•

•

•

•

~

* • • •

• •

•

R I M

1. PRlMBON PUS~A,

2. BAB PANOGA~I BI<Iil\.M •

•

B 0 • I • I

•

'

•

•

f ' • • • . • • • • • • r • • • • • • I ' \ •

I I

' ' ' \ ' • j l t •

•

N . I< ~

' I f l

•

•

- .

•

•

' . 4 t • • • • • ' • r • ' • • • • • I

\ • • " ~ t

\ , • } ~ • •

I M 13 C> N

' .~ t , . • '

, : t

t "

1. PRIMBON PUSAKA, W

2. BAB PANGGAWENE UKIRAN,

3.

•

Kasa1in ukara sarta kakempalak

Nopember 1995 -

. . . . . . . .. ' •

• •

'"\ . . . . - 0 .. 0 I II ._ ; •

•

• • -I

•

•

K E I s

•

KRATON-KRATON JAW! .

~~NDHOK, Almanak Djawi 1922

•

'

'

•

•

ening: Koko Widayatmoko.

ari 1996.

• . . .. .. . . . . ... - ·-•

•

•

•

, .. -· 0 -· .... .. • • • • • •

•

•

•

•

'

•

PRIMBON PUSAKA - WASIAT - DJIMAT

KRATON-KRATON TANAH DJAWA

AT AU

PRIMBON KERIS

Q 0

@ -'

B U K U K E - I PRATELANIPUN PAMOR SAE UTAWI AWON

No. 1.

Cb v

No. 2.

No. 3.

No. 4.

No. 5.

No. 6.

No. 7.

No. 8.

Dip~n wastani pamor Chahibulchuju , panggen nan1pun wonten ing bongkot. Yen kagem perang saged ngalang-alangi ingkang nga­gem. Ageming para Ratu. Boten katawis ma­nawi dipun prajaya satus nagari.

Dipun wastani pamor Raja Suleman , pundi ing kang kanggennan sakarsannipun tumunten kadumugen , saha kenging kangge tulak sesa kit, yen binekta ing perang saged rumeksa ingkang ngangge. Hingajrihhan ing lelem­bat. Boten kenging dipun darnel awon sasa­mi. Tulus saha cekap ing donyanipun.

Dipun wastani pamor Nur , kenging kangge jimating nagari. Ingkang kanggennan duma­dakan sugih. Menawi katempuh ing babaya, dipun unus, murub. Kathah sawabbipun. Pan tes kagem para Ratu.

Dipun wastani pamor Batulapak , pantes ka­gem para Ratu. Kaluhuranipun saged tumu­run ing putra-wayah. Ing samarginipun tan sah sugih nugraha lan kadunungan raja­brana. Kathah sukanipun, awis sakitipun.

Dipun wastani pamor Kutha Me&r , manawi ka tempuh ing bebaja utawi kinepung ing meng sah, saged boten katingal, boten saged kacepeng. Tiyang boten saged andamel a­won, yuwana dening mimis, saged kadunun­gan arta kathah. Samubarang ingkang kinar sa, gampil.

Dipun wastani pamor Ingkru , kiyat tur hing adjrihan ing sato kewan. Yen kangg~ ngambah ingkang angker-angker, saged da­dos tawar. Kangge bondayuda saged unggul, terkadhang mengsahhipun lajeng bingung.

Dipun wastani pamor Ratu Sinongsongan ,. sa: ged marintah tiyang kathah sarta sam1 ke dhep. Kadunungngan sakarsannipun.

Dipun wastani pamor Kumbrua Gem , ~en won­ten baja-pakewuh, dipun unus, kat1ngal mu

b Hinga]'rihan .ing mengsah lan sato ru . . d 1 . kewan. Yen pinuju manah1pun osa,. a]~ng

Wun ing Pangeran, la]eng katr1mah 1ng nenu . 1 . dh t pinuwunnipun. Asring m1~u ung1 a eng tiyang ingkang kawelas-aslh.

1

•

I :: :1

'D

No. 9. Dipun wastani pamor Raja Likasan yen kine pu~g ing mengsah, boten katin,gal. Kajen ~a]a-darbekipun salebeting wisma. Tiyang 1ngkang ndya awon, dados bingung terka-dhang lajeng edan. ,

No.lO. Dipun wastani pamor I~ar , yen kadamel pe rang, kaunus, andhatengaken prabawa angin ageng, ingkang ngagem katingal warni sada s~, mengsah sami kami-tenggengen, rumaos d1pun bujeng mengsah. Yen dipun tanyce­paken ing siti, ingkang ningali sami kkalenggak dhawah lan sami tatu. Dados tumbaling nagari.

No.ll. Dipun wastani pamor Panguripan , manawi di­pun agem satriya, saged dados luhur. Yen kaangge trah alit, saged dados Sisirah sarta misuwur karaharjanipun, dipun lu­luti ing sasami, tuwin dados pengaubani­pun ing ngakathah.

No.12. Dipun wastani pamor Tangsw Kinurung , yen kagem perang, kalis sagunging dadamel. Manawi badhe kadhawahan dadamel, ingkang andhawahi dumadakan sliranipun ngalumpruk tanpa daya. Yen kaunus ing paprangan, ingkang ngunus boten katingal.

No.13. Dipun wastani pamor M[krat , agemipun para ageng. Yen kinarya dagang, kasebuta nami­nipun, 1ajeng saged enggal pajeng dagan­ganipun. Kinasih ing Ratu. Sadaya tiyang saged asih-tresna. Yen kangge ngambah sa­ganten, rahayu sanget.

No.14. Dipun wastani pamor Gedhong M[ngkem , kang ge simpen arta ambakahi Ian saged wewah­wewah. Yen kangge pados sambutan, angsal an. Yen kangge nagih potang, dumadakan la jeng manggih rejeki agung. Yen kangge ~ga wula, kinasihan ing bandara. Lan asr1ng saged angsal tiyang estri ingkang rahayu.

No. 15.

No. 16.

Dipun wastani pamor Sirat , yen kadamel nga wula, kinasihan ing Ratu, saged dados pra jurit, sapinuwunipun tinu~utan. Makaten ugi, saged pikantuk garwa 1ngkang rahayu

· manah i pun .

Dipun wastani pamor Pakar , hingadjrihha~ ing sasami. Sanajan gadhah mengsah, . sam1 tentrem. Gadhah daja kiyat angkat. Juny­jung. Yen pinuju wonten darnel, asr1ng mu-

rub.

2

No.1 7.

No. 18.

Dipun wastani parnor llkas , rnanawi kanggen­nan ~athah bathenipun. Dipun adjirhi ing durs11a. Saged ngirup dadarnel kathah. Ra­hayu slarnet sawewengkonnipun.

Dipun wastani parnor Samber Retna , ingkang kadunungan ngagern, sugihan. Yen kabekta k~kesahhan, kedah nenurnpak, boten purun d1pun angge lurnarnpah dharat.

PAMORING DUWUNG INGKANG WONTENING PUCUK

No.19. Dipun wastani parnor Sri Tumbuk , rnanawi wo nten darnel, kedah kaunus rurniyin. Saba­rang karsanipun kaleksanan, 1an kathah untungipun ingkang ngagern.

No.20. Dipun wastani parnor Diwangkara , agernipun Ratu sarta prajuri t. Sinten ingkang ngangge, suka ing panggalihipun. Lan bilih katarnan ing senjata, lepat, dados tawa.

No. 21.

No.22.

No.23.

No.24.

Dipun wastani parnor Kendhil Gumantung , ma­dhangaken banjar pemanahan. Boten kenging dipun darnel awon ing tiyang. Kenging kang ge hangusadani tiyang sakit ewah. Patra­pipun, kadekekaken salebeting kajang-si­rah. Yen dipun unus, saged ngicalaken men dhung, boten saged jawah, nanging ingkang gadhah kedah suci.

Dipun wastani pamor Amber Peni , manawi ka gem wonten baya pakewuh, me~gsa~ipun ~a­dos ninga1i tiyang kathah, 1ngg1h pun1ka ingkang ngreksa. Ugi kawatanan pamor sonya , kenging kangge tul~k tenu.ng. Na­nging sampun supe, saben d1nten d1pun uku bi, dipun menyani madu.

Dipun wastani pamor Mu&ar , yen kad~mel perang, kados .kat~ngal kathah balan1pun, sarta malih s1ngk1r latu. Saged ngereh­aken napsuning mengsah.

Dipun wastani pamor Ratam~ , yen wont~n sa tawi mengsah badhe lampah c1dra,

tru u · · M d kan S aged kasumerepan ruro1y1n. ana

duma a · i 'h . ten barang ical, engga1 P nanggl . w1 won 1 t Bi 1 ih kadamel srana ngupados u am oya, sayekti angsa1an.

3

..

No.25. Dipun wastani pamor Tangg~ , yen kadamel ngawula, dipun aasihi, mandar dados embanipun tiyang luhur. Angsal drajat kadonyan ageng .

/0.... ~ ' ~,.._---...{.....,

No.26. Dipun wastani pamor Hijram , manawi kangg~ perang ing saganten, saged menang lan wilujeng.

I

No.27. Dipun wastani pamor Raja Gundhala , punika d~waning pamor. Manawi ngasta rembulan sarta sawer, ageng kasiyatipun. Agemipun prajurit linangkung. Yen binekta perang, kawasa ngamuk numpes mengsah. Kadunungan sabarang karsanipun ingkang ngagem.

JEJIMATING DUWUNG WARNI TIGA .

•

-~

• •

No. 28. (No.1) Pamor Jijimatin , mupangati.

No.29.

.... -

No.30.

--

•

( No.2) Pamor Jimat , ageng sawabipun.

a r ;h' {;) e, C/ L> t::)~

Pamor Jimat , ageng sawabipun. (No.3)

4

•

•

•

PAMOR ING PANGGENANNIPUN

No.31. Agemipun Ratu Pinunjul, 1. angsal kalenggahhan, 2. misuwur kasaenanipun, 3. hingajrihan ing sasami.

, ~

@)S ...3

2~?» C'c • \.._ ~ ~ ....... b ~ 0-?

7 I

No.32. Agemipun Senapati prajurit, 1. kuwasa, 2. tan kenging ka­rumiyinan, 3. ageming prajurit, 4. sugih bala, 5. karana ngrumiyini, 6. lepat ing mimis, 7. tundhung mungsuh .

• - -- _,

I

No.33. 1. Tulak bilahi, 2. teguh, 3. tulak gegaman, 4. harumeksa, 5. ingajrihan ing sesamining titah.

. ~ -

No.34. Hingajrihan ing tiyang sarta sugih.

No.35.

' , \ -

Boten kenging dipun sah, lan yuwana.

darnel awon ing tiyang, tundhung

No.36. Sugih garwa tuwin kadunyan.

5

meng-

•

No.37. Ingkang ngagem ny i ng sesami. epeng nagari tuwin dipun turut saujaripun

No.38. Agemipun Ratu Agung.

!" '"'~0

•

No.39. Dipun asihi ing tiyang kathah tuwin sugih garwa.

No.40. Dipun wastani pamor Wiji SAwu , kasiyatipun ingkang sinedya gampi 1.

No.41. Boten kenging katilangso papa, tuwin dipun sihi ing Gusti • tuwin sesam1.

•

~ -j 0 ) .,,..., j o ..... ra 'o / -

/ ~ _..... -_,_

No.42. •

r Rante , kasiyatipun manawl Dipun wastani pamo . 1 · Barang ingkang dados darb~kipun Wl u]eng.

ganjil, .. sae.

6

•

No . 43. Agemipun Ratu ingkang marentah sesamining Ratu.

No.44.Dipun asihi ing sesami lan dipun anggep 1·ng pangandikanipun

....

No.45. Teguh laksana, dipun ajrihi ing tiyang.

T

No.46. Golok ingkang gegeripun pecah kados gambar ing nginggil pu nika, y~n pecahipun terus ing pesi, utawi pegat waja wonten ing saran kalih utawi tiga, sarta manawi wonten ing tengah, punika langkung sae. Ananging manawi pecahipun boten dalah pesinipun, punika boten sae.

No.47. Lameng kados gambar punika, agemipun prajurit. Saged pen arta ingkang langung kathah.

sim-

No.48. Lameng • gar1.

· t· un ingkang kagungan saged mengku na punika kas1ya lP

7

No . 49. Dipun wastani pamor Kalacara manawi murub. Dados Pikekahing Nagari. balanipun sadaya.

C>

wonten darnel Hingajrihan

dipun unus ing wadya-

No.SO. Dipun wastani pamor Jayamusti , 1. anggangsaraken bukti, 2. manawi prakawisan unggul, 3. angsal garwa ayu, 4. angsal rejeki, 5. sri jagad, 6. suka penggalih, 7. pikantuk un­tung, 8. pikantuk pamuji sae.

No.Sl. Tahan kinarya memengsahan.

No.52. Agemipun para Ratu, tinekan sakarsanipun.

No.53.

No.54.

@)I

1 Andhatengaken rejeki, . . 1 ngajap ngicalaken ~onya, 3. li 2

·d pamor sae nang1ng katlusu-la nanging tan katlnga . Da OS,

pan pamor awon.

- '9 ) ' t:>

2 kinasihan dagangan, . 1. Nguntungaken .h. bendaranipun. ngawula dipun asl 1

8

wanudya, • 3. manaw1

•

No.55. Manawi pamor ing tengahipun sogokan warni kados nginggil punika, tetep sae.

' ... ./S 3

' ~ ~ 2

No.56. Dipun wastani pamor Pangasihan , 1. jaler, 2. boten kekirang an rejeki, 3. pangasiyan, 4. saged marentah ing tiyang, 5. lepat ing mimis.

<:> I

No.57. Dipun wastani pamor Tumpuk , 1. awas , 2. pangurutan donya, 3. jaler, 4. kadumugen ing sedya.

No.58. Kinasihan wanita 1an 1aksana

"' 7 ... -

t.l

•

No.59. Wilujeng lan hingajrihan ing sasaml.

~

""" .. ,.....,.,.

( i' --oo l./ • • dipun esihl Ratunlpun .

No.60. Sugih kawignyan 1an

9

No.61. Saged sugih laksana t . , UWln hingajrihan • 1ng sesami.

" • --

"""'

No.62. Saged sugih sesakit.

tuwin samukawis ingkang dipun ingah lepat

'~

No.63. Unggul ing perang sawadya-balannipun.

No.64. Lepat ing dedamel landhep, dados sugih bathi.

ING NGANDHAP PUNIKA GAMBARING DUWUNG INGKANG AWON, BOTEN KENGING KAGEM

' \

• 1ng

No.65.Kerep kepandungan samubarang ingkang dipun ingah sami pejah

No.66. Dipun godha ing sesaki~, kerep osi darbekipun tangganlpun.

10

kewirangan, lan asring ngra

No.67. Makan tuwan, ingkang ngagem apesan.

~ -a

• ( .. ,, J '

~ ----

No.68. Kerep dipun banda lan kerep sakit.

No.69. Dipun wastani pamor Sirah Baya, menawi ngajengaken dateng gonja, watakipun sering notjog ingkang ngangge lan nela­saken sandhang tedha.

' •

11

No ... BUKU KE-II

1 ... WESI - AJI 1. Kar ang

Unine otote watake

Kijang. : brengengeng kaya tawon. : kaya banyu segara. : ampuh, adhem, saba r, pandhitaning wesi, malati ora diopeni. • • Rupane

Pangane : balung endhas ginawe sah lenga wangi. kutug, den wur-wurake, ora pi-

2 • Pulosani. Unine otote Rupane watake

: gur. : kaya watu Atjih. : ijo nyambeliler. : ~ulus, keringan ing sanagara, di - endel, ngrejekeni,

enggal antu kal ungguhhan, ci lakane kal ul uh pand­hadhaning wesi, ora kena kanggo dhemenan, ~aling, nyolong lan liya-liyane, kaya Kemb~a .

