preporuke za restauraciju, sanaciju i novu gradnju · 2020. 10. 6. · tipovi stambene...

2

preporuke za reSTauraCIJu, SaNaCIJu I Novu gradNJuna području opština berane, petnjica, andrijevica, plav i gusinje

Ova publikacija je štampana kroz projekat Očuvanje kulturnih pejzaža Crne Gore i Albanije, koji se finansira od strane EU kroz program IPA CBC Crna Gora i Albanije

IMPRESSUM

Izdavač: Polimski muzej i Regionalna razvojna agencija za Bjelasicu, Komove i Prokletije Stručni saradnici i autori: Expeditio ArchitectsAleksandra KapetanovićBiljana GligorićTatjana Rajić

Fotografije: EXPEDITIO, internet sajtovi www.dezeen.com, architizer.com, www.archdaily.comCrteži: EXPEDITIO ArchitectsŠtampa: Studio MouseTiraž: 2000 primjeraka

Stavovi izraženi u ovoj publikaciji isključiva su odgovornost Polimskog muzeja i Regionalne razvojne agencije za Bjelasicu, Komove i Prokletije i ne odražavaju nužno stavove Evropske unije ili Ministarstva javne uprave.

Projekat sprovode:

Projekat finansira Evropska Unija

Projekat ko-finansira Ministartsvo javne uprave Crne Gore

EuroPartners Development

preporuke za reSTauraCIJu, SaNaCIJu I Novu gradNJuna području opština berane, petnjica, andrijevica, plav i gusinje

SADRŽAJ

osnovne informacije o projektu

uvod

Karakteristike tradicionalne arhitekture područja

Preporuke za zaštitu/održavanje i restauraciju tradicionalne arhitekture

preporuke za novu gradnju

Kućeuselima

Kolibenakatunima

Preporuke za sanaciju postojeće neprimjerene gradnje

Šta izbjegavati

5

5

7

11

17

20

45

67

72

5

Osnovne informacije o projektu

„Preporuke za restauraciju, sanaciju i novu gradnju novu gradnju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje“ su nastale u okviru projekta „Očuvanje kulturnih pejzaža Albanije i Crne Gore”.

Projekat „Očuvanje kulturnih pejzaža Albanije i Crne Gore” se finansira kroz EU – IPA Program prekogranične saradnje Crna Gora-Albanija. Polimski muzej je vodeći aplikant a Regionalna razvojna agencija Bjelasica, Komovi i Prokletije je partner u Crnoj Gori, dok su partneri iz Albanije EuroPartners Development iz Tirane i Regionalni savjet Skadra. Opšti cilj projekta je povećanje konkurentnosti turističkog sektora ekonomskom valorizacijom kulturnog i prirodnog nasljeđa, a specifični cilj je očuvanje tradicionalne arhitekture kao značajnog djela kulturnog nasljeđa prekogranične oblasti.

U okviru projekta „Očuvanje kulturnih pejzaža Albanije i Crne Gore”, 18. jula 2018. godine je raspisan tender CFCU/MNE/051/PM01 za „Arhitektonsku ekspertizu za izradu studije i preporuka“, u okviru kojeg su predviđene sljedeće aktivnosti:

Aktivnost 1.1 – Izrada studije tradicionalne arhitekture u prekograničnoj oblastiAktivnost 1.2 – Izrada projekata izgradnje novih objekata koristeći tradicionalnu arhitekturu, za javnu upotrebuAktivnost 1.3 – Izrada preporuka za unapređenje postojećih objekata radi boljeg uklapanja u tradicionalno okruženje

Ove Preporuke predstavljaju rezultat aktivnosti 1.2 – Izrada projekata izgradnje novih objekata koristeći tradicionalnu arhitekturu, za javnu upotrebu i 1.3. – Izrada preporuka za unapređenje postojećih objekata radi boljeg uklapanja u tradicionalno okruženje.

Uvod Područje koje je obrađeno kroz Pre-poruke nalazi se u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore i administrativno obuhvata prostore opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje, ukupne površine 1.643 km² 1.

Geografski, to je prostor koji formira mreža rječnih dolina i kotlina, koje obuhvataju sliv rijeke Lim, a koje su okružene visokim planinama. Osnovu ovog sistema čini dolina Lima u kojoj se ređaju kotline i klisure: Plavsko-gusin-jska kotlina, Polimlje, klisura Sućeska, Andrijevačka, Trebačko-marsenićka i Beranska kotlina i Tivranska klisura. Ovaj prostor okružuju planine: Bjelasica (2139 m), Komovi (2487 m) i Visitor (2211 m) sa zapadne strane, Prokletije (2694 m) sa južne strane, Mokra gora (1932 m) i Cmiljevica (1984 m) sa istočne strane kao i sa sjeveroistočne strane kraška visoravan Bihora.

O vrijednosti i bogatstvu prirode ovog područja govori činjenica da se u okviru njega nalaze dva od ukupno pet Nacionalnih parkova Crne Gore. To su Nacionalni park Biogradska gora, koji obuhvata teritorije opština Andrijevica i Berane, i Nacionalni park Prokeltije koji obuhvata teritorije opština Plav i Gusin-je. Takođe, na ovom prostoru se nalazi i Regionalni park Komovi, koji obuhvata i dio teritorije opštine Andrijevica.

Takođe, područje opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje predstavlja prostor sa slojevima veoma raznovrsne i izuzetno vrijedne kulturne baštine. Pod kulturnom baštinom ne podrazumijevaju se samo pojedinačni zaštićeni kulturno-istorijski objekti, već i izuzetno vrijedna tradicionalna arhitektura u cjelini, svi ostali elementi graditeljskog nasljeđa kao i ukupan kulturni pejzaž. Cijeli ovaj prostor pred-stavlja područje vrijednih i raznovrsnih kulturnih pejzaža ‒ koji kao zajedničko

1 Površine po opštinama: Berane 497 km², Petnjica 220 km², Andrijevica 283 km², Plav 486 km² i Gusinje 157 km² (izvor: Uprava za statistiku Crne Gore – MONSTAT)

Područje obuhvaćeno Preporukama na mapi Crne Gore sa administrativnom podjelom

Područje obuhvaćeno Studijom na Google Earth mapi

6

djelo prirode i čovjeka predstavljaju najširu i najobuhvatniju kategoriju kulturne baštine.

Međutim, ovi prostori sa kulturnim pejzažima izuzetne vrijednosti u posljed-nje vrijeme gube svoj karakter i ukupni kvalitet, i to najčešće kroz:

- Zapuštenost i neodržavanje tradicional-nih cjelina i pejzaža - Neadekvatne intervencije na postojećim cjelinama tradicionalne arhitekture i u pejzažu - Neadekvatnu novu gradnju

Imajući u vidu takvo stanje, kao i potrebe da se ono unaprijedi, iskazane od strane nosioca projekta, predstavnika civilnog sektora i lokalne zajednice, kroz ovaj pro-jekat su definisane:

- Preporuke za zaštitu/održavanje i restauraciju tradicionalne arhitekture - Preporuke za novu gradnju - Preporuke za sanaciju postojeće nep-rimjerene gradnje

Kao osnova za izradu Preporuka korišće-ni su rezultati istraživanja tradicionalne arhitekture na ovom prostoru, koji su obrađeni u “Studiji tradicionalne arhitek-ture na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje”.

U fokusu aktivnosti projekta, kao i Pre-poruka su bila prije svega sela i katuni navedenog područja. Tradicionalna arhitektura u gradovima i preporuke za gradnju u gradovima nisu obrađivani kroz projekat.

U fokusu aktivnosti projekta su poje-dinačni objekti, ali oni se svakako ne mogu posmatrati izdvojeno od okružen-ja. Kroz analize i preporuke objekti se sagledavaju kao dio parcele, grupacije, naselja i cijelog kulturnog pejzaža.

Preporuke imaju za cilj da pomognu stanovnicima područja opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje, ali i stručnjacima u nadležnim institucija-ma, u procesima restauracije tradicio-nalne arhitekture, sanacije postojećih kuća i gradnje novih kuća. Osnov za svaku novu gradnju i intervencije na postojećim objektima na bilo kom pod-ručju su prije svega planski dokumenti. Ukoliko planski dokumenti ne postoje za određeno područje neophodno je konsultovati se sa nadležnim organima iz lokalnih samouprava. Za sve nove objekte moraju biti izrađeni arhitekton-ski projekati od strane stručnjaka. Za intervencije na postojećim objektima, posebno restauracije na objektima tradi-cionalne arhitekture, takođe bi morali postojati projekti ili je neophodno sprovoditi ih uz konsultacije sa stručnim licima.

Ove preporuke ne predstavlju zamjenu za prostorne planove ili arhitekton-ske projekte, ali nude nadležnima i ekspertima smjernice koje bi mogle biti osnova za njihovu izradu. Takođe, one mogu biti od koristi stanovnicima područja opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje kao edu-kativni materijal i kao smjernice za neophodne aktivnosti.

