada je umro od raka na plućima u Beogradu na dužnosti u Vojno-istorijskom institutu, dva dana pred njegovu smrt, na inzistiranje boraca i rukovodstva SR Makedonije, unapređen je u čin generala. Bavio se vojno-istraživačkim radom. Najpoznatiji njegov rad je "Kolubarska bitka". Pričao mi je da su preživjeli učesnici Kolubarske bitke, naročito dolazili u Beograd da ga upoznaju i da mu odaju priznanje, ističući "da istinu o ovoj bitci niko drugi nije vjerno opisao kao on".

Za to vrijeme veoma je brižno sarađivao i sa ljudima u svom zavičaju prateći razvoj njihove komune i nerijetko kritički ocjenjujući, neke akcije lokalne vlasti, koje su mu to stavljale u težak grijeh, otpuživali ga da im smeta. Kada su iz Makedonije i borci i rukovodstvo zahtjevali da se Zufer unaprijedi u čin generala i proglasi narodnim herojem, u Crnoj Gori je izraženo neslaganje. Zbog toga je dugo trajalo kolebanje u vezi njegovog unapređenja u čin general-majora.

Ispraćaj iz Beograda i duž čitavog puta prema Plavu bio je kako se rijetko viđa. U Plavu je sahranjen na najsvečaniji način. Prilikom sahrane od njega se oprostio njegov neposredni starješina u ratu i miru general pukovnik Petar Brajović i direktor Vojno-istorijskog instituta u kojem je radio.

Pripremljenu knjigu o njemu nismo uspjeli da izdamo bez podrške nadležnih institucija u Crnoj Gori i na Kosovu. Objavili smo jedan kraći feljton u novinama „Jedinstvo“ u Prištini, na srpskom jeziku. O tome ćemo posebno pisati.

4. UČENICI VELIKE MEDRESE (biografski padaci) U ovoj neobjavljenoj knjizi sadržani su osnovni biografski podaci za 237 učenika

Obrađeni su po generacijama,

Generacija Broj učenika

14

Prva 28 Druga 27 Treća 24 Četvrta 17 Peta 19 Šesta 24 Sedma 18 Osma 18 Deveta 15 Deseta 19 Jedanaesta 28 UKUPNO: 237

U knjizi koja je objavljena u prvom dijelu ovog Predgovora dati su potpuniji globalni podatci. U ovoj knjizi sadržani su samo biografski podatci po teritorijalnom principu. Najviše njih, ili 41,6% bili su seljačkog porijekla. Brojna je bila grupacija učenika iz redova muslimanske uleme. Njih je bilo 24,7%, iz trgovačkog staleža bilo ih je 11,9%, dok je radničke djece bilo samo 9,5%, a oni čiji su roditelji bili službenici 7,9%. Od ostalih zanimanja bilo je 5,2%.

Po nacionalnoj pripadnosti najviše ih je bilo Bošnjaka 54%, zatim Albanaca oko 36% i Turaka oko 10%.

Spomenućemo i to da skoro svaki drugi učenik nije uspijevao završiti ovu školu. Nastava se izvodila na ondašnjem srpsko-hrvatskom jeziku, pa su pripadnici albanske i turske nacionalnisti pored veoma obimnog nastavnog plana i programa morali dodatno pohađati i konverzacione časove iz srpsko-hrvatskog jezika. Osim toga dosta je bilo onih koji su isključivani zbog čitanja marksističke literature i antifašističkog djelovanja. A ona je bila zabranjena u školi. Bili su organizovani u marksističke grupe i kao antifašistička omladina. (SKOJ)

Škola je nosila naziv „Medresa“, iako je u njoj izučavan i kompletan gimnazijski program, a pored toga i 11 predmeta iz vjerske naobrazbe. Bila je to jedinstvena škola u kojoj se i pored srpsko-hrvatskog izučavali još pet stranih jezika (francuski, njemački, latinski, arapski i turski), a jedno vrijeme i persijski.

A ipak bila je ovo škola u kojoj su učenici sticali nadprosječno obrazovanje. To je po obrazovanosti učenika i po njihovim društvenim aktivnostima bila najznačajnija škola u ondašnjoj Vardarskoj banovini, u kojoj su oko 35% učenika završili školu sa vrlodobrim uspjehom. Imali su pet đačkih udruženja koja su svojim programom u Skoplju i na prostorima Republike Makedonije, posebno u Ohridu, Bitolju i Tetovu, na prostorima Kosova i u Boki Kotorskoj i Sarajevu, dostojanstveno reprezentovali školu.

Duboki su korjeni koje su učenici ove škole ostavili u sredinama iz koje su poticali, kako u oblasti kulture, nacionalnim osvješćivanjima na osnovama zajedništva, posebno djelujući na univerzitetima na kojima su nakon završne škole studirali.

To je naročito došlo do izražaja u vrijeme zajedničke borbe protiv fašističke okupacije. Spomen obilježja koja su nakon sloma fašizma podigli poginulim učenicima NOB-a u 44 grada za 27 učenika ove škole. Njihova imena nose i dva partizanska odreda i jedna vojna kasarna, dvije mjesne zajednice, dvije učiteljske škole, tri srednjoškolska obrazovna centra, trideset i jedna osnovna škola, devetnaest gradskih ulica i 16 spomenika i spomen bista. Trideset i sedam osnovnih škola nose imena poginulih učenika u NOB-u. Od njih su trojica proglašeni narodnim herojima. Pored njih, još trojica se smatraju narodnim herojima. Za njih

15

je od zvaničnih organa saopšteno da greškom nisu proglašeni narodnim herojima. I ako ih sredine u kojima su živjeli i borili se smatraju herojima. Zadovoljili su da im se podignu spomenici.

5. IZ ZAMUĆENOG LIMA BISTRA VODA POTEKLA JE Knjiga „Iz zamućenog Lima bistra voda potekla je“ posvećena je poginulim borcima NOR-a sa područja opštine Plav. Podatci se zasnivaju na zvaničnoj evidenciji opštinskog odbora SUBNOR-a Plav i sjećanja autora kao učesnika i jednog od orgnaizatora i rukovodioca NOR-a na tom prostoru. Biografske podatke poginulih obrađivao je autor. Knjiga je napisana na 128 stranice teksta, A4 formata i 7 stranica objašnjena – napomena.

U prvom dijelu dati su osnovni podatci o karakteristikama prostora, o prvim pojavama i nosiocima antifašističke i političke borbe, te kraći podaci o poginulim borcima NOR-a. U drugom dijelu dat je pregled poginulih boraca, u kojima je naznačeno da ih je 50 bilo iz Plava, 48 iz Gusinja, 44 iz Velike, 30 iz Vojnoga sela, 29 iz Breovica, isto toliko iz Murine, 11 boraca iz Gornje Ržanice, po 8 iz sela Meteh i Vusanja, 7 iz Bogajića, 6 iz Martinovića, 5 iz Kruševa, 3 iz Grnčara, po 2 iz sela Prnjavor, Jare, Dosuđe, Koljenovića i Dolje i po 1 iz Zagrađa i Budovice.

Po nacionalnosti 177 boraca bili su Crnogorci ili 59,8%, 101 Bošnjaci – Muslimani ili 34,1% i Albanaca 18 ili 6,8%. Na užem prostoru Plava i Gusinja bili su: 92 borca ili 59% Bošnjaci, Crnogoraca je bilo 47 ili 30,1% i Albanaca 17 ili 10,9%.

Prvih 67 stranica posvećene su organizatorima borbe i onima koji su bili na rukovodnim i komandnim položajima. Među njima je narodni heroj Zdravko Zogović, (Đuro Lončarević je tada bio još živ), četvorica njih, za koje je javno saopšteno da samo iz formalnih razloga nisu proglašeni narodnim herojima, a u narodu se tako cijene i prema njima odnose (Bećo Bašić poginuo je kao organizacioni sekretar Okruženok komiteta KPJ-Berane, Vojo Novović, sekretar Sreskog komiteta KJJ Andrijevica, Jusuf Redžepagić, vršilac dužnosti sekretara Okružnog komiteta SKOJ-a i Aljo Hot rukovodilac NOP-a na okupiranoj teritoriji opštine Gusije). Opširniji podaci dati su za Miliju Milačića, Uroša Džudovića i Cvjetka Turkovića, zatim za Hajra Šahmanovića, Husniju Zaimi, Ibrahima Redžepagića, Halima Šahmanovića i Meda Radončića. Nešto potpunije su obrađeni Džafer Nikočević, Ganija Čabdarbaši i Nedžmedin Nidža, dok je o Eminu Redžepagiću pisano kao sekretaru Sreskog komiteta KPJ u Novom Pazaru. O ostalim poginulim borcima posvećeno je nešto manje prostora. Pretežno su poginuli marta i aprila 1945. u sastavu 5 proleterske crnogorske, 7 omladinske i 9 crnogorske brigade u borbama za oslobođenje Sarajeva. Njihova su imena uklesana na zajedničkoj grobnici u Trnovu kod Sarajeva, dijelom su uklesana i njihova imena u spomen parku na Vracama među 12.000 poginulih boraca iz Sarajeva.

Nije bilo dovoljno razumijevanja da se ova knjiga eventualno proširena i redigovana objavi kao spomen sjećanje na borce iz opštine Plav.

6. ALBANCI KOSOVA PRIJE I POSLIJE TITA Nešto manjeg formata obrađena je i knjiga „Albanci Kosova prije i poslije Tita". U njoj je objašnjen društveno-politički položaj Albanaca na Kosovu od 1921. do 1937. godine sa posebnim osvrtom na njihov položaj poslije dolaska na dužnost generalngo sekretara CK KPJ Josipa Broza Tita, sa posebnim osvrtom na stavove KPJ prema njima i obraćanje studenata antifašista zavičajno sa Kosova, koji su završili Veliku Medresu Kralja Aleksandra u Skoplju i studirali u Beogradu, predočavajući na opasnost od fašizma i mogućnost okupacije ondašnje

16

Jugoslavije. Posebno je objašnjeno agrarna reforma na Kosovu i način kako je ona sprovođena, te kako su u organizaciji antifašista (Meto Bajraktari i Mito Miljković) spriječena proslava 550-te godišnjice Kosovske bitke u organizaciji Pravoslavne crkve u Beogradu.

U ovom djelu objašnjeno je kako je na ovim prostorima dočekana kapitulacija Kraljevine Jugoslavije, povratak emigranata, vraćanja oduzete zemlje, iseljavanju srpskog i crnogorskog stanovništva i uspostavljanje «veliko albanske» vlasti. Kako je u tim i takvim uslovima organizovana djelatnost ilegalne antifašističke organizacije, stvaranje prvih partizanskih odreda i Glavnog štaba NOV, POJ za Kosmet. Objašnjeno je kako je jedan od partizanskih odreda «Bajram-Curi» formiran i djelovao na prostorima Plava i Gusinja, posebno objašnjavajući organizovanje prve antifašističke narodno-oslobodilačke konferencije u selu Bujan (na prostorima Đakovačke Malesije), kakve su odluke tada donijete, prvobitni stav kosovskih antifašista na toj konferenciji i konačno kako ova konferencija nije prihvaćena u rukovodstva AVNOJ-a. Objašnjeno je oslobođenje Kosova i pokušaj organizovanog vojničkog suprostavljanja novoj vlasti narodno oslobodilačkim brigadama, potom razoružavanje albanskog stanovništva na Kosmetu i posljedice koje su se nakon toga proizašle.

III OBJAVLJENI RADOVI PUTEM ČASOPISA I NA NAUČNIM SKUPOVIMA

1. Pojave prozelitizma u Crnoj Gori Pojave prozelitizma u Staroj Crnoj Gori i Brdima bili su jedan od faktora koje su uticale na formiranje njene nacionalne svijesti. Izloženi bespoštednom nasilju da se mijenja vjera kojoj su pripadnici islamske vjere bili izloženi, uticali su na formiranje svijesti da ih dio njihovih sugrađana ne prihvataju kao svoje, iz čega je proizilazila potreba za njihovim okupljanjima i traženju svega onog na osnovima što im je bilo zajedničko. Zato autor prati ove pojave od kraja 17. stoljeća (Herceg Novi, Kuči), pa preko istrage «poturica» u Staroj Grnoj Gori 1711.; istrebljenje Muslimana u Kolašinu 1857. godine, te nasilnom pokrštavanju u Vasojevićima 1858. i na kraju svega onog što se dešavalu u plavsko-gusinjskoj oblasti početkom 1913. godine.

2. Nacionalna svijest Bošnjaka u Sandžaku i Crnoj Gori Nacionalna svijest Bošnjaka u Sandžaku i Crnoj Gori posebno je došla do izražaja u vrijeme San-Stefanskog ugovora o miru između Rusije i Osmanske države, a potom u vrijeme Berlinskog kongresa, kada je organizovano suprostavljanje sprovođenju Ugovora o miru i posebno prilikom sprovođenja odluka Berlinskog kongresa.

U materijalima koji se prilažu posebno su objašnjene i dvije njihove akcije. U prvom slučaju to je izraženo prilikom formiranja Sandžačkog odreda pod vođstvom pljevaljskog muftije Vehbi-Mehdi Šemsikadićem. Njegova je uloga zapažena i u vrijeme priprema Bosanaca za suprostavljanje austro-ugarskoj okupaciji, a potom kada je Šemsikadić stigao iznad Sarajeva sa Sandžačkim odredima od oko 4000 boraca, koji je tokom borbe značajno uvećan. Ovaj odred preuzeo je organizovanje i suprotstavljenje austrijskoj vojsci u sjevernoj i sjeverozapadnoj BiH od Doboja do Save. Objašnjeno je kako su više od 30 dana vođene borbe sa moderno naoružanom vojskom, Muftija Šemsikadić postao je simbol ove borbe. Nakon što su okončane borbe na ovom sektoru odred je uspješno prešao preko Drine kod

17

Višegrada, uspostavljajući front odbrane u Sandžaku i nakon što je Austrougarska pokorila Bošnjane i ostale narode u BiH..