Pangane : cucuking manuk Pelatuk Bawang, balunging Prekutut, ginerus lan di - wur-wurake.

3 . Mangangkang.

4.

5.

a. Lanang. Unine : drung, dawa swarane. otote : wadhag nanging alus kaya bludru. Rupane Watake

Pangane

As ale b. Wadon. Unine Otote Rupane Watake

Pangane

Walulin. Unine otote Rupane Watake

Pangane

Katub. Unine Rupane Otote Watake

Pangane

• : 1reng semu wungu. : becik banget , anggegirissi mungsuh kaya andeleng u­

la gedhe, kaya ngetokake getih, didhemeni wong akeh, dilulut donya, ora kena dialani wong,

; ; . pangerane wes1.

• •

: endhasing Macan lan balunging Banyak, dibakar diwor warangan, lenga lamtara lan dhedes trenggalung. saka ula naga ikang ana sajroning sagara.

• • brengengeng . • • kaya uyah, pating tarenyep. • • • •

wungu tuntung biru. disihi Gustine, ngrejekeni, gate! yen kahanan ora ora bisa ditambani, malah dadi lara budhug.

: balunging sarira balung kucing ireng, lenga kenanga kesambi lan gajihing ayam.

• • • •

gung, geter. kaya wedhi, malela.

• • • •

biru. .. 1 1 akas kang nganggo, bisa gawe rega dhewe, u us rna-rang kang diingu, kajen, ngrampungi perkara, panas

•

kaya gen1. · b k d' wurake' le th~k kayu garu blnu u lwur- ' -: bal ung ke e ' .. ~ n' lan lenga krambi 1.

ngane candu, lenga WlJe

• • • •

k g mbrengengeng. . un ' . . cayane kay a peng 11 on . ireng semu l]O,

• • • •

kaya rambut. karepe gelis katekan, mi s' kanggo dagangan

awas yen bengi, luput ing mi­gel is sugih, asal saka watu

ireng. k bo lan balung kancil dibaar karo : balung e . candu lan lenga bantheng.

lela, lengane

12

wedhi rna-

6. Kamboja. Rupane otote Unine

watake

7. Ambal. Rupane otote Unine Watake

Pangane

• • • • • •

putih mrusuh . kaya gadhungl pating tren ngong-ngongl sajrone uni ~~~-u . ngong dawa. n1 maneh: ting ngong-

: otra kena digawe dhemenan, ora kena a~a nyolong I karepe kaya Ratu digawe mal ing u-

akeh k di tresnani wong ' ora ena susah atl· ~ I nel ampuh. • • putih semu abang . • •

brengengeng, geter kaya ana ing dhedhuwuran ampuh, sekti bisa or k t , ~ · keh kang b I. k a. a on, ~olek rewang gaman a-

d eel , gurun1ng wes1, bisa nyi repi yen pa u ora kalahl diturut ujare ,

• • • •

: oyoding jenu lan gadhung, genje kulit bukur klo­thokan~delima, den dheplok dadi,siji, diwur-~urake, lengane gondapural diwori polotetek.

Katrangan 8 . Winduadi.

: asal saka watu ing gunung.

Rupane : Otote • •

kaya kaca, putih lan biru.

Unine Watake

: dhung. : teguh sarta kuwatl ora bisa kelem, yen perang ora

bisa katon. Pangane :

Katrangan

rasa lan kerpu lan lemah abang, dibakar diwur-wura­ke lan lenga wijen. : asale saka leladane Sang Hyang Mudih Barata.

9. Tumpang.

10.

11.

Rupane : otote • •

biru semu wungu, yen didelok suwe-suwe bagus.

Unine Watake

: jerung, landhung swarane. : yen diunus, kang andeleng kamitenggengen lan ora du

we bayu. Pangane : balung bebek, blung garangan, lan warangan didhe-

Katrangan Werani. Rupane : Otote • •

plok, diwur- wurake, lengane gajih ayam. : asale saka jonggul kantjing i ng wesi kabit.

kaya kembang teleng.

Unine Watake

: rna 1 b rengengeng . . , , : ora kena sawiyah- wiyah 1 ora ena d1dekek ing sikil

entuk

Pangane :

Katrangan

Werangi. Rupane • •

Otote • •

Unine • • Watake •

•

sing nganggo; yen panycen ku~atl 'enggal kalungguhan lan dadi wong .gedhe; yen ora kuwat 1

dadi kemlaratane; teguh 1 b1sa ora katon, mlumpat

adoh. balung lutungl endhas ula, didheplok, banyune jeruk

pecel kayu urip. 1. h h ~ . asale saka gunung Serandhil, ng~ngku 1 ampu ane ~esi kabeh, omba sogoke kulit daglng.

uning semu ijo.

nging, mbrengengeng. angan gelis oleh Ian slamet, gawe ngupaya s~ndhang Pke yen ginawa lelungan akeh ora kena ginawe motanga ,

Pangane kang miring. b bakan kayu asem, lan warang

. manuk dara, a ~ .. h : balung1ng . rake lengane ga]l ayam. an didheplok, dlwur-wu I

13

•

12. Tarate.

13.

14.

15.

16.

17.

Rupane otote Unine watake

•

: lreng nglumut. • •

: brengengeng. : diga~e.golek wong wadon gel·

oleh lan ora kena di-alanl lng wong. ls Pangane : cangkok kemiri, lan madu d'

dhedhes. , en wur-wurake lengane I

Malela Ruyun. Rupane : putih semu biru.

serate kaya rambut. : preng, gumeter.

otote : Unine watake : teguh, kaya wesi Karindua]'i , k deni. ena ora ana sing diwe-

Pangane : ku~iting pi~ik putih mulus lan warangan diwur-wur-ake, lengane kemiri lan kenanga '

Malel.a Gendhaga. · Rupane : Otote : Unine : tung. Watake : ora kena binendon Pangane : ora katrita. Kenur.

• 1ng wong Agung.

Rupane

Otote Unine Watake

: kaya wulu ne biru.

• •

gagak, suwe-suwe medeni, yen diputih rupa

: srung, brengengeng kaya sungsun. : teguh, dagangan oleh bathi gelis, disuyudi ing wong

ngakeh, karepe kejurungan. Pangane : lenga candu. Katrangan

Tumbuk. Rupane • • otote • • Unine • •

Watake • •

Balitung. Rupane • •

Otote • • Unine • •

Watake • •

Pangane : Katrangan

: ora kena kepanasen, yen kepanasen dadi empuk , yen ngatosake disiram getih, dadi talining wesi kabeh, asal saka lak-lakane Sang Hyang Mudih Bathara kala ana sajroning sagara, ilune kang cinijab dadi wesi.

Putih semu kuning.

gong, mbrengengeng . gedhong donya, bisa sim~en baran~, .o~a kena dialani wong, yen ana pakewuh d1unus ~eg1r1s1, lemah sangar kayu angker dicedakake, dhem1 t padha lumayu kaya ana kang mburu, ing peperangan mengkono uga, mung-suh weruh kaya murub, ampuh, gatel.

ireng semu wungu meles. ~

mung, landhung swarane. l'h · k ing tetanen lu digawa ing sagara serepan o e 1Wa ,

. bisa nemu pendheman salaka . put 1ng ama, diwurwurake lengane sabarang kena galepung ~arangan becik ana kang ala. Kang becik . ana Balitungkang '

kasebut ing dhuwur, asale saka watu.

14

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

Manga~gkang _baworan 1) Walulin. Rupane : b1ru kelawu Otote : kaya wesi M~~a . Unine : dhe~g ngung, mbrengengeng. Watake : bec1k; dhapur bener k ~ .

pur eluk k ~ I arepe dad1 prajurit· yen dha-, arepe dedagang bi t ,

Katrangan : Mangangkang kan wad sa~un ung. Mangangkang baworan Ambal. g on , karepe dhapur eluk. Rupane : wungu semu abang ~ Otote : kaya bludru. , cayane kkaya kaca.

Unine : grung, gumeter.

Watake : karepe kudu marentah wong akeh ing nagara, karepe dadi lurahe wong gedhe, den kasihi ing Ratu utawa wong gedhe.

Katrangan : yen dadi keris utawa tumbak karepe dhapur bener. Tumbuk baworan Terate. ' Rupane : putih semu biru ting tarenyep. Otote : kasap. Unine : nang ging brung. Watake : sugihan, ditresnani wong wadon, becik karepe dhapur

eluk. Tum pang Rupane otote Unine Watake

Pulosari Rupane Otote Unine Watake

baworan Werangi. : aya nila semu • •

meles.

: jung ngingl landhung swarane. : becik panycen jodhone dadia keris tumbak karepe dha

pur bener, slamet kang nganggo, ora kena kasilih­ake, yen kasilihake mesthi ilang, kang dikarepake amung dadia embananne wong gedhe lan oleh keka­ruhanne.

baworan Winduadi. : ijo semu biru, ules kaya bludru, medeni. • • : gung drung. : yen dadi gaman luk utawa bener padha bae, wesi

padha golek kaluhurane kang nganggo (padha ratuning wesi), wong cilik ora duwe, kajaba kang dadi Senapatining perang.

lora dadi Ratu

Karangkijang baworan Pulosari. Rupane : kaya watu Atjih 1 semu meles merak ati. Otote : Unine Watake

: gur. ~ k . karepe dhapur eluk, akeh k~untungane, ang nganggo · akeh ngelmune, sabar lakune, ora kena didelok wong

akeh, karem marang kabisan. Karangkijang baworan Mangangang kang Lanang · Rupane : ireng semu ijo anglugud. Otote : ~

. drung dhung, landhung swarane. ora kuwat dadi kaka-Unine Watake

. k wong cilik, sebab : arang ang~go.. e arep manggon wong dosa bae,

repane, dene karetp· ·ng perang mesthi luwih ·ng senapa llll , k ' anggon1 .. , d di gaman karepe dhapur elu , yen

kakendelane, yen a . g segara wis mangkono jany-bener mesthi kelem ln ~ I , h .... sebab mulih marang asale mane. Jlne,

1) bawur = campur dadi siji.

15

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

Karangkijang baworan Mangan k R , . . g ang kang Wad upane : lJO tuntung bir on. Otote : pating pretik. u. Unine : d~eng mung, mbrengengeng Watake : yen dadi gaman senen e .

senopati gedhe ut g dhapur e~uk, anggon-anggonne kang nganggo dad ~wa k wo~g sug1h, akeh kabecikane bener mesthi 'ora .1a erls utawa turnba yen dhapur

Karangkijang baworan Walulin. Jenaan, kudu ngalih bae. Rupane : ijo mrusuh. Otote : kaya wesi Malel.a . Unine : gung ngung, anggereng. Watake : karepe dhapur bener, becik, panganggoning Patih na­

gara~ te~ep pangandikane, yen dhapur eluk dadi wong .. gedhe bae, utawa cilike, ora bisa cidra.

Karangki)ang baworan Katub. Rupane : wungu semu ijo. Otote : kaya rambut. Unine , : kung ngung, mbrengengeng. Watake : panga?ggone prajurit ing !aut, akeh kauntunganel ku

du n]aluk dhapur eluk, yen dhapur bener becike tetanen, lulus kang sarwa tinandur.

Karangkijang baworan Kemboja. Rupane : biru mrusuh pating terenyep. Otote : kaya gadhung. Unine : thing ngeng. Watake : panganggone Raja Pandhita, becik tur slamet ora ke­

na dijahili utawa dialani, jalukane dhapur eluk, yen bener yen ginawe lelungan rnesthi ilang lan anggawa liyane utawa dinyana sing kanggonan.

Karangkijang kaworan Ambal. Rupane : biru resik. otote : Unine Watake

: trung ngung, gumeter. : panganggone wong gedhe, mesthi diwedeni prentahe,

lan di turut wong, katekan sakarepe, senapatining perang, tur laksana, digawe _dagang akeh kauntungane

1 yen ana wong arep ngalan1 ora katekan,

yen dhapur bener iku becik, yen eluk kang nganggo akeh bekane.

Karangkijang kaworan Tumbuk. Rupane : biru semu kuning, yen didelok kasapl yen digepok a-

Otote • •

lus. •

Unine Watake

: ngung, mul~kw~~~r=~~lh mesthi ora kekurangan donya : ~~ngan~~one adha ngr~ksa donyane, karepe dhapur

J ln se a?- Pd. awa menyang alas sakehing lelembut bener I yen 19 padha ngreksa.

Karangkijang kaworan Werani. Rupane : ijo meles. Otote : Unine : Watake :

•

g dawa swarane. . . ning ngun ' t'nl·ng perang angluw1h1 sepadha-

ggone senapa l I 'k k d d' pangan . kena dianggo wong cill I ang a 1 ne, anang1ng ora karepe dhapur bener.

16

•

Pulosar i kaworan salah sawi]"i · 1 Ma k b 4 K b . · · ngang ang wadon 2 Waluli 3 K tu I : am O]al 5. Amball 6 . Winduadi. I • nl . a-

32.

Rupane : wungu semu biru suwe ~ Otote : kaya kaca. I -suwe sepi. Unine : gur dhung. watake : becik. Katrangan : wesi 6 iki yen awor karo wesi liyane,

nganggol laranen. Pulosari kaworan Werani. 33.

sap a kang

Rupane : wungu semu birul meles kaya bludru. otote : Unine : watake :

gur ngeng ngeng, landhung swarane. Karepe dianggo wong gedhe, yen dianggo wong cilik mesthi nemu bilahi.

34.

35.

36.

1 . a. b. c. d. e.

Terate kaworan wesi liyane. Dadi becikl sabab iku wor-worane wesi akeh. Mangangkang kkang Lanang kaworan Walulin. Rupane : ireng mrusuh semu biru, anglugud pating terecep. otote : Unine Watake

: drung ngung, mbrengengeng. : karepe dhapur bener, sapa kang nganggo mesthi dadi

• • pr1yay1. Mangangkang kang kaworan Tumpang. Rupane : biru semu wungu, gilap kaya kaca. Otote : alus. Unine : prung djung, landung swarane. Watake : yen dhapur bener sapa sing nganggo sabarang karepe

katekan lan tinuwa-tuwa ing ngakehl kinasihan ing Ratu 1 yen digawe dagang oleh kauntungan; yen dhapur elukl kerep kelangan.

No. 2. TANGGUHING DHUWUNG.

Pajajaran. Ganja • • Gandhik • • Pawakan • • Sogokkan • • To san • •

ambathok mengkurep, sirah cecak landhung. miring, landhung. birawa 1), dedeg sambada. . sedhengl timbang kaliyan pawakannlp~n . kirang mateng utawi welu 2) sawatawlsl sebab toya asin.

f. Manawi 1 uk : luthon-luthon 3) kotor. g. Pamor

2. Majapahit. a. Ganja b. Gandhik c. Pawakan d. Sogokkan e. Tosan f. Manawi 1 uk g. Parnor

: anggajih.

S irah cecak cekak. : sebit lontar, : cekak, miring. : titih 4). . cekak~ luwes. ) : madhet, grayangan lumer 5 . ; lukipun kemba 6). : mubyar angrambut.