7

Karakteristike tradicionalne arhitekture područja Kulturna baština na području opština Be-rane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje je veoma raznovrsna i izuzetno vrijedna. Ovo se posebno odnosi na tradicionalnu arhitekturu, koja sigurno predstavlja jedan od najznačajnijih segmenata kulturne baštine ovog područja. Tradicionalna arhitektura ovog područja javlja se u vidu: kulturnih pejzaža, sela, katuna, grupacija u okviru sela ili katuna, seoskih iman-ja, pojedinačnih kuća i/ili pojedinačnih koliba.

Tokom uzrade “Studije tradicionalne arhitekture na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje” analizirana je tradicionalna arhitektura u selima i na katunima navedenog područ-ja, i prepoznati su različiti tipovi kuća i koliba. Imajući u vidu da je područje koje se obrađuje veoma veliko javlja se više različitih tipova.

U selima su prepoznati slijedeći osnovni tipovi stambene tradicionalne arhitekture: - dubirozi - brvnare, prizemne i nad izbom - čatmare - kamene kuće (različitih formi) - kule

Uz njih, u selima su prepoznati i različiti pomoćni objekti/ privredne zgrade.

Na katunima je osnovna podjela izvršena u odnosu na formu i materijal od kojeg su kolibe građene, i to na: dubiroge, kolibe od pletera, kolibe od drveta i kolibe od kame-na. Takođe, na katunima su obrađene i ostale/pomoćne konstrukcije i zgrade.

Svi identifikovani tipovi su predstavljeni u tabeli koja se nalazi u nastavku.

Posebnu vrijednost područja opština Be-rane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje predstavlja raznovrsnost tipova tradicio-nalne arhitekture, koji su u velikoj mjeri sačuvani. Međutim, stanje tradicionalne arhitekture na području je generalno veoma loše. Prije svega ona skoro da nije,

sem rijetkih slučajeva, formalno pre-poznata kao kulturno dobro i zaštićena. Mnogi primjeri objekata tradicionalne arhitekture su u lošem stanju, ne koriste se i propadaju. Sa druge strane, na velikom broju objekata se sprovode neadekvatne intervencije i transforacije koje utiču na gubitak njihovih vrijednosti, uključujući čak i njihovo rušenje. Posebno su ugroženi pojedinačni objekti tradicionalne arhitek-ture koji se nalaze u okviru naselja koja se ubrzano razvijaju.

8

Tabelarni prikaz tipova tradicionalne arhitekture na području opština Berane, petnjica, andrijevica, plav i gusinje

Tip kuće DubirogOblik osnove krug Materijali pruće, pleterDimenzije os-nove ~3,0 m Oblik krova kupa

Spratnost P Krovni pokrivač slamaVisina zida ~1,2 m Ostali elementiTip kuće Prizemna brvnara

Oblik osnove pravougaonik Materijali drvo, brvna spojena na usjek

Dimenzije os-nove ~4,0 x 6,0 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P Krovni pokrivač šindra, izvorno slama

Visina zida ~2,0 m Ostali elementiTip kuće Prizemna brvnara

Oblik osnove pravougaonik ili ~kvadrat Materijali

p- kamen

s-drvo, brvna (dio kamen)

Dimenzije os-nove

~8,5 x 5,5 (7,5) m

~8,5 x 8,5 mOblik krova četvorovodan

Spratnost P+1 Krovni pokrivač šindra, izvorno slama

Visina zida ~4,5 m Ostali elementi može imati trijem, dvoje vrata

Tip kuće Čatmare

Oblik osnove ~kvadrat Materijali

p- kamen

s-drveni skelet, ispuna, malter

Dimenzije os-nove ~7,5 x 8,5 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P+1 Krovni pokrivač šindra

Visina zida Ostali elementi

9

Tip kuće Kamene kuće ~ kvadratne osnove sa četvorovodnim krovom

Oblik osnove ~kvadrat Materijali p,s- kamen Dimenzije os-nove ~8-9 x 9-10 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P+1 Krovni pokrivač šindra

Visina zida ~4,8 – 5,4 m Ostali elementi spoljašnje step-enište, trijem

Tip kuće Kamene kuće sa zatupljenim zabatom

Oblik osnove ~kvadrat ili pravou-gaonik Materijali

p,s- kamen

pk- kamen ili čerpičDimenzije os-nove ~8,5 x 12m Oblik krova dvovodan sa zatu-

pljenim zabatomSpratnost P+1+Pk Krovni pokrivač izvorno šindra

Visina zida~4,5m,

zabat 6,5 mOstali elementi spoljašnje drveno

stepenište, trijem

Tip kuće Kamene kuće pravougaone osnove sa dvovodnim krovom

Oblik osnove pravougaonik Materijali p,s,pk- kamen Dimenzije os-nove ~8-9 x 9-10 m Oblik krova dvovodan

Spratnost P+1+Pk Krovni pokrivač izvorno šindra, novije crijep

Visina zida ~4,8 – 5,4 m Ostali elementi spoljašnje drveno stepenište, trijem

Tip kuće Kamene kuće pravougaone osnove sa četvorovodnim krovom

Oblik osnove pravougaonik Materijali p,s- kamenDimenzije os-nove ~5 x 13 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P+1 Krovni pokrivač izvorno šindra, novije crijep

Visina zida ~5,0 m Ostali elementi spoljašnje drveno stepenište, trijem

Tip kuće Kule

Oblik osnove kvadrat Materijalip,s- kamen

2s- drvoDimenzije os-nove ~ 9 x 9 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P+2 Krovni pokrivač izvorno šindra

Visina zida ~5,0 m Ostali elementi manji prozori, erkeri

Tip kuće Kule

Oblik osnove kvadrat Materijali p,s,2s- kamen Dimenzije os-nove ~ 9 x 9 m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P+2 Krovni pokrivač izvorno šindra, novije crijep

Visina zida ~ 7,7 m Ostali elementi manji prozori, lučni nadvratnici

10

KATUNITip kolibe DubirogOblik osnove krug Materijali pruće, pleter

Dimenzije os-nove

pretpostavka

~3,0 mOblik krova kupa

Spratnost P Krovni pokrivač slamaVisina zida ~1,2 m Ostali elementi samo vrataTip kolibe Drvena koliba/stanOblik osnove pravougaonik Materijali drvo, brvnaDimenzije os-nove 3-3,7 x 4,1-6,2 m Oblik krova dvovodan

Spratnost P Krovni pokrivač daska/ štica, skudla

Visina zida1,1 – 1,7 m,

sljeme 2,1-3,4 mOstali elementi

vrata na uglu, streha može biti malo izbačena

Tip kolibe Drvena koliba/stanOblik osnove pravougaonik Materijali drvo, brvnaDimenzije os-nove 3-3,7 x 4,1-6,2 m Oblik krova dvovodan

Spratnost P Krovni pokrivač daska/ štica, skudla

Visina zida1,1 – 1,7 m,

sljeme 2,1-3,4 mOstali elementi streha tj. trijem do

1,5-1,9 m

Tip kolibe Drvena koliba/stanOblik osnove pravougaonik Materijali drvo, brvnaDimenzije os-nove 3,3-4,4 x 5,2-5,6m Oblik krova četvorovodan

Spratnost P Krovni pokrivač šindraVisina zida 1,3 – 1,7 m Ostali elementi vrata na ugluTip kolibe Kamena koliba/stanOblik osnove pravougaonik Materijali kamen, suvozidDimenzije os-nove

3-5 x 4,4-7,1 m *un-utrašnje mjere Oblik krova dvovodan, moguće i

četvorovodanSpratnost P Krovni pokrivač daska/ štica, skudlaVisina zida 0,6 - 1,3 m Ostali elementi niše u ziduTip kolibe Kamena koliba/stan sa zidanim listramaOblik osnove pravougaonik Materijali kamen, suvozidDimenzije os-nove

3-5 x 4,4-7,1 m *un-utrašnje mjere Oblik krova dvovodan

Spratnost P Krovni pokrivač daska/ štica

Visina zida0,6 - 1,3 m,

listra 1,4-2,2 mOstali elementi niše u zidu

11

PrePoruke za zaštitu/ održavanje i restauraciju tradicionalne arhitektureZa sačuvane primjere vrijedne tradicionalne arhitekture na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje definisane su preporuke za zaštitu/održavanje i restauraciju koje se zasnivaju na međunarodnim principima i praksama zaštite kulturne baštine. Preporuke mogu da posluže kao osnovne smjernice, posebno za redovno održavanje objekata tradicionalne arhitekture, dok je za zahtjevnije restauratorske radove neophodno konsultovati stručnjake.

12

Osnovni principi zaštite tradicio-nalne arhitekture definisani su u međunarodnim dokumentima, među kojima i ICOMOS-ovoj Povelji o ver-nakularnom graditeljskom nasljeđu:

1. Istraživanje i dokumentacija

Bilo kakva fizička intervencija na objektu vernakularne arhitekture trebalo bi da se izvodi sa oprezom i trebalo bi da joj prethodi kompletna analiza forme i konstrukcije objekta. Ovaj dokument trebalo bi da se čuva u arhivu dostupnom javnosti.

2. Lokacija, pejzaž i grupe objekata

Intervencije na objektima ver-nakularne arhitekture trebalo bi da se izvode na način kojim se poštuje i održava cjelovitost lokacije, veza između fizičkog i kulturnog pejzaža i veza između samih objekata.

