Prof. Dr. brahim Saram

Diyanet Vakf Yaynlar

NDEKLER:

1. Hz. Muhammed'in Peygamber Olarak Gnderildii Ortam 2. Peygamberliine Kadar Hz. Muhammed 3. Peygamberliin Mekke Dnemi 4. Hicret Ve Medine'de slm Toplumunun Oluumu 5. Hz. Muhammed'in slm'a Ve Mslmanlara Ynelik Saldrlarla Mcadelesi 6. Tantm Faaliyetleri Ve slam'n Yayl 7. Hz. Muhammed'in rnek Kiiliinden Kesitler 8. Hz. Muhammed'in Aile Hayat 9. Hz.Muhammed Ve dare 10. Ekonomik Faaliyetler 11. Sosyal Ve Kltrel Faaliyetler 12. Hz. Muhammed Ve Baz Toplum Kesimleri 13. Toplumsal Sorunlar Karsnda Hz.Muhammed 14. Hz. Peygamber'in Son Gnleri Ve Vefat 15. Sonsz

2

nsz Burada almamz hazrlarken bavurduumuz kaynaklar ve takip ettiimiz metot hakknda, ayrntya girmeksizin, ana hatlaryla bilgi vermek istiyoruz. Kaynaklarmzn banda Kur'an- Kerim gelmektedir. Hz. Peygamber'in hayat, Kur'n- Kerim'den bamsz dnlemez. Onda Peygamberimiz dnemindeki savalar, antlamalar, yahudilerle, hristiyanlarla, mnfklarla ve bedevlerle ilikiler, hicret, Hz. Peygamber'in hayat ve eleri, beer yn, peygamberlii, yetki ve sorumluluklar, kendisine ynelik uyarlar, teselliler vb. konularda bol miktarda bilgiler yer almaktadr. O nedenle kaynaklarmzn banda Kur'an- Kerim'e yer verdik. nk Vkd ve bn Him gibi en eski siyer mellifleri bile bu hususu ihmal etmemiler, kitaplarnda pek ok olayn ve zellikle gazvelerin Kur'an- Kerim'e yansmas konusuna zel blmler ayrmlardr. Biz de bir konuyu ele alrken Kur'an Kerim'in o konuyla ilgili yet veya srelerinden geni lde faydalandk. ou zaman yetlerin tam meli yerine ifade ettii anlam vermeyi tercih ettik. kinci temel kaynamz hadis klliytdr. Bu kitaplarda Hz. Peygamber'in hayatnn ve kiiliinin tm ynleriyle ilgili olan, hatt siyer-mez ve genel tarih kitaplarnda bulunmayan bilgiler yer almaktadr. Hadisleri kullanrken de metnin tam evirisi yerine ou defa ifade ettii anlam vermeyi tercih ettiimizi burada belirtmek istiyoruz. Kur'an- Kerim ve hadis kitaplarnn dnda en eski siyer-mez kitaplaryla, genel tarih kitaplarnn ilgili blmleri balca kaynaklarmz oluturmaktadr. Bu arada, en eski sre melliflerinden Msa b. Ukbe'nin eserinden istifade eden bn Abdilber, bn Seyyidinns ve ayn zamanda olaylar mkemmel bir ekilde tasvir eden Makrz gibi muahhar melliflerin siyerle ilgili kitaplarndan istifade etmeyi de ihmal etmedik. Bu kaynaklar nemlidir. nk Msa b. Ukbe'nin kitab ad geen mellifler tarafndan kullanlm, ancak daha sonra kaybolmutur. Ayrca, klasik kaynaklarmzdaki bilgilerin gnmzle balantsn daha iyi kurabilmek amacyla, Ali zzetbegovi ve Cbir gibi yakn tarihimizin nl dnrlerinin deerlendirmelerini de gzard etmedik. Bu arada, son zamanlarda Hz. Peygamber'in hayatn veya hayatnn ve ahsiyetinin eitli ynlerini ele alan kymetli aratrmalar yapldn da belirtmek gerekir. Bu sahadaki kymetli teblileri ihtiva eden Trkiye Diyanet Vakf'nn dzenledii Kutlu Doum Sempozyumlarn ve Ebed Rislet Sempozyumu'nu burada rnek olarak hatrlatmak isteriz. Ayrca Mevln ibl ve Muhammed Hamidullah gibi ciddi aratrmaclarn eserlerini ve bu arada farkl bak alarn yanstmak amacyla Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda Bat literatrnde yer alan aratrmalar ihmal etmedik. Bu eserleri kullanrken gerekli grdmz durumlarda okuyucuyu aydnlatmak amacyla atfta bulunduumuz aratrmalar hakkndaki kanaatimizi dipnotlarda ksaca verdik. Keza, zellikle baz ksmlar kaleme alrken, ada yazarlarn konumuzla ilgili grlerini de dikkate aldk. almamz bir tartmalar dizisi haline getirmek istemedik. O nedenle ada siyer yazarlarnn eserlerinde grdmz ve bizce hatal olan hususlara cevap yetitirmek gibi bir hedefimiz olmamtr. Kaynaklarmz hakknda bu ksa bilgiyi verdikten sonra almada takip ettiimiz metotla ilgili olarak da baz aklamalarda bulunmak istiyoruz. Hedefimiz Hz. Peygamber'in hayatn, faaliyetlerini ve rnek alnmas gereken kiiliini ortaya koymaktr. Ancak, Kur'an- Kerim, hadis kitaplar ve slam tarihinin ilk kaynaklarndaki gerek peygamber tasviri ile, tarihin seyri iinde, zamanla halkn muhayyilesini besleyen, zellikle baz edeb eserlerdeki peygamber anlay arasnda cidd farklar bulunduu bir hakikattir. kinci grupta yer alan mesela Ahmed Mrid Efendi'nin (. 1761) Ahmediyye adl eseri ve Muhammed Bcan'n Muhammediyye gibi baz kitaplarn, halktaki peygamber sevgisini gelitirmeye ynelik olumlu katksndan bahsedilebilir. Ancak, ad geen eserlerde olduu gibi, bu tr kitaplarda, uydurma hadis mecmualarnda bile bulunmayan ve Hz. Peygamber'in sahih snnetiyle tamamen elien rivayetler de yer almaktadr. Uydurma rivayetlerin ya da zaman ierisinde yaayan kltrn bir paras haline dnen edeb tasvirlerin, gerek hayatn ve rnek alnabilecek 3

davranlarn yerini almamas gerektii aktr. Bu tr rivayetlerin zaman zaman ana kaynaklarda da yer aldn belirtmek gerekir. Kaynaklarda zaman zaman Hz. Peygamber'e beer st vasflar ykleyen, onun ahsn ve hayatn insanst zelliklerle sslemeye alan rivayetler yer almaktadr. Oysa bu rivayetler Peygamber'i tanma bakmndan elverili olmad gibi, hem trih gereklere uygunluk ve hem de rivayet kritii asndan doru deildir. Aratrmamzda, cidd bulmadmz bu tr rivayetlere yer vermemeye altk. Kur'an- Kerim'i, Hz. Peygamber'in hayatn ve ahlk kiiliini bir btnlk ierisinde dikkate alarak bunlara ters den rivayetleri kullanmadk. Hurafeden ve efsaneden arnm duru bir metin hazrlamaya gayret ettik. Olaylar doru bir ekilde tespit etmeye altk. Her eyden nce almamz, genel kabul gren, doru ve salam kabul ettiimiz rivayetleri esas alarak hazrladk. Okuyucunun kaynaa mracaatn kolaylatrmak amacyla konuyla ilgili bilgileri aldmz yerleri dipnotta verdik. Dipnotlarda ok sayda, bazen yirmi veya otuz kadar kayna kaydetmek mmkn olmakla beraber, almamz bir dipnot yn hline getirmemek iin, konu hakknda geni ve doyurucu bilgi veren en eski iki veya temel kaynan, ayet varsa bir veya iki aratrmann adn kaydetmekle yetindik. Bununla birlikte, faydalandmz kaynaklarn tmn Bibliyografya'da vermeyi ihmal etmedik. Eer ele aldmz olayla ilgili ikinci derecede salam olabileceine ihtimal verdiimiz bilgiler varsa, bunlar gerekli grdmz durumlarda dipnotta kaynan gstermek suretiyle metinde kaydettik. Yine gerekli grdmz yerlerde rivayetler ve olaylar zerinde yapm olduumuz tahlilleri kaydetmenin kitabn hacmini artracan ve okuyucuyu yoracan dnerek, tercih ettiimiz bilgileri vermekle yetindik. Bir baka ifade ile, akademik tartmalardan genellikle uzak durduk ve ihtilafl konulardaki grleri kaydetmedik. ayet tartmalara yer vermi olsaydk metni iki kat geniletmi olurduk. Bununla birlikte, akademik zihniyetten uzaklamamaya altk. almamzda her olay gnmze tama gayreti iinde bulunmadk; aslnda buna imkan da yoktur. Ancak aktel hle getirilmeye msait olanlar gncelletirdik. Temel hareket noktamz bu olmakla birlikte, faaliyetler bir btn olarak verilmedii takdirde pek ok meselenin kapal kalabilecei dncesinden hareketle Hz. Peygamber'in hayatnn ve faaliyetlerinin btnn vermeye altk. O nedenle Hz. Peygamber'in, dnemin artlar iinde cereyan eden ve tarihsel nitelik tayan faaliyetlerini de ortaya koymaya altk. Nitekim kimi zaman, tarihsel bir olgu olan bir savata bile tarihin her dneminde karlalabilecek unsurlar bulunabilmekte ve o olay yorumlamak suretiyle evrensel ilkeler karmak mmkn olabilmektedir. Ayrca okuyucu o savala ilgili bilgileri okurken kendisini Hz. Peygamber'e yakn hissedebilmektedir. Kitapta "Doal Olaylar ve Afetler", "Hurfeler ve Btl nanlar" gibi ou balklar gnmz artlar dikkate alnarak atlm, malzeme yeni bir tarzda tasnif edilerek yorumlu bir ekilde sunulmaya allmtr. Okuyucuya ayrca amzda olumlu ve olumsuz olarak gelien deerlerin Hz. Peygamber'in sahip olduu ve uygulama alanna koyduu deerlerle mukayesesini yapma imkan verilmitir. Metin iinde Hz. Peygamber'in uygulama alanna koyduu deerlerin gnmz deerleriyle mukayesesine her zaman teebbs etmedik. Mukayesenin okuyucu tarafndan tab bir ekilde yaplmasnn daha uygun olacan dnerek, uygulamalar ve deerleri ortaya koymakla yetindik. nemle zerinde durmaya altmz bir baka husus da, Hz. Peygamber'in savalar dndaki faaliyetlerine, malzemenin elverdii lde gerekli yeri ayrmak olmutur. Hz. Peygamber'in hayatnn ve faaliyetlerinin ele alnd bir eserde, onun savalar dndaki faaliyetlerine gerekli yer ayrlmaldr. Bir baka deyile Hz. Peygamber, sadece veya arlkl olarak yapt savalarla tantlmamaldr. Aksi takdirde, okuyucuda, Hz. Muhammed (s.a.s.) hakknda, sanki "yalnzca be-alt defa sava yapmak 4

zere gnderilmi" eklinde yanl bir Peygamber imaj hsl olmaktadr. Oysa bizim ulatmz sonuca gre, kaba bir hesapla, Hudeybiye seferi ve Veda Hacc hari, Hz. Peygamber'in gazvelerde geirdii zamann toplam -yolda geen zamanlar dahil- ancak bir yldan biraz fazla (1.3 yl) bir sreyi kapsar. Ayrca arpma meydana gelen gazvelerin, yani savalarn says da btn gazvelerin toplamnn te birini gemez. O takdirde bu orann daha dk, dier bir deyile Hz. Peygamber'in hayatnda savalarn yerinin daha da az yer tuttuu grlecektir. Sava meydana gelen gazvelerde geen sre, yirmi yllk peygamberlik sresinin yzde ikisi, tm Medine dneminin ise yzde drd civarndadr. Bununla birlikte bu gazvelerde de onun hayatnn sadece savatan ibaret olmadn, bu skntl devrelerde belki ok nemli davran modellerinin grlmesinin mmkn olabildiini de belirtmek gerekir. O halde, gazveler dnda kalan zamanlarda Peygamberimiz nelerle megul olmutur? Onun savalar dndaki faaliyetleri, dil, bar, evreci vs. kimlii ile de tantlmas gerekir. te, malzemelerde hibir abartma ve zorlamaya gitmeksizin onun gazveler dndaki faaliyetlerine, hak ettii yeri bu eserde ayrmaya altk. Bunu ilk olarak kendimiz yaptmz iddiasnda da deiliz. Aratrmalar bir yana, en eski melliflerimizden bn Sa'd, Hz. Peygamber'in hicretten sonraki ilk faaliyetlerini verdikten sonra ve gazvelere gemeden nce, onun slam'a davet amacyla gnderdii eliler ve mektuplarla, Medine'ye gelen heyetler hakknda geni bilgiler vermektedir. Ad geen mellifin bu iki konuda verdii bilgiler, eserinde geni yer tutmaktadr. Ayn durumu muahhar kaynaklarmzdan m'nin eserinde de grmek mmkndr. Biz de bunun nemini dikkate alarak Hz. Peygamber'in Mekke dnemindeki daveti ve onun btn hayatn ieren daveti kiilii hakknda verdiimiz bilgiler dnda, Medine dneminde "slam' tantma ve yayma faaliyetleri"ne ayr bir blm ayrdk; mektuplar ve heyetlerle olan ilikileri bu bahiste deerlendirdik. Kitabmz klasik tarzda "Hayat", "Kiilii" gibi iki veya temel blme ayrma yerine, birbiriyle balantl konular ardarda sralayarak ana balklar altnda hazrladk. Hicrete kadarki ksm kronolojik olarak vermek daha uygun olduundan o dnem iin bu metodu uyguladk. Fakat Medine dnemini ele alrken konular sistematik bir ekilde sunduk. Kendi iinde kronolojik olarak ilemeye msait olan "Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Mrikler" ve "Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Hristiyanlar" gibi blmleri de o ekilde yazdk. Bunun yannda blmler arasndaki ba korumaya ve birinden dierine yumuak gei yapmaya zen gsterdik. Duru, anlalr ve akc bir slup kullanmaya ve genel kabul gren yazm kurallarna uymaya altk. Corafya, tarihe yardmc bilim dallarndan birisidir; hatta baz aratrmaclar corafyaya dayanmayan tarih bilgisinin romandan ibaret olduunu sylerler. Hz. Peygamber'in hayatnn, hatta Kur'an ve snnetin iyi anlalabilmesi iin de, onun yaad ve faaliyetlerini gerekletirdii mekanlarn iyi bilinmesi gerekmektedir. Szgelimi Kur'an'da "Peygamber'in hanmlarndan bir ey istediiniz zaman perde arkasndan isteyin" buyrulmaktadr. Burada perdeden maksat Hz. Peygamber'in hanmlarnn odalarnn kapsna, kap yerine aslan perdedir. nk bu odalarn ahap kaps yoktu ve kap akl kilim veya kuma perde ile kapatlyordu. te yette, Hz. Peygamber'in hanmlarndan bir ey istenirken, tek odadan ibaret olan bu zel hayat alannn kapsna aslm olan perdenin almamas emredilmektedir. Yoksa hanmlarn veya Hz. Peygamber'in elerinin arada bir perde bulunmadan kimseyle muhatap olamayaca eklinde bir anlam bulunmamaktadr. O nedenle Hz. Peygamber'in yaad ortamn yapsnn bilinmesi nemlidir. almamzda imkanlar lsnde grsel malzeme kullanmaya altk; konularn daha iyi anlalmasn salamak amacyla mekanlar tantc resim, harita ve ekillere yer verdik. Haritalarn byk ksmn Hseyin Mu'nis'in Atlasu Trhi'lslm adl eserinden ileyerek hazrladk. Harita ve resimlerin listesini ve kaynaklarnindekiler blmnden sonra verdik. almamz temel kaynaklarda Hz. Muhammed (s.a.s.)'in faaliyetlerini, szlerini ve davranlarn izlemek suretiyle kaleme aldk. Balklar tespit ederken ve olaylar ilerken onu merkez aldk ve onun 5

davranlarn yanstan malzemeyi deerlendirmeye altk. Hedefimiz Hz. Muhammed (s.a.s.)'in trih kiiliini, bu kiilik erevesinde gerekletirdii faaliyetleri ve rnek davranlarn bugnk kuaa en doru bir ekilde aktarmaya gayret gstermek ve onun ahsnda slm' anlatmaya almaktr. Bununla birlikte, hereyi eksiksiz bir ekilde ortaya koyduumuz iddiasnda bulunmadmz da burada ifade etmek istiyoruz. lkemizde Hz. Peygamber'le ilgili olarak yaplan almalara mtevaz bir katkda bulunabilirsek kendimizi mutlu hissedeiz. almalarm esnasnda katkda bulunan hocalarma, meslektalarma; kutsal topraklardaki incelemelerim esnasnda Mekke ve evresinde yer alan baz trihi mekanlar grntlememe yardmc olan Dr. Necati ztrke ve dier dostlara teekkr bor bilirim. Prof. Dr. brahim Saram Ankara-2002