1) berawa = nggegirisil medenil gagah prakos~. krah aras-arasen. 2) welu .: surem (tumrap warnal cahyal lsp), ung I

3) luthu = reged banget. keris) tumpang tindhih. 4) titih = atosl padhet panggemblenge (tumrap I

5) lumer = lembut lan alus. 6 ) kemba = or a mempeng 1 cemp 1 ang 1 0 ra man tep ·

17

3. Tuban. a. Ganja

b. Gandhik c. Pawakan d. Sogokkan e. To san f. Manawi luk

: tengah ambathok mengkureb ra pupak 1). ' sirah cecak ageng kapa

: c~kak, metek 2). : w1yar, tipis. : radi landhung. : kathah wajanipun. : lukipun kemba.

g. Pamor : kirang mubyar. 4 . Blambangan.

a. Ganja b. Gandhik c. Pawakan d. Sogokkan e. Tosan f. Manawi 1 uk g. Pamor 5. Sidayu.

a. Ganja b. Gandhik c. Pawakan d. Sogokkan e. Tosan e. Manawi 1 uk f. Pamor 6. Madura.

a. Pawakan b. Tosan c. Pamor

7. Demak.

: sebit lontar, sirah cecak cekak. : cekak, miring. : titih. : cekak, luwes. : madhet, grayangan keras sebab toya asin. : lukipun kemba. : mubyar angrambut.

: sebit lontar, kapara landhung. : cekak, miring. : sedheng, kapara cerek 3). : cekak, miring. : waja sedheng, grayangan lumer. : lukipun keker 4) turut 5). : mubyar petek angrambut.

: kapara corok 6). : waja sedheng, grayangan keras. : mubyar, anggajih, sap- sapan.

Kados dadamelan ing Tuban tuwin Majapahit. 8. Pajang.

a. Ganja

b. Gandhik c. Pawakan

: sengoh 7), sebit manis 8).

: ageng, miring. • •

lontar, sirah cecak ageng, aben-

d. Sogokkan : ageng, 1uwes. e. Tosan : waja sedheng, kirang mateng, grayangan sedheng. f. Manawi luk : lukipun keker birawa. g. Pamor : pethak mubyar.

9. Mataram. : sebit lontar, kapara landhung. : panayang 9) miring.

a. Ganja b. Gandhik c. d. e. f. g.

1 ) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

10)

Pawakan : titih, corok. Sogokkan To san

: panyjang, luwes. : kirang waja, grayangan lumer.

Manawi luk Pamor

: lukipun sedheng. : mubyar balaka 10).

pupak = ompong (kaya gusi kang copot untune). metek = ngenetake seru, mijet, menet. cerek = gagrag cendhak, cendhak banget. )

t li utawa nam-naman . keker = kerep sarta kenceng (tumrap a . 'h k tut ora ana kang gese · turut = sarwa urut manut patho an, run

co rok = cendhak, sogok · . ( wong wadon) . sengoh ~ katon blengah-blengah nyenengake tumrap adu-manis ~ gathuk trep banget, cocog banget. najang = sajak kaya congkog, katon rada. walaka = bares, wantah, blaka-suta.

18

10. a. b. c. d. e. f. g. h.

11.

Kajawi punika, wonten wa . . 2. duwung sasrah 2) rnl-warnl: 1. sabet 1)

·1 emas 3 , Sl uman, 5. nagakikik 6 , · nagasasra, 4. naga sasrahan emas wujud. ' : naga~elang, utawi mal ih ragan 3), namaning ~e~aJah, s~nga, lunging kama-Ingkang wujud ar anggrek. saeler. waos kesrasah: talen jatra, sada

Kartasura. Ganja Gandhik Pawakan Sogokkan To san Manawi luk Pamor Laganipun

Surakarta.

• • • • • • • • • • • • • • • •

sebit lontar ceper 4), sirah cecak lancip.

kandel, wiyar, semu kaku .

kropok 5) semu pethak. lukipun keker. kemambang, mubyar semu pethak. 6) .Mataram. Upami tiyang, pambekipun ng1ng tandukipun semu kasar.

nyatria

a. Pakubuwana III.

na-

cangkokkan Mataram, panggebag tosan madhet, kaot sepuh ka­liyan naneman 7).

b. Pakubuwana IV. cangkokkan Majapahit, pawakan kandel , kaot sepuh lan nanem an.

c . Mangkubumen. cangkokkan Majapahit, pawakan tipis- tipis, kaot sepuh kali yan naneman, empu nunggil kaliyan Pakubuwana IV.

d. Pakubuwana V. cangkokkan Majapahit, tipis-tipis, sok-sokan kaot sepuh ka liyan naneman.

e. Pakubuwana VI. kados yasan Pakubuwana V.

f. Pakubuwana VII. cangkokkan Mataram, amung alit-alit, sok-sokan kaot sepuh kaliyan naneman, empunipun nunggil kaliyan Pakubuwana VI.

g. Pakubuwana VIII. kados yasan Pakubuwana VII, empu ninggil.

h. Pakubuwana IX. cangkokkan Mataram, langkung bagus-bagus, kaot sepuh kali-yan naneman.

i . Pakubuwana X. cangkokkan Majapahit, pamor kathah mubyar pethak ~edalan Prambanan saha kaot sepuh kaliyan naneman.

Sadaya duwun~ tangguh Surakarta, manawi luk, keker.

1 ) sa bet = pedhang. 1 is/ngrangkepi) 2) kasrasah = dilapis, ditrapi srasah (=apa-apa ~an~ kanggo ng ap · 3) wregu = aran tetuwuhan mrambat bangsaning pen]alln. 4) ceper = ora jegong ora kuwung (tumrap pi ring, lsp) · 5) kropok = ora kukuh , gapuk. 6) laga = solah-tingkah, tandang-tanduk, peperangan. 7 ) tanem = tandur.

19

No. 3. EDINING KERATON2 ING TANAH DJAWI

1 . Pajajaran, lami 121 taun, wiwit 1163 - 1284 utawi 1232 2. Majapahit, lami 156 taun, wiwit 1284 - 1440 utawi 1353 3. Demak, lami 63 taun, wiwit 1440 - 1503 utawi 1509 4 . Pajang, lami 37 taun, wiwit 1503 - 1540 utawi 1572 5. Mataram, lami 63 taun, wiwit 1540 - 1603 utawi 1609 6. Kartasura, lami 67 taun, wiwit 1603 - 1670 utawi 1672 7. surakarta, !ami 67 taun, wiwit 1670 - 1737 utawi 1739

PARA NATA INGKANG DADOS EMPU

I . 1 . 1 .

1. 2.

1. 3.

1. 4.

1. 5.

Ing Pajajaran. a. Nama : Prabu Kuda Laleyan . b. Dhapur: dhapur kina, brojo1, betok. c. Empu : Windu Supa, taun 1170. a. Nama : Prabu Banjaransari . b. Dhapur: ti1am upih, parungsari. c. Empu : Anjaya Sangkala, taun 1186. a. Nama : Prabu Mundhingsari .

• b. Dhapur: wora-war1. c. Empu : Kajatsari, taun 1228.

Nama : Prabu Gandakusuma . ~: Dhapur: ja1ak ngore, car

01·ta ka1intang.

c. Empu : Anjani, taun 126 . Nama : Prabu Siyungwanara .

~: Dhapur: jangkung, pandh~waKcinangritata.un c. Empu : Marcuwendha tuwln uwu ' 1284.

- 1353. - 1509. - 1572. - 1609. - 1672. - 1739. - 1806.

I I. 2. 1.

Ing Majapahit. . . a. Nama : Prabu Braw~aya . 'alak sumelang gandring, b Dhapur: jalak sangu tumpeng, J

. mangkurat, mangkunagara. Empu : Kangga, taun 1303. c. .. v Nama : Prabu Brawl)aya . kal nagasasra, buta ijo,

ab. Dhapur: panimbal, jaruman~ sepo , n . mendarang, sabuk lnten, anoma .

2. 2.

c. Empu : Dhomas, taun 1381.

III. Ing Demak. Bonang . 3. 1. Nama • Sun an a. •

sengke1at. b. Dhapur: 1429. taun Sura, Empu • c. •

Kalijaga . 3. 2. Nama • Sun an a. • soka. b. Dhapur: kidang

1484. taun Jakasupa, Empu • c. •

IV. Ing Pajang. 4. 1. Nama • a. •

b. Dhapur: Empu • c. •

Sultan Hadiwijaya · kina. to dhapur-dhapur

ny~n taun 1525. Um1yang,

V. 5. 1 .

Ing Mataram. Agung ing Matar?m. Nama : Sultan dhapur k1na.

a. Dhapur: nyonto dhapur- taun 1567. b. : Supa Nomnoman, c. Empu

20

VI. 6 . 1 .

6. 2.

6. 3.

6.4.

VII. 7. 1.

7. 2.

Ing Kartasura.

Taruwangsa, taun 1610.

a. Nama : Sunan Hamangkurat . b. Dhapur: nurun dhapur-dhapur k' c Empu · s t 1na. . . e ramaya, Sendhangwarih a. Nama : Sunan Pakubuwana I ' b. Dhapur: nurun. · c. Empu : Lujuguna, taun 1611. a. Nama : Sinuwun Prabu . b. Dhapur: nurun. c. Empu : Brajaguna I, taun 1648. a. Nama : Sunan Pakubuwana II . b. Dhapur: nurun. c. Empu : Brajaguna II, taun 1655.

Ing Surakarta. a. Nama : Sunan Pakubuwana III . b. Dhapur: nurun. c. Empu : Brajaguna II, taun 1655. a. Nama : Sunan Pakubuwana IV . b. Dhapur: nurun. c. Empu : Brajaguna III, Carangmuslap, Semaran, Sanaboma,

7.3. a. Nama : Jakariya, Tirtawangsa, Wiryawijaya., taun 1721. Sunan Pakubuwana V.

b. Dhapur: c. Empu :

7.4. a. Nama : b. Dhapur: c. Empu :

7. 5. a. Nama : b. Dhapur: c. Empu :

nurun. Brajaguna IV, Wiryawijaya, Sun an Pakubuwana VI . nurun. Brajaguna III, Singawijaya, Sunan Pakubuwana VII . nurun, nagasapta.

taun 1736.

ing taun 1752.

Japan, Supa,

7.6. a. b.

Nama : Dhapur:

Singawijaya, Tirtadongsa, Sawijaya, Brajaharja, Rijeng, taun 1761. Sunan Pakubuwana VIII . pengasih.

c. Empu : 7. 7. a. Nama :

b. Dhapur: c. Empu :

Japan, Rijeng, taun 1789. Sunan Pakubuwana IX . panimbal 1uk-9. Ninga, taun 1790.

VIII. Ing Surabaya. Empu Jingga, kados damelan Blambangan.

IX. Ing Madura. ugl· naml· Empu Keleng inggih Empu Wanataya. Empu Kasa utawi

X. Ing Demak. Pangeran Sedayu) lajeng Empu Sura, Empu Jakasupa (anakipun

XI.

dhateng Madura nama Empu Matjan.

Ing Surabaya jaman Demak · . Empu Kedoh (JakasupajMatJan)

lajeng pindhah ing Pajang.

XII. Ing Pajang. d h (damelanipun ageng-ageng semu Empu Tjub1ah, ~mpu K~ 0 Empu Galing lajeng gantos nama wijar, tosan gar1ng) ugl na~ad·un nama Empu Tundhung wekasan Empu Umyang lajeng dhateng a 1

ing Kudus.

21

XIII.

XIV.

xv.

XVI.

XVII.

Ing Madiun, Pajang. Empu Tundhung.

Ing Kudus. Empu Tundhung.

Ing Mataram.

1. Empu Tepes (saking Semarang turun Tuban), duwungipun ge­gedhug ampuh: boten purun darnel warni; 2. Empu Maji (duwung gegedhug, ~sae); 3. Empu Regiprawira (sabrang, karya jadhug J), kangge leleresan ampuh, sae); 4. Empu Cublak; 5. Ernpu Luwing; 6. ~mp~ Guling (ampuh sanget , kangge dagang sae); 7. Empu Kal1an]1r (ampuh); 8. Empu Tundhung (putranipun Pa­ngeran Sedayu = Jakasupa = Macan/Demak = Kedoh/Surabaya­Demak = Kedoh/Pajang = GalingjPajang = Umiyang/Madiun-Pa­jang = Tundhung/Kudus-Pajang) lajeng jumeneng Pangeran Sendhang aliyas Kitaram (duwung ampuh); 9. Empu Konang [am­puh sanget sarta yuwana 2)]; 10. Empu Sura; 11. Empu Setra­toya, putranipun Pangeran Sendhang, ilatipun kadhang kangge nyepuh dedamel, dedamelipun: sabukinten, kalamisani, carita pasopati; 12. Empu Setraki thing, putra Pangeran Sendhang ingkang nomer kalih, ugi nama Setrakompon; 13. Empu Setra­naya I; 14. Empu Lujuguna; 15. Empu Setranaya II; 16. Empu Lujuguna II, damelanipun kathah ingkang bangsa saru.

Ing Kartasura. . 1. Empu Setranaya III; 2. Empu Sendhangwar1h; 3. Empu Taruwongsa; 4. Empu Lujuguna III; 5. Empu Jap~n; 6. Ernpu Braja, yen nyepuhi dipun dilati, utawi nama Bra?aguna I; 7: Empu Lujuguna IV, duwungipun kereng ~), pamor1pun kayasa, 8. Ernpu Sendhang Koripan; 9. Empu Bra] aguna II.

Ing Surakarta. . 3

E s 1 Empu Brajaguna II; 2. Empu Brajasen~1ka; . ~pu ema-r~nggati; 4. Empu Supajaya; 5. Empu Bra]ag_una II~ •. ~- Empu

. 7 E u Semarang; 8. Empu Senakema , . Empu Carangmustapa, · mp. . 11 Empu Wiryunjaya; 12. Jokariya; 10. Empu Tlrtadongsa, . . 15 Empu Empu Wiryajaya; 13. EmJ?u Japan; 14. Empu Supa, . Brajakarya; 16. Empu Re]ong.

No. 4. NAMINING EMPU- EMPU

1. Ing Pejajaran : . kala; 3. Kajatsari; 4. Kajatiw~-1. Windusarpa; 2. An]aya ~an~. 7 Mercukundha; 8. Sanggabum1; sena; 5. Bramakedi; 6. AnJanl, ." 12 Keleng; 13. Sombro. 9. Manca; 10. Kuwung; 11. Hangga, .

2. Ing Majapahit : Hangga]. 2. wanabaya ( suwau Ke~e~gi; 1. Singkir [suwau 4) nama )• ~. Dhomas (dhapur: pan~rn a' 3 Jigaya (pesi ngadhal meten~ taijo mendharang, sabuk1nten, j~ruman sepokal, nagasasra, M:drangi'; 7 . Supagati; 8. Jakaw­anoman); 5. Sedhah; 6. Supa era, anakipun Supamadraya.

1) jadhug = gedhe tur rosa. 2) yuwana ~ slamet rahayul tulus. cepak nepsune. 1

k s lan kencengl 3) kereng ;;; wewatakan kang era 4) suwau = maune I biyene.

22

•

3 . Ing Tuban : 1. Nimas Sembaga (estri)· 2 . Ki Uniti· 4 J k I • K1 Bekel Jatiutari 1 Jaka Jati; 3.

Saletan; gangsal sadaya . ' · a a Suratman · 5 .

putran1pun Empu Kuwung. ' · K1

4 . Ing Blambangan : 1. Surawisena; 2. Mlaya ati· Cangkring; 6. Tilam· 7 gK ' 3 · Cakrabawa; 4. Kumendhung; 5.

I • alunglungan. 8 L k 9. Supamadrangi I ing Pi tran , · uwu , ing Rembang; carang soka pandhawa g' darnel dhapur: kidang soka 1

· · ' ' sepaner tilam upih t' [ Jang1pun namung sacengkang 1 ) k~l'h . , paso~a 1 pan-wutah); 10. Supagati. 1 nyarl 2), pamor1pun beras

5 . Ing Sedayu : 1. Pangeran Sedayu (Su d pama ranggi); 2. Supadi (Supagar).

6 • Ing Kudus : 1. Lamangjaka (kados damelan Blambangan).

