przegląd naukowy disputatio, tom x

DisputatioPerspektywa Wschodnia

TOM X

GDAÑSK 2010

��

��

�� !��!" � �� #�� $!�� %��!�� &��

�� '� ��(� �� #�"� �� #��)��*��+� ��(� �� #�"� %��!� �� ,� ��(� �� #�"� -��!� ��.� �� -/"��0� �� 1�� 2��3� �� !��4� �� 5� �� #�� 6� �� 7��'8� �� 9�� :��''� �� :��',� �� ;��"��'.� �� 2��<�� &��'0� �� &��

ISSN 1898-3707

�� %��

�� %��

��7 �� #��

�� ;��! � ��

��=�� <��(��>!�� 1��! ;��!2��<�! � 7�� ''6?'+'� 5')5+. �� ?(�@ A05B 00' 80 ,+�� A05B 0+, '. .6� 0+, ', 40� 0+, ', 08�)�� C �� <��(�<�!�!��D�<��

�!" �� ! ��E��C

DisputatioPerspektywa Wschodnia

Contents pageEastern perspective

Spis treœciContents

Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7From the editorship

Historyczne i kulturowe dziedzictwoHistorical and cultural heritage

Egidijus MeilãnasLitwa – Polska: od unii do unii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Lithuania – Poland: from union to union

Dariusz Szpoper, Mateusz MickiewiczU pocz¹tków polskiego osadnictwa w Gruzji . . . . . . . . . . . . . . . . . 26In the beginnings of Polish settlement in Georgia

Krzysztof BuchowskiObraz Polski i Polaków na ³amach tygodnika Trimitas (1920–1940) . . . . 45The image of Poland and Poles in the periodical ‘Trimitas’ (1920-1940)

Krzysztof SidorkiewiczStosunki polsko-litewskie w latach 1990–1995 – pocz¹tki wspó³pracy . . . 56Relations between Poland and Lithuania in 1990–1995 – the beginningof cooperation

Agata NalborczykIslam w Europie Wschodniej – historia i dzieñ dzisiejszyPolska, Litwa, Bia³oruœ, £otwa, Estonia, obwód kaliningradzki . . . . . . 73The history, demography and legal situation of Muslim Minoritiesin the countries of East-Central Europe

Marcin KamiñskiMiêdzy Koron¹ a Wielkim Ksiêstwem Litewskim. Historia ZiemiPodlaskiej ze szczególnym uwzglêdnieniem Ziemi Drohickiej . . . . . . . 96Between the Kingdom of Poland and Grand Principality of Lithuania.The history of Podlasie with the focus on the land of Drohiczyn

Strategie dzia³ania i politykiPolitical strategies

Anna Rytel-WarzochaBezpoœredni udzia³ obywateli w procedurze odwo³ania organówpañstwowych w pañstwach Europy Œrodkowo-Wschodniej . . . . . . . . 117The influence of the citizens on the dismissal of state agenciesin East-Central Europe

Aleksandra SzczerbaUznanie pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej w œwietleprawa miêdzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130The acknowledgement of the countries in East-Central Europein the light of international law

Ireneusz JaŸwiñski, Anna Ga³¹zkaWspó³praca transgraniczna i euroregionalna jako wa¿ny czynnikrozwoju Europy Ba³tyckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Cross-border and euroregional cooperation as an important factorinfluencing the development of Baltic Europe

Andrzej MakowskiRegion Morza Czarnego w polityce bezpieczeñstwa . . . . . . . . . . . . . 168Region of the Black Sea and the security policy

Andrzej JakubowskiWojna rosyjsko-gruziñska z 2008 r. w kontekœcie polityki zagranicznejFederacji Rosyjskiej wobec pañstw obszaru Zakaukazia . . . . . . . . . . . 189The influence of the conflict between Georgia and Russia on South Caucasus

Piotr BejrowskiRywalizacja surowcowa jako element wspó³czesnej geopolityki.Gra kaspijska na prze³omie XX i XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Natural resources as an element of contemporary geopolitics.„Caspian Game” at the turn of the 21st century

Instytucjonalne ramy wspó³pracy miêdzynarodowejInstitutional forms of the international cooperation

Grzegoz KaliszukPartnerstwo Wschodnie – nowa oferta Unii Europejskiejdla starych s¹siadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237The role of Poland in the Eastern partnership

� ��

��

Kamil Ob³odeckiWp³yw partnerstwa wschodniego na stosunki polsko-bia³oruskie . . . . . 251The influence of the Eastern partnership on the relations betweenPoland and Belarus

Jaukub Olchowski, Gediminas KazënasStosunki polsko-litewskie w kontekœcie Karty Polaka . . . . . . . . . . . . 262The relations between Poland and Lithuania in view of the Polish Charter

Tadeusz PalmowskiStrategia UE dla Europy Ba³tyckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281EU strategies for Baltic Europe

Renata Runiewicz-JasiñskaZgromadzenie Ba³tyckie – instytucja trójstronnej wspó³pracyparlamentarnej pañstw ba³tyckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290The Baltic Assembly – the institution of trilateral parliamentary cooperationof the Baltic countries

RecenzjeReviews

Krystyna Gomó³kaAdam Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-bia³oruskie 1991-2008 . . . 317Adam Eberhardt, The game of appearances. The relations between Russiaand Belarus in 1991–2008

Krystyna Gomó³kaBeata Piskorska, Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej . . . . . . . . . 321Beata Piskorska, The policy of the European Union from the perspectifof the East

Przemys³aw KieroñczykAndreas Kosser, Prusy Wschodnie. Historia i mit . . . . . . . . . . . . . . . . 325Andreas Kosser, East Prussia. The history and myth

Przemys³aw KieroñczykTadeusz Lebioda, Niemcy rosyjscy w polityce RFN na tle ich znaczenia Rosjii relacjach niemiecko-rosyjskich 1763–2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Tadeusz Lebioda, Russian Germans in the politics of Federal Republic of Germanyin connection with their importance in Russia and the relations between Germanyand Russia in 1763-2003

Biogramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Biograme

��

��

Od Redakcji

Polska, dziêki swojemu po³o¿eniu, od wieków by³a miejscem spotkania kul-tur Wschodu oraz Zachodu. O sile przedrozbiorowej Rzeczypospolitej stanowi³yzwyciêstwa w d³ugoletnich zmaganiach z Wielkim Ksiêstwem Moskiewskim,z kolei na specyficznym charakterze pañstwa Jagiellonów w du¿ym stopniu za-wa¿y³y unie z Wielkim Ksiêstwem Litewskim. Szlachta, kolonizuj¹ca wschodnieobszary by³a, niekiedy tragicznym, œwiadkiem rodz¹cej siê œwiadomoœci narodo-wej Kozaków zamieszkuj¹cych ukraiñskie ziemie. Ich przynale¿noœæ pañstwowaby³a swoistym conditio sine qua non mocarstwowej pozycji dawnej Rzeczypospolitej,jak równie¿ stanowi³a punkt zwrotny w dziejach wschodz¹cej Rosji. W nasz¹ tra-dycjê stale wpisa³y siê równie¿ wschodnie wzorce i obyczaje, dotycz¹ce tak ró¿-nych kwestii jak sporz¹dzanie potraw, wzornictwo czy sztuka wojenna. Po 1918roku, mimo istnienia zagro¿enia ze strony Niemiec, polski wysi³ek militarny skiero-wany zosta³ praktycznie w ca³oœci przeciwko spadkobiercy pañstwa carów. Kon-cepcja federacyjna by³a nie tylko wyrazem troski o przysz³oœæ wskrzeszonejOjczyzny, lecz stanowi³a równie¿ realizacjê d¹¿eñ wielu Polaków. Patrz¹c z nostal-gi¹ na wschód, wci¹¿ posiadali w pamiêci obraz minionych wieków œwietnoœci.

Niniejszy Tom „Przegl¹du Naukowego Disputatio” poœwiêcony zosta³ w ca³oœcitematom zwi¹zanym z szeroko pojêtym Wschodem. Autorzy przedstawili proble-matykê dotycz¹c¹ wspó³pracy z Rosj¹, Ukrain¹, Bia³orusi¹ i Pañstwami Ba³tycki-mi, jak te¿ analizê wewnêtrznych problemów tych pañstw. Istotn¹ kwesti¹ jestrola Polski w Partnerstwie Wschodnim oraz regulacja sytuacji prawnej ¿yj¹cychza granic¹ Polaków. Nie pominiêto równie¿ oddzia³ywania Rosji na sytuacjê naKaukazie oraz wp³ywu tego pañstwa na handel z³o¿ami. Ca³oœæ zosta³a uzu-pe³niona historycznym spojrzeniem na rozwój wzajemnych stosunków z naszymnajstarszym partnerem na wschodzie – Litw¹ – z któr¹, oprócz wielowiekowejprzyjaŸni, ³¹czy Polskê wspó³praca w ramach Unii Europejskiej.

Jest dla nas du¿ym wyró¿nieniem, i¿ „Perspektywa Wschodnia” zosta³a objê-ta honorowym patronatem Minister Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego oraz honoro-wym patronatem Ambasadora Republiki Litewskiej w RP. Zaszczyt jestzobowi¹zaniem redakcji do sumiennej pracy nad ci¹g³ym podnoszeniem pozio-mu merytorycznego publikacji, z którego wydawcy zamierzaj¹ siê wywi¹zaæ.

Oddaj¹c do r¹k Czytelników niniejszy numer, mamy nadziejê, ¿e spe³ni onswoje zadanie rzetelnego Ÿród³a informacji o regionie oraz drogowskazu w po-szukiwaniu dalszej wiedzy.

Pawe³ Szczepañski

Redaktor Naczelny

HISTORYCZNE I KULTUROWE

DZIEDZICTWO

E�� M��â��

Litwa – Polska: od unii do unii

Cieszê siê, ¿e z okazji Tysi¹clecia Litwy Uniwersytet Gdañski postanowi³ je-den Tom czasopisma Przegl¹d Naukowy Disputatio poœwiêciæ tematyce litewskiej,stosunkom oraz wspó³pracy pomiêdzy Litw¹ i Polsk¹.

Jest dla mnie wielkim zaszczytem, ¿e mogê podzieliæ siê na jego ³amach swoi-mi przemyœleniami o wielowiekowych zwi¹zkach pomiêdzy naszymi krajami;o przesz³oœci, teraŸniejszoœci i przysz³oœci. Chocia¿ w trakcie pisania artyku³upe³niê funkcjê ambasadora Republiki Litewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej, pro-szê nie odbieraæ jego treœci jako oficjalnej opinii. S¹ to moje osobiste spostrze¿enia,bêd¹ce wynikiem wieloletnich zainteresowañ s¹siedni¹ Polsk¹ oraz wiêzami po-miêdzy naszymi krajami.

W tym roku Litwa obchodzi tysi¹clecie pierwszej wzmianki o pañstwie. W 1009 r.w niemieckich Rocznikach Kwedlinburskich zapisano: „Œwiêty Brunon, drugiegoimienia Bonifacy, arcybiskup i mnich, w jedenastym roku swego wyœwiêceniazgin¹³ 9 marca, œciêty przez pogan na granicach Rusi i Litwy wraz z 18 towarzy-szami i wziêty zosta³ do nieba”. W 1009 r. w ramach zainicjowanej przez w³adcówCesarstwa Rzymskiego misyjnej polityki szerzenia chrzeœcijañstwa, arcybiskupBrunon udzieli³ chrztu litewskiemu królowi Netimerowi i jego poddanym, alewkrótce zosta³ zamordowany. Misja œw. Brunona zakoñczy³a siê niepowodze-niem, a chrzeœcijañstwo na Litwie nie zdo³a³o siê wtedy umocniæ, w odró¿nieniuod krajów s¹siednich – Polski, Czech, Wêgier, Skandynawii i Rusi Kijowskiej. Cie-kawe, ¿e obecnie w pobli¿u polskiego miasta Gi¿ycko znajduje siê krzy¿, wznie-siony z okazji 900. rocznicy œmierci mêczeñskiej biskupa Brunona. Zdaniemniektórych historyków, Brunon zosta³ stracony w³aœnie w tym miejscu, chocia¿istniej¹ równie¿ inne wersje tego wydarzenia.

Na przestrzeni wieków szczególna rola przypad³a zwi¹zkom Litwy z Polsk¹, któ-re w ró¿norodnej formie trwa³y prawie piêæset lat – od XIII do koñca XVIII wieku.

Doskonale zdajê sobie sprawê, ¿e w krótkim artykule niemo¿liwe jest g³êbszeprzedstawienie kilkusetletnich stosunków pomiêdzy naszymi pañstwami i spo³e-czeñstwami. Spróbujê wiêc skupiæ uwagê na najwa¿niejszych momentach w histo-rii naszych relacji, na ich interpretacjach oraz przemianach wartoœciowañ w ostat-nim okresie.