Hz. MUHAMMED'N PEYGAMBER OLARAK GNDERLD ORTAM

Hz. Peygamber'in hayat, kiilii ve faaliyetleri ile ilgili blmlere gemeden nce, onun iinde doduu, yetitii, kendisine peygamberlik grevinin verildii ve slm' tebli ettii ortamn corf, etnik, sosyal, kltrel, ekonomik ve din yapsnn ortaya konulmas gerekir. Bu blm kaleme alnrken onun peygamberlik dnemindeki faaliyetlerinin daha iyi tannmasna, anlalmasna ve temellendirilmesine yardmc olmak amalanmtr. Mesela Arap Yarmadas'ndaki siys durum ele alnrken Hz. Peygamber'in faaliyet gsterdii ve iliki kurduu blgelerdeki siys yapnn tespitine allmtr. 1- Coraf Durum Arap Yarmadas, zellikle Hicaz blgesi, Hz. Peygamberin doduu, yaad ve vefat ettii yer olmas dolaysyla slm tarihi asndan ok nemlidir. Arap Yarmadas, Asya, Afrika ve Avrupann kesitii nemli bir noktada bulunur. Douda Basra ve Umman krfezleri, gneyde Hint Okyanusu ve batda Kzldeniz ile evrilidir. Gneyde Bbl-Mendeb Boaz ile Afrikadan ayrlrken, Kuzeyde Svey Kanal ile bu ktaya birleir. Arap Yarmadas'nn bat kesiminde, Kzldeniz kysnda genilii yer yer 80-100 kilometreyi bulan dar bir ky ovas olan Tihme yer alr. Tihmenin dousunda Hicaz bulunur. Hicaz, amdan Necrana kadar uzanan dalar yer yer kesen vadilerden meydana gelir. Blge, batsnda yer alan Tihme ile dousundaki Necidi birbirinden ayrd iin Hicaz adn almtr. Fakat genelde Hicaz denilince, Tihmeyi de iine alan geni blge kastedilir. Mekke, Medine ve Taif, Hicaz'n nemli ehirleridir. Hicazn dousunda ve Arap Yarmadas'nn orta kesiminde Necid platosu yer alr. Necidin gneydou kesiminde Yemme bulunur. Yemme ile birlikte Bahreyne el-Ard ad verilir. Necid platosu, kuzey, dou ve gneyden llerle kuatlmtr. Hicazn ve Arap Yarmadas'nn bat kesiminin gneyinde Yemen vardr. Yemen blgesinin kuzey ksmnda Necran, orta ksmnda Sana ve gneyinde6

Taizz yaylalar mehurdur. Yemenin dousunda, dalk olan ve dalk olduu kadar da vadilerle yarlm blgeye Hadramut ad verilir. Hadramutun ve hatta Arap Yarmadas'nn en dou ksmnda Umman yer alr. Ummann batsnda ve Kuzey batsnda Irak hudutlarna kadar uzanan blgeye Bahreyn veya Hecer ad verilir. Yarmadann kuzey kesiminde Nfd, gney kesiminde ise Rubul-Hl ad verilen ller bulunur. Bu iki byk l birbirine balayan dar bir erit halinde Dehn l vardr. Arap Yarmadas'nn Asya ktas ile birleen kuzey kesiminde, snr tekil edecek coraf bir unsura rastlanmad iin kuzey snr hakknda farkl grler mevcuttur. Suriye ve Irak blgelerini de Arap Yarmadas'ndan sayanlar vardr. Suriye ve Irak, coraf adan Arap Yarmadas'ndan saylmasa bile, etnik adan saylabilir. nk slm'n douundan nce bu blgelerde Araplar oturuyorlard; slm'n doduu sralarda da Suriye ve Irakta Araplar tarafndan kurulmu devletler bulunuyordu. Blgede eitli Arap kabileleri yaamaktayd. slm ncesinde, Hz. Peygamber dneminde ve daha sonra drt halife devrinde Mslmanlarla bu blgelerin halk arasnda sk ilikiler bulunuyordu. slmn douuna yakn tarihlerde Arabistandaki mehur ehirler unlardr: Mekke, Taif, Yesrib, Yenb, Cre, Sana, Hicr, Hayber, Suhr, Deb, Dmetlcendel, Fedek, Teym, Vdilkur ve Makn...[1] 2- Siyas Durum slmdan nce Arap Yarmadas'nda belli bir siys sistemin varl bilinmemektedir. Yarmadann tamamn hakimiyeti altnda tutan merkez bir idare mevcut olmamtr. Ancak yarmadann kuzey dousunda Hreliler, kuzeybatsnda Gassniler, gneyde Yemende Sebe ve Himyer krallklar gibi devletler kurulmutur. Dier yerlerde kabileler mstakil bir ekilde varlklarn srdrmlerdir. Himyerlerin son dnemlerinin Mekke ile yakn alakas bulunduundan, kitabmzda Yemende kurulan krallklar sonraya brakmay dndk. O nedenle nce Kuzey Arabistanda kurulan devletleri ele alacaz. a- Kuzey Arabistan Nabatler: M. . IV. yzyldan m. 106 ylna kadar Filistinin gneyinde, Akabe krfezi ile Lt gl arasndaki Edom blgesinde Nabat Krall hkm srmtr. Kralln merkezi nceleri, bugn bile harabeleri mehur olan Petra ehriydi. Daha sonra Frat nehri ile Kzldeniz arasnda geni bir alana yaylan Nabatler, Kuzey Hicaza bile hakim olmulardr. Putperest olan Nabatler, Roma mparatorluu ile l arasnda bir tampon grevi stlenmilerdir. Bu arada Arap Yarmadas'nn kuzeyi ile gneyi arasndaki kervan ticaretini ele geirerek zenginlemilerdir. Roma mparatorluu ile Nabatler arasnda eitli siyasal ve ekonomik sebepler yznden m. s. birinci yzyln ikinci yarsnda anlamazlklar km, sonunda mparator Traianus (saltanat: M.s. 98-117) 106 ylnda Nabat Krall'na son vermitir. Bununla birlikte Romallar, Akabe krfezinin gneyine inememilerdir. Bu nedenle Hicazn kuzeyinde kk bir Nabat Devleti kalnts bir mddet daha devam etmitir. Nabat tccarlardan Yesrib'e yerleenler olmutur. Hatta Hz. Peygamber devrinde Medinede bir Nabat Pazar (Skun-Nabat) nn mevcut olduu bilinmektedir.*2+

7

Tedmrller: Ne zaman kurulduu kesin olarak bilinemeyen, ancak m. . I. yzyldan itibaren mevcut olduu anlalan Tedmr krall zellikle Nabat Krall'nn ortadan kalkmasyla gelimitir. Kralln merkezi olan Tedmr ehri, amn 260 km. kuzeydousunda ve Frat nehrinin 140 km. batsnda yer alr. Tedmrller, zaman zaman Romallarn saldrlarna maruz kalmlar, bazen de onlarla birleerek Ssnlere saldrmlardr. Son olarak Romallar karsnda yenilgiye uramlardr. Roma mparatoru Orelyan, 273 ylnda ehre girerek yama ettirmi ve pek ok kiiyi ldrtmtr. Tedmr, bu olaydan sonra bir daha toparlanamam ve lkede ticaret gerilemitir. Bundan sonra ehirde Hristiyanlk yaylmaya balam, slm fetihlerine kadar yz yldan fazla Roma hakimiyetinde kalmtr. mparator Jstinyen (saltanat: 527-565), buray Araplara kar bir garnizon haline getirerek ehrin surlarn ina ettirmi ve bir de kilise yaptrmtr. Tedmr 634 ylnda slm komutan Halid b. Velide teslim olmutur.*3+ Gassnler: Tedmr Krall'nn m. s. III. yzyln sonlarna doru gcn kaybettii sralarda Kuzey Arabistanda iki devlet glenmeye balad. Bunlar, Merib Baraj'nn yklmas zerine gneyden kuzeye g eden Araplar tarafndan kurulmu olan Gassnler ile Hrelilerdir. Gassnler, Roma mparatorluu'na bal olarak Suriyede, Hreliler de Ssnlere bal olarak Irakta hkm srmler ve slmn douuna dek varlklarn srdrmlerdir. Aslen Kahtnlere mensup olan ve 200-636 yllar arasnda hkm sren Gassnler, III. yzyln balarnda Suriye taraflarna gelerek, Gassan suyu kenarna yerletiler. Yerletikleri yere nisbetle bunlara Gassnler; reisleri Cefneye nisbetle de Cefneoullar, Cefne ailesi (lu Cefne) denilir. Gassnler bir mddet sonra blgeye hakim oldular; Romallarn tesiri ile Hristiyanl kabul ettiler ve Bizans kltrnn etkisi altna girdiler. slmn douuna kadar Bizans mparatorluu'nun uydusu olarak varlklarn devam ettirdiler. Romallar gney snrlarn hem bedev aknlarna, hem de Ssnlere kar koruyabilmek iin Gassnleri desteklediler. Gassnler Hrelilerle sk sk savatlar. Suriye ve Filistinin 613-614 yllarnda ran ah Hsrev Perviz tarafndan ele geirilmesi ile birlikte Gassnlerin kt ve gcn kaybettii grlmektedir. Bizansllarn 628de ranllar malup ederek Suriye ve evresini geri almasndan sonra Gassnler gsz ve nemsiz bir duruma dtler. Hz. Peygamber zamannda Gassnlerin siys bir btnle sahip olmad anlalmaktadr. Hz. Peygamber'in Gassn emrlerinden Hris b. Eb emir'e slm'a davet mektubu gnderdii bilinmektedir. Ayrca Hz. Peygamber 8/629 ylnda Hris b. Umeyr'i ad tespit edilemeyen Busr emrine eli olarak gndermi; Hris, Gassan emrlerinden urahbil b. Amr tarafndan Mte'de ldrlnce Mte Seferi'ni tertiplemitir. Daha sonra da, Gassnlerden gelebilecek saldr tehdidine kar Tebk Seferi dzenlenmitir. Gassnlerin son kral Cebele b. Eyhemdir. O, Yermk Sava'nda (15/636) mparator Herakleios tarafndan Bizans ordusu iinde yer alan on iki bin kiilik Hristiyan Araplarn bana komutan tayin edilmi ve Mslmanlara kar savamtr. Yermk Sava'nda Bizans ordusunun malup olmas, Gassnlerin de sonunu getirmitir. Cebel b. Eyhem'in Yermk yenilgisi zerine kabilesiyle birlikte kendi topraklarna ekilip Hristiyan olarak ld sylendii gibi; Mslman olduu ve Hz. mere gelerek slm kabul ettii; ancak bir mddet sonra irtidat ederek Bizans blgesine gittii de sylenmektedir.*4+ Hreliler: Kfenin yaklak be kilometre gneyinde yer alan bakentleri Hreye nisbetle bunlara Hreliler denildii gibi, III. yzylda gneyden gelen Lahm kabilesine mensup olduklar8