No. 5. PETANG-PETANG UKURAN DUWUNG

1. a. Duwung dipun ukur saking pucuking ganja dumugi pucuking du­wung.

b. Panjangipun ingkang kasebat ing a. katekuk kapara tiga, ing kang sa-duman dipun bucal.

c. Ingkang kalih-duman dipun ukuraken malih saking pucuk dumu­gi tengah.

d. Lajeng katepusaken sawiyaring duwung, saking ngiringan, ka­panggih pinten tepus, lajeng kabucal 8, sapinten kantunipun

e. Dhawah 1 = Naga Retna , sampurna, langkung sael kagem para ageng, manawi pernag wilujeng.

2 = Wara Candra Retna , sael kathah begjanipunl kangge dagang utawi tetanen kathah untungipun.

3 = Jati Kumba Mah&ana l sael angsal minggah pangkatl kapracaya ing Gustil manawi manggih pakewed wilujeng.

4 = Ranggan Janur , awonl kangge ngawula mang~ih s~si kU 1 dipun gething denin~ lelurah, yen d1pun simpen benterl sebab malat1. .

5 = Arjuna sura Pati , sae, kinaj rihan ing sesam1 1 ang-sal kkaluhuran, sarwi rijeken.

6 = Bimen sawer , awon sanget 1 ce~gkiling, tur boten mitayani, kerep manggih pa~ewed, ~oros.

7 _

8 ti Madiyem = Rawe Pinandhita l sae sanget, kathah

- es ra · hh · G t · t begjanipun, enggal. angsal S1 1ng US 11 Ur kinasihan ing sesam1 . ·

8 - Sadewa Tinandhon, awon~ mlarat~ kerep s?k1t sao~ - t'pun kerep kenging prakaw1s1 kangge

mah sar~ya 1 m~nawi kas impen kerep tuj ahan 3) I

dagang utneasl dipun angge ing manungsa. boten pan

1) sacengkang = sadawaning panuding karo jempol kang kabenggang. 2) sanyari = ukuran saambani ng driji. 3) tujah = panarka 1 pandakwa.

23

2. a. Duwung dipun ukur saking . ingkang kenyceng (horizoni!~Jal~~umateng pucuk(kajawi pesi) zontaal zzijn, en dus de r ~ l~n = does de kris moet hori

b. Lajeng katekuk tengah-ten~a~~ectle daarvan). c. Yen dhawah 1 = Sari Retna Ku lng duwu?g.

2 = Jati Taki mal~ , nyug1haken rajabrana. 3 . r , nyuglhaken petang

= Blma Rajeg Wesi , bakuh . . 4 = Kuda Micar 5 . a , remen prakawisan.

= Sa~nya Ladang , remen dolan. 6 = Re?una Rangsang Pati , brangasan. 7 = Sri Nata Jurite , remen paben. 8 = Makan Tuwan , asring tumama dhateng salira pi

yambak.

3. a. Ganjaning duwung dipun ukur. b. Lajeng kaukurna sapanjanging duwung wau, kajawining pesi,

saking bongkot dhateng pucuk. c. Dhawah: 1. Cakra , awon.

2. Kundhalan , awon. 3 . Gunung I sae. 4 • Guntur , a won. 5. Sagara , sae. 6. Madu , sae.

Ingkang langkung sae piyambak, bilih wonten duwung, kape­tang saking bongkot dumugi pucuk wau, dhawah sagara , lajeng nekuk saking pucuk dhateng ing bongkot mal ih, panekukipun lajeng dumugining bongkot malih dhawah gunung . Punika duwung pantes pinilih kadamel wasiyat.

4. a. Wiwit ganja dumugining pucuk, kapetang jempolanipun ingkang badhe ngangge kajejer, kapanggih punapa. Manawi dhawah: 1. Umbuh , kathah ingkang asih.

2. Amba Karna , ingkang gadhah asring murka. 3. Samber Nyawa , kerep prihatin, asring ka­

sripahan. 4. Sri Lunga , nebihaken rejeki.

"' Utawi: 1. Gesang , sae. 2 . Braman , a won. 3. Kalan , awon. 4. Pitenah , awon.

No. 6. BAB KAWRUH WESI MANEH

1. Yen ana wong duwe KarangkiJ·ang durung kaworan , mesthi duwe:

a. Werani kang wis dadi gamank . wesi werani rupa tumbak kang b. Yen wesi Karangkijang rupa ~ns , pa keris.

bener . Karangkijang Ian Weran~;.rusugih Karangkijang kang wis dadi c. Yen Werani rupa pedhang ' roes 1

gegaman . "' · mesthi duwe:

2. Yen Pulosari durung kaworan wujud kens , a. Duwe kal UI_lgguhan · Wadon . b. Keris wes1 Mangangkang

1 k

c. Keris wesi Katub kang eb ~ · d. Tumbak dhapur eluk Kam . o~~b~ (ngreksa kabeh). e. Keris dhapur bener wesl

24

3. yen Mangan~kang !-'anang keris utawa tumbak (bener) ora kaworan wesi li yane l mesth1 duwe: a. wesi Kenurl padha dhapurel yaiku eluk. b. wes i Malela 1 padha dhapure I yai ku e 1 uk. c. wes 1. Tum pang rupa keris utawa turnbak I dhapur bener. Sapa kang nganggo mesthi gedhe atine, karepe dadi senopatining prajurit sarta diwedeni sanak sadulure.

4. Yen Mangangkang Lanang lan Winduadi ( el uk) I

a. ouwe Katub .

5.

b. Wes i Bali tung . Kawruhana, aja nganti lali kang dadi jodhone wesi siji-sijine. Iku oleh wilalate, ana kang ora dadi, boros artanel padon, ngilangake donyane, ngisinake marang kang nganggo. Yen bener kang dadi jodhone, dadi becike.

Yen Tumbuk ora kaworan (eluk), mesthi duwe: a. Tarate . b. Walulin . Gedhong duwit, becik.

•

WOULLOHU'ALAM

. • Koko Widayatmoko . Kasalin de n lng. 24 Pebruari 1996. . . . ng J akarta 1 Kat1t1 1

25

•

• • • • • •

• • • • • • • •

VOLKS ALMANAK DJAWI 1922 ' , Kaca: 181 - 202.

In~ Tanah Djawi mriki, ukiran u · . . . ka]eng, gadhing, saha singaf ~lka llmrahhlpun 1ngkang kadamel: (pangukir). Nanging ing Pulo B 1 )· !n~kang andamel: Jraga 2) inggih wonten ukiran ingkang b~d~'~ 8:lebes, sapanunggillannipun, bukur 3) utawi kima 4). Miturutennlpun: _lo~am, balung, penyu, ukiran punika panycen satunggi 11 . p:mangg1h~1pun para sarjana, ingkang luhur. Miturut pamang .h~~g agunan 1ng bab ukir-ukirran wangunnipun ukiran ing jama~1 k:~~ ngaka_thah, ~enggah babonning manungsa. Saking gagassannipun par ' PU~lka ~UJUd pepethanning mumule 5) dhateng para sepuh . k a sar]ana, 1ng sakawi t kangge para dewa (gambar· 2 3) G lng _ang sampun tilar donya, utawi

~ . · ' · agassan 1ngkang makaten punika kakiyat-taken d~n1ng tondha ukirrannipun satunggilling dhuwung ingkang sepuh plyam~ak, ka~astan~an Dhuwung Madjapait, samangke rinimat­tan wonten_ 1ng _Mus1yum 1ng Amsterdam, ingkang nama: Etnologisch Muze~. Uk1rann1pun Dhuwung Madjapahit wau wangun tiyang andhod­hok,. ln_gkang kadame~ tossan sarta irassan. Tiyang wau anycik­anyclk_lng bun~kul, 1ngkang karengga ing tumpal. Dene pandamelli­pun.uklr~n ~un1ka katingal taksih wadhag 6). L~1-lam~, 1ng T~nah Djawi Ian ing sanes-sanessipun tanah, ti­t1yang~g1pun sam1 . tuwuh. gagassannipun, sumedya nyimpang saking babonn1ng wangun 1ng ng1nggi 1 wau, murih sageddipun anyaekaken kagunan punika. Sarehne tossan punika atos, angel garap­garappannipun kawangun ingkang peni -peni, dados lajeng ami 1 ih barang sanessipun ingkang sawatawis empuk lan gampil wawangunnan­nipun kangge ukiran, lan boten irassan, Ingkang kapilih kangge badhukiran punika: kajeng, singat, gadhing {balung), jene, saha sanes-sanessipun. Ing Pulo Bali lan Lombok, ingkang titiyangngi­pun boten ngangge Agami Islam, wangunning ukiran kapetha: wangun­ning para dewa, reksasa, peksi Garudha, sapanunggillannipun. Ugi wonten ingkang awujud endhas singa, kapal, segawon, peksi, ku­wangwung, saha sanes-sanessipun ( gambar 1 dumugi 12). Ananging ing Tanah Djawi sarta ing tanah-tanah ingkang ti tiyangngipun ngangge Agami Islam, sapunika wujudding ukirannipun boten kapetha dewa, manungsa utawi sato. Ingkang makaten wau, ambokmanawi katarik saking agaminnipun, ingkang boten ngengingngaken tiyang arimat gambar utawi recaning samukawis ingkang anyawa (gambar 1 -

22 lan 25). Wanguning ukiran ing sapunika, inggih puni~a ingkang kaprah kangge ing Tanah Karaton Djawi, memper ga~ann1ng pistul (gam~ar 13, 14). :Ewa samanten, manawi katingallan_ 1ng~ang pramana, uklr-ran wau ugi taksih ngemu wangun babon Mad]apahlttan. . Santunning wangun saking pepethan tiyang dhateng ~aran p1~tul, saged kacetha ing ukiran Madura (gambar 8). Ing ngr1ku kat1ngal

1) singat = sungu. 2) jraga = tukang ukir. 3 ) bukur = kerang. 4) kima = bangsa keong kang gede ing seg~ra. . 5) mumule = ngurmati para leluhur kang w1s nga]al. 6) wad hag = kasar, ora al us, raga awak ·

1

•

bilih wangun garanning pi t 1 andhodhok. s u wau taksih ngemu wangunning tiyang Menggah wangunnipun ukiran . yen kapathokkan. Ewadene klntg sa- Indiya punnika angel sanget

t · k ~ · ' a rang an i ng ' sawa aw1s eng1ng kadamel an k . ngandhap punnika, ing a. wangunning ukirran sakin gKye toss1, kadosta:

. t 1 ( g araton OJ. awl· . . . .. por p1s _u gambar: 13, 14 ). · WU]Udd1pun memper po-b. wangunn1ng ukirran Bali uni . .

sa utawi lempitan harmonik hk~ llmrahhlpun kapetha oewa, reksa c. ukirran saking Madura adat~· gambar 1, 15, 21).

ingkang kathah kaukir adi (lpu~ wangun garan pistul ugi, sarta d. ukirran saking Selebes

8. _gam_ar 16).

bar 16). lSlh Kidul wangunnipun ambengkuk (gam-

e. ukirran saking Sulu, adhapur endh . f. ukirran saking Pulo-pulo Pilip· ~s P~ks1 (ga~bar 9). g. dene ukirran saking Sumatra Ina sa roper uk1rran Djawi.

kirran Djawi (gambar 25 ) (~ala~u) wonten ingkang memper u­bes (gambar 22). ' won en Ingkang dhapur ukirran Sele-

Men~gah ~angunning ukirran saking Karaton Djawi punika taksih kabedak-bedakkaken kados ing ngandhap p ·k . 1 Pak b ~ uni a.

· u uwanan [k~embakkaken 1) Sarira Dalem Kan ·en Susuhunnan Pakubuwana Kap1ng IX lan X]. gJ g

2. Mangkurattan [kaembakaken Sarira Dalem Kangjeng susuhunan Amang kurat].

3. Taman [kaembakkak~n Sarira Dalem Kangjeng Sultan Hamengku Bu-wana I, sasampunn1pun yasa pasiraman Taman Sari].

Per~ngnganning ukirran Djawi ing samangke kados ing ngandhap pun1ka: patra 2), jiling 3), bathuk, gigir, weteng, cethik, bungkul 4), saha kunycung. U~irra? Djawi punika, kados ingkang sampun katerangaken ing nging g1l, 1ng jaman sapunika 1imrahhipun ingkang kadamel kajeng, kadosta: kemuning, tayuman, kadhang kawis ugi: timanga. Dene pami 1ihhipun manut senengnging manah, mawi soca (warni cemeng) utawi kajeng gembol, kajeng jengker, saha wonten ingkang remen dhateng kajeng burus (tanpa soca). Kajeng ingkang makaten wau lajeng kakethok-kethok alit, cekap saukirran, nunten dipun cengkorong­ngi, lajeng kawangun malih ingkang prayogi sarana pangot, kadamel bungkullipun, cethikkipun, saha perangngan sanes-sanessipun. Ing sangandhapping bungkul kajarra 5), calon kaanyjingngan pesining dhuwung. Menggah pamangunning cengkorongngan wau mawi mal, sarta 1ajeng kadamel dering 6) saha patrannipun. Menggah ingkang kawas­tannan dering, punika lingir-lingirripun. Dene patra punika uk~r­ukirran ing sangandhapping janggut lan ing weteng. Patra pun1ka wonten tigang warni, kadosta: lomba, cawen, saha krawangngan. Manawi sadaya perangnganniping ukirran wau sampu~ r~mpung sarta sae (alus) pandamellipun, nunten ukiran wau kae~1m 1ng s~lebet­ting manyci alit isi lisah kalentik, kagodhog 1ng. manyc1 age~g isi wedang, ngantos sadasa dinten. Dene panggodhogg1pun saben d1n

1) emba = kaya, mindha-mindha, diemper I di tiru. 2) patra = godhong-godhonganl layang. 3) jilingj jaling = balung saburining pilingngan. 4) bungkul = penthol (kanggoning: teken, garan payung, lsp). 5) dijara = diebur I dibolongi. . . 6) dering = pinggiraning barang2 sing njebebeh t1p1s.

2

• I • •

• • • •

• •

ten dipun amballi. Awit · k lajeng warni abrit sepuh sahlng tang makaten waul ukirran punika

· . a a os. Kangg · uk1rran waul ug1 asring kapacar 1

. : nyepuhhaken warninipun lajeng kaalussaken ngangge an k ) · D~ne manawi sampun makaten karengga mawi mendhak utawi s~l~P kaluwlh u~awi kacu. Bilih badhe supados mathis kaliyan wangunnintl bungkull1pun kakeret sakedhik 1

Kados boten perlu kateran n akge men~h~k sah~ selut wau. kadamel ukirran punika keda~ gka -~ .:111h kaJ_eng ingkang badhe sepuh. Kajawi atos, ugi sampun

0P1 t1 haken ka]eng ingkang sampun gan os mangkeret.

