problem ubóstwa w krajach unii...

Zeszyty Naukowe UW MSC 37

37

Natalia SutkowskaUniwersytet Warszawski – Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

Krzysztof KandeferUczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie

Problem ubóstwa w krajach Unii Europejskiej

WstępUnia Europejska ogłosiła rok 2010 Europejskim Rokiem Walki z Ubó-

stwem i Wykluczeniem Społecznym. Miało to na celu zwrócenie uwagi na problemy i obawy ludzi, którzy zmagają się z problemem ubóstwa i wy-kluczenia społecznego oraz zainspirowanie wszystkich obywateli Europy oraz partnerów społecznych, aby zaangażowali się w walkę z tym poważ-nym problemem. Zadaniem Europejskiego Roku była również walka ze stereotypami i zbiorowym odbieraniem ubóstwa.

Na całym świecie ubóstwem dotkniętych jest około 1,4 mld ludzi1. Or-ganizacja Narodów Zjednoczonych szacuje, że w 2009 roku kryzys ekono-miczny pozbawił pracy co najmniej 50 mln ludzi, a dodatkowych 100 mln znalazło się poniżej granicy ubóstwa2. Ubóstwo we współczesnej Euro-pie jest uznawane za jeden z najpoważniejszych problemów społecznych. Ponad 85 milionów (około 17%) Europejczyków zagrożonych jest ubó-stwem, co oznacza, że codziennie zmagają się z niepewnością i brakuje im środków na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb!3 Wynika to ze znacznych rozmiarów, jakie bieda przybiera w niektórych krajach, ale przede wszystkim z negatywnych konsekwencji, jakie zjawisko to gene-ruje. Ubóstwo, bowiem, przez swoje konsekwencje oraz towarzyszące mu okoliczności, negatywnie oddziałuje na wielkość i jakość kapitału ludz-

1 M. Podstawski, Ubóstwo w Polsce i na świecie, „Realia i co dalej...” 2011, nr 1, s. 69.2 Ibidem.3 M. Goetz, J. Dobrowolska-Polak, 2010- Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem

Społecznym. Bieda w Polsce i Niemczech, Biuletyn Instytutu Zachodniego im. Zygmunta Wojciechowskiego, Poznań 2010, nr 21, s. 1 (wydruk komputerowy).

38 Natalia Sutkowska, Krzysztof Kandefer

38

kiego, ogranicza aktywność, przedsiębiorczość i innowacyjność, zwięk-sza ryzyko gospodarowania oraz podnosi koszty funkcjonowania państwa. Problemy te dostrzeżono przy redagowaniu strategii określających kierun-ki rozwoju Unii Europejskiej, a zwłaszcza Strategii Lizbońskiej, w której ograniczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego zostało wskazane jako jedno z podstawowych zadań na przyszłość. Polska przystępując w 2004 roku do tego ugrupowania, przejęła cele Strategii Lizbońskiej oraz podję-ła wysiłek uzyskania spójności społecznej i gospodarczej z pozostałymi krajami Unii. Ocena rozmiarów pracy, jaką trzeba włożyć w te zadania, oraz wskazanie, w jaki sposób należy tą pracę wykonać, wymaga diagnozy ubóstwa we współczesnej Europie.

Ubóstwo w EuropieNadzieje na ostateczne rozwiązanie problemu ubóstwa w Europie Za-

chodniej, związane po drugiej wojnie światowej z rozwojem państwowej polityki społecznej i postępującą ewolucją praw socjalnych, rozwiał pierw-szy kryzys naftowy z początku lat siedemdziesiątych oraz załamanie się polityki pełnego zatrudnienia4. Bieda w różnorodnych odmianach ujawniła się w Europie Zachodniej w latach osiemdziesiątych. Choć zawsze istnie-jąca, stała się wtedy bardziej widoczna i mniej podatna na różnego rodzaju zabiegi tamtejszej terapii socjalnej. Według szacunkowych danych staty-stycznych, w latach tych obszary biedy powiększyły się w Wielkiej Bryta-nii, we Włoszech, w Belgii i w Niemczech, natomiast malały w Hiszpanii, Francji, Irlandii, Portugalii, Holandii i w Finlandii5. Zakładając, iż dochód poniżej połowy przeciętnego dochodu obywateli danego kraju wyznacza poziom biedy, wynikało, że w końcówce lat osiemdziesiątych w mniej-szych państwach północnej Europy i krajach Beneluksu od 5% do 9% lud-ności żyło w ubóstwie, w Austrii i w Niemczech wskaźnik biedy był trochę wyższy i wynosił 9-12%, w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Francji i Hiszpanii

4 L. Dziewięcka-Bokun, Unia Europejska przeciw biedzie i ekskluzji społecznej, [w:] Przeciw biedzie: programy, pomysły, inicjatywy, E. Tarkowska (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 93.

5 Ibidem, s. 94.

Problem ubóstwa w krajach Unii Europejskiej 39

39

liczba biednych wahała się między 15-17% ogółu ludności. W 1989 roku 21% do 27% osób żyło w biedzie w Grecji, we Włoszech i w Portugalii6.

W latach dziewięćdziesiątych spadek ubóstwa odnotowały państwa o poprzednio wysokim wskaźniku biedy. Natomiast wzrost nastąpił w państwach, w których wskaźnik ten był uprzednio niższy. W połowie lat dziewięćdziesiątych biednych było 15% obywateli Unii Europejskiej. Inaczej ujmując, 55 mln Europejczyków z tzw. „piętnastki” żyło w sferze ubóstwa7, przy czym 2,5 mln było bezdomnymi, a 18 mln bezrobotnymi, z czego połowa pozostawała bez pracy ponad rok8. Najmniej ubogich było w Danii, gdzie według Eurostatu w 1997 roku – 9% ogółu gospodarstw domowych uważanych było za biedne, oraz w Niemczech i państwach Beneluxu po 13%, najwięcej w Wielkiej Brytanii – 23%, Grecji – 24% i Portugalii – 29%9.

Według badań ICDC UNICEF nad ubóstwem w krajach Europy Środ-kowej i Wschodniej z 1995 roku, wynika, że w tej części Europy między 1989-1994 rokiem, 75 milionów osób znalazło się w sferze ubóstwa, śred-nio 8% ludności Europy Środkowej i 35% ludności Europy Wschodniej.

Przyczyny ubóstwaIstnieje, wiele teorii związanych z przyczynami ubóstwa. Poczynając

od najprostszego zależnego od jednostki – lenistwa, przez uwarunkowania rodzinne, takie jak nieprawidłowe praktyki wychowawcze, wielodzietność czy niestabilne życie rodzinne, różnego rodzaju patologie, choroby, brak wykształcenia, kończąc na bardziej złożonych, takich jak polityka państwa czy poziom rozwoju gospodarczego. W pracy autorzy chcieliby się skupić tylko na paru z nich, najważniejszych i mających największy wpływ na skalę tego zjawiska.