iin Lahmler de denilmektedir. Ssnlerin uydusu olan Hreliler, bu devleti gebe Araplarn saldrlarna kar korurlar, Bizansa tb bir krallk olan Gassnlerle sk sk savarlard. Hrelilerin mehur krallarndan birisi olan Numan b. Mnzir (saltanat: 586-613) Ssn hkmdar tarafndan atld hapishanede ld. Hre Krall bundan sonra dorudan Ssnlerin merkezine bal bir valilik haline getirildi. Devlet bakanlna Talib kabilesinden ys b. Kabsa, onun yanna da murakp olarak da ranl bir memur tayin edildi. Bu duruma fkelenen Bekir b. Vil kabilesi ile, Ssnler ve mttefikleri olan Hreliler arasnda mehur Z-Kr Sava meydana geldi. Bu savata Ssnler yenildiler. Bundan sonra Hre yine Ssnlere bal olarak ynetildi. Tarihiler son Hre kral olarak Mnzir b. Numan gsterirler. Mnzirin idaresi Halid b. Velidin Irak fetihlerine kadar srm ve Hre ehri 12/633 ylnda Halid b. Velide savalmadan cizye karlnda yaplan bir antlama sonucu teslim olmu, yaplan antlamada kendilerine can ve mal gvencesi verilmi, dinlerini rahata yaayabilecekleri hususu karara balanmtr. Mekke'de oturan Kurey kabilesinin Hre ile ticr ilikileri vard. Mesela, Mervan'n babas Hakem b. Eb'l-As'n Hre'den triyat getirip satt, Hz. mer'in de slm ncesinde Hreli Ka'b b. Adiy ile ortak ticaret yapt sylenmektedir. Arap Yarmadas'nda yaznn Enbar'dan Hre'ye getii, burada gelitii ve yarmadann dier blgelerine yayld, hatta Mekke'ye bile buradan geldii bilinmektedir. Putperestlik, Hristiyanlk, Yahudilik, Mecuslik, Maniheizm ve Mazdeizm'in yaygn olduu Hre'ye Nastr Hristiyanl erken dnemlerden itibaren girmeye balamtr. Hreliler balangta putperest idiler. Mazdek mezhebi onlar arasnda taraftar bulamamtr. Daha sonra buraya Hristiyanlk girmitir. Hre krallarnn ne zaman Hristiyanl kabul ettikleri hususunda farkl grler mevcuttur. Burann IV. yzyln balarndan itibaren bir piskoposluk merkezi olduu bilinmektedir. Yine ayn yzyln ortalarnda Hrede Nastr kilisesine mensup bir Hristiyan topluluk mevcuttu. VI. yzyln ikinci yarsnda hkm sren Amr b. Hindin annesi, Gassanl bir Hristiyan prenses idi ve ehirde bir manastr yaptrmt. Ayn yzyln sonuna doru Numan b. Mnzir resmen Hristiyanl kabul etti. Bunun zerine, daha nce de belirtildii gibi, Ssn hkmdar tarafndan hapse atld.*5+ b- Gney Arabistan Himyerlerden nce Yemen: Yemen'de m. . 1400 ile 650 yllar arasnda Manliler hkm srmlerdir. Man Krall'nn merkezi Sanann dousunda harabeleri bulunan Man ehri idi. Manliler daha ziyade ticari hayata nem verirler, Arabistan mahsulleriyle Hindistan ve inden gelen mallar Msr, Filistin ve Suriyeye satarak byk gelir elde ederlerdi.*6+ Yemende Man krallndan sonra Sebe krall kurulmutur. Sebelilerin baehri balangta Sirvh, daha sonra da Sanann krk kilometre dousunda bulunan Merib idi. Tarm ve ticaretle uraan Sebeliler barajlar ina etmilerdir; rnein Merib Baraj ok nldr. M. . 750-115 yllar arasnda hkm sren Sebe Krall, Himyerler tarafndan yklmtr.*7+ Himyerler: Kahtn Araplarndan olan Himyerler, balangta, sonralar Zafr adyla bilinen Reydnda oturuyorlard. Daha sonra Sebelilere kar galibiyet elde edip, onlarn topraklarn hakimiyet altna aldlar. Ksa sre sonra Hadramutu da ele geirdiler. Manliler9

ve Sebelilerin aksine sava bir millet olan Himyerler, ranllarla ve Habelilerle mcadele etmilerdir. Himyer krallarndan bazlar, kuvvetli ve kudretli anlamna gelen tubba lakabyla anlrlar. Himyerler m. . 115 ile m. s. 525 tarihleri arasnda hkm srmlerdir. Himyerler, IV. yzyln ortalarnda, yarm yzyla yakn Habe hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldlar. Fakat 374 ylnda tekrar bamszlklarna kavutular. Bu srada blgede Yahudilik ve Hristiyanlk rekabet halinde bulunuyordu. Hristiyanlk, blgede Habelilerin kurduklar geici hakimiyet dneminde IV. yzylda buraya girdi. Roma mparatorluu'nun 395 ylnda ikiye blnmesinden sonra Dou Roma (Bizans) imparatorlar siys nfuz ve ticr faaliyetlerini geniletmek amacyla Hristiyanl Arap Yarmadas'nda yaymak iin byk aba sarfettiler. Bu amala Aden ve Necran taraflarna papazlar gnderdiler ve Necran'da bir de manastr yaptrdlar. Yahudilik ise tccarlarn kuzeye yapt seyahatlerde Yahudilerle ilikileri sonucu Yemene girdi. Hatta Himyer kral Znvs Yahudilii kabul etti ve Yosef adn ald. Arap Yarmadas'ndan Hristiyanln kkn kazmak iin Necran zerine yrd. Znvs, yerli Hristiyanlarn Hristiyan Habelilerle siysal btnleme arzusu tadna inanyor, hepsini vatan haini sayyordu. O nedenle Necranllar, Hristiyanl terke ve Yahudilii kabule zorlad. Kabul etmeyenleri Uhdd ad verilen ii ate dolu ukurlara atarak diri diri yakt. Bakanlarn ldrd, mallarn, yamalad, ncilleri yakt ve kiliselerini ykt. Ate ukurlarna atlanlarn drt bin veya yirmi bin kii olduu sylenir (523). Kuran- Kerimin Brc Sresi'nde*8+ bu olaya iaret edildii kabul edilir. ayet Brc Sresinde iaret edilen bu olay ise, hendeklere doldurulup yaklan bu Hristiyanlarn tevhid inancna sahip olduklar anlalmaktadr. nk ad geen srede bu kimseler mminler olarak tavsif edilmekte ve onlardan Allaha inandklar iin intikam alnd bildirilmektedir. slm'n doduu srada Himyer melikleri mahall kk emirlikler halinde varlklarn srdryorlard.*9+ Yemende Habe Hakimiyeti: Znvsn katliamndan kurtulan bir ahs, Habe hkmdarna giderek felaketi haber verdi ve ondan yardm talep etti. Habe hkmdar, Eryt adl ahsn komutasnda iinde mehur Ebrehenin de bulunduu yetmi bin kiilik bir orduyu Znvs zerine gnderdi. Yaplan savata Znvs yenildi ve atn denize srerek intihar etti veya kamak isterken denizde bouldu (525). Onun lmyle Himyer Devleti de son buldu. Eryt, Yemeni istila ederek buray Habeistana bal bir eyalet haline getirdi; bylece yaklak elli be yl devam edecek olan Habe hakimiyeti balam oldu. Bu suretle Yemene kurtarc olarak gelmi olan Habeliler istilac olarak kaldlar. Ancak, bununla birlikte, yukarda da sylendii gibi Himyer melikleri Hz. Peygamber zamanna kadar mahall kk emirlikler halinde varlklarn korumulardr. Bu arada Eryt ile Ebrehe arasnda anlamazlk kmas sonucu halkn desteini de salayan Ebrehe, Eryt ldrerek Yemenin idaresini eline geirdi (537). Habe hkmdar yeni bir i savaa meydan vermemek iin, kendisine bir mektup yazarak itaatn arzeden Ebrehenin Yemen valiliini onaylad. Ebrehe, Sanada mehur Kulleys tapnan yaptrarak btn Araplarn buray ziyaret etmesini istedi. Onun bu hareketi Araplarn tepkisine yol at; Kinne kabilesinden bir ahs tapnaa girerek pisledi. Buna kzan Ebrehe, Kbe'yi tahrip etmek gayesiyle nnde filler bulunan bir orduyla Mekke zerine yrd. el-Muammes denilen yerde karargh kurdu. Ebrehe ile Kureyliler arasndaki grmeler burada yapld. Ebrehenin svarileri Mekke'ye kadar sokularak Kurey'in ve dier kabilelerin mallarn10

yamaladlar; bu arada Hz. Muhammed (s.a.s.)'in dedesi olan Abdlmuttalibin de iki yz devesini gtrdler. Kurey, Hzeyl, Kinne ve dier baz kabileler birleerek Ebreheye kar savamay dndlerse de baa kamayacaklarn anlaynca vazgetiler. Bu arada Ebrehe, Abdlmuttalible grmek istediini bildirdi. Abdlmuttalib, Ebreheye gelerek el konulan develerini istedi. Ebrehe onun bu tutumunu hayretle karlad. Fakat Abdlmuttalib kendisinin develerin sahibi olduunu, Kbenin de koruyacak bir sahibi bulunduunu syledi; Ebrehenin huzurundan ayrlarak doruca Kbeye gitti ve Allaha dua etmeye balad. Kbe'yi tahrip etmekten vazgemesi iin yaplan btn teklifleri reddeden Ebrehe, ordusuna hcum emri verdi. Ancak ordunun nnde bulunan byk fil yerinden kmldamad. Ordunun byk bir ksm, Kurn- Kerimde*10+ de belirtildii gibi akn akn gelen ve balarna ta yadran Ebbl kular tarafndan imha edildi. Cann zor kurtaran Ebrehe, yaral olarak Yemene dnd ve ksa sre sonra da ld (571). Yemen blgesinde Yahudilik ve Hristiyanlk halkn tm tarafndan benimsenmemitir. Nitekim halkn ou slm'n douuna dek putperest olarak kalmtr. Baz kabilelerin zel putlar mevcuttu. u kadar var ki Kbe kutsal bir yer olarak tannyor ve hac mevsiminde ziyaret ediliyordu. Yemende Ssn Hakimiyeti: Ebrehenin lmnden sonra yerine geen oullarnn halka zulmetmeleri zerine Himyer krallk ailesinden Seyf b. Zyezen, Ssn hkmdar Enirvndan yardm istedi. Enirvnn, Vehriz adl bir ahsn komutasnda gnderdii ordu, Yemende Habe hakimiyetine son vererek Seyf b. Zyezeni iktidara geirdi. Bu arada Abdlmuttalib b. Him bakanlnda bir Kurey heyeti de Seyf b. Zyezeni tebrik etmek maksadyla Mekke'den Yemene gitti. Ssn ordusunun Yemenden ekilmesinden hemen sonra Seyf b. Zyezen, bir Habeli tarafndan ldrld. Bunun zerine Enirvan, ayn komutann idaresinde bir ordu daha gnderip, bu defa Yemeni Habelilerin elinden tamamen alarak Ssnlere bal bir vilayet haline getirdi. Vehriz, Ssn valisi olarak blgede Kisr adna vergi toplad. Vehrizden sonra Sanada srasyla Merzubn, Teyncn, Hrre Hsrev ve Bzn adl kiiler valilik yaptlar. Bylece Yemendeki Ssn idaresi elli yl kadar devam etti. Yemende Ssnlerin son, slm devletinin ilk valisi olan Bzn, 7/629 ylnda slmiyet'i kabul etti ve Hz. Peygamber'in bir valisi olarak blgede grevini srdrd. Yemen'in dou kesiminde yer alan Hadramut, IV. yzyldan itibaren Himyer krallarnn, daha sonra da ran valilerinin hakimiyetinde kalmtr. slm'n doduu sralarda blge, eitli reislerin hkm srd birden fazla kabilenin idaresi altnda bulunuyordu. c- Hicaz Blgesi Genel bilgiler: slm Tarihi iin Arap Yarmadasnn en nemli blgesi hi phesiz Hicazdr. Zira slm dini bu blgenin nemli ehirlerinden Mekkede domu, Medinede geliip yaylmtr. Blgenin bir dier nemli ehri de Taiftir. Bu bakmdan, Hicaz blgesi tarihini ele alrken, Mekke, Medine ve Taif ile bunlarn evresi zerinde duracaz. Mekke, din ve ticr bir merkezdi. Burada bulunan Kbe din bir merkez olma hviyetini Hz. brahim zamanndan itibaren slm'n douuna dek korumutur. Buna ek olarak, Yemenden balayp Akabe Krfezi'ne ulaan ticaret yolu, Mekke ve Medineden geerek11

Akdeniz limanlarna balanmaktayd. Ayrca Mekke evresinde yln belli zamanlarnda panayrlar kuruluyordu. te Kbenin din bir merkez oluu ve Hicazn, Yemen - Suriye ticaret yolu zerinde bulunmas blgenin nemini daha da artrmtr. Hicaz, Kuzey ve Gney Arabistann aksine Bizansllar veya Ssnler gibi gl devletlerin igal maksatl saldrlarna maruz kalmamtr. Tarih boyunca eitli devletlerin Hicaz'a hkim olma abalar ok defa sonusuz kalmtr. Bunda, arazinin dalk, yollarnn dar ve blgeye asker sevkinin g oluunun etkisi vardr. Bunun yannda Hicaz, ekonomik ynden yabanclarn itahn kabartacak bir zenginlie sahip deildi; herhangi bir igalci devletin elde edecei ganimet ve vergi geliri, orduya yaplacak masraf bile karlamayabilirdi. Dolaysyla slm'n doduu sralarda Hicaz ve Necid, Arap Yarmadas'nn en nemli blgeleri haline gelmitir. nk bu ikisinin dnda kalan blgeler yabanc istilalarna maruz kalmt. Neticede Hicaz halk, nesiller boyunca hrriyet havasn teneffs etmi, nesebine ve diline yabanc unsurlar karmadan sfiyetini koruyabilmitir. Mekke: Kureyten nce Mekkenin daresi: Mekkenin slm tarihinde ve Mslmanlar nazarnda nemli yeri vardr. Hz. Peygamber burada domu, bym, evlenmi, kendisine peygamberlik grevi verilmi ve peygamberliinin de on yln burada geirmitir. Kbe, Mescid-i Harm, Saf ve Merve adl kutsal ve mehur mekanlar burada bulunur. Haccn mensikinden bir ksmnn f edildii Araft, Mzdelife ve Min, Mekke evresindedir. Mslmanlar namazlarn Kbeye ynelerek klarlar. slm'n be artndan birisi olan hac, bizzat Mekke'ye gitmek suretiyle yerine getirilir. Mekkeyi ilk olarak mesken edinenlerin Amlika olduu sylenir. Daha sonra buraya Gney Arabistan kkenli Crhm kabilesi yerlemitir. Crhmller zamannda brahim Peygamber hanm Hcer ve olu smail ile birlikte Mekke vdisine gelerek Kbe'yi ina etmitir. Hz. smail burada bym ve Crhmllerden bir kzla evlenmitir. Aslen brn olan Hz. smail, Yemen asll Crhmllerden Arapa renmitir. Onun neslinden, el-ArablMstaribe, yani Araplam Araplar denilen kuzey Araplar tremitir. Hz. brahim zamannda hac ibadeti farz klnm ve Mekke gvenli belde olmutur. Hz. smail vefatna kadar Kbenin idaresini bizzat kendisi yrtm, ondan sonra olu Nbit bu grevi stlenmitir. Nbitten sonra Kbenin idaresini ele geiren Crhmller ayn zamanda Mekke'ye de hakim olmulardr. Hz. smailin torunlar herhangi bir ekime iine girmeksizin Crhmllerle birlikte yaamaya devam etmilerdir. Mekke smailoullarna dar gelmeye balaynca bir ksm Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine dalmlardr. Zaman geldi, Crhmller Kbeye saygszlk yapmaya, Mekke'ye dardan gelen ziyaretilere zulmetmeye ve Kbeye hediye edilen mallara el koymaya baladlar. Bu arada Yemenden Mekke evresine gelen ve Merruz-Zahrna yerleen Huza kabilesi, Bekir b. Abdment kabilesi ile birleerek Crhmlleri Mekkeden uzaklatrd (207). Bu olaydan sonra Mekkenin idaresi Huzallarn eline geti. Bu kabilenin Mekke idaresi iki yzyldan fazla devam etti. Bu dnemde ok nemli ve olumsuz bir gelime yaand. Huza kabilesinin bakan Amr b. Luhay, Hz. brahimin tevhid inancn temelinden deitiren puta tapcln ve birok putun Kbeye yerletirilmesinin ncln yapt. Suriyede Belk yaknlarndaki Mab denilen yerden Mekke'ye put getirerek Kbeye dikti. evrede putperestlik yayld. Hz. brahimden kalma baz inan ve ibadet ekilleri de putperestlikle birlikte mevcudiyetini devam ettirdi.12

