Uvod u slavistiku - Predrag Piper

Predrag PiperUvod u slavistiku 1

tampano izdanjeRECENZENTImr Vera Borisenko, vii lektor Univerziteta u BeograduBogdan Gerzi, vii lektor Univerziteta u BeograduUREDNIKDimitrije DimitrijeviGLAVNI I ODGOVORNI UREDNIKdr Petar PijanoviZA IZDAVAAprof. dr Dobrosav Bjeleti, direktorISBN 86-17-06586-9

Sadraj3Sadraj

4Predgovor

4Slavistika

4Predmet slavistike

5Struktura slavistike

6Zadaci slavistike

8Slovenska filologija

9Sloveni

9Sloveni danas - kratak pregled osnovnih podataka

10Lingvistiki aspekt

10a) Slovenski jezici

12b) Slovenska pisma

13Etniki aspekt

13Konfesionalni aspekt

14Antropoloki aspekt

14Sloveni od etnikog formiranja do ranog srednjeg veka

14Najstariji istoriografski izvori o Slovenima

16Sloveni u svetlu arheolokih istraivanja

19Sloveni u svetlu lingvistikih istraivanja

19Slovenski jezici u indoevropskoj jezikoj porodici

22Balto-slovenske jezike veze

23Praslovenski jezik

25Jeziki kontakti i pozajmice u praslovenskom jeziku

26Slovenski etnonimi

30Problem prapostojbine Slovena

33Seobe Slovena

39Duhovna kultura Slovena u prethrianskom periodu

42Razvoj slovenske pismenosti

42Primanje hrianstva i poeci slovenske pismenosti

44Formiranje i razvoj slovenskih knjievnih jezika i slovenskih knjievnosti

44Junoslovenski jezici i knjievnosti

44Staroslovenski jezik

47Srpski knjievni jezik

51Slovenaki knjievni jezik

52Bugarski knjievni jezik

54Makedonski knjievni jezik

55Istonoslovenski jezici i knjievnosti

55Staroruski (opteistonoslovenski) knjievni jezik

56Ruski knjievni jezik

58Beloruski knjievni jezik

59Ukrajinski knjievni jezik

60Zapadnoslovenski jezici i knjievnosti

60Poljski knjievni jezik

61Luikosrpski knjievni jezici

62eki knjievni jezik

63Slovaki knjievni jezik

63Slovenski knjievni mikrojezici

65Bibliografska napomena

PredgovorUdbenik Uvod u slavistiku namenjen je prvenstveno studentima Katedre za slavistiku Filolokog fakulteta Univerziteta u Beogradu, koji na prvoj godini studija imaju nastavni predmet uvod u slavistiku. Udbenik je pisan prema nastavnom programu za taj predmet, a njegov prvi deo odnosi se na vei segment gradiva za koji na srpskom jeziku ne postoji posebna udbenika literatura.

Poto se o istoriji slavistike, u njenom lingvistikom delu, studenti mogu obavestiti iz knjige Milke Ivi Pravci u lingvistici, to gradivo nije obuhvaeno prvim delom Uvoda u slavistiku.

Bibliografska napomena na kraju ovog udbenika treba da olaka poetno orijentisanje u naunoj i udbenikoj slavistikoj literaturi. Podrobnije bibliografske informacije treba da budu date u planiranom drugom delu Uvoda u slavistiku.

Da ovaj udbenik bude to blii cilju sa kojim je pisan, doprineli su mr Vera Borisenko i Bogdan Terzi. Autor im za recenzentski trud i korisne predloge srdano zahvaljuje.

U fazi zavrnog oblikovanja teksta za ovo izdanje bili su dragoceni i predlozi za poboljanje pojedinih delova udbenika koje su dali prof. dr Aleksandar Mladenovi, dopisni lan SANU, i doc. dr ore Jankovi, za ta im autor i ovde zahvaljuje.

SlavistikaPredmet slavistikeIako se re slavistika nalazi u naslovima mnogih naunih radova i nazivima mnogih naunih i nastavnih ustanova, obim znaenja tog termina, menjajui se od sluaja do sluaja, pokazuje veliku raznovrsnost njegove upotrebe. U najirem i najpotpunijem znaenju slavistika je kompleks nauka o slovenskim jezicima i knjievnostima, o istoriji materijalne i duhovne kulture Slovena, kao i o njihovoj politikoj i ekonomskoj istoriji. Ukoliko se termin slavistika upotrebljava u nekom uem znaenju, njegov obim svodi se na one komponente koje su u datom sluaju bitne (lingvistike, istorijske, antropoloke i dr.). Najee se slavistika odnosi na prouavanje slovenskih jezika i knjievnosti. U najuem znaenju slavistika je nauka o slovenskim jezicima i kulturi stvorenoj na tim jezicima. U tom znaenju pojam slavistike vrlo je blizak neto starijem pojmu slovenska filologija.

Sadraj pojma slavistike esto je odreen i sredinom u kojoj se njegov termin upotrebljava. Tako se ponekad u pojedinim slovenskim sredinama slavistika (a takoe slavist/a/, slavistiki) uslovno ne odnosi na jezik i kulturu date sredine (npr. Katedra za slavistiku Univerziteta u Beogradu), koji se prouavaju i na posebnim katedrama, naunim institutima i sl. Ree se sreu obrnuti sluajevi - da se znaenje termina slavistika, slavistiki i slino vezuje prvenstveno zajedan slovenski jezik i knjievnost(i) na tom jeziku (npr. Meunarodni slavistiki centar Univerziteta u Beogradu, ija je plodna delatnost prevashodno usmerena na prouavanje srpskog jezika i knjievnosti na tom jeziku).

U osnovi termina slavistika je koren slav- slovenskog porekla sa znaenjem etnike pripadnosti. Sufiks -ist je latinskog porekla (upor.: humanista, egoista i sl.), a sufiks -ik-a je grkog porekla i nalazi se u sastavu naziva mnogih nauka (npr.: fizika, logika, gramatika). Re slavistika, sa manjim razlikama u izgovoru i pisanju, postoji u svim slovenskim jezicima:

u beloruskom - slavistiika, u srpskom, bugarskom i makedonskom - slavistika, u gornjoluikosrpskom i donjoluikosrpskom - slawistika, u poljskom - slawistyka, u ruskom - slavnovedenie, slavistika, u slovakom, slovenakom i ekom slavistika, u ukrajinskom - slavistika.

Struktura slavistikeSlavistika se donekle uslovno naziva naukom jer ona zapravo predstavlja kompleks nauka i naunih disciplina: lingvistika, nauka o knjievnosti (literaturologija), nauka o prevoenju (translatologija), istorija, folkloristika, etnografija i etnologija, pravo, ekonomija i dr. Svaka od njih bi mogla da ima i poseban naziv, dajui atribut rei slavistika, ali to je pre izuzetak nego pravilo. Tako, na primer, postoji termin lingvistika slavistika (iako nije u irokoj upotrebi), ali nije uobiajena upotreba terminolokih izraza istorijska ili arheoloka slavistika i sl. Obino se date naune oblasti imenuju opisno: istorija Slovena, istorija slovenskih knjievnosti, slovenska arheologija, slovenski folklor itd. Iako su te nauke i naune discipline meusobno komplementarne, one su istovremeno u velikoj meri i autonomne, a posmatrane ponaosob i veoma sloene: na primer, lingvistika slavistika obuhvata nauke o ruskom, ukrajinskom, poljskom, ekom i drugim slovenskim jezicima.

Svaka od slavistikih nauka i disciplina manje ili vie potpuno odraava strukturu odgovarajuih naunih istraivanja izvan slavistike. Kao to je, na primer, lingvistika nauka o jezikom univerzumu (dinamikom jedinstvu jezika i govora), o uslovima i oblicima njegovog funkcionisanja, ali i nauka o metodima i istoriji prouavanja jezika, tako je i lingvistika slavistika nauka o slovenskim jezicima i dijalektima, uzetim u celini i ponaosob, o njihovim realizacijama u konkretnim govornim situacijama i tekstovima, kao i nauka o metodima i istoriji prouavanja slovenskih jezika. Kao to strukturu lingvistike, pored opte lingvistike (koja ima za predmet jezike pojave zajednike svim prirodnim jezicima ili veini jezika), ini vei broj posebnih lingvistika, tako i strukturu lingvistike slavistike ini vie posebnih naunih grana. S obzirom na to da li se izdvajaju prema predmetu ili prema nekim eksternim svojstvima, posebne lingvistike najprirodnije se dele na dve grupe.

a) U prvu grupu spadaju lingvistike koje za predmet imaju ili prouavanje jezika u uem smislu rei, manje-vie nezavisno od razliitih spoljanjih faktora njegovog funkcionisanja (unutranja lingvistika mikrolingvistika), ili prouavanje jezika u vezi sa razliitim vanjezikim fenomenima bitnim za njegovo funkcionisanje (spoljanja lingvistika - makrolingvistika). Granica izmeu ova dva tipa lingvistika obino u praksi nije otra. Istraivanja prvog tipa dalje se dele s obzirom na to da li imaju za predmet jedan jezik (npr. srbistika) ili dva, odnosno vie jezika (npr. lingvistika slavistika), dok lingvistike drugog tipa, takoe prisutne u istraivanju slovenskih jezika, najbolje predstavljaju sociolingvistika, psiholingvistika, neurolingvistika.

Slavistika se, prema pojedinim slovenskim jezicima i knjievnostima, deli na sledee nauke: belorusistika, bohemistika, bulgaristika, makedonistika, polonistika, srbistika, kroatistika, slovakistika, slovenistika, rusistika, ukrajinistika.

Nauka o staroslovenskom jeziku ponekad se naziva paleoslavistika, nauka o luikosrpskim jezicima i knjievnostima - sorabistika, a nauka o rusinskom jeziku (jednom od slovenskih knjievnih mikro jezika) i o rusinskoj knjievnosti naziva se rusinistika.

b) U drugu grupu spadaju lingvistike za iju je prirodu relevantan ili metod ili cilj istraivanja. Postoji vie metoda koji se primenjuju u lingvistici (poreenje, matematizacija, eksperiment i dr.) i na osnovu kojih dobijaju nazive pojedine posebne lingvistike, kao to su komparativna lingvistika, kontrastivna i/ili konfrontativna lingvistika, matematika lingvistika, eksperimentalna fonetika i dr. Razume se, one su prisutne i u lingvistikoj slavistici. Najduu tradiciju ima uporedno-istorijsko prouavanje slovenskih jezika, a zatim i njihova tipologija i kontrastivni opisi savremenih slovenskih knjievnih jezika.

Sa stanovita cilja lingvistika istraivanja se globalno dele na teorijska i primenjena, to vai i za lingvistiku slavistiku; naime, prouavanja slovenskih jezika mogu biti usmerena na doprinos lingvistikoj teoriji (na materijalu slovenskih jezika) ili na primenu lingvistike teorije. Primenjena lingvistika, ili lingvistika u primeni, obino se i sa dosta razloga dovodi u vezu pre svega sa nekim konkretnim zadacima i ciljevima (nastava jezika, izrada renika, deifrovanje teksta, otklanjanje govornih mana itd.). Jedan od najveih lingvista i slavista XIX i XX veka Jan Boduen de Kurtene, koji je prvi odredio predmet i zadatke primenjene lingvistike, stavlja u prvi plan one oblike primene lingvistike koji nisu usmereni na neke praktine ciljeve i potrebe. Na primer, jedna lingvistika teorija moe biti primenjena na neku drugu lingvistiku teoriju dopunjujui je, modifikujui ili korigujui, a moe biti primenjena i izvan date naune oblasti (lingvistike), kao to je, na primer, lingvistiki strukturalizam sredinom XX veka dosta uticao na razvoj strukturalizma u antropologiji.

Na slian nain nauka o slovenskim knjievnostima odraava strukturu literaturologije uopte, donekle sa izuzetkom teorije knjievnosti koja ne moe da ima pravu paralelu u prouavanjima pojedinih nacionalnih knjievnosti iako prouavanja pojedinih slovenskih knjievnosti mogu predstavljati doprinos teoriji knjievnosti. Nauku o slovenskim knjievnostima, dakle, ine istorija knjievnosti, knjievna kritika, uporedna knjievnost i poetika (koja se prema nekim tumaenjima pribliava knjievnoj kritici u irem smislu, a prema drugim shvatanjima - teoriji knjievnosti ili ak pojmu nauke o knjievnosti u celini). Pored toga, kao to u predmet literaturologije ulaze metodologija i istorija date nauke, tako i u predmet kauke o slovenskim knjievnostima ulazi istorija prouavanja slovenskih knjievnosti.