Niewątpliwie wydawałoby się że podstawową przyczyną istnienia bie-dy absolutnej jest niski poziom rozwoju gospodarczego (wykres 1.).

6 Ibidem.7 Ibidem.8 Ibidem.9 Ibidem.


40

Wykres 1. Zależność pomiędzy poziomem dochodu per capita w PPS a zakresem biedy absolutnej w krajach Unii Europejskiej

4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii

Europejskiej – podstawowe fakty i dane, EAPN Polska oraz Income and Living

Conditions (SILC) 2009, Central Statistics Office 2010.

Na wykresie pierwszym możemy zaobserwować niewątpliwą zależność

pomiędzy poziomem zamożności kraju a poziomem ubóstwa - im wyższy poziom

zamożności kraju tym niższy poziom biedy. Stosunkowo niewielkim różnicom w

poziomie zamożności nowych krajów Unii Europejskiej asystują w poszczególnych

przypadkach bardzo duże dysproporcje w poziomie biedy absolutnej. Biorąc pod uwagę

Łotwę i Litwę, możemy dostrzec, że odsetek osób żyjących poniżej 10 euro na dzień

wynosi odpowiednio 40 i 37%, natomiast w Estonii 26%, mimo że wszystkie te kraje

charakteryzują się podobnym poziomem dochodu na osobę. Nawet w krajach o

znacząco wyższym poziomie dochodu znajduje się nieduży obszar biedy absolutnej i

równocześnie jej poziom nie jest faktycznie powiązany z poziomem zamożności kraju.

Oznacza to, że istnieją inne, poza poziomem dochodu na głowę, ważne czynniki, które

mają wpływ na różnice w wysokości biedy w krajach Unii Europejskiej.

Pomimo to, że istnieją różnice, co do tego, kim są ludzie ubodzy między

poszczególnymi krajami, w oparciu na badania empiryczne można wyróżnić kilka

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0 50 100 150 200 250 300PKB per capita w PPS, (UE 25=100)

Odsetek osób o dochodach poniżej 10 euro na dzień

Litwa

Łotwa

Polska

Estonia

Słowacja

Portugalia

Czechy Grecja

Węgry Malta

Wielka Brytania Luksemburg

Irlandia Słowenia Cypr

Włochy Szwecja Niemcy Holandia Hiszpania Francja Finlandia Dania Belgia Austria

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii Europej-skiej – podstawowe fakty i dane, EAPN Polska oraz Income and Living Conditions (SILC) 2009, Central Statistics Office 2010.

Na wykresie pierwszym możemy zaobserwować niewątpliwą zależ-ność pomiędzy poziomem zamożności kraju a poziomem ubóstwa - im wyższy poziom zamożności kraju, tym niższy poziom biedy. Stosunkowo niewielkim różnicom w poziomie zamożności nowych krajów Unii Euro-pejskiej asystują w poszczególnych przypadkach bardzo duże dyspropor-cje w poziomie biedy absolutnej. Biorąc pod uwagę Łotwę i Litwę, mo-żemy dostrzec, że odsetek osób żyjących poniżej 10 euro na dzień wynosi odpowiednio 40 i 37%, natomiast w Estonii 26%, mimo że wszystkie te kraje charakteryzują się podobnym poziomem dochodu na osobę. Nawet w krajach o znacząco wyższym poziomie dochodu znajduje się nieduży obszar biedy absolutnej i równocześnie jej poziom nie jest faktycznie po-wiązany z poziomem zamożności kraju. Oznacza to, że istnieją inne, poza


41

poziomem dochodu na głowę, ważne czynniki, które mają wpływ na róż-nice w wysokości biedy w krajach Unii Europejskiej.

Pomimo to, że istnieją różnice, co do tego, kim są ludzie ubodzy w po-szczególnych krajach, w oparciu o badania empiryczne można wyróżnić kilka podstawowych cech, które są jednakowe dla zjawiska, jakim jest ubóstwo w krajach rozwiniętych.

Bezrobocie i bierność zawodowaGłównym czynnikiem mającym wpływ na rozmiar biedy jest bezro-

bocie lub bierność zawodowa. Brak pracy, związany z tym brak docho-dów, często uniemożliwiają zaspokojenie podstawowych potrzeb. Badania przeprowadzone wśród krajów rozwiniętych dowodzą, że osoby bezrobot-ne są wyraźnie częściej narażone na życie w ubóstwie, niż osoby mające zatrudnienie10. W Polsce w 2009 roku w najtrudniejszej sytuacji były ro-dziny, których podstawę utrzymania stanowiły świadczenia społeczne inne niż emerytury i renty, odsetek takich osób był ponad trzykrotnie wyższy niż wśród pracowników i ponad dziesięciokrotnie wyższy niż wśród osób pracujących na własny rachunek11. Świadczy to o tym, że im więcej osób pracuje w danym kraju, tym mniejszy jest tam zakres biedy.

Sytuacja materialna członków gospodarstw domowych zależy od ak-tywności zawodowej głowy rodziny. W krajach Unii Europejskiej ryzyko życia w biedzie jest znacznie większe pośród osób mieszkających w gospo-darstwach domowych, w których głowa rodziny jest bezrobotna niż osób bez pracy mieszkających w gospodarstwach, w których głowa rodziny pra-cuje12. Bierność zawodowa głowy rodziny w jeszcze większym stopniu niż bezrobocie wpływa na ubóstwo członków gospodarstwa domowego13. W Polsce w 2009 roku odsetek gospodarstw domowych poniżej krajowej linii ubóstwa, czyli minimum egzystencji, posiadających w swoim skła-

10 K. Kmiecik-Baran, Bezrobocie czynnikiem marginalizacji i ubóstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 28.

11 Zasięg ubóstwa w Polsce w 2009 r., GUS 2010, s. 2.12 K. Kmiecik-Baran, Bezrobocie…, op. cit., s. 35.13 A. Kurkowska, Skąd się bierze bieda?, Zeszyty FOR, Warszawa 2008, nr 5, s. 12

(wydruk komputerowy).


42

dzie, co najmniej jedną osobę bezrobotną, wyniósł około 19%, natomiast w gospodarstwach, w których nie było osób bezrobotnych jedynie 7%14.