3. Suprostavljanje odlukama Berlinskog kongresa u plavsko-gusinjskoj oblasti Na drugoj strani je objašnjeno da plavsko-gusinjsko stanovništvo takođe nije prihvatilo odluke Berlinskog kongresa da uđe u sastav tada formirane Kneževine Crne Gore i da se pokore crnogorskoj vojsci. Skoro dvije godine vršen je intezivni pritisak velikih evropskih sila da se Plavljani i Gusinjani pokore i prihvate crnogorsku okupaciju. Potpisnice Berlinskog kongresa vršili su pritisak i preko osmanske vlade sa ciljem da se stanovništvo Plava i Gusinja pokori odlukama Berlinskog Kongresa. Dva puta je i vlada u Istambulu slala svoje oružane jedinice pod komandom Mehmed Ali-paše („Madžar paše“) i drugi put pod komandom maršala Muktar-paše. On je na granici Plava i Gusinja stigao sa 16 bataljona. Naoružani su se suprostavili i osmanskim jedinicama i u jednom i u drugom slučaju. U prvom slučaju Mehmed-paša je u borbama poginuo. Pokušavano je preseljenje plavsko-gusinjskog stanovništva na prostore Metohije, Makedonije i centralne Albanije. Ali se stanovništvo pod vođstvom „Komiteta narodnog spasa“, kojim je rukovodio Ali-beg Šabanagić (Ali-paša Gusinjac) nije pokorilo. Na kraju je izvršen i pokušaj da crnogorska vojska pitanje pripajanja Plava i Gusinja riješi primjenom vojne sile. Kombinovani crnogogorski odred, pod komandom Marka Miljanova, doživio je težek poraz na prilazima Plavu (boj na Nokšiću decembra 1879. godine i mjesec dana kasnije januara 1880. godine). Nakon ova dva poraza i velike evropske sile, kao potpisnice Berlinskog kongresa, bile su primorane da shvate da se Plav i Gusinje ne može pokoriti. Odustali su od sprovođenja odluka Berlinskog kongresa. Crnoj Gori i kao kompenzaciju dodijeljen je Ulcinj sa zaleđem pokraj Bojane koji je bio naseljen albanskim stanovništvom. U sprovođenju ove odluke angažovano je pomorska flota sedam velikih sila koja je iz Dubrovnika stigla na prilaze Ulcinja, a skadarski Osman-paša sa regularnom turskom vojskom stigao je kopnenim putem i na taj način prisilili ulcinjsko stanovništvo da se pokori.

Napomena: U objavljenim radovima i na naučnim skupovima ova su pitanja podrobnije objašnjena. U ovom predgovoru samo ih spominjemo. Potpunija objašnjenja sadržana su u djelima „Plav i Gusinje u prošlosti“, „Bošnjaci Muslimani Sandžaka i Crne Gore“ i „Bošnjaci Muslimani Crne Gore“.

4. Karakteristike pokreta otpora protiv sprovođenju odluka Berlinskog kongresa 1878-1880., (Prilozi Instituta za istoriju Sarajeva)

Ovim referatom objašnjava se takođe da je otpor plavsko-gusinjskog naroda bio jedan od polaznih aktivnosti za formiranje Prizrenske lige. Na odbrani Plava i Gusinja programski je bila usmjerena i Prizrenska liga, smatrajući da to nije bio isključivo pokret Albanaca za svoju nacionalnu i kulturnu istoriju. Suprotno takvim tvrdanjama u radovima koji se prilažu objašnjeno je da je to bio dio zajedničke borbe Bošnjaka i Albanaca, ukazujući da je u samom plavsko-gusinjskom kraju bošnjačko stanovništvo činilo 70% ukupnog stanovništva, a da je Prizrenska liga povremeno slala dio svojih snaga (12 bajraka -bataljona) kao ispomoć Plavu i Gusinju u njegovoj odbrani. Autor takođe cijeni da istorijski nije prihvatljiva tvrdnja da je Prizrenska liga bila isključivo albanska. Prećutkivajući da se u njoj, još kao njeni inicijatori, spominju Bošnjaci iz Gusinja i Plava (Ali-beg Šabanagić i Jakub Ferović) a da se kao učesnici Prizrenske lige spomonju i Bošnjaci iz Novog Pazara, Sjenice i Prijepolja što je takođe objašnjeno u radovima autora koji su priloženi.

18

Ovaj je rad imao i svoju predhistoriju jer je teza da je plavsko-gusinjski pokret prvenstveno bio samostalni pokret bošnjačkog naroda a da ga je kasnije Prizrenska liga uključila u svoj Program. Isto tako učešće Bošnjaka u Prizrenskoj ligi se ne spominje. To je vjerovatno bio razlog da ovaj rad nije bio uključen u program na simpozijumu posvećenom 100-godišnjici Prizrenske lige u Prištini _____ godine. On je nakon toga prijavljen i na Naučnom skupu o 100-godišnjici austro-ugarske okupacije BiH. Prvobitno je bilo kolebanja da li će se ovaj rad uključiti i u program ovog naučnog skupa. Autoru je zatim predloženo da se javi kao diskutant i da u svojoj diskusiji, iznese svoje stavove, ne kao poseban referat. Diskusija je objavljena u zborniku radova sa ovog naučnog skupa. Potom je redakcijski odbor ovog skupa preporučio Historijskom institutu u Sarajevu da referat objavi u svojim "Prilozima". Dileme o bošnjačko-albanskom karakteru ovog pokreta bile su obostrano prisutne, mada su kod Albanaca bile isključive. Karakteristike ovog pokreta autor je konačno objasnio u svojoj doktorskoj disertaciji „Muslimani Crne Gore u procesu oslobodilačkih pokreta 1878-1945.".

Prozelitizam nad Muslimanima u Crnoj Gori (Herceg Novi i Risan) imao je svoga odraza i na prostorima na kojima su živjeli Mrkojevići. Ovdje se jedan broj izgnanih Muslimana iz Herceg Novog i Risna nastanio, zadržao svoje prezimena koja su nosili u Herceg Novom. I danase se iskazuje kao pripadnici tih bratstava. Sa sobom su donijeli islam u ove krajeve i od tada u plemenu Mrkojevića pretežno žive pripadnici islamske vjere koji se iskazuju kao Muslimani. Oni koji su pisali o Mrkojevićima i njihovom prelasku na islam ovu činjenicu nisu uočavali, pa i u sadašnjim uslovima veći broj naseljenih Muslimana u svojoj svijesti nije sačuvao svoje porijeklo. U srpskoj i crnogorskoj historiografiji ono se ističe kao izrazito "srpsko", zanemarujući prisustvo hercegnovskih Muslimana. Izgnanstvo hercegnovskih Muslimana i njihovo naseljavanje u okolinu Bara, takođe se dvojako odrazilo. Nestalo ih je na jednoj, pojavili se na drugoj strani, uz kvalitetan uticaj na drugoj. Politika Mlečana je u tom pogledu bila značajna. Uspjela je da pridobije pravoslavno sveštenstvo i stanovništvo, u tome je prednjačio prvenstveno mitropolit pravoslavne crnogorsko primorske crkve. Ovom istragom predhodila je i istraga Muslimana u Kučima 1688. godine. Ovom prilikom predvođena Mlečanima. Oni su podmićivanjem pridobili veći broj plemenskih poglavara na prostorima Brda. Nihov uticaj prostirao se tokom druge polovine 17. i prve polovine 18. stoljeća sve do Tare i Gornjeg Polimlja. Iz tih aktivnosti proizilazilo i istrebljenje muslimanskog stanovništva koje se onda nazivalo "Turcima", iako to oni stvarno nisu bili. Podmićujući plemenske bajraktare i vojvode uspjeli su da ih usmjere i organizuju za istrebljenje tada dosta brojnog muslimanskog stanovništva u plemenskoj zajednici Kuča (Marjan Bolica, u svom opisu skadarskog Sandžaka napominje da je tada u ovoj plemenskoj zajednici bilo 200 "ratobornih Muslimana", ne računajući njihove porodice i sve one koji su tretirani kao stanovništvo koje nije bilo sposobno za ratovanje pa nije ni evidentirano). Plemenskim vojvodama i bajraktarima plemenske zajednice Kuča postavili su zahtjev za istrebljenje muslimanskog stanovništva, obećavajući, redovne plate koje bi im isplaćivali na blagajni mletačkog providura u Kotoru. Dok su glavari bili motivisani platama, podrška stanovništvu zasnivala se na pljački. U Kučima je 1688. godine organizovana borba za istrebljenje Muslimana iz tih krajeva. Uspjeli su da zauzmu tvrđavu Medun i okolna sela. O tome su obavjestili mletačku vlast zahtjevajući isplatu obećanih plata i njihovo vođenje u platnim spiskovima mletačkog providura u Kotoru. U izvještajima kučkih vojvoda nalaze se takvi zahtjevi za isplatu obećanih plata. Javili su da je svo muslimansko stanovništvo pobijeno i protjerano iz plemena. Tada je izbjeglo muslimansko stanovništvo iz Kuča raselilo se i naselilo u Podgoricu, oko Spuža u obnovljeni Nikšić, te na prostore Gusinja, Plava, Kolašina, Rožaja, a ima ih i u drugim krajevima Sandžaka. Sve do tada većinsko stanovništvo u Podgorici bilo je pravoslavne vjere. Od tada nastaje promjena u strukturi stanovništva u kojem preovlađuje muslimansko stanovništvo. Na principu spojnih sudova, jedni su se prostori praznili od muslimanskog stanovništva, a u drugim je ono postojalo većinsko. Neki

19

crnogorski i srpski historičari zanemaruju ovu činjenicu i naseljano Muslimane iz plemenske zajenice Kuča tretiraju srpskim, odnosno crnogorskim.

5. Istraga poturica u Staroj Crnoj Gori Istraga poturica u Staroj Crnoj Gori bila je dovoljno prisutna u raznim pisanjima na južnoslavenskim prostorima i o njoj su davate različite, pa i kontradiktorne izjave. Sve do sadašnjih vremena ona je među crnogorskim, pa i srpskim stanovništvom veličana i služila kao mit navodne "oslobodilačke" borbe. U novije vrijeme među crnogorskim historičarima prisutna težnja je da se ona negira tvrdeći da je vladici Petru II Petroviću – Njegošu poslužila samo kao «literarni mit».

Autor je o ovoj pojavi više puta pisao, naročito u svojoj doktorskoj disertaciji i u drugim djelima. Oni koji je negiraju zasnivaju svoje tvrdnje da se ona ne spominje u historijskim dokumentima sve do 1710. godine, svjesno ili nesvjesno zanemarujući na događaje iz 1711. godine, kada se ona stvarno i dogodila, što autori koji pokušavaju da je negiraju, zanemaruju sa željom da «speru ljagu» sa crnogorskog naroda, jer analiza istrage pokazuje da je ona bila genocid nad muslimanskim narodom, koji je bio motiv svih kasnijih «istraga». Historijska analiza stvarno pokazuje da se ona nije dogodila ni 1702., kako je pisao vladika Petrović, ni 1704., 1706., 1708., ili 1710. godine, kako su pisali drugi historičari, i da o njoj, u tim godinama nema historijskih dokumenata, ni u mletačkim niti u osmanskim arhivima. Autor Memić je naprotiv citirao nekoliko historijskih dokumenata da se ona u tim godinama nije ni mogla dogoditi. Ali oni koji pokušavaju da je negiraju apstrahuju ono što se stvarno događalo 1711. godine, kada je pod Lovćen stigao ruski delegat pukovnik Mihailo Miloradović, donio «carsku gramatu» (proklamaciju) i zajedno sa vladikom Danilom Petrovićem otpočeo i rukovodio istrebljenjem muslimana u Crnoj Gori i Brdima. Sazvan je sabor plemenskih prvaka, donijeta odluka. Pokrstili su one koji pristadoše da pređu u pravoslavnu vjeru, pobiše one koje uhvatiše, a veliki broj je uspio pobjeći prema Baru, Skadarskom jezeru i Bojani, u Zetsku ravnicu, Podgoricu i druge krajeve i tamo nastavili da žive kao «muslimani». Izrazit primjer su Mustafići, u Tuđemlu kod Bara, Osmanagići, Vranići, Piranići, Ramadanovići i drugi u Podgorici i preko Morače.

Postoje historijski dokumenti u mletačkim izvorima u kojima su mletački izvještajci javljali da se u Crnoj Gori vodi "građanski rat" da su se neki Crnogorci suprotstavljali zločinu i da su prema njima primjenjivane iste mjere kao i protiv muslimana. Postoje historijski dokumenti u osmankim arhivima o delegacijama muslimana koji su dolazili u Istanbul da se žale. A kao osnovno postoje i dvije naredbe iz 1712. i 1714. godine o kaznenim ekspedicijama, kojima su rukovodili bosanski namjesnici Ahmed-paša i Numan-paša Ćuprilić. Oko 4000 Crnogoraca uspjeli su da prebjegnu na teritoriju Mletačke Republike a Numan-paša je zarobio 2000 Crnogoraca i prisilno ih sproveo u Bosnu i naselio u Sokolac na Romaniji, dao im zemlju da obrađuju i dobili su status kmetova. Njihovi potomci i sada žive na Romaniji i upravo su oni bili udarna snaga srpskoj agresiji na Sarajevo 1992.-1995. godine. I vladika Petar I jadikovao je kada je posjetio Moskvu kakvu su tragediju i žrtve podnosili, zato što su slušali carske izaslanike.

Posljedice ove «istrage» bile su i za Crnogorce pogubne. Ali nakon pojave «Gorskog vijenca» on im je postao mit i nadahnuće za nove istrage i zločine.

U radovima koji su sadržani u dijelima Memića ovi se procesi objašnjavaju kao događaji koji su bitno uticali na širenje islama od Podgorice, Spuža i Nikšića do Gusinja, Plava, Rožaja i drugih krajeva. U do sada poznatim historijskim radovima ova pojava je drugačije objašnjavana.

20

Istraga poturica u Staroj Crnoj Gori i duh Gorskog vijenca u daljnim istrebljenjima muslimanskog stanovništva, koja tretiraju srpskim odnosno crnogorskim stanovništvom, a koja je navodno u novonaseljene krajeve dolazilo kao pravoslavno, a oni su ustvari bili potomci starih Muslimana, koji su na islam prelazili pretežno tokom prve i druge polovine 15. stoljeća, nakon formiranja crnogorskog Sandžaka na čelu sa Skender-begom Crnojevićem. Inače stanovništvo plemena Kuča sve do početka 17. stoljeća bilo je pretežno katoličko, a tokom druge desetine 17. stoljeća prešli su u pravoslanu vjeru. Tako su u plemenskoj zajednici Kuča sve do 17. stoljeća bile prisutne sve tri vjerske grupacije (katolička, muslimanska i pravoslavna).

Istraga poturica u Staroj Crnoj Gori 1711. godine i duh „Gorskog vijenca“ bili su osnovno polazište i motivizacija u istrebljivanju domorodačkog muslimanskog stanovništva i na ovim prostorima.

Ova pojava javila se inicijativom ruskog cara Petra Velikog u ratu sa Turskom iz 1710. godine. Kada se ruski car orpedjelio da za svoje saveznike angažuje hrišćansko stanovništvo na Balkanu. U vezi sa tim izdata je i „poslanica“ („gramata“) sa pozivom hrišćanskom stanovništvu da ustane protiv Osmanlija i istrijebi muslimansko stanovništvo na Balkanu. Poslata je delegacija predvođena ruskim pukovnikom Mihajlom Miloradovićem. Njihov zadatak bio je da organizuju opšti ustanak protiv domorodačkog muslimanskog stanovništva.