��

Wielowiekowa wspólna historia i jej lekcje

Zacznê od przypomnienia, ¿e unia w postaci umowy ma³¿eñskiej miêdzyPolsk¹ i Litw¹ zosta³a uzgodniona w roku 1385 w Krewie, kiedy to litewski ksi¹¿êJagie³³o zosta³ zaproszony na tron królewski w Polsce. Warto zaznaczyæ, ¿e nicidoraŸnych sojuszy tkano i wczeœniej. Wojewoda Wileñski, przemawiaj¹c w Sej-mie Warszawskim w roku 1564, tak okreœli³ historiê stosunków litewsko-polskich:„Najpiêkniejsza przyjaŸñ i konfederacja przodków naszych za króla £okietkai Giedymina, czemu ju¿ jest lat 250, potem od Jagie³³y szerszej i dostatecznej opisana”.Akt w Krewie otworzy³ drogê do wspólnego pañstwa. A zatem, jakie znaczeniemia³ Akt krewski dla Litwy i Polski? Litwa poprzez ten Akt skutecznie przeprowa-dzi³a proces chrystianizacji, rozpoczêty wczeœniej epizodem œw. Brunona, posze-rzony przez chrzest Mendoga. Z drugiej strony, chrzest i zwi¹zek z Polsk¹otworzy³y przed Litw¹ znacznie szersze mo¿liwoœci zbli¿enia z Zachodem,pomog³y wyjœæ z izolacji politycznej i kulturowej. A jakie znaczenie mia³a Uniakrewska dla Polski? Pos³u¿ê siê w tym miejscu ocen¹ z podrêcznika historii dlauczniów 6 klasy w Polsce, w którym czytamy, ¿e dla Polski Unia krewska by³aznacz¹ca przede wszystkim dlatego, i¿ Polska w zwi¹zku z wówczas wiêksz¹ i po-tê¿niejsz¹ Litw¹ umocni³a swoje bezpieczeñstwo. Po drugie, po zawarciu uniikrewskiej, usta³y napady wojowniczych Litwinów na ziemie polskie.

Jakie znaczenie mia³a ówczesna unia Litwy z Polsk¹ z punktu widzenia dniadzisiejszego? Moim zdaniem, najwa¿niejsz¹ jej cech¹ by³a solidarnoœæ, chocia¿w s³owniku naszych przodków s³owa tego zapewne nie by³o. Z punktu widzeniaówczesnych realiów mo¿na j¹ by³oby postrzegaæ jako d¹¿enie do wspólnego kre-owania bezpiecznej przysz³oœci.

W³aœnie solidarnoœæ pomog³a Litwinom i Polakom odnieœæ zwyciêstwo w bi-twie pod Grunwaldem. W 2010 roku bêdziemy wspólnie obchodziæ 600-lecie tejjednej z najwa¿niejszych i najwiêkszych bitew w œredniowiecznej Europie. Je¿elichodzi o interpretacje, warto przypomnieæ, ¿e strona polska tradycyjnie podkreœlageniusz wojskowy Jagie³³y, natomiast Litwinom najwa¿niejsza wydaje siê rolaWitolda, nieumniejszaj¹ca zarazem politycznego kunsztu Jagie³³y. Czêsto sobie¿artujemy, ¿e bardzo podoba siê nam obraz polskiego malarza Jana Matejki „Bi-twa pod Grunwaldem”, na którym w centrum uwagi jest przedstawiony WielkiKsi¹¿ê Litewski Witold. Przed 10 laty otrzymaliœmy z Polski prezent: wspomnianyobraz by³ przez kilka miesiêcy eksponowany w Muzeum Sztuki Stosowanejw Wilnie. Z tak wspania³ej mo¿liwoœci spotkania z dzie³em sztuki, upamiêtniaj¹cymdonios³e wydarzenie historyczne, skorzysta³y dziesi¹tki tysiêcy mieszkañcówLitwy, którzy przyje¿d¿ali z ró¿nych zak¹tków kraju, aby obejrzeæ s³ynny obraz.

Myœlê, ¿e dzisiaj, gdy zbli¿a siê rocznica bitwy, nie musimy ju¿ spieraæ siê o to,kto odegra³ wa¿niejsz¹ w niej rolê. Przecie¿ jest oczywiste, ¿e ani Litwini bez Pola-ków, ani Polacy bez Litwinów nie byliby w stanie pokonaæ wojsk krzy¿ackich.Dlatego s¹dzê, ¿e dzisiaj mo¿emy mówiæ, i¿ zwyciêstwo odniós³ Jagie³³o wspólnie

��

��

z Witoldem, Litwini wspólnie z Polakami, nie zapominaj¹c o wk³adzie rycerstwainnych narodów.

Bardzo wa¿n¹ cezur¹ w procesie zacieœniania wiêzi Polski z Litw¹ jest UniaLubelska. Litewski historyk, prof. Alvydas Nik¿entaitis, uwa¿a, ¿e „Unia Lubelskaz roku 1569, z punktu widzenia trwa³oœci zwi¹zków pañstwowych miêdzy Polsk¹a Litw¹, jak pokaza³y prace wybitnych polskich historyków, takich jak np. profe-sora Juliusza Bardacha, nie mia³a analogów w historii Europy”. Mo¿na powie-dzieæ, i¿ by³ to wielonarodowy, wielokulturowy sojusz, w którym – w zasadzie –dominowa³a religijna tolerancja. Warto przypomnieæ, ¿e Rzeczpospolita ObojgaNarodów by³a najwiêkszym ówczesnym pañstwem w Europie. W tym kontekœcieniezwykle trafne i prorocze by³y s³owa, wypowiedziane w 2003 roku przez Papie¿aJana Paw³a II: „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej”.

Uwzglêdniaj¹c oceny, nale¿y otwarcie powiedzieæ, ¿e dotychczas w historio-grafii Litwy oraz w spo³eczeñstwie litewskim Unia Lubelska by³a oceniana na ogó³negatywnie. Wielkie Ksiêstwo Litewskie by³o zmuszone do zawarcia unii z Ko-ron¹ z powodu zagro¿enia zewnêtrznego, zosta³y od niej oderwane olbrzymieobszary i wcielone w sk³ad Polski. Jednak¿e, gdyby nie by³o unii z Polsk¹, mo¿nadomniemywaæ, jak u³o¿y³yby siê losy Litwy i narodu litewskiego. Ówczesna sytu-acja geopolityczna, permanentne, wyniszczaj¹ce wojny os³abi³y WKL, niewyklu-czone zatem, ¿e pad³oby ono ofiar¹ agresji ze Wschodu. W zwi¹zku z tym,mówi¹c o przemianach w œwiadomoœci historycznej Litwinów, chcia³bym zwró-ciæ uwagê, i¿ w ostatnich latach spojrzenie na Uniê Lubelsk¹ zmienia siê, pojawiasiê wiêcej zobiektyzowanych ocen. W druku ukazuj¹ siê nowe publikacje nauko-we, szkolne podrêczniki, w których Unia Lubelska jest oceniana nie tylko w kon-tekœcie relacji dwóch krajów, lecz w szerszej skali europejskiej, przedstawiaj¹ onerównie¿ ówczesne zagro¿enia oraz wk³ad Rzeczpospolitej Obojga Narodów w ro-zwój Europy.