Lingvistikoj slavistici i nauci o slovenskim knjievnostima bliska je slavistika translatologija (nauka o prevoenju). Iako je translatologija jedna od mlaih humanistikih nauka, njena slavistika grana relativno brzo se razvila u svim glavnim pravcima: prevoenje naunih i strunih tekstova, sjedne strane, i knjievnih tekstova, sa druge; a u ovom drugom sluaju poetika, istorija i kritika meuslovenskih prevoda i prevoda sa neslovenskih jezika na slovenske i sa slovenskih jezika na neslovenske. Problematika prevoenja strunih i naunih tekstova oigledno je blia lingvistici (i pojmovno-terminolokim specifinostima pojedinih nauka), dok je problematika prevoenja knjievnog teksta u najtenjoj vezi sa naukom o knjievnosti, kao i sa lingvistikom, ali je i u domenu umetnikog stvaralatva.

Jo je izrazitija interdisciplinarnost slovenske filologije kao jedne od najbitnijih komponenata slavistike (v. str. 17-20).

Zadaci slavistikeRaznovrsnost i sloenost predmeta slavistike odredile su njenu strukturu, ukupnost odnosa slinosti i specifinosti izmeu nauka i naunih disciplina koje su slavistikom obuhvaene, a zatim i njene zadatke usmeravanje naune i strune slavistike delatnosti na odreene pojave i predmete u okviru pojedinih slavistikih nauka i u okviru kulturnoistorijske uloge slavistike u savremenom drutvu.

Najoptiji nauni zadaci slavistike, kao i kod drugih humanistikih nauka, proistiu iz potrebe za to dubljim, potpunijim i svestranijim saznanjima o njenom predmetu u njegovoj istorijskoj dimenziji i u relevantnim sinhronijskim presecima, u njegovoj invarijantnoj sutini i u sklopu svih spoljanjih okolnosti kojima je taj predmet tokom itavog svog postojanja odreen i na koje je i sam vie ili manje uticao (kontakti i proimanja slovenskih sa neslovenskim jezicima, knjievnostima i kulturama, istorijski, geopolitiki, demografski i drugi inioci itd.).

U vezi s tim je i vrlo vaan civilizacijski zadatak ouvanja najboljeg to su slovenske kulture stekle i pronele kroz vekove, i svih slovenskih specifinosti bez kojih bi duhovna i materijalna kultura oveanstva bila siromanija. Iako moe izgledati da je takav zadatak neto to se samo po sebi podrazumeva, njega treba stalno imati na umu, jer je zatiranje svesti o neophodnosti briljivog odnosa prema tekovinama odreene kulture obino prvi korak ka postepenoj kulturnoj asimilaciji, odnosno akulturaciji. Istorija je sve do najnovijeg vremena puna primera kulturnih kontakata i konflikata, iza kojih esto stoje strateki ciljevi odreene ekonomske, ideoloke ili verske politike, i koji se neretko zavravaju slabljenjem ili gubljenjem kulturnog identiteta naroda koji su u takvom sukobu kulturno, ekonomski, politiki, vojno ili duhovno slabiji, a takvi porazi obino poinju gaenjem svesti o vrednostima vlastite kulture i o neophodnosti njenog negovanja i razvijanja.

Na takav zadatak prirodno se naslanja zadatak afirmacije slovenskih kultura u slovenskim, ali i u neslovenskim zemljama jer briga o ouvanju slovenskih kultura (kada ima iskljuivo oblik opisa i prouavanja) nije sama po sebi dovoljna ako se ogleda samo u delatnosti relativno uskog kruga ljudi, naunika i drugih slavistikih strunjaka, na primer profesora slovenskih jezika i knjievnosti, i ako to nije briga drutva u celini, a posebno onog njegovog dela koji vodi kulturnu politiku. Takav zadatak - afirmacija slovenskih kultura - podrazumeva i jedan ui zadatak bez kojeg se prvi ne moe uspeno ostvariti, a to je negovanje svesti o vekovnoj koegzistenciji opteg i posebnog meu slovenskim narodima, jezicima i kulturama, o sapostojanju mnogih zajednikih slovenskih osobina, a uz njih i oseanja duhovne, etnike i kulturne uzajamne slovenske bliskosti, i osobina koje su lokalne, regionalne, odnosno istorijski uslovljene, koje ukupnu sliku samo obogauju, ako se ne prenaglaavaju do stepena koji bi vodio zatiranju kulturne samosvesti i dezorijentisanosti kao prelaznoj fazi ka ukljuivanju u neki drugi etnokulturni krug. To je, dakle, zadatak negovanja razumno elastinog odnosa prema opoziciji "slovenske kulture / neslovenske kulture", odnosa koji je izvan krutog purizma, ksenofobije i odsustva oseanja za dinamiku kulturnih proimanja i obogaivanja, ali i izvan oseanja inferiornosti prema nekim agresivnijim neslovenskim kulturama i, najzad, odnosa koji se zasniva na jasnoj svesti o vrlo bogatoj istorijskoj vertikali slovenskih kultura.

Zadaci slavistike ogledaju se i u ostvarivanju niza konkretnijih drutvenih potreba (to, naravno, ne znai da su neposredni ekonomski efekti najvanije merilo znaaja neke nauke).

Jedan od takvih zadataka slavistike jeste njen doprinos unapreivanju nastave slovenskih jezika kao stranih jezika. Uporedo sa sve veim znaajem posedovanja pravovremene i potpune informacije (naune, strune, politike i dr.), i razmene informacija, znanje stranih jezika dobija sve veu vrednost u ivotu savremenog oveka. Nije manje znaajno ni to to znanje stranih jezika omoguuje razmenu kulturnih dobara uopte, a to je osnova za bolje meusobno upoznavanje i zbliavanje razliitih naroda. Od slovenskih jezika ruski jezik ima status svetskog jezika i ui se u svim slovenskim zemljama, mada ne svuda u istom obimu, to je uslovljeno i ekonomsko-politikim odnosom snaga u razliitim periodima novije istorije. Pored ruskog i drugi slovenski jezici ue se kao strani jezici (uglavnom na univerzitetima i viim kolama) ili kao nematernji jezici koji se govore u pojedinim zemljama (na primer, slovaki, rusinski ili bugarski u Jugoslaviji). Nastava stranih jezika se, s jedne strane, prirodno oslanja na pedagogiju i psihologiju, ali je, s druge strane, nezamisliva bez lingvistike, u naem sluaju bez lingvistike slavistike. Svaki progres u lingvistikoj slavistici (npr. precizniji i potpuniji opisi pojedinih jezikih pojava) prirodno se vremenom odraava na kvalitet nastave slovenskih jezika kao stranih ili nematernjih jezika.

Veoma vaan segment obrazovanja uvek je bio, a i danas je u svim drutvima koja dre do svoje kulture, nastava maternjeg jezika. Ona ima niz specifinosti u poreenju sa nastavom stranih jezika, pre svega s obzirom na to da krajnji cilj nastave maternjeg jezika nije osposobljavanje za komunikaciju na datom jeziku, pasivno razumevanje teksta ka tom jeziku ili bolje upoznavanje sa nekom stranom kulturom kojoj pripada jezik koji se ui, nego teorijsko osmiljavanje uglavnom spontano steenih jezikih znanja, razvijanje individualnih izraajnih mogunosti komunikacije na maternjem jeziku, to bolje usvajanje njegove knjievnojezike norme (izgovorne, akcenatske, oblike, pravopisne i dr.). Primenjeno na nastavu slovenskih jezika kao maternjih to znai da se svi ti i drugi njima bliski pojedinani zadaci mogu ostvarivati umnogome u zavisnosti od opteg progresa u lingvistikoj slavistici. Praktina pitanja, kao to su, na primer, pitanja da li neku srpsku re treba izgovarati na ovaj ili onaj nain, nee dobiti zadovoljavajui precizan odgovor doku odgovarajuoj grani slavistike nauke ne bude dato nauno dobro argumentovano reenje.

Savremena nastava je praktino nezamisliva bez udbenika i prirunika, a za izradu udbenika iz nekog slovenskog jezika, knjievnosti, istorije, umetnosti itd. opet je, pored poznavanja razliitih didaktikih principa i teorije udbenika, neophodno odlino nauno i struno poznavanje materije iz odgovarajue slavistike oblasti (da bi se, na primer, napisao udbenik iz jezika, neophodno je znati uestalost javljanja odreenih rei, njihovu spojivost, stilsku vrednost itd.). Dakle, i u tom pogledu jedna vana obrazovna delatnost uslovljena je aktuelnim nivoom odgovarajue slavistike oblasti, dok je, s druge strane, zadatak slavistike da, produbljujui nauna saznanja u odreenoj oblasti, radi i na iznalaenju naina izlaganja tih saznanja u najadekvatnijim udbenikim i slinim oblicima.

Renici (lingvistiki i enciklopedijski) predstavljaju poseban oblik prirunika i oblik prezentacije naunih saznanja najiroj javnosti, na ijem se usavravanju danas veoma mnogo radi. Slovenska leksikografija ima vrlo razuenu teorijsku stranu, ali i veoma konkretan i praktian zadatak - izradu to raznovrsnijih i sadrajem to bogatijih renika putem kojih bi to vie informacija o slovenskim jezicima i kulturama moglo postati pristupano najirem krugu ljudi.

Poto su individualna znanja stranih jezika znatno manja od potreba za informacijama primarno objavljenim na razliitim stranim jezicima, u savremenom svetu sve vei znaaj dobija proces prevoenja. Stoga se poslednjih decenija mnogo uradilo u oblasti teorije, tehnike, istorije i u drugim vidovima prevoenja i prevodilatva, ukljuujui svakako i slavistiku granu te problematike. Zato je i poseban zadatak slavistike da unapreivanjem prevoenja sa slovenskih jezika i na slovenske jezike (ljudskim prevoenjem, kao i mainskim, pismenim, usmenim, knjievnoumetnikim, strunim i dr.) doprinese napretku u jednom vanom obliku savremene komunikacije.

Jedno od najveih otkria u istoriji civilizacije sa veoma trajnim posledicama jeste otkrie pisma. Pismo je omoguilo da se granice jezika neslueno razmaknu i u prostoru i u vremenu. Iako jo uvek ima jezika bez pisma, tj. jezika za koje tek treba stvarati pisma, slovenski jezici imaju pismo vie od hiljadu godina, tako da pomenuti zadatak, kada je o slavistici re, otpada. Ostaju, ipak, mnogi drugi, na primer: razrada i usavravanje pravopisnih i interpunkcijskih reenja, opismenjavanje, unapreivanje kulture pismenog izraavanja, reavanje pitanja jezikog planiranja i jezike politike u vezi sa pismom (npr. upotreba irilice i latinice na srpskom govornom podruju) itd.

Postoje i mnogi drugi optiji i konkretni zadaci slavistikih nauka (npr. u oblasti kulture govora, jezika sredstava masovne komunikacije, automatske obrade informacije i raunarske lingvistike, popularizacije naunih rezultata, publicistike, dizajna, muzikologije, teatrologije, istorije umetnosti, etnografije i etnologije itd.). Oni, sasvim prirodno, ne mogu biti ovde navedeni u svojoj ukupnosti, a i za vrlo selektivni pregled vanijih meu njima trebalo bi dosta prostora. Ipak, raznovrsnost i brojnost onih zadataka slavistikih nauka koji su ovde pomenuti moe da ilustruje ne samo izuzetnu razuenost slavistike problematike nego i vrstu vezu slavistike sa slovenskim drutvima i kulturama, kao i posebno mesto koje u njima slavistici, po prirodi stvari, pripada.

Slovenska filologijaFilologija je kompleksna humanistika nauna disciplina usmerena na otkrivanje, tumaenje k opisivanje (najee starih) tekstova. Koreni filologije seu u najdalju prolost ljudske civilizacije jer je nastanak filologije vezan za postojanje pismenosti i tekstova, kao i za potrebu za njihovim tumaenjem i opisivanjem. Filologija je izrazito integrativna disciplina. Ona objedinjuje znanja iz vie nauka i naunih disciplina: iz lingvistike, literaturologije, folkloristike, tekstologije, paleografije i arhivistike, ali ta znanja u filologiji ne postoje autonomno, nego su meusobno tesno povezana zajednikom funkcijom i usmerenou na tekst. Objekat svakog filolokog istraivanja je tekst, ali predmet istraivanja teksta kao filolokog objekta moe biti razliit (npr. knjievnoistorijski, pravni, teoloki itd.) u zavisnosti od toga sa kog se stanovita taj objekat prouava i ta je cilj istraivanja.

Termin filologija sastoji se od dva korena grkog porekla, od kojih prvi fil- oznaava ljubav, a drugi -log- re, nauku, znanje. Ali za razliku od drugih termina sa korenom -log-, na primer, biologija, geologija, tehnologija i sl., gde je predmet nauke imenovan u prvom delu sloenice (biologija je nauka o ivotu itd.), sa filologijom to nije sluaj jer bi je onda trebalo shvatiti kao nauku o ljubavi, iako taj termin treba da sugerie neto drugo - ljubav prema rei (upor. i filosofija - ljubav prema mudrosti).