Pukovnik Mihajlo Miloradović, zavičajno je bio iz Hercegovine. On se brodom iskrcao u Grbalj, nedaleko od Kotora. Tadašnji crnogorski vladika Danilo Petrović predhodno je bio obavješten o njihovom dolasku. Svečano ih dočekao u Grblju kod Kotora. Kada su sitigli pod Lovćen organizovan je sabor crnogorskih glavara. Na saboru je donijeta odluka da se otpočne sa istragom muslimanskog stanovnštva. Na prostorima tadašnje Crne Gore nije bilo Osmanlija niti njihove vojske iako je funkconisala osmanska vlast kojom su rukovodili Crnogorci islamske, a dijelom i pravoslavne vjere. Imali su tretman kneževa i vojvoda. Krajem 17. stoljeća „turska vlast“ u Crnoj Gori bila je pod upravom spahije koji je bio Crnogorac pravoslavne vjere. Prije dolaska Miloradovića u Crnu Goru Mlećani su uspjeli da potkupe tadašnje crnogorske vladike, koji su prihvatili uniju sa katoličkom crkvom, a rimskog papu kao vrhovnog poglavara.

Dolaskom ruskog pukovnika Mihajla Miloradovića preovladao je uticaj Carske Rusije i pravoslavne crkve. Na zboru pdo Lovćenom pročitana je „Carska Gramata“. Donijeta je odluka da otpočnu borbu protiv domorodačkih Muslimana. Inače Turaka na tim prostorima tada nije bilo. Pošto su pripadnici pravoslavne i islamske vjere živjeli zajedno bez ikakvih sukoba, a jedni i drugi čuvali tradiciju svog prvobitnog pretka, živeći zajedno u slozi i prijateljstvu, još onda se strahovalo da će se prilikom istrebljenja jedan dio crnogorskih bratstava i plemena suprostavili i dovesti do međuseobnog istrebljenja. O tome postoje i pisani historijski dokumenti koji se čuvaju u Kotorskom arhivu. Obavještajni organi Mletačke Republike obavještavali su pretpostavljene da je u Crnoj Gori počeo "vjerski rat".

Ipak nadjačali su oni koji su se stavili pod komandu ruskog pukovnika Miloradovića i vladike Danila. Proces istrebljenja zahvatila je cetinsku, riječku i crničku i nahiju. Spaljeni su njihovih 6 džamija, koliko ih je tada bilo. Prema izvještajima mletačkih misionara i nadbiskupa barskog tada je 16,5% stanivništva pripadalo muslimanskoj vjeri. Pošto je takvo stanje bilo tokom sedme decenije 17. stoljeća, a prema izvještaju vladike Danila krajem 17. i početkom 18. stoljeća, a proces prelaženja crnogorskog stanovništva na islam bio je «izrazito povećan» to je osnovna pretpostavka da se ono u 1711. godini, kada je istraga stvarno izvršena, moglo da se kreće oko 20% ukupnog stanovništva.

Ovom prilikom sam proces istrage nećemo objašnjavati. Muslimansko stanovništvo koje je prihvatilo pokrštavanje i prelazak u pravoslanu vjeru ostalo je i sada u svojim kućama na

21

Cetinju i okolini. Ostali su pobijeni ili su uspjelil prebjeći na susjedne teritorije u okolilni Podgorice, Bara na istočne obale Skadarskog jezera i pokraj Bojane. Izbjegle porodice ostale su u islamskoj vjeri. Kao izrazit primjer ističe se bratstvo Mustafića koji i sada živi u selu Tudemilu iznad Bara. Neke najpoznatije porodice iz Rijeke Crnojevića uspjeli su da prebjegnu u Zetu na lijevu obalu rijeke Morače i u Podgoricu. Poznate su porodice Osmanagića iz sela Martinića kod Cetinja, Piranića, zatim Ramadanovići, Vranići, Đurbuzović. Dio Ramadanovića koji je prebjegao na teritoriju Mletačke Republike primio je katoličku vjeru i dalje živi na tim prostorima. Istraga «poturica» pokušava se osporiti prećutkivajući ono što se dešavalo 1711. godine. Oni opravdano negiraju da se ova istraga mogla dogodila onako kako je opsiana i kako o njoj pišu neki crnogorski historičari. Međutim oni tu stavljaju tačku, izbjegavajući, da objasne ono što se stvarno događalo 1711. godine. Po dolasku Mihajla Milovanovića, o čemu postoji dovoljno istorijskih dokuemnata i u mletačkim i osmanskim historijskim izvorima. Dvije kaznene ekspedicije pod komandom bosanskih vezira Ahmed-paše 1912. i Numan-paše Ćuprilića 1914. godine nakon kojih je crnogorski narod doživio svoju tešku tragediju sami po sebi dovoljni ih objašnjabaju.

Svako negiranje takvih histirijskih događaja kao što je bila istraga «poturica» i posebno posljedice koje je ona imala na odnose među ljudima različtih nacionalnosti, ne ide u prilog uspostavljanju novih odnosa među ljudima, na osnovama civilizacijskih normi, koje se, makar javno, proklamuju stavove, bez predhodnog kritičkog ispitivanja na bazi historijskih osnova te na taj način pokušavaju da tvrde da istrage navodno u opšte nije bilo, apstrahujući i uticaj "Gorskog vijenca". To tim prije što je istraga "poturica" služila kao pokretački motiv svih daljnih težnji za istrebljenje muslimana, ne samo u Crnoj Gori već i u Bosni i Hercegovini i u Srbiji. To svakako nije u prilogu nagoviještajima da žele da se oslobode mitologije u crnogorskoj historiji i njene objektivizacije. Prećutkuju se i istrage i u drugim krajevima, prvenstveno oni iz 1858. godine u Vasojevićima, te Plavu i Gusinju od februara do maja 1913. godine, što je posebno obješnjeno.

U radovima koji su sadržani u dijelima Memića ovi se procesi objašnjavaju kao događaji koji su bitno uticali na širenje islama od Podgorice, Spuža i Nikšića do Gusinja, Plava, Rožaja i drugih krajeva. U do sada poznatim historijskim radovima ova pojava je drugačije objašnjavana.

6. Prozelitizam u plavsko-gusinjskom kraju Prozelitizam u granicama sadašnje Crne Gore naročito je zapažen i na prostorima četiri nahije plemenu Kuča, u Kolašinu i Vasojevićima. U plavsko-gusinjskom kraju je svo muslimansko stanovništvo nasilno pokršteno nakon što je više od 800 građana (Albanski historičari tvrde 1600 bilo pobijeno). Autor je ovu pojavu šire objasnio u svojoj knjizi „Prozelitizam u plavsko-gusinjskom kraju“.

O toj pojavi pisali su Živko M. Andrijašević i Zoran Stanojević, a prije njih u manjem obimu i dr Branko Babić. Prije njih ova je pojava zabilježena i u književno-literarnim djelima Radovana Zagovića, Huseina Bašića, Zuhdije Hodžića, te u monografijskom neobjavljenom djelu Čeda Ćulafića "Prokletijskim Meterizi".

Težnja Andrijaševića, Stanojevića i Babića je da se i poslije toliko godina ova pojava ne objasni u cjelosti, objavljen je prije toga putem podgoričkih "Vijesti" u formi feljtona. Vrijednost ovog rada je nesporna jer doprinosi da se ove pojave i javno objave i ne zaborave. Međutim, cjeneći da se nasilno pokrštavanje pavsko-gusinjskog stanovništva ne može cjelovito objasniti a da se pri tome ne kaže o masovnim strijeljanjima velikog broja stanovništva, zatvaranje 10 džamija, zabrana ispovjedanja muslimanske vjere, nošenje zara i

22

feredže, zabrana muslimanskog posta uz nasilno obavezivanje stanovništva da posti po propisima pravoslavne vjere, obavezno uvođenje tzv. "šaranog kola". U knjizi dr Memića obješnjeno je da historijski nisu prihvatljiva objašnjenja da se pokrštavanje i sve druge prateće pojave navodno vršene „dobrovoljno“, te da je crnogorska vlada, i posebno, kralj Nikola nisu imali krivice za te pojave. Memić je svojim istraživanjima utvrdio da takve ocjene nisu historijske tačne, pa time ni objektivno prihvatljive. Zato se obratio podgoričkim „Vijestima“ sa željom da ukaže da pisanje spomenutih autora nije historijski prihvatljivo. Redakcija podgoričkih „Vijesti“ odbila je da kazvianje dr Memića o ovim pojavama objavi kao feljton u svojim dnevnim novinama, iako je to suprotno novinarskoj etici i zakonu o štampi. Međutim putem "Interneta" u Njujorku objavljen je feljton koji su podgoričke „Vijesti“ pokušale da prikriju od javnosti.

Zato se među objavljenim radovima nalazi i spomenuti feljton objavljen putem "Interneta".

7. Pojave prozelitizma u Brdima Crne Gore I druga pojava prozelitizma na prostorima Crne Gore i Brda, koja se 1868. godine dogodila na prostorima plemenske zajednice Kuča, takođe je rezultat imperijalne politike Mletačke republilke. Ona je već tada, preko svojih misionara intenzivno djelovala na prostorima stare Crne Gore, gdje je uspjela da pridobije znatan broj Crnogoraca za Uniju sa katoličkom crkvom i priznanje Pape kao vrhovnog poglavara. (Poznato kao "Unijaćenje").

Tada su ovi krajevi (Gornje Polimlje, nahija Budimlje i Zla Rijeka) bile u sastavu kadiluka, a potom Gusinjske kapetanije, kojom je upravljala porodica Šabanagića iz Gusinja. Kada su se krajem 17. i početkom 18. stoljeća počeli naseljavati u Gornje Polimlje bio je uspostavljen čifčijski sistem. Tamošnju raju činilo je staro srpsko stanovništvo. Begovi i age, kojima su ovi prostori pripadali živjeli su u Gusinju i Plavu. Najmoćniji su bili Šabanagići iz Gusinja i Redžepagići iz Plava. Oni su imali posjede u ondašnjem Budimlju (sada Berane) i Zla Rijeka (sada Andrijevica).

Tokom prve i druge seobe Srba (krajem 17. i početkom 18. stoljeća) veći dio starog srpskog stanovništva iselio se velikim dijelom iz ovih krajeva. Istovremeno znatan broj stanovništva stradao od kuge i drugih zaraznih bolesti.

Vasojevići iz Lijeve Rijeke naselili su se na prostore Gornjeg Polimlja. Oni se kao takvi spominju u osmanskom defteru iz 1485. godine. Imali su visok prirodni prirast stanovništva. I već tada od malog sela „Rječica“ (Lijeva Rijeka) razvili su se u posebno pleme, koje će nakon naselenja u Gornje Polimlje izrasti kao jedno od najvećih brdskih plemena u granicama sadašnje Crne Gore. Plavsko-gusinjski begovi sa zadovoljstvom su tada prihvatili naseljavanje Vasojevića na njihove čifčijske posjede jer su Vasojevići fizički bili jaki i otporniji na bolesti. Bilo je očekivanje gusinjskih i plavljanskih begova da će njihovim naseljenjem njihovi posjedi dobiti svježu radnu snagu pa su podsticali njihovo naseljavanje i pomogli im žitom i ostalim sjemenskih proizvodima. Osiljeni ponašanjem njihovih budućih begova i aga, oni (Vasojevići) su se opredjelili da primjenom terora nasilno preuzmu i čifčijske posjede ranijih čifčija. Ove seoba Srba u svojoj doktorskoj disertaciji objasnio je krajem 1935. godine dr R. Vešović u svojoj disertaciji «Pleme Vasojevići« objevio u Sarajevu, ističući da se dešavalo da Vasojević posječe glavu djece i donese ih i spusti pred ognjište radi zastrašivanja domačina. Dr R.V.Vešović citira i jednu stravičnu pjesmu kojom se staro srpsko stanovništvo koje se obraćalo caru u Istambulu, očekujući pomoć od njega. Plavsko-gusinjski begovi bili su po šerijatu obavezni da ove pojave spriječe i da ne dozvole protjerivanje jednih čifčija drugima, ali su oni ostajali nijemi, računajući da će doseljeni Vasojevići bolje obrađivati zemlju, a time i očito veći prihod sa njihovih posjeda. Staro srpsko

23

stanovništvo, koje je bilo prisiljeno da napušta ravničarske i plodnije posjede, bili su prinuđeni da se naseljavaju u visočije predjele gdje je zemlju bilo teže obrađivati, uz to sa manjim prihodom. U vezi ovih pojave intervenisano je i knez Kneževine Srbije (Karađorđević).

8. Nakon kapitulacije crnogorske vojske osvete nije bilo O pojavama prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju kao i u brojnim drugim zločinima koji su vršeni u ovome kraju prije i tokom nasilnog pokrštavanja, pisano je i objašnjeno, pa ovom prilikom nema potrebe posebno pisati. Važno je istaći da oni koji su nasilno pokrštavani i preživjeli zločine različitih oblika kasnije nisu vršili osvetu, iako su ih veoma teško shvatili i podnosili. To se izrazilo nakon kapituliacilje crnogorske vojske. Naprotiv, objašnjene su pojave pune tolerancije tamošnjeg stanovništva. To je naročito dolazilo do izražaja, kako prilikom povlačenja dijela srpske vojske preko Gusija za Skadar tako i posebno u zaštiti crnogorskog stanovništva koje su prije kapitulacije Crne Gore nije povuklo. Suprostavljanjem i obezbjeđivanjem crnogorskog stanovništva u opkoljenom Gusinju i sprečavanjem odmazde, uspjeli su da se iz blokiranog grada crnogorsko stanovništvo povuče do granice, gdje je živjelo pleme Kuči.

Objašnjeno je takođe da su Bošnjaci i Albanci, koji su živjeli na ovim prostorima, najprije sarađivali, a potom se uključili u porket crnogorskih komita protiv austro-ugarske okupacije. U tom vremenu formirana su i dva plavsko-gusinjko bataljona koji su u saradnji sa jednom crnogorskom komitskom četom razoružalil austro-ugarsku vojsku sa jednim bataljonom Nijemaca koji su se u tom momentu našli na tim prostorima i razoružani. Uspjeli su da oslobode Plav i Gusinje prije dolaska srpske vojske sa Solunskog fronta i oko dva mjeseca uspjevali da održavaju svoju autonomnu vlast, ponovo sprečavajući Vasojevićima da nasilno uđu u ova dva grada i da uspostave vlast koja se nije razlikovala od one koja je nad njima 1912. i 1913. izvršila teške zločine.