Wśród nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej można zaob-serwować zależność między aktywnością zawodową i współczynnikiem zatrudnienia a wysokością odsetka osób żyjących w biedzie. Jak pokazują badania EU-SILC 2005, przykładowo współczynnik aktywności zawodo-wej w Czechach był prawie o 10 punktów procentowych wyższy niż na Węgrzech15. Równocześnie, odsetek osób o dochodach poniżej 10 euro dziennie w Czechach wynosił około 4%, zaś na Węgrzech ponad 15%. Polska tak jak Czechy wyróżnia się niskim poziomem aktywności zawo-dowej (63,8% w 2008 roku) i jednocześnie wyższym odsetkiem osób ży-jących w biedzie16.

Ubóstwo w krajach Unii Europejskiej bez wątpienia jest powiązane z bezrobociem. Aktywność na rynku pracy jest podstawą zabezpieczenia przed tym zjawiskiem. Praca pozwala na uzyskanie stałych dochodów i mimo to, że nie zawsze są one wystarczające do prowadzenia życia na odpowiednim poziomie, zazwyczaj chronią przed niedostatkiem. Zatrud-nienie pozwala również na uczestniczenie w systemie zabezpieczenia społecznego, które ma za zadanie chronić przed negatywnymi skutkami różnego rodzaju ryzyka socjalnego, takiego jak: niezdolność do pracy ze względów zdrowotnych, utraty pracy, starości, zgonów żywiciela rodziny itp.17 Należy również zwrócić uwagę, na to, że praca jest głównym środ-kiem partycypacji społecznej oraz rozwoju personalnego i choć brak za-trudnienia nie musi prowadzić do ubóstwa, a jego posiadanie nie zwalnia

14 Zasięg ubóstwa w Polsce w 2009 r., op. cit.15 A. Kurkowska, Skąd się bierze bieda?, op. cit. 16 Aktywność ekonomiczna obywateli krajów Unii Europejskiej w 2008 roku, 24 maja 2010,

rynekpracy.pl, dostęp 2 marca 2011, dostępny [w:] http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.27

17 G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 241.


43

całkowicie od ryzyka popadnięcia w biedę, to analiza jego przyczyn po-winna w znacznej mierze skupić się na bezrobociu i jego determinantach18.

Tak więc, trudno nie zgodzić się z tym, że bierność zawodowa i bez-robocie to główne przyczyny biedy absolutnej. Dlatego też, trzeba zadać sobie pytanie: jakie czynniki odpowiadają za to, że część osób w wieku produkcyjnym jest pozbawiona pracy? Niewątpliwie te same czynniki w znacznym stopniu odpowiedzialne są za powstawanie i utrzymywanie się biedy. Opierając się o badania, za taką sytuację możemy obwinić czynniki o charakterze prawno-regulacyjnym, które zniechęcają przedsiębiorców do tworzenia nowych miejsc pracy, a osoby bezrobotne do podejmowania nowej pracy19. Zatrudnienie jest tym niższe, im bardziej rygorystyczna jest prawna ochrona zatrudnienia, im wyższe są zasiłki socjalne i pozapłacowe koszty prac, większe prawa związków zawodowych, większe ograniczenia dla konkurencji rynkowej na rynku produktów oraz wyższy poziom pła-cy minimalnej20. Również duży wpływ na wysokość bierności zawodowej mają czynniki instytucjonalne. Im łatwiejsza dostępność i wysokość wcze-śniejszych emerytur oraz większa ochrona starszych pracowników przed zwolnieniem, tym coraz więcej pracowników w wieku przedemerytalnym staje się nieaktywnymi zawodowo21. Wynikałoby z tego, że reformy rynku pracy, które wpływałyby na zwiększenie zatrudnienia, są jednym ze spo-sobów na ograniczenie biedy.

WykształcenieZjawisko, jakim jest ubóstwo, szczególnie dotyka osoby o niskim po-

ziomie wykształcenia. Sytuacja tych osób od lat systematycznie się pogar-sza, brak kwalifikacji stanowczo zmniejsza szansę na znalezienie pracy. Tak więc, niskie wykształcenie wpływa na powiększanie się obszaru bie-

18 G. Baczewski, Oblicza biedy w Zjednoczonej Europie, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, s. 48, cyt. za: I. Dennis, A. Guio, Poverty and Social Exclusion in the Eu After Leaken – Part 2, s. 1.

19 W. Wojciechowski, Co zrobić, aby więcej Polaków pracowało?, Fundacja FOR, Warszawa 2008, s. 18 (wydruk komputerowy).

20 Ibidem.21 W. Wojciechowski, A. Rzońca, Ile kosztują nas wcześniejsze emerytury?, Forum

Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2008, s. 15 (wydruk komputerowy).


44

dy. Pracownicy z niedostatecznymi kwalifikacjami zawodowymi są mniej produktywni, dlatego też nawet w przypadku podjęcia pracy, otrzymują relatywnie niskie wynagrodzenia, co sprzyja utrzymywaniu się wysokie-go poziomu ubóstwa22. Zjawisko to głównie występuje w krajach o wy-sokim poziomie rozwoju. Przykładowo w Polsce w 2010 roku sytuacja ta kształtowała się w następujący sposób: największe bezrobocie, bo około 28% dotyczyło osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, gimna-zjalnym, podstawowym i niższym, najniższe zaś bezrobocie odnotowano wśród osób o wyższym wykształceniu – około 10%23. Poza niedostatecz-nymi kwalifikacjami, o niskiej produktywności pracy może decydować między innymi niski poziom rozwoju technologicznego całej gospodarki lub też danego sektora24.

Na uwagę również zasługuje wpływ poziomu wykształcenia głowy rodziny na prawdopodobieństwo wystąpienia ubóstwa w całym gospodar-stwie domowym. W Polsce te relacje są bardzo silne. Wykształcenie wyż-sze u głowy rodziny w gospodarstwie domowym odsuwa zagrożenie ubó-stwem, ponieważ wynosi ono jedynie 1%. Natomiast wśród gospodarstw domowych, w których głowa rodziny miała wykształcenie średnie odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji wyniósł w 2005 r. około 6%, za to z wykształceniem zasadniczym zawodowym - około 17%, tymcza-sem z wykształceniem co najwyżej podstawowym aż 22%25.

Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca, który określa za-kres ubóstwa, jest zależny od produktywności pracy. Im ta produktyw-ność jest większa, tym wyższy jest poziom dochodu na mieszkańca. Tak więc, wydajność pracy nie tylko zależy od kwalifikacji pracowników, ale równocześnie od zasobu kapitału w postaci narzędzi i maszyn, które wy-korzystuje się podczas produkcji26. Porównując między sobą nowe kraje

22 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 13 (wydruk komputerowy).23 Bezrobocie rejestrowane I-III kwartał 2010 r., GUS 2010, s. 38.24 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 14 (wydruk komputerowy).25 Warunki życia ludności Polski w latach 2004-2005, GUS 2007, s. 78.26 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 13 (wydruk komputerowy).