U vremenu - kakav je kraj XX veka - koje se odlikuje izrazitom diferencijacijom i specijalizacijom pojedinih naunih oblasti, s jedne strane, i interdisciplinarnim prouavanjima susednih ili nesusednih oblasti razliitih nauka, s druge strane, filologija se moe posmatrati ne samo kao vrlo stara nego i kao vrlo moderna humanistika disciplina. Meutim, za razliku od klasine filologije, koja je u svom zaetku bila sinkretina jer drukija nije mogla biti (dananjih humanistikih nauka tada nije bilo), savremena filologija, ukljuujui slovensku filologiju, tei da bude ne toliko sinkretina koliko sintetina, da integrie sve potrebne elemente drugih nauka u savremenom trenutku njihovog razvoja sa ciljem savremene naune obrade tekstova kao spomenika kulture. Ta optekulturna komponentna je, pored tekstocentrinosti i integrativnosti, trea vana odlika filologije.

Savremena slovenska filologija je vie nego filologija prologa veka usmerena i na tekstove novijeg vremena, ukljuujui i savremene, pre svega poetske tekstove, ulazei esto i u probleme meukulturnih uticaja i proimanja (npr. u tekstovima prevodne knjievnosti). Ona time jae nego ijedna druga slavistika disciplina povezuje vremenski, prostorno i problemski meusobno udaljene injenice u sistem vrednosti slovenske kulture kome te injenice organski pripadaju. U okviru takvih istraivanja savremena slovenska filologija dodiruje se i preplie sa nekim relativno novijim naunim granama, kao to su, na primer, lingvistika teksta (nauka o zakonitostima strukturiranja razliitih tipova tekstova i pravilima njihovog funkcionisanja), stilistika (nauka o funkcionalnoj i ekspresivnoj raslojenosti prirodnih jezika, ili o stilskoj specifinosti jezika pojedinaca, obino pisaca), translatologija i dr.

Filologija ima, pored pomenutog starijeg i jo ivog znaenja, ijedno novije, ire znaenje, u okviru kojeg se filologijom naziva kompleks humanistikih nauka koje imaju za predmet odreeni jezik i kulturu na tom jeziku. Tako shvaena slovenska filologija obuhvatala bi lingvistiku slavistiku i nauku o slovenskim knjievnostima i drugim jeziki fiksiranim oblicima slovenskih kultura, to ini zapravo glavni deo slavistike, ali neke druge njene aspekte ipak ne bi obuhvatala, na primer arheoloki, antropoloki, muzikoloki itd.

Uvod u slavistiku je univerzitetski nastavni predmet koji se predaje sa ciljem da studenti na poetku slavistikih studija steknu opta znanja o celini slavistike, o njenom predmetu, njegovoj strukturi i istoriji, kao i o strukturi slavistike i njenoj istoriji, o vanijim naunim problemima u slavistici i o osnovnoj literaturi u vezi sa njima. Pored toga, cilj uvoda U slavistiku jeste i stvaranje osnove za negovanje i afirmisanje svesti o irem kulturnom znaaju obrazovnog i naunog rada na pojedinim slovenskim jezicima i knjievnostima, to je posebno znaajno u procesu obrazovanja buduih slavista.

SloveniSloveni danas - kratak pregled osnovnih podatakaSloveni danas zauzimaju vei deo Evrope i znatan deo Azije. U Evropi su najbrojnija etnika skupina (oko 35%).

Istorija slovenskih jezika i kultura, kao to je to manje-vie sluaj i sa drugim, pre svega evropskim i indoevropskim jezicima i kulturama, moe se posmatrati i kao stalno smenjivanje i suprotstavljanje procesa integracije i procesa dezintegracije. Izdiferenciranost i bogatstvo pojavnih oblika odreene kulture vremenom mogu postajati sve izraeniji, pogotovu onda kada se razvoj pojedinih naroda i drutava iznutra i/ili spolja usmerava u tom pravcu.

Sloveni su u jezikom i kulturnom pogledu najkompaktnija etnika skupina u Evropi. Razlike izmeu pojedinih slovenskih jezika manje su nego, na primer, razlike izmeu severnih i junih nemakih dijalekata. Pored jezike bliskosti, koja je najizrazitija (uprkos velikoj otvorenosti slovenskih jezika za pozajmice iz drugih jezika), uoljiva je i srodnost duhovne i materijalne strane slovenskih kultura u mnogim aspektima: u narodnoj knjievnosti, u verovanjima i obiajima, u nonji, arhitekturi, muzici itd. Nasuprot pomenutom poreenju stoji injenica da se nemako jeziko i kulturno podruje veim delom nalazi u granicama jedne drave, dok su slovenski jezici i kulture u tom pogledu izrazito podeljeni. Uzroci takvom stanju su brojni i raznovrsni; jednim delom se nalaze izvan slovenskog sveta.

Drutva koja su nosioci odreenih kultura mogu biti prema jednim kriterijumima objedinjena, a prema nekim drugim izdiferencirana. Najuoljivija integrativna ili diferencijalna interkulturna obeleja u tesnoj su vezi sa jezikom, etnikom, konfesionalnom ili dravnom pripadnou, ali mogu biti i antropoloke ili neke druge prirode. Broj tih obeleja i njihova struktura razliiti su u razliitim tipovima kultura ili u razliitim periodima razvoja iste kulture; na jedan nain su, na primer, prisutna u vienacionalnoj i viejezikoj Rusiji, a na manje ili vie drukiji nain u Kanadi ili u Japanu.

Lingvistiki aspekta) Slovenski jeziciUprkos veoma uoljivoj srodnosti slovenskih jezika i njihovoj velikoj tipolokoj slinosti, slovenski svet je znatno izrazitije izdiferenciran brojem knjievnih (standardnih) jezika nego kvalitetom i rasponom slovenskih meudijalekatskih razlika, pogotovu ako se u tom pogledu napravi poreenje sa jezikom situacijom, na primer, u Nemakoj, Francuskoj ili paniji, gde naspram veih regionalnih jezikih razlika postoji samo po jedan knjievni jezik (u znatno uoj sferi upotrebe u Francuskoj postoji i oksitanski [ili provansalski], a u paniji katalonski). tavie, tendencije ka izdvajanju novih knjievnih jezika u slovenskom jezikom svetu seu do najnovije istorije, emu gotovo da nema paralele drugde u Evropi.

Slovenski jezici obino se dele na tri grupe i mada ta podela nije bez nedostataka, za sada je bolja od drugih koje su predlagane (v. o tome vie u odeljku o slovenskim jezicima u okviru indoevropskih). Istonoslovenska grupa obuhvata ruski jezik (159 miliona govornih predstavnika), ukrajinski (42,5 miliona) i beloruski jezik (9,3 miliona). Zapadnoslovenska grupa obuhvata poljski jezik (39 miliona), eki (10 miliona), slovaki (5 miliona) i luikosrpski jezik (oko 50 hiljada). Junoslovenska grupa obuhvata srpski jezik (njime, zajedno sa varijantama istog jezika koje danas imaju druge nazive, govori oko 17 miliona ljudi), bugarski (8,9 miliona), slovenaki (2 miliona) i makedonski jezik (1,5 milion).

Izvorni slovenski lingvonimi su, prema izloenom redosledu: russki zk, ukranska mova, belaruska mova, jzyk polski, esk jazyk (etina), slovensk jazyk (slovenina), hornjoserbina, dolnoserbska re (dolnoserbski jezik), srpski jezik {srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski, srpski ili hrvatski, srpski, hrvatski jezik), blgarski ezik, slovenski jezik (slovenina), makedonski jezik.

Iako su prema strukturi dosta slini, slovenski knjievni jezici se na vie naina meusobno razlikuju.

U pogledu broja govornih predstavnika pojedinih jezika slovenski jezici obuhvataju i tako velike jezike kao to su ruski (jedini slovenski jezik koji je po razmerama u kojima funkcionie i svetski jezik), ukrajinski ili poljski i, s druge strane, knjievne mikro jezike, kao to je, na primer, rusinski jezik u Jugoslaviji, ili jezik Gradianskih Hrvata u Austriji, ili jezik Moliskih Slovena u oblasti Molize u srednjoj Italiji itd.

U pogledu odnosa jezik - narod slovenski jezici u veini sluajeva imaju diferencijalnu funkciju jer predstavljaju specifina obeleja pojedinih slovenskih naroda.

Poljskim jezikom govori u Poljskoj, pored Poljaka, i oko sto pedeset hiljada Kauba (danas gotovo sasvim izmeanih sa Poljacima), koje neki smatraju zasebnim slovenskim narodom, dok su, prema (preovlaujuem) miljenju drugih, Kaubi danas deo poljskog naroda.

Drukiji je primer Luikih Srba. Taj slovenski narod ima dva knjievna jezika (gornjoluikosrpski i donjoluikosrpski) koji se u novijoj slavistici sa dosta osnova tretiraju i kao dve knjievne varijante istog jezika. Varijantna knjievnojezika podeljenost Luikih Srba u znatnoj meri je istorijski uslovljena njihovom konfesionalnom podeljenou (v. u knjizi odeljak o formiranju luikosrpskih knjievnih jezika).

I u pogledu varijantne izdiferenciranosti srpski knjievni jezik razlikuje se od drugih slovenskih knjievnih jezika. Ako su pre konstituisanja jugoslovenske drave, kroz skoro ceo XIX vek, najugledniji kulturni poslenici Srba i Hrvata i teili stvaranju zajednikog knjievnog jezika, od konstituisanja zajednike drave Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine (odnosno Jugoslavije, od 1928. godine) pa do najnovijeg vremena kod Hrvata je stalno jaala tendencija da se zapadna varijanta srpskohrvatskog knjievnog jezika izdvoji i da dobije status posebnog, hrvatskog knjievnog jezika, koji su pristalice takve ideje videle i kao knjievni jezik Srba u Hrvatskoj. Tome su se Srbi s razlogom protivili, videi u uskraivanju mogunosti da svoj knjievni jezik nazovu srpskim etnikim imenom pretnju svom nacionalnom identitetu (v. poseban odeljak u knjizi, posveen formiranju srpskog knjievnog jezika, str. 48-52).

Slovenski jezici meusobno se razlikuju i u pogledu kontinuiteta knjievnojezikog statusa. Najstariji slovenski knjievni jezik - staroslovenski jezik stvoren je jo u IX veku, a najmlai, makedonski i rusinski, stekli su status knjievnog (standardnog) jezika u savremenom smislu rei tek posle Drugog svetskog rata. Kontinuitet razvoja gotovo svih slovenskih knjievnih jezika bio je zbog nepovoljnih istorijskih okolnosti ometan ili ak u duem periodu i prekidan, to najmanje vai za ruski knjievni jezik. Kontinuitet razvoja pojedinog knjievnog jezika po pravilu je u manje ili vie tesnoj vezi sa kontinuitetom dravnosti odgovarajue slovenske zemlje.

Savremeni slovenski jezici su, po prirodi stvari, ivi jezici, ali u istoriji slovenskih jezika bilo je i takvih koji vie ne postoje. Pored staroslovenskog jezika (v. o njemu poseban odeljak u knjizi), koji danas postoji kao bogoslubeni jezik pravoslavnih slovenskih crkava (u tom sluaju se naziva crkvenoslovenski) pa se zato i ne moe smatrati mrtvim jezikom u pravom smislu rei, u mrtve slovenske jezike spadaju zapadnoslovenski jezici: polapski i slovinski.

Polapskim jezikom govorilo se na irokoj teritoriji izmeu donje i srednje Labe (Elbe) na zapadu i donje Odre na istoku. Od H veka Polapski Sloveni potpali su pod germansku vlast, u XVIII veku su izgubili nacionalni identitet, a uskoro zatim nestali su i poslednji ljudi koji su govorili polapski jezik. Zahvaljujui nekolicini naunika i amatera koji su posvetili izvesnu panju polapskom jeziku pre nego to je definitivno prestao da postoji, zapisani su tekstovi na tom jeziku i sastavljen mali renik, to je kasnije omoguilo njegovu gramatiku rekonstrukciju.

Slovinski jezik, prema nekim miljenjima jedan od kaupskih dijalekata (danas grupa poljskih dijalekata), kojim su govorili Pomoranski Sloveni (oko jezera Leba i Gardno u poljskom Pomorju) odrao se due - do sredine XX veka, iako su govorni predstavnici tog jezika takoe bili izloeni germanizaciji. Bolje je i potpunije opisan od polapskog jezika, a 1950. godine ak je napravljen i magnetofonski zapis govora jednog od poslednjih ivih predstavnika tog jezika.