Srpska vojska koja je prošla kroz ove krajeve prihvatila je vlast koja je uspostavljena nakon što su protjerali okupatora, zadovoljavajći se da u Plavu simbolično ostane jeda njihova četa. Tadašnja crnogorska uprava u Podgorici nije priznala plavsko-gusinjsku autonomiju. Rasturila je dva njihova bataljona. Nakon toga je februara 1919. godine ponovo došlo do teških krvavih zločina. Oko 3000 građana, sposobnih da se sami kreću, napustili su svoje domove i emigrirali preko Tropoje u sjevernoj Albaniji u Skadar, gdje su se nalazile savezničke snage (Francuzi, Englezi, Italijani). Oni su izbjeglo plavsko-gusinjsko stanovništvo razoružali i smjestili u novoformirani logor u selu Barbaluši kod Skadra. Bio je to prvi internacionalni logor na Balkanu pod upravom savezničkih snaga. Nakon godinu dana provedenih u logoru vratili su se u svoje domove nakon intervencije savezničkih snaga u Skadru i pod njihovim nadzorom. Formalno su bili slobodni, ali materijalno ptopuno uništeni u njihovim opljačkanim domovinam. Tako su otpočeli novi život u tek formiranoj Kraljevini SHS. Oko 200 onih koji su emigrirali nisu se vratili. Ostali su da žive u Albaniji i bili predmet iskorištavanja okupacionih sila. Tako su u vrijeme borbi za uspostavljanje vlasti u Albaniji (u sukobima između Fan-Nolija, Hasana Prištine i Bajram-Cure, sa jedne i Ahmed-bega Zogua, bili svrstani kao oružani borci na jednoj ili drugoj strani, ističući se svojim borbenim iskustvom u prvim redovima. Oni koji su ostali kao pripadnici Ahmeta Zogua dobili su veće zemljišne posjede. Aprila 1941. godine nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, poslužili su italijanskom okupatoru kao pomoćna snaga za uspostavljanje okupacione vlasti sa zahtjevima za osvetom.

Bio je to tada težak hendikep za organizaciju zajedničke borbe sa crnogorskim narodom protiv fašističke okupacije, koji se počeo stišavati tek početkom 1942. godine kada su se

24

pojavili četnici Draže Mihajlovića u Vasojevićima. Tada su počinjeni teški zločini nad crnogorskim antifašistima. Shvatajući diferencijaciju koja je došla među stanovništvom Vasojevića, shvatili su da četnici i partizani nisu jedno te isto i da su im četnici nepomirljivi neprijatelji, pa su od tada prihvatili vasojevićke partizane kao svoje prijatalje, sklanjali ih i pomogli im da fizički opstanu i prehrane se. Istovremeno preko ovih prostora uspostavljeni su kanali kojima je ponovo uspostavljeno funkcionisanje veza između crnogorskih partizana i Vrhovnog štaba NOV i POJ sa Glavnim štabom NOV i POJ Kosmeta, i dalje preko Peškopije u Albaniji do Debra, o čemu je autor ovih radova, posebno pisao i kao neposredni učesnik u održavanju ovih kanala.

9. O položaju Muslimana-Bošnjaka Sandžaka i Crne Gore U više svojih radova autor je objasnio sukobe između crnogorskih brdskih plemena i Bošnjaka Muslimana u gusinjskoj kapetaniji, muderluku i kadiluku

Još u vrijeme svoje vladavine vladika Petar II Petrović-Njegoš otpočeo je sa agitacijom da se vasojevićki muslimani prevedu u pravoslanu vjeru. Ta je uloga sredinom 19. stoljeća povjerena tadašnjem igumanu manastira "Đurđevi stubovi" u Budimlju, Mojsiju Zečeviću, koji se spominje i kao delegat vladike Petra II u dogovaranjima Crnogoraca sa Husein kapetanom Gradaščevićem. Kasnije se ova saradnja ne spominje. Vladika je ovog svog izaslanika, do tada komitu, kasnije igumana, angažovao da vasojevićke muslimane prevede u pravoslanu vjeru.

Bilo je i tih pojava i 30-ih godina 19. stiljeća, ali stvarno je izvršen tek nakon razgraničenja između Osmanske države i još nepriznate Crne Gore. Masovno pokrštavanje izvršeno je tokom jednog dana 1858. godine uz prisustvo vasojevićkog vojovde Miljana Vukova, i svih brigadira, plemenskih prvaka i bajraktara. Ovaj proces pokrštavanja ostvaren je uz podoršku ruske i francuske diplomatije, koja je ćutala. Ćutala je o tome i Evropa, pa i osmanska javnost. Nasljednici tada nasilnog pokrštavanja muslimana, tokom Drugog svjetskog rata većim svojim dijelom bili su nosioci četničkog pokreta. Posebno su zapaženi bili u paljenju muslimanskih sela u Bihoru januara i Bukovice u srezu plevljanskom januara i februara 1943. godine.

Na takvim odnosima i ponašanjima ne mogu se prevazići zla i nasilja koja su pratila odnose među ljudima koja bi morali prevazilaziti i usvajati nove odnose i ponašanja među ljudima.

IV RADOVI KOJI SE ODNOSE NA POLOŽAJ BOŠNJAKA IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

1. PRVI MUSLIMANSKI KONGRES U SKOPLJU U prvim danima priprema za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pripadnici muslimanske vjere, albanske, turske i bošnjačke nacionalnosti, na jugu zemlje novembra 1919. godine pokušalil da se po ugledu na Muslimane u Bosni i Hercegovni politički organizuju, pa da kao jedinstvena organizacija pregovaraju sa ostalim političkim organizacijama.

25

Kongres je održan u Skoplju od 18-29. novembra 1919. godine. Nosilac ove ideje bio je Mithat ef. Hodžić, zavičajno iz sela Godijeva, Bihor srez, Bijelo Polje. Predvodio je Bošnjake iz Sandžaka. Bošnjake iz Bosne i Hercegovine predstavljali su Hidajet-beg Kulović i Hasan Rebac. Albance sa Kosova predstavljali su Nedžib beg Draga iz Kosovske Mitrovice, a Turke iz Makedonije Sadudin ef. šejh rufaiske tekije u Skoplju.

Kongres je programski bio politički i nacionalno heterogen. Bošnjaci su kao grupacija bili posebno heterogeni Midhat ef. Hodžić je zastupao jedinstveno i samostalno političko organizovanje. Nasuprot njemu Kulović i Rebac su zastupalil tezu da muslimani ne trebaju da se posebno organizuju i da osnivaju posebne političke partije, već da se organizuju u ostale političke demokratske stranke, te da preko njih zastupaju i interese muslimana. Predstavnici Kosova i Makedonije zastupali su potrebu posebnog organizovanja na nacionalnim osnovama, zalažući se za posebne interese naroda iz kojih su poticali. Iako je Mithadu ef. Hodžiću, kao inicijator i organizator kongersa, bio i predsjednik Komisije za izradu programske deklaracije-rezolucije, Kongres nije prihvatio teze za koje se on zalagao. Dobio je svega 10 glasova. Albanci, na čelu sa Dragom dobili su 41, dok je Salih-begova grupacija koju su pretežno činili Turci, dobilo 16 glasova. Među Bošnjacima iz Sandžaka kongresu su prisustvovali Mithad ef. Hodžić, kao predstavnik Bijelog Polja a Rožajci su ga opunomoćili da i njih zastupa, Bošnjake (muslimane) iz Prijepolja zastupao je Husein ef. Jusufagić, iz Nove Varoši Sulejman ef. Šećeragić, a iz Novog Pazara Ćamil-beg Arifbegović i Ahmed-aga Hamzagić iz Tutina.

Očito je da je konkgres programski bio razjedinjen, da su među Bošnjacima bili prisutni oni koji su zastupali političke interese Nikole Pašića i Ljube Davidovića a da je među albanskim i turskim delegatima pored nacionalnog interesa u prvi plan preovladavalo agrarno pitanje.

Po povratku sa kongresa u svoj rodni kraj Midhat ef. na putu za Bijelo Polje bio je zatvoren i nad njim je vršena policijska tortura. Četiri godine kasnije Midhat ef. se kandidovao i izabran za novog prvog poslanika Narodne skupštine Jugoslavije. Prije njega narodni poslanik u Ustavotvornoj skupštini Jugoslavije za Novopazarski-Raški srez bio je izabran Edhem Bulbulović na listi __________ zajedničke borbe svih naroda i narodnosti, na principu ravnopravnosti i bratstva i jedinstvena i što je bio zametak buduće orijentacije na zajedničkoj borbi svih naroda i narodnsoti u borbi protiv fašizma. To je kasnije sankcionisano i odlukama ZAVNOBiH-a, ZAVNOS-a i AVNOJ-a. Čast je bošnjačke inteligencija da je bila među začetnicima takve orijentacije u rješavanju nacionalnog pitanja na bazi ravnopravnosti svih naroda. Bila je prema tome bošnjačka omladina začetnik političke orjentacije koja na zasjedanjima ZAVNOBiH-a, ZAVNOS-a i AVNOJ-a sankcionisana i postala dio platforme NOB-a u rješavanju nacionalnog pitanja u budućim odnosima. U materijalima koja se prilažu pitanja bošnjačke muslimanske omladine potpunije je obrađeno.

2. MUSLIMANSKA SANDŽAČKA KOMITSKA ORGANIZACIJA U SANDŽAKU I NJIHOVO DJELOVANJE

Pojava brojnih grupacija koje su se na prostorima od Pljevlja, preko Bjelog Polja, Bihora, Rožaja, Plava i Gusinja oružano suprostavljale u formu gerilske borbe, autor je prikazao kao specifičan oblik otpora protiv zloupotrebe vlasti u novooslobođenim krajevima, i posebno u odbrani muslimanskog stanovništva od zlostavljanja svakojakih oblika. Oni su se naročito javljali na prostorima oko Bjelog Polja, Pljevlja, Pešteri, Bihora, Rožaja, Plava i Gusinja. Djelovali su orgnaizovano, obuhvatajući prostor Sandžaka i pridruživajući se komitskoj organizaciji Kosova, gdje je djelovao "Kosovski komitet".

26

Zvali su se „Sandžačka komita“. U svom kraju javljali su se kao nosioci i organizatori ove borbe, ali su ipak najznačajniji bili: Jusuf Mehonić iz okoline Šahovića kod Bijelog Polja, Husein Bošković iz okoline Pljevlja, mula Agan Kojić iz Plava, Said Hadrović iz Bihora i drugi. U djelima autora ovaj pokret objašnjen je kao narodni pokret, iako su ih ondašnje vlasti tretirale i progonile kao teroriste. Jusuf Mehonić prihvaćen je kao nosioc ovog pokreta. On je preko mula Agana Kojića uspostavio organizacionu povezanost sa Komitskim pokretom na Kosovu i Metohiji gdje su kao politički organizatori i rukovodioci pokreta Hasan Puština i Bajram-Curi. Bili su organizovani kao Kosovski komitet. Sandžačke komitske grupe dobijale su preko njih ispomoć u oružju i u novčanim sredstvima, što je u praksi izražavano i kao organizovan oblik te saradnje.

Za progon sandžačkih komita bile su angažovane policijske i vojne jedinice, posebno četnički odred pod vođstvom vojvode Koste Pećanca. Komitski pokret u Sandžaku u formacijama gerilnih grupa bio je organizovan oružani pokret koji je pored njih obuhvatao i one koji nisu bili u oružanim jedinicama tako i brojne svoje suradnike koji su ih obezbjeđivali i hranili, što im je omogućavano da ih ni brojne policijske i četničke snage nisu mogle otkrivati i likvidirati. I pored takvog stanja uspijevali su razoružati čitave policijske jedinice, i zarobljene gonili ih prema policijskoj ispostavi. Ono što posebnim policijskim jedinicama koje su ih sa četničkim vojvodom Kostom Pećancem proganjale nije uspjelo, dogodilo se kada su na poziv Kosovskog komiteta preko Bajram Cure odazvali da pređu oko Skadra i da se pridruže albanskom pokretu u zajedničkoj borbi protiv tadašnje vlasti u Albaniji na čelu sa Ahmed-beg Zogom. Aprila 1924. godine sa Mehonićem i Huseiom Boškovićem našli su se oko 300 Sandžaklija. Mehoniću i Boškoviću povjerene su dužnosti komandanata bataljona. Uz pomoć angažovanja ondašnje vlade u Beogradu i italijanske fašističke vlasti Ahmed-beg Zagu uspio je da se nametne kao kralj Albanije. Neki od vođa sandžačke komite policijski agenti likvidirali su u organizaciji beogradske policije i angažovanja albanskih plaćenika na prostorima Albanije, a pojedinci sa uspjeli da emigriraju u Istambul.

Djelovi sanđačke komitske organizacije nastavili su i dalje da se organizovano bore protiv terora ondašnje vlasti, ali u manjem obimu i nedovoljno organizvoani, dok krajem treće decencije XX stoljeća nisu likvidirani. Ostali su u sjećanju Bošnjaka kao odvažni borci u borbi protiv policijskog i četnićkog terora i pomogli muslimanskom sandžačkom narodu da ipak opstane u vrijeme terora policije i četnika.

3. INTELIGENCIJA BOŠNJAKA U SANDŽAKU I CRNOJ GORI IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

O pojavi prve muslimanske inteligencije između dva svjetska rata autor je pisao u više svojih radova, posebno u djelima „Velika Medresa i njeni učenici u revolucionarnom pokretu“, te u djelima „Plav i Gusinje u prošlosti“ i "Muslimani Sandžaka i Crne Gore u oslobodilačkim pokretima 1878-1945.". Ova je tema posebno obrađena na predavanju održanom u organizaciji Kulturnog društva "Preporod" u Sarajevu prvih dana 1992. godine. U njemu su sadržane osnovne informacije o položaju i problemima inteligencije u Sandžaku između dva svjetska rata. Pored ostalog u ovom predavanju objašnjeno je:

Da je završetkom Prvog svjetskog rata bošnjačko stanovništvo u Sandžaku i Crnoj Gori, prema istraživanjima koja je autor vršio, zatečeno svega šest intelektualaca. Objašnjeno je ko su oni bili, kojih kvalifikacija i gdje su živili i radili. Uočen je problem da su pod pojom intelektualca tretirani samo oni koji su imali evropsko obrazovanje. Svi drugi koji su u vrijeme osmanske uprave završavali razne škole na turskom jeziku, pa i oni koji su završavali ruždije (gimnazije), tretirani su kao vjersko obrazovani kadrovi, koji u novim uslovima nisu bili upotrebljivi, prvenstveno što su učenici tih škola obrazovani na turskom jeziku.