BAB MENDHAK

Men~~ak _punik:. rerengganning dhuwung ingkang kapasang ing san­g~n applngD . u .. 1 r_ran · Ingkang kadamel: jenel sal aka, utawi ku-nlngngan. ene 1ngkang andamel · kemassan D.. .. dh k · kathah pera · · · ene men a pun1ka

. ngngannlpunl tur . piyambak-piyambak pandamellipun, kadosta. ungkad-ungkaddan men1rran srumbung kl

• 1 , 1 owongngan 1 untu-walangl ~ldheng (cangkokkan), tlasar, dhamping, sorsorranl tum­pang sar1, sarta tamparran. Mendhak punika wonten warni tiga: 1. M~dhak kendhit, inggih punika ingkang mawi sosotya ing tengah­

hlpun. 2. Mendhak uwer (robyong) ingkang menirrannipun dipun sukani mri-

pat (sesotya), saha 3. Uwer lugas, tanpa rerenggan sosotya sarta kangge padintenan. Kangge andamel mendhak satunggal ingkang sae, kedah wonten jene wawrat 28 saga 2). Jene wau lajeng kalebur, kaesok ing kowen 3). Ing ngriku reregeddipun misah, namung kantun jenenipun ingkang murni. Punika lajeng kaesok ing cithakkan (singen), kasratossaken ing saasreppipun. Blebekkan jene punika lajeng kagembleng dados garenyjeng ragi kandel. Nunten amiwi tti andamel perangnganning mendhak wau: a. Pandamelling ungkad-ungkaddan punika sarana anggunting greny­

jeng jene wau sakedhik, kawangun bunder, kaseleh ing sanging­gilling pangundhan mawi kajabung 4). Nunten pinggirring grenyjeng jene wau katatah, kadamel caringih-caringih, kaceceg gaken kaliyan kathahhing widheng 5), limrahhipun 10 utawi 12. Ing tengahhing grenyjeng bunder wau nunt~n kabolong, agengng~ ing bolongngan kasami kaliyan agengng1ng srumbung. Manaw1 sampun kaalussaken, pandamelling ungkad-ungkad wau sampun rampung. . · k 1 · b. Pandamelling untu-walang utawi eri-pandhan~punl~a sam1 a ~yan ungkad-ungkaddan, dene untu-walang wau kasele~ 1ng saantawlss­ing ungkad-ungkaddan, saha kathahhipun m1wah wiyarripun kasamekkaken kaliyan widheng saha ungkad-ungkaddan ugi. Sasam-punnipun punnika nunten andamel: . l"h ·d·· inggih punika gelangngan 1ngkang ameng

c. Klowongngan ka 1 1 Jl, . k n kadamel kawat jene ing-konni menirran. Gelangngan wau 1ng a 9

1 ) di pacar = di abang nganggo pacar · t · b n an emas 2) saga = woh cilik2 atos warna abang kang sok kanggo ukuran 11 a g · 3) kowen = jembaran dianggo umbah-umbah. . . gngake ukirran, kanggo ngrakettake. 4) jabung = blendok ireng (tlutuh sampang) kanggo nganYJ 10

5) widheng = lung-lungngan rerengganning wrangka.

3

•

•

•

• • • • J • • • • • • • • • • •

• • • • • •

kan9 kasan9ling 1) . d. Manawi sampun, nunten andamel tal .

nika condhongngan alit ingka asa_rr1pun mendhak, inggih pu-dhasarripun mendhak ingkan~g ang1ket~i widheng saha dados saness i pun. nyangg1 sadaya perangngan

e. Nunten andamel cangkok, inggih un·k . wongngan kalempakking k k P 1 a wadhahh1ng sosotya. Klo-

. cang o wau kawastannan · widheng ing-kang dumunung 1ng tengahhing mendhak · I

f. Pandamelling menirranl sami kaliyan ~idheng. Menirran wau la­jeng ~apatri_kal~yan klowongngan.

g. Dhamp1ng pun1ka 1ngkang kadamel ugi bunderran g , ·;~.. · .. · k · · renyJt=ng Jene I 1ng ang Wlyarrlpun. sami. kali!an bubengnging widheng. Ing t~ngah k~bolo~g sam1 ka~1yan w1yaring ungkad-ungkaddan. Dham­p1n9 pun~ka P_erangn9an 1ngkang nyanggi, dumunung wonten san­gandhapping w1dhen9.

h. Sor-sorran punika in9kang kadamel jene sakedhik, ingkang dipun ben9~uk, k_adhapur susupe nanging sami kaliyan talasarripun, in9g1h pun1ka: bolongn9annipun wiyar ing nginggi1 ka1iyan ing ngandhap, sarta wiyarripun sami ka1iyan ka1owongngannipun. Perangngannipun ingkang nginggi1 kakikir rintik-rintik

1 dene

ingkang ngandhap kapatri kaliyan dhasarripun menirran ingkang ngandhap. Sorsorran punnika kados wengkunnipun tumpang-sari, sarta dados panyanggining dhamping.

i. Pandamellipun tumpang-sari punika kedah mendhet kawat jene ing kang lembat, kakethok dados tiga, 1ajeng kadame1 bunder, wiyarripun sagedda anyakep dhateng sajawinning srumbung.

j. Tamparran punika ingkang kadame1 kawat jene 1embat, kakethok dados kalih, lajeng kadamel bunderran. Bunderran ingkang sa­tunggal dados wengkunnin9 dhasarripun ungkad-ungkad, dene satung9allipun men9konni dhasarring sor-sorran.

k. Srumbung punika in9kan9 kadame1 grenyjeng jene, kagunting wa­ngun pasagi-panyjan9 1 sarta wiyarripun g~enyje~g wau kedah sami kaliyan in9gillipun uwer, sarta pany)an9ng1pun kaangka~ supados manawi katekuk 1 wiyarring bolongngan_ wau sagedda sam1 kaliyan wiyarrin9 bolon9n9anning mendh~k 1ngka~g ngandhap. Pamben9 kukkipun 9 renyjeng wau sara~a c1 thakkan 1ngkang nama sunglon, lajeng kapatri sambungngann1pun. . . _

1. Meng9ah riricikkan ing n9inggil wau, dadoss1p~n memnednh1~rkr,an1n1.9ng i ih kemassan. Klowongngann1ng

kang an9garap !199 . . 11 . 9 dhasarripun ungkad-n9inggi 1 kapatr1 an9~a1 s~~~~~~g~a:a~ri ing sanginggi 11 ing ungkaddan. Tamparrannipun , 1 s ka1iyan pinggirripun. dhasarripun ungkad-ungkad~an~n c~~ :ang nginggi1. Tamparran Nunten katumpangng~n men1rrt . k~1 iyan ngandhappipun sor­ingkang satunggall1pu~ k~pa ir~n katumpangngaken ing menir­sorran sakuben9ngin9 P1ng91:r Pes~ing riricikkan nunten kara­ran ingkang nga~dhap · Sane_s s:: un rampung, srumbungngipun nun kit manut urutt1pun. Manaw1 ~n ~ang nginggi1 kaangsa11aken ung ten kapasang. Srumbung wauldh 9 kaangsa11aken ka1owongngan, sa kad-ungkaddan, ingkang ngan. ap akedhik kateteppaken ing pe­rana kabekukkan pinggirrann~pun s. ggi 1 'uwer wau nunten kase-

k k e but 1ng ng1n · k" ta ran9anning mendha as . . ·enenipun. Ing samang e, uwer .. u puh, kadame1 abrit warnin1~~ Jpandame1ipun, kenging kaangge. wi mendhak wau sampun ramp 9

1) disangling = digilappake (tumrap emas).

4

• •

• •

•

BAB KANDELLAN

Kandellan p~nika ingkang kadamel logam k d . . .. suwasa, kun1ngngan. Dene ingkang darnel·' k a osta. ]ene, . sa~aka, badhe darnel kandellan, kedah · _emassa~. Manaw1 t1yang

anggadhahhl badhennipun rumiyin

kKandellan satunggal, cekap badhe wawrat sajampel 1) utawi lang: ung.

Kandellan punika wonten tigang warni: 1. B~nt?n, inggih punik~ ingkang boten kableweh tengahhipun. 2. Blewehan (blew~), pun1ka kandelan ingkang tengahipun kableweh. 3. Slorokkan, pun1ka kandelan ingkang mawi slorokkan A. Mana~i badhe yasa kande~lan, prayoginnipun kedah· sadhiya jene

utaw1 salaka wawrat 3 ]ampel. Jene wau manawi sampun kapepeh 2), lajeng kagembleng ngantos tipis, kawangun trapesiyum ingkang sami sukunipun [sapanyjanging gandaripun 3) warongka]. Jene gemblengngan wau lajeng kabekuk kawangun kandellan sarana sunglon, sambettannipun nunten kapatri, lajeng kadamellaken kathek 4), inggih punika pucukkipun kandellan. Pandamell ipun ugi mendhet garenyjeng, kawangun pucukking kandellan. Paman­gunnipun sarana kateteppaken ing sakubengnging pucukkipun sunglon, kaangkah ageng saha wiyarripun sami kaliyan ngandhap­pipun kalonthongngan kandel1an ingkang kasebut ing nginggil. Manawi sampun rampung, kathek wau kasambet sarta kapatri ka1iyan ka1onthongngan kande11an punika. Kandel1an bunton punika wonten ingkang lus-lussan (tanpa sekarran), wonten ingkang mawi sekarran (tatahan). Dene tata-hannipun wau wonten warni tiga: . . 1. wonten ingkang p1atarrannipun kagarit-gar1t, utaw1 kacecek­

cecek, punika kawastanan: cawen. t hh · ngantos lebet sanget (kajeglog 2. wonten ingkang ta a annlpun endhak-endhakkan (sekar

gaken), punika kawastanan kande1l_an: rannipun kadame1 kados sekarrann1ng sunglonnipun, mendhak-mendhuku1). 1 1 · kan

3. wonten ingkang dhasaripun ~atat~h ngtan~o~~oy~~ggngp~ng, de1lan ingkang makaten pun1ka w1nas an. .· .

d 11 punika ugi wonten warn1-warn1, Menggah sekarranning kan e a~ dha kuma irawan tuwin kadosta: semen ja1ebut, se~ n ga~~arr~n wau saran~ tatah sanes-sanessipun. Pandamelkllpun :ta kedah ngatos-atos saha pami1ah utawi tatah pangu u, sa ta1atos. 'ka andamellipun sami kaliyan

B. Kande1lan blewehhan (blewah) ptunl mbpettannipun kalonthongngan t namung kao sa . h . kandellan bun on, malah lambe kakalihhipun kap1sa rag1

kandellan boten kap~tri, . un balew&hhan wau. Dene kandel-wiyar sakedhik, mu~1h dadossl~ mawi slorok tatahhan,_ kapasang 1an blewah ugi asrlng kare~gg t ngen katumpangngan lng lambe ing antawissipun gandar klwa- ~anan: kandeJlan slorokkan) · . kandellan (punika ingkang kaw~sllan blewah punika wonten warnl Patrappipun nyarungngaken kan e kalih, inggih punika:

1 ) sajampel = setengah reyal. { tumrap emas }. 2) dipepeh = dithuthuki supaya dadi lempengngan 3) gandar = kayu sa runge keris. . . 4) kathek = tikilan {thukul cilik-clllk} ·

5

•

•

1. antup-antuppan (papan perangnganning gandar ingkang badhe ka tumpangan kandellan, dipun krowakki mawi pangot ngantos waradin, sarta kaangkah lambening kandellan wau sagedda waradin kaliyan lingirring gandar ingkang taksih kawetah­haken).

2. akep-akeppan (kados ingkang katerangngaken ing nginggil, ka ot boten dipun krowakki mawi pangot, namung cekap perangan­nipun gandar ingkang boten ketutuppan ing kandellan, dipun radin nganggekiir alus).

oene kandellan bunton punika anggennipun nyalorokkaken namung lugu, kados manawi nyalobokkaken barang sanessipun. Yen ~ara Sala, kaangkah pipining warongka sagedda waradin kal1yan kandellannipun. Nanging ing Ngayogya boten makaten (dados kandellan taksih katingal mandhukul). Wangunning kandellan inggih boten sami. Kandellan cara Sala punika gepeng, cara Ngayogya semu gilig.

Kasal in Katiti

ukara dening: ing surabaya,

6

Koko Widayatmoko. 17 Nopember 1995.

I

•

·~

•

'I .... 00 .... I

• ; •

. - - ; - •

•

;-.

I

I

•

•

• ••

• •

•

I

I

• I

I

I !

I I

•

I

.~ 1 j

f I I

I

I I \ I I •

I I I I I

I

I I

I r I •

( I t !

I

. I

I

•

-...

I """' 0? C)

I

•

• •• •

•

I •

I

•

•

-(.,"1

•

• •

-0

•

-~

•

•

l

,

I 1 I

' I • I I

I

I I I

I I

I

I I

I (

~ r

I

I

•

•

•

-·· ..

•

-·-

•

--.

-188-

• --• -_t...- - - ----- --- -- ....-----

•

I

•

•

•

•

•

I

I ' I

•

j, '

~I ' I

I

I

I I

•

I

I

____ .---------------------------------------------------~

- ' \,' -- ,~ . -,.. ••• I . - -...- ' .,-

' ' ..... I, I ... ~. " f • I •

•

•

\

• ·~ •

~ 1oo-A co C"1

• ~

•

n Q

• r' -(~ -...

C)~ ....._., II

\

...

=:: !;:

)\~ ~..)

- 4 .. _~ r-,... -..... ,:.. 7:;)

\\3:) .... .. -.J r ... -(~ -... ,....._

0 ..,) ..,)

t'\•11\ :; ...

~ , l~ ... (..,1 ~

•

.. .. . .. , ·~

•

•

•

f I

I

I

•I

I

f I I I

I I

'

1

l

l I

. . •

•

•

' I

•

I

•

I

I •

\.

•

• -

.. ,,,,.,, ,. • •

•

~ -- ~·· l.. z•.-, ~; ,'!:\\ -- ~ ... '!l''}~ -· ~~-- ~ •. l -! ~ >.•: - ~ r:.Jr~ : -~1! ::.c } :4 · .rr: ~. ~;.,f1 . --

I ' ~,;, ;:.~ ~- .J r..:'~~ "!. -t (.C.J lj ~~?.~ '!. - ~·:~;:r;~ ;~ ,.~~ ~~1:~ '"!·' ~ .~,;.Jj ~ ~j ~~ r-1'! ~. rx_;.; ~v-.~ ~ - :1. ~1 ~ : ·:~ 17 ~;,; ·~ ~ (T. ~·,:l f"-J.

J ~ ~ Cci\·•·c- ~t_; ~ ~;:;;: f4'~:... H ;,-,:\\ .~~~: ~.- -~ ~~~ l; ,-.;'"

•

•

•

•

. ..

•

•

•

•

' ' I I •

' • • ' I • I

•

•

I

•

I

I • --. • I.

) , I

·--- . - --·· - ,.._._. __ _ .. . -~ _. ·- ·- ··----·-..

•

•

J

•

•

•

• I

•

•

• •

• I

' I

•

NAMA KERIS

• •

PUNIKA UKUR DHUWUNG INGKANG AWON

Kados ing ngandhap punnika: 1. gunung, 2 · gugur, 3. segara, 4. asat.

UTAWI INGKANG SAE

Denne pratikellipun, ngukurra gonyja ingang celak pesi ~anyjangnging dhuwung awit saking Ingkang sa-prapat lajen~ ~um~gl pucuk' lajeng katekuk mara pat. mangandhap ing pundi dhawa~~- urraken. saking gonyja celak pesi ripun dhuw~ng. Ingkang kaa :pun, la]eng kaukur malang sawiyar-

. . ngge ngukur: malang sawiyarring dhuwung wau sapallh, lngngukur panyjangnging dhuwung, satelassipun, dhawah punnapa.

Yen dhawah: gunung, sae, yen dhawah: gugur, awon, yen dhawah: segara, sae, yen dhawah: asat. awon.

Denn~ panget~ngngi~un kaping kalih: saking pucuk manginggil. Prat1kel utaw1 pangetangngipun sami ugi, kados kasebut ing nging­gil wau.

BAB PRATELANNIPUN DHAPUR DHUWUNG DADAMELLAN ING PULO JAW!