45

członkowskie Unii Europejskiej, można dostrzec, że różnicom w pozio-mie wykształcenia i wydajności pracy towarzyszą różnice w wysokości odsetka osób żyjących w biedzie. Przykładowo, wielkość biedy na Łotwie i Litwie jest o wiele wyższa niż w Estonii27. Przyczyn tego można szukać w zróżnicowaniu w poziomie wykształcenia i osiągania wydajności pracy. Odsetek osób z wykształceniem nie większym niż podstawowym na Ło-twie i Litwie jest niższy niż w Estonii, kolejno o 50 i 30%. Natomiast, pro-duktywność pracy w tych dwóch krajach jest niższa, kolejno o 31 i 21%28. Niedostateczny poziom edukacji większości osób pracujących na Łotwie i Litwie częściowo wyjaśnia niższą wydajność pracy tamtejszych zatrud-nionych w odróżnieniu do Estonii. Kolejnym czynnikiem oddziaływują-cym na poziom wydajności pracy jest odsetek osób pracujących w rolnic-twie. Na Litwie w sektorze tym pracuje 15,8% osób, na Łotwie 12,5%, a w Estonii tylko 5,8%. Dodatkowo produktywność pracy w rolnictwie jest o wiele niższa niż w sektorach pozarolniczych29. W Polsce w rolnic-twie pracuje 16,2% ludności, czyli jeszcze więcej niż na Łotwie i Litwie30. Produktywność pracy w polskim rolnictwie wynosi zaledwie 15% średniej produktywności pracy w Polsce i około 8-12% produktywności rolnictwa niektórych krajów Unii Europejskiej31.

Charakteryzując osoby żyjące w ubóstwie, często bierze się pod uwa-gę miejsce zamieszkania. Podkreśla się, że bardziej podatne na biedę są osoby żyjące na wsi niż w mieście, czyli częściej rolnicy niż pracownicy usług czy przemysłu. Przykładowo, w Polsce w 2009 roku stopa ubóstwa była ponad dwa razy większa na wsi (9,2%) niż w mieście (3,5%) i o po-nad połowę wyższa wśród rolników (9,3%) niż pośród pracowników za-trudnionych w sektorach pozarolniczych (5,2%)32. Podstawową przyczyną większego zakresu biedy absolutnej na wsi są głównie mniejsze zarobki,

27 Ibidem.28 Ibidem.29 Orłowski W.M., Przeciw stereotypom. Rozszerzenie Unii Europejskiej o Polskę, UKIE, Warszawa 2001. 30 Pracujący w Gospodarce Narodowej w 2009 r., GUS 2010.31 J. Bradley, J. Zaleski, P. Tomaszewski, Zdezagregowany sektor rolny, Wrocławska

Agencja Rozwoju Regionalnego, Wrocław 2005, s. 73 (wydruk komputerowy).32 Ubóstwo w Polce w 2009 r., GUS 2010.


46

które są między innymi wynikiem niższej produktywności pracy i mniej-szej liczby przepracowanych godzin33. Bezrobocie na wsi jest główną przyczyną powiększania się zakresu biedy. Tam wskaźnik aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia są trochę większe niż w mieście. Kolejno, na wsi – 54,6% i 50,2%, natomiast w mieście 53,8% oraz 59%34. Większy odsetek zatrudnionych na wsi niż w mieście nie ma odzwiercie-dlenia w efektywności produkcji w polskim rolnictwie. Niska wydajność w tym sektorze jest głównie często spowodowana małą powierzchnią go-spodarstw rolnych lub też niewielkim zakresem hodowli zwierząt. Według Anny Kurowskiej receptą na podniesienie wydajności pracy w rolnictwie jest przepływ pracowników z gospodarstw rolnych do sektorów pozarol-niczych35.

WielodzietnośćZapewne każdemu z nas, wielodzietność kojarzy się z życiem w bie-

dzie, ale czy i w tym przypadku nie mamy tu do czynienia z kolejnym z wielu stereotypów? Fundamentalnym pytaniem, jakie trzeba sobie zadać jest to, czy liczba posiadanych dzieci zwiększa ryzyko wystąpienia ubó-stwa w danym gospodarstwie domowym?

Niestety tak, wykres 2. uświadamia nam, jak duża w Polsce jest zależ-ność między zagrożeniem ubóstwem a liczbą posiadanych dzieci. Już przy ilości dzieci przekraczających dwoje, odsetek ubogich przekracza prze-ciętną. W 2009 roku pośród małżeństw z czwórką dzieci i więcej na utrzy-maniu, w biedzie żyło około 49% osób. Oznaczy to, że zasięg ubóstwa wśród rodzin wielodzietnych był prawie trzykrotnie wyższy niż wskaźnik dla całego społeczeństwa! Natomiast wśród rodzin z jednym dzieckiem ry-zyko wystąpienia ubóstwa było siedmiokrotnie mniejsze i wynosiło 7,3%.

Od razu nasuwa się pytanie: czy ta zależność jest typowa tylko dla polskich gospodarstw? Przyglądając się wskaźnikom biedy w krajach Unii Europejskiej, również możemy dostrzec, że pośród rodzin mających jedno lub dwójkę dzieci, stopa ubóstwa jest najczęściej niższa o około 40% niż

33 Aktywność ekonomiczna ludności Polski- IV kwartał 2007, GUS 2008.34 Ibidem.35 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 15 (wydruk komputerowy).


47

wśród rodzin wielodzietnych36. Trzeba jednak zaznaczyć, że w starych kra-jach Unii Europejskiej za rodzinę wielodzietną uznaje się już rodziny po-siadające, co najmniej trójkę dzieci. Biorąc pod uwagę nie tylko ilość dzie-ci, ale również aktywność zawodową ich rodziców (w zależności od tego czy wszystkie osoby w wieku produkcyjnym w rodzinie pracują), okazuje się, że to właśnie ona ma decydujący wpływ na ryzyko wystąpienia biedy. Bardzo dobrze przedstawia to wykres 3.

Prawie we wszystkich krajach Unii ryzyko zagrożenia ubóstwem pośród rodzin z małą liczbą dzieci, w których co najmniej jedna z osób w wieku produkcyjnym nie pracuje, jest o wiele wyższa niż stopa zagro-żenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych, w których wszystkie osoby w wieku produkcyjnym mają zatrudnienie. Oczywisty staje się fakt, że większa liczba osób na utrzymaniu bądź mniejsza liczba osób pracujących na utrzymanie rodziny są czynnikami pomniejszającymi dochody na oso-bę. Zależność ta tłumaczy wysokie ryzyko ubóstwa wśród dzieci i mło-dzieży, w szczególności wychowującej się w rodzinach wielodzietnych 36 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 16 (wydruk komputerowy).