Mekkede Kurey daresi: Kurey kabilesi, Huzallarn hakimiyeti boyunca Mekke evresinde, akrabalar olan Kinneoullarnn arasnda dank bir ekilde yayorlard. Kurey kabilesine adn veren Fihr b. Mlikin altnc nesilden torunu olan Kusay b. Kilb, Mekke ve Kbenin ynetimini ele geirdi. Kusay kk yata iken babas vefat etmi, annesi de Suriye'li bir adamla evlenmiti. Kusay'n ocukluu da Suriye'de annesinin yannda gemiti. Hz. Peygamberin beinci gbekten dedesi olan Kusay, Mekke'ye dnd ve Huzallarn bakan olan Huleyl b. Hubiyyenin kz Hubb ile evlendi. Bu evlilikten Abdddr, Abdluzz, Abdkusay ve Abdmenf adl ocuklar dnyaya geldi. Kusay, kayn babasnn lmnden sonra, Kbenin anahtarlarn eline geirmek istedi. Ancak Huzallarn iddetli muhalefeti ile karlat. Sonunda Suriyede bulunan ana bir kardei Rizhn da yardmyla, hacla ilgili grevleri elinde bulunduran Sfelileri ve Kbe hizmetlerini yrten Huzallar yenilgiye uratt. Bundan sonra Mekkede Huzallarn idaresi sona erdi ve Kurey'in hakimiyet dnemi balad. Kusay, idareyi eline alr almaz, daha nce Mekke evresinde dank bir ekilde yar gebe hayat yaayan Kurey kabilesini bir araya toplayarak Mekkenin Harem blgesine yerletirdi. Kurey kabilesinin boylarn Kbe'nin etrafna in edilen evlerde iskna tabi tuttu. Kabilesini bir araya topladndan dolay mcemmi' (birletirici) nvann ald. Kendi yakn akrabalarn ehrin i ksmlarna, uzak akrabalarn da d ksmlarna yerletirdi. ksma yerleenlere Kurey el-Bith, d taraflara yerleenlere Kurey ez-Zavhir ad verilir. Bu suretle Kurey kabilesi gebelikten (bedevlik) yerleik hayata (hadarlik) gemi oluyordu. Kurey el-Bith, slmiyetin ortaya kt sralarda balca u kabilelerden oluuyordu: Him, meyye, Nevfel, Muttalib, Zhre, Abdddr, Esed, Teym, Mahzm, Adiy ve Sehm. Kusay, Mekkenin idaresi ve hac hizmetlerinde baz yenilikler yapt; Kbenin yanna, Kurey kabilesinin nemli ilerinin grld Drnnedveyi in etti. Kurey kabilesinden her sene para toplayarak yemek hazrlamaya, hac mevsiminde haclara, fakirlere ve yiyecei olmayanlara Mekkede, Minada ve Arafatta ikram etmeye balad. Bu vazife ileride rifde adyla kurum haline gelecektir. Kusay, Kbe avlusuna deriden bir havuz yerletirerek ehir dndaki kuyulardan develerle tatl su tamaya ve haclarn su ihtiyacn bu suretle karlamaya balad. Bu vazife de ileride "sikye" adyla kurumlaacaktr. Ayrca Mekkenin eitli yerlerine kuyular kazdrd. "Hicbe" ve "sidne" adyla bilinen Kbenin perdedarl, bakm ve anahtarlarnn muhafazas grevini elde etti. "Liv" ad verilen Kurey'in bayran tama imtiyazn stlendi. 480 yl civarnda vefat eden Kusay, vefatndan nce zerindeki grevleri olu Abdddra vasiyet etti. Ancak Kusay'n torunlar arasnda bu grevler yznden ihtilaf kt. Abdmenfoullar olan Him, Abdems, Nevfel ve Muttalib, o sralarda Kurey ticaretini gelitirerek uluslararas boyutlara ulatrmlar, bu suretle hem evre lkelerin hkmdarlar ve hem de Araplar nezdinde hret kazanmlard. Bu drt karde, Abdddroullarnn elinde bulunan ve Kusaydan intikal eden Hicbe, Rifde, Sikye, Liv ve Drnnedveyi ele geirmek istediler. Sonuta Kurey ikiye blnd. Esed, Zhre, Hris ve Teymoullar, Abdmenfoullarn desteklediler. Bunlar birbirinden ayrlmamak ve ittifak kurduklar kabileleri yalnz brakmamak zere Mescid-i Haramda kokulu su dolu bir kazana ellerini batrp, sonra da Kbeye srerek yemin ettiler. Bunun iin kendilerine Mutayyebn (koku srlmler) denildi. Hz. Peygamberin kabilesi olan Himoullar da Mutayyebna dahildi.13

te yandan Sehm, Cumah, Adiy ve Mahzmoullar, Abdddroullaryla ittifak kurdular. Bunlar da, birbirinden ayrlmamak ve mttefiklerini yalnz brakmamak zere Kbenin nnde yemin ettiler. O nedenle kendilerine Ahlf (mttefikler) denildi. Mutayyebn ve Ahlf gruplar, birbirlerinin kkn kazyncaya kadar savamaya karar verdiler. Fakat sonunda bar gerekleti. Buna gre Hicbe, Liv ve Nedve nin eskiden olduu gibi Abdddroullarnn elinde kalmas, rifde ve sikyenin ise Abdmenfoullarna verilmesi kararlatrld. Rifde ve sikyeyi Hz. Peygamberin byk dedesi Him b. Abdmenf stlendi. Her iki taraf da yaptklar bu antlamay hi bozmadan slm'n ortaya kna kadar devam ettirdiler. Kusay'n ihdas ettii grevlerden rifde ve sikye slm'n doduu srada Himoullarnn; liv, nedve ve hicbe, Abdddroullarnn; Kusaydan itibaren nesilden nesile intikal eden ordu komutanl grevi ise meyyeoullarnn elinde bulunuyordu. Kusay'n vefatndan slm'n douuna kadar yaklak bir buuk asr kadar bir sre gemitir. Bu zaman zarfnda Mekkenin idaresiyle ilgili olarak yeni grevlere ihtiya duyulmas sebebiyle Kusay'n ihdas ettii grevlere zamanla yenilerinin eklendii grlmektedir. slm'n doduu srada Mekkenin idaresi ile ilgili on iki kadar grev gze arpmaktadr. Bu grevler ve grevleri yrten kabileler unlardr: Rifde: Mekkelilerden para toplayp fakir haclara yemek vermek; bu grev Himoullarnn elinde idi. Sikye: Haclarn su ihtiyacnn karlanmas; bu grev de Himoullarnn elinde idi ve son olarak Abbas b. Abdlmuttalib tarafndan yrtlyordu. Nedve: Mekkenin ve Kurey kabilesinin nemli ilerinin grld Drunnedvedeki bakanlk grevidir. Bu, Abdddroullarnn elinde idi ve Nedve ad verilen kurul burada toplanrd. Nikah merasimleri burada yaplr, erkek ocuklar burada snnet edilirdi. Ordu komutanlar savaa karken sanca buradan alrlard. Bar zamannda sancak meclis salonunda muhafaza edilirdi. Hicbe (Sidne): Kabenin perdedarl, bakm ve anahtarnn muhafazasdr. Abdddroullarndan Osman b. Talhada idi. Liv: Kurey'in bayran tama imtiyazdr. Abdddroullarnda idi. Ukb: Kartal veya karaku manasna gelen Ukb, Kurey'in sanca idi. Sava srasnda ortaya karlr ve onu ordu komutan tard. Enak: Diyetlerin denmesi ve zararlarn tespiti grevidir. Teymoullarnn elinde olan bu grevi Hz. Eb Bekir yerine getiriyordu. Kubbe ve Einne: Kubbe, sava zamannda bir adrn kurulmas ve Kureylilerin orduyu techiz iin getirdikleri sava malzemelerini ve paralar burada toplama grevidir. Einne ise savata Kurey ordusundaki svari birliine kumandanlk yapmaktr. Bu ikisi Mahzumoullarndan Halid b. Velidin uhdesinde idi. Sifret: Kurey'in yabanclar nezdinde temsil edilmesi. Adiy kabilesinin elinde olan bu grevi mer b. Hattab yrtyordu. Eysr: Bir ie balamadan nce Ezlm ad verilen oklarla bir eit kumar oynamak ve fala bakmak. Cumahtan Safvn b. meyye bu ie bakyordu. Mera veya Meveret: Kurey kabile reislerinin bir ie karar vermeden nce bu ie bakan kimseyle istiare etmeleridir. Esedden Yezd b. Zema bu grevi yrtyordu. Hukme veya Emvl-i Muhaccere: Bu grev putlara sunulmu olan mallarn saklanmasdr. Sehmoullarndan Hris b. Kays buna bakyordu.*11+ slmn douundan ksa bir sre nce Mekke'de, Bizans mparatorluuna bal bir krallk kurma teebbs baarszlkla sonulanmtr. Bizans mparatoru Jstinyen, Kurey'in Esed kolundan olan ve Hristiyanl kabul eden Osman b. Huveyris'e bir ta vermi; ayrca eline kendisini Mekke kral tayin ettiini ieren bir de mektup vermiti. mparator mektupta Mekkelilerden Osman b. Huveyris'i kral olarak tanmalarn ve kendisine vergi vermelerini istemiti. Jstinyen'in mektubu ve tacyla Mekke'ye gelen Osman b. Huveyris, Kurey kabilesini toplayarak durumu iletmiti. Ancak bizzat kendi ailesinin ileri gelenleri "Mekke'nin14

zgrle alm halk kendilerinin bir kral tarafndan idare edilmesine asla raz olmazlar" diyerek kar kmlard. Dolaysyla imparatorun istei reddedilmiti. nk bu istek kabul edilseydi, Kurey'in, Bizansla o dnemde ekime halinde bulunan ran'la ticr ilikileri tehlikeye debilirdi. mparatorun isteinin yerine getirilmemesi zerine Bizansllar Suriye'ye giden Kurey tccarn rahatsz etmeye ve hatta tutuklamaya balamlardr. Fakat bu basklar da sonucu deitirmemitir. Mekkenin ve Kurey kabilesinin siys tarihinde nemli yer tutan ve Hz. Muhammed (s.a.s.) yirmi yalarnda iken meydana gelen Ficr Savalar ile, Hilflfudl Antlamas'n Hz. Peygamberin genliini ilerken ele alacamz iin burada bu iki konu zerinde durmayacaz. Yesrib (Medine): Hz. Peygamber buraya hicret ettikten sonra Medine adn alan Yesribin eski sakinleri Amlika kavmi idi. Amlika daldktan sonra, m. . VI. yzyln balarnda Bbil Kral Buhtunnasrn Kuds igal edip oradaki Yahudileri Bbile gtrd srada kap kurtulan baz Yahudiler Hicaz blgesine giderek Hayber, Vdil-Kur, Fedek ve Yesribe yerletiler. Hristiyanln Suriyede yaylmasndan sonra Romallarn sk takibine urayan Suriye ve Filistin Yahudilerinden bazlar da Hicaza g ettiler. Yesribe yerleenler Ben Kurayza, Ben Nadr ve Ben Kaynuk' adl Yahudi kabileleridir. Hicaza yerleen Yahudiler Arap kabile geleneini benimsediler ve Arap isimlerini aldlar. Bunlar ziraat, ticaret, kuyumculuk, demircilik, dokumaclk, silah ve zir alet imalat ile megul oluyorlard. Yahudiler, Araplar gibi zel mahallelerde ikamet ediyorlard. Bu arada Yemende Merib Baraj'nn yklmas zerine muhtemelen II. veya III. yzylda kuzeye g eden gney Araplarndan Ezd kabilesinin iki kolu olan Evs ve Hazrec Yesribe yerletiler. Abdleheloullar Evsin, Neccroullar da Hazrecin slm'n doduu srada mehur olan kollarndandr.*12+ Tif: Mekkenin yaklak yz yirmi kilometre gneydousunda bulunan Tifte Sakf kabilesi oturuyordu. Havas serin olduu iin Mekkelilerin sayfiye merkezi idi. Ayrca Eb Uhayha, Utbe ve eybe b. Reba, Abbas b. Abdlmuttalib gibi pek ok Kureylinin orada arazileri ve zm balar vard. Sakf kabilesi ziraat ve ticaretle megul oluyordu. Tif, kuru zm, deri sanayi ve arap retimi ile mehurdur. Bacln yannda arclk da yaplyordu. Bata Eb Sfyan olmak zere Kurey tacirleri Tifte retilen mallar Arap Yarmadas dna ihra ederlerdi. Grld gibi slm'n doduu srada Hicaz'da siys bir birlik ve merkez bir otorite mevcut deildi. Sosyal dzeni salamada kabileler ve gruplar arasndaki g dengesinin, kan bana dayal niter yapnn, gelenek ve rfn, hakemlerin, kabile meclis ve bakanlarnn, ehir erfnn nemli yeri vard.*13+ 3- Sosyal ve Kltrel Durum a- Nfus Yaps Burada slm'n doduu srada Arap Yarmadas skinleri arasnda yer alan Araplar, Yahudiler, ranllar ve dier etnik unsurlardan sz edilecektir.15