Ing ngandhap punnika bab pratelannipun dhapur dhuwung dadamellan ing Pulo Jawi, ingkang agem ing bongsa luhur utawi priyantun sannessipun, tuwin para tiyang alit sadaya, nalika ing Jaman Kinna, annanging namung dhuwung ingkang dados paugerran kemawon. Menggah anggen kula annyorahhaken wandanning dhuwung ing Jaman Kinna wau, supados andadossaken kasennengngannipun para ingkang kapareng anguninganni. Wondenne bilih wonten lepattipun, mugiya paring pangaksama. Ingkang kacariyos, awi t ing Taun Jawi Sangkala 152 dumugi ing Taun 725, kathahhing dhuwung 18 warni, inggih punnika yasannipun para Dewa angejawantah, kadosta:

1. Dhapur Lar Ngatap. 2. Dhapur Pasopati. 3. Dhapur Cundrik. 4. Dhapur Jalak Dinding. 5. Dhapur Kala Misani. 6. Dhapur Bale Bang. 7. Dhapur Tilam Upih. 8. Dhapur Sepang. 9 . Dhapur sumpana Bener.

10. Dhapur Sumpana Luk. 11. Dhapur Bango Dholog. 12. Dhapur Santan. 13. Dhapur Karacan. 14. Dhapur Bakung. 15. Dhapur Yuyu Rumpung.

16. Dhapur Carubuk. 17. Dhapur Kebo Lajer. 18. Dhapur Singa.

1

sareng ngleressi Taun 748, wonten . . . dipun wastanni Prang Bratayud P perang a~eng, 1ngg1h punn1ka sami tumut perang saprajuritt·a. ara Ratu _ 1ng Pula Jawi sadaya Ngastinna wonten ingkang b_lpun. Wonten lngkang biyantonni ing Ratu ing, Sabrang kathah . lykantonni_ ing Ngamarta. Tuwin para

lng ang b1yantonni Nga t· p Bratayuda punnika sakalangkung a en . 5 1~na. . rang Pejah tanpa wicallan Ut · g g, t~tlyang-ngallt 1ngkang

. . · aw1, para Ratu 1ngkang biyantonni ing Ngastl~na_kathah ln~kang seda. Mila, dadamel wau kathah ingkasng ical t1nn1mbang kal1yan ingkang kantun. rz:g ~ekassanR tPra~g kBratay~da punnika ingkang unggul Pandhawa. Denne para ~ u lng ang b1yantonni Pandhawa, sadaya wilujeng, b?ten_wonten 1ngkang katiwassan. Ratu para santana kathah ingkang seda 1ng ngayuda, wusana Nagari Ngastina wau tetep dados kagungn­gannipun Sang Nata Pandhawa ngantos turun-tumurun

• • Para Ratu 1ngka~g yasa d~damel ing saderengngipun Prang Bratayu-da, punnapa_ mal1h namann1ng Empu ingkang dados Abdi Dalem angga­rap yasann1pun Sang Ratu, kapratelakkaken ing serat punnika. Denne para Empu sannessipun boten kasebuttaken amargi kathah para Empu ing sajawinnipun Nagari, tuwin Kabupaten. Kados upaminnipun kala Kraton ing Madjapahit, Kabupaten Tuban, punnapa denne Kabu­paten ing Sidayu tuwin Kabupaten ing Madura miwah Dhusun ing Sendhang, punnika sami panggennan Empu, sarta sami darnel dhuwung, punnika sami boten kacariyossaken. Ingkang wajib kapratelakkakken namung yasa dalem ing Karaton, sabab para Empu sajawinnipun Nagari wau anggennipun sami darnel dhuwung, anulad dhapurring dhuwung ingkang yasan saking Karaton. Sabibarripun Prang Bratayuda, antawis satus langkung kalih taun laminnipun, para Ratu ing Pula Jawi yasa dadamel malih, anurun dadamel ing Jaman Kinna. Ananging wandanning dhuwung sami wewah, kados ingkang badhe kasorahhaken ing serat punnika. Denne saka­wi ttipun, dadamel ingkang ageng-ageng kemawon, kadosta ingkang warni: gada, bindhi 1), bajra 2), lori 3)~ ~alukun, mu~ala 4), sapanunggillannipun, sadaya wau boten kangge 1ng Pula Jaw1.

PRATELANIPUN PARA NATA INGKANG AWIT YASA DADAMEL SARTA EMPUNIPUN

Ing ngandhap punnika pratelanz:ipun Para Nata dadamel sarta namanning Empu 1ngkang anggarap wung yasa dalem.

ingkang awi t yasa sakathahhing dhu-

1.. . ~ . .h unnika sang Hyang Guru Nata duk Sn MaharadJa Dewa Buddha,. lnggl P d Jumeneng Nata won ten ing mangeja wantah wonten lng , MadyapaA adi Lawu ugi winnastan ing Wukir Mahendra, ing mangke nam~ r Nata wa~ karsa ayasa dadamel Nagari Purwa Carita. Sang Hyangthu~uboten kacariyossaken, namung warni-warni, ingkang k~thah-ka ~ ebut ing ngandhap punnika: yasannipun ingkang warn1 dhuwung t!~ ah kahol 5), dhuwung dhapur 1 . 1 . Dhuwung dhapur Lar Ngatap · Sa g

1) bindhi = gada, penthung. 2) bajra = tumbak kang landheppe lima. 3) lori = gada cil ik. 4) musala = gada , penthung. 5) kahol = ujar , cri ta , gun em.

2

•

Lar Ngatap punnika leres . pucuk, ing ngajeng tanpa' sm:w1 sogokkan . kakalih dumugi ing tanpa grenneng. e ar kacang, 1ng gonyja wingking

1.2. Dhuwung dhapur Pasopati saten pati punnika leres, m~wi

80 otakh kahol, .dhuw.ung dha~ur Paso-

kacangngipun sepang, mawi ~amb:n k~kall~, 1ng ng~Jen~ se~ar mawi grenneng. gaJah, 1ng gonyJa w1ngk1ng

1.3. Dhuwung dhapur Cundtik punn·k 1 sul mawi grenneng rna' . 1 ka eres, ganyjannipun kuwang-, ' Wl sogo kan kakalih

Ingkang darnel annama Empu Ramadi kala Ta J · · . kala 152. ' un aw1 angleress1 Sang-

2. Panyjene:ngnganni_!?~n Nata Radja Balya, inggih punnika SAng Hyang Si­wa~ ~al1ka mange~a wantah, jumeneng Nata wonten ing Madyapada, ak1k1 tha ~on ten lng Men~hang Suwanda. Mendhang Suwanda punnika kaprenah 1ng Tannah Mad1yun. Sang Hyang Siwah wau putrannipun Sang Hya~g Maya, dados prennah kaponakkannipun Sang Hyang Guru Nata, ug1 paparab Sang Hyang Siwah. Radja Balya punnika angarsak­kaken yasa dhuwung satunggal, dhapur Jalak Dinding, punnika leres, mawi pejettan, mawi tikel-alis, mawi sekar kacang. Ingkang darnel annama Empu Isakadi, kala Taun Jawi angleressi Sang­kala 216.

3. Panyjenengngannipun Nata Radja Berawa, inggih punnika Sang Hyang Kala nalika ngejawantah, jumeneng Nata wonten ing sa-ler-ripun Wukir Mahendra, wewengkon Wana Tulyan. Wukir Mahendra punnika dipun wastanni Ardi Lawu. Wana Tulyan kaprenah ing Tannah Kuwu. Radja Berawa wau karsa yasa dadamel warni dhuwung dhapur Kala MUanni, punnika leres, mawi sogokan kakalih, ngajeng mawi sekar kacang, mawi jalen, mawi lambe gajah, ing gonyja wingking mawi grenneng. Ingkang darnel annama Empu Pusuk Sadi, ala Taun Jawi angleressi Sangkala 230.

:~nyjenengngannipun Nata Radja Buddhawaha, inggih pun?-ika San~ Hyang Brahrna kala rnangejawantah, jumeneng Nata wonten lng . Nagarl Sawanda lajeng kaelih nama Nagari Mendhang Kamulan. Rad]a Bud­dhawaha' karsa ayasa dadamel warni-war~i,. saha dhuwung kados ingkang kapratelakaken ing ngandhap. punn1ka. 4.1. Dhuwung dhapur Til~ Upih, punn1ka leres, mawi pejettan, mawi

tikel alis. ~ . luk sawelas, mawi sogokkan 4.2. Dhuwung dhapur Bale Bang, ~unlka n mawi lambe gajah,

kakalih, ing ngajeng m?w: sekar kaca g,

gonyja wingking mawi greneng·dhali kala Taun Jawi angleressi Ingkang darnel annama Empu Br~a e ' Sangkala 261.

5 · . . . ran dhateng Radj a Berawa ing Nalika Radja Buddhawaha glnltlk P d~annipun kengser mangilen, Wana Tulyan, Radja Buddhawaha sawa kendel ing Wana Mendhang puruggipun dhateng Tannah Pra~~:gng~~~eng sampun rampung, i tha Gili, lajeng kiitha ing ngrl ·

3

Mendhang Gili kaelih nama Naga · . angadhaton ing Mendhang Kamullr1 lng Gilingwesi. Radja Berawa wau

H w· an. sang . yang 1 snu amangej awantah · Nat~ 1n~ Madyap~da, angadhaton lngang kaping kalih , jumeneng Rad]a Berawa k1nnen angratonni wonten ing. Mendhang Kamullan. Berawa arnituhu sarehhing Sang H sakath~hhlng lelembut. Radja lajeng ajujuluk Maha Radja Buddha Kyang Wlsnu . . Sanh Hyang Wisnu lajeng ael ih nama Nagari Purwa C r~~a, Naga.r1 Mendhang Kamullan inggih anurun sawarnining dadamelar:a;~s R~dJa Buddha Kr~sna wau jeng, saha ayasa dhuwung kakal ih in k:ngang ase~ut lng n~a­ngandhap punnika: ' g ang apratelakaken 1ng

5.1. ~huwung dhapur Sepang, punika leres, tanpa pejettan, ing nga ]eng sekar acangngipun sepang.

5. 2. Dhuwung dhapur Sumpana Bener inggih pu · k · .k ' nn1 a w1nnastan Sempa-ner, ~ pun~l a ~eres, m~wi .pejettan, mawi sekar kacang, mawi larnbe gaJah, 1ng gonyJa w1ngking mawi grenneng.

Ingkkang darnel annama Empu Sapta Gati kkala Taun Ja · 1 · Sangkala 265. ' Wl ang eress1

6. P~ny~ene~gngann~pun Nata P~abu Watugunnung, ing Nagari Gilingwe­Sl, 1ngg1h punn1ka putrann1pun Prabu Palendra, dados Prabu Watu­gunnung wau wayahhipun Raden Turunnan, ingkang jumeneng Nata ing Nagari Purwa Carita, anggentossi Marasepuh, Radja Kanno, ugi ing Nagari Purwa Carita. Prabu Watugunnung inggih karsa ayasa dadamel warni-warni, saha yasa dhuwung kakalih, kkados ing ngandhap pun­nika: 6.1. Dhuwung dhapur Sempana Luk, punnika luk sawelas, terkadhang

wonten ingkkang luk pi tu, mawi pejettan, ing ngajeng mawi sekar kacang, mawi jalen, mawi lamb gajah.

6.2. Dhuwung dhapur Bango Dholog, punnika luk tiga, mawi pejettan tanpa sekar kacang, tanpa grenneng.

Ingkang darnel annarna Empu Ja~ta, kala Taun Jawi angleressi Sangka la 418.

7 . Panyjenengngannipun Nata Prabu Kala ing Purwa Carita, inggih punnika buyuttipun sang Hyang Wisnu. Prabu KKala wau ayas~ dada­mel warni-warni saha dhuwung kaalih ados ing ng~ndhap ~unnlka: . 7.1. Dhuwung dhapur Santan, punnia luk sawe~as~ ~ 1ng nga~eng maw~

sekar kacang, mawi lambe gajah, maw1 Jenggot, 1ng gony]a wingking mawi grennengl mawi ron-dha nunut. .

7. 2. Dhuwung dhapur Karadhan, punnika luk sang.alas. 1 terka~hagngm::i · san alas mawi sogokkan kakal1h, 1ng nga]en rang sa1ng g 1 • • ~ t ing

k · ·alen mawi lambe gajah, maw1 Jenggo , sear acang, maw1 J. ~ . wi ron-dha nunut. gonyja wingking mawl Sgren~en~~l:aTaun Jawi angleressi Sangka

Ingkang darnel annarna Empu uga 1

la 522.

8. . . N t Prabu Basupati i ng Pany]enengngann1pun ~ a . . sa dadamel

Sang Hyang Wisnu. Punn1a 1ngglh ya . gkang · . dhuwung 1n 1ngkang kacar1yos namung punnika:

4

Wiratha, wayahhipun warni-warni, menggah kados ing ngandhap

8.1. Dhuwung dhapur Bakun . mawi tiel alis, mawig~r~~~~lka luk gangsal, mawi pejettan,

8.2. Dhuwung dhapur Yuyu Ru eng, tanpa sekar kacang. ing ngajeng sekar kaca~~n~, punnika leres, mawi pejettan, gonyja wingking mawi gren~~~~~ sepang, mawi larnbe gajah, ing

Ingang darnel annarna Empu Dewa Sangkala 522. yasa, kala Taun Jawi angleressi

9 . Panyjenengngannipun Nata Prabu Dh K D · · estharata put ran · p resna 1payana 1ng Nagari Ngast. ~ . , n1pun rabu warni, saha dhuwung titiga kados . 1na. Ugl Yasa dadarnel warni-9.1. Dhuwung dhapur carubuk ~kng ngand?ap punnika:

. , , punn1 a luk p 1tu rna · , ., tt n1wen, rnawi sogokkan kakalih . ' . w1 pe]e an, pan ngajeng rnawi sekar kaca . pany]angng1pun sa-elu, ing nunut. ng, mawl larnbe gajah, mrnawi ron-dha

9.2. Dhuwung dhapur Kebo Lajer, punnika 1 . · · k. eres, rnawi pejettan, 1ng gony)a w1ng 1ng mawi grenneng.

9 · 3 · Dhuwung dhapur Sin~a, .punika leres, rnawi sogokkan kal ih, ing sekkar kacang rnaw1 s1nga anyJ·ongok lenggah · · . . . . 1ng gony)a nga-)en~, s?ng~ngg1l s1nga rnawi tikel-alis, ing gonyja wingking maw1 grenneng.

Ingkang darnel annarna Empu Mayang, kala Taun Jawi angleressi Sang­kala 725.

10. Panyjenengngannipun Nata Srt Maha Punggung ing Purwa Carita, angar sakaken yasa rnarnangun dadarnel inna, denne dadarnel ingkang ageng­ageng sarta ingkang awrat-awrat boten dipun wangun, kadosta ingkang warniaa; gada, braja, boji 1), bindhi, salukun, rnusala, bedharna 2), al u gora 3), tunggul 4), al u-al u 5), gandhi 6), piling, palu, rajang, kalawahi 7), srarnpang, baranda, parasu 8), nanggala 9), cakra, nagawasa, naga sengkali, sawarninning dadarnel punnikka sadaya sami dipun lebur kadarnel waos kal iyan dhuwung, jernparing, towok 10), sabet 11), sapanunggillannipun, ingkkkang entheng. Punnika inggih taksih kawangun dipun yasanni, awit kala sarnanten titiyang ing Pula Jawi mantun anggennipun angangge dadamel ingkang ageng kados kang kasebut nginggil wau. Inggih Punnika kala jurnenengngipun Sri Maha Panggung ing Purwa Carita. Denne Prabu Sri Maha Punggung inggih arsa yasa dhuwung, jempar­ing, waos, tuwin dadamel sannessipun ingang entheng. Menggah dhuwung wau kapratelakaken kados ing ngandhap punnika:

1) bodhing = arit dawa. 2) bedhama = gegaman bongsa wadung (pethel gedhe). 3) gar a = gedhe. 4) tunggul : saemper ari t. 5) alu = gegaman awujud penthung dawa kang gilig · 6) gandhi = palu. . 7) kalawahi = bongsa trisula (tumbak kang landheppe telu). 8) parasu = wadung ( pethel gedhe ). 9 ) nanggal a = anggo a mba 1 ang.