3. Tradicionalni sistemi gradnje

Kontinuitet tradicionalnih sistema gradnje i zanatskog umijeća koje se vezuje za vernakularnu arhitektu-ru čini temelj narodnog izraza, i od suštinskog je značaja za popravku i restauraciju ovih objekata. Ove vještine bi trebalo zadržati, zabilježiti i prenijeti novim generacijama zanatlija i graditelja koji se obrazuju i obučava-ju.

4. Zamjena materijala i djelova

Izmjene objekta koje su legitiman odgovor na zahtjeve savremene up-otrebe trebalo bi ostvarivati uvođen-jem materijala kojima se zadržava dosljednost izraza, izgleda, teksture i forme na čitavom objektu, kao i dosljednost u korišćenju graditeljskih materijala.

5. Adaptacija

Adaptaciju i ponovnu upotrebu objekata vernakularne arhitekture trebalo bi ostvariti tako da se poštuje njihova cjelovitost, karakter i forma, ali istovremeno i u skladu sa prihvat-ljivim životnim standardima. Tamo gdje je korišćenje vernakularnih ob-jekata bilo neprekidno, etički kodeks

u okviru zajednice može poslužiti kao alatka za intervenciju.

6. Promjene i stilska restauracija

Promjene koje nastaju tokom vremena trebalo bi prihvatiti i razumjeti kao važan aspekt vernakularne arhitek-ture. Prilagođenost svih djelova zgrade jedinstvenom stilskom periodu gen-eralno nije cilj rada na vernakularnim objektima.

GENERALNE SMJERNICE za sve svrste intervencija na objektima tradi-cionalne arhitekture:

- Sačuvati vrijednosti i autentičnost objekata tradicionalne arhitekture i svih elemenata tradicionalnog gra-diteljstva u okviru kulturnih pejzaža, sela, katuna, grupacija u okviru sela ili katuna, seoskih imanja

- Intervencije na objektima tradiciona-lne arhitekture sprovoditi uz stručnu pomoć arhitekata i konzervatora

- Sve intervencije predvidjeti uz ko-rišćenje tradicionalnih tehnika gradn-je i tradicionalnih materijala

Vrste intervencija na tradicionalnim kućama u selima mogu biti:

- Redovno održavanje- Restauracija - Adaptacija

Prilikom redovnog održavanja kuća, bitno je koristiti tradicionalne materija-le i tehnike.

Prilikom adaptacija i dodadvanja novih elemenata ključno je zadržati gabarit i volumen kuće, sa svim os-novnim elementima:

- oblik i nagib krova, - trijemovi i stepenište ukoliko ih ima, - raspored i veličina otvora (vrata i prozora), - izvornu konstrukciju (drvene međus-pratne konstrukcije i krovnu konstruk-ciju), - materijale od kojih je kuća građena,- u najvećoj mogućoj mjeri izvornu organizaciju prostora.

13

Ukoliko se dodaju aneksi na postojeće objekte tradicionalne arhitekture (kao npr. toalet ili ostava), bitno je da oni budu što svedeniji, manjih volumena.

Savremene intervencije na pojedi-načnim objektima vernakularne arhitekture, grupama objekata i nasel-jima treba da poštuju kulturne vrijed-nosti ovih objekata i njihov tradiciona-lni karakter.

SMJERNICE ZA RESTAURACIJU

ZIDOVI OD KAMENA

Zidovi od kamena se nalaze kako na kućama i kulama zidanim u cjelini od kamena, tako i u prizemlju brvnara nad izbom ili čatmara. Zidovi se zida-ju uvijek od lokalnog kamena koji je dostupan i sa malterom. Zid ima dva lica i ispunu od sitnijeg kamena.

Malter koji se koristi je uvijek krečni malter ili malter od zemlje, ilovače. Krečni malter se dobijao od kreča tj. „vara“ ili „klaka“ i pijeska/ „pržine“ koji je bio dostupan, često riječni.1 Koristio se i malter od zemlje, ilovače koji se dobijao od zemlje - „glib“ koji je bio pomiješan sa plijevom.2

Preporuke:

Veoma je važno prilikom restauracija kuća koje imaju zidove od kamena (na cijeloj kući ili samo u prizemlju) bilo da je u pitanju samo fugovanje, preziđivanje ili dogradnja dijela zida koristiti izvorni malter tj. krečni malter ili zemljani malter. Potreb-no je prvo identifikovati koja vrsta maltera se koristila: da li je u pitanju

1 Za kuće od kamena navodi se: „Kuće se zidaju od tvrdog kamenja i „vara“ (klaka i pijeska)”, Jovićević, A. (2009) Plavsko-gusinjska oblast, Polimlje, Velika i Šekular, str. 562 Za kamene zidove na izbama brvnara navodi se: „Između kamenja prvih zidova stavlja se var ili klak zamešan sa pržinom (peskom) ili glib pomešan sa plevom.“, Lalević, B. i Protić,I. (1903), Vasojevići u crnogorskoj granici

zemljani i krečni, identifikovati ako je moguće i vrstu pijeska, a zatim pri-premiti takav malter. Veoma bitno je kod restauracija kamenih zidova tradi-cionalnih kuća ne koristiti cementni malter. Cementni malter, sem što vizuelno ne odgovara tradicionalnim strukturama, može imati negativne efekte na konstrukciju.

BRVNARE

Brvnare su građene od horizontalno postavljenih brvana – podnica koje leže jedna na drugu, bilo da su oblice, poluoblice, pritesane grede četvrtastog preseka ili talpe pravougaonog oblika. Za brvnare je karakteristična veza brvana na uglovima, koja se zasijecaju, najčešće po ¼ visine odozdo i odozgo, i prepuštaju jedno preko drugog gradeći tako vezu „na usjek“ ili na

14

„sjek“. Sem veze na usjek, kod vrata i prozora, gdje se pojavljuju vertikalni stupci, javlja se veza na unizu.

Brvna su rađena od jelovine ili smrče ili drugog kvalitetnog drveta.3 Između brvana se zbog izolacije postavljala mahovina.

U slučaju kada brvnara ima više odjel-jenja, pregradni zidovi se isto prave od brvana, i vezuju se sa brvnima na fasadi kao i na uglu – na usjek.

Preporuke:

Prilikom restauracija brvnara važno je sačuvati sve autentične elemente i sklopove, kao i zadržati što više origi-nalne drvene građe. Uvijek nastojati izvršiti popravku drvenih elemenata (greda, prozora, vrata..) umjesto nji-hove zamjene.

Propadanje ili strukturalno oštećenje često zahvata samo jedan dio drvenog elementa. Na primjer, vrata mogu biti trula samo u donjem dijelu, koji je pod većim uticajem vlage, dok ostali djelovi mogu biti savršeno zdravi. U tom slučaju, ponekad je dovoljno odsjeći i popraviti dio koji je oštećen ili istrulio, zadržavajući veći dio originalnog elementa.

Kada se vrši popravka, uvijek koristiti drvenu građu identičnu ili sličnu originalnoj. Najbolje je odrediti vrstu drveta od koje je napravljen dio koji zahtijeva popravku, i koristiti istu vrstu za nove djelove. Kad god je mo-guće, za popravku treba koristiti staru građu približno iste starosti, uzetu sa nekog odbačenog starog dijela, ili novu ali dobro osušenu. Kod popravki koje na bilo koji drugi način obuhvata-ju ugrađivanje i spajanje novih djelova sa originalnim drvenim djelovima, važno je da se pravac vlakana umetnu-tog dijela poklapa sa pravcem vlakana okolne originalne građe.

3 „Šuma koja se koristi za izgradnju kuća obično je bor, jela i najbolje drvo molika, vrsta bora, s mekšim četinama, koja raste samo u visokim planinama“, Rovinski, P.A. (2001), Zapisi o Crnoj Gori, str. 52.

ČATMARE

Čatmara je tip bondručare, kuće sa skeletom od drvenih gredica koji nosi različite vrste ispune za zidove. Zidovi kod bondručara se ispunjavaju na razne načine, tako da razlikuje-mo: kuću pletaru, čatmaru i kuću “na dolmu”. Kod pletare se zidovi obrazuju od pletenog pruća koje se sa oba lica oblijepi blatom. Kod kuće “na dolmu” (dolma – turski naboj, nasip) ispuna zidova je od ćerpiča tj. nepečene cigle. Zid čatmare formiraju vodoravne drvene letvice koje se prikivaju na drvene stubove. Prostor između okvira i letvica se ispunjava ilovačom, a zatim se olijepi blatom u dva sloja i na kraju se okreči.

Kod bondručne konstrukcije postoji još jedan sistem građenja koji se zove “na dizmu”, a kod kojeg je ispuna zida od uspravnih gredica, u nivou stubaca, na koje se zatim prikivaju horizon-talne letvice.

Preporuke:

Prilikom restauracija čatmara veoma je bitno zadržati izvornu konstruk-ciju kao i koristiti tradicionalne materijale, uključujući drvenu građu za skelet, ispunu skeleta a posebno zemljani ili krečni malter.