Arabistann asl sakinleri Araplardr ve bunlar tarih bakmdan iki byk gruba ayrlrlar: Birincisi, eski devirlerde yaam, ancak daha sonra yok olmu Araplardr. d, Semd, Medyen ve Amlika gibi. Bunlara "Arab- bide" denir. kincisi grup ise soylar devam eden Araplardr. Bunlara "Arab- bkiye" denir ve iki kola ayrlrlar: Arab- ribe: Asl Araplar bunlardr. Kahtnler ad verilen bu grubun esas vatan Yemendir. Bunlara Gney Araplar da denilir. Crhm ve Yarub olmak zere nce ikiye ayrlrlar. Yarubdan olan Kehln ve Himyerden pek ok kabile tremitir. Mehur Kuda kabilesi Himyerin, Ezd ise Kehlnn koludur. Belli bal Kahtn kabileleri unlardr: Kuda, Ezd, Mezhic, Hemdn, Kinde, Kelb, Uzre, Ans, Murd, Huza, Czm, l Cefne (Gassnler), Lahm, Tay, Ear, Evs, Hazrec. Kahtanlere mensup kabilelerin bir ksm Merib Baraj'nn yklmas bata olmak zere deiik sebeplerle ve deiik zamanlarda anavatanlarn terkederek Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine yerlemilerdir. Gassnler Suriyeye, Lahm ve Czm Hreye, Huza Mekke'ye, Kinde, nce Bahreyn, sonra Hadramut ve daha sonra da Necide, Evs ve Hazrec de Medine'ye yerleen Kahtn kabileleridir. Arab- Mstaribe (veya Mtearribe): Aslen Arap olmayp, sonradan Araplaan kabilelerdir. Bunlara, Hz. smailin neslinden olduklar iin smller; Hz. smailin torunlarndan Adnann neslinden tredikleri iin Adnnler de denir. Mekke'ye geldiinde, babas gibi Srynce veya brnce konuan Hz. smail, Kahtnlerden Crhml bir kadnla evlenmiti. Onun soyu, bu Crhml kadnla evliliinden treyip Araplat iin Arab- Mstaribe diye anlmtr. Dolaysyla Hz. smailin nesli anne cihetinden Araptr. Bunlara Kuzey Araplar da denir. Adnan Hz. Peygamberin yirmi birinci gbekten atasdr. Onun neslinden treyen balca byk kabileler unlardr: Reba, Mudar, Kays- Ayln, Gatafn, Kinne, Kurey ve bunlarn Sleym, Hevzin, Temm, Esed, Hzeyl, Sakf, Teym, Him, meyye gibi alt kollar. Adnnler, nfuslar oalnca Arap Yarmadas'nn eitli blgelerine dalmlardr; Kurey kabilesi ise Mekkede kalmtr. Dier Adnnler Tihme, Hicaz ve Necidde gebe veya yar gebe halde yaamaya devam etmilerdir. slm'n ortaya kndan sonra eitli lkeleri fetheden Arap ordularnn bu memleketlerin asl sakinleriyle karmas sonucu ortaya kan Araplara Arab- Mstaceme (Acemlemi Araplar) denilmektedir.*14+ Arap Yarmadas'nda, Araplarn dndaki milletlerden insanlar da yayordu. Bahreyn ve Umman bata olmak zere yarmadann rana yakn olan dou kesimleriyle Yemende Araplarn yansra ranllar da vard. Yemende yarm asr (575-629) sren Ssn idaresi esnasnda ranllarn yerli kadnlarla evlenmeleri zerine Ebn (oullar) ad verilen yeni bir etnik grup ortaya kt. Yemende siys ve asker gc elinde bulunduran Ebn, kltr bakmndan zamanla Araplat. Sanada Ssnlerin son, slm'n da ilk valisi olan Bzn; peygamberlik iddiasnda bulunan Esved el-Ansyi ldren ve Hz. Eb Bekir tarafndan Sanaya vali tayin edilen Frz ed-Deylem, Ebnya mensup mehur kiilerdir.*15+ Hicaz blgesinde de Arap olmayan topluluklar mevcuttu. Medine, Hayber, Vdil-Kur ve Fedekte Yahudiler oturuyordu. Arap Yarmadas'nn eitli yerlerinde saylar az da olsa Habeliler, Rumlar ve Mezopotamyallar da bulunuyordu. Kendileri birer kle olan Bilal-i Habe, Suheyber-Rm ve Ninoval Adds, Mekkede yaayan yabanclardan birkadr.16

b- Kabile Hayat Araplarda bedev ve hadar olmak zere balca iki eit hayat tarz mevcuttu. l ve vahalarda develeriyle birlikte konar-ger olarak adrlarda yaayan Araplara bedev; ky, kasaba ve ehirlerde yerleik hayat yaayanlara da hadar denir. slmiyetin ortaya kt sralarda Arabistann bilhassa orta ve kuzey kesiminde yaayan Adnn ve Kahtn kabileleri Bedev ve Hadar diye iki ksma ayrlyordu. Bedevler geimlerini hayvanclk, avclk, ticaret ve baskn gibi yollarla temin ederlerdi. Tarm, el ileri ve sanatlar ile denizcilikten holanmazlar, bunlar hakir grrlerdi. Temel besin maddeleri hurma, et, st ve st rnleridir. Bunun yannda zaruri ihtiyalarn temin iin kylere ve kervanlara baskn dzenlerlerdi. Ticaret de yaparlar, ihtiya duyduklar malzemeleri ehirlerden deitirme usul ile temin ederlerdi. Baz Bedevler gelir elde etmek iin ticaret kervanlarna deve temin ederler, klavuzluk ve muhafzlk yaparlard. Bedevler Arap dilini en temiz ve doru ekilde kullanrlard. Onun iin ehirliler ocuklarn doru Arapa renmeleri iin le gnderirlerdi. Yerleik hayat yaayanlar, yani hadarler, ky, kasaba ve ehirlerde kendilerine mahsus mahallelerde kerpiten veya tatan yaplan evlerde otururlard. Yemen ve evresinde, Ssn ve Bizans snrlarnda krallklar kurmu olan Arap kabileleri ile Mekke, Medine ve Tifte oturan kabileler hadardirler. Tif ve Medine gibi ziraate elverili yerlerde oturan hadarler geimlerini genellikle tarmla; Mekke gibi ziraate elverili olmayan merkezlerde ise ticaretle temin ederlerdi. Bedevlik ve hadarlik arasnda, yar gebe hayat yaayan Araplar da vard. Ticaret kervanlarnn urad konaklama yerlerinin bulunduu vaha ve vadilerde yaayan kabileler bunun en gzel rneidir.*16+ Hayat artlarnn ve geim kaynaklarnn farkl olmasna ramen, gerek bedevlerde ve gerekse hadarlerde sosyal yapnn bir tek temeli vardr. O da balar, gelenekleri ve ahlk deerleriyle kabiledir. Kabile, ayn soydan gelen ahslarn oluturduu ve fertlerin birbirine kan, neseb yoluyla balandklar topluluktur. Nesep, asabiyetin temelini tekil ettii iin, ister bedev ister hadar olsun her Arap nesebini korumaya zen gsterir ve ecdadnn adn ezbere bilirdi. Kabile daha ok, erkek soyundan gelen akrabalk bana dayanr. Fakat darya tamamen kapal deildir. Hilf (antlama, ittifak), civr (resm koruma teminat) ve korumaya alma, dost klma (vel) yoluyla da akrabalk ba kurulabilir. Bir kimse kabilesini terkeder veya kabilesinden kovulursa, baka bir kabile mensubunun himayesine girdiinde veya mttefiki olduunda yeni kabilesinin bir yesi olurdu. Byle birisine half (antlamal, mttefik) denilirdi. Resm koruma teminat altndaki kimseye ise cr denirdi. Sava veya baskn sonucu ele geen veya satn alnan kle azat edilirse vel ba kurulur; azat edilen kle, azat eden kabilenin mevls olurdu. Birok bakmdan half, cr ve mevl kabilenin yesi gibi muamele grrd. Kendisine seyyid veya eyh denilen, bazen de emr, rab ve melik gibi lakaplar da verilen kabile bakan, eit hak sahipleri arasndan kabile toplantsnda seilirdi. Bakan adaynda ya, cmertlik, kahramanlk, sabr, hilim, tevazu ve etkili konuma kabiliyeti gibi hasletler aranrd. Onda aranan bu zellikler kabilelere gre de farkllk arzederdi. Mudar kabileleri re'ye, Reba cmertlie, Yemen kabileleri ise nesebe nem verirlerdi. Kabile bakanl prensip itibariyle rs deildi; fakat eski bakann ocuklar kabiliyetleriyle temayz ederlerse bakanlk onun ailesinde kalmaktayd. Bakanln verasetle intikali durumunda makam, babadan byk oula geerdi. Bazen bakann, vefatndan nce yerine geecek kimseyi tayin17

ettii de olurdu. Mesel Hsn b. Huzeyfe b. Bedr, kendisinden sonra olu Uyeyne'yi veliaht tayin etmitir. Hsn vefatndan nce oullarn ararak Uyeyne'ye "Benden sonra benim halifem ve kabilenin bakansn" demitir. Daha sonra da bunu kabilesine ilan etmi, onlara baz tavsiyelerde bulunmu, birlik halinde olmalarn, savaa hazr durumda bulunmalarn vasiyet etmitir. Vefat eden reisin neslinin kesilmesi veya ocuklarnn anlaamamas durumunda kabile blnmekten korkard. Bu durumda len reisin ocuklarnn en ehil olann veya ona en yakn birisini seme yoluna giderlerdi. Reis adaylar arasnda rekabetin nlenemedii durumlarda ise, en yakn krala bavurarak kendilerine bir reis semesini isterlerdi. Bedev hayat yaayan Maad kabileleri bu metoda bavururlar; Yemen kralna mracaat ederek reis tayinini ona brakrlard. Bazen kahramanl ve cesareti ile nl bir kimsenin bakanl ele geirdii de olurdu. mir b. Tufeyl, amcas Eb Bera'n lm zerine kabile bakanlnn kendisine veraset yoluyla intikal etmediini; kendi gayret ve meziyetleriyle bakan seildiini bir iirinde dile getirmitir. Bakan seiminde anlamazlk meydana gelirse khinlere mracaat edilerek kuraya bavurulduu da oluyordu. O takdirde kura kime karsa o bakan olurdu. Kabile bakannn grevi emretmekten ok hakemlik yapmakt. Kimseye grev ykleyemez, ceza veremezdi; kabile toplantlarn idare eder, dier kabilelerle ilikilerde kabilesini temsil eder, kabile yeleri arasnda ortaya kan ihtilaflar zerdi. O, rfe gre hkm verirdi. nk rf, Arap Yarmadas halknn kanunu idi. Kanun ve dsturlar, atalardan kalma geleneklerdi. rf ve dete kar gelmek irkin bir davran olarak telakki edilirdi. Gerektiinde sava ilan etmek, ganimetleri taksim etmek, g srasnda adr kurulacak yerleri belirlemek, misafirleri arlamak, antlamalar yapmak, esirleri kurtarmak eyhin grevleri arasndayd. Kabile bazen eyhin adyla ve lakabyla anlrd. Genel toplantlarda her ne kadar herkesten ziyade eyh dinleniyorsa da o zel bir ayrcala sahip deildi. Fakat grevleri ok ard. Herkes onlarn savata cann, barta servetlerini ortaya koymalarn isterdi. eyh harp zamannda komutan olurdu. Kabile bakanna danmanlk yapan bir de meclis bulunmaktayd. Yerleik hayat yaayanlarn toplum yaps da bedevlerinki gibi kabile esasna dayanyordu. Ancak yerleik hayata gemenin zelliklerinden kaynaklanan birtakm deiiklikler gze arpmaktayd. Mesel Mekkede oturan Kurey kabilesinde eyhlik sistemi ortadan kalkmaya yz tutmutu. eyhe yardmc olan meclis de farkllamt. Bedevlerdeki kabile meclisinin ehirdeki karl olan mele mevcut idi. Mele her oymaktan nde gelen bir veya iki kiinin oluturduu meclisti. Bu meclisin nvesini Kurey kabilesini bedevlikten hadarlie geiren Kusay tarafndan ihdas edilmi olan meclis tekil etmektedir. Dolaysyla bu, Kurey'in kabile yapsna hadarliin getirdii bir yenilikti. Mele'in yaptrm gcnden ok ahlk otoritesi vard. Bu kurum, siys anlamda bir parlamento ve eyhler meclisi deil; ancak nemli ilerde ve ihtiya duyulduunda grlerine bavurulan bir danma meclisi idi. Etkili kararlar oybirlii ile alnan kararlard. Mele', ounlukla uzun inceleme, dnme ve grmeler sonucu karar verirdi. Bu meclis, yenilii kolay kolay kabul etmeyen tutucu insanlardan oluuyordu. Bazen bir gre, etkili bir reis tek bana kar kabilirdi. Kurey'in bir btn olarak bakan ve Mekke'de merkez bir otorite bulunmuyordu. Mele'in toplant yeri Drnnedve idi. Mele', aile dzeyinin zerindeki ve ehrin tamamn ilgilendiren ilere bakard; ehrin gvenliini ve geleceini ilgilendiren kararlar alrd; Kurey'in sevkedecei kervann ynn belirlerdi. Kervanlar Drunnedve'nin nnden kalkarlar ve dnte burada konaklarlard. Mekke halknn bu meclisin yelerinin seiminde veya tayininde rol mevcut18

deildi. Peygamberliin Mekke dneminde mele'in yeleri Hz. Muhammed (s.a.s.)'in ba muhalifleriydi. Drunnedve'nin yannda, muhtemelen, Kurey'in alt kollarnn erfnn "nd" denilen toplant yerleri de vard. Bunlarn rol Drunnedve'den fazla idi. Boy iindeki ihtilaflarn zlmesinde bunlar daha etkili idiler. Boya ait kervanlarn uurlanmas ve karlanmas ndde yaplrd. Bir kabile reisini kabile harici brakma (tard ve hal') ve bir kimsenin himayeye alnmas o airetin ndsinde yaplrd. slm'n doduu srada btn olarak Kurey'ten ziyade bu kabilenin kollarnn ayr ayr nfuzlar sz konusu idi. Kamu grevleri Kurey'in on kolunun bakanlar mesabesindeki kimseler tarafndan yrtlyordu. Kaynaklar Medine'de, Mekke'deki gibi bir Drunnedve'nin varlndan bahsetmemektedirler. Yani Evs ve Hazrec kabilelerinin ortak bir meclisleri yoktu. Bu iki kabile arasndaki iddetli rekabet bu tr bir meclis olumasn imkansz hale getirmitir. Taif'te ise Mekke'deki gibi bir mele' mevcuttu. Sava ve barta ehrin ileri bu meclis tarafndan yrtlyordu.[17] Kabile nizamnn esas asabiyettir. Asabiyet, bir kimsenin asabesini, yani baba tarafndan akrabalarn veya genelde kabilesini, ister hakl, ister haksz olsun her zaman savunmaya hazr olmasdr; d tehlikelere kar koymak veya saldr yapmak gerektiinde btn kabile yelerinin harekete gemesini salayan birlik ve dayanma ruhudur. Bu ruh, kabilenin btn fertlerini birbirine balayan unsurdur. Buna gre herkes tehlike annda kabilesine yardm etmekle mkellefti. Bu, belki l artlarnda hayatn devam iin kabile dayanmasna fazlaca ihtiya duyulmasndan kaynaklanyordu. nk lde hem hayat artlarna ve hem de dman kabilelerden gelecek tehlikelere kar koyabilmek iin kabile dayanmasna ihtiya vard. Bedevlerin birlikte yaamas, birlikte savunmas, birlikte saldrmas gerekiyordu. Zalim de olsa mazlum da olsa kardeine yardm et atasz, kabiledaa her durumda yardm edilmesi gerektiine iaret etmektedir. Hatta onun hakl veya haksz olduunu sorma hakkna bile sahip deildir. Bu anlayta suun ferdlii esas deildi. Cahiliye dneminde sylenmi bu ataszn*18+ slm dneminde Hz. Peygamber de syledi; bunun zerine bir adam Y Reslallah! Mazluma yardm ederiz. Fakat zalime yardm nasl olur? diye sordu. Hz. Peygamber buna cevaben Onu zulmden alkoyarsn eklinde cevap verdi.*19+ phesiz Hz. Peygamberin bu sznde bahsettii yardm edilmesi istenen karde din kardeidir.*20+ Kabile hayatnda kan davalar, dzeni salayacak merkez gcn bulunmay nedeniyle yaygnd. Kan davalarnn en byk sebebi intikam duygusu idi. Arap kabileleri intikam konusunda son derece titiz davranrlard. Bir adam, baka kabileye mensup birini ldrrse, ldrlenin kabilesi, katilin kabilesinden bir ahs ldrmeden, yahut diyet almak suretiyle bar salanmadan huzur bulamazd. Saldran gruba aynyla karlk vermek kutsal bir grev olarak telakki ediliyordu. Saldrya urayan taraf, intikam alnmad srece zrh karmamaya, bana koku srmemeye, arap imemeye ve elerine yaklamamaya yemin ederdi. Chiliye toplumunda kabilesinden biri ldrlen kimse, kollektif sorumluluk duygusuyla alnncaya kadar kabilesi ile birlikte arprd. Arap kabileleri arasnda siys, sosyal ve psikolojik sebeplerle baskn, yama ve savalar eksik olmazd. Arap kabileleri arasnda meydana gelen savalara "Eyym'l-Arab" denir.19