Wykres 2. Stopy zagrożenia ubóstwem w polskich gospodarstwach domowych w zależności od ilości posiadanych dzieci

0

10

20

30

40

50

60

małżeństw a bezdzieci

małżeństw a z 1dzieckiem

małżeństw a z 2dzieci

małżeństw a z 3dzieci

małżeństw a z 4dzieci i w ięcej

w p

roce

ntac

h

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce w 2009 r., GUS 2010, s. 2.


48

czy rozbitych. Nietrudno również wywnioskować, że prawdopodobień-stwo wystąpienia biedy w rodzinie z dwójką dzieci, gdzie pracuje tylko jedna osoba, jest znacznie większe niż w rodzinie wielodzietnej, w której pracują oboje rodziców. Oznacza to, że w pierwszej kolejności brak pracy a nie posiadanie wielu dzieci przyczynia się do powstawania biedy.

PatologieOsoby żyjące w biedzie często borykają się również z innymi proble-

mami natury patologicznej, takimi jak alkoholizm czy narkomania. Ba-dania dowodzą, że przeciętne spożycie alkoholu jest większe wśród osób ubogich niż bardziej zamożnych37. Na dodatek, ciężkie uzależnienie od alkoholu ma miejsce częściej pośród osób żyjących w skrajnej biedzie niż wśród reszty społeczeństwa38. Uzależnienie od alkoholu bez wątpie-nia zwiększa ryzyko popadnięcia w ubóstwo, chociażby ze względu na zmniejszone szanse na podjęcie pracy oraz na jej utrzymanie, ponadto

37 Ibidem, s. 17.38 Ibidem, s. 16.

Wykres 3. Stopa zagrożenia ubóstwem w gospodarstwach domowych w zależności od liczby posiadanych dzieci i intensywności pracy rodziców w wybranych krajach

Unii Europejskiej

11

Źródło: Kurkowska A., Skąd się bierze bieda?, „Zeszyty FOR” Warszawa 2008, nr 5, s.

14.

Prawie we wszystkich krajach Unii ryzyko zagrożenia ubóstwem pośród rodzin

z małą liczbą dzieci, w których co najmniej jedna z osób w wieku produkcyjnym nie

pracuje jest o wiele wyższa niż stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin

wielodzietnych, w których wszystkie osoby w wieku produkcyjnym mają zatrudnienie.

Oczywisty staje się fakt, że większa liczba osób na utrzymaniu bądź mniejsza liczba

osób pracujących na utrzymanie rodziny są czynnikami pomniejszającymi dochody na

osobę. Zależność ta tłumaczy wysokie ryzyko ubóstwa wśród dzieci i młodzieży, w

szczególności wychowującej się w rodzinach wielodzietnych czy rozbitych. Nie trudno

również wywnioskować, że prawdopodobieństwo wystąpienia biedy w rodzinie z

dwójką dzieci, gdzie pracuje tylko jedna osoba, jest znacznie większe niż w rodzinie

wielodzietnej, w której pracują oboje rodziców. Oznacza to, że w pierwszej kolejności

brak pracy a nie posiadanie wielu dzieci przyczynia się do powstawania biedy.

Patologie

Osoby żyjące w biedzie często borykają się również z innymi problemami

natury patologicznej takimi jak alkoholizm czy narkomania. Badania dowodzą, że

przeciętne spożycie alkoholu jest większe wśród osób ubogich niż bardziej

0 5

10 15 20 25 30 35 40

Czechy Dania Francja Grecja Irlandia Litwa Niemcy Węgry WielkaBrytania

stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin z 1 lub 2 dzieci (mniejsza intensywność pracy)

stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych (większa intensywność pracy)

w p

rcen

tach

Źródło: Kurkowska A., Skąd się bierze bieda?, „Zeszyty FOR”, Warszawa 2008, nr 5, s. 14.


49

znacznie utrudnia kontynuowanie dalszych etapów kształcenia. Dodatko-wo osoby nadmiernie spożywające alkohol chorują dziesięciokrotnie razy częściej oraz narażone są na różnego rodzaju zaburzenia, które mogą pro-wadzić nawet do zmian w wymiarze psychicznym39. Bez wątpienia istnie-je silny związek pomiędzy bezrobociem a różnego rodzaju patologiami. Jednak sytuacja często się odwraca i to bieda poprzez swoje negatywne psychospołeczne skutki sprzyja uzależnieniom40. Mamy tu do czynienia ze swoistego rodzaju pułapką ubóstwa, z której ciężko jest się wydostać.

Kolejnym problemem jest nasilające się zjawisko dziedziczenia biedy. Ma ono miejsce w sytuacji, gdy bieda rodziców i związane z nią konse-kwencje, przybierające postać nie tylko wcześniej wspomnianych pato-logii, ale również bezrobocia, niskiego wykształcenia czy braku kwalifi-kacji, są powielane przez dzieci. Koszty kształcenia dzieci stają się dla wielu rodzin coraz poważniejszym problemem. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się dzieci i młodzież pochodzące z rodzin dotkniętych bezrobociem, dzieci z obszarów wiejskich, mające utrudniony dostęp do infrastruktury edukacyjnej, oraz uczniowie ze środowisk zmarginalizo-wanych41. Dużym problemem, prócz braku pieniędzy na kształcenie, jest także przekazywanie negatywnych wzorców swoim dzieciom. W krajach Unii możliwość tego, że osoba od 25. do 65. roku życia będzie miała wyż-sze wykształcenie, w przypadku gdy jej ojciec miał wykształcenie wyższe, jest ponad dwukrotnie większa niż w przypadku osoby, której ojciec miał jedynie wykształcenie podstawowe42. W byłych krajach socjalistycznych prawdopodobieństwo, że osoba uzyska wyższe wykształcenie w sytuacji, gdy jej ojciec miał wykształcenie podstawowe wynosi poniżej 10%. Jest to wyjątkowo niski wskaźnik, w szczególności gdy weźmie się pod uwagę takie kraje jak Niemcy, Wielka Brytania czy Finlandia, gdzie wskaźnik ten jest prawie trzykrotnie wyższy. Warto również wspomnieć o innym, stosunkowo nowym problemie, jakim jest zjawisko tzw. „eurosieroctwa”, 39 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 134.40 Ibidem.41 Uzasadnienie projektu uchwały, bip.men.gov.pl, dostęp 2 czerwca 2011, dostępne w: http://

bip.men.gov.pl/men_bip/akty_projekty/projekt_uchwaly_210507_uzasadnienie.pdf42 A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 17(wydruk komputerowy).