Jednoczeœnie warto zaznaczyæ, ¿e w Polsce, gdzie tradycyjnie dominuj¹ pozy-tywne oceny Unii, funkcjonuj¹ tak¿e odmienne opinie historyków, których zda-niem nie by³a ona korzystna dla Polski, gdy¿ na skutek sojuszu z WKL zosta³a onawci¹gniêta w wyniszczaj¹ce konflikty i wojny ze Wschodem, co spowolni³o inte-gracjê Polski z ówczesn¹ Europ¹ Zachodni¹.

Obecnie, gdy nasze kraje nale¿¹ do Unii Europejskiej, powinniœmy bardziejsobie uœwiadomiæ i doceniæ oraz zaprezentowaæ innym krajom znaczenie UniiLubelskiej w skali Unii Europejskiej. W tym miejscu chcia³bym przytoczyæ opiniêdyrektora Instytutu Europy Œrodkowo-Wschodniej w Lublinie, prof. JerzegoK³oczowskiego, wypowiedzian¹ w publikacji „Ksiêga Wielkiego Ksiêstwa Litewskie-go”, w której pisze: „Nie ma w¹tpliwoœci, ¿e doœwiadczenia unijne Rzeczypospo-litej Obojga Narodów nale¿¹ do szczególnie wa¿nych w tej perspektywiedoœwiadczeñ historycznych, niestety zbyt ma³o dot¹d znanych w najszerszychkrêgach ludnoœci naszej dziœ Unii Europejskiej”.

Cieszy nas fakt, ¿e w dniu 1 lipca bie¿¹cego roku w Lublinie odby³y siê wspól-ne obchody 440. rocznicy Unii Lubelskiej. Jak wiadomo w uroczystoœciach, oprócz

��

��

prezydentów Polski i Litwy, wziêli udzia³ równie¿ prezydent Ukrainy oraz by³yprzewodnicz¹cy Parlamentu Bia³orusi, jak równie¿ przedstawiciele m³odzie¿ynaszych krajów. W przyjêtej z okazji jubileuszu deklaracji podkreœlono znaczenienaszej Unii dla Europy: „umowa miêdzynarodowa podpisana miêdzy ówczes-nym Królestwem Polskim i Wielkim Ksiêstwem Litewskim zapocz¹tkowa³awyj¹tkowy w skali europejskiej proces integracji zaprzyjaŸnionych Narodów”.

Jednym z donios³ych przyk³adów, ilustruj¹cych znaczenie RzeczpospolitejObojga Narodów dla Starego Kontynentu, jest pierwsza w Europie ustawa zasad-nicza, Konstytucja 3 maja 1791 roku. Odnosz¹c siê do kwestii interpretacji nale¿ypowiedzieæ, ¿e pocz¹tkowo Konstytucjê oceniano jako niekorzystn¹ dla ówczes-nego WKL, gdy¿ ca³kowicie zlikwidowa³a jego niezale¿noœæ. Przecie¿ w jej tekœcieWKL nawet nie wspomniano. Tymczasem w Polsce 3 Maja zawsze obchodzonojako wa¿ne œwiêto pañstwowe. Jednak¿e w ostatnich latach zdarzy³o siê coœ, co li-tewski historyk, profesor Alfredas Bumblauskas, okreœli³ jako „obudzenie siê z hi-storycznej amnezji“, i co mo¿na przedstawiæ jako efekt wspó³pracy pomiêdzyhistorykami i politykami obu naszych krajów. Przypomnieli oni, ¿e w dniu 20 paŸ-dziernika tego¿ 1791 roku zosta³ przyjêty „Akt wzajemnego zarêczenia ObojgaNarodów”, który stanowi³ czêœæ sk³adow¹ Konstytucji. Zaakcentowano w nimfundamentaln¹ rolê Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w Rzeczypospolitej ObojgaNarodów. Po dyspucie historyków przysz³a kolej na decyzje polityków. Na LitwieDzieñ Konstytucji zosta³ oficjalnie uznany za upamiêtnian¹ datê, od trzech latDzieñ Konstytucji obchodzimy razem. Ambasady Litwy za granic¹ wspólnieprzedstawiaj¹ pierwsz¹ konstytucjê europejsk¹ spo³ecznoœciom ró¿nych krajów.

Oczywiœcie, s¹ okresy w naszej historii, z których przebiegu nie mo¿emy byædumni. Mam na myœli os³abienie, zanikanie i rozbiory wspólnego pañstwa podkoniec wieku XVIII. Warto przypomnieæ, ¿e sta³o siê to nie tylko z powodu sytua-cji geopolitycznej, polityki s¹siadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przy-czyn¹ wewnêtrzn¹ tego dramatu by³y nieustaj¹ce konflikty wewn¹trz pañstwa,nieudolne rz¹dzenie i egoistyczne interesy poszczególnych osób i grup, które za-czê³y dominowaæ nad interesami pañstwowymi. Dyrektor Instytutu Historii Litwy– prof. Rimantas Miknys – uj¹³ to w taki sposób: „Nieskrêpowany rozwój wolnoœcii praw szlachty kosztem innych stanów i w³adcy zarówno na Litwie, jak i w Polscestworzy³ warunki do utrwalenia rz¹dów oligarchii magnackiej i sta³ siê przyczyn¹niemocy wspólnego pañstwa”.

Po trzech rozbiorach Rzeczpospolit¹ Obojga Narodów w 1795 r. ostateczniewykreœlono z ówczesnej mapy Europy, na któr¹ Litwa i Polska jako suwerennepañstwa powróci³y dopiero po up³ywie 123 lat.