15

Krovni pokrivač – ŠINDRA

Krovni pokrivač na tradicionalnim kućame je mogao biti od slame i to od vrševine (ovršene ražane slame) ili mlaćevine (slama mlaćena na rukove-di) ili od šindre. Pokrivač od šindre (od njem. schindel) je noviji u odnosu na pokrivač od slame, ali je od počet-ka XX vijeka postao zastupljeniji na brvnarama i kamenim kućama.

Preporuke:

Prilikom restauracije krovova od šin-dre bitno je: sačuvati sve daščice koje su u dobrom stanju, koristiti istu teh-niku izrade šindre, koristiti istu vrstu drveta od koje je bila i izvorna šindra.

Iako su na većini tradicionalnih kuća koje su sačuvane do danas krovovi od šindre najčešće zamijenjeni novim vrstama pokrivača, bilo bi dobro re-konstruisati izvorne pokrivače.

PROZORI

Prozori kod svih tipova kuća, sem kod kula, imaju okvire otvora (pragove) od drveta. Kod kula ovi pragovi su od kamena. Okviri kod brvnara su spojeni pod uglom od 45° dok su kod kamenih kuća donji i gornji pragovi malo izvučeni. Često je polje prozora podijeljeno jednom horizontalnom gredicom na dva dijela, gdje je gornji uži. Sami prozori su drveni, dvokrilni i u donjem dijelu podijeljeni na više pol-ja. U nekim slučajevima prozori mogu imati i kapke. Svi ovi elementi prozora koji su od drveta mogu biti neobrađeni ili farbani. Ukoliko su farbani, okviri su najčešće plavi, dok prozorska krila mogu biti i bijela.

Preporuke:

Prilikom redovnog održavanja i restauracija bitno je sačuvati postojeće drvene okvire i prozorska krila, kao i njihovu boju. Preporučuje se korišćen-je tradicionalnih materijala: istog drveta ukoliko je potrebna zamjena nekog dijela prozora (važe isti principi kao i u preporukama za drvenu građu na brvnarama) takođe veoma je znača-jo koristiti i iste farbe, na uljanoj bazi i istih boja.

16

Ostali elementi: STEPENIŠTA, TRIJEMOVI

Na tradicionalnim objektima, kako brvnarama tako i kamenim kućama, mogu se javiti kao aneksi drveno spoljašnje stepenište i trijem. U nekim slučajevima donji dio stepeništa je rađen u kamenu.

Preporuke:

Spoljašnje stepenište i trijem je po-trebno sačuvati u izvornom obliku, uključujući sve elemente konstrukcije i ograde, izvorni materijal i završnu obradu.

OGRADE IMANJA

Osnovna prostorna jedinica u sklopu sela, posebno sela razbijenog tipa, jeste seosko imanje ili okućnica u okviru kojeg se nalazi kuća sa svim pomoćnim zgradama i dvorištem.

Imanja mogu biti ograđena ograda-ma od materijala koji je dostupan u određenom kraju. Ograde mogu biti od drveta - plota i to u jednostavnijoj varijanti samo horizontalnih letvica/greda ili se još na te horizontalne gre-dice dodatno postave gusto vertikalne letve.

Ugrada može biti, posebno u dolina-ma pored rijeka, i od kamena, rašena u tehnici suvozida.

Preporuke:

Za očuvanje karaktera imanja, sela i ukupnog pejzaža veoma je značajno da se očuvaju tradicionalni vidovi ograđivanja, od drveta ili kamena. Takođe, preporučuje se i kod sanacije postoječćih i izgradnje novih ob-jekata da se koristi ista izvorna vrsta ograđivanja za određeno područje, što u mnogome može da utiče na cijeli pejzaž.

PREPORUKE ZA KATUNE

Preporuke za restauraciju i zaštitu katuna i koliba na katunima date su slijedećem poglavlju (str. 44).

17

PrePorukeza novu gradnju

Polazište za kreiranje preporuka za novu gradnju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje su tipovi tradicionalne arhitekture na tom prostoru. U okviru “Studije tradicionalne arhitekture na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje” urađena je analiza tipova kuća koje najčešće srećemo na ovom području. Na temelju prepoznate tipologije, za svaki od tipova kuća navedene su smjernice za projektovanje novih objekata. Takođe, uz to su na početku dati i opšti principi i preporuke za novu gradnju.

18

IZAZOVI NOVE GRADNJE

Glavni izazov savremene gradnje u jednom prostoru jeste da odgovori na novonastale socio-ekonomske promjene, a da istovremeno ne ugrozi naslijeđeni pejzaž i predio koji ga okružuje. Osnovni cilj savremenog pristupa arhitekturi je da se fizičkim i funkcionalnim intervencijama poveća kvalitet života u novim objektuma tj. da se poboljšaju uslovi za stanovanje i rad bez ugrožavanja postojećih vrijednosti koje potiču od karaktera i značaja naslijeđenog okruženja.

Nove graditeljske intervencije na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje nažalost, u većini slučajeva, ne predstavljaju uspješne primjere savremene gradnje. Veoma često, novi objekti i cjeline predstavljaju primjere koji svojom proporcijom, formom, detaljima i izborom materijala negiraju nasljeđeno okruženje i ne prate dobru savremenu praksu.

Podsticanje razvoja kvalitetne savremene arhitekture trebalo bi da bude jedna od nezaobilaznih strategija u planiranju i uređenju prostora, jer se upravo kroz jedinstvo nasljeđa i savremenih intervencija razvoja specifičan karakter predjela.

Dobra savremena gradnja može pojačati konkurentnost područja opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje, stvarajući uslove za doseljavanje novih stanovnika, posjete turista i privlačenje kapitala. Istorijska i savremena arhitektura zajedno predstavljaju prednost za lokalne zajednice i mogu služiti u obrazovanju i turizmu, te obezbijediti sigurnu tržišnu vrijednost nekretninama.

PREPORUKE ZA NOVU GRADNJU

Pri projektovanju novih objekata poželjno je rukovoditi se sljedećim principima:

POLOŽAJ KUĆE NA PARCELI

Pri određivanju položaja kuće na parceli, trebalo bi se prvenstveno voditi planskim dokumentom, ukoliko postoji.

Takođe, trebalo bi se oslanjati na tradicionalni princip organizacije imanja koji podrazumijeva više manjih jedinica (kuća i pomoćni objekti) umjesto jedne velike.

Ukoliko se objekat nalazi na padini, poželjno je ukopati manji ili veći dio kuće. Time se doprinosi uštedi energije i očuvanju pejzaža.

Radi kvalitetnijeg prirodnog osunčanja, preporučuje se južna orjentacija prostorija u kojima se više boravi (dnevni boravak).

PROPORCIJE I VOLUMEN

Od ključne je važnosti, pri gradnji novih kuća, držati se proporcija i volumena koje srećemo kod tradicionalnih tipova. Dimenzije osnove, visina, kompaktnost forme i nagib krova su bitni elementi o kojima je potrebno voditi računa. Manje i skromnije građevine na ovom području djeluju skladnije i primjerenije u dominantnom prirodnom predjelu.

Novac uložen u bespotrebne prostorije buduće kuće, bolje je uložiti u kvalitet njene gradnje (bolja izolacija, stolarija...).

OBLIKOVANJE KUĆE

Uzimajući u obzir tipologiju tradicionalne arhitekture na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje, poželjno je oblikovati kuću u savremenoj interpretaciji (u

Iako su u nastavku ovog priručnika date preporuke za novu gradnju na temelju nekoliko tradicionalnih tipova kuća većeg volumena (kule...)kad god je moguće, preporuka je da se grade manji objekti koji odgovaraju stvarnim potrebema korisnika. Ukoliko su dobro organizovani, mali prostori mogu biti veoma funkcionalni i udobni. Sem toga, oni iziskuju skromnija ulaganja u gradnju, korišćenje i održavanje.

19

okviru ovog priručnika dati su primjeri inspirativnih savremenih uzora).

Jednostavnost i svedenost u oblikovanju su osnovni principi koji bi trebalo slijediti. Kuća treba da uspostavi harmoničan odnos sa prirodnim i/ili izgrađenim okruženjem.

Kompaktnom formom kuće smanjuju se energetski gubici preko spoljašnjeg omotača.

KROV

Materijalizacija, oblik i nagib krova su veoma važni za ukupan utisak o novoj građevini. Rukovodeći se prepoznatom tipologijom, važno je voditi računa koji tip krova odgovara pojedinom tipu kuće.

Od materijala, poželjno je koristiti drvenu šindru, ali je moguće opredijeliti se i za neki od savremenijih materijala kao što je metal.

Obavezno voditi računa o termičkoj izloaciji krova.

ZAVRŠNA OBRADA FASADA

Pri izboru materijala za završnu obradu fasade, poželjno je voditi se tradicionalnim uzorima - kamen (u prizemlju ili na cijelom objektu), drvo i krečni malter. Izbjegavati oblaganje fasada lomljenim kamenom.

TRIJEMOVI I BALKONI

Trijemovi i spoljašnje stepenište su elementi tradicionalne arhitekture ovog prostora. Pri novoj gradnji moguće je koristiti ove elemente koji mogu biti savremeno interpretirani.