Slovenski jezici se meusobno razlikuju i prema tome kako je tekao proces formiranja knjievnog jezika u svakom pojedinom sluaju, to se razmatra u posebnom delu Uvoda u slavistiku (v. o formiranju slovenskih knjievnih jezika, str. 45-65).

b) Slovenska pismaNajrasprostranjenije pismo u slovenskom jezikom svetu jeste irilica. irilica je izvorno slovensko pismo; nastala je na slovenskom tlu i predstavlja, uz glagoljicu, pismo najstarijeg slovenskog knjievnog jezika - staroslovenskog jezika. Od 38 slova staroslovenske irilice 24 je nastalo prema grkom ustavnom pismu. irilica je jedno od karakteristinih obeleja slovenske kulture, iako nije pismo svih Slovena. irilica je pismo ruskog, ukrajinskog, beloruskog, srpskog (ije je pismo i latinica), bugarskog, makedonskog i rusinskog jezika. Drugi slovenski jezici imaju latinika pisma. U dvadesetom veku irilica je postala pismo i mnogih neslovenskih jezika Sovjetskog Saveza, a i pismo mongolskog jezika. Najstarije slovensko pismo - glagoljica - nije ivo pismo. U Belorusiji i na slovenskom jugu regionalno i u sekundarnoj upotrebi bilo je i arapsko pismo.

Savremene slovenske irilice imaju izmeu 30 i 33 grafeme (grafema je slovo u ukupnosti svojih mogunih realizacija: isto slovo kao veliko, malo, tampano, pisano itd.), a 24 grafeme su zajednike svim slovenskim irilikim pismima: A, B, V, G, D, E, , 3, I, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, F, X, C, , . Pored navedenih zajednikih grafema pojedina slovenska pisma imaju i druge grafeme:

- beloruska irilica D, DZ, , I, , , , , , , ;

- bugarska irilica , , , , , ;

- makedonska irilica , S, J, LJ, NJ, , D;

- ruska irilica , , , , , , , , ;

- srpska irilica , J, LJ, NJ, , D;

- ukrajinska irilica , , , , , , ;

- rusinska irilica , , , , , , ;

Savremena irilika pisma nastala su od ruske irilice ustanovljene 1708. godine. Do te godine u upotrebi je bila samo crkvenoslovenska irilica, a 1708. godine, odlukom Petra I (ostvarenom od 1710) ta irilica je zamenjena novijom irilicom, tzv. graanskim pismom. Na taj nain irilica se grafemskom varijantnou (velika i mala slova, tampana i pisana slova) i oblikom nekih slova donekle pribliila latinici. Od ruskog graanskog pisma nastala su sva savremena irilika pisma, kako slovenskih, tako i neslovenskih jezika koji imaju iriliko pismo prilagoeno svojim glasovnim sistemima. Svoj dananji inventar grafema ruska irilica dobila je posle reforme 1917. godine kada su neka slova ukinuta (npr. , I, U i dr.).

Slovenske latinice nastale su od pisma latinskog jezika, iji je slovni inventar gotovo u potpunosti preuzet u slovenskim latinikim pismima, s tim to se neki glasovi, koji su manje ili vie karakteristini za slovenske jezike (veinom frikativni glasovi i afrikate, palatali ili rezultati palatalizacija), belee dodavanjem dijakritikih znakova slovima osnovnog fonda (up. srpsko , ), upotrebom digrama (up. srpsko lj, nj), variranjem osnovnog slovnog oblika (up. srpsko , poljsko , ) itd. Savremene slovenske latinice imaju izmeu 25 i 45 grafema. Svim slovenskim latinikim pismima zajednike su grafeme A, V, S, D, E, F, G, N, I, J, K, L, M, N, O, R, R, S, T, U, V, Z. U nekim jezicima samo u pisanju stranih rei, na primer vlastitih imenica, koriste se jo neke grafeme (Q, W, X, Y, i dr.).

U slovenakoj latinici postoje i grafeme , , .

U srpskoj i hrvatskoj latinici postoje i grafeme i digrami: , , , , D, , LJ, NJ.

U donjoluikosrpskoj latinici postoje i grafeme i digrami: , , , , DZ, D, , CH, , , , , W, Y, ;

U gornjoluikosrpskoj latinici postoje i grafeme i digrami: , , , DZ, , CH, , , , , , W, Y;

U poljskoj latinici postoje i grafeme i digrami: , CZ, CH, D, DZ, D, , , , RZ, SZ, , , , ,Y;

U slovakoj latinici postoje i grafeme i digrami: B, , , , DZ, D, , CH, , , , , , , Q, ,, , , W, X, Y, , ;

U ekoj latinici postoje i grafeme i digrami: B, , D', , , CH, , , , Q, , , T', , U, W, X, Y, , ;

Etniki aspektKnjievnojezika raznovrsnost slovenskog sveta umnogome odraava etniku i dravnu izdiferenciranost Slovena (o srpskom jeziku, njegovim nazivima i sociolingvistikim statusima videti poseban odeljak u knjizi). Broj pripadnika pojedinih slovenskih naroda u veini sluajeva se priblino podudara sa brojem govornih predstavnika odgovarajuih jezika. Najvei izuzetak u tom pogledu predstavlja ruski jezik. U Sovjetskom Savezu, prema podacima popisa (1979), preko 16 miliona ljudi koji nisu Rusi govorilo je ruski kao maternji jezik (podaci iz 1989. godine dati su u napomeni na strani 25), a vie miliona Rusa, Ukrajinaca i Poljaka ivi izvan Evrope, preteno u Americi i Kanadi. Oni su najveim delom i etniki integrisani u sredinu u kojoj ive, na primer kao Amerikanci, Kanaani ili Australijanci slovenskog (ruskog, poljskog, ukrajinskog itd.) porekla.

Budui statistiki podaci verovatno e se, kada je re o nacionalnoj, jezikoj i verskoj pripadnosti, i zbog politikih promena do kojih je u meuvremenu u slovenskim zemljama dolo, u nekim sluajevima znatnije razlikovati od podataka iz onih popisa stanovnitva kada su na izjanjavanje o nacionalnoj pripadnosti umnogome, posebnom politikom teinom, uticali zvanini stavovi o nacionalnom pitanju.

Pored Luikih Srba, kao slovenskog naroda koji ivi iskljuivo u neslovenskom okruenju, delovi pojedinih slovenskih naroda ive u preteno neslovenskim zemljama (npr. Srbi u Rumuniji, Maarskoj, Albaniji; Hrvati u Rumuniji, Maarskoj, Austriji; Slovenci u Maarskoj, Austriji, Italiji; Makedonci u Albaniji i Grkoj), ili u inoslovenskom okruenju (npr. Srbi u Hrvatskoj, Slovaci, Rusini, Bugari u Srbiji, Makedonci u Bugarskoj), zbog ega je, osim etnike i jezike izdiferenciranosti Slovena, vaan faktor za razumevanje razvoja slovenskih kultura i oblik njihove izmeanosti, odnosno struktura njihovog jeziko-etnikog rasporeda. U prolosti je situacija u tom pogledu za neke narode bila nepovoljnija nego danas. Svi slovenski narodi u pojedinim periodima svoje istorije iskusili su potinjenost drugim narodima i dravama ili podeljenost meu razliitim dravama (Rusija pod tatarsko-mongolskom vlau u XIII i XIV veku, Bugarska i Srbija pod turskom vlau od XIV odnosno XV do XIX veka, podele Poljske krajem XVIII veka, sudbina slovenskih naroda u Austrougarskoj monarhiji, podeljenost Luikih Srba izmeu Saksonije i Pruske itd.). Premda delovi pojedinih slovenskih naroda i danas ive izvan svojih matica, jo uvek postoje tendencije da se te slovenske matice usmeravaju ka dravnom usitnjavanju i konfrontiranju.

Konfesionalni aspektIako nijedan slovenski narod ne pripada u celini jednoj veroispovesti, verujui Sloveni su najveim delom pravoslavni (Rusi, Belorusi, Ukrajinci, Srbi, Makedonci i Bugari), a relativno manjim delom pripadnici rimokatolike, protestantske, islamske ili neke druge veroispovesti. Pouzdanijih statistikih podataka o verskoj opredeljenosti Slovena za sada nema. Broj protestanata u prolosti je bio vei nego danas (na primer, meu Poljacima, esima, Slovacima, Luikim Srbima, Slovencima) da bi zatim, posle kontrareformacije, negde manje negde vie opao, obino onoliko koliko se poveao broj predstavnika rimokatolike konfesije. U vreme potinjenosti Ukrajine katolikim zemljama (Poljskoj i Austrougarskoj) deo Ukrajinaca prihvatio je unijatstvo (za koje je, pre svega, karakteristino priznavanje papinske vrhovne crkvene vlasti, uz ouvanje pravoslavnih crkvenih obreda). Deo Junih Slovena je u vreme petovekovne potinjenosti turskoj vlasti bio prinuen da pree u islam.

Antropoloki aspektU antropolokom pogledu Sloveni se dele na etiri osnovne grupe: baltiku, crnomorsku, dinarsku i srednjovolku. Vaniji antropoloki pokazatelji su: visina, indeks glave (odnos najveeg dijametra irine i duine lobanje u poprenom preseku), rastojanje izmeu jagodinih kostiju, visina lica, profil lica i nosa, poloaj vrha nosa, profil gornje usne, boja kose i oiju, kosmatost (primarna i sekundarna) i dr. Ovde se ukratko navode samo neki od tih pokazatelja prema antropolokim istraivanjima.

Za baltiku grupu Slovena karakteristian je visok rast (oko 170 cm), relativno mali indeks glave (brahikefalija), retko srednji indeks glave (mezokefalija), relativno uzak nos, dva puta ee sa ispupenom nego sa ugnutom linijom nosnog profila, srednje razvijena kosmatost, vrlo svetla, svetla ili tamnorusa boja kose, siva ili plava boja oiju.

Za crnomorsku grupu Slovena karakteristian je nii rast u odnosu na baltiku grupu, mezokefalija, iri nos u donjem delu, vei procenat ugnute nego ispupene linije nosnog profila, razvijenija kosmatost, tamna kosa, siva, smea ili tamnosmea boja oiju.

Sloveni dinarske grupe su visokog rasta, ueg i dueg lica, obino pravog nosa, razvijene kosmatosti, smee ili umereno depigmentirane boje oiju (one duice), dok je za indeks glave karakteristina brahikefalija.

Sloveni srednjovolke grupe u proseku su nii od crnomorskih, indeks glave pokazuje mezokefaliju iako se sree i brahikefalija, donji deo nosa je iri, linija nosnog profila je ee ugnuta nego kod baltike grupe. Kosa je tamna, sekundarna kosmatost mukaraca je slabije razvijena nego kod drugih Slovena, boja oiju je obino smea ili umereno depigmentirana.

Na osnovu navedenih i drugih antropolokih pokazatelja moe se zakljuiti da su Sloveni u rasnom pogledu heterogeni, kao uostalom manje-vie svi stanovnici Evrope, to je posledica vekovnih kontakata i meanja razliitih rasnih tipova i antropolokih grupa. Navedene etiri antropoloke grupe Slovena odgovaraju, kao varijeteti, etirma rasnim tipovima: baltikom, iji su predstavnici takoe Karelci, Estonci, Letonci i dr., pontijskom ili neopontijskom, kojim su obuhvaeni neki neslovenski narodi u priobalju Crnog mora, na primer erkezi, jadranskom, u koji takoe ulaze Grci, Albanci, Rumuni, Maari, i uralskom, kojim su obuhvaeni i neki neslovenski narodi, na primer Hanti, Mansi i drugi.

Pored osnovnih postoje i prelazni tipovi i lokalne grupe kojima su obuhvaeni oni Sloveni koji ne pripadaju nijednoj od navedenih grupa. Ima miljenja da bi se iz istonoevropskih lokalnih grupa mogla izdvojiti i peta antropoloki vanija grupa sa veim brojem posebnih svojstava koja su moda supstratske prirode.

Sloveni od etnikog formiranja do ranog srednjeg vekaNajstariji istoriografski izvori o SlovenimaU istoriografskim izvorima Sloveni se pominju relativno kasno, to se moe objasniti injenicom da oni nisu mogli ostaviti svedoanstva o svojoj istoriji do velikih seoba sredinom prvog milenijuma nae ere jer nisu imali pismenost, dok je za hroniare i istoriare grkog i latinskog jezika interesantno bilo pre svega ono to se dogaalo u njihovim dravama ili u vezi sa njihovim dravama. Drugi narodi bili su zanimljivi uglavnom ako su ugroavali granice carstva, ili ako su stajali na putu proirivanja carstva, to nije bio sluaj sa Slovenima sve do velikih seoba naroda.