Wróæmy jednak do wspomnianego wczeœniej poczucia solidarnoœci. Utrataniepodleg³oœci nie st³umi³a patriotyzmu naszych narodów, ich determinacjiw d¹¿eniu do wolnoœci i sprawiedliwoœci. Zrywy wolnoœciowe i powstania Litwi-nów i Polaków w latach 1831 i 1863 by³y wspania³ym przyk³adem wspólnej walki.Wspólnym symbolem powstania 1831 r. sta³a siê hrabianka Emilia Plater, która„Duszê Bogu, ¯ycie OjczyŸnie odda³a”. OjczyŸnie, któr¹ Emilia Plater pojmowa³a

��

��

jako Rzeczpospolit¹ Obojga Narodów. Podobnie jak wielki poeta wielu narodów,Adam Mickiewicz, który sercem prawdopodobnie jednakowo kocha³ Polskêi Litwê, gdy¿ rozmawia³ i pisa³ po polsku, ale jeden z najs³ynniejszych swoichutworów rozpocz¹³ z tak¹ serdecznoœci¹ s³owami: „Litwo! Ojczyzno moja! Ty je-steœ jak zdrowie, Ile ciê trzeba ceniæ, ten tylko siê dowie, Kto ciê straci³”.

W³aœnie we wspólnej walce zrodzi³a siê idea „Za wolnoœæ wasz¹ i nasz¹”,has³o to zabrzmia³o ponownie w koñcu XX w., nawo³uj¹c do wzajemnego wspar-cia w walce o wolnoœæ i niezale¿noœæ.

Niestety, wówczas wywalczyæ wolnoœci nie uda³o siê, obca moc oddali³a odsiebie nasze narody i w latach 1918–1920, w trakcie odradzania pañstw Polski i Litwy,stanowiska obu krajów rozesz³y siê.

Litwini pragnêli utworzyæ osobne pañstwo, natomiast Polska pod przewod-nictwem wywodz¹cego siê z prastarego, ¿mudzkiego rodu Gineitów – JózefaPi³sudskiego, chcia³a po³¹czyæ by³e narody Rzeczypospolitej w federacjê. Zdeter-minowa³o to konflikt, zaœ okres ten stanowi dramatyczn¹ kartê w wielowieko-wych wspólnych dziejach. Jestem przekonany, ¿e musimy otwarcie rozmawiaæi dyskutowaæ równie¿ na temat dra¿liwych i tragicznych okresów w relacjach obupañstw, tote¿ chcia³bym trochê wiêcej uwagi poœwiêciæ tym zjawiskom. Stronalitewska uwa¿a, ¿e w paŸdzierniku 1920 r. polskie wojska, po z³amaniu UmowySuwalskiej, zajê³y stolicê Litwy wraz z regionem wileñskim, który wkrótcew³¹czono w sk³ad Polski. Mo¿na sobie wyobraziæ, jakie nastroje panowa³y wtedyna Litwie. Wilno zawsze by³o najwa¿niejszym miastem Litwy, wielowiekow¹ sto-lic¹ pañstwa. Tymczasem po stronie polskiej dominuje opinia, ¿e zajêcie Wilnamo¿na usprawiedliwiæ, gdy¿ w owym okresie najwiêkszy odsetek mieszkañcówstanowi³y osoby mówi¹ce po polsku, ¿e Wilno by³o polskim miastem. W zwi¹zkuz tym, i¿ nie uda³o siê porozumieæ z „upartymi Litwinami” w sprawie nowej uniilub sojuszu, zajêcie Wilna jest wiêc uzasadnione.

Pragnê przytoczyæ opinie i oceny dwóch znakomitych œwiadków owych wy-darzeñ, dwóch wybitnych Polaków wywodz¹cych siê z Litwy. Mam na myœliMarsza³ka Józefa Pi³sudskiego, ówczesnego przywódcê pañstwa oraz jego by³egoprzyjaciela i bliskiego wspó³pracownika Micha³a Römera.

Warto przypomnieæ, ¿e Marsza³ek Pi³sudski proponowa³ Micha³owi Römerowisformowanie rz¹du litewskiego przychylnego jego koncepcji, lecz Römer – porozpoznaniu stanowiska Litwinów – odmówi³. Po zajêciu Wilna przez Polskê za-mieszka³ w Kownie, przez wiele lat pe³ni³ funkcje rektora Uniwersytetu WitoldaWielkiego, sta³ siê jednym z najwybitniejszych autorytetów litewskiej myœliprawnej XX w. Historyk Bronius Makauskas tak ocenia dorobek polityczny i na-ukowy Micha³a Römera: „Koncepcje rozwi¹zania trudnych konfliktów miêdzyemancypuj¹cymi siê narodami dawnego WKL, jakie tworzy³ i stara³ siê realizo-waæ, stawiaj¹ Micha³a Römera obok innych prekursorów idei obywatelskiej, któradopiero w obecnej dobie staje siê elementem sk³adowym nowoczesnych pro-jektów demokratycznych, wdra¿anych w «rodzinie narodów» – Unii Euro-pejskiej”.

��

��

Podczas uroczystoœci z okazji w³¹czenia Wilna do Polski, 22 kwietnia 1922 r.,Marsza³ek Józef Pi³sudski wyg³osi³ w Wilnie przemówienie, w którym, jak sampodkreœli³, wypowiedzia³ siê jako Wilnianin i jako Naczelnik Pañstwa Polskiego.Oto cytat z jego przemówienia jako Wilnianina: „(…) Wilno, wyniesione do rzêdustolic – otwarcie to powiedzieæ mo¿emy, nie rêk¹ polsk¹, lecz podczas wielkichwysi³ków narodu litewskiego, gdy ten znajdowa³ siê w otwartej walce z ca³ymotaczaj¹cym œwiatem, nie wy³¹czaj¹c Polski. Niezwyk³a wola wielkich bohaterówLitwy pogañskiej, którzy wtedy budowali wielkie pañstwo od morza do morza,od murów os³awionej Moskwy a¿ hen po brzegi szarej Wis³y, wielkich rycerzywielkich równie¿ w historycznych sporach Witolda i Jagie³³y – wznios³a te mury,zbudowa³a fundamenty naszego miasta, jako swojej stolicy (…)”.

Jako przywódca pañstwa Józef Pi³sudski akcentowa³, ¿e „(…) Wilno wstêpujeobecnie w nowe ¿ycie, które formuje siê inaczej, ni¿ to, jakie dawa³a historycznajego przesz³oœæ (…)” i „(…) Dzisiaj, w dzieñ wielkiego triumfu, triumfu polskiego,który tak gor¹co wszyscy tu zebrani odczuwaj¹, nie mogê nie wyci¹gn¹æ przezkordon nas dziel¹cy rêki do tych tam w Kownie, którzy mo¿e dzieñ dzisiejszy,dzieñ naszego triumfu uwa¿aj¹ za dzieñ klêski i ¿a³oby (…)”.