Balkone na spratnim kućama poželjno je izbjegavati.

PROZORI I VRATA

U skladu sa prostornom organizacijom otvori mogu biti različitih dimenzija. Moguće je rukovoditi se tradicionalnim proporcijama otvora, ali je takođe prihvatljivo i da staklene površine na prostorijama u kojima se više boravi

(npr. dnevni boravak) budu većih dimenzija.

Poželjno je koristiti drvene prozore i vrata, ali se mogu primjenjivati i aluminijumski kao i kombinovane varijante.

ENERGETSKA EFIKASNOST

TERMIČKA IZOLACIJA

Adekvatna termička izolacija značajno utiče na smanjenje potrebne energije za grijanje (i hlađenje) objekta. Potrebno je izolovati zidove, krov, podnu ploču i temelje kako bi efekat dobre termičke zaštite bio postignut.

STAKLENE POVRŠINE

Staklene površine treba da budu dvostruko ili trostruko zastakljene Prozori sa drvenim okvirom i troslojnim staklom predstavljaju najbolji izbor.

UREDJENJE PARCELE

OGRADE

Pri ograđivanju imanja, poželjno je oslanjati se na tradicionalne uzore korišćenjem drvenih ili kamenih ograda (suvozid).

VEGETACIJA

Kad god je moguće, parcelu urediti sa što više zelenih površina - voćnjaci, vrt...Zelenilo doprinosti oplemenjivanju ambijenta oko kuće, ali je značajno i u energetskom i ekonomskom smislu.

NAMJENA

U zavisnosti od potreba, u novim objektima moguće je organizovati stanovanje, povremeno korišćenje, izdavanje/turizam i privredne i poslovne aktivnosti.

ŠTA IZBJEGAVATI

Na kraju ovog priručnika date su preporuke šta bi trebalo izbjegavati pri projektovanju i gradnji novih objekata.

Prilozi koji slijede predstavljaju jednu od brojnih mogućnosti uređenja prostora za različite vrste korišćenja (stanovanje, povremeno korišćenje, izdavanje/turizam, privredne i poslovne aktivnosti). Ideja priloga je da se sagledaju prostorni potencijali objekata preporučenih dimenzija, na osnovu tradicionalnih tipova. Za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, neophodno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

20

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 1 - PRIZEMNA BRVNARA

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 2 - BRVNARA NAD IZBOM / ČATMARA

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 4 - KAMENA KUĆA

PRAVOUGAONE OSNOVE SA ČETVOROVODNIM KROVOM

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 5 - KAMENA KUĆA SA ZATUPLJENIM ZABATOM

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 3 - KAMENA KUĆA KVADRATNE OSNOVE

SA ČETVOROVODNIM KROVOM

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 6 - KAMENA KUĆA

PRAVOUGAONE OSNOVE SA DVOVODNIM KROVOM

TRADICIONALNI UZOR ZA TIP 7 - KULA

kuĆe u seliMaU nastavku je prikazano 7 tipova tradicionalne gradnje seoskih kuća koje srećemo na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje sa preporukama za novu gradnju na temelju njihovih ključnih karakteristika.

21

TRADICIONALNI UZOR

TIP 1 - PRIZEMNA BRVNARA

preporuke za restauraciju, sanaciju i novu gradnju na području opština berane, petnjica, andrijevica, plav i gusinje

PREPORUKE ZA NOVU GRADNJU

OBLIKOVANJERukovodeći se smjernicama tradicionalne arhitekture oblikovati kuću u savremenoj interpretaciji (pogledati u nastavku moguće inspirativne uzore).

VELIČINA OSNOVEPreporučljiva je osnova pravougaonog oblika okvirnih dimenzija: 4(5)m x 6(7)m

SPRATNOSTPrizemlje + galerija

KROVČetvorovodni krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvo.

OTVORIU skladu sa prostornom organizacijom otvori mogu biti različitih dimenzija (npr. staklene površine mogu biti većih dimenzija na dnevnom boravku).

MATERIJALIZavršna obrada fasade - drvo.Krov - drvena šindra.Stolarija - drvena.

NAMJENAOve prostore moguće je koristiti za stanovanje, povremeno korišćenje, izdavanje/turizam i privredne i poslovne aktivnosti.

ŠTA IZBJEGAVATINa kraju ovog priručnika pogledajte preporuke šta treba izbjegavati pri projektovanju i gradnji novih objekata.

NAPOMENA: Ovaj prilog ne predstavlja zamjenu za arhitektonski projekat već nudi smjernice koje će olakšati njegovu izradu. Neophodno je, za razradu projekta, angažovati stručno lice - arhitektu.

22

GALERIJA

Prostor je mali pa se organizuje kao cjelina koja sadrži dnevni boravak sa kuhinjom i sanitarnim čvorom na donjem nivou.Klizne merdevine vode ka galeriji na kojoj je predviđeno spavanje.

5

PRIZEMLJE SA GALERIJOM27.5 m2 (bruto površina)

1 Ulaz2 Dnevni boravak3 Kuhinja4 Sanitarni čvor5 Spavanje na galeriji

PRIZEMLJE (stanovanje, apartman)

1

2

3

4

MOGUĆNOSTI UREDJENJA PROSTORA


Ovaj prilog predstavlja samo jednu od brojnih mogućnosti uređenja prostora i dat je kako bi se sagledali prostorni potencijali objekta preporučenih dimenzija (na temelju tradicionalnog uzora). Uzimajući u obzir preporuke, za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, neophodno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

23


©Dyrda Fikus Architekci ©Appareil Architecture

©Aketuri Architektai

©David Connor Design and Kate Darby Architects

©DinellJohansson©HGA

©Stempel & Tesar Architects

©THE+PARTNERS ©JRKVC

Inspirativniuzori za TIP 1Na ovoj strani dati su primjeri pristupa u oblikovanju savremene arhitekture na globalnom nivou. To nikako nisu modeli koje treba doslovno kopirati. Za svaku pojedinačnu lokaciju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje treba razraditi arthitektonski projekat.

24

TIP 2 - BRVNARA NAD IZBOM / ČATMARA

TRADICIONALNI UZOR PREPORUKE ZA NOVU GRADNJU


VELIČINA OSNOVEPreporučljiva je osnova pravougaonog oblika okvirnih dimenzija: 5(6)m x 8(9)m.

SPRATNOSTPrizemlje + sprat + krov iliPrizemlje + sprat + galerija

BALKONIIzbjegavati balkone. Koristiti dvorište za boravak na otvorenom.

KROVČetvorovodni krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvo.


MATERIJALIZavršna obrada fasade - kamen (izbjegavati lomljeni kamen), “demit”, drvo...Krov - drvena šindra, metalStolarija - drvena, aluminijumska (izbjegavati PVC)

NAMJENAOve prostore moguće je koristiti za stanovanje, povremeno korišćenje, izdavanje/turizam i privredne i poslovne aktivnosti. Na primjer: prizemlje može biti za poslovne svrhe ili za izdavanje, dok sprat/potkrovlje može biti za stanovanje ili takođe za izdavanje.




25

TIP 2 - BRVNARA NAD IZBOM / ČATMARATIP 2 - BRVNARA NAD IZBOM / ČATMARA

45

76

1

2

3

PRIZEMLJE GALERIJA

PRIZEMLJE SA GALERIJOM1 Ulaz2 Kuhinja3 Dnevna soba sa trpezarijom4 Spavaća soba5 Garderoba6 Sanitarni čvor7 Spavanje

SUTERENU suterenu je moguće organizovati pomoćne prostorije

MOGUĆNOSTI UREDJENJA PROSTORAOvaj prilog predstavlja samo jednu od brojnih mogućnosti uređenja prostora i dat je kako bi se sagledali prostorni potencijali objekta preporučenih dimenzija (na temelju tradicionalnog uzora). Uzimajući u obzir preporuke, za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, neophodno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

26

TIP 2 - BRVNARA NAD IZBOM / ČATMARA

©Tomislav Soldo

©STEKO company

©Ashworth Parkes Architects

©Savioz Fabrizzi Architectes





Inspirativniuzori za TIP 2Na ovoj strani dati su primjeri pristupa u oblikovanju savremene arhitekture na globalnom nivou. To nikako nisu modeli koje treba doslovno kopirati. Za svaku pojedinačnu lokaciju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje treba razraditi arthitektonski projekat.

27

TIP 3 - KAMENA KUĆA KVADRATNE OSNOVE SA ČETVOROVODNIM KROVOM



VELIČINA OSNOVEPreporučljiva je osnova približno kvadratnog oblika okvirnih dimenzija: 7(9)m x 9(10)m

SPRATNOSTPrizemlje + sprat + tavan iliPrizemlje + sprat + potkrovlje

TRIJEM I SPOLJAŠNJE STEPENIŠTEPrihvatljivo je zadržati trijem i spoljašnje pristupno stepenište koje je moguće oblikovno riješiti u savremenoj interpretaciji.

BALKONIIzbjegavati balkone i terase na spratu. Koristiti dvorište za boravak na otvorenom.