Postoje dve vrste najstarijih istoriografskih izvora koji se sa manje ili vie pouzdanosti odnose na Slovene. Jedni su oni u kojima se ne pominju Sloveni nego neki drugi narodi koji bi, u stvari, prema opisu mogli biti Sloveni, a drugi su oni u kojima se upotrebljava etnonim Sloveni ili neki drugi etnonim za koji se zna da se upotrebljavao za imenovanje Slovena ili nekog njihovog dela. to se prvih izvora tie, pogreno identifikovanje dalekih ili manje poznatih naroda i podvoenje manje poznatih pod ime susednog, poznatijeg naroda predstavlja lako razumljivu pojavu. Tako su antiki istoriari esto nazivali Skitima razliite narode severno od Crnog mora iako je poznato da to nisu uvek bili Skiti.

Grki istoriar Herodot (V vek p. n. e.) u etvrtoj knjizi svoje Istorije podrobno opisuje Skitiju, skitska plemena i njihove susede, govorei, pored ostalog, i o Skitima - ratarima, Neurima, Budinima i drugim plemenima. Ima pretpostavki, ali bez dovoljno argumenata, da su ti Skiti - ratari (poljoprivredna delatnost je inae bila dosta netipina za Skite) zapravo bili Sloveni, kao to ima pokuaja da se Neuri i Budini objasne nekim kasnije posvedoenim slovenskim etnonimima i toponimima.

Znatno kasnije, u I i II veku n. e. rimski i grki autori Tacit (u Germaniji), Plinije Stariji (u Prirodnoj istoriji) i Ptolomej (u Priruniku iz geografije) pominju veliki narod Veneda (Veneta) izmeu Baltikog mora i Karpata. Poto se etnonim Veneti u razliitim fonetskim i ortografskim varijantama od daleke prolosti do danas vezuje za Slovene, ili bar za deo Slovena (v. odeljak o slovenskim etnonimima), moe se rei da pomenuti izvori sadre i prva pouzdanija, iako oskudna svedoanstva o Slovenima.

Etnonim Sloveni (kao Sklaveni) prvi put pominje Pseudo-Cezarije (IV-V vek; videti: Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I). Znatno opirnije o Slovenima se govori u delu istoriara Jordanisa (VI vek) posveenom istoriji Gota. Koristei razliite izvore, izmeu ostalog i neka starija istoriografska dela koja do nas nisu dola, Jordanis je, pored ostalog, sa dosta podataka odredio granice teritorije na kojoj ive Venedi. Na jednom mestu navodi da se Venedi veinom zovu Sloveni i Anti, a na drugom da opisanu teritoriju naseljavaju narodi koji potiu od istog plemena: Venedi, Sloveni i Anti, tako da se naziv Venedi jednom pojavljuje kao optiji, a drugi put u uem znaenju. Teritorija na kojoj su iveli odreena je, prema Jordanisu, severnim obroncima Karpata, gornjim tokom Visle, rekom Prut na zapadu i Dnjeprom na istoku. Jordanis precizira i gde ive pojedini pomenuti narodi u okviru te teritorije, ali tumaenje nekih toponima koje on koristi u nauci jo uvek su sporna.

Sredinom VI veka i vizantijski istoriar Prokopije Kesarijski govori o tome da su Sloveni i Anti istog porekla, tavie da su ih ranije zvali Spori jer su iveli u "rasejanju", tj. u meusobno udaljenim naseljima, zauzimajui vei deo leve obale Istra (traki naziv za donji Dunav). On navodi i dosta podataka o njihovom nainu ivota, nainu ratovanja i o njihovim verovanjima.

Opirniji podaci o Slovenima dati su u vojnom priruniku Pseudo-Mavrikija krajem .VI i poetkom VII veka n. e., a u anonimnom delu Ravenska kosmografija (VII-VIII vek), koje je verovatno prevod grkog teksta iz V/VI ili VII veka, pominje se zemlja Skita, odakle potiu Sloveni.

Poev od VI veka Sloveni su, sudei prema sve brojnijim istoriografskim izvorima u kojima se o njima govori i prema znaaju koji su im na taj nain savremenici pridavali (opisujui njihove sukobe sa Vizantijom, sa Germanima i drugim narodima istone, jugoistone i centralne Evrope), ve imali vano mesto na evropskoj istorijskoj sceni. Meutim, istoriografski podaci koji su nam dostupni sami za sebe ne mogu da blie osvetle mnoge vane strane ivota i kulture Slovena toga vremena, a jo manje mogu da osvetle prethodne vekove njihove istorije. Zato se u rekonstrukciji najstarijih perioda slovenske istorije oslanjamo i na druge izvore i injenice: arheoloke, lingvistike, etnografske itd.

Sloveni u svetlu arheolokih istraivanjaOsnovni problem u prouavanju etnogeneze jeste nedostatak materijalnih injenica koje bi potkrepile ovu ili onu teoriju. Arheologija kao nauka o istoriji naroda, drutava i kultura prema sauvanim materijalnim injenicama ima veliku ulogu u prouavanju etnogeneze. Zato i u prouavanju najstarije istorije Slovena arheologiji pripada vano mesto. Za razliku od lingvistikih podataka, kojima esto nedostaje dovoljna prostorna i vremenska odreenost kada je o dalekoj istoriji jezika re, arheoloki materijali su u tom pogledu konkretniji i odreeniji. Meutim, jedan od glavnih problema u vezi sa arheolokim injenicama jeste u tome to ih esto ima manje nego to je potrebno da se neka teorija dovoljno dobro argumentuje takvom vrstom grae. Zbog toga savremena slavistika tei kompleksnom pristupu prouavanju problema slovenske etnogeneze, u koji su ukljuene razliite nauke, pre svega - lingvistika, arheologija, antropologija, istorija, etnografija i druge.

U arheolokim etnogenetskim teorijama vodea uloga pripada retrospektivnom metodu istraivanja, koji se sastoji u sukcesivnom praenju izvora osnovnih arheolokih kultura. Od kulture koja je nesumnjivo slovenska i koja pripada ranom srednjem veku ili kasnoantikom dobu istraivanja se usmeravaju prema daljoj prolosti, prema starinama koje su u genetskoj vezi sa ranosrednjovekovnim, odnosno kasnoantikim, a zatim prema jo starijim kulturama.

Ukupnost arheoloki posvedoenih osobina neke kulture ili karakteristinog perioda u njenom razvoju naziva se arheolokom kulturom. injenice arheoloke kulture su, na primer, stanita, grobovi, obredi, nonja, dela likovne umetnosti, orue, oruje, nakit, igrake, grnarija, tragovi ishrane (npr. ostaci itarica), kosti domaih ili divljih ivotinja blizu stanita itd. Ako arheoloke kulture obuhvataju stalne i viekratno ponovljene istovrsne spojeve osobina materijalne i duhovne kulture u vezi sa odreenim arealom tokom manje ili vie dueg perioda, ima osnova da se smatra da odgovaraju odreenim etnikim skupinama. Na osnovu takvih specifinih crta kulture, kao to su stanita, odea, obredi, obiaji, umetnost, u celini ili u pojedinostima, kao i na osnovu jezika i antropoloke strukture, srazmerno pouzdano moe se razlikovati jedna etnika formacija od druge tokom itavog vremena njihovog postojanja.

Pri izdvajanju odreenih arheolokih kultura pored etnografskih osobina uzimaju se u .obzir i obeleja koja su geografski uslovljena, ili elementi koji su u vezi sa proizvodnom delatnou ili sa drutvenim razvojem. Zato nije iskljueno da pojedine arheoloke kulture, meu njima i one koje nisu identifikovane na osnovu kompleksa obeleja nego samo preko pojedinanih kulturnih elemenata, ne odgovaraju etnikim zajednicama kojima se pripisuju.

Arheoloke kulture mogu biti monoetnike, kada je samo jedan narod nosilac odreene arheoloke kulture, ili polietnike, kada je izvesna arheoloka kultura zajednika za vie naroda, to je lako razumljivo jer je u daljoj prolosti oveanstva bilo mnogo migracija i prodiranja jedne etnike grupe ili nekoliko etnikih grupa na teritoriju drugih. Takve arheoloke kulture razlikuju se od drugih pre svega po tome to se u okviru njih sreu razliiti naini sahranjivanja, razliiti tipovi arhitekture, razliiti naini izrade grnarije i druga obeleja. Meu arheolokim kulturama koje se dovode u vezu sa Slovenima ima i monoetnikih i polietnikih.

Prema istorijskim izvorima, u vreme stvaranja prvih slovenskih drava slovenska kultura bila je dosta monolitna, a njene arheoloke granice se uglavnom poklapaju sa granicama teritorija koje su naselili Sloveni. Vrlo je uoljivo da je ta kultura prirodno izrasla iz slovenske kulture starijeg vremena - iz VI i iz VII veka. Meutim, kada se retrospektivnim metodom krene u neto dalju prolost, taj kontinuitet se ve od V veka tee prati: umesto isto slovenske kulture nalaze se ili polietnike arheoloke kulture koje imaju i slovenska obeleja, ili neslovenske kulture. Slovenska obeleja u polietnikim kulturama znaila bi da su Sloveni do VI veka n. e. esto iveli u tesnim kontaktima sa drugim narodima, delom i izmeani sa njima, ali nisu podlegli akulturaciji nego su na istorijsku scenu izali kulturno jaki i etnojeziki srazmerno kompaktni, verovatno prethodno asimilovavi neka neslovenska plemena ili njihove delove sa kojima su bili u najtenjem kontaktu.

Najiri i najstariji kulturni okvir arheoloke strane problema slovenske etnogeneze i glotogeneze predstavlja kultura polja pogrebnih urni, koja je od bronzanog doba do sredine prvog milenijuma pre Hrista postojala u veem delu Evrope, obuhvatajui prostor od gornjeg toka Loare, Sene i Rajne na zapadu do Visle, Buga i gornjeg Dnjepra na istoku, od ua Odre na severu do krajnjeg juga Apeninskog poluostrva, zahvatajui srednji i severozapadni deo Balkanskog poluostrva. Kultura polja pogrebnih urni, koja je postojala na tom irokom prostoru, predstavljala je osnovu za kasniji razvoj prakeltske, praitalske, pragermanske, ilirske i, vrlo verovatno, nekih drugih etnikih kultura, zbog ega se u novijoj arheologiji poistoveuje sa staroevropskom kulturnom i jezikom zajednicom, kojom je bio obuhvaen znatan deo Indoevropljana.

Kulturi polja pogrebnih urni pripadala je luika kultura (arheoloke kulture esto dobijaju nazive prema mestima gde su otkrivene, u ovom sluaju to su slovenske Luice, u istonoj Nemakoj). Ona se u poslednjim vekovima drugog i tokom prve polovine prvog milenijuma pre Hrista prostirala izmeu gornje Labe na zapadu, Visle na istoku i oblasti severno od srednjeg Podunavlja. Iako je pripisivana i Keltima, i Germanima, i Slovenima, i Ilirima, i drugim narodima, njena pripadnost nije pouzdano i jednoznano utvrena, ali je izvesno da mlae arheoloke kulture koje nesumnjivo pripadaju tim narodima nemaju osobine koje bi svedoile o njihovoj direktnoj genetskoj vezi sa luikom kulturom. Luika plemena su bila sedelaka i bavila su se zemljoradnjom, stoarstvom, metalurgijom i izradom orua, preradom vune, grnarstvom. Luika keramika, raena rukom, odlikuje se velikom raznovrsnou oblika i ukrasa. Osnovni nain sahranjivanja bio je spaljivanje pokojnika. U starijem periodu luike kulture plemena su ivela u neutvrenim naseljima, ali se kasnije, u prvom milenijumu pre Hrista naselja utvruju ogradama i rovovima, zbog uestale opasnosti od napada neprijateljskih plemena, to je vremenom dovelo i do nestanka luike kulture.

Severozapadno od oblasti luike kulture prostirala se oblast pomorske kulture, iji su nosioci, pretpostavlja se, govorili perifernim baltikim dijalektom. Osnova razvoja pomorske kulture bila je, verovatno, trgovina ilibarom, za kojim je vladalo interesovanje, posebno u starim mediteranskim civilizacijama. Predstavnici pomorske kulture iveli su u naseljima bez utvrenja, u nadzemnim stanitima ili u zemunicama. Za njih je karakteristina runo raena grnarija crne ili crvene boje sa drukijim ukrasima od luikih (npr. are u obliku jele), sahranjivanje spaljivanjem i ostavljanjem pepela u posude ili posebne urne, ije je karakteristino likovno obeleje lice (zbog ega se pomorska kultura naziva i kulturom urni sa licem). U junim oblastima pomorske kulture urne su ostavljane pod velikim zvonastim posudama.

Ni luika ni pomorska kultura ne smatraju se dokazano slovenskim kulturama jer za takvu pretpostavku u njima nisu naene dovoljno ubedljive arheoloke potvrde. S druge strane, gledano isto arheoloki, nema razloga da se istovremene kulture Podunavlja ne pripiu precima Slovena.