W odpowiedzi Micha³ Römer zwróci³ siê do Józefa Pi³sudskiego z listem otwa-rtym, w którym przede wszystkim bardzo trafnie okreœli³ dramat Polaków naLitwie: „(…) Pojmujê tragediê Polaków litewskich, którzy nie s¹ ani wy³¹cznieLitwinami, ani wy³¹cznie Polakami. Sam nim jestem. W chwilach dziejowychzbie¿noœci dróg Litwy i Polski dwoistoœæ ta mo¿e byæ p³odna, w chwilach rozbie¿-noœci wszak¿e jest ciê¿ka (…)”.

Po utworzeniu narodowych pañstw Polski i Litwy w œrodowisku szlachtykontynuuj¹cej tradycje WKL formowa³y siê, czasem wzajemnie sprzeczne, nurtyœwiadomoœciowe-samoidentyfikacji narodowej – rozbie¿noœæ pogl¹dów niekiedydzieli³a rodziny: wystarczy wspomnieæ szlachecki ród Narutowiczów na ¯mudzi:Gabriel Narutowicz zosta³ pierwszym prezydentem niepodleg³ej Polski, tymcza-sem jego brat Stanislovas Narutavièius by³ sygnatariuszem Aktu Niepodleg³oœciLitwy. Charakterystyczny dla tych przemian jest te¿ przyk³ad trzech braci Iwanow-skich, którzy przedstawiali nurt bia³oruski, litewski oraz polski.

W liœcie otwartym M. Römer tak ocenia³ zagarniêcie Wilna: „Dzie³o, któretworzysz w Wilnie, nie jest ani wielkim, ani Twoim. Jest to dzie³em przemocy i pa-nowania”. Wreszcie, podsumowuj¹c czyn Pi³sudskiego, zarysowa³ nader wnik-liw¹ wizjê przysz³oœci: „Wilno – Litwy dzie³o i Stolica – jest i pozostanie takim, cowielka wola pokoleñ i narodu stworzy³a: wszelkie kombinacje przeciwne run¹,wszelkie usi³owania spekulacyjne sfabrykowania innej natury Wilna drog¹ aktuwcielenia, uchwa³y Sejmu itd. skrusz¹ siê, jak niedo³ê¿na kamienica wspó³czesna,budowana dla celów dochodowych w Warszawie lub w tym¿e Wilnie przezwspó³czesnych Polaków”.

Zajêcie Wilna w 1920 r. na ca³e dziesiêciolecia przyæmi³o stosunki pomiêdzynaszymi pañstwami i narodami. Nie nale¿y zapominaæ, ¿e dla wiêkszoœci ludzista³o siê podstaw¹ ogromnego osobistego dramatu. Chcia³bym przywo³aæ w tym

��

��

miejscu historiê wybitnego litewskiego pisarza i dzia³acza spo³ecznego JuozasaAlbina Herbaèiauskasa (Józef Albin Herbaczewski). Herbaèiauskas pochodzi³z litewsko-polskiej rodziny, studiowa³ na Uniwersytecie w Krakowie, znaczn¹czêœæ ¿ycia spêdzi³ w Polsce, bra³ aktywny udzia³ w ¿yciu kulturalnym Krakowa.Jednoznacznie opowiada³ siê za niepodleg³oœci¹ Litwy, jednoczeœnie zaœ by³ zwo-lennikiem sojuszu z Polsk¹. Zas³uguj¹ na uwagê jego myœli: „(…) Historyczn¹misj¹ Polski, moim zdaniem, nie jest objêcie w³adzy nad Litwinami i Bia³orusinami,ale pomoc tym narodom (…)” oraz, ¿e „(…) Tolerancja narodów jest wspólnym ce-lem najlepszych mê¿ów stanu Europy (…)”. Herbaèiauskas prawdopodobnieuwa¿a³ siebie raczej za osobê, której misj¹ by³o pojednanie obu narodów. Jednak-¿e jego szczere wysi³ki, niestety, by³y bezowocne. Z g³êbokim roz¿aleniem przy-znawa³, ¿e w Polsce by³ uwa¿any za „wroga Polski”, natomiast na Litwie – za„zdrajcê Litwy”.

Historii nie da siê zmieniæ, tote¿ dzisiaj mo¿emy tylko przypuszczaæ, jakmog³yby siê u³o¿yæ relacje pomiêdzy naszymi pañstwami, a mo¿e nawet rozwójnaszego regionu Europy, gdyby w latach 1918–1920 Litwini i Polacy doszli do po-kojowego porozumienia. Dzisiaj mo¿emy jedynie skorzystaæ z lekcji i nie powta-rzaæ wiêcej b³êdów.

Obraz stosunków pomiêdzy Polsk¹ i Litw¹ w okresie miêdzywojennym,moim zdaniem, bardzo obrazowo charakteryzuje fragment artyku³u z dziennikaLietuvos aidas z 1938 r.: „(…) W okresie tego 20-lecia linia demarkacyjna stanowi³aprzepaœæ, której nikt nie móg³ pokonaæ. Drogi prowadz¹ce do Polski zd¹¿y³y za-rosn¹æ traw¹ i nawet drzewami (…)”. Atmosferê ówczesnych stosunków pomiê-dzy naszymi narodami odzwierciedlaj¹ publikowane wówczas karykaturyprasowe. Przegl¹daj¹c ksi¹¿kê prof. Krzysztofa Buchowskiego z Uniwersytetuw Bia³ymstoku Panowie i ¿mogusy. Stosunki polsko-litewskie w miêdzywojennych kary-

katurach, mo¿na wysnuæ wniosek, ¿e karykatury Litwy i Litwinów w polskiej pra-sie oraz karykatury Polaków i Polski w prasie litewskiej odzwierciedlaj¹ najgorszeobustronne emocje, pogardê, a nawet nienawiœæ.

Przypomnijmy, ¿e stosunki dyplomatyczne pomiêdzy Litw¹ i Polsk¹nawi¹zano w marcu 1938 r. w atmosferze politycznego afrontu, który towarzyszy³pierwszym krokom normalizacji. W Kownie i w Warszawie powsta³y przedstawi-cielstwa dyplomatyczne, mianowani zostali pierwsi pos³owie, rozpoczêto przygo-towanie wstêpnych umów, nawi¹zano kontakty handlowe, rozpocz¹³ siê ruchludzi przez granicê. Jednak¿e mia³o to miejsce w chwili, gdy dobiega³y koñcaostatnie miesi¹ce pokojowego ¿ycia w Europie. 1 wrzeœnia 1939 r., w nastêpstwiezbrodniczej zmowy dwóch dyktatorów i na mocy tajnych protoko³ów paktu Rib-bentrop-Mo³otow, Polskê napad³y hitlerowskie Niemcy, zaœ po kilku tygodniach– zaatakowa³ równie¿ Zwi¹zek Sowiecki.