KROVČetvorovodni krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvo ili metal.


MATERIJALIZavršna obrada fasade - kamen (izbjegavati lomljeni kamen), “demit”, drvo...Krov - metal, drvena šindraStolarija - drvena, aluminijumska (izbjegavati PVC)

NAMJENAOve prostore moguće je koristiti za stanovanje, povremeno korišćenje, izdavanje/turizam i privredne i poslovne aktivnosti. Na primjer: prizemlje može biti za poslovne svrhe ili za izdavanje, dok sprat/potkrovlje može biti stambeni ili takođe za izdavanje.



28

TIP 3 - KAMENA KUĆA KVADRATNE OSNOVE SA ČETVOROVODNIM KROVOM

PRIZEMLJE (var. stanovanje)

PRIZEMLJE (var. poslovno)

1

34

2

5

6

12

SPRAT (var. stanovanjesa potkrovljem)

1

34

2

5

6

POTKROVLJE

1

2

34

5

PRIZEMLJE (var. poslovno)1 Poslovni prostor2 Sanitarni čvor

PRIZEMLJE (var. stanovanje)1 Ulaz2 Sanitarni čvor3 Kuhinja4 Dnevni boravak i trpezarija5 Ostava6 Spavaća soba

SPRAT (var. sa potkrovljem)1 Ulaz2 Sanitarni čvor3 Kuhinja4 Dnevni boravak i trpezarija5 Ostava6 Spavaća soba

POTKROVLJE1 Hodnik2 Sanitarni čvor3 Dječja soba4 Spavaća soba5 Garedroba


Iako su u u ovom priručniku date preporuke za novu gradnju i na temelju nekoliko tradicionalnih tipova kuća većeg volumena kad god je moguće, preporuka je da se grade manji objekti koji odgovaraju stvarnim potrebema korisnika.

29

TIP 4 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SAČETVOROVODNIM KROVOM



VELIČINA OSNOVEPreporučljiva je osnova približno kvadratnog oblika okvirnih dimenzija: 7(9)m x 9(10)m.


TRIJEM I SPOLJAŠNJE STEPENIŠTEPrihvatljivo je zadržati trijem i spoljašnje pristupno stepenište koje je moguće oblikovno riješiti u savremenoj interpretaciji.


KROVČetvorovodni krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvoena šindra ili metal.






30

3

2

1

PRIZEMLJE (var. poslovni prostor)

TIP 4 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SA ČETVOROVODNIM KROVOM

62

4

5

3

1

PRIZEMLJE (var. izdavanje)

31

4

5

6

2

SPRAT (var. stanovanje bez potkrovlja)



31

PRIZEMLJE (var. poslovno)1 Poslovni prostor2 Poslovni prostor3 Sanitarni čvor

PRIZEMLJE (var. apartmani)1 Ulazni hol2 Zajednička ostava3 Apartman14 Sanitarni čvor5 Apartman 26 Sanitarni čvor

SPRAT (var. bez potkrovlja)1 Ulazni hodnik2 Kuhinja3 Dnevni boravak i trpezarija4 Spavaća soba5 Spavaća soba6 Sanitarni čvor

SPRAT (var. sa potkrovljem)1 Ulazni hodnik / stepenište2 Kuhinja3 Dnevni boravak i trpezarija

TIP 4 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SA ČETVOROVODNIM KROVOM

SPRAT (var. stanovanje sa potkrovljem)

31

4

5

6

2

POTKROVLJE

2

1

3

4 Spavaća soba5 Spavaća soba6 Sanitarni čvor4 Spavaća soba5 Spavaća soba6 Sanitarni čvor

POTKROVLJE1 Hodnik / stepenište2 Dječija soba3 Pomoćna prostorija

32

TIP 5 - KAMENA KUĆA SA ZATUPLJENIM ZABATOM





TRIJEM I SPOLJAŠNJE STEPENIŠTEPreporučljivo je zadržati trijem i spoljašnje pristupno stepenište koje je moguće oblikovno riješiti u savremenoj interpretaciji.

KROVČetvorovodni krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvena šindra ili metal.







33

TIP 5 - KAMENA KUĆA SA ZATUPLJENIM ZABATOM

1

2

3 4

5

7

8

9

10

6

PRIZEMLJE (stanovanje)

SPRAT (stanovanje)

1

2

3

4

5

7

8

9

10

6

PRIZEMLJE (stanovanje)1 Ulazni hodnik2 Dnevna soba i trpezarija3 Kuhinja4 WC5 Ostava6 Hodnik7 Spavaća soba8 Spavaća soba9 Spavaća soba10 Kupatilo

SPRAT (stanovanje)1 Ulazni hodnik2 Dnevna soba i trpezarija3 Kuhinja4 WC5 Ostava6 Hodnik7 Spavaća soba8 Spavaća soba9 Spavaća soba10 Kupatilo

POTKROVLJE (stanovanje)1 Radni prostor / Sekundarni dnevni boravakApartman: 2 Dnevna soba i trpezarija3 Kuhinja4 WC5 Spavanje



34

POTKROVLJE (stanovanje)

1

2

3

4

5

35

TIP 6 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SA dvovodNIM krovoM





TRIJEM I SPOLJAŠNJE STEPENIŠTEPreporučljivo je zadržati trijem i spoljašnje pristupno stepenište koje je moguće oblikovno riješiti u savremenoj interpretaciji.


KROVDvovodan krov. Preporučuje se drvena šindra ili metal.






36

TIP 6 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SA DVOVODNIM KROVOM

PRIZEMLJE

1

2

3

5

4

SPRAT

1

2

3

5

4

PRIZEMLJE (stanovanje)1 Ulazni hodnik2 Kuhinja3 Dnevna soba i trpezarija4 Spavaća soba5 Sanitarni čvor

SPRAT (stanovanje)1 Ulazni hodnik2 Trpezarija3 Dnevna soba4 Kuhinja5 Sanitarni čvor

POTKROVLJE (stanovanje)1 Ulaz2 Spavaća soba3 Spavaća soba



37

TIP 6 - KAMENA KUĆA PRAVOUGAONE OSNOVE SA DVOVODNIM KROVOM

POTKROVLJE

1

2

3

38

©Anderson Anderson Architecture ©Michael Viviano

©GRAD arkitekter

©Hall + Bednarczyk Architects

©Wildrich Hien Architekten

©LP Architektur

©Yale School of Architecture

©Atelier 56S

TIPOVI 3,4,5,6

Inspirativniuzori za TIPOVE 3,4,5,6Na ovoj strani dati su primjeri pristupa u oblikovanju savremene arhitekture na globalnom nivou. To nikako nisu modeli koje treba doslovno kopirati. Za svaku pojedinačnu lokaciju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje treba razraditi arthitektonski projekat.

39

©Wildrich Hien Architekten ©MB Architecture ©YH2

©LP Architektur

©Atelier 56S

©João Mendes Ribeiro Arquitecto, Lda

©Casati

©GRAD arkitekter

©Jens Risom

©Bernardo Bader Architects

©A1 Architects

40

TIP 7 - KULA



VELIČINA OSNOVEPreporučljiva je osnova kvadratnog oblika okvirnih dimenzija: 9m x 9m.

SPRATNOSTPrizemlje + 2 sprata + tavan iliPrizemlje + 2 sprata + potkrovlje

BALKONIIzbjegavati balkone i terase. Koristiti dvorište za boravak na otvorenom.

KROVČetvorovodan krov nagiba od 45o do 60o. Preporučuje se drvoena šindra ili metal.







41

1

2

3

5

4

6

7

1. SPRAT

PRIZEMLJE

1

2

335

4

7

6

TIP 7 - KULA

PRIZEMLJE (stanovanje)1 Ulazni hodnik2 Sanitarni čvor3 Spavaća soba4 Kuhinja5 Dnevna soba sa trpezarijom6 Ostava7 Stepenište

1. SPRAT (stanovanje)1 Ulazni hodnik 2 Sanitarni čvor3 Spavaća soba4 Kuhinja5 Dnevna soba sa trpezarijom6 Ostava7 Stepenište

2. SPRAT (sa potkrovljem)1 Ulazni hodnik2 Sanitarni čvor3 Spavaća soba4 Kuhinja5 Dnevna soba sa trpezarijom6 Ostava7 Stepenište

POTKROVLJE1 Hodnik2 Spavaća soba3 Spavaća soba4 Spavaća soba5 Sanitarni čvor



42

2. SPRAT

1

2

3

5

4

7

6

TIP 7 - KULA

POTKROVLJE

4

2

5

1

3

43

2. SPRAT

©Crossroad House / YYAA

©Dyrda Fikus Architekci

©Tetsuo Kondo Architects

©AB CHVOYA

©MIZUISHI Architect Atelier

©environment design atelier (hiromichi yasuda)

Inspirativniuzori za TIP 7

TIP 7 - KULA

Na ovoj strani dati su primjeri pristupa u oblikovanju savremene arhitekture na globalnom nivou. To nikako nisu modeli koje treba doslovno kopirati. Za svaku pojedinačnu lokaciju na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje treba razraditi arthitektonski projekat.