Savan getii yere, sebebe veya sonuca gre bu savalarn her birine Yevm Bus, Yevm Z-Kr ve Yevm Ficr gibi eitli isimler verilmitir. Bu savalar, Adnn kabilelerle Kahtn kabileler arasnda cereyan ettii gibi, bu iki kola mensup kabilelerin birbiri arasnda da meydana gelirdi. Eyyml-Arab, genellikle ahslar veya kabileler arasnda meydana gelen bir tartma ile balar, daha sonra savaa dnr ve btn kabilenin davas haline gelirdi. Bu savalarda genellikle asl gaye intikam almakt. Hz. Peygamber krk yanda iken Araplarla ranllar arasnda Z-Kr; Evs ile Hazrec arasnda geen Bus; Kurey ve Kinne ile Kays-Aylan arasnda geen Ficr savalar bunlarn en nemlileri arasndadr. Araplar, Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Recebden ibaret olan Haram aylarda savamazlard; ayet savalrsa buna Ficr ad verilirdi. Bu savalar kabileler arasnda dmanla, kin ve nefretin yaylmasna, insanlarn lmne, kan davalarnn artmasna ve intikam duygusuna yol aard. Bunun yannda Arap kabileleri arasndaki savalar Araplarn kahramanlklarnn ortaya kmasna, Arapann gelimesine, ataszlerinin sylenmesine, iire, savalarla ilgili rivayetlerin anlatlmasna da vesile olmutur. Bu bakmdan bu savalarn, Araplarn siys ve kltrel hayatnda nemli yeri vardr.*21+ Kabilelerin bireyleri hrler, mevllar ve klelerden oluuyordu. Kabilenin esas yesi olan hrler (seyyid, efendi, kle olmayan), mterek nesebe sahip olan kimselerdi. Bunlar, erf ve avam olmak zere iki ksma ayrlyorlard. Zenginler, kumandanlar, airler ve khinler dierlerine gre stn kabul ediliyordu. Ancak hak ve yaay bakmndan tekilerden farklar yoktu. Mekkede Kusay soyundan olanlar, dier hrlere kar aslzde snf oluturuyordu. Kurey, Sakf gibi baz kabilelere mensup olmak eref ve itibar vesilesi idi. nk Kurey kabilesi Harem blgesinde oturmalar ve uluslararas ticaret yapmalar sayesinde hem Araplar ve hem de evre lkelerin idarecilerinden sayg grrlerdi. Onlara ait ticaret kervanlar her tarafta serbeste dolard. Kleler ve cariyeler (kz kleler) panayrlarda alnp satlr; mal gibi miras kalr; tarm, ticaret ve dier hizmet ilerinde altrlrd. Kleliin esas kayna savalard; sava esirleri ou zaman kleletirilirdi. Satn almak suretiyle de kle sahibi olunurdu. Bunun dnda, kar-koca ikisi de kle ise, doan ocuk da kle olurdu. Kle tacirleri vard. Bunlar Habeistandan getirdikleri kleleri pazarlarda satarlard. Kurey'in Teym kolundan Abdullah b. Cdn nl bir kle taciriydi. Bir kle, kendi kymetini kazanp sahibine deyerek hrriyetine kavuabilirdi. Azat edilen klelere mevl (tekili: mevl) denirdi. Bunlar klelerle hrler arasnda bir snft. Bir kle veya cariye, sahibi tarafndan azat edilirse, azat edenin mevls (azatls) olur, onun kabilesinin bir yesi saylrd. Bunlar kleler gibi alnp satlamazlard; fakat hrler gibi de deillerdi; evlenme ve miras konusunda hrler gibi muamele grmezlerdi. Szgelimi mevl, hr bir kz veya kadnla evlenemezdi. Mevlnn diyeti hrn diyetinin yars idi. c- Aile Yaps Kabilede en kk birim ailedir. Aile, ya ayn ev veya adrda oturan dede, oullar, torunlar ve bunlarn ocuklarndan oluan geni aile (l), ya da ana-baba ve ocuklardan oluan dar aile (yl) eklinde olurdu. Evlenme farkl ekillerde gerekleirdi. Nikahn din bir mahiyeti yoktu. Nikh ekillerinden biri bildiimiz tarzda oland. Bunun yansra nikahsz yaama, sreli nikah (nikh- muta), eleri karlkl deitirme (nikh- bedel), bir erkekten20

ocuk sahibi olmak iin ei ona sunma (nikh- istibd), byk olun babasnn lmnden sonra vey annesiyle evlenebilmesi (nikh- makt), balk ve mehir vermemek iin kzlarn deitirilmesi (nikh- r) gibi eitli nikah trleri uygulanrd. slm, bugn bilinen tarzn dndaki nikah ekillerini yasaklamtr. Evlatlk messesesi mevcuttu. Evlatlk ilikisi evlilie engel tekil etmekteydi. Evlatlk, evlat edinenin vrisi olurdu. Boanma yaygnd ve boama yetkisi erkee aitti. Ancak baz kadnlar boama hakknn kendilerine verilmesini art koabilirlerdi. Boanan kadn baka biriyle evlenebilmek iin bir yl beklemek zorundayd. Kadn ancak ocuk dourduktan sonra aileye dahil olabilirdi. ocuksuz kadn diyet demek zorunda kalrsa diyeti kocas deil kadnn ailesi derdi. Kadnlar hr ve cariye olmak zere ikiye ayrlrd. Cariyelerin Araplar nazarnda develerden fark yoktu. Onu da devesi gibi alp satard. Fakat hr kadnlar farklyd. Bunlar erkeklere denk tutulmamakla birlikte cariyeler gibi de kabul edilmezlerdi. Genel olarak kadnlar insan haklara layk grlmezler, miras alamazlard. Fakat ln zor artlarnda erkek kadar olmasa da kadnn almasna da ihtiya duyulmaktayd. Kadn yemek yapar, ocuklara bakar, develeri saar, yakacak toplar, adr onarr, hurma lifinden hasr rerdi. Bundan baka savalara su tamak, onlar iirlerle cesaretlendirmek, yarallar tedavi etmek de kadnlara aitti. Fakat bu grevler kadnlara hukuk ve eref salamyordu. Mekke, Medine, Taif gibi yerleim merkezlerindeki kabilelerde ise eraf kzlar mevki sahibi idiler. Baz kabile reislerinin ve ileri gelenlerinin kzlar kabile iinde birok erkekten muteber idiler. Medinede Neccroullarndan Selm bint Amr, Kurey'ten Hatice bint Huveylid, Hind bint Utbe ve mehur Arap airesi Hans nl kadnlardr. d- Baz detler ve Uygulamalar Deve eti, hurma, kavrulmu un ve st Araplarn balca yiyecek maddeleri idi. Arpa unundan yufka eklinde ekmek piirirlerdi. Giyim kuamlar sade idi; basit bir entari, bir kuak ve bunun zerine bir de abaye giyerlerdi. Zenginler entarinin zerine kaftan giyerlerdi. Savalarda ordunun gerisinde kadnlar ve ocuklar da bulunur onlarn dman eline esir dmemesi iin erkekler var gleriyle savarlard. Yldzlara bakarak yol bulurlard. Anlamazlklarn zm iin hakeme veya khine bavururlard. inden kamadklar konularda khinlerin fikirlerini sorarlar, hastalandklarnda onlarn tavsiyelerine uyarlar, ryalarn onlara yorumlatrlar, gelecekte balarna neler geleceini onlardan renmek isterlerdi. Araplar nemli olaylar tarih balangc olarak kullanmlardr. slmn doduu sralarda iki takvim balangc olduu bilinmektedir. Bunlardan biri Fil olay (571), dieri ise Veld b. Murenin lm yldr(622). Cahiliye Araplarnn takvimi "Ay Takvimi" idi. Kamer aylar; Muharrem, Safer, Reblevvel, Reblhir, Cemziyelevvel, Cemziyelhir, Receb, aban, Ramazan, evval, Zilkade ve Zilhiccedir. Haram aylar da Receb, Zilkade, Zilhicce ve Muharremdir. Haram aylarda yama yaplmaz, kan dklmez, serbeste panayrlarda alveri yaplr ve hac grevi yerine getirilirdi. Araplar arasnda "Nes" usul uygulanmaktayd. Buna gre yln on iki ay Zilhicce ile sona erdikten sonra, bu ay ile Muharrem arasna bir on nc ay eklerler ve onu da helal21

sayarlard. Bu defa aylarn yeri kayard. Yani Muharrem Safer'e, Safer de Reblevvel'e kayard ve bu kayma da bylece devam ederdi. Nes' uygulamasn, balangta hac mevsimini lml bir aya denk getirmek iin yaparlarm. Daha sonralar da rahata baskn ve yama yapabilmek iin uygulama alanna koymaya balamlardr. nk pepee gelen Zilkade, Zilhicce ve Muharrem aylarnda baskn yapamyorlard. slm, nes' uygulamasn yasaklamtr.*22+ Cahiliye dneminde Araplar arasnda mill birlik bulunmad iin, kabilelerin ve ehirlerin kendi geleneklerine gre bayram ve trenleri vard. Bununla beraber hac mevsimi, panayrlarn da kurulmasyla ve btn kabilelerin itirakiyle bayram havasnda geerdi. Her kabilenin en az bir putu mevcuttu; bu yzden her putun da takdis edildii eitli kutlama gnleri vard. Bu gnlerde ayrca pazar ve panayrlar kurulurdu. Dn bayramlar iir, mzik, iki ve kadnlarn yer ald elencelerle kutlanrd. Mekke yaknlarnda Zt Envt Bayram nlyd. Zt Envt, byk ve yeil bir aat. Araplar onun altna gelip kllarn dallarna asarlar, evresinde tapnr ve kurban keserlerdi. Medineliler, ylda, ranllardan aynen aldklar iki nl bayram kutluyorlard. Tbba gelince, Araplarda iki tr tedavi yntemi vard. Birisi khin ve arrflarn, dieri de ilala tedavi yntemiydi. Khinler hastalar okuyup flemek, sihir yapmak, tapnaklara kurban adayp dua etmek gibi eylerle tedavi ettiklerine inanrlard. Araplar ila olarak ot tohumlar, erbetler ve zellikle bal kullanyorlard. Kan alma (hacamat) da nem verilen bir yntemdi. Aryan organlar kzgn demirle dalanrd. Bunlar, ou zaman kabilenin yallarndan tevars edilen tecrbeye dayanrd. Cahiliye dneminde nl doktorlar da vard. Hris b. Kelede tp renimini Cndiprda yapmt. Bu ahs Hz. Muhammed (s.a.s.) dneminde yaamtr. e- Ahlk Araplarn Chiliye dnemindeki irkin davranlarna kaynaklarda Araplarn ayplar (Meslibl-Arab) denilir. Bunlar kibir, chiliye asabiyeti, gasp, iki, fuhu, kumar, intikam arzusu, riba, hrszlk, kan dkme, yetim mal yeme gibi eylerdir. phesiz Araplarn hepsinin bu ileri yapt sylenemez. Onlarn arasnda iki imeyen, fuha yanamayan pekok kii de vard. Hz. Eb Bekir bunlardan biridir. Ancak bu detler toplumda yaygn durumdayd. Kurn- Kermde, hads-i eriflerde ve sahablerin szlerinde Araplarn slmdan nceki inan, tutum ve davranlarn slm dnemdekilerden ayrmak iin chiliye kavram kullanlmtr. Bilgisizlik, cehalet, zorbalk, barbarlk ve vahet hkm srd iin o dneme bu isim verilmitir. Chiliyenin temel zellikleri ve o dneme damgasn vuran hususlar, bilgisizlik, irk, putperestlik, kabile asabiyeti, zorbalk, zulm, hakszlk, adaletten, sulh ve nizamdan yoksunluk, apulculuk, insan haklarn inemek, insanlarn soylarndan dolay ayplanmas veya stn grlmesi, ocuklar ldrmek, kz ocuklar topraa gmmek, vahiyne hareketler, kan davas, iki, kumar gibi davranlardr. slm bunlarn tamamn yasaklamtr. Bunlarn yannda Araplarn gzel davranlar da vard. Bunlara Araplarn faziletleri (Fezill-Arab) denilir. Bamszlk ve zgrlklere dknlk, yiitlik (mrvve: kavgada cesaret, felket nnda sabr, zayf korumak, gle kar koyma), cmertlik, ahde vef, misafirperverlik, kendilerine snanlar himaye etme, kanaatkrlk ve sabr bunlardandr. *23+22