27

Svakako da je najznačajniji rad iz tog vremena onaj koji se događao u Velikoj Medresi, što je objašnjeno. Mi o njima ovom prililkom nećemo posebno pisati.

Treba međutim spomeuti i uticaj drugih srednjih škola, posebno pljevske i podgoričke gimnazije. Uticaji iz nižih gimnazija u Novom Pazaru, Bijelom Polju, Prijepolju i nešto kasnije u Plavu nisu dolazili do izraza zbog mladosti tamošnjih učenika. Uticaj svih ovih škola bio je u cjelini manji u ovim krajevima nego što je bio uticaj Velike medrese u Skoplju sam za sebe. Zbog toga još čudnije i neprihvatljivije predstavljaju one kritike ove škole u „Sjećanjima“ dr B.R. koje smo već spominjali, koje se ne mogu drugačije shvatiti već kao zlobne, sa težnjom da se omalovaže učenici koji su prošli kroz ovu školu. Valjda zbog njihovog izvanrednog doprinosa sredinama iz kojih su poticali, a moguće i zbog njihovih političkih opredjeljenja, naročito u borbi protiv fašizma. Mi o tome ovom prilikom nećemo pisati.

Pokušaj da se negira i devalvira uticaj, primjera radi Rifata Burdžovića, Beća Bašića, Jusufa, Emina i Ibrahima Redžepagića, Hajra Šambanovića, Bajrama Metovića, Junuza Međedovića, Ćamila Sijarića, Mustafe Pečanina, Selma Hašinbegovića, Izeta Čavića, Džeka i Mehmeda Hodžića, Mahmuta Hadrovića, Smaja Softića, Ahmeda Bajrovića, Salka Aljkovića i brojnih drugih, nije ništa drugo do pokušaj da se dovede u pitanje njihov doprinos kulturnom i posebno u formiranju nacionalne svijesti, pokušaj da se devalvira njihov doprinos borbi protiv fašizma, pa i dovođenja u pitanje ispravnosti njihove orjentacije za antifašističku borbu. Spominjao sam ove primjere jer uviđam opasnost da su ovakva pisanja, mada pojedinačno i posve subjektivno ne samo netačna, već i veoma štetna. Njima se valjda pokušavaju rehabilitovati oni koji su u većoj ili manjoj mjeri bili idejno i politički na drugoj strani.

Sa puno opravdanja može se reći tamo gdje nije bilo učenika Velike medrese iz Skoplja, tamo u predvečerje prvog svjetskog rata, tamo nije bilo ni antifašističke borbe bošnjačkog stanovništva u Sandžaku i Crnoj Gori. Mi ovdje govorimo o doprinosu medresanata borbi protiv fašizma, za nacionalni i kulturni preporod u sredinama u kojima su živjeli, svakako predpostvljajući prvenstveno na njihov doprinos na univerzitetu, posebno u Beogradu, gdje su studirali i formirali se kao nosioci antifašističke borbe i svih onih aktivnosti koje su se dešavale, posebno na Beogradskom univerztietu, računajući pri tome i na Filozofski fakutlet u Skoplju.

U materijalima koji su priloženi objašnjeno je da je poseban doprinos bošnjačke inteligencije iz Sandžaka dolazio prilikom njihovog javnog obraćanja narodima Sandžaka, Bosne i Hercegovine i Kosova i Metohije u kojem su javno predočavali na opasnost od fašizma. Posebno je važno da se u ovim obraćanjima Muslimani u Sandžaku, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori prvi put tretiraju kao samostalan nacionalni subjekt. Bilo je to prvi put u ondašnjim historijskim uslovima, da se oni tako tretiraju i pozivaju na zajedničku borbu protiv fašizma. Bio je to začetak nacionalne politike koja je formulisana tokom NOB-a, putem ZAVNOS-a, ZAVNOBIH-a i AVNOJ-a.

4. O NEKIM POLITIČKIM AKTIVNOSTIMA ZUFERA MUSIĆA I NJEGOVOG PETNAESTODNEVNOG LISTA „NAŠ DOM“

Pojava Zufera Musića na političkoj pozornici bila je prva javna aktivnost Muslimana između dva svjetska rata. Na Beogradskom univerzitetu kao pripadnik studentske omladine Zemljoradničke stranke pridružio se studentskom antifašističkom pokretu, poznat kao „narodni studenati“. Oni su prihvatili antifašizam i zajedno djelovali sa ostalom antifašističkom omladinom na principu odbrane od fašizma. Nakon što je apsolvirao na Pravnom fakutletu u Beogradu prešao je da živi i radi u Skoplje. Imenovan je za povjerenika

28

Zemljoradničke stranke u Makedoniji. U vrijeme izbora za Narodnu skupštinu 1938. godine javio se kao kandidat za narodnog poslanika u Narodnoj skupštini ondašnje Jugoslavije, kao predstavnik Udružene opozicije. U situaciji kako je onda vladala u plavko-gusinjskom kraju, gdje je vladao izrazito policijski sistem i do tada onemogućavao da se neki od ondašnje muslumanske omladine i pokuša javiti na političku pozornicu. Zato su se režimske vlasti prema ovom pokretu veoma drastično obračunavale, primjenjujući metode koje su onda primjenjivane jedino prema komunistima, iako on to tada nije bio. Primjenjivane su najgrublje policijske metode zastrašivanje i fizičkog proganjanja svih onih koji su nalazili smjelosti da se opredjele ovom pokretu. I pored najgubljih metoda pristalice udružene opzicije i u takvim uslovima našli su smjelosti da glasaju za Udruženu opoziciju na listi Zufera Musića. Oko 1.040 glasova (pretežno u Plavu) bio je odraz spremnosti da se glasa za Udruženu opoziciju.

Treba podsjetiti da su se policijske vlasti tada nemilosrdno obračunavale i u Novom Pazaru gdje su nemilosrdno premlaćivani pripadnici bošnjačke narodnosti, sa ciljem ih batinama primoraju da glasaju za režimskog kandidata. U priloženim knjigama ovi su događaji opširnije i konkretnije objašnjeni.

Nakon ovih izbora Musić je svoju političku aktivnost nastavio preko svog lista koji je nosio naziv „Naš dom“. Ovaj list je bio programiran za kulturno i političko organizovanje Muslimana na jugu zemlje (Makedonija, Kosovo, južna Srbija i Crna Gora). O programskoj orijentaciji i karakteristikama ovog lsita objašnjeno je u jednom od radova koji je objavljen u „Istorijskim zapisima“ Istorijskog Instituta Crne Gore, pa ovom prilikom o njemu nema potrebe pisati (Zufer Musić i njegov list „Naš dom“, «Metak koji je promašio cilj» posebno je onda zapažen. Osim toga sačuvani su 56 njegovih brojeva koji su objavljeni od oktobra 1938. do 15. marta 1941. godine, nalaze se u ovom materijalu kao poseban prilog. Koliko je autoru poznato sačuvanih 56 primjeraka ovog lista, zasluga je univerzitetskog profesora i poznatog orijentaliste Taiba ef. Okića. Drugi, nekompletan primjerak sačuvan je u Univerzitetskoj biblioteci Skoplja.

V UČEŠĆE U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI U već do sada spomenutim objavljenim i neobjavljenim radovima, kao i radovima saopštenim na naučnim skupovima obrađene su više tema iz Narodnooslobodilačke antifašističke borbe. Ovom prilikom spomenućemo neke od radova koji u tim djelima nisu obuhvaćena.

1. KAKO JE NA TERITORIJI PLAVA I GUSINJA PRIHVAĆENA FAŠISTIČKA OKUPACIJA

U ovom radu objašnjeno je da su se tokom aprila 1941. godine na teritoriji Plava i Gusinja vratili skoro svi intelektualci koji su studirali i učili širom ondašnje Jugoslavije. Ukazano je da je za ovaj kraj specifično da okupacione jedinice sve do juna 1941. godine nisu dolazile u Plav i Gusinje. Za to vrijeme, dok kapitulacija jugoslovenske vojske još nije bila objavljena pristiglo je iz Skadarske Malesije (Vrmoša) i drugih krajeva grupacija Albanaca katoličke vjere pod vođstvom bajraktara Skadarske Malesije Prenk-Calja. Svi su bili naoružani u seljačkim odjelima. Došli su noseći zastavu „Velike Albanije“ na kojoj je bio urezan simbol fašističke Italije. Nije bilo sporno da nisu samostlano došli već da su bili delegirani od strane fašističkih okupacionih vlasti u Albaniji. Još odmah su proglasili uspostavljanje granica kvislinške Albanije, uključujući u nju Gusinje, Plav sa okolinom, te sela Velika, Donja Ržanica, Mašnica, Murino i Pepiće, sve do sela Kruševo u Gornjem Polimlju. Još odmah je

29

sazvan sastanak studentske i srednjoškolske omladine Gusinja. Na njemu je odlučeno da se uspostavljanje novih granica ne priznaje i da se Prenk Caljeve jedinice ne prihvataju. Za takvu odluku sva je antifašistička omladina bila jednodušna. Odmah po uspostavljanju veliko-albanske vlasti u Plav i Gusinje je pristigao i dio plavsko-gusinjske emigracije kao dio one emigracije koja se poslije 1919. godine u ove kraje nije vraćala. U njenom rukovodstvu isticale su se ličnosti koje su se zalagale za prihvatanje saradnje sa fašističkom okupacijom i istovremeno pozvali bošnjački muslimanski narod za osvetu prema Crnogorcima za pokrštavanje i masovno strijeljanje, a kasnije i masovnio iselenje. Te su parole za jedan broj nerazumnih i neškolovanih, željni za osvetom u prvi mah prihvaćene. Okupator im je dozvolio i podsticao da povrate neposredno oduzetu imovinu. Otvorene su i škole na albanskom jeziku. Dozvoljeno je civilnom stanovništvu da slobodno nose oružje. Strahovanje od međusobnih sukoba i obračuna iz dana u dan bivalo je sve veće. U takvoj situaciji antifašistička studentska i srednjoškolska omladina koja je pretežno bila pod uticajem KPJ odlično se suprostavila spomenutim tendencijama i pozivu za osvetom. Bili su pretežno iz uglednih porodica koje su njihova bratstva štitila i oni se kao takvi održavali italijansku okupacionu vlast, koja se sve do jula 1941. godine nije izjašnjavala o uspostavljenim granicama Velike Albanije. Naprotiv kvislinška crnogorska vlast iz Andrijevice formirala je kvislinšku žandarmeriju i jednu svoju četu uputila na teritoriju Plava i Gusinja, svakako uz saglasnost okupacione vlasti. Oružani sukobi kao da su lebdili u zraku i kao mač nad glavom prijetili krvoproliću. Prije toga nije objašnjeno da je narod masovno naoružan opštim napadom i pljačkom magazina jugoslovenske vojske kad je objavljena njena okupacija. Tom prilikom iz magazina su opljačkane i veće količine naoružanja, jer je u Gusinju bila smještena logistika 48. jugoslovenskog pješadijskog puka, koji je nakon 6. aprila ofanzivno djelovao i imao zadatak da zauzme Skadar.

Vraćajući se iz emigracije, koja je po svom karakteru više ličila na progonstvo Plava i Gusinja narod u opustošenim domovima jedva je preživljavao sa veoma visokom stopom smrtnosti. Društvenog života kao da nije bilo. Politički je to bio potpuno obespravljen narod. U vrijeme izbora za lokalnu vlast javljale su se pojedine ličnosti, od kmetova do predsjednika opštine. Birani su i narodni poslanici, ali ne po njihovoj volji, već kako su im nametani od strane vlasti, žandarma, finansa i lokalnog četništva. Bila je to svemoćna vlast koja je ulijevala „strah u kostima“. Bili su oni politički obespravljeni, u pravom smislu građani drugog reda. Poznato je da je između dva svjetska rata vladala opšta politička i nacionalna obespravljenost i rascjepkanost dozvoljavajući vjersko organizovanje na veoma niskom i surovom nivou i bez prava međusobnog organizovanja. Takva je bila i nacionalna obespravljenost, ona je za muslimansko bošnjačko i albansko stanovništvo bila nedostižna. Malo se o tome tada u ovim krajevima i pisalo, a nije imao ni ko, jer školovanih ljudi nije bilo sem pred kraj četvrte decencije XX stoljeća. To je bilo vrijeme koje se po zlu spominjalo i sjećalo. Autor je u tom vremenu provodio i doživljavao svoje djetinjstvo i prve dane svoje mladosti. Tako je bilo i sa ostalim prvim školovanim građanima. Zbog toga i nije imao ko da piše, još manje je bilo mogućnosti da svoja shvatanja i doživljavanja ona pismeno obrađuje. Posebno i ne u sistemu diktature koja je u ovom vremenu postojala i bila posebno izražena. Naročito u odnosu na samo spominjanje Muslimana i sve što je bilo muslimansko. Zato je i malo radova autora iz tih mutnih vremena. Ipak i u tim vremenima spominje se održavanje Muslimanskog kongresa, održanog 1919. godine u Skoplju.

Neki radovi koji su objavljeni objašnjavaju stanje koje je prethodilo julskom ustanku 1941. godine.

30

2. UČEŠĆE U USTANKU 1941. GODINE U radovima autora objašnjeno je da se od maja 1941. godine na ovim prostorima postojale dvije partijske ćelije KPJ (Plav i Velika), a da je na prostoru opštine Gusinje postojala brojnija organizacija SKOJ-a i neke antifašističke omladinske grupe. Procjenjivano je da se na ovim prostorima može formirati partizanski odred od oko 60 boraca. Tako je poslije oslobođenja zemlje Đuro Lončarević, tada general-pukovnik JNA, govorio na skupu plavsko-gusinjskih komunista. I pored toga ustanak crnogorskog naroda jula 1941. godine dočekan je nepripremljeno, jer Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak nije o tome obavještavao ovu orgnaizaciju, niti je narod Plava i Gusinja jula 1941. godine pozvan da učestvuje u ustanku. To je potpunije objašnjeno u ranijim radovima, što se negativno odrazilo na veće učešće antifašista iz ovog kraja u ustanku 1941..

Ipak jula 1941. godine pojedinačno su uspjeli nekoliko komunista da se samostalno priključe oružanoj borbi protiv okupatora. Formiran je i jedan partizanski odred u selu Brezovice.