10 paŸdziernika 1939 r. Litwa i Zwi¹zek Sowiecki podpisa³y umowê, zgodniez któr¹ ta pierwsza odzyska³a Wilno wraz z okrêgiem wileñskim. Na mocy tej samejumowy Zwi¹zek Sowiecki narzuci³ warunek rozlokowania na terenie naszegokraju sowieckich baz wojskowych. Jak wiadomo, stworzy³o to warunki obcemu

��

��

pañstwu do naruszenia suwerennoœci Litwy, do ingerencji w jej sprawy wew-nêtrzne, a po up³ywie niespe³na roku – do okupacji naszego pañstwa.

Warto przypomnieæ, ¿e po rozpoczêciu II wojny œwiatowej Litwa wyci¹gnê³apomocn¹ d³oñ polskim uchodŸcom. Od wrzeœnia do grudnia 1939 r. Litwa przy-jê³a i internowa³a oko³o 14 tys. polskich oficerów i ¿o³nierzy oraz dziesi¹tki tysiêcyosób cywilnych z Polski. Dla znacznej czêœci polskich ¿o³nierzy azyl na Litwie by³ocaleniem od tragicznego losu, jaki dotkn¹³ ich wspó³towarzyszy w Katyniu, czyinnych miejscach zag³ady w ZSRS. Wielu polskich ¿o³nierzy mia³o mo¿liwoœæprzed pocz¹tkiem sowieckiej okupacji bezpiecznie przedostaæ siê do innych kra-jów. Oprócz Litwy schronienia udzieli³y równie¿ Wêgry i £otwa. Sowiecka oku-pacja Litwy skoñczy³a siê tragicznie dla czêœci internowanych polskich oficerówi ¿o³nierzy, podobnie zreszt¹ jak dla elit armii litewskiej.

15 czerwca 1940 r. Zwi¹zek Sowiecki rozpocz¹³ okupacjê Litwy, a rok póŸniej– nazistowskie Niemcy. W 1944 r. na tereny naszych krajów ponownie wkroczy³aarmia sowiecka. Na okres pó³wiecza Litwa i Polska znów zosta³y pozbawionemo¿liwoœci utrzymywania bezpoœrednich i normalnych kontaktów, trafiliœmy dotzw. komunistycznego bloku. W tym okresie ponownie od¿y³y nasze wrodzoned¹¿enia do odzyskania wolnoœci. Po zajêciu Litwy przez sowieck¹ armiê dzie-si¹tki tysiêcy ludzi stanê³o do zbrojnej walki, która trwa³a najd³u¿ej w ca³ymregionie Europy Œrodkowo-Wschodniej – od 1944 do 1953 r. Poszczególni party-zanci, mimo beznadziejnej sytuacji, kontynuowali opór, ostatni zginêli w 1965 r.Poniewa¿ dysproporcja si³ by³a mia¿d¿¹ca, walka, w której poleg³o ponad 20 tys.Litwinów, zakoñczy³a siê pora¿k¹ militarn¹, ale wytworzy³a zaczyn oporu ducho-wego. Przez kolejne dziesiêciolecia sowieckiej okupacji trwa³a konspiracyjnadzia³alnoœæ organizacji niepodleg³oœciowych. W procesie oporu moralno-ideowe-go na szczególn¹ uwagê zas³uguje Kronika Koœcio³a Katolickiego na Litwie, wy-dawana w podziemiu przez 17 lat. Nie zwa¿aj¹c na represje i areszty wydawców,pismo ci¹gle ukazywa³o siê w druku. W jêzyku polskim o Kronice Koœcio³a Katoli-ckiego na Litwie mo¿na przeczytaæ w ksi¹¿ce autorstwa Paw³a Wo³owskiegoi Katarzyny Korzeniewskiej: „Jak s³u¿¹c Panu Bogu przechytrzyæ KGB”, w którejzosta³y równie¿ opisane kontakty pomiêdzy dysydentami Litwy i Polski.

Wypada podkreœliæ, ¿e okres ten dla Litwy by³ szczególnie trudny. Polskaprzynajmniej formalnie zachowa³a swoj¹ pañstwowoœæ, tymczasem Litwa znaj-dowa³a siê pod bezpoœrednim zarz¹dem okupanta. Na uwagê zas³uguje równie¿fakt, ¿e chocia¿ nale¿eliœmy do tego samego „socjalistycznego obozu”, dzieli³a nasrzeczywista ¿elazna kurtyna w postaci wysokiego ogrodzenia z drutu kolczastegowzd³u¿ ca³ej granicy. Nie mieliœmy mo¿liwoœci bezpoœredniego wjazdu z Litwydo Polski, po uzyskaniu zezwolenia musieliœmy podró¿owaæ poci¹giem przezBia³oruœ.

Ciekawe jest to, ¿e w okresie komunizmu Polska tradycyjnie stanowi³a oknona œwiat, w którym by³o nieco wiêcej wolnoœci. Mimo ¿e kontakty miêdzyludzkieby³y ograniczone, mo¿na by³o pos³uchaæ Polskiego Radia, na czêœci terytoriumLitwy ogl¹dano polsk¹ telewizjê, w kioskach kupowano polsk¹ prasê i ksi¹¿ki.

��

��

Osoby mego pokolenia doskonale pamiêtaj¹ audycje Lata z radiem, czasopismoPrzekrój czy popularne seriale telewizyjne. Znajomoœæ jêzyka polskiego w owychczasach oznacza³a okno na, co prawda zideologizowany, ale mimo wszystko bar-dziej wolny œwiat. Moi przyjaciele Polacy niekiedy ¿artuj¹, ¿e wszyscy ich znajo-mi Litwini znaj¹ jêzyk polski. Gwoli œcis³oœci muszê zaznaczyæ, i¿ znaj¹z pewnoœci¹ nie wszyscy, ale wielu mówi po polsku, najczêœciej nauczyli siê jêzy-ka, ogl¹daj¹c w³aœnie polsk¹ telewizjê, s³uchaj¹c polskiego radia, czytaj¹c polsk¹prasê i literaturê…