f- Edebiyat ve Yaz Cahiliye dneminde Araplar arasnda nesir pek muteber saylmazd. Bununla beraber, Ensb (tekili: Neseb) ilmi ve Eyyml-Arabla ilgili nesirler mevcuttu. Ayrca meseller (ksa hikayeler), darb- meseller (ataszleri), ahbr (Araplarn gemiine ait destn-menkbev rivayetler) da yaygnd. Ancak iir ve hitbet ok gelimiti. Chiliye iiri, slm ncesi hayatn her safhasna k tutar. Savalar hakkndaki bilgileri, Araplarn detlerini, iyi ve kt huylarn o dnemin iirlerinde bulmak mmkndr. iirin balca konular vg (medih), vnme (fahr), yergi (hic), mersiye syleme (ris), kahramanlk (hamse) gibi hususlard. air, mensubu bulunduu kabilenin khini, rehberi, hatibi, szcs ve bilginiydi. iiriyle bir ahsn veya bir kabilenin itibarn artrabilirdi; ancak bazen bunun aksi de olurdu. airlerin toplumdaki mevkii yksek idi. air, kabilesini iiriyle bir svarinin klla savunmasndan daha iyi savunurdu. Olaylar iiriyle tescil eder, kabilesine dier kabilelerin airleri satat zaman onlara cevap verirdi. Bir kabileden bir air ktnda dier kabilelerden heyetler bu kabileyi kutlamaya gelirdi. Ukz panayrnda iir yarmalar yaplr, en ok beenilenler dllendirilir ve Kbe duvarna aslrd. Yedi Ask (Muallakt- Seba) bu yarmalarda derece kazanm mehur kasidelerdir. mri'l-Kays, Nbia ezZbyn, Lebd b. Reba, meyye b. Eb's-Salt, Zheyr b. Eb Slm, A' (Meymn b. Kays), Chiliye dneminin mehur airleridir. Araplar hitbete byk nem verirlerdi. ocuklarn gen yatan itibaren buna altrrlard. O dnemde mehur hatipler yetimitir. Hatibin toplum iindeki yeri irden hemen sonra gelirdi veya onunla ayn dzeyde kabul edilirdi. Hitbetin balca konular, iirde olduu gibi "vg" ve "yergi" idi. Bir hatip kendi kabilesinin kahramanlk ve cmertlik gibi zelliklerinden birini dile getiren bir konuma yaptnda, rakip kabilenin hatipleri ona cevap verirlerdi. Kabile hayat ve kabileler arasndaki ilikiler iirde olduu gibi hitbete de yansmtr. Savalarda yaplan intikam konumalar, nian ve dn trenlerinde yaplan konumalar, ara bulma ve bar ars konumalar, eli kabullerinde, hkmdar meclislerinde, panayrlarda ve eitli toplantlarda yaplan konumalar, tziye konumalar ve vasiyetler Chiliye dnemi hitbetinin en gzel rnekleridir. yd ve Temm kabileleri stn hitbeti ile tannmlardr. yd kabilesinden Kus b. Side, Temm'den Eksem b. Sayfiy, Kurey'ten Sheyl b. Amr, Hz. Peygamber'in dedelerinden Ka'b b. Ley, Him b. Abdmenf ve Abdlmuttalib b. Him mehur hatipler arasnda yer alrlar.*24+ Araplar nceleri, gney Arabistanda gelien Msned adl yazy kullanyorlard. Daha sonra bunun yerini, kuzeyde gelien ve bugne kadar gelen Arap yazs almtr. Bu yaz, kuzeydeki Nabat yazsnn eitli safhalardan geerek tekml etmesi sonucu ortaya kmtr. Arap yazsnn bir Nabat lkesi olan Havrandan Enbr ve Hreye, oradan da, Dmetlcendel zerinden Hicaza getii; ayrca Hicazllarn Suriye ile olan ticr ilikileri dolaysyla Havran, Petra zerinden Hicaza intikal ettii kabul edilmektedir. slm'n doduu srada Hicaz'da yaz biliniyordu; ancak yaygn deildi. Mekkede ok az kii okur-yazar durumundayd. slmdan nce Araplar arasnda branice ve Srynice din kitaplar yannda muhtemelen bunlarn Arapalar ve Arapa hikmet kitaplar da bulunuyordu. Ayrca ahslar ve kabileler aras antlama metinleri, kle mlkiyeti senetleri, emanlara dair vesikalar, mektuplar, mezar kitbeleri, muallakt metinleri Arapa olarak yazlyor ve mhrler de Arapa olarak kaznyordu. Deri, hurma dallar, anak mlek krntlar, deve kemikleri,23

yumuak beyaz talar, tahta levhalar ve papirus balca yaz malzemeleri idi. Cahiliye dneminde bilgiler, hatralar ve edeb rnler, ksaca Arap kltr hafzalarda muhafaza edilerek nesilden nesile aktarlyordu; dolaysyla szl rivayet esast; yaz hafzaya yardmc bir vasta idi. slmn douu ile birlikte, bu dinin okuma yazmaya verdii neme paralel olarak yaz da gelimi, okur-yazar saysnda art olmutur. 4- Ekonomik Durum Arabistann ekonomik hayat tabiat artlarna, kabilelerin yaay tarzlarna bal olarak genellikle hayvanclk, tarm ve ticaret zerine dayanmaktayd. Hayvanclk zellikle bedevlerin temel geim kaynayd. Onlar besledikleri deve, koyun ve kei gibi hayvanlardan ok ynl istifade ederlerdi; etini yer, stn ier, ynnden elbise ve adr yapar, ihtiyacndan fazlasn satarak dier zaruri ihtiyalarn karlarlard. Bedevlerin servetleri sahip olduklar deve ve davar srleriyle llrd. Tarm ve ticaretle uraan hadarler de, bedevler kadar olmamakla birlikte, kervanlar iin gerekli olan deve, bunun yannda koyun ve az sayda at ve sr beslerlerdi. Deve, diyet ve mehir gibi hususlarda l birimi idi. Arap at da fizki yapsnn gzellii; dayankll, zekas ve sahibine ball ile mehurdur. Aknlarda ve savalarda zellikle aranrd. Tarm, Arabistann geim kaynaklar arasnda nemli bir yer igal ediyordu. Dzenli ya alan Yemen topraklar ok verimliydi; bundan dolay Yemene yeil toprak (el-Arzul-Hadr) denir. Bu blgede yamur sularndan daha ok faydalanmak iin barajlar yaplmt. Buday retimi ile mehur olan Yemenin dnda verimli ve ziraate elverili topraklar Taif, Medine, Necid, Hayber... gibi blgelerde bulunuyordu. Basra Krfezi blgesindeki topraklarn ou tarma elverili idi. Yemme blgesi, yarmadann tahl ambar idi. Yerleik hayat yaayan kabileler iinde geimlerini tarma dayal olarak srdrenler tahl, meyve, hurma ve sebze yetitirirlerdi. Hicaz hurma, Taif de zm retimi ile mehurdu. Baz ehirlerde tarmdan baka, o zamann standartlarna gre kmsenemeyecek lde atlye ve tesisler mevcuttu. Balca sanayi dallar arasnda dokumaclk, demircilik, dericilik, arap retimi, kuyumculuk ve triyatlk (parfm reticilii) saylabilir. Arabistanda tarm ve hayvanclktan daha nemli bir gelir kayna ise ticaret idi. Yemenliler ok eski tarihlerden beri ticaretle urarlar, Hindistan ve Gney Afrika sahilleri ile Ortadou arasnda ticr faaliyetlerde bulunurlard. Kuzeyde Nabatler de tccar idiler. I. yzyldan itibaren Hicaz Araplar ticarette Yemenlileri geride braktlar. Hicaz Araplar Yemenden ve Habeistandan aldklar mallar Suriye, Msr ve rana gtrerek satyorlar; kuzeyden aldklar mallar da gneye gtryorlard. Tarma elverili olmayan Mekkede yaayan Kurey kabilesi ticaretle urayordu. Kureyliler aslnda Arabistann eitli yerlerinden hac ve umre iin gelenlerin ihtiyalarn karlayabilmeleri iin de teden beri ticari faaliyetlerde bulunuyorlard. Bu bakmdan Mekkenin hem din ve hem de ticar bir merkez olduunu daha nce de belirtmitik. Mekke, Yemenden Akdenize, Basra Krfezi'ne ve Dou Arabistandaki blgelere ve Ciddeye giden ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunuyordu. Kusay b. Kilbn torunlar olan Him, Abdems, Nevfel ve Muttalib; Bizans, Habeistan, ran ve Yemen hkmdarlaryla siys ve ekonomik ilikiler kurarak ticar antlamalar yapmlar ve Kurey kervanlarnn bu lkelerin topraklarnda rahata seyahat etmelerini temin etmilerdir.24

Kurn- Kerimde bildirildii gibi*25+ Kureyliler, k ve yaz mevsimlerinde olmak zere ylda iki kez seyahat (Rihlate-iti ves-Sayf) tertipliyorlard; kervanlar kn Yemene, yazn da Suriyeye sevkediyorlard. Kurey'in k ve yaz seyahat sistemini ilk tertipleyen, Hz. Muhammed (s.a.s.)in byk dedesi Him b. Abdmenftr. O ayn zamanda Bizans mparatoru ile ticar antlama yapmtr. K ve yaz ticaret yolu Yemendeki Sana ehrinden balayarak Taif, Mekke, Yesrib, Hayber, Hicr, Tebk, Maan, Teym, Mte ve Busr zerinden ama ulard. Bunun dnda kuzeye doru Kzldeniz sahilini takip ederek Akabe Krfezi'ndeki Eyle zerinden Akdeniz sahiline, Gazzeye ulaan bir yol daha vard. Ayrca Mekkeyi ran, Irak ve Bahreyne balayan yollar da mevcuttu. Kurey kervanlar Yemenden parfm, zamk, ilenmi kereste, fildii, kaplan postu, altn, mcevher, akik, eitli madenler, silah ve baharat alrlard. Bu mallarn bir ksm da Endonezya, Hindistan, in ve Gney Afrikadan getiriliyordu. Mallar kuzeye gtren kervanlar, dnte buday, zeytin, zeytinya, bakliyat, ipek kuma ve kap kacak tarlard. Habeistan ve Bahreynden dnen kervanlar ise fildii, mercan, inci, dokuma, altn ve gm getirirlerdi. slm'n doduu srada Kurey'in yaz ve k seyahatleri Him ve kardelerinin tanzim ettii biimde devam ediyordu. Arabistanda seyahat eden kervanlar srekli yamalanma tehlikesi ile kar karya kalrken, Kurey kervanlarna dokunulmazd. Yol kesiciler, bilmeden Kurey kervanlarna saldrrlarsa, onlarn Harem blgesi sakinleri olan Kurey'ten olduklarn renir renmez serbest brakrlar ve mallarn iade ederlerdi. Bu hususa Kurn- Kerimde iaret edilmektedir: evrelerinde insanlar kaplp gtrlrken bizim (Mekkeyi) gven iinde kuts bir yer yaptmz grmediler mi?*26+ Hicaz Araplarnn kendilerine mahsus paralar yoktu. Para birimi olarak Dinar (Bizansn altn paras) ile Dirhem (ran ve Yemenin gm paralar) kullanlyordu. Arabistann eitli yerlerinde panayrlar kurulurdu. Bunlarn en mehurlar unlardr: Dmetlcendel, Muakkar, Suhr, Deb, Mehre (hr), Aden, Sana, Taif ve Nahle arasndaki Ukz, Zlmecaz, Hayberde Nett, Yemmede Hecer, Hadramutte Rbiye, Suriyede Ezrit ve Busr. Bu panayrlarn nemli bir ksm haram aylarda kurulmakla beraber, dier aylarda kurulanlar da vard. Panayrlar be ile otuz gn arasnda deien farkl srelerde faaliyetlerini srdrrlerdi. Bu panayrlar, Araplarn ekonomik hayatnda olduu kadar sosyal hayatnda da nemliydi. Kabileler aras problemler burada zlrd. Panayrlarn en nemlisi, uluslararas mahiyette ve ayn zamanda edeb bir kongre olan Ukz idi. Burada edeb sohbetler yaplr, airler en gzel iirlerini burada okur ve beenilenler Kbe duvarna aslrd. Araplar bu panayrlar sayesinde eitli kabilelerin rf ve detleri hakknda bilgi ediniyorlard. Grld gibi, Chiliye dneminde siys birlikten yoksun olan Arabistanda ekonomik adan birlik gze arpmaktadr.*27+ 5- Din Durum a- Yahudilik Arabistan'a giren semv dinlerden en nemlisi ve eskisi Yahudiliktir. Bu din, Filistin'den Suriye-Hicaz arasndaki yerlere snmak zorunda kalan Yahudiler vastasyla gelmi ve Yesrib'e kadar girmitir. Milttan nce VI. yzylda Babil Kral Buhtunnasrn Kuds igal edip Yahudileri Babile gtrd srada bunlardan bazlarnn kaarak Medine, Hayber, Vdil-Kur ve Fedek gibi Hicazn baz kesimlerine yerletiini daha nce grmtk. Roma25

Prensi Titusun 70 ylnda Kuds igal etmesi ve daha sonralar da Romallar tarafndan Yahudilerin sk takibe uramas zerine bunlardan bazlar da Hicazdaki dindalarnn yanna g etmilerdir. Medine evresi ile Yemen hri tutulursa, Yahudiliin Araplar arasnda pek fazla ilgi grmedii mahede edilmektedir. Mevcut Yahudiler de Filistin kkenli idiler. Milttan sonra II. veya III. yzylda Yesribe yerleen Evs ve Hazrec ile Yahudiler arasnda meydana gelen srtmeler bu dinin blge Araplar zerinde pek etkili olmamasna yol amtr. Bununla birlikte Evs ve Hazrecden baz Araplarn Yahudi din adamlarna gelerek bu dini kabul ettikleri de sylenmektedir. Yemende ise Yahudilik snrl da olsa yaylmt. Nitekim Himyer hkmdar Znvsn Yahudilii kabul edip Hristiyanlara hcum ettiini daha nce belirtmitik. Yahudiliin Araplar arasnda ilgi grmemesinde, onlarn kendilerini Allahn seilmi halk olarak grmelerinin rol vardr. nk Araplar, kendilerini propagandaclarn altnda bir seviyede kabul eden bir dine girmeye kolay kolay yanamazlard. Ayrca Yahudiler mal temin etmeye verdikleri nem kadar dinlerini yaymak iin almamlardr. Bunun yansra o dnemde Yahudilerin vefasz, fitne karan ve mal dkn olarak hret bulmalar Araplarn houna gitmiyordu. Yemende Znvsn Hristiyanlara yapt zulmler ve Medinedeki Yahudilerin Evs ve Hazrece kar olumsuz tutumlar da Araplar onlardan soutmu olmaldr. te yandan Yahudiliin birok hkmnn bedevlerin hayat tarzlarna uygun olmamasnn da bu dinin Araplar tarafndan kabul grmemesine sebep olduu sylenebilir.*28+ b- Hristiyanlk Hristiyanlk Arap Yarmadas'nn kuzey blgesinde, zellikle Gassnler ve Hreliler arasnda yaylmt. Birinciler, ikincilerden ok nce Hristiyanlamlar ve Yakb mezhebini kabul etmilerdi. nk Gassnler Bizans imparatorluu ile sk iliki iinde bulunuyorlard. Yakblik Suriyedeki Arap kabileleri arasnda da yaylmtr. Irak blgesinde ise Hristiyanlarn ou Nastr mezhebini benimsemi ve Hrede bir Hristiyan Arap topluluu olumutu. Hrede hkm sren ve balangta putperest olan krallk ailesi uzun sre Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine kar direndi. Ancak en sonunda onlar da bu dini kabul ettiler. Hreliler Ssn imparatorluuna bal bir uydu devlet olmalarna ramen rann resmi dini Mecuslik bunlar arasnda rabet grmemitir. Hristiyanlk, Irak ve Suriyede Gassnler ve Hreliler yannda Tenh, yd, Lahm, Czm, Talib ve Bekir gibi birok Arap kabilesi arasnda da geni bir ekilde yaylmtr. Hristiyanln Yemen ve Gney Arabistan'daki durumuna gelince, bu dinin mensuplar Necranda youn bir ekilde bulunuyorlard. Buraya Hristiyanlk Habe hakimiyeti dneminde girmitir. Bizans imparatorlar da nfuzlarn ve ticaretlerini geniletmek iin Hristiyanl bir ara olarak kullanmlar, bu amala Necrana papaz gndermiler ve buraya Necran Kbesi diye anlan bir de manastr yaptrmlardr. Roma mparatoru, 343 ylnda ran aleyhine bir ittifak kurmak zere Yemen'deki Himyerlere bir elilik heyeti gndermitir. Heyet yeleri arasnda bir piskopos ile eitli rahipler bulunuyordu. Yahudiler ayn zamanda din bir amala gelen bu heyetin faaliyetlerine engel olmaya almlar ve bunun iin eitli giriimlerde bulunmularsa da baarl olamamlardr. Piskopos, kilisenin ina edilmesi iin Himyer krallarndan izin almtr. Bu kiliselerden birini o dnemde Himyerlerin baehri Zafr'da, dierini Aden'de, tekini de Basra krfezi kenarnda yaptrmtr.*29+