PREPORUKE ZA INTERVENCIJE NA KATUNIMA

Katuni, sezonska naselja u planini, na području opština Berane Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje su najčešće formirani na planinskim padinama ili po obodu dolova. Katuni su zbijenog tipa, gdje su kolibe sa pomoćnim objektima i torovima, grupisane. Kolibe su sve, izuzev dubiroga koji su kao tip nestali, izdužene pravougaone osnove i orjentisane najčešće tako da dužom stranom prate izohipse terena.

Kolibe, u zavisnosti od zone u kojoj se katun nalazi, mogu biti od drveta ili kamena. Proporcije i veličine drvenih i kamenih koliba su slične (unutrašnje dimenzije kamenih kolba odgovaraju unutrašnjim dimenzijama drvenih koliba, iako su kameni zidovi masivniji pa spolja kamene kolibe izgledaju veće) tako da se funkcionalne varijante rješenja koje su date u preporukama mogu u nejvećoj mjeri odnositi i na drvene i na kamene kolibe. Kod kamenih katuna nisu samo do sada identifikovana rješenja sa prepuštenom strehom ili trijemom ispred ulaza.

Planska dokumenta najčešće ne pokrivaju oblast katuna, sem u slučajevima kada postoji prostorni plan za određenu zaštićenu zonu – Nacionalni park. Smjernice za intervencije na katunima bi svakako trebalo razviti i učiniti ih djelom planskih dokumenata ili lokalnih smjernica za gradnju.

Kod bilo koje vrste intervencija na katunima bitno je imati kao osnovna polazišta slijedeće principe:- sačuvati izvornu organizaciju katuna, način grupisanja i položaj koliba u odnosu na teren- sačuvati položaj, veličinu, materijale i način konstruisanja torova/ograda: drveni sa horizontalnim ili vertikalnim letvicama ili kameni u suvozidu- sačuvati i održavati postojeće kolibe koje su u dobrom stanju- kolibe koje su u lošem stanju obnoviti koristeći tradicionalne uzore, tehnike i materijale.

U slučaju ako se grade nove kolibe na katunu ključno je adekvatno postaviti novu kolibu u odnosu na cjelinu, tako da prati logiku organizacije cijelog katuna i položaj u odnosu na teren. Kod katuna je ključno da su nove kolibe oblikovno rađene po uzoru na tradicionalne, da prate izvorne dimenzije, proporcije, volumen, kao i da su rađene od tradicionalnih materijala i sa rješenjima koja su karakteristična za određenu zonu.

U primjerima tipova novih koliba koji su dati u nastavku analizirane su mogućnosti uređenja prostora u okviru dimenzija koje odgovaraju tradicionalnim uzorima, a koji mogu imati različite namjene: - Izvorna namjena, kolibe koje se koriste za stanovanje stočara i koje su povezane sa pomoćnim objektima koji se koriste za stočarstvo- Vikendice- Kolibe koje se koriste za turizam, za smještaj gostiju

Kod gradnje novih koliba mogu se primjenjivati principi koji proizilaze iz karakteristika izvornih katuna:- Gradnja više manjih objekata (koliba), koji su grupisani po uzoru na tradicionalne, a ne velikih objekata- U slučaju potrebe za većim prostornim kapacitetima koristiti tradicionalne modele povezivanja: podužno povezivanje elemenata (koliba) ili dodavanje aneksa po uzoru na tradicionalne modele- Toalete je moguće planirati kao izdvojene objekte, manjih dimenzija i jednostavnog oblikovanja od tradicionalnih materijala. U nekim slučajevima toaleti se mogu predvidjeti u okviru kolibe, ali je potrebno pažljivo razraditi to rješenje (dati su neki mogući primjeri u predlozima). Preporučuje se svakako korištenje kompostnih toaleta.

45

TRADICIONALNI UZOR ZA KOLIBU NA KATUNU - TIP F, G

TRADICIONALNI UZOR ZA KOLIBU NA KATUNU - TIP E

TRADICIONALNI UZOR ZA KOLIBU NA KATUNU - TIP A, B, C, D

kolibe na katunuPolazeći od osnovnih tipova drvenih koliba koje srećemo na katunima na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje razvijeno je 7 mogućih tipova savremenih koliba. Preporuke za novu gradnju se temelje na ključnim karakteristikama tradicionalnih modela.

Kao uzor su uzete najzastupljenije drvene kolibe koje imaju visinu zida do maksimalno 1,70 m i visinu sljemena do 2,40 m (uzor za tip E). Takođe, uzete su i kolibe koje imaju ispred ulaza ispuštenu strehu ili otvoreni trijem (uzor za tipove A, B, C, D). Uz to, uzete su i kolibe koje imaju malo veću visinu u sljemenu, do 2,90 m (uzor za tipove F,G).

Iako su u prilozima dati primjeri za drvene kolibe, organizaciona šema se može iskoristiti i za kamene katune. Razlika je jedino u konstrukciji i materijalima. U zonama sa drvenim katunima preporučeno je koristiti tradicionalni način gradnje – zidovi od brvana sa vezom na usjek i krovni pokrivač od uzdužnih dasaka ili šindre. Kod koliba od kamena preporučljivo je za zidove koristiti izvornu tehniku – suvozid, mada se u nekim slučajevima može i krečni ili zemljani malter upotrijebiti. Krovna konstrukcija i pokrivač su isti kao i kod drvenih katuna.

46

KOLIBA NA KATUNU - TIP A

TRADICIONALNI UZOR

Karakteristike kolibe

Dužina: 570cmŠirina: 370cmVisina:160cmVisina u sljemenu: 236cmOtvoreni trijem uz užu stranu: 200cm


47

MOGUĆNOSTI UREDJENJA PROSTORA

KOLIBA NA KATUNU - TIP A

PAŽNJA:Visina ulaznih vrata određena je visinom bočnog zida 160cm.

APARTMAN 24m2 (bruto površina) + trijem

1 Trem2 Boravak/trpezarija3 Kuhinja4 Spavanje5 Niša za stvari6 Sanitarni čvor

12 3

4

5

6

Ovaj prilog predstavlja samo jednu od mogućnosti uređenja prostora i dat je kako bi se sagledali prostorni potencijali objekta preporučenih dimenzija (na temelju tradicionalnog uzora). Uzimajući u obzir preporuke, za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, poželjno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

48

Klizna vrata


49

KOLIBA NA KATUNU - TIP B

TRADICIONALNI UZOR




50



APARTMAN 21m2 (bruto površina) + trijem

1 Trijem2 Boravak/trpezarija3 Kuhinja4 Spavanje5 Sanitarni čvor

1

2 3

4

5

MOGUĆNOSTI UREDJENJA PROSTORAOvaj prilog predstavlja samo jednu od mogućnosti uređenja prostora i dat je kako bi se sagledali prostorni potencijali objekta preporučenih dimenzija (na temelju tradicionalnog uzora). Uzimajući u obzir preporuke, za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, poželjno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

51


Klizna vrata


52

KOLIBA NA KATUNU- TIP C

TRADICIONALNI UZOR




53


1

2

TRPEZARIJA 21m2 (bruto površina) + trijem

1 Grupna trpezarija2 Kuhinja

KOLIBA NA KATUNU - TIP C


54

KOLIBA NA KATUNU - TIP C


55

KOLIBA NA KATUNU- TIP D

TRADICIONALNI UZOR




56

KOLIBA NA KATUNU - TIP D


2

1

3

4

5

6

PORODIČNI APARTMAN37m2 (bruto površina) + trijem

1 Trijem2 Ulaz3 Boravak/trpezarija4 Kuhinja5 Spavanje6 Sanitarni čvor

MOGUĆNOSTI UREDJENJA PROSTORA (SPAJANJEM DVIJE JEDINICE)Ovaj prilog predstavlja samo jednu od mogućnosti uređenja prostora i dat je kako bi se sagledali prostorni potencijali objekta preporučenih dimenzija (na temelju tradicionalnog uzora). Uzimajući u obzir preporuke, za dalju razradu unutrašnjeg uređenja i spoljašnejeg oblikovanja, te izradu projektne dokumentacije, poželjno je angažovati stručno lice, inženjera/ku arhitekture.

57

KOLIBA NA KATUNU - TIP D


58

KOLIBA NA KATUNU-TIP E

TRADICIONALNI UZOR


Dužina: 620cmŠirina: 320cmVisina:170cmVisina u sljemenu: 240cmIzbačena streha nad ulazom: 154cm


59

Streha je konzolno postavl-jena nad ulazom najčešće u širini 60cm, dok u rijetkim slučajevima ide i do 150cm.


“SPAVAONICA”21m2 (bruto površina)

1 Ulaz2 Kuhinja3 Spavaonica

1

32

KOLIBA NA KATUNU - TIP E


60

KOLIBA NA KATUNU - TIP E

Glavnu prostoriju moguće je organizovati za spavanje i objedovanje.