10) towok = tumbakk ang diuncallake. 11 ) sabet = pedhang dawa.

5

10.1. Dhuwung dhapur Cartta pun ·k k l .h · I nl a luk sawelasl · a 1 1ng ngaJ·eng maw1 sogokkan ka .~ . . mmawi sear kacang rna . gonyJa w1ng1ng mawi grenne I w1 lambe gajah

1 ing

10.2. Dhuwung dh~pur Cengkrong, ;J~nika lere tanpa gonyJa 1 tanpa pejettan sl sarta kuwangsul

1

10.3. Dhuwung dhapur Urubbing Dilah · · k k . , . , 1 punn1 a luk satunggal ing pu cu ~ rna~l ,PeJettanl mawi tikel alis, -

maw1 grenneng. ing gonyja wingking 10. 4. Dhuwung dhapur Panniwen · k .

kan kakalih ing nga· I punn: a luk tlgawelasl mawi sogok-• • I. • ]eng maw1 sear kacang, mawi lame gajah, 1ng gonyJa w1ng1ng mawi grenneng.

Ingkang darnel annama Empu Sarwa Dewal kala Taun Jawi angleressi Sangkala 1062.

PRATELANNIPUN PARA NATA INGKANG YASA AMANGUN DADAMEL KALA SABIBARRIPUN PRANG BRATAYUDA

Ing ngandhap punnika pratelannipun para Nata ingkang yasa amangun dadamel kala sabibarripun Prang Bratayuda.

1 . Panyjenengngannipun Nata Prabu Gendrayana ing Nagari Mamennang I kaprenah ing Kadhiril punnika ingkang awit mangun dadamel

1 saha

sabibarripun Prang Bratayuda ayasa sarta angemper dadamel warni­warni ing Jarnan Kinnal ingkkang sampun ical kala Prang Bratayuda

1

punnapa rnalih Sang Prabu Gendrayana ayasa dhuwung titigal wandan­nipun amirip kados dhuwung 18 iji ingkang sampun kacariyossaken ing nginggil wau. 1.1. Dhuwung dhapur Pandhawa, luk gangsal, mawi pejetan, mawi ti­

kel-alis, tanpa sekar acang, tanpa grenneng. 1. 2. Dhuwung dhapur Kresna Tinandhing, punnika leres, mawi sogok­

kan kakalih, rnawi sekar kacang ing ngajeng miwah ing wing­king, rnawi lambe gajah, ing gonyja wingking mawi gren~eng:

1.3. Dhuwung dhapur Bima Krodha, punnika luk sangal?s'. i maw1 P~­jettan, ing ngajeng mawi sekar .kacang 1 maw1 Jenggot 1 1ng gonyja winging mawi grenneng, maw1 ron-dha nunut. .

Ingang darnel annama Empu Ramayadi, arining Empu Bratad1 1 kala Taun Jawi angleressi Sangkala 827.

2. p b Citrasoma ing Nagari Pengging 1

Panyjenengngannipun Nata ra u d d 1 kados ingang kasebut inggih angarsaaen rnangun sarta .yasa a a~~uwung kapratelakakken ing nginggi 1 wau, punnapa mal1h ayasa ' kados ing ngandhap punnika. .

1 k pitu wiwitting luk ka-

2.1. Dhuwung dhapur Mahendra, p~nnla ~wen i~g ngajeng mawi sekar para rnanginggi 1 pucuk I m~wl pa~nl 'h ing gonyja wingking kacang, mawi jalen, mawl lambe gaja '

mawi grenneng. . nnika luk gangsal, wiwiting luk 2. 2. Dhuwung dhap'!r Lara Sl~UW~'. e~~an.

ing tengah w1lah, mawl peJ W~ kala Taun Jawi angleressi Ingkang darnel annama Empu Gada ' Sangkala 941.

6

3. Panyjenengngannipun Nata Prabu Hamiluh . . yasa dadamel warni-warni kkad . ur lng Nagar1 Jenggala, ugi ing nginggi l, saha yasa dhuwung ~s d lng~ang sampun kacariyossaken 3. 1. Dhuwung dhapur Panji Sekar a ~~ lng ngandhap punnika.

mawi larnbe gaJ·ah 1·ng gon'y~unn~ a_leres, mawi sekar kacang, I ]a Wlnglng rna . e ' 3.2. Dhuwung dhapur Carang 8 k . Wl gr nneng.

tan, rnawi tikel alis o_a, punn.lka luk sawelas, mawi pej e t-; . . '. 1n~ nga]eng mawi sekar kacang, mawi

lambe gaJah, 1ng gonyJa w1ngking mawi grenneng 3 3 Dhuwung dhapur P ·· s· · .

. • . . . an]l mom, punn1ka leres, mawi sogokkan kaka llh~ lng ~gaJ~ng rn~wi seka~ ka<?ang, mawi mata widheng 1), rnawl larnbe gaJah, 1ng gonyJa w1ngking mawi grenneng mawi ron-dha nunut. '

Ingang darnel annarna Empu Windu Dibya tuwin Empu Jongga ing Pula Bali, kala Taun Jawi angleressi Sangkala 1119.

4. Pany~ene~gng~nnipun Nata Prabu Kuda I,aU!yan ing Nagari Pajajarran, punn1ka 1ngg1h anurun wandanning dhuwung ingkang sampun kasebut ing nginggil wau, saha yasa dhuwung kados ingngandhap punnika. 4.1. Dhuwung dhapur Bethok, punnika leres, dedeging dhuwung celak

ing ngajeng tanpa sear acang, ing gonyja tanpa grenneng. 4.2. Dhuwung dhapur Brojol, punnika leres, ganyjannipun kaliyan wi

lah wradin kernawon, mawi pejettan. Ingkang darnel annarna Empu Windusarpa, kala Taun Jawi angleressi Sangkala 1170.

5. Panyjenengngannipun Nata Prabu Banyjarran Sari nalika tasih jume­neng Nata wonten ing Pajajarran ugi ngarsakaken mangun yasa da­damel warni-warni tuwin dhuwung kaalih ados ing ngandhap punnika. 5. 1. Dhuwung dhapur Tilam Sari, punnika lere~, m~wi ~ejettan.' i?g

ngajeng tanpa sekar kacang, ing gonyJa w1ngk1ng maw1 gren-' neng. . . · , · , t

5. 2. Dhuwung dhapur Parung Sari, punn1ka .. luk. t1gawel~s,. ,maw1 tpeJ.e tan, rnawi sekar kacang, mawi lambe ga]ah, maw1 Jenggo 1 1ng gonyja wingking rnawi grenneng.

Ingkang darnel annama Empu Daya Sangkala ing Taun Jawi angleressi

Sangala 1186.

6. · · b Mundhing Sari ing Pajajarran, ing-Pany]enengngannlpun Nata Pra u t a dhuwung namung satung-gih arnangun saha yasa dad~mel s~r ~~~~ mawi sogokkan kakalihl gal, dhapur Sinnom Wora-wan, punnla . ·en'ggot mawi lambe gajahl ing ngajeng mawi sekar. kac~ng I mawl ~ ron-dha nunut. ing gonyja wingking maw1 grenn~ng, _maw~ala Tauj Jawi angleressi Ingkang darnel annama Empu Ka]atsan, Sangkala 1228.

7. Pamekas ing Pajajarran inggih karsa Panyjenengngannipun Nata Pra~u kang kapratelakkaken ing ngandhap amangun yasa dhuwung kados 109 punnika.

1) mata widheng = lung-lungngan rerengganning wrangka.

7

7 . 1 . Dhuwung dhapur Jalak Ngore · rnawi pejettan, ing gonyjC: :iunnl.ka lere.s, t,anp,a sekar kacang,

7. 2. Dhuwung dhapur Carita Kale th glng rna.wl grenn.eng. jettan, rnawi tikel alis ninang, P~nnla lu~ p1tulas, mawi pe­larnbe gajah ing gony · ' . g ~gaJeng maw1 sekar kacang, mawi

' Ja Wlngklng mawi grenneng Ingang darnel annarna Empu Anyjanni k 1 · . Sangkala 1248. ' a a Taun Jaw1 angleressi

8. Panyjenengngannipun Nata Prabu Siyung Wannara ing Pajajarran ~nggih karsa arna~gun yasa dhuwung kados ingkang kapratelakkaken 1ng ngandhap punn1ka. 8.1. D~uwung dhapur Jangkung, punika luk tiga, mawi sogokkan kaka

l1h, tanpa sekar kacang, tanpa grenneng. 8.2. Dhuwung dhap~r P~dhawa Carita, punnika luk gangsal, mawi so­

go~kan ~akal1h,. 1n~ ngajeng mawi sekar kacang, mawwi lambe ga]ah, 1ng gonyJa w1ngking mawi grenneng.

Ingang d~rnel annarna Empu Marcu Kundha akaliyan Empu Kudhung, kala Taun Jaw1 angleressi Sangkala 1248.

9 . Panyjenengngannipun Nata Prabu Brawijaya Ingkang Kapisan ing Madja­pahit, ugi angarsakaken mangun dadamel kados ingkang kacariyos­saken ing ngajeng, sarta yasa dhuwung kados ing ngandhap punnika. 9.1. Dhuwung dhapur Jalak Sangu Tumpeng, punnika leres, mawi sogok

kan kakalih, ing goynja wingking mawi ri-pandhan satunggal. 9.2. Dhuwung dhapur Sum~ang Gandring, punnika leres, mawi panni­

wen, ing gonyja wingking tanpa grenneng. 9.3. Dhuwung dhapur Mangkurat, punnika luk tiga, ing ngajeng mawi

sekar kacang, mawi jenggot, mawi lambe gajah, ing gonyja wingking rnawi grenneng.

9.4. Dhuwung dhapur Mangku Negara, punnika luk tigawelas, mawi so gokkan tiga, sogokkan ingkang tengah laje~g dum~gi ~ng pucu~ pisan, ing ngajeng mawi sekar kacang, m~w1 lambe ga]ah, maw1 jenggot, ing gonyja wingking mawi grenneng.

Ingkang darnel annama Empu Onggarek~ ing Dhusun Tapan, tannah Pajajarran, kala Taun Jawi ang1eressl Sangkala 1303.

10. •

Prabu Brawidjaja Ingkang Wekassan 1ng Panyjenengngannipun Nata d · Madjapahit, ugi karsa amangun dhapurring dhuwung, nurun ka os 1~g kang kasebut ing nginggil wa~, saha yasa dhuwung dhapur warnl-warni kados ing ngandhap punnlka. . · sogokkan 10.1. Dhuwung dhapur Pannlinb&, punn1ka luk sanga, maw1

k k l .h . ngajeng tanpa sekar kacang. a a 1 , 1ng .k luk tigawelas, mawi panni-

10.2. Dhuwung dhapur Jarumman, punn1 a e'nne'ng , k kacang tanpa gr . . , wen, tanpa se ar ' ·ka luk pitulas, mawi peJettan,

10.3. Dhuwung dhapur Sepok~, punkn1 k ang . 1 . tanpa sear ac · rnawi t1kel a lS, nnika luk tigawelas, mawi so-

10.4. Dhuwung dhapur ~buk Int~, pumawi sekar kacang, mawi jalen, gokkan kakalih, 10~ ngaJen~ wingking mawi grenneng. mawi larnbe gajah, 1ng gonyJa · ka leres, ing ngajeng mawi

10.5. Dhuwung dhapur Mundarang,i P~:~~e gajah, ing gonyja wingking sekar kacang sepang, maw mawi ri-pandhan.

8

10.6. Dhuwung dhapur Buta Ijo . tan sakedhik, mawi ti'k:lunn~~a luk ~igawelasl mawi pejet-tanpa grenneng. a lSI maw1 sekar kacang sepang,

10.7. Dhuwung dhapur Annomman . kakal ih, mawi tikel al is pu~lka luk. gangsal ~ mawi sogokkan mawi lambe gajah ing

9 I ~ng .ngaJ.eng maw1 sekar kacang,

ron-dha nunut. ' ony]a Wlngklng mawi grenneng, mawi Ingkang darnel annama Empu Dhomas kath hh' Taun Jawi angleressi sangkala 1391 . a lpun wolungngatusl kala

11. P~nyjenengngan~ipun Na~a Sultan Ing Demak Ingkang Wiwittan, Jaman n1pun Para Wall, KangJeng Susuhunnan Bonnang inggih yasa dhuwung namun~ sa~unggal '. dhapur Sengkelat, luk tigawelas, mawi sogokkan ka~al1h~ 1ng ng.a)e~g m~wi sekar kacang, mawi jalen

1 mawi lambe

ga]ah, 1ng gony)a w1ngk1ng mawi grennengl mawi ron-dha nunut. Ingkang darnel annama Empu Sura, kala Taun Jawi angleressi sangka­la 1529.

BAB PAMORRING DHUWUNG

Ing ngandhap punnika bab pamorring dhuwung. Sawarninning pamorring dhuwung ingkang botenna raja landhep punnipa winnastan prayogi. Sakathahhing dhuwung boten tamtu pamorripun, awit saestunnipun manut sakarsannipun ingkang yasa. Bab sae utawi awonning angsarripun 1) dhuwung punnika pinnanggih wonten ingang andarbenni 1 wondenne ingang dados watonnipun dha­purring dhuwung. Inggih punnia ingkang sampun kasorahhaken ing nginggil. Menggah gambarring dhuwung ing ngandhap punnika amung kapratelakkakken kawujuddan tuwin naminning pamor. Kadosta: 01. Dhuwung dhapur: Pasopati , pamor: Was Wutah: . 02. Jalak Dinding , Blarak Ng1r1t. 03. Carita , Wengkon. 04. Tilam Upih , Bendha Segada. 05. Kala Misanni , Tambal: 06. Pandhawa 1 Adeg Tlga. 07 Sumpanner , Ron Dhuru. oa· Lara Saduwa I Kennanga Ginnubah. 09. Carang Soka , Sekar Pala.

· Kebo La]·er Lawe Setukel. 10. ' Katiga Warna. 11. Panji Sekar , Ombak Mas. 12. Panji Sinnom , Sekar Lampes. 13. Bethok ' Adeg Sapu. 14. Bale Bang ' Sekar Blimbing. 15. Brojol ' Walang Sinnudukkan. 16. Parung Sari , Sulur Ringin. 17. Bima Krodha I Ujung Gunung. 18. Urubbing Dilah ' Pandhan Binnethot. 19. Cengkrong ' Batu Lapak. 20. Tilam Sari ' Pudhak Sategal. 21. Kradhan ' Kendhagan. 22. Bango Dholog ' Udan Mas. 23. Megan tara . ' Ombaing Toy a·

Kresna Tinandhlng, 24.

1) angsar = daya kang anjalarri begja.