U ovom referatu posebno je značajno da su se Bošnjaci Plava i Gusinja makar jednim dijelom, uspjeli uključiti u organizovanu oružanu borbu kao partizani, zajedno su crnogorskim partizanima, iako su im se i u tome javljali određeni problemi jer su se nosioci dotadašnje vlasti u Kraljevini Jugoslaviji, antimuslimansko orijentisani, pokušavali suprostaviti da se i bošnjačka omladina nalazi, ne samo u redovima ustanika, već da se neki od njih javljaju i kao rukovodioci te borbe (Bećo Bašić, je bio politički komesar odreda, a Hajro Šahmanović komandir prve partizanske milicije u Andrijevici). I u ovoj knjizi objašnjeno je da su okupator i kvislinške snage uspjeli tada da na terenu Plava i Gusinja dovedu kao paravojnu organizaciju brojne Albance sa Kosova i da je rukovodstvo bošnjačke emigracije, koja se vratila iz Albanije, uspjelo da organizuju relativno brojne snage domorodačkog stanovništva koje se priključilo opštoj borbi za ugušenje ustanka i pri tome po ugledu na baliste iz Kosova učestvovali u paljenju crnogorskih sela u opštinama Gornje Polimlje i Božiće, dok su Rugovci iz okoline Peći popalili opštinu Šekular. Nešto slično manjeg obima dogodilo se i u okolini Berana iz pravca Bihora.

U radovima koji se prilažu objašnjene su veoma negativne posljedice koje su nastale nakon ovih sukoba, koje su se negativno održavale na razvoj NOB-a.

Politička diferencijacija stanovništva kako crnogorskog, tako i muslimanskog nastala je nakon formiranja četničkgog pokreta u srezu andrijevačkom. U više radova objašnjeno je kakve su teške posljedice nastale od početka 1942. godine nakon formiranja četničke organizacije (Limski četnici), pod komandom vojvode Pavla Đurišića, te kako je od Andrijevačkog partizanskog bataljona, koji je 1941. godine brojio oko 170 boraca, maja 1942. godine ostalo svega njih 27. U situaciji kakva je nastala da bi spasili svoje živote i da bi mogli da prežive i ponovo organizju oslobodilačku borbu u formi gerilskih odreda, nakon velikih gubitaka uspjeli da pređu na desnu obalu Lima iznad Murine i da uz svesrdnu pomoć organizacije KPJ koja je ponovo organizovana na terenina Plava i Gusinja uspjeli da se formiraju na ovim prostorima i da razviju svoje aktivnosti, kako na teritoriji Plava i Gusinja, tako i u djelu napuštenog sreza. U nekoliko svojih radova, autor je posebno objasnio način djelovanja, smještaj, obezbjeđenje i posebno povezivanje sa organizacijom KPJ na Kosovu, koja je ilegalno djelovala pod veoma teškim uslovima. Objašnjeno je da je ovo povezivanje ne samo pozitivno uticalo na status gerilskih grupa, naročito u srezovima andrijevačkom i beranskom, već da je značajno doprinijelo povezivanju Glavnog štaba NOV i POJ sa crnogorskim partizanima i Vrhovnim štabom NOV, POJ Jugoslavije. Prekinute veze u proljeću 1942. godine ponovo su uspostavljene, ne samo sa Okružnim komitetom KPJ, tada kolašinskim, tako i sa PK KPJ Crne Gore. Veoma značajan uspjeh su ove veze (kanali) uspostavljeni preko

31

plavsko-gusinjske organizacije KPJ i Glavnog štaba Kosova sa Vrhovnim štabom NOV i POJ, u čemu je plavsko-gusinjska organizacija KPJ odigrala izvanrednu ulogu.

U nekoliko svojih radova autor je objasnio način održavanja i funkcionisanja partijskih kanala prema Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo, najprije preko Rugovske klisure, a zatim preko Bogićevice sa Đakovicom, te preko sjeverne Albanije, Peškopeja do Debra u Makedoniji. To je naročito bilo značajno poslije dolaska delegata Vrhovnog štaba NOV i POJ Svetozara Vakmanovića – Tempa u Makedoniju. U održavanju ovih kanala autor je posebno objasnio prebacivanje delegata Oblasnog komiteta KPJ Kosova na teritoriju Crne Gore, njegov povratak na Kosovo, te dolazak delegata Vrhovnog štaba NOV i POJ koji su delegirani za rad na Kosovu. Ovim aktivnostima autor svoja kazivanja zasniva i na sopstvenim iskustvima, kao neposredni svjedok događanja koja su potom povezana sa arhivskim dokumentima koja se čuvaju u arhivama Istorijskih instituta u Podogorici i Prištini. Veoma značajno je bilo i prebacivanje delegata iz Moskve za Debar u Makedoniju i izaslanika Crvene armije u Albaniju.

U nekoliko narednih radova objašnjeno je u uloga plavko-gusinjske gerilske grupe i na prebacivanju grupa antifašističkih boraca prvenstveno iz Peći i njihovo prebacivanje u partizanski andrijevački bataljon.

Posebno je objašnjeno angažovanje plavsko-gusinjskih antifašista komunista, a potom i bihorske organizacije na izgradnji zemunica za potrebe crnogorskih gerilaca, na njihovom obezbjeđivanju i organizovanom snabdjevanju, te kako su se crnogorski partizani, u vrijeme kad je na drugim teritorijama vladao poseban teror i onemogućavan njihov boravak na terenu, u plavko-gusinjskom kraju oni su se kretali skoro polulegalno, sa legitimacijama albanskih građana, što je odražavalo promjene u političkom raspoloženju građana ovih krajeva, koje je nakon četničkog terora u Vasojevićima, shvatilo nastalu diferencijaciju sa četnicima na tim prostorima i partizanske gerilske jedinice prihvatalo kao svoje zaštitnike i saradnike.

Jedan broj radova posvećen je saradnji i zajedničkom djelovanju plavsko-gusinjskih partizana sa partizanima Kosova, te kako su one nepriznavajući novouspostavljene granice okupatora, djelujući na teritoriji, "Velike Albanije" organizaciono ostali u sastavu organizacije KPJ. I ne samo da su organizaciono bili povezani sa ovom organizacijom, nego su članovi KPJ sa plavsko-gusinjskog terena birani u rukovodstva KPJ i SKOJ-a sreza i okruga andrijevičkog. Tako su sekretari Sreskog komiteta KPJ i Sreskog komiteta SKOJ-a, kao članovi koji su živjeli u "Velikoj Albaniji", prihvatili ovakve funkcije, što je bio odraz njihove zajedničke borbe, bez obzira na razlike u njihovoj nacionalnoj pripadnosti. Međutim, kada su se pojavili interesi kosovskih i albanskih partizana, antifašistički kadrovi sa teritorija Plava i Gusinja vojnički su bili podređeni potrebama Glavnog štaba NOV i POJ za Kosmet. Ova je pojava kasnije kod nekih crnogorskih kadrova pogrešno tumačena, kao da su plavsko-gusinjski partizani navodno više simpatisali albanske paritzane, ili da su oni na određeni način time iskazivali i svoju teritorijalnu opredjeljenost. Autor je u radovima koji se prilažu naučnom metodom, a i na osnovu sopstvenih saznanja objasnio da su takve sumnje neosnovane, ukazujući da su oni kao antifašisti jednako voljeli sve one koji se bore protiv fašizma (Slučaj objavljen u odnosu na Spasoja Đakovića „Sukobi na Kosovu“ i u jednom radu Milutina Folića, o kojem je vođena rasprava na simpozijumu „Oružane snage Kosova“ održanom u Prištini. Posebno je to objašnjeno i na Naučnom skupu: "Prelomni događaji NOR-a u Crnoj Gori 1943. godine" u reagovanju na diskusiji Radomira Komatine, člana ratnog Predsjedništva PK KPJ za Crnu Goru i Boku, ističući da zajedničko djelovanje plavsko-gusinjskih partizana sa bataljonom «Bajram-Curi» iz Kosova, nije bilo rezultat njihove volje, već potrebe koja je proizilazila iz direktive delegata Vrhovnog štaba NOV i POJ za Makedoniju i Kosovo. Tada je procjenio da kosmetovski partizani nemaju uslova i mogućnosti da se kao obred formiraju i konstituišu na teritoriji Kosmeta te da to urade na

32

susjednoj teritoriji Plava i Gusinja, zadužujući plavko-gusinjske partizane da prihate Kosmetovski odred «Bajram-Curi», da im omoguće uslove djelovanja i da zajedno sa njima kao posebna partizanska formacija.

U nedostatku arhivskih dokumenata i sjećanja drugih učesnika autor je kao svjedok događaja objasnio održavanje jednog partijskog savjetovanja za srez andrijevački decembra 1942. godine koje je održano u podnožju planina Sjekirica i Čakor. Bilo je to jedino sresko savjetovanje KPJ koje je održano decembra 1942. godine na prostorima tada okupirane Crne Gore gdje su četnici Vasojevića vladali. Referat nije objavljen, nema istorijskih izvora niti je o njemu neko drugi pisao, pa je ovo jedinstven dokument ovakve vrste. Napisao je i ostavio svjedočenje o radu antifašističke omladinske organizacije za srez andrijevački, koji takođe ostaje kao vrijedno svjedočenje.

Objašnjeno je takođe prebacivanje trojice delegata koji su dolazili iz Moskve (2 člana CKKP Bugarske i jedan Crvenoarmejac koji je kao oficir Crvene Armije bio prva veza Moskve sa Albanijom, putovao za Albaniju). Prema dokumentima „Zbornici iz NOB-a" Tito je veoma brižno pokušavao da depešama putem štaba II udarnog korpusa prati njihovo kretanje (radilo se o grupi drugova koji su se probijajući od Jajca i preko Kolašina konačno prebacili do istočne Makedonije gdje se nalazio delegat Vrhovnog štaba NOV i POJ Svetozar Vukmanović). U vezi sa tim autor u svojim radovima spominje Miloša-Mića Gilića, člana Glavnog štaba NOV i POJ Kosmeta koji se kretao pod nadimkom „Selim“, i sa njima pošao za Makedoniju, te Ćamila Bravinu poliltičkog komesara odreda «Bajram Curi», Dželadin Hanu, Džafera Vokšija, a kasnije Sadik Bektašija političkog komesara Skadarskog partizanskog bataljona «Prljat Redžepi», sa kojim je autor više puta prelazio prema Kolašinu, gdje je od oktobra 1943. godine bilo sjedište II. udarnog korpusa.

U priloženim djelima objašnjeno je kako su tokom druge polovine 1943. godine na okupiranim prostorima Plava i Gusinja dva partizanska bataljona: Muslimanski omladinski Plava i Gusinja i dio Beransko-andrijevičkog, uspjeli da spriječe prodor četnika na plavsko-gusinjski prostor. Sa Skadarskim «Prljat Redžepi» i dijelovi Beransko-andrijevičkim zajedno djelovali na ovim prostorima. Objašnjeno je također da su septembra 1943. godine vasojevički četnici pokušavali da zauzmu ovaj prostor putem jednog četničkog korpusa pod komandom vojvode Velička Bojovića. Pokušaj nije uspio. Bio je to prvi slučaj u historiji ovih krajeva da pripadnici bošnjačkog i crnogorskog naroda zajedno se bore protiv četnika Draže Mihajlovića. Iako je ovo bila jedinstvena zajednička borba crnogorskih i bošnjačkih partizana, uz sadejstvo naroda ovog kraja, ovaj se primjer kao stidljivo prepričavao, umjesto da se na ovakvim primjerima ukazuje na zajedničku borbu u kojoj su se crnogorski partizani oružano suprostavili četničkom napadu na muslimanske prostore. Ovakvi primjeri nisu poznati na drugim prostorima, bar na teritoriji Crne Gore.

VI LIČNOSTI

Pišući o narodnooslobodilačkoj antifašističkoj borbi autor je pisao i o nekolicini nosioca i rukovodioca te borbe.

Pored Rifata Burdžović–Trše iz Bijelog polja i Alije Avdovića iz Skoplja kao začetnika antifašističke borbe u velikoj Medresi kralja Aleksandra, autor je Rifata pratio i kasnije kao nosioca antifašističkog pokreta na Beogradskom univerzitetu u Beogradu u predvečerje

33

Drugog svjetskog rata, zatim kao organizatora i rukovodioca narodno-oslobodilačke borbe u Sandžaku, u III proleterskoj sandžačkoj brigadi u sastavu jedinica koje su sa Vrhovnim komandantom razvile narodnooslobodilačku borbu u Bosni, kao i o njemu, jednom od prvih narodnih heroja u Jugoslaviji javno se suprostavljajući onima koji su kasnije poslije oslobođenja zemlje nastojali da umanje njihovo historijsko djelo, a njih da tretiraju kao navodnim „mučenicima“, a ne narodnim herojima. Autor je veoma oštro reagovao putem „Bjelopoljskih novina“, i sarajevskog „Oslobođenja“, nakon čega su prestala nastojanja da se ovi drugovi omalovaže. Svojim publicističkim radovima „Heroji nisu poginuli u magli" ili „Još jednom o pogibiji Trše i Volođe" nakon toga ove prljave i neodgovorne tendencije «Tršo» i «Volođa» ostali su časni i rijetki velikani NOB-a.

Pored Trša i Alije autor je pisao o Beću, Bašiću, Jusufu, Eminu i Ibrahimu Redžepagića, Hivziji Suljemaniu iz Kosovske Mitrovice, Metu Bajraktariju iz Prištine, Osmanu Sabitoviću iz Prozora i mnogim drugima. Posebni prilozi u ovim spiskovima nalaze se o Hivziji Ćatoviću i Mustafi Pećanjinu iz Rožaja.

Značajan prilog posvećen je Muhamedu Abdagiću, koji je «Sjenički zbornik» izbjegao da objavi i da stavi na dnevni red jednog od njihovih naučnih skupova, što zaslužuje javnu osudu.

U radovima o Hivziji Ćatoviću i Muhamedu Abdagiću autor je pisao kao rukovodiocima antifašističke borbe koji su se veoma isticali i prije početka II svjetskog rata. Ćatović je bio jedan od rukovodioca antifašističke borbe u Makedoniji, zatim u Sremskoj Mitrovici, a potom u fašističkom zatvoru, u Tirani, a potom kao organizator antifašističke borbe u Rožajima. Abdagić je bio jedan od istaknutih rukovodioca antifašističke borbe na beogradskom univerzitetu potom u Mostaru, kao rukovodilac tadašnjeg rukovodstva KPJ-u 1941. godini, te člana štaba Kalinovačkog partizanksog odreda. Ni jednom, ni drugom lokalna rukovodstva KPJ nisu odala dužnu pažnju i poštovanje. Naprotiv, krajnje neodgovorno su se odnosili pa i težili da ih moralno i fizički unište. Radovi autora o njima obavezuju sadašnje i buduće generacije da se prema njima oduže na način kako to zaslužuju pravi revolucionari koji su svoj životni put ugradili kao borci protiv fašizma.