50

czyli sytuacji dzieci, których rodzice wyjechali za granicę pozostawiając je pod opieką krewnych czy innych osób43. Według szacunków w 2009 roku w 110 tysiącach rodzin, dzieci wychowywały się bez co najmniej jednego z rodziców, którzy wyemigrowali za granicę. Okazało się, że u tych dzieci pojawiły się problemy wychowawcze, kłopoty z nauką, porzucanie szkoły, wcześniejsze kontakty z używkami, czy kontakty ze środowiskami pato-logicznymi44. W konsekwencji, dzieci z takich rodzin mogą w przyszłości znów borykać się z biedą z powodu niskiego wykształcenia, uzależnień, itp.

Zróżnicowanie rozkładu dochodówW badaniach międzynarodowych próbuje się przedstawić w miarę

szybki wzrost gospodarczy krajów znajdujących się na niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Mówi się tu o tak zwanym zjawisku konwergen-cji, czyli zbliżania się poziomu gospodarczego krajów mniej rozwiniętych do poziomu krajów bardziej rozwiniętych45. Jednocześnie coraz częściej wskazuje się na to, że w krajach słabo rozwiniętych nadmierne nierówno-ści społeczne, w tym także dochodowe, nie sprzyjają wzrostowi gospodar-czemu i mają swoje odzwierciedlenie w wielkości ubóstwa46. Nie wolno zapomnieć o tym, że jednolity rynek europejski nie oznacza jednolitych dochodów na całym obszarze. Obecnie między państwami członkowskimi występuje ich duże zróżnicowanie.

Wśród podstawowych i pomocniczych miar nierówności społecz-nych, w tym ubóstwa, wyróżnia się wskaźniki bazujące na dochodach. Są to m.in.: rozkłady dochodów mierzone wskaźnikami kwintyli dochodów i wskaźnikiem Giniego oraz stopą niskich dochodów bez i po uwzględnie-niu transferów socjalnych.

43 E. Tarnowska, Ubóstwo dzieci w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, s. 14 (wydruk komputerowy).

44 S. Kozak, Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Difin, Warszawa 2010.

45 J. J. Sztaudynger, Wzrost gospodarczy a kapitał społeczny, prywatyzacja i inflacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 25.

46 M. Leszczyńska, Nierówności dochodów barierą osiągania spójności społeczno-ekonomicznej, Uniwersytet Rzeszowski, s. 7 (wydruk komputerowy).


51

Warto, więc, przyjrzeć się, jak wygląda zróżnicowanie dochodów w polskim społeczeństwie. W 2008 roku 20% osób o najwyższym pozio-mie dochodów dysponowało ponad pięciokrotnie wyższymi dochodami niż 20% osób o najniższych dochodach47. Porównując to do średniej wszyst-kich krajów Unii, której wskaźnik kwintalowego zróżnicowania wynosił 5,0 - Polska nie wypada najgorzej. Najniższym wskaźnikiem o wartości 3,4 wyróżnia się Słowacja, Słowenia oraz Czechy. Natomiast niewątpli-wie największe zróżnicowanie rozkładu dochodów wystąpiło w Rumunii, gdzie przybrało wartość 7 oraz na Łotwie, gdzie przekroczyło tą miarę48.

O skali dysproporcji dochodowych informuje również wskaźnik Gi-niego, który przybiera wartość od 0 do 100. Im większa jest wartość tego wskaźnika, tym większy jest stopień koncentracji, a tym samym większe nierówności dochodowe. Wartość tego wskaźnika dla wszystkich gospo-darstw domowych w 2008 roku w Polsce wynosiła 32 i była nieco wyż-sza od wskaźnika przeciętnego dla całej Unii Europejskiej (30,6)49. Mimo to jest to typowa wartość dla krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo (gdzie przyjmuje wartości rzędu 26-33)50. Trzeba jednak zaznaczyć, że po-ziom tego współczynnika w Polsce jest jednak większy niż w Czechach, Słowacji, Słowenii i na Węgrzech, mniejszy natomiast w porównaniu do Rumunii, Bułgarii czy Łotwy. Wśród krajów starej „piętnastki” najmniej-szą koncentracją dochodów charakteryzowali się mieszkańcy Szwecji, na-tomiast najwyższą mieszkańcy Portugalii51.

Warto też zwrócić uwagę na zależność, jaka rysuje się pomiędzy po-ziomem koncentracji dochodów a wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem. Wykres czwarty pokazuje nam, że kraje o wysokim wskaźniku zróżnico-wania rozkładu dochodów charakteryzowały się także wyższym wskaźni-kiem zagrożenia biedą.

47 A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej – podstawowe fakty i dane, EAPN, s. 5 (wydruk komputerowy).

48 Ibidem.49 Ibidem, s. 6.50 M. Leszczyńska, op. cit., s. 8 (wydruk komputerowy).51 A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo…, op. cit., s. 6 (wydruk komputerowy).


52

Wykres 4. Zależność pomiędzy wskaźnikiem zróżnicowania rozkładu dochodów a wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 5 10 15 20 25 30

Wspóczynnik Giniego

Wsk

aźni

k za

groż

enia

ubó

stw

em

RumuniaBułgariaPolska

Łotw a

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Survey on Income and Living Conditions (SILC) 2009, CSO 2010, s. 97.

Również należałoby się przyjrzeć roli polityki socjalnej państwa, która ma za zadanie wpływać na ograniczenie ubóstwa, co jednocześnie sprzyja pomniejszaniu się różnic w poziomie dochodów. Podstawową odpowie-dzią wielu współczesnych państw na problem biedy jest redystrybucja do-chodów, a więc transferowanie przez państwo dochodów od osób zamoż-nych do osób biednych52.

Tak więc, gdy od dochodów gospodarstw domowych odjęlibyśmy wszystkie świadczenia społeczne, wyłączając jedynie te związane z wie-kiem, to wskaźnik zagrożenia ubóstwem wzrósłby w krajach Unii z 17 do 25%. W takim samym stopniu brak dochodów z transferów społecznych zwiększyłby zasięg ubóstwa w Polsce. Trzeba zauważyć, że świadczenia społeczne ograniczają zasięg ubóstwa we wszystkich krajach Unii, nato-52 M. Leszczyńska, Ubóstwo dochodowe w Polsce – tendencje i uwarunkowania, [w:]

Oblicza nierówności społecznych, J. Klebaniuk (red.), Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa 2007, s. 95.