9

SEJARAHHIPUN PARA EMPU ING PULO DJAWI

Ing ngandhap punnika Sejarahhipun Para Empu ing Pulo Jawi:

Empu Ramadi Empu Sukardi I puputra: Empu Brama Kendhalil puputra: Empu Jangkang 1 puputra: Empu Janggittan I puputra: Empu Dewa Rasa I puputra: Empu P

1 puputra: urwanggeni

Empu A d 1 puputra:

n ong Purwa Empu Mayang I puputra: Empu M

1 puputra: undhi Brata

Ingkang rumiyin: 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11.

gal 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Empu Brata I puputra: nami Kumbaya k 1· I puputra kalih: satung-nal a lh: Empu Wisesal puputra:

Empu Kandhang I puputra: Empu Sarwa Dewa 1 puputra: Empu Windu Nata t 1 pupu ra: Empu Windu Dibya p t 1 upu ra: Empu Sarya t 1 pupu ra: Empu Daya Sengkala I puputra: Empu Kajat Sari I puputra: Empu Kajat Jati I puputra kalih: satung-

gal nami Empu Kekebl kalih: Empu Kendhi Nenem ingkang pandhe won­ten samodral panyjakkipun 1) kakalih: satunggil nami Ki Kebo Bang kalih: Ki Kebo Tangtang. 20. Denne Empu Kekeb wau I puputra: 21. Empu Sura Wisesa I puputra: 22. Empu Brama Kandhi I puputra: 23. Empu Anyjanni I puputra: 24. Empu Marcu Kunda I puputra kalih: ingkang sepuh nami Soka Windu

1 ingkang nem nami: Empu Monyca; Soka Windu

wonten Nagari Minnangkabu ing Tanah Sabrang. 25. Denne Empu Monyca I putrannipun saawanl ing ang Pambajeng: Ki Kuwungl Panenggak 2): Ki Ongga wonten ing Tapan prenahhipunl Sumendhi 3): Ki Kelengl Wuragil: Ni Sombro. 26a. Denne Ki Kuwung wau I puputra gangsal:ingkang Pambajeng estri nami: Ni Sambegal Pannenggak: Ki Jaka Jatil rayin nipun nami: Ki Pekik

1 rayinnipun malih nami: Ki Suratman, Wura-

gillipun nami: Ki Salaheta. 26b. Denne Ki Ongga wau I puputra: 27. Ki Jigja. 26c. Ki Keleng wonten ing Madura nama Ki Kasa. 28. Denne Ki Sura Wisesa wau 1 puputra kalih: ingkang

•

sepuh nami: Ki Melayati 1 arinnipun nam1:

29. 30. 31. 32.

1) panyjak = anthekking pandhe. 2 ) panenggak = pangul u, panengah. 3) sumendhi = kakang wuragi 1.

Ki Cakrabawa 1 puputra: Empu Jaga I puputra: Empu Kumendhung ' puputra: Empu cangkring I puputra: Empu Tilam I puputra:

10

33. Empu Pulunglungn . lambangngan, puputra tiga: ingkang b ~an, lng~ang wonten ing Ba-panenggak: Ki Supa, arinnipun nami K~Jseng nam~: Ki Seting Kunnin9

· · . 1 upagat1. 33a. Denne K1 Seting Kunnin . Pambajeng nami: Ki Pitra, Panenggak· Ki G ~hpuputr~ t~ga, in9kang krama angsal Ki Supa · e og, ar1nn1pun estri, 33b. Denne Ki Supa 34. Ki Sura.

, puputra:

33c. Ki Supagati wau puputra: 35. Ki Lombang.

BAB DHAPURRING DHUWUNG INGANG LUK UTAWI INGKANG LERES

Ing ngandhap punnika kacacah dhapurring dhuwung, ingkan9 luk uta­wi ingkang leres, punnapa malih ciri-cirinnipun, sami kapratelak­kaken sadaya.

Dhuwung Ingkang Luk Tiga. 01. Dhapur: Jangkung

02.

03.

04. 05.

06. 07.

08.

09.

Gula Milir

Jangkung Pacar

Mahesa Mahesa

Nempuh Soka

Tebu Sauyun Bango Buthak

Lar Mon9a

Campur Bawur

, luk tiga, mawi ri-pandhan, sekar kacang.

, luk ti9a, mawi so9okkan dumugi pucuk.

, luk tiga, mawi sekar kacan9, so­gokkan dumugi pucuk, mawi jen9-90t, mawi lambe 9ajah kalih.

, luk tiga, mawi greneng win9king. , luk tiga, mawi greneng win9king,

mawi sogokkan dumugi pucuk, mawi sekar kacang, mawi jen9got, lam­be gajah satunggal.

, luk ti9a, mawi sraweyan, grenen9 , luk tiga, geger papak satu9el~

mawi sekar kacang, mawi lambe gajah kalih.

, luk ti9a, mawi gandhik nag~, 9a­jah, manu, pethit naga, r1 pan-dhan sun9sun. .

, luk tiga, ing pucuk leres, maw1 so9okkan, jeng9ot ..

10. (cundrik), luk tiga, gonyJa d~ungkul, Jaran Pannolih 1 k t a

9eger papak, pucuk u 19 · ..

11. Segara Winottan

Dhuwung •

12. Dhapur: Pulanggenn1

13. Pudhak Sategal

14. Srasah

luk tiga, mawi sekar kac~n9, ~e-, nggot, sogokkan kakal~h, 1n9

n9inggil mawi ler dum~91 , pucuk, mawi sraweyan, mawi 9rennen9.

ingkang Luk Gangsal .. sraweyan, gren luk gangsal, maw1

I

neng. . k r kacangl I luk gangsal, m~w1 se a

so okkan, sraweyan. . g al mawi sorsorran p1n-

l luk gangska~ kacan9~ ri pandhan, nekak, se . ler pinggir . ten9ah maw1 ' ~~~i lun9sen dumugi pucuk.

11

15. Pendhawa

16. Annomman

17. Kebo Dhengngen

18. Pendhawa Lare

19. Urap-urap

20. Naga Sari

Dhuwung 21. Dhapur: Bale Bang

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28. 29.

Sindur Malela

Carubuk

Jarang Guyang

Naga Keras

Sempanna Panyjul

Sempanna Bungkem

Kidang Mas Kidang Soka

Dhuwung 30. Dhapur: Soka

31.

32.

33.

34.

35.

Sempanna Luk

Jarumman

Jaruddah

Pannimbal

Sabuk Tampar

I luk gangsal m . sogokkanl l~mb~Wl ~ekar kacang, sraweyan . e gaJah satunggall

I r1 pandhan , luk gangsal . .

1 ambe . , mawl sekar kacang dha ga]ah satunggal' ri pan~

I luknl sogokkan dumugi pucuk. lamb2angs~l, mawi sekar kacang, an· ga]ah satunggal, gandhi

P ]angl gonyja kelap-lintah. I iuk ~angsall mawi sekar kacang

ambe gajah satunggal I ri pan~ dhan, luk ageng.

I luk ga~gsa~, mawi sogokkan rang­kepi Plngglr lungsen lis-lissan.

I ~uk gangsall mawi gandhik asu a­Jag.

ingkang Luk Pitu 1 luk pitul mawi sekar kacang, so­

gokkanl sraweyanl lambe gajah sa tunggal.

1 l~k pitul mawi sekar kacang, lam be gajah kalih.

1 luk pitul mawi sekar kacang, lam be gajah satunggal 1 sraweyan 1

grenneng. 1 luk pitul mawi pejettan lajeng

thingil. I luk pitul mawi sorsoranl godhong

lung-lungnganl sekar kacang sung sun.

1 luk pitul mawi sekar kacang, gan dhik malang.

1 luk pitul mawi sekar kacangl bun tut.

I mawi grenneng wingking. I mawi sekar kacangl lambe gajah

kalih, sraweyan, ri pandhan.

ingkang Luk Sanga luk sanga, mawi sekar kacangllam

I ; •

be gajah satunggall sraweyan, r1 pandhan.

, luk sanga arangl mawi sekar ka-cangl ri pandhan~ tiel alis. , luk sanga, mawi sogokkanl srawe-, yan. luk sangal mawi sekar kacang, so

' gokkanl sraweyan.

1

luk sanga1

mawi sekar k?cang, so gokkan, sraweyanl grenneng. luk sanga, mawi sekar kacangllam

1 be gajah satunggal~ sogokkan sa­tunggal ngajeng 1 r1 pandhan.

12

36. Dhapur: Carita

37. Buta Ijo

38. Panyji Sekar

Dhuwung 39. Dhapur: Parung Sari

40.

41.

42.

43.

44. 45.

46.

47.

48.

Sengkelat

Johan Mangan

Kantar

Lung Gandhu

Sepokal Kara Welang

Sengkelat Bima

Naga Siluman

Naga Sasra

•

, luk sanga . be gaj ah , a~~~l s~kar kacang, 1 am kan r

1· I ]enggot 1 sogok-

1 pandhan , luk sanga · ·

Yan . I mawl sogokkanl srawe-

1 r1 pandhan. I luk sanga~ mawi sekar kacang pu­

gutl sraweyanl ri pandhan.

lngang Luk Tigawelas I luk tigawelas, prabot pepak sada

ya. , luk tigawelas mawi sogokanl lam

be gajah sat~nggal 1 jenggot, ri pandhan.

, l~k tigawelasl mawi sogokanl gre neng.

, luk tigawelas, mawi sekar kacang lambe gajah satunggal, ri pan­dhanl sraweyan.

1 luk tigawelasl mawi sekar ka­cang, lambe gajah kalih, srawe­yanl grenneng.

, luk tigawelasl mawi sraweyan. , luk tigawelasl mawi sekar kacang

pugut I wingking mawi tengerran wong, lambe gajah satunggall ri pandhan sungsun.

Kurdha, luk tigawelas, mawi jenggot su ngsun, sraweyanl sogokkan.

, luk tigawelas, mawi gandhik naga tanpa buntut.

, luk tigawelas, mawi gandhik naga pethittipun dumugi pucuk, gren-neng sungsun.

Dhuwung ingkang Luk Gangsalwelas Carita Buntala , luk gangsalwelasl mawi sekar k~-49. Dhapur:

50.

51.

52.

53.

54

Mahesa Nabrang

Rongga

Rongga Pasu

Carang Buntala

Sedhet

Dhuwung 55. Dhapur: Lanycingngan

56. Ngamper Buntut

cang, jenggotl sogokkanl srawe-yanl ri pandhan. . .

, luk gangsalwelas, maw1 l1s rang-kep dumugi pucuk.

, luk gangsalwelas, wilah :angkepl mawi sekar kacangl lambe gajah

~ ' satunggal, grenneng .. , luk gangsalwelasl mawl tikel a-

lis, grenneng. . ka-1 luk gangsalwelas~ mawl sekar

cangl lambe gajah satunggal, sra weyan, ri pandhan. . luk gangsalwelas, mawl sekar ka-

1 cang, lambe gajah satunggal, so-gokkan, ri pandhan.

ingkang Luk Pitulas . k kacangl luk pitulas~ mawl se ar

, sorsorran pinnekak. ·tulas mawi sekar kacang,

luk p1 ' · ' ng , lambe gajah satunggal, grenne .

13

57. Dhapur: Tru ~D~h~u~w~u~n~g~i~n~k~~~~~~~~~ Murda g ang Luk Sangalas , luk sangalas, -mawi tikel alis.

58. Dhapur: Tri ~D~h~u~w~u~n~g~i~n~k~~~~~~li~~ Sirah g ang Luk Salikur , luk salikur .

tikel al· , mawl sekar kacang . h ls, sogokkan, lambe , ]a satunggal. ga-

Dhuwung ingkang Luk Salawe 59. Dhapur: Bima Kurdha , luk salawe mawl· k ' se ar kacang,

Dhuwung

sogokkan, jenggot, lambe gaJ·ah satunggal.

60. Dhapur: Ongga Wirun ingkang Luk Pitulikur

, luk pitulikur, mawi sekar kacang lambe gajah kalih , sogokkan, ri pandhan.

Dhuwung ingkang Luk Sangalikur 61. Dhapur: Kala Bendu , luk sangalikur, mawi sogokan, ri

pandhan, lambe gajah kalih, se­kar kacang.

01. 02.

03.

04. 05. 06.

07. 08.

09.

10.

11. 12.

13.

14. 15.

16.

DHAPURRING DHUWUNG INGKANG LERES

Ing ngandhap punnika dhapurring dhuwung ingkang leres:

Dhapur: Brojol Jalak Nguwung

Jalak Dinding

, punnika tanpa prabot. , punnika mawi gusen, ada-ada, pe­

jettan, lajeng thingil. , mawi gusen, pejettan lajeng thi-

Jalak Jalak Jalak

ngil. Ngore , mawi sraweyan, grenneng. Sangu Tumpeng, mawi sogokkan, thingil. Sumelang Gandring, mawi sraweyan, thingil, so-

Jalak Tilam Bethok

Semar Bethak

Kebo Teki

Sari gokkan satunggal ngajeng.

, mawi thingil. , celak, wiyar, tipis, gandhik pan

jang. , celak, gandhik tinatah, ngandhap

bolong. wiyar, celak, mawi sekar kacang,

I • ... ...

lambe gajah tiga, maw1 grenneng. Kresna Tinnandhing , mawi gandhik kalih, sogokkan: Semar Tinnandhu , mawi sekar kacang kalih, maw1 so

Regal

Panyji Sinnom

Nom

Pasopati

gokkan. . , . , 1

mawi gandhik kalih, maw1 pe]etan terus lis. ' .. mawi sraweyan, grenneng.; .

' mawi sekar kacangl lambe ga]ah ' satunggal, sraweyan, ri pandhan.

mawi gusen~ kembang kacang pong­, ngo 1 1) I sogokkan I r i pandhan I

lambe gajah.

1) pongol = nglonyjok, nongol, monycol.

14

17 . Dhapur: Mandur a I m~wi sekar kacang pogok 1) 1 -

18.

19.

20

21. 22.

23. 24. 25.

26.

27.

28.

29.

30.

31. 32.

33.

34.

35.

36. 37.

38. 39.

Mese m

Tume nggung

Kala Misanni

Jamang Murub Wora War i

Tilammupih Jaka Tuwa Laler Mengeng

Ronning Teki

Puthuk

Mangkurat

Kala Munnyeng

Marak

Jaka Lola Sujen Ampel

be gaJ·ah k 1' I am ~ a lhl sraweyan gren-neng. '

I m~wi sekar kacang, tikel alis, r1 pandhan.

1 mawi sekar kacang, lambe gajah sat~nggall sraweyanl grenneng.

1 ma~1 ~ambe gajah kalih, sogokkan grenneng.

, mawi sorsorran pinnekak, lis. 1 s~daya dhuwung leres yen mawi gu

sen punnika kenging dipun wastan ni ugi dhapur Wora Wari.

1 mawi pejettan, tikel alis. 1 awak Tilamupih, sogokan cendhak. 1 mawi sekar kacang gatral gandhik

panjang binnolong. , mawi sekar kacang, gandhik pany­

jangl lambe gajah rangkep, sogok kan satunggal ngajeng.

1 mawi gandhik panyjang tinnatah pandhita.

1 mawi sogokkan, gusenl ri pandhan ngajeng-wingking dumugi sorsoran

I mawi sogokan sisihl sraweyanl ri pandhan.

I mawi sogokkan satunggal ngajengl grenneng.

1 ujung gunung 2).

I gilig, mawi sekar ka~~ngl lamb~ gajah satunggall Jenggot, rl pandhan rangkep. .

Dhungkul Tilam Upihl gonyja kelap linta~~ gandhlk pan jang

1 sogokkan nga]eng. .

Yuyu Rumpung

Mayat Miring

Pinnarak Condhong Campur

Tilam Sari Kebo Lajer

1 wilah pedhang suduk, gony]a ke-lap lintah. wilah bengkukl gusenl sogokan sa

I tunggal wingkingl geger pun~k. mawi sogokkan~ gandhik p~ny]a~g.

I • sekar kacangl lambe ga]ah I maw1 ~ , sogokkan k l'h grennengl gusenl

a ~e~g wingking dumugi pucuk. ~~:i gusenl kruwingngan.

: gandhik panyjang.

Widayatmoko. ; ing· Koko 1995 Kasalin ukara de~~karta 1 17 Desember ·

Katiti ing NgayogJ

1 ) . ogokkan wurung · pogok = ora t urut , kaku. k kk ' pun ugi winnastan. 5 2) ujung gunung = sogokkan ingkang sanget ce a 1

'

15

•

•

•

. .... • •