26

Daha sonra ikinci Habe hakimiyeti dneminde de bata Ebrehe olmak zere Habe valileri Hristiyanl yaymak iin byk abalar sarfetmilerdir. Fil Olay bu teebbsleri ak bir ekilde gstermektedir. Hristiyanlk Hicaz blgesinde Mekke, Medine ve Tifte de, yaylmamakla birlikte, biliniyordu. Bu merkezlerde klelerden ve hatta eraftan Hristiyanl kabul eden baz kiilere rastlanmaktadr. Ancak Hristiyanlk Orta Arabistandaki putperestler zerinde nemli bir etkide bulunmamtr. Bununla beraber Yesribde Eb mir adl bir ahs bu dini kabul etmi ve Evs kabilesinden birtakm insanlar da etrafna toplamt. c- Mecuslik slm'n doduu srada Ssn imparatorluunun resm dini olan Mecuslik, Araplar arasnda pek itibar grmemitir. Bu sebeple Arap Yarmadas'nda bulunan Mecuslerin byk ounluu Bahreyn, Yemen ve Ummanda oturan ranllardan ibaretti. Bahreyndeki Mecusler sayca daha ok ve Ummandakilere nazaran bulunduklar yerde daha fazla nfza sahip idiler. nk Bahreyn, ran topraklarna daha yaknd. Mecusler Bahreyne, Basra Krfezi'nin dou sahillerinden g etmilerdir. Yemen blgesine ise Mecsilik ranllarn Habelilerden sonra bu lkeyi istillar srasnda gelip yerleen askerler tarafndan sokulmutur. Mecsilik Araplar tarafndan pek fazla itibar grmemekle birlikte ranllarla iliki iinde bulunan bir kesimin bu dini benimsedii de kaynaklarda zikredilmektedir. Ancak bunun nemli bir sayya ulamad kesindir. nk Irakta Ssn imparatorluuna bal Hreliler bile Mecsilii deil, Hristiyanl kabul etmilerdir. Bunda Ssnlerin, Mecsiliin ulusal bir din kabul etmelerinin, bu yzden yaymak iin almamalarnn etkisi vardr. Ayrca Ssnler dinlerini yaymaktan ziyade, siys ve ekonomik hakimiyete nem vermilerdir. d- Sbilik Sbiler Kur'an- Kerim'de, Araplar tarafndan Ehl-i kitap olarak bilinen Yahudiler ve Hristiyanlarla birlikte anlm, bunlardan (Hz. Peygamber'den ncekiler iin) Allah'a ve ahiret gnne inanp salih amel ileyenler iin Rab'leri katnda mkfat bulunduu, korkularnn olmayaca ve znt ekmeyecekleri bildirilmi;*30+ ayrca Araplarn yaad evrede bulunan dier gruplarla birlikte Sbiler de zikredilmi, Allah'n kyamet gn bunlarla ilgili hkmn verecei belirtilmitir.*31+ Sbiliin menei Hz. sa ncesi dnemde resmi Yahudilik anlayna kar kan Nasuraizm akmna kadar uzanr. Bu hareket iinde yer alan ilk Sbiler daha sonra Hz. Yahya'nn vaftizci cemaati ile iliki iinde olmular ve Yahya'nn ldrlmesinden sonra Yahudilerin basksna maruz kalmlardr. M. I. yzylda anavatanlar Filistin-rdn blgesinden bu basklar nedeniyle nce Kuzeydou Mezopotamya'da yer alan Musul civarndaki dalk Medye blgesine, daha sonra da buradan byk oranda, muhtemelen m. II. yzylda Gney Mezopotamya'ya gelip yerlemiler, blgede mabetler ina etmilerdir. Araplar bunlar Sbiler olarak adlandrmlardr. Blge VII. yzylda Mslmanlar tarafndan fethedilmi ve Sbiler Ehl-i Kitap muamelesine tbi tutulmulardr. Sbiler Yce varlk inanc (hayat klt), Yaratc G, gnostik dalizm gibi temel inan esaslarna sahiptirler. Kutsal metinleri vardr. Kendilerine zg dua, vaftiz, oru, kurban27

kesme, kutsal gnler, bayramlar ve kendine has ilevleri olan mabetleri vardr. Sarholuk veren alkoll maddelerin iilmesini haram, heykel ve suretlere tapnmay byk gnah kabul ederler. Sbiler dinlerinin Hz. dem'le baladn iddia ederler. Onlarn literatrne gre Sbilikte mevcut olan vaftiz, yin yemekleri ve ibadetlerin protatipleri dem'e, yaratldnda retilmi, uygulamas yaptrlmtr. Sbiler kutsal kitaplarnda Hz. Yahya'ya byk nem verir, onu k peygamberi ve gerek peygamber olarak tavsif ederler. Ahir zaman ve ahiret inancna sahiptirler. Kur'an- Kerim'de iaret edilen Sbiler bunlar olmaldr. Bu, ilk dnem slm bilginlerinin Sbileri tavsif etmesine uygun dmektedir. Bu bilginler Sbilerle ilikili olarak yldz-gezegen kltnden, ya da putperestlikten bahsetmemektedirler.[32] Dier yandan Araplar, kavminin dinini terkedip baka bir dine giren kimseye de Sbi derlerdi. Bu ikinci anlamda olmak zere Mekkeliler Hz. Muhammed (s.a.s.)e ve ilk Mslmanlara da Sbi demilerdi. te yandan Abbsler dneminde yaygnlaan kanaate gre, zellikle Harran putperestleri Sbiler olarak tanmlanm, onlarn eski Asur-Babil geleneinin devam olarak srdrdkleri yldz-gezegen kltne dayal putperestlii Sbiliin nemli karakteristii olarak belirtilmitir. Halbuki Harran putperestleri, Sbilii ge bir dnemde, muhtemelen Abbsler dneminde zimm statsn srdrebilmek amacyla almlardr. Yldzlara-gezegenlere tapnma Harran, Yemen ve Irakn yukar kesimlerinde mevcuttu. Gney Arabistanda ay, gne ve zhre yldzndan oluan l tanrlar sistemi mevcuttu. Burada ay, baba tanr; gne ana tanra ; zhre de oul tanr saylyordu. Ay tanrnn bir ad Almakah, dier ad da Vedd idi. Almakah iin tapnaklar da kurulmutu. Ay btn tanrlarn en by kabul edilirdi. Bu gk cisminin oluturduu tanrlar sisteminin Bbil kaynakl olduu bilinmektedir. Chiliye Dnemi Araplarnda gnee tapanlar da vard. Gne, gney Araplarnda dii, Tedmrllerde ise erkek tanr olarak kabul edilirdi. Mehur putlardan Lt, Ment ve Uzz, gnei temsil eden tanrlar olarak kabul edilirdi. Gnein kutsal kabul edilmesi ve tanr olarak alglanmas dolaysyla, slmdan nce Abdems (gnein kulu) ad yaygn olarak kullanlmaktayd. Abdems ad Sebelilerde olduu gibi, Kurey kabilesi arasnda da kullanlyordu. Ay, gne ve zhrenin dnda daha baka yldzlarn da kutsal sayld grlmektedir. Lahm, Himyer ve Kurey kabileleri tarafndan ir yldz (Sirius) takdis ediliyordu. Kurn- Kerimde*33+ bu yldza iaret edilerek Dorusu, ir yldznn Rabbi O (Allah)dur buyrulur. Bu yldza ilk tapann ve bu suretle Kurey kabilesinin putperestlik anlayna muhalefet eden kiinin Eb Kebe adl bir Huzal olduu sylenir. Gnee tapanlar, gnei temsil eden putun bulunduu tapnakta gnein douu, zevli ve bat srasnda gnde vakit dua ederlerdi. Bu vakit, gnee tapanlara muhalefet iin slmda kerahet vakti kabul edilmitir. e- Putperestlik Hi phe yok ki, kuzey Araplar, yani Hz. smail ve nesli, balangta tevhid inancna sahiptiler. Kbe, tevhid inancnn simgesi idi. Putperestlik onlar arasna dardan sokulmu ve daha sonra Allaha irk komay det haline getirmilerdir. Zamanla esnm (tekili: sanem), evsn (tekil: vesen) ve ensb (tekili: nasb) denilen putlara, heykellere ve dikili talara28

tapmaya balamlardr. Putperestliin doal sonucu olarak put evleri eklinde ok sayda tapnak yaplmtr. Tapnaklara genellikle ev (beyt) denilir, kp eklinde olanlara da kbe ad verilirdi. Bunun dnda herkes bir tapnak sahibi olmak ister, buna gc yetmeyenler Kbenin veya dier tapnaklardan birinin nnde houna giden bir ta diker ve bu tan etrafnda tapna tavaf eder gibi dnerlerdi. Bedevler adrdan tapnak yaparlard. Ayrca her aile bir put edinip evine koyarak ona tapard. Ev halkndan birisi bir yolculua kaca zaman elini ve yzn bu puta srerdi. Bu, onun yola kmadan nce en son yapt i olurdu. Yolculuktan dnd zaman da yine o puta elini yzn srer, bu da o kiinin yolculuktan dndkten sonra ailesini grmeden yapt ilk i olurdu.*34+ Dolaysyla her ev bir tapnak gibiydi. Bunun dnda kabilelerin ortak olarak kullandklar tapnaklar da vard. Put evleri eklindeki tapnaklara gelince; Himyerlerin Sanada Riym, Tay kabilesinin Fels, Reba b. Kab kabilesinin de Rud adl tapnaklar vard. Kfe ile Basra arasndaki Zahr blgesindeki Sinddda bulunan Zlkaabt adl tapnak Bekir b. Vil ile yd kabilelerinin idi. Zlhalasa, Mekkenin gneyinde Yemen yolu zerinde Taife 120 km. kadar uzaklkta yer alan Teblede bulunuyordu. zerine bir eit ta oyulmu beyaz bir ta olan bu tapnak Devs, Hasam ve Becle kabilelerinin putu idi. Taif ehrinde oturan Sakf kabilesinin Lt adl putu vard. Sakfliler Lt iin bir de tapnak yapmlard. Bu tapna Kbeye rakip grrlerdi. Uzz adl puta Kurey ve Kinne kabileleri tapard. Bu put Mekke dnda Batn- Nahle denilen yerde bulunuyordu. Medinedeki Evs ve Hazrec ile evresindeki baz mrik kabilelerin putu olan Ment, Kzldeniz kenarnda el-Mellelde, Kudeyd adl yerde idi. Kur'an- Kerim'de bu putlarn adlar u yetlerde gemektedir: "Grdnz m o Lt ve Uzz'y? Ve ncleri olan tekini, Ment'"?*35+ Araplar tapnaklar takdis ederler, onlarn yannda kurban keserlerdi. Ancak btn bu tapnaklar, Kbenin itibar grmesini asla engelleyememiti. Kbede 360 put vard. Bunlarn en by ve nemlisi Hbeldi. Bu, aslen Kuzey Arabistan tanrlarndan olduu halde, daha sonra Mekke'ye getirilmitir. Hbelin Mekke'ye Huzal Amr b. Luhay veya Huzeyme b. Mdrike tarafndan getirildii sylenmektedir. Esasnda puta tapma detini de Hicaza Suriyeden Amr b. Luhay getirmitir. Amr yakaland bir hastalktan kurtulmak iin Belk denilen yere giderek orada bir su pnarnda ykanmtr. Burada insanlarn bir takm putlara taptn grm, bunlara niin taptklarn sorunca onlar Bunlara taparz, yamur istesek yadrrlar, yardm istersek yardm ederler demilerdir. Amr, onlardan aldklar putlardan birka tanesini getirip Kbenin yanna dikmitir. Hbel adl putun krmz akikten insan suretinde yaplm olduu, sa elinin krlmas zerine Kurey'in ona altndan bir el taktrp tapt rivayet edilir.*36+ Daha sonra Kusay Hbeli Kbenin iine yerletirmitir. Kureyliler Amr b. Luhay taklit ederek edindikleri putlar Kbenin evresine yerletirmeye ve bu putlarn nnde fal oklar ekmeye balamlardr. Hbel'in nnde yedi adet fal oku vard. Araplar yolculua kmak, ticaret yapmak, evlenmek, nesebi pheli bir ocuun babasn belirlemek, diyet detmek, su kuyusu amak gibi ileri yapmak istediklerinde bu fal oklarn ekerler, ona gre hareket ederlerdi.*37+ Arap Yarmadas'nn dier yerlerindeki kabileler de ta, aa ve madenden yaptklar eitli putlar blgelerine ve evlerine dikmeye balamlardr. Kurey mensuplar hac iin Kbe'yi ziyarete gelen kabilelerden istifade etmek ve ilgilerini ekmek amacyla baka kabilelerin putlarn da Kbe'nin evresine dikiyorlard. Ayrca Safda bulunan sf ile29

Mervede bulunan Nile, Kbe evresinde yer alan dier putlard. Mrikler bunlarn yannda kurban keserlerdi. Kurn- Kerimde mriklerin Vedd, Sv, Yes, Yek ve Nesr adl putlarndan bahsedilmektedir: nsanlara:'Sakn tanrlarnz brakmayn. Vedd, Sv, Yes, Yek ve Nesr putlarndan asla vazgemeyin' dediler.*38+ Ayet-i kermede ad geen Vedd: Kelb kabilesinin putu idi. Dmetlcendelde bulunuyordu. Sv: Kadn eklindeydi. Hzeyl kabilesinin putuydu. Yes: Aslan grnmnde idi. Yemendeki Mezhic ve Cre kabileleri buna taparlard. Yek: At eklinde idi. Sanaya Mekke ynnde iki gecelik mesafede bulunan Hayvn adl bir kyde bulunuyordu. Nesr: Himyerlerin Yahudilii kabul etmeden nce taptklar put idi. Bu put, Hicazn baz blgelerinde de tannmakta idi. Arabistanda bunlardan baka ok sayda put bulunuyordu. Araplarn bazlar cinleri yeryznde oturan ilahlar olarak kabul ederler, cinlere taparlard;*39+ meydana gelen pekok olay onlarn yaptna inanrlard. Allahla cinler arasnda akrabalk ba olduunu ileri srerler,*40+ cinleri Allah'a ortak koarlard.*41+ Tabiat olaylarnda ortaya kan ses ve grltlerin cinlerin eitli ekillere girmeleriyle olutuuna inanyorlard. Sonunda bunlarn zamanla putlar mekan edindiklerine inanmaya balamlard. Allahn meleklerden ocuk edindiine inananlar vard. Allah Tel onlarn bu dncelerine ret mahiyetinde yle buyurur: Rahman ocuk edindi dediler. H; hayr; melekler erefli klnm kullar