Umnogome pod uticajem migracija plemena pomorske kulture u oblast luike kulture, na teritoriji izmeu Visle i Odre formirala se kultura zvonastih pogrebnih posuda (od V do II veka pre Hrista). U toj kulturi utvrene su osobine koje je povezuju sa kasnijim slovenskim kulturama. Njen poetak vremenski se priblino podudara sa periodom (sredina prvog milenijuma pre Hrista) za koji mnogi naunici vezuju postojanje slovenskog etnosa kao sasvim izvesnu injenicu, a prostorno se kultura zvonastih pogrebnih posuda priblino podudara sa teritorijom velikopoljskih govora, koji, kako se smatra, dosta dosledno odraavaju fonoloke osobine praslovenskog jezika. Rekonstruisana praslovenska leksika (geografska terminologija, nazivi drvea, nazivi riba, odsustvo rei vezanih za more i pomorstvo itd.) takoe ne protivurei realijama koje nalazimo, ili za koje se pretpostavlja da su postojale na teritoriji kulture zvonastih pogrebnih posuda, mada, s druge strane, sve te injenice ipak nisu dovoljne da se izvue sasvim odreeni zakljuak o tome da je kultura zvonastih pogrebnih posuda bila iskljuivo ili prevashodno slovenska, niti da se granice najstarije slovenske postojbine potpuno ili preteno podudaraju samo sa granicama oblasti date arheoloke kulture. Istovremeno se zapaa podudarnost arheolokih i lingvistikih injenica i u pogledu utvrenih kontakata kulture zvonastih pogrebnih posuda sa drugim kulturama, iji su nosioci pre svega Balti (pomorska kultura), ali i Germani i Kelti, kao i u pogledu utvrenih jezikih kontakata praslovenskog sa drugim jezicima, opet u prvom redu sa baltikim, ali i keltskim, germanskim, italskim, balkanskim (ilirskim i trakim) i iranskim. Mnogi aspekti tih veza jo nisu iscrpno ispitani, kao, na primer, arheoloke i lingvistike konsekvence keltskog prodora u centralnu Evropu, upravo od IV veka pre Hrista, to se vremenski priblino podudara sa pretpostavljenim formiranjem slovenskog etnosa i kulture zvonastih pogrebnih posuda (iako i stepen povezanosti poslednje dve injenice jo treba utvrivati). U vezi s tim moe biti i sudbina nekih kasnijih severnih rimskih provincija koje su Kelti u IV veku pre Hrista razorili (npr. sudbina plemena Veneta i stanovnitva provincije Norik), a iji se nazivi dovode u vezu sa Slovenima i ija se moguna severnoilirska pripadnost dovodi u vezu sa ilirskom komponentom u kulturi zvonastih pogrebnih posuda, kao to jo nisu dovoljno rasvetljene ni posledice keltskog (samo keltskog?) naseljavanja dananjeg ljonska i Male Poljske, uoene veze izmeu keltske i zapadnoslovenske hramovne arhitekture i dr.

Na teritoriji kulture zvonastih pogrebnih posuda, i najverovatnije kao nastavak te kulture, formira se krajem II veka pre Hrista pevorska kultura (nazvana tako prema gradu Pevorsku u jugoistonoj Poljskoj), koja je trajala do V veka nae ere. Granice te kulture vremenom su se menjale: od srednje Labe, u ranijem periodu, kasnije od Odre - do gornje Tise i gornjeg Dnjestra. Naselja pevorske kulture su veih razmera i obino nisu utvrena. Pogrebni obred sastoji se u spaljivanju, ali se pepeo obino nije stavljao u urnu nego se sputao direktno u grob. Novo je i to to se u grobovima nalazi i oruje (npr. maevi, sekire, strele, delovi titova itd., to je netipino za kasnije slovenske arheoloke kulture i dovodi se u vezu sa Germanima), zatim mamuze, ritualno razbijeni sudovi, kosti ptica, a nov je i obiaj da se grob probije orujem ili nekim drugim iljatim predmetom. Grnarija je u starijem periodu pevorske kulture vrlo slina pomorskoj ili onoj iz kulture zvonastih pogrebnih posuda, ali se uporedo sa runom izradom grnarije u mlaoj fazi pevorske kulture upotrebljava i vitlo, a oblici posuda i ukrasi na njima esto se razlikuju od odgovarajuih elemenata i prethodnih i potonjih kultura. Stanita su, po pravilu, bila nadzemna, sa stubovima, ali i poluzemunice, a nain privreivanja slian kao u kulturi zvonastih pogrebnih posuda. Pevorska kultura se smatra jednim delom, prirodnim nastavkom kulture zvonastih pogrebnih posuda, sa primetnim elementima nekih drugih kultura, najvie onih koje se pripisuju Germanima, ali i latenske (keltske) i kulture rimskih provincija. Neka obeleja te kulture (npr. spaljivanje posmrtnih ostataka, poljoprivreda, poluzemunice i dr.) mogla bi da znae da su njeni nosioci bili Sloveni, dok bi drukija obeleja govorila o prodoru neslovenskih plemena na tu teritoriju i o polietninosti pevorske kulture. U savremenoj arheologiji miljenja o tom pitanju jo su dosta razliita. Neki smatraju da je pevorska kultura slovenska, sa prisustvom nekih drugih etnikih elemenata (germanskih), drugi - da je slovenska i germanska, a trei da je ta kultura iskljuivo germanska. Ruski arheolog V. V. Sedov, prouavajui grobne inventare, doao je do zakljuka da je zapadna strana pevorske kulture bila preteno germanska, a njena istona strana preteno slovenska.

U veem periodu postojanja pevorske kulture (tanije od kraja veka pre Hrista do kraja P veka nae ere), istovremeno s njom postojala je u oblasti Polesja, juno od reke Pripet i na zapad od srednjeg Dnjepra zarubinjecka kultura (prema ukrajinskom gradiu Zarubinjci), koja se, prema keramici i nekim drugim elementima, takoe naslanja na kulturu zvonastih pogrebnih posuda. Za zarubinjecku kulturu karakteristina su manja naselja, obino na obalama reka, ponekad i na uzvienjima, sahranjivanje spaljivanjem pokojnika i ostavljanjem pepela esto u urnama, kao i inije i pehari specifinih oblika, zapone (fibule) i dr.

Od II do V veka nae ere zarubinjecku kulturu zamenjuju ernjahovska kultura i kijevska kultura. ernjahovska kultura razvijala se u prostranoj oblasti koja se samo delimino podudarala sa zarubinjeckom kulturom, a zahvatala je prostor od Karpata na zapadu do desnih pritoka reke Donjec na istoku, i od srednjeg toka Dnjepra na severu do Crnog mora na jugu. Kijevska kultura obuhvatala je oblast severnog dela srednjeg Podnjeprovlja i juni deo gornjeg Podnjeprovlja i toka reke Desne. Pored slinosti sa zarubinjeckom ernjahovska kultura pokazuje uticaj pevorske kulture, ali i iranske i trake elemente. Za ernjahovsku kulturu karakteristina su neutvrena naselja, ira primena gvozdenog orua, poljoprivredna proizvodnja, sahranjivanje spaljivanjem (sa pepelom u urnama), ali, pre svega, skeletno sahranjivanje, to je tipino za Germane i Sarmate, kao i izrada grnarije visokog kvaliteta na vitlu (to posue je po obliku veoma slino posuu iz pevorske kulture).

U vanije arheoloke kulture kasnoantikog doba, koje su mogle biti i slovenske, spada i kultura karpatskih kurgana (od do V veka nae ere). Smatra se da je ta kultura bila slovensko-dakogetska ili dakogetska. Prostirala se izmeu obronaka Karpata, Dnjestra i gornjeg Pruta.

Novija slovenska arheologija sve izriitije postavlja pitanje o slovenskim kulturama kasnoantikog doba u jugoistonoj Panoniji (. Jankovi). Pored dosadanjih arheolokih otkria o kasnoantikom dobu Banata i Bake, koja verovatno nisu konana, na to upuuju i istorijski izvori, pre svega podatak Pseudo-Cezarija (IV-V v. n. e.) po kome uz Dunav ive divlji Sklaveni i pitomi Podunavci - Fisonci. A u Priskovom opisu puta Atili govori se o narodu koji koristi amce izdubljene u deblu, pije medovinu i pie od jema, jede proso, a govori jezik koji nije ni germanski ni hunski, to se slae sa drugim istorijskim opisima Slovena, a teko bi se moglo pripisati nekom drugom poznatom narodu toga vremena.

Arheoloka kultura koja je nesumnjivo monoetnika i slovenska jeste praka kultura, koja je postojala u VI i VII veku. Ona je nastala na osnovama pozne pevorske, ernjahovske, kijevske i nekoliko manjih kultura koje su bile razorene u hunskoj najezdi krajem IV veka i u V veku. Praka kultura se prostirala od Labe na zapadu do Dnjepra na istoku, tj. obuhvatala je iru oblast od prapostojbine Slovena jer vremenski jednim delom pripada i periodu slovenskih seoba.

Iako savremena arheologija oigledno nije u stanju da sama rei problem slovenske etnogeneze, ona ipak otklanja mnoge nedoumice koje bi postojale, kada se arheoloke injenice i teorije ne bi uzimale u obzir. Ukratko, injenica da su najvanija etnografska obeleja slovenskih kultura od V do VII veka (grnarija, pogrebni obred, arhitektura i dr.) u genetskoj vezi sa pevorskom i ernjahovskom kulturom (koje nisu bile samo slovenske), ije su granice relativno dobro odreene u prostoru, a i u vremenu, nesumnjivo je znaajna za izotravanje slike o teritoriji prapostojbine Slovena u ovom ili onom periodu njihove najstarije istorije. Saznanja do kojih se u arheologiji dolo o strukturi polietnikih kultura sa pretpostavljenom slovenskom komponentom pomau da se bolje rekonstruie sam poetak slovenske etnogeneze, njegova prva etapa i elementi koji su u njemu mogli uestvovati. Uprkos brojnim rezultatima pred slovenskom arheologijom ima jo nedovoljno ispitanih podruja i zadataka koje tek treba obraditi, pa stoga budua istraivanja problema slovenske etnogeneze mogu dobiti vane podsticaje i rezultate upravo sa podruja slovenske arheologije.

Sloveni u svetlu lingvistikih istraivanjaSlovenski jezici u indoevropskoj jezikoj porodiciSlovenski jezici pripadaju indoevropskoj jezikoj porodici, tj. nalaze se u odnosu blie ili dalje srodnosti sa drugim jezicima te porodice. Izraz jezika srodnost (kao i jezika porodica i sl.) predstavlja prozranu terminoloku metaforu, jer u pravom smislu rei u odnosu srodnosti mogu biti samo pojavni oblici sveta ive prirode. Srodnima se nazivaju jezici koji su nastali divergentnim razvojem izvesnog starijeg jezika i/ili meanjem jezika (tada je novi jezik u odnosu srodnosti prema jezicima od kojih je nastao i prema drugim jezicima koji su se iz njih eventualno razvili).

Srodni jezici imaju manje ili vie zajednikih osobina koje su posledica njihovog zajednikog porekla. Na toj injenici zasniva se genealoka klasifikacija jezika (klasifikacija prema srodnosti, odnosno prema jezikim porodicama i srodnim grupama). Ali jezici mogu imati zajednikih osobina i kada nisu u odnosu srodnosti. Na toj injenici zasniva se tipoloka klasifikacija jezika. U tipolokom pogledu slovenski jezici spadaju u flektivne jezike jer gramatika znaenja velikim delom iskazuju sistemom nastavaka, tj. fleksijom, ali se u njima ponekad sreu i osobine nekih drugih jezikih tipova. Slinosti izmeu dva ili vie jezika mogu biti posledica dugotrajnih jezikih kontakata srodnih ili nesrodnih jezika, u kojima su jezici uticali jedni na druge i izgradili izvestan broj zajednikih obeleja. Na toj injenici zasniva se arealna klasifikacija jezika, odnosno grupisanje jezika u jezike saveze ili jezike lige. Jedan od poznatijih jezikih saveza je balkanski jeziki savez, u koji ulaze grki, bugarski, makedonski, rumunski, albanski, a prema nekim osobinama i srpski posebno njegovi torlaki dijalekti (balkanizmi su, na primer, konstrukcija da + irezen umesto infinitiva, obrazovanje futura pomou glagola sa znaenjem hteti", zameniki posesivni dativ, npr. majka nam je dobro, prefiksalni komparativ i superlativ, npr. u bugarskom jeziku, hubav, po-hubav, naj-hubav itd.).