53

miast w różnym stopniu. Największą rolę odgrywają w Szwecji, natomiast najmniejszy wpływ na zmniejszenie zasięgu ubóstwa mają w Bułgarii, Grecji, Hiszpanii, Estonii, na Łotwie i we Włoszech53.

Brak pomocy polskiego państwa w postaci transferów, najbardziej od-czułyby dzieci, w ich przypadku ubóstwo zwiększyłoby się o połowę. Na-tomiast najmniejszy wpływ miałoby to na osoby starsze, których ubóstwo wzrosłoby zaledwie o trzy procent54.

Warto też wspomnieć, że w literaturze i nie tylko, możemy znaleźć wielu przeciwników transferów społecznych i ich rzekomego wpływu na ograniczenie ubóstwa. Opierają się one głównie na zarzucaniu nieefektyw-ności polityki socjalnej państw. Bez wątpienia brak transferów, doprowa-dziłby do znacznie niższych podatków, co sprzyjałoby tworzeniu nowych miejsc pracy, a więc łatwiejszemu uzyskaniu zatrudnienia przez osoby ubogie. Można byłoby domniemać, że brak transferów, zmusiłby osoby biedne do radzenia sobie bez nich, a więc motywacja do znalezienia pracy i podnoszenia swoich kwalifikacji byłaby większa. Trudno też nie zgodzić się z tym, że transfery społeczne, w szczególności te w formie wysokich i długotrwałych zasiłków, nie likwidują przyczyn ubóstwa, ponieważ nie zachęcają do aktywności zawodowej i dlatego też mogą działać demorali-zująco i jedynie częściowo maskować biedę, a czasem nawet ją umacniać.

PodsumowanieProblem ubóstwa, bez wyjątku, ale w różnym stopniu, dotyka wszyst-

kie kraje Unii Europejskiej.Wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem, odnotowane dla Czech

i Holandii, stawiają te kraje pośród państw w najmniejszym stopniu do-tkniętych biedą w całej Unii, natomiast Łotwa, Bułgaria i Rumunia zali-czają się do państw o największych rozmiarach zjawiska, a wskaźnik ubó-stwa w Polsce jest równy średniej unijnej. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że obraz ten jest efektem zastosowania różnych wartościowo granic ubó-stwa. Zjawiska biedy w Unii Europejskiej w większości są wynikiem po-dobnych problemów, przede wszystkim bezrobocia, braku wykształcenia,

53 A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo…, s. 6 (wydruk komputerowy).54 Ibidem, s. 5.


54

zaistniałej patologii oraz złej sytuacji materialnej rodzin wielodzietnych i niepełnych. Osoby ubogie w krajach rozwiniętych, to głównie osoby bez-robotne lub bierne zawodowo oraz bez lub z niskim poziomem wykształ-cenia. Natomiast niedostateczny poziom wykształcenia sprzyja zarówno trudnościom w znalezieniu pracy, a także poprzez negatywny wpływ na produktywność pracownika, również na niskie zarobki. Wielodzietność jest ważnym, ale drugorzędnym wobec braku pracy, czynnikiem sprzyjają-cym poszerzaniu się ubóstwa. Biorąc pod uwagę wyłącznie byłe państwa socjalistyczne, możemy zauważyć pewne charakterystyczne dla nich ce-chy. W przypadku Polski jest to wyjątkowo wysokie zagrożenie ubóstwem samozatrudnionych, co należy powiązać ze złą sytuacją materialną osób prowadzących gospodarstwa rolne oraz dużą ilością tych gospodarstw. Praktycznie we wszystkich państwach transformacji zwraca uwagę wy-raźnie niższy poziom zagrożenia biedą osób w podeszłym wieku, przede wszystkim emerytów.

Bibliografia1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw: teoria i praktyka, Polskie

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.2. Aktywność ekonomiczna obywateli krajów Unii Europejskiej w 2008 roku, dostęp 2

marca 2011, dostępny [w:] http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.273. Auleytner J., Głąbicka K., Polityka społeczna: pomiędzy opiekuńczością a pomoc-

niczością, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Po-wszechnej, Warszawa 2000.

4. Barr N., Ekonomika polityki społecznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Po-znaniu, Poznań 1994.

5. Brandstaetter A., Herrmann P., O’Connell C., Definiowanie usług socjalnych w kontek-ście europejskim - od ogółu do szczegółu,Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010.

6. Ciecieląg J., Pomiar ubóstwa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2008.7. Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa, Interart,

Warszawa 1996.8. Domańska H., Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Instytut Spraw Pu-

blicznych, Warszawa 2002.9. Drozdowski R., Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowaw-

cze, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2002.10. Dutkiewicz M., Zatrudnienie socjalne w krajach Unii Europejskiej, „Rynek Pracy”

2004, nr 4.


55

11. Dziewięcka-Bokun L., Mielecki J., Wybrane problemy polityki społecznej, Wydawnic-two Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.

12. Gazon J., Ani bezrobocie, ani opieka społeczna: od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji, tłum. K. Malaga, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

13. Goetz M., Dobrowolska-Polak J., 2010 - Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wyklucze-niem Społecznym. Bieda w Polsce i w Niemczech, Biuletyn Instytutu Zachodniego im. Zygmunta Wojciechowskiego, Poznań 2010, nr 41 (wydruk komputerowy).

14. Golinowska S., Tarkowska E., Kopińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, metody, wyniki, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.

15. Golnau W., Znaczenie płacy minimalnej dla funkcjonowania rynku pracy, Wydawnic-two Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.

16. Góra M., Trwale wysokie bezrobocie w Polsce. Wyjaśnienia i propozycje, „Ekonomi-sta” 2005, nr 1.

17. Income and Living Conditions (SILC) 2009, Central Statistics Office 2010.18. Informacja o wysokości minimum socjalnego w czerwcu 2010 r., Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych, Warszawa 2010 (wydruk komputerowy).19. Juros A., Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Pol-

sce, [w:] W stronę aktywnej polityki społecznej, Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.

20. Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywacja Polski?, Insty-tut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.

21. Kabaj M., Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, Instytut Pracy i Spraw So-cjalnych, Warszawa 2000.

22. Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001.

23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., „Konstytucja Rzeczypospo-litej Polskiej”, Warszawa 1997.

24. Kozak S., Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Difin, Warszawa 2010.

25. Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004-006, Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2004 (wydruk komputerowy).

26. Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej, Ministerstwo Gospodarki (wydruk komputerowy).

27. Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej, Ministerstwo Gospodarki (wydruk komputerowy).