«HRABRA MELEHAT»

Nasuprot njima objavljeni su i priloženi radovi o Melehati Hodžić, udatoj Dedović, pod naslovom „Hrabra Melehat“. Bila je to jedina žena na jugu zemlje (Makedonija, Kosovo, južna Srbija, Sandžak i Crna Gore) kojoj je povjereno da rukovodi najjačom antifašističkom organizacijom na prostorima Kosova, Makedonije i Sandžaka, (Peć) koja je kao revolucionarka pod zarom, svojoj aktivnošću predstavljala nepremostivu prepreku italijanskoj fašističkoj policiji u Peći i kasnije njemačkom Gestapou i Abveru. o čemu svjedoče i dokumenti koji su objavljeni u Zbornicima radova iz NOR-a tom I, knjiga 19 Pisano je o Rašidu Dedoviću iz Foče kojeg su na Kosovu nazivali «Rašid Deda» i pod tim imenom podignuta je Spomen bista u Vučitrnu.

U radovima o Beći Bašiću, Jusuf Redžepagića, Alju Hotu, Džaferu Nikočeviću sa kojima je najneposrednije radio. Bili su to divni saradnici i rukovodioci, ponos sredine u kojoj su živjeli, te „samo formalno nisu proglašeni narodnim herojima“. To rekoše upravo oni koji su ih zaboravili kada je vrijeme bilo za predlaganje pisan je u radovima «Oni su ponos domovine», „Kako su ginuli gusinjski revolucionari", i druge. O njima sam pisao kao o svojim neposrednim rukovodiocima i tribunima plavsko-gusinjskog kraja, koje je narod toga kraja nosi u svojim njedrima i čuva ih u svojim srcima. Njihova imena se nalaze u nazivima škola, ulica i drugih javnih institucija plavsko-gusinjskog kraja. Pa, ipak sve je bilo malo u

34

odnosu na njihova djela. Emin i Ibrahim Redžepagić ostali su u sjećanjima onih koji su ih poznavali. O Hajru Šahmanoviću pisano je kako je počeo sa Ramizom Sadikom, a završio sa Husnijom Zaimom. Pišući o njima autor je nastojao da sačuva njihove likove kao dosljednih revolucionara. Svoje mlade živote i beskrajnu ljubav i brigu svojh roditelja koji su nad njima bdili podređivali su interesima svoga naroda, želeći da se maksimalno žrtvuju i pomognu svojim sunarodnicima da ne ostanu zaboravljeni i ignorisani kao dio onih koji su se suprostavili fašizmu, kao opštem zlu čovječanstva. Sve do tada oni i narod iz kojeg su iznikli su ignorisani kao subjekt i stvaraoci ravnopravnog društvenog uređenja. Izgubili su njihovi najbliži ono što im je bilo najvrednije, ali su njihovim životima izvojevali pravo naroda svog opstanka. Spasili su svoj zavičaj da ne bude otrgnut od opšte borbe za oslobođenje i da se ravnopravno tretiraju kao dio zajedničke borbe za nove društvene odnose. To su uistinu bili njihovi ideali, to je njihov prilog da njihov obespravljeni narod stekne pravi tretman učesnika zajedničke borbe, što se moglo i drugačije dogoditi. Njihovim životima ljudi njihovog zavičaja prihvaćeni su kao dio borbe protiv fašizma i kao takvi i danas nastupaju sa svim pravima, onemogućavajući njihovo anatemisanje.

Pisao je autor i priložio tekst o jednom plemenitom čovjeku koji je svoj život takođe poklonio svom narodu u Gornjem Bihoru (zavičajno iz sela Petnice). Bilo je tada pravilo života da su se kao rukovodioci jednoga kraja javljale prvenstveno ličnosti koji su bil članovi KPJ. A Muhamed Hadrović nije pripadao KPJ ali je svojim kvalitetima maksimalno poštenim odnosima prihvaćen u svom kraju kao rukovodilac. Njegovom zaslugom je brojno bratstvo Hadrovića pristupilo antifašističkoj borbi, a sa njima i njegovo selo Gornji Bihor. Nije zaslužio Mahmud Hadrović da se i njegovo prezime poslije njegove pogibije mijenja. Njegovi sugrađani dali su osnovnoj školi u Petnici njegovo ime. Ali ona ne nosi naziv kako je to stajalo u njegovom rodnom listu, u svjedodžbama za svih osam razreda u Velikoj Medresi. Sačuvan je i jedan njegov rad o epskom narodnom stvaralaštvu u njegovom zavičaju. Svugdje se on iskazivao i potpisivao kao „Hadrović“ a ne „Adrović“, što očito predstavlja krivotvorenje i pokušaj izmjene njegove ličnosti.

U prilogu se nalazi jedan pisani rad o Redžepu-Redžu Muliću. Još od rane mladosti bio je on svim svojim bićem antifašista. U prvom aktivu SKOJ-a u njegovom rodnom kraju, u pisanim izvorima, spominje se ime Redže Mulića, izrazito talentovan, zanemario je brojne mogućnosti djelovanja, a opredjelio se skoro isključivo muzici. Izrastao je kao filmski kompozitor, jedini iz ovoga kraja, a koliko se zna i među Bošnjacima Sandžaka. Spomenućemo njegovu muziku u filmu „Kapetan Leši“ a i nekei druge. Poslije njegove smrti njegovi saradnici sa televizije Priština i radio Prizren, gdje je bio jedan od pionira muzičke aktivnosti u ovim institucijama, svojim ličnim sredstvima izgradili su mu bistu i donijeli je u njegov zavičaj da se postavi na neko odgovarajuće mjesto. Ondašnji rukovodioci lokalne vlasti u Gusinju nisu dozvolili da se bista postvi na javnom mjestu, smatrajući da je Redžo Mulić bio pristalica Inform Biroa, a on je bio jedna izrazita plemenita duša boemskih karakteristika. Kad ništa nije uspjelo njegov najstariji brat Šabo Mulić odnio je bistu koju su u njegov rodni kraj donijeli njegovi saradnici muzičari i postavio je u muslimansko groblje u Gusinju. Nije bilo uobičajeno da se na muslimanskom groblju postavljaju slične biste, tim prije što je Redžo bio ateista. Muslimanima njegovog zavičaja to nije smetalo, valjda reagujući na taj način što je tadašnje rukovodstvo Gusinja sprečavalo da se bista podigne na nekom odgovarajućem mjestu kako je to Redžo svojim životnim djelom zaslužio.

U priloženim radovima o ličnostima bošnjačkog naroda nalazi se i rad pod nazivom „DŽAVID BRANI SARAJEVO“. Posvećen je Džavidu Haveriću, obućarskom radniku zavičajno iz Podgorice. Rano je Džavid ostao bez roditelja i trbuhom za kruhom zaustavio se u Sarajevu, gdje je kao opančarski radnik formirao i rukovodio sindikalnom podružnicom „URS-ovih“ sindikata na Baščaršiji. Bio je i rukovodioc KPJ u tom dijelu grada. Okupacione

35

italijanske vlasti zatvorili su ga prilikom rasturanja letaka CK KPJ o opredjeljenju na oružanu borbu 4. jula 1941. godine. Zatvoren je u ustaškom zatvoru u Belediji. Sudio mu je ustaški vojni sud. Bio je među prvim građanima Sarajeva, koji je osuđen na smrt. Bio je prvi Sarajlija sa revolucionarkom Radojkom Lakić koji je strijeljan na Vracama iznad Sarajeva. Postalo je to kasnije stratište na kojem su strijeljani hiljade drugih antifašista grada Sarajeva. Građani Sarajeva su na tom prostoru podigli monumentalni spomenik strijeljanim antifašistima na kojem su ispisana imena za oko 12.000 poginulih Sarajlija, uključujući među njima i Sarajlije koje su strijeljane i na drugim stratištima kao i poginulim borcima iz drugih krajeva koji su poginuli do 6. aprila 1945. godine prilikom oslobođenja grada. U spomen muzeju, na samom ulazu nalazila se velika fotografija Džavida Haverića. Jedna osnovna škola na Bjelavama sve do 1996. godine kao i jedna ulica u Starom gradu u Sarajevu bile su nosile njegovo ime. Građani Podgorice, u kojoj je Džavid proveo djetinjstvo i mladost sve do 1938. godine zaboravili su da Džavidovo ime spomenu makar u Zborniku poginulih boraca NOR-a i žrtava fašističkog terora. Bio je to jedan od razloga šta je autor napisao članak pod naslovom „Džavid brani Sarajevo“ i objavio ga u Podgoričkim listovima. Neka se Podgoričani bar na taj način podsjete na revolucionara Džavida Haverića, kojeg ne bi smjeli zaboraviti.

Među priloženim prilozima nalazi se i pismo Saliha Radončića u formi izvještaja koji je on pisao u Beogradu kada je već bio na bolesničkoj postelji. Prilažemo ga prvenstveno zbog toga što ovaj divni čovjek piše o vremenu i njegovim zapažanjima kada je kao jugoslovenski oficir vraćen iz zarobljeništva sa svojim karakterističnim zapažanjima kako je oktobra 1942. godine zatekao stanje u Gusinju, posebno objašnjavajući kako mu se pismeno obratio vojvoda Pavle Đurišić, zahtjevajući od njega da kao jugoslovenski oficir pređe u četnike, obećavajući mu položaj komandanta četničke brigade na sektoru prema Pljevljima, te kako je o tome Salih obavijestio organizaciju KPJ preko Jusufa Redžepagića. Nakon konsultovanja sa ondašnjim rukovodiocem KPJ Gosinje odgovorio Pavlu Đurišiću kao suradniku okupatora, izjašnjavajući se da se on kako aktivni oficir bivše jugoslovenske vojske opredjelio za borbu protiv fašizma. Iz priloženog pisma Radončića vidljivo je da je on nakon toga bio uhapšen i odveden za Drač iz čega se izvlači zaključak da je Pavle Đurišić o njegovom pismu obavijestio ondašnju italijansku komandu divizije «Venecija», u Beranama, a oni su izdali nalog okupacionim vlastima u Gusinju da Salih odmah bude zatvoren i interniran. Okružni komitet KPJ Berane objavješten je preko svog obavještajca u štabu Pavla Đurišića o ovom pismu i izdao neopozivu direktivu partijskoj organizaciji Plava i Gusinja da se Salih Radončić ubije. Znajući od ranije za pismo Đurišića i odgovor Radončića, partijska organizacija Plava i Gusinaj nije izvršila direktivu o ubistvu Radončiča. Iz pisma se dalje vidi kako je on nakon puštanja iz logora „Parto-Romano“ septembra 1943. godine imenovan za komandata Muslimansko-omladinskog partizanskog bataljona Plava i Gusinja, objašnjavajući ko su bili borci ovog bataljona. Prilikom konstituisanja 01. 10. 1943. godine, Radončić je objasnio koji su drugovi bili u štabu bataljona i kakve je zadatke ovom bataljonu tada postavilo sresko rukovodstvo KPJ u Andrijevici, koordinirajući oslobađanje Limske doline sa štabom II dalmatinske brigade, sa ciljem da se iz pozadine djeluju protiv četnika Pavla Đurišića. On prema tome u ovom pismu objašnjava svoje viđenje ondašnjeg političkog stanja u Gusinju, ko je tada rukovodio antifašističkim pokretom, te kao komandant bataljona objašnjava kako je on i zašto formiran i ko su stvarno bili njegovi učesnici, razobličujući na taj način neke pokušaje da se ti događaji drugačije objasne i bataljonu navodno prikljiče i oni koji tada nisu bili.

Među radovima autora priložen je i poseban publicistički prilog o tome kako se dogodio zločin u Plavu 9. novembra 1943. godine (Zločin u Plavu), koji je objavljen u „Pobjedi“ onda titogradskoj.

36

Rad o Radovanu Zogoviću i njegom odnosu prema skopskim medresantima takođe je sadržan među ličnostima o kojoima je autor pisao. Tu je posebno priložen i rad o narodima Skoplja u NOR-u i revoluciji 1941. godine održanom na naučnom skupu u Skoplju.

Među ličnostima posebno je priložen rad o komandantu sandžačkog odreda iz 1878. Vehbi-Mehdi Šemsikadiću u odbrani Bosne od austro-ugarske okupacije i njegovom djelovanju kao ličnosti i pljevaljskog muftije na organizovanju bošnjačkog naroda u Sandžaku.

Priložen je i jedan rad o Muhamedu ef. Hadžijahiću, kao istaknutom misliocu na razvijanju bošnjačke svijesti, bio je među rijetkim Bosancima koji su se interesovali i za plavsko-gusinjske Muslimane, ističući i neke elemente njihovog opredjeljenja i osjećanja kao pripadnika bošnjačkog naroda.

Među prilozima nalazi se i pisani govor autora koji je ovaj održao 25. jula 1975. godine prilikom otkrivanja spomenika žrtvama fašističkog terora u Plavu. Govoreći o žrtvama iz jula 1941. godine autor je podsjetio i na žrtve iz perioda februar-maj 1913. godine, osuđujući nosioce i krivce ovih zločina u jednom i u drugom vremenu na isti način, izjašnavajući se da se zločinom treba da iskazuju i podsjeća na njih bez obzira ko ih i kada činio, smatrajući da je i jedno i drugo zločin. Povodom ovog govora i osuđivanja svih zločina, bez obzira ko ih je i kada činio, ondašnje rukovodstvo Plava, koje je pismeno pozvalo autora da otvori spomenik i govori o zločinima optužilo ga je što je izjednačio zločine jednog i drugog naroda i tražio jednaku osudu. Bilo je to prvo javno spominjanje teškog zločina iz perioda februar-maj 1913. godine. Tadašnje rukovodstvo opštine Plav politički je osudilo autora Memića i putem raznih kanala optužilo ga da je negativno djelovao na bratstvo i jedinstvo među narodima, istovremeno ga optužujući za muslimanski fundamentalizam. O tome su obavješteni i organi Državne bezbjednosti u Sarajevu. Nakon informativnog razgovora i predočenja pisanog govora uvidjelo se da se autor ovog govora nije ogriješio idejama proklamovanog bratstva i jedinstva, već da je naprotiv govorio dosljedno prenoseći politička opredljenje u NOB-u. Organi bezbjednosti u Sarajevu nakon toga prestali su da progone autora. Ućutalo se i rukovodstvo u Plavu, ali je posebnim metodama pokušavalo vršiti njegovu diskreditaciju, prvenstveno među crnogorskim stanovništvom. Pokazalo se da nije bilo osnova za traženje odgovornosti autora zbog sadržaja njegovog govora, ali je njegova diskreditacija u njegovom rodnom kraju sistematski sprovođena. Poslije prestanka agresije na BiH oficir službe Državne bezbjednosti u Sarajevu koji je neposredno vidio njegov dosije predočio mu je da je taj dosije dostigao težinu od oko 5 kg. Sve je to imalo odraz na otežavanje položaja i statusa autora koji je i u takvim uslovima pisao knjige, istupao na naučnim skupovima i djelovao kao publicista, pod permanentnim psihičkim pritiskom onih koji su ga pratili sa aspekta njegove političke ispravnosti i bezbjednosnih odnosa.