Indoevropski jezici predstavljaju jednu od najveih jezikih porodica. Nju ine:

- indijska grupa, koja obuhvata staroindijski ili vedski jezik (mrtav jezik) i ive jezike: sanskrit (iz IV veka p. n. e., danas ivi uglavnom u knjievnosti), hindi, urdu, bengali, pendabi, romski (ciganski) i dr.;

- iranska grupa, koja obuhvata mrtve jezike staropersijski i avestijski, i ive jezike: persijski, kurdski, tadiki, avganistanski i dr.;

- germanska grupa, koja obuhvata istonogermanske jezike (gotski, vandalski i burgundski - sva tri su mrtvi jezici), severnogermanske (vedski, danski, norveki, islandski, farerski) i zapadnogermanske jezike (engleski, nemaki, holandski, flamanski, afrikaans, jidi);

- italska grupa, koja obuhvata nekoliko mrtvih jezika - latinski, oskijski, umbrijski, dalmatski i dr. (latinski je ipak iv kao jezik rimokatolike crkve i dravni jezik Vatikana), i ive jezike, koji su se razvili iz vulgarnog (narodnog) latinskog: panski, katalonski, portugalski, francuski, oksitanski (provansalski), italijanski, sardinijski, retoromanski, rumunski, moldavski i dr.;

- keltska grupa, koja obuhvata galski (mrtav jezik), kornvalski (mrtav jezik), bretonski, velki, irski, kotski i dr.;

- slovenska grupa, koja obuhvata zapadnoslovenske jezike: polapski (mrtav jezik), poljski, luikosrpski, eki, slovaki; istonoslovenske jezike: ruski, beloruski, ukrajinski; junoslovenske jezike: staroslovenski (mrtav jezik), srpski/hrvatski, slovenaki, makedonski, bugarski; pored toga, postoji i nekoliko slovenskih knjievnih mikro jezika: rusinski, moliski, gradianskohrvatski i dr.;

- baltika grupa, koja obuhvata mrtve jezike - pruski, jatvjaki, goljadski; i ive jezike litavski i letonski;

- grka grupa, koja obuhvata starogrki sa njegovim dijalektima, srednjogrki i novogrki;

- anadolijska grupa, koja obuhvata mrtve jezike hetitski, luvijski, likijski, lidijski i dr.;

- toharska grupa, koja obuhvata mrtve jezike toharski A i toharski B;

- jermenski jezik;

- albanski jezik;

- traki (mrtav jezik);

- frigijski (mrtav jezik);

- ilirski (mrtav jezik) i- venetski (mrtav jezik).

Kao to se donekle moe videti iz izloenog kratkog pregleda, pojedini indoevropski jezici se meusobno znatno razlikuju i brojem jezika u pojedinim grupama, i time da li su u pitanju ivi ili mrtvi jezici, ali se razlikuju i prema nizu drugih obeleja, na primer prema tome koliko su dobro posvedoeni ili rekonstruisani pojedini mrtvi indoevropski jezici, odnosno koliko su stari najstariji poznati pisani spomenici pojedinih indoevropskih jezika. Razlikuju se, takoe, prema manjem ili veem stepenu srodnosti izmeu pojedinih jezika ili pojedinih grupa jezika u okviru indoevropske porodice i prema nizu drugih obeleja.

Za uporednu gramatiku indoevropskih jezika posebno su znaajni oni jezici koji imaju stare pisane spomenike. Manji deo indoevropskih jezika ima sauvane spomenike koji su nastali pre nove ere. To su vedski staroindijski (jezik bramanskih sakralnih tekstova Veda iz treeg milenijuma p. n. e.), sanskrit (knjievno obraeni staroindijski jezik iz IV veka p. n. e.), staropersijski (iz VII veka p. n, e.), avestijski (jezik svetih knjiga Avesta, VIII vek p. n. e.), grki (od VII veka p. n. e.), latinski (od VII veka p. n. e.), hetitski (spomenici iz perioda od XIX do XIII veka p. n. e) i dr.

Najstariji sauvani gotski tekstovi su iz IV veka n. e., toharski izmeu VI i IX veka n. e., staroslovenski iz H veka n. e., albanski iz XV, a starolitavski iz XVI veka n. e.

Vie indoevropskih jezika je slabo posvedoeno, uglavnom u onomastici - u vlastitim imenicama (traki, frigijski, ilirski, venetski i dr.), a moguno je da je bilo i indoevropskih jezika od kojih nije ostalo ni pomena. Osim toga, ima jezika, u koje neki lingvisti ubrajaju i poslednje ovde pomenute jezike, ili neke slabije posvedoene i prouene jezike anadolijske grupe, za koje se ne moe sasvim pouzdano tvrditi da su pripadali indoevropskoj jezikoj porodici.

U drugoj polovini naega veka formulisana je nostratika teorija (V. M. Iljia-Svitia i drugih lingvista), prema kojoj postoji dalja srodnost izmeu indoevropskih jezika i semito-hamitskih jezika, kao i jo nekih jezika crnomorskog bazena. Nostratika teorija nije ire prihvaena u savremenim uporednoistorijskim prouavanjima jezika.

U svakom sluaju, iako posredno, ta nas teorija na nov nain pribliava problemu jezike monogeneze ili poligeneze (nastanku jezika na jednom mestu, ili na vie mesta na Zemlji, bez meusobne zavisnosti). Premda nauka danas ne raspolae dokazima koji bi nesumnjivo potvrivali jeziku monogenezu, injenica je da se broj lingvistici poznatih jezikih porodica stalno smanjuje njihovim ukrupnjavanjem, zahvaljujui otkriima o srodnosti izmeu jezikih porodica za koje se ranije smatralo da nisu ni u kakvoj genealokoj vezi (naroito u Africi i Junoj Americi), a ima i antropologa koji doputaju mogunost jezike monogeneze. U savremenoj lingvistici obino se izdvaja dvadesetak jezikih porodica: indoevropska, semitsko-hamitska, uralsko-altajska, kavkaska, turkijska, mongolska, tungusko-mandurska, dravidska, kinesko-tibetska, kmerska i dr., ukljuujui jezike izvan porodica, kao to su baskijski ili japanski, ili porodice koje nisu izdvojene iskljuivo prema srodnosti nego manje ili vie i prema geografskom kriterijumu (npr. jezici Australije i Okeanije).

Nasuprot pitanju da li su indoevropski jezici u odnosu srodnosti sa nekom drugom jezikom porodicom stoji pitanje stepena jezike homogenosti ili heterogenosti praindoevropskog jezika. Istraivanja u oblasti uporedne gramatike indoevropskih jezika pokazala su da postoje pojedine grupe indoevropskih jezika koji imaju vei broj zajednikih osobina (npr. indijska i iranska grupa), kao i to da su praindoevropski dijalekti na najirem planu bili podeljeni u dve velike celine, koje su uslovno nazvane kentumskom i satemskom grupom jezika (prema nazivu za broj 100 u latinskom /centum/, kao predstavniku kentumske grupe, i avestijskom /satm/, kao predstavniku satemske grupe). Kentumski jezici (grki, italski, keltski, germanski, toharski, hetitski, ilirski) sauvali su jedan tip velarnih konsonanata nepromenjen (k, g), dok su u satemskim jezicima (indijski, iranski, jermenski, traki, albanski, baltiki, slovenski) ti glasovi preli u piskave ili utave (s, z; , ). Razume se, to se ne odnosi na savremene jezike nego na starija posvedoena jezika stanja (npr. u savremenom italijanskom ili u savremenom francuskom jeziku rei za broj 100, koje su postale od latinskog centum, izgovaraju se sa inicijalnom afrikatom /it. cento/, odnosno sa frikativnim konsonantom /fr. cent/ kao da su u pitanju jezici satemske grupe). Ova podela indoevropskih jezika uglavnom se podudara sa geografskom distribucijom navedenih jezika na zapadni i istoni deo indoevropskog jezikog prostora, sa izuzetkom toharskog jezika - koji bi se kao kentumski morao nai na zapadu, a njegovi spomenici su naeni u Turkestanu, dakle na istoku, kao i hetitskog jezika sa spomenicima iz Male Azije. Novija istraivanja unose u ovu globalnu podelu indoevropskih jezika izvesne korekcije, alije u celini ne opovrgavaju.

Balto-slovenske jezike vezeGrupe jezika koje ine indoevropsku jeziku porodicu nalaze se u odnosima vee ili manje genetske, tipoloke, arealne ili funkcionalne povezanosti. Indijski i iranski jezici, na primer, imaju mnogo osobina koje su samo njima zajednike, zbog ega se govori i o indoiranskim jezicima. Slino je, iako manje izrazito nego u prethodnom sluaju, sa italskim i keltskim jezicima. Najveu slinost u okviru indoevropskih pokazuju slovenski i baltiki (tj. baltski) jezici. U baltike jezike spadaju ivi istonobaltiki jezici litavski i letonski i mrtvi zapadnobaltiki jezici:

goljadski, jatvjaki i pruski (koji se govorio due nego prethodna dva - do XVIII veka). U balto-slovenske jezike crte ubrajaju se, na primer, uproavanje udvojenih suglasnika, izjednaavanje labiovelarnih suglasnika sa velarima, upotreba instrumentala u imenskom delu predikata, upotreba genitiva u konstrukcijama sa negacijom, i vie drugih fonetskih, morfolokih, sintaksikih i leksikih paralela, na primer: litavski galv, gurklys, vilkas, praslovenski *golva, *grdlo, *vlk (srp. glava, grlo, vuk) itd. Na osnovu vie jezikih crta koje su utvrene kao zajednike za baltike i slovenske jezike poznati nemaki indoevropeista prologa veka August lajher, tvorac teorije jezikog rodoslovnog stabla i predstavnik biolokog naturalizma u lingvistici, izneo Je tezu da je posle raspada indoevropske jezike zajednice postojao period balto-slovenskog jezika, koji nazivaju i balto-slovenskim jezikim jedinstvom. Mnogi lingvisti XIX i XX veka (F. F. Fortunatov, A. A. ahmatov, J. Rozvadovski, J Otrembski, R. Trautman i dr.) prihvatili su tu tezu i razvijali je, osnaujui je novom argumentacijom ili korigujui u nekim pojedinostima ranije iznetu argumentaciju.

Suprotno miljenje zastupao je francuski indevropeista i slavista Antoan Meje, a za njim i niz drugih lingvista (J. Endzelin, A. Zen, . Bonfante, A. Vajan i dr.). Prema Mejeu i lingvistima slinih pogleda na balto-slovenske jezike odnose, balto-slovenske veze i slinosti su prvenstveno posledica meujezikih kontakata i paralelnog razvoja odreenih pojava u baltikim i slovenskim jezicima.

Elastiniju varijantu ideje o balto-slovenskom jeziku ili o balto-slovenskom jezikom jedinstvu, koja pored mnogih slinosti uzima u obzir i brojne krupne razlike, predstavlja teorija o balto-slovenskoj jezikoj zajednici, ija je sutina u tome da su praslovenski i prabaltiki kao susedni jezici i posebne grane iste indoevropske jezike porodice tokom dugog postojanja u neposrednom kontaktu razvili kompleks zajednikih osobina. U novijim istraivanjima istie se, takoe, da izmeu samih baltikih jezika postoje uoljive razlike u odnosu prema slovenskim jezicima, pri emu se zapadnobaltiki jezici vide kao jezici unekoliko prelazne prirode, poto ih jedne osobine zbliavaju sa istonobaltikim jezicima, a druge sa praslovenskim jezikom.

Problem balto-slovenskih jezikih odnosa jo uvek nije dobio opteprihvaeno reenje u indoevropeistici i slavistici, ali se esto i s razlogom istie da balto-slovenske jezike slinosti i podudarnosti, pored toga to mogu biti genetske ili arealne prirode (posledica starijih ili novijih balto-slovenskih jezikih kontakata), mogu biti i posledica nezavisnog paralelnog razvoja nekih strukturno slinih pojava v baltikoj i slovenskoj grupi jezika. Iako se naelno u tom pogledu miljenja uglavnom slau, razlike nastaju onda kada se pojedinim od navedenih faktora daje prioritet (jer svi nisu od istog znaaja za pitanje balto-slovenskih jezikih odnosa).

Prema novijim istraivanjima ovoga problema, protoslovenski jeziki savez (koji je bio u kontaktu sa nekim protobaltikim dijalektima, a verovatno odreen i nekim balkanskim, na primer ilirskim i trakim, zatim germanskim i drugim elementima) prerastao je u praslovenski jezik, dok se dijalekatska izdiferenciranost protoslovenskog donekle sauvala na baltikoj periferiji, da bi se posle pribliavanja praslovenskog skitskom (zapadnoiranskom jeziku) sredinom I milenijuma pre Hrista praslovenski jezik sasvim odvojio od starih baltikih dijalekata. Meutim, kontakti Slovena sa Baltima, sudei po rezultatima arheolokih istraivanja, nisu bili prekinuti. Neka slovenska plemena stvarala su sa Baltima plemenske saveze. Prema podacima hidronimije (lingvistika disciplina o nazivima voda), nosioci te kulture (moinske arheoloke kulture) govorili su zapadnobaltikim jezikom. Od druge polovine I milenijuma nae ere, kada se Istoni Sloveni dravno organizuju i jaaju, poinje intenzivna slovenizacija stanovnitva koje je govorilo baltikim jezicima, to je najzad u znatnoj meri i dovelo do izumiranja zapadnobaltikih jezika.