61

KOLIBA NA KATUNU - TIP F

TRADICIONALNI UZOR


Dužina: 515cmŠirina: 317cmVisina:150cmVisina u sljemenu: 290cm


62



“SPAVAONICA”17m2 (bruto površina)

1 Ulaz2 Mini trpezarija3 Spavaonica

1

2

3


63



64

KOLIBA NA KATUNU- TIP G

TRADICIONALNI UZOR


Dužina: 515cmŠirina: 317cmVisina:150cmVisina u sljemenu: 290cm


65

KOLIBA NA KATUNU - TIP G

“SPAVAONICA”17m2 (bruto površina) + galerija

1 Spavanje u prizemlju2 Spavanje na galeriji

1

2



66

KOLIBA NA KATUNU - TIP G


67

PrePoruke za sanaciju postojeĆe nepriMjerene gradnjeIako je gotovo nemoguće dati opšte smjernice za sanaciju postojeće neprimjerene gradnje jer se primjeri razlikuju od slučaja do slučaja, u ovom prilogu je navedeno nekoliko savjeta koji mogu pomoći pri sanaciji pojedinih neprimjerenih djelova kuća.

68

Gotovo je nemoguće dati opšte smjernice za sanaciju postojeće neprimjerene gradnje jer se primjeri razlikuju od slučaja do slučaja. Da bi se dale preporuke, bilo bi potrebno analizirati svaki pojedinačni objekat. U ovom prilogu je navedeno nekoliko savjeta koji mogu pomoći pri sanaciji pojedinih neprimjerenih djelova kuća.

BOJE NA FASADAMA

Izričito je neprihvatljivo bojenje fasada i primjena krovnih pokrivača u jakim bojama: žuta, boja “kajsije”, tirkiz, zelena, ljubičasta, narandžasta, crvena, itd. Ove boje nisu primjerene ambijentu i okruženju i ni u kom slučaju ne doprinose podizanju kvaliteta pejzaža. U slučaju novih objekata treba ih izbjegavati, a u slučaju postojećih promjeniti.

PREDLOG SANACIJEPreporučuje se bojenje u neutralnim i blagim tonovima - bež, krem...

STUBOVI

Imitacija stilova prethod-nih istorijskih epoha nije primjerena ovom pod-ručju i treba je izričito izbjegavati (npr. imitacija antičkih stubova).

PREDLOG SANACIJEPrikrivanje ozelenjava-jnjm.

69

BALKONI SA BALUSTERIMA

Balusteri (bilo od betona ili nekog drugog materijala) nisu primjereni ovom području i treba ih izričito izbjegavati.

PREDLOG SANACIJEZamjena balkonskih ograda adekvatnijom vrstom ograde od metala ili drveta. Preporučuju se laganije ograde jednostavnih mirnih linija.

PROPORCIJA KUĆE

Kada su u pitanju nesrazmerne proporcije kuća, ne postoji rješenje za sanaciju.

PREDLOG SANACIJEVizuelni efekti se mogu donekle ublažiti ozelenjavanjem zidova puzavicama ili drugim adekvatnim rastinjem.

RAZNI DEKORATIVNI ELEMENTI

Preporučuje se izbjegavanje raznih dekorativnih elemenata na kući i okućnici - profilacije, betonske statue, betonske česme i žardinjere, kitnjasti ukrasi...

PREDLOG SANACIJEKada je to moguće, ukloniti dekorativne elemente ili ih ublažiti ozelenjavanjem.

70


PREDLOG SANACIJE- Preporučuje se bojenje fasade neutralnim i blagim tonovima (bež, krem...)- Preporučuje se “ozelenjavanje” fasade puzavicom i sadnja drveća ispred kuće kako bi se oplemenio prostor i ublažio efekat velikog volumena kuće.


PREDLOG SANACIJE- Preporučuje se bojenje fasade neutralnim i blagim tonovima (bež, krem...)- Preporučuje se sadnja ispred kuće kako bi se oplemenio prostor između dva objekta.

primjer sanacije #01


Postojeće stanje

Predlog sanacije

Predlog sanacije

Predlog sanacije

Predlog sanacije

Postojeće stanje

71

U kuće poput ove uloženo je puno truda, pažnje i materijalnih sredstava. Međutim, ovakvi objekti ne stoje u saglasju arhitekturom koja nosi identitet prostora u kojem se nalaze. Oni se ni formom niti proporcijama ne uklapaju u naslijeđeno okruženje.

PREDLOG SANACIJE- Na žalost, kada su u pitanju nesrazmerne proporcije kuća, ne postoji rješenje za sanaciju. Vizuelni efekti se mogu donekle ublažiti ozelenjavanjem zidova puzavicama ili drugim adekvatnim rastinjem.

primjer sanacije #04Postojeće stanje

Predlog sanacije

Uprkos činjenici da je očigledno postojala dobra namjera da nova kuća uspostavi skladan odnos sa tradicionalnom, finalni rezultat ne predstavlja najuspješnije rješenje.

PREDLOG SANACIJE- Na gornjem spratu moguće je napraviti “omotač” od drveta, dok bi donji sprat bilo dovoljno samo obojiti u neutralnim tonovim (bež). Najbolje rješenje bi se dobilo kada bi PVC prozori i vrata bili zamjenjeni drvenim.- Oplemenjivanje okruženja kuće dodatnim zelenilom svakako bi podiglo ukupan nivo kvaliteta ambijenta.


Predlog sanacije

Postojeće stanje

72

NEPRIHVATLJIVI MATRIJALI

NEPRIHVATLJIVE BOJE FASADE I KROVA

NEPRIHVATLJIVI DETALJI

NEPRIHVATLJIVI TIPOVI STOLARIJE NEPRIHVATLJII TIPOVI OGRADA I STUBOVA

Izričito je neprihvatljivo bojenja fasada i krovova jakim bojama: žuta, boja “kajsije”, tirkiz, zelena, ljubičasta, narandžasta, crvena, itd. Ove boje nisu primjerene ambijentu i okruženju i ni u kom slučaju ne doprinose podizanju kvaliteta pejzaža.

Takođe, nepreporučljivo je bojenje pragova oko prozora i vrata, te i to treba izbjegavati.

Neprihvatljivo je oblaganje zidova i stubova lomljenim kamenom.

Preporučuje se izbjegavanje betonskih statua, betonskih česmi i žardinjera...

Preporučuje se izbjegavanje betonskih balustera za terase i stepenišne ograde. Takođe treba izbjegavati imitaciju detalja kao što su antički stubovi...

ŠTA IZBJEGAVATI Tradicionalnu arhitekturu na području opština Berane, Petnjica, Andrijevica, Plav i Gusinje odlikuje svedenost i jednostavnost osnovnih oblika, materijala i detalja. Toga bi se trebalo pridržavati i kada je u pitanju nova gradnja.

Kod izgradnje novih objekata, ključno je da se vodi računa o dimenzijama i proporcijama oslanjajući se na postojeću tipologiju.

U nastavku su date preporuka za neke elemente koje bi trebalo izbjegavati.

Preporučuje se izbjegavanje stolarije:• “vrata+prozor”• prozori u obliku trougla i

trapeza (osim u izuzetnim slučajevima)

• PVC stolarija

Preporučuje se korišćenje blagih i neutralnih tonova: bijela, bež.....

73

ŠTA IZBJEGAVATI Na konkretnim primjerima ispod je prikazano koje vrste građevinskih intervencija bi trebalo izbjegavati i kako bi, umjesto toga, trebalo postupati.

Kad god je moguće, izbjegavati gradnju objekata razuđene forme, velikih pro-porcija i volumena. Težiti svedenoj, jed-nostavnoj i kompaktnoj formi, slijedeći tradicionalne uzore.

Kad god je moguće, izbjegavati gradnju objekata velikih proporcija i volumena, kao i betonske balustere. Manje i skromnije građevine djeluju skladnije i primjerenije u dominantnom prirodnom okruženju i bliže su tradicionalnim uzorima.

Kad god je moguće, izbjegavati gradnju objekata velikih proporcija i volumena. Manje i skromnije građevine djeluju skladnije i primjerenije u dominantnom prirodnom okruženju.

Izbjegavati korišćenje jakih boja, razuđene krovove i dominantne strehe. Pratiti logiku tradicionalne gradnje, ali izbjegavati bukvalno kopiranje.

Izbjegavati gradnju objekata velikih volumena, naročito u zoni katuna. Na tim mjestima trebalo bi pratiti izvorne proporcije i volumen tradicionalnih koliba.

Izbjegavati pseudo-istorijski pristup u oblikovanju novih kuća, neproporcionalne strehe i balkone, kamenom obložene stubove. Težiti svedenoj, jednostavnoj i kompaktnoj formi, slijedeći tradicionalne uzore.

Izbjegavati korišćenje jakih boja. Preporučuje se bojenje fasada neutralnim i blagim tonovima (bež, krem...)

Izbjegavati visoke, masivne i kitnjaste zidane ograde oko imanja. Kad god je moguće, koristiti drvo ili kamen (suvozid) za ograđivanje.

Izbjegavati neadekvatne transformacije i dogradnje na tradicionalnim objektima sa neprimjerenim materijalima (PVC prozori i vrata, cementni malter, betonske ploče). Prilikom intervencija na tradicionalnim objektima konsultovati stručnjake.

preporuke za restauraciju, sanaciju i novu gradnju · 2020. 10. 6. · tipovi stambene...

Documents