Spomenućemo i nekoliko aktivnosti autora koji se nalaze u priloženim spisima. U prvom redu to se odnosi na neke polemike i reagovanja pretežno putem dnevne štampte u Sarajevu i Titogradu i posebno na naučnim skupovima.

U više navrata protiv autora pisano je, prvenstveno putem „Pobjede“ Titograd, zašto je pisao o Muslimanskom Omladinskom bataljonu Plava i Gusinja, pokušavajući da se negira postojanje takvog bataljona. To je dostiglo takav nivo i pokušaje političke diskriminacije i drugih odgovornosti. U opštinskom odboru Saveza boraca u Plavu formiran je i poseban dosje i orgnaizovano prikupljanje pismenih izjava sa ciljem da se negira postojanje takvog bataljona i autor obezvrijedi, napadajući ga da je tendenciozno izmislio naziv bataljona «Muslimanski». Prije objavljivanja spomenutog rada preko časopisa Vojno-istorijskog intituta u Beogradu, autor je pretpostavljajući da može naići na neugodnosti, predočio tu okolnost uredniku Vojno-istorijskog glasnika pukovniku Sekuliću. Sekulić je tada postavio upit da li postoji dokument o formiranju bataljona. Nakon što je autor priložio izvorni istorijski dokument, urednik

37

Sekulić je autoru saopštio približno sledeće „Postoji pravilo i naredba nadležnih vlasti da se imena jedinica iz NOR-a ne mogu mijenjati, prema shvatanjima i ukusima pojedinaca poslije završenog NOR-a“. Tom prilikom naveo je primjer Prve udarne kosovsko-metohijske narodno oslobodilačke brigade. Organi vlasti na Kosovu kasnije su i ustanovno promijenili i naziv te Pokrajine, isključujući, naziv i Metohije. Bez obzira na te ustavne promjene partizanska brigada u toku NOR-a nosila je naziv Kosovsko-metohijska i to se ne može mijenjati. Zato je insistirao da se i bataljon o kojem sam pisao i danas naziva onako kako je nazivan prilikom svog formiranja i kako to stoji u dokumetu o njegovom osnivanju. Organizovano je zatim protiv Memića čitava hajka putem Saveza boraca u Crnoj Gori. Pisano je nekoliko puta putem štampe pa i pojedinačnih pamfleta. Čak je i na naučnom skupu „Prelomni događaji NOR-a u Crnoj Gori 1943. godine" u Titogradu. jedan od članova ratnog Predsjedništva PK KPJ-a (Radomir Komatina) zahtjevao od autora da postojanje takvog bataljona ne spominje na naučnom skupu, prijeteći mu da će biti napadnut. Sve se završavalo predočavanjem izvornog dokumenta o nazivu bataljona koji se nije mogao mijenjati. Sve se to dešavalo sa težnjom da se Muslimani u Crnoj Gori ne prihvate kao narod, čak i više od 10 godina nakon što je to Ustavom SFRJ i SR Crne Gore iz 1974. godine to regulisano i Muslimani prihvaćeni kao posebni narodnosni subjekt. Na spomenutom naučnom skupu takođe je reagirano i tražena politička odgovornost zašto je u dnevni red tog Naučnog skupa prihvaćen referat pod naslovom "Politička diferencijacija među Muslimanima u Crnoj Gori u 1943. godini". Predsjedavajući Naučnog skupa, koji je istovremeno bio u pripremnom odboru i njegov orgnaizator Boško Đuričković saopštio je skupu da on preuzima odgovornost što je ovaj referat uključen u program skupa pod tim nazivom. U zborniku radova sa ovog skupa referat nije uključen u sadržaj skupa, i nije objavljen ali su objavljene diskusije nekoliko učesnika koji su kritički govorili o spomenutoj temi. Umjesto spomenutog referata objavljen je referat koji nije bio na skupu pod nazivom "Poliltička diferencija i karakteristike razvoja NOP-a u Plavu i Gusinju 1943. godine" već je pojam „Muslimani u Crnoj Gori“ sveden samo na Plav i Gusinje svakako sa drugačijim sadržajem. Tih dana održana je i proširena sjednica Predsjedništva CK SK Crne Gore. Prema onome što je povodom te sjednice i o Istorijskom institutu SR Crne Gore, direktor pomenutog Instituta dr Jovan Bojović, koji je istovremeno bio i član redakcije ovog skupa, objavio je u Istorijskim zapisima članak pod naslovom „O nacionalizmima u Crnoj Gori“, obavještavajući javnost da je na spomenutoj proširenoj sjednici CK, tema „O političkoj diferencijaciji Muslimana u Crnoj Gori" okvalifikovana kao svojevrsni nacionalizam koji obavezuje da se o Muslimanima u Crnoj Gori posebno piše. Tom prilikom kao muslimanski nacionalizam okarakterisana je i težnja da se i o Rifatu Burdžović–Tršu orgnaizuje Okrugli sto na kojem bi preživjeli Tišovi saborci govorili o Tršu i njegovom djelu, prvenstveno na Beogradskom univerzitetu, smatrajući da sve ono što je o "Tršu" napisano nije dovoljno da objasni lik i ulogu Rifata Burdžović–Trše. I to je osuđeno kao poseban nacionalizam u Crnoj Gori, a time autor Memić koji je na zahtjev nekoliko preživjelih boraca koji žive u Beogradu pokušao da organizuje spomenuti okrugli sto u Bijelom polju.

U priloženim materijalima ove se pojave objašnjavaju onako kako su tekle, lično ne prihvatajući date ocjene o navodnom muslimanskom nacionalizmu. Naprotiv to je više ličilo na netrepeljivost prema jednom narodu, kao ostatak šovinizma.

U priloženim materijalima nalazi se i „Polemika" koja je putem štampe "Pobjeda" Titograd i „Oslobođenje“ Sarajevo vođena između Veljka Drakalovića pukovnika KOS-a u penziji u Beogradu i Mustafe Memića penzionera u Sarajevu.

Skoro istovremeno jedan od novinara napisao je članak u „Oslobođenju“ Sarajevo tvrdeći da su Muslimani Plava i Gusinja navodno Albanci, Memić je reagovao tvrdeći da to nije tačno, već da većina građana ovog kraja nisu Albanci već Bošnjaci. U polemiku se uključio Veljko

38

Drakalović iz Beograda sa tvrdnjom da su Muslimani u Plavu i Gusinju Srbi. U nekoliko narednih navrata objavljeni su stavovi jednog i drugog sa različitim stavovima prema kojima je Drakulović i dalje tvrdio da su Muslimani Srbi a Memić da su oni Bošnjaci, izvorno termin "Bošnjak" još nije bio zvanično prihvaćen.

Tokom agresije na BiH Memić je našao za potrebno da se obrati i svojim sunarodnicima koji žive u Sarajevu pod naslovom „Povodom pokušaja nacionalnog odrođivanja Plavljana i Gusinjana“ smatrajući da nisu u pravu oni koji pokušavaju da negiraju njihovo nacionalno opredjeljenje, poistovjećujući ga sa plemnenskom pripadnošću, objašnjavajući kako su se ta plemena kroz istoriju formirala posebno u Kučima, gdje je početkom 17. stoljeća bilo oko 300 Muslimana sposobnih za vojsku koji su 1668. godine kako je već objašnjeno, protjerani iz Kuča kao stari Muslimani naselili se u Podgoricu, Spuž, Nikšić, Plav, Gusinje, Kolašin, Rožaje i druge krajeve, smatrajući da nije ispravno da se Muslimani Plava i Gusinja po tom osnovu tretiraju isključivo po navodnoj plemenskoj pripadnosti, već da su se i oni, kao i ostali Muslimani u Crnoj Gori nacionalno formirali kao Bošnjaci, odnosno jedno vrijeme „Muslimani u nacionalnom smislu“ (ovo obraćanje nalazi se u prilogu).

U prilogu je sadržana i polemika Memića sa Sreskim odborom SUBNOR-a u Andrijeva koji je javno putem Pobjede u Podgorici pokrenuo inicijativu da su svi oni koji su se borili oko Vukovara i koji su napadali na Duborvnik tretiraju i izjednače kao navodni borci NOR-a te da im se obezbjede beneficije kao i prvoborcima NOR-a. Autor Memić koji je tokom NOR-a bio član Sreskog komiteta KPJ u Andrijevici i sekretaru Sreskog komiteta SKOJ-a, našao se pobuđen da svojim mlađim drugovima iz NOR-a skrene pažnju da je nepravilno i neprihvatljivo da se oni koji su uništavali dva grada (Dubrovnik i Vukovar) izjednačavaju sa prvoborcima NOR-a, ističući pri tome više primjera iz njihovog kraja koji su rukovodili u NOB-u, a četnici ih pobili. Pobude Memića bile su maksimalno dobronamjerne, a reagovanja putem štampe završili su borci NOR-a iz Andrijevice prijetnjom Memiću kao svom rukovodiocu iz NOR-a da ne smije proći preko njihovog mjesta kuda vodi jedina saobraćajnica iz Sarajeva za njegov rodni kraj. Ne znam kako ti "borci" reaguju kada se oni izjednačavaju sa organizatorima NOR-a a tamnuju u Hagu i očekuju zasluženu kaznu za svoje zločine. Feljton se nalazi u prilogu ovih spisa.

U prilogu se nalaze i dva posebna reagovanja. Jedna se odnosi na polemiku Memića sa Spasojem Đakovićem jednim od sekretara KPJ u Andrijevici u kojem su zajedno radili, a potom Đaković rukovodio pokrajinskom OZNOM na Kosovu, a kada je polemika objavljivana Đaković je bio na dužnosti zamjenika Javnog tužioca SFRJ. On se kao jedan od sekretara SK KPJ u Andrijevici 1944. godine našao uvrijeđen što se u istorijskim dokumentima Istorijskog instituta Crne Gore kao Sekretar Sreskog komiteta KPJ u Andrijevici spominje Bećo Bašić, uzimajući sebi slobodu i pravo da se pismeno obrati CK SKJ-u Crne Gore i da se ime Beća Bašić tadašnjeg sekretara CK KPJ Andrijevci briše iz dokumenata smatrajući, da nije prihvatljivo da „Musliman iz Plava“ bude sekretar Sreskog komiteta u Vasojevićima "kod toliko tamošnjih Vasojevićkih intelektualaca". Kao neposredni učesnik i član tog istog komiteta pismeno sam reagovao dokumentima objašnjavajući da zahtjev Spasoja Đakovića nema historijske osnove da protivrijeći istorijskim izvorima a i mojim saznanjima kao člana tog komiteta. U svojoj knjizi „Sukobi na Kosovu“ Đaković se kao rukovodilac OZNE u toj pokrajini pokušao politički obračunati sa Fadilom Hadžićom i drugim ratnim kadrovima Albancima pokušavajući istovremeno da i Mustafu Memića pridruži toj grupaciji. Reagovao sam na takve prljave pojave i to je reagovanje sadržano u priloženim radovima. Da napomenem da je i organizacija SKBiH čiji sam bio član, kao i Udruženje boraca NOR-a na terenu Čengić Vile pokušali da pokrenu političku odgovornost protiv mene zbog pisanja Spasoja Đakovića u knjizi „Sukobi na Kosovu“. O tome sam napisao svoje mišljenje i ono je sadržano u priloženim dokumentima. U spomenutoj knjizi

39

„Sukobi na Kosovu“ Đaković je pokušao da diskredituje Muhameda Abdagića koji mu je bio partijski rukovodilac na Beogradskom univerzitetu tvrdeći kada se sreo sa Muhamedom februara 1945. godine da je smatrao kako on to piše „da je Abdagić ili pukovnik ili pokojnik“ a pošto on nije bio ni jedno ni drugo, on ga je, iz intuicije, kao tadašnji rukovodilac OZNE na Kosovu, zatvorio i pokrenuo montirani proces u kojem je Abdagića proglasio saradnikom Gestapo-a. Kada su to saznali Abdagićevi saradnici (Avdo Humno, Džemal Bijedić, Lepa Perović) reagovali su na tako nečasno ponašanje i Abdagiću ponudili da dođe u Sarajevo, dodjelili mu nacionalnu penziju i borački stan. U radovima je objašnjen ovaj slučaj kao karakterističan jer održava samovolju kojom su se ondašnji pojedinci iz OZNE služili i samovoljno ponašali.

40

VII NEKI RADOVI O SURADNJI SA ENCIKLOPEDIJOM JUGOSLAVIJE

Na kraju spomenimo još neke radove koji su sadržani među radovima koje autor, u svojstvu legatora ustupa Domu kulture u Gusinju.

Sa željom da ih putem biblioteke ovog Centra učini pristupačnim građanima svoga zavičaja, da posluže njima, eventualno i svim drugim koji bi za njih bili zainteresovani.

Tu su i nekoliko radova koji su rađeni za potrebe Enciklopedije Jugoslavije, po savjetu akademika Muhameda Filipovića, koji je u Bosni i Hercegovini radio za potrebe spomenute Enciklopedije.

Tu su posebno i segment radova koji su pisani o problematici penzionera Bosne i Hercegovine, sa aspekta položaja ove socijalne grupacije. Poslije penzionisanja 1973. godine Gradska Konferencija SSRJ-a Sarajevo čiji je član bio i autor da preuzme inicijativu za izbor Gradskog odbora penzionera, koji onda nije postojao. To je bio razlog da je autor, značajni dio svoje aktivnosti posvetio i ovoj problematici, kao član rukovodstva ove grupacije na nivo SRBiH. U tome je nastalo i angažovanje za problematiku na nivou SFRJ. U tom je orgnaizovao i savjetovanje svih gradskih odbora glavnih gradova u SFRJ kao prilog priložen je referat koji je održan na ovom skupu.

To su takjođer i radovi u kojima se autor javlja kao stalni delegat u SIZ-u PIO BiH u nenamjenskom trošenju sredstava PIO.

I na kraju tokom pripreme ovog predgovora javila se potreba da se na posebnom naučnom skupu objasni podsjećanje na 60 godina od pobjede nad fašizmom. Skup je održan u organizaciji Histrorijskog instituta Sarajevo, u prostorijama Orijentalnog instituta Sarajevo, dana 12. maja tekuće godine. Tema je glasila "Neka podsjećanja na 1945. posebno u multinacionalnim sredinama i o tendencijjama devalviranja ostvarenih tekovina".

41