28. Kurkowska A., Skąd się bierze bieda?, Zeszyty FOR, Warszawa 2008, nr 5 (wydruk komputerowy).

29. Kuta B., Krajowy Plan Działania na rzecz Zatrudnienia na 2005 rok., „Rynek Pracy” 2004, nr 4.

30. Leszczyńska M., Nierówności dochodów barierą osiągania spójności społeczno-eko-nomicznej, Uniwersytet Rzeszowski (wydruk komputerowy).


56

31. Leszczyńska M., Ubóstwo dochodowe w Polsce – tendencje i uwarunkowania, [w:] Oblicza nierówności społecznych, J. Klebaniuk (red.), Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa 2007.

32. Lisocka-Jaegermann B. i in., Ubóstwo. Dialogi o rozwoju, 2007, nr 1 (wydruk kompu-terowy).

33. Nakonieczna J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw międzynarodowych, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2008.

34. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regio-nalnego, Warszawa 2006 (wydruk komputerowy).

35. Nasiłowski M., System rynkowy. Podstawy mikro-i makroekonomii, Wydawnictwo Key Test, Warszawa 1998.

36. ,,Nowa gospodarka” i stare problemy: perspektywy szybkiego wzrostu w krajach po-socjalistycznych, W.G. Kołodko, M. Piątkowski (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002.

37. Opieka i pomoc społeczna wobec wyzwań współczesności, W. Walc, B. Szluz, I. Mar-czykowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.

38. Opodatkowanie pracy i wynagrodzenie minimalne. Wpływ na rynek pracy w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Pro-gnoz, Warszawa 2005 (wydruk komputerowy).

39. Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, A. Kracher, R. Morawski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Racibórz 2007.

40. Panek T., Podgórski J., Szulc A., Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1999.

41. Polityka społeczna, G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2007.

42. Polityka społeczna, A. Kurzynowski (red.), Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH, Warszawa 2003.

43. Polska bieda: kryteria, ocena, przeciwdziałanie, S. Golinowska (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1996.

44. Pomoc społeczna w Polsce w latach 2005-2009, GUS, Warszawa 2011.45. Szewczyk A., Oblicza ubóstwa w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Na-

ukowe PWN, Warszawa 2006.46. Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 47. Przeciw biedzie: programy, pomysły, inicjatywy, E. Tarkowska (red.), Oficyna Nauko-

wa, Warszawa 2002.48. Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, J. Hrynkiewicz (red.),

Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.49. Radziukiewicz M., Zasięg ubóstwa w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa 2006.50. Rojek – Nowosielska M., Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw – podstawowe

zagadnienia, Departament Pożytku Publicznego, dostęp 25 marca 2011, dostępny [w:] http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,653.html


57

51. Rybczyński D., Jakość życia młodzieży z rodzin ubogich, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1998.

52. Sachs J., Koniec z nędzą; zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

53. Sadowski A., Więcek J., Rodzaje i rola świadczeń społecznych wobec usamodzielnio-nych wychowanków placówek socjalnych w Polsce, [w:] Oblicza nierówności społecz-nych, Klebaniuk J. (red.), Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa 2007.

54. Sadowski T., Ekonomia społeczna w Polsce – nowe perspektywy w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu, „Rynek Pracy” 2005 nr 3.

55. Społeczne aspekty transformacji systemowej w Polsce, M. Bednarkiewicz (red.), Wy-dawnictwo Key Text, Warszawa 1999.

56. Spółdzielnie socjalne: skuteczny mechanizm walki z wykluczeniem społecznym czy śle-pa uliczka? J. Tittenbrunn (red.), Wydawnictwo NAKOM, Poznań 2010.

57. Statystyki pomocy społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostępne [w:] http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=104

58. Stopa bezrobocia w latach 1990-2011, GUS, dostęp [w:] http://www.stat.gov.pl/gus/5840_677_PLK_HTML.htm

59. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu60. społecznemu, dostęp 22 grudnia 2010, dostępny [w:] http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_

PL_ACT_part1_v1.pdf61. Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w świetle wyników badania budżetów go-

spodarstw domowych, GUS 2009, dostęp [w:] http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm

62. Szewczyk A., Oblicza ubóstwa w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2006.

63. Sztaudynger J. J., Wzrost gospodarczy a kapitał społeczny, prywatyzacja i inflacja, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

64. Szylko-Skoczny M., Zwrot w polityce rynku pracy, „Polityka Społeczna” 2006, nr 1.65. Środa P., Świadczenia rodzinne a dobro dziecka, Podlaskie Zeszyty Pedagogiczne

2004, nr 10 (wydruk komputerowy).66. Tarnowska E., Ubóstwo dzieci w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii PAN (wydruk

komputerowy).67. Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki, S. Golinowska, E. Tar-

kowska, I. Topińska (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.68. Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej

Polskiej” 2004, nr 64.69. Ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, „Dzien-

nik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 2004, nr 99.70. Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, „Dziennik Ustaw Rzeczy-

pospolitej Polskiej” 2003, nr 228.71. Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, „Dziennik Ustaw Rzeczypo-

spolitej Polskiej” 2003, nr 122.


58

72. Wielkomiejska bieda w okresie transformacji, W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotow-ska-Leder (red.), Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996.

73. Wojciechowski W., Rzońca A., Ile kosztują nas wcześniejsze emerytury?, Forum Oby-watelskiego Rozwoju, Warszawa 2008 (wydruk komputerowy).

74. Zalewski D., Rola instytucji pomocy społecznej w przeciwdziałaniu procesowi margi-nalizacji społecznej, ,,Polityka Społeczna” 1999, nr 11.

75. Zatrudnienie w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostęp [w:] http://www.mpips.gov.pl

StreszczenieSłowa kluczowe: ubóstwo, Unia Europejska, Polska, walka z biedąArtykuł ukazuje problematykę ubóstwa w Polsce. Problem ten został

przedstawiony w oparciu o sytuację w pozostałych krajach Unii Europej-skiej. Zwrócono uwagę na przedstawienie wielowymiarowości pojęcia ubóstwa. Nie mogło zabraknąć przestawienia skali tego zjawiska w Pol-sce na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej. Praca porusza również problem czynników generujących ubóstwo oraz przedstawia sposoby jego zwalczania.

The problem of poverty in the European Union

SummaryKey words: poverty, the EU, Poland, the fight against povertyThe article is to show the problem of poverty in Poland and presents

this issue based on the situation in other EU countries. Attention is drawn to the presentation of the multidimensionality of poverty concept and scale of this phenomenon in Poland as compared to other EU countries is pre-sented. The articles also refers to factors which generate poverty and presents ways of combating it.

problem ubóstwa w krajach unii...

Documents