Praslovenski jezikNajstariji slovenski jezik, od kojeg su se, neposredno ili posredno, razvili svi slovenski jezici, naziva se praslovenskim jezikom. Lingvonim praslovenski je uslovan, jer se ne zna kako su taj jezik nazivali ljudi koji su njime govorili. Praslovenski je jezik bez spomenika pismenosti i sve to se danas zna o tom jeziku rezultat je njegove lingvistike rekonstrukcije, prvenstveno uporedno-istorijskim prouavanjem slovenskih i indoevropskih jezika. One jezike crte koje su zajednike slovenskim i nekim neslovenskim indoevropskim jezicima verovatno su u praslovenskom jeziku nasleene iz praindoevropskog, a one jezike crte koje su zajednike slovenskim jezicima, a nemaju paralele u drugim indoevropskim jezicima najverovatnije su u tim jezicima nasleene iz praslovenskog, u kojem su nastale.

Vreme u kojem je postojao praslovenski jezik odreuje se razliito. Prema jednim miljenjima (npr. S. B. Berntejn) poeci praslovenskog jezika padaju na kraj milenijuma p. n. e., prema drugim (npr. T. Ler-Splavinjski) na sredinu II milenijuma p. n. e., a vie savremenih lingvista (npr. G. A. Haburgajev, A. E. Suprun, R. Veerka i dr.) polazi od izvesnije injenice da se u I milenijumu pre Hrista nesumnjivo moe govoriti o praslovenskom kao posebnom indoevropskom jeziku. Ovakve velike razlike u pogledima na to pitanje proistiu iz nedostatka dovoljnog broja pouzdanih injenica o poecima praslovenskog jezika. U svakom sluaju treba imati na umu da je formiranje pojedinih jezika po pravilu dug proces i da je neophodno razlikovati vreme poetne ili neke kasnije faze formiranja praslovenskog jezika od vremena njegovog postojanja kao posebnog jezika. Izvesne praslovenske jezike crte mogle su biti inicirane jo u periodu dijalekatske izdiferenciranosti praindoevropskog jezika, druge u periodu balto-slovenske zajednice, ili u periodu intenzivnih kontakata protoslovenskog sa probaltikim, a tree kao inovacija u ve formiranom praslovenskom jeziku. I kraj praslovenskog jezika treba shvatiti procesualno a postojea dijalekatska izdiferenciranost (koja se samo delimino poklapa sa dananjom, u lingvistikom pogledu donekle uslovnom podelom slovenskih jezika na istone, zapadne i june) bila je jedan od njegovih uzroka. Sa velikim slovenskim seobama poetkom prvog milenijuma n. e. taj proces je nesumnjivo bio zapoet. U VI i VII veku on je ve bio intenzivan, ali zbog injenice da je i u H i XI veku postojala nesumnjiva jezika bliskost i meusobno udaljenih slovenskih plemena (npr. junih i zapadnih, ili junih i istonih) neki naunici smatraju da je praslovenski jezik postojao sve do tog vremena. Sa najvie izvesnosti moe se, ipak, govoriti o praslovenskom jeziku od sredine (ili prve polovine) I milenijuma pre Hrista do poetka I milenijuma n. e.

Ni o uzrocima raspada praslovenskog jezika ne postoje opteprihvaena miljenja, ali se ipak obino kao vanije izdvajaju dve grupe uzroka: (a) lingvistiki (prestanak zakona zatvorenog sloga, odnosno pojava zakona otvorenog sloga prema kojem se svaki slog mora zavravati na vokal; monoftongizacija diftonga; umekavanje tvrdih konsonanata pred vokalima prednjeg reda i dr.); (b) vanlingvistiki (veliina teritorije na kojoj se govorilo praslovenskim jezikom, slabljenje veza izmeu pojedinih plemena, sve vee razlike u stepenu razvoja izmeu pojedinih plemena, kontakti sa susednim neslovenskim plemenima, seobe i dr.).

Praslovenski jezik je imao tri roda, tri broja, sedam padea, nije imao brojeve kao posebnu vrstu rei, ve su oni u gramatikom pogledu pripadali imenicama ili pridevima; pridevi su u staroj fazi praslovenskog jezika imali imeniku promenu (npr.: *nov, *nova, *novo), a zatim su spajanjem pridevske osnove sa postpozitivnom zamenicom dobili zameniku promenu (npr.: *novj, *novaja, *novoje). U oblasti glagolske morfologije praslovenski jezik nije poznavao morfoloki nain iskazivanja budueg vremena i nije imao glagolske priloge; imao je imperativ i potencijal, a pored infinitiva (npr.: *brati) imao je i supin (npr.: *brat). Praslovenski glagol imao je dve osnove (infinitivnu i osnovnu sadanjeg vremena), a od glagolskih vremena imao je prezent, dva prosta prola vremena: aorist (nekoliko tipova) i imperfekt, i dva sloena prola vremena: perfekt i pluskvamperfekt. Pored toga, u praslovenskom jeziku su postojali radni i trpni glagolski pridevi (participi), i kategorija vida kao jedna od mlaih glagolskih kategorija.

Najstariji sloj praslovenske leksike bio je nasleen iz praindoevropskog, ali je leksika znatnim delom inovirana, bilo graenjem novih rei (npr. zbog tabuiranja postojeih), bilo pozajmicama iz srodnih ili nesrodnih jezika (baltikih, keltskih, germanskih, iranskih, ugrofinskih, turkijskih i dr.). U savremenim slovenskim jezicima utvreno je oko 2.000 leksema elementarnog tipa koje su opteslovenske i nasleene iz praslovenskog leksikog fonda. Uporediti nekoliko slovenskih leksikih (i fonetskih) paralela:ruskimamgimecmbelnm

ukrajinskimamugumicmuBilin'm

beloruskitacidziuescbelnc

poljskimatkadziecijebiaypi

gornjoluikitaiejbyr

donjoluikitadojsbypje

polapskitotaidetjestbolpt

ekimatkadtjstibilpt

slovakimatkadietajestbielypt

bugarskimakadetemblpet

makedonskimajkadetejadebelpet

srpskimajkadetejestibeopet

slovenakimatidetejestibelpet

Jedan od osnovnih zadataka uporedne gramatike slovenskih jezika jeste rekonstrukcija praslovenskog jezika. Poto je praslovenski jezik bez pisma, u slavistici je razraena transkripcija na latinikoj osnovi kojom se belee oni glasovi i oblici za koje se smatra da su postojali u praslovenskom jeziku. Asterisk (zvezdica) ispred slova ili rei oznaava da je u pitanju rekonstrukcija, a ne slovo ili zapis oblika nekog mlaeg slovenskog jezika, na primer *syn, mil, *plakati itd. Grafeme kojima se u meunarodnoj transkripciji zapisuju praslovenski glasovi navedene su u sledeoj tabeli.

ZnakGlasovna vrednostZnakGlasovna vrednost

aaoo

bbnazalno o

c ()meko cpp

()meko rr

ddmeko r

eeslogotvorno r

dugi otvoreni vokal prednjeg redass

nazalno emeko s

ff (u pozajmicama) ()meko

ggtt

hfriktivno g (dijalekatski)uu

iiv (w, u)v

jjx (ch)h

kkyglas slian ruskom

l ()tvrdo lzz

lmeko lmeko z

slogotvorno lmeko

mmkratki vokal prednjeg reda

nnkratki vokal zadnjeg reda

meko n

Jeziki kontakti i pozajmice u praslovenskom jezikuU prouavanju pitanja slovenske etnogeneze i glotogeneze jedan od izvora podataka o kontaktima praslovenskog sa drugim jezicima jesu pozajmice iz drugih jezika u praslovenskom jeziku i pozajmice iz praslovenskog jezika u drugim jezicima. Prouavanje pozajmica moe da pomogne da se dobije to potpunija slika o susedima Slovena iz vremena o kojem nema pisanih svedoanstava, ali je skopano sa nizom tekoa, kao to su, na primer, odreivanje vremena kada je dolo do odreene jezike pozajmice, utvrivanje da li je pozajmica ula u jezik neposredno iz jezika u kojem je postojala kao izvorna jedinica ili je ula posredstvom nekog treeg jezika u kojem takoe predstavlja pozajmicu, da li je u pitanju pozajmica ili paralelan razvoj nekog oblika koji su i slovenski i neki neslovenski jezici nasledili od praindoevropskog itd. Zato je u ovoj oblasti slavistikih istraivanja mnogo spornih i otvorenih pitanja.

Ve sama injenica da se indoevropski jezici dele na kentumsku i satemsku grupu daje izvesnu optu informaciju o osnovnoj diferencijaciji u datoj jezikoj porodici. Ta podela, kao to je reeno, ima i geografski aspekt: kentumski jezici rasporeeni su uglavnom na zapadnom, a satemski na istonom delu praindoevropskog jezikog prostora. Meutim, ima i izuzetaka (v. o tome u vezi sa toharskim i hetitskim na str. 54), odnosno prodiranja naroda i govornih predstavnika jedne grupe u podruje druge grupe, kao to je, na primer, sluaj sa gotskim jezikom, kojim se govorilo na Krimu sve do XVIII veka. Prema tome, jezici koji su pripadali jednoj grupi imali su u susedstvu pre svega druge jezike iste grupe, ali situacija je u pojedinim sluajevima po pravilu sloenija zbog stalnih pomeranja naroda koji su govorili ovim ili onim jezikom. Tako su uporedno-istorijskim prouavanjem praslovenskog i drugih indoevropskih i neindoevropskih jezika manje ili vie pouzdano utvrene brojne pozajmice koje ne svedoe samo o veoma vrstim balto-slovenskim jezikim vezama nego i o kontaktima praslovenskog jezika sa germanskim, iranskim, keltskim, italskim, ugrofinskim i drugim jezicima, ime se ocrtava krug njegovog jezikog susedstva.

Pri tom se, naravno, ne sme gubiti iz vida vremenski faktor i injenica da se struktura jezikog susedstva vremenom menjala. U jednom periodu bio je veoma jak balto-slovenski kontakt, tako da je izneta i pretpostavka o periodu zajednikog balto-slovenskog jezika ili bar balto-slovenske zajednice, a u nekom drugom periodu bio je jak kontakt sa germanskim ili iranskim jezicima. Taj se kontakt, prirodno, mogao i obnavljati, paje zadatak naunika da razdvoje slojeve novih od slojeva starijih pozajmica. Na primer, rei koje su tokom poslednjih vekova ule u mnoge slovenske jezike iz germanskih jezika (recimo, nemakog i engleskog) nita nam ne govore o germansko-slovenskim kontaktima pre dve hiljade godina. Naalost, hronologija slovensko-neslovenskih jezikih kontakata odreuje se na dosta neujednaene naine, u emu se donekle odraava i injenica da se ponekad miljenja naunika razilaze i kada je re o vremenu formiranja ili raspada praslovenskog jezika. U relativnoj hronologiji slovensko-neslovenskih jezikih kontakata uzimaju se kao najstariji po sauvanim tragovima kontakti sa praugrofinskim, a zatim sa iranskim, germanskim, grkim, dok se najstariji kontakti praslovenskog sa latinskim jezikom smatraju relativno novijim i vezuju za I vek n. e. Linearnost ove relativne hronologije treba shvatiti donekle uslovno jer su sasvim bili moguni istovremeni dvostruki ili trostruki jeziki kontakti razliitog intenziteta.

Ne sme se, meutim, gubiti iz vida ni prostorni faktor. Naime, teritorija na kojoj su iveli Sloveni bila je i do seoba dosta iroka, a tokom seoba i po njihovom zavretku postala je viestruko ira, tako da jeziki slovensko-neslovenski kontakt na slovenskom istoku nije morao uvek da se reflektuje istom snagom i oblikom na slovenskom zapadu, ili obrnuto.

Jeziki kontakti se ispoljavaju na raznim nivoima Jezike strukture (fonetika, morfologija, tvorba rei, sintaksa, leksika), ali ne svuda sa istom uoljivou i istim intenzitetom. Najuoljivije su i najbrojnije pozajmice u sferi leksike. Tako, na primer, o kontaktima sa praugrofinskim jezikom svedoe rei kao *pol (=`sexus`), *jama, *kobyla, *sani(e)...; o slovensko-iranskim jezikim kontakti