Jak ju¿ wspomnia³em, normalnych, swobodnych kontaktów wówczas nieutrzymywaliœmy. Pierwsza mo¿liwoœæ pojawi³a siê w 1988 r., wraz z pocz¹tkiemmasowego niepodleg³oœciowego ruchu Sàjûdis. Przyk³adem dla nas by³a polska„Solidarnoœæ“, której rolê w obaleniu komunizmu zarówno w Polsce, jak te¿w ca³ym regionie, jest trudna do przecenienia. Dzia³acze „Solidarnoœci“ udzielilibezcennego wsparcia „Sàjûdisowi”, o którym w ubieg³ym roku przypomnianopodczas konferencji w Warszawie, zorganizowanej z okazji 20-lecia pocz¹tkówwspó³pracy pomiêdzy obiema organizacjami. Poparcie ze strony Polski by³oszczególnie wa¿ne w najtrudniejszych chwilach – w styczniu 1991 r., gdy sowiec-kie wojsko zaatakowa³o, istotne ze strategicznego punku widzenia, obiekty naLitwie. Zal¹¿kiem dramatycznych wydarzeñ sta³a siê noc 13 stycznia, gdy podczasataku na wie¿ê i gmach litewskiej telewizji sowieccy ¿o³nierze zabili 16 osób, zaœoko³o tysi¹ca ranili. W tle wielotysiêcznego t³umu obroñców Sejmu powiewa³yrównie¿ polskie flagi, wœród cywilów broni¹cych dostêpu do litewskiego Parla-mentu by³o wielu Polaków. W ró¿nych miastach Polski odbywa³y siê demonstra-cje i wiece poparcia dla Litwy, spontanicznie organizowano i przekazywano dary.Pracowa³em wtedy jako dziennikarz w jednej z litewskich gazet. Do tej pory pa-miêtam, jak mój przyjaciel Jacek z Warszawy, przys³a³ paczkê, w której by³a kawa,cukier i du¿o papieru do pisania oraz kartka z napisem: „jak najwiêcej pisz o walceo wolnoœci”. W owym czasie w³adze Polski te¿ udzieli³y nam wsparcia. Pamiêtnejnocy – z 12 na 13 stycznia 1991 r. – do Warszawy przyby³ ówczesny minister sprawzagranicznych Litwy, Algirdas Saudargas, który otrzyma³ pe³nomocnictwo, je¿elizajdzie taka potrzeba, do utworzenia i kierowania rz¹dem na emigracji. W hotelu„Zajazd Napoleoñski” powsta³o nieformalne Biuro Informacyjne Litwy, niecopóŸniej w Warszawie rozpoczê³o dzia³alnoœæ Biuro MSZ Litwy, które po wzno-wieniu stosunków dyplomatycznych pomiêdzy naszymi krajami przekszta³conow ambasadê Litwy.

5 wrzeœnia 1991 r. wznowiono stosunki dyplomatyczne pomiêdzy niepod-leg³¹ Litw¹ i Polsk¹. Przytoczê teraz kilka faktów, aby ³atwiej by³o wyobraziæ so-bie, jak ¿elazna kurtyna oddali³a nasze s¹siednie pañstwa. Otó¿ w 1991 r. nie by³obezpoœrednich lotów z Wilna do Warszawy, mo¿na by³o jedynie lecieæ samolotemprzez Moskwê. Nie istnia³o równie¿ bezpoœrednie po³¹czenie kolejowe, do Polskipoci¹giem musieliœmy jechaæ przez Grodno. Jedyne otwarte przejœcie granicznemia³o tak ma³¹ przepustowoœæ, ¿e po obu stronach granicy ustawia³y siê niekiedykilkunastokilometrowe kolejki samochodów ciê¿arowych i osobowych. Nie za-

��

��

warto ¿adnych bilateralnych umów, obustronny handel by³ prawie zerowy. Alemieliœmy wa¿n¹ podstawê wspó³pracy – istnia³y nawi¹zane kontakty kulturalne,wola Litwinów i Polaków do wzajemnego poznania, wzajemna solidarnoœæ. Wa¿kieto przypomnienie o trudnych pocz¹tkach dla docenienia dzisiejszych osi¹gniêæ.

TeraŸniejszoœæ a wyzwania przysz³oœci

Chocia¿ nawi¹zanie stosunków by³o niezwykle skomplikowane, wraz z poja-wieniem siê mo¿liwoœci swobodnych kontaktów pomiêdzy pañstwami, w wyni-ku dobrej woli obu stron, bardzo szybko zosta³y stworzone i stale rozwijanepodstawy miêdzypañstwowych relacji. Dzisiaj mo¿emy wspólnie siê cieszyæ, ¿estosunki pomiêdzy naszymi pañstwami przerodzi³y siê w strategiczne partner-stwo, przyjacielskie s¹siedzkie kontakty. Dzisiaj w ocenie zarówno polityków,dyplomatów, intelektualistów obydwu krajów, litewsko-polskie stosunki s¹ najlep-sze w ca³ej historii. Jest to bez w¹tpienia efekt wspólnego wysi³ku i woli politycz-nej elit i spo³eczeñstw obu narodów.

W tym miejscu spróbujê krótko przedstawiæ nasze wspólne osi¹gniêcia przezostatnie 18 lat wspó³pracy. Oczywiœcie, nie wszystko uda³o siê zrealizowaæ, tote¿zarysujê zarazem obopólne wyzwania przysz³oœci.

We wspó³czesnym œwiecie do najwa¿niejszych dziedzin wspó³pracy nale¿ysfera ekonomiczno-handlowa. Mamy poczucie satysfakcji, i¿ uda³o siê w tym za-kresie wiele osi¹gn¹æ. W roku ubieg³ym wymiana handlowa pomiêdzy Litw¹i Polsk¹ przekroczy³a 10 mld z³otych. Obrót towarowy jest bardzo zró¿nicowany,od ropy naftowej, produktów przemys³u chemicznego, po artyku³y spo¿ywcze.Pod wzglêdem eksportu i importu Polska zajmuje trzecie miejsce poœród partne-rów handlowych Litwy.

Pod wzglêdem tych samych wskaŸników, Litwa plasuje siê odpowiednio na18. (eksport) i 27. (import) miejscu spoœród zagranicznych partnerów handlowychPolski. Ciekawostk¹ jest, ¿e w przeliczeniu wartoœci polskiego eksportu na liczbêmieszkañców poszczególnego kraju, do którego s¹ eksportowane polskie towary,Litwa jest drugim pod wzglêdem wa¿noœci rynkiem dla polskich producentów.W ostatnich latach o¿ywi³y siê równie¿ dwustronne inwestycje. Polska jest pod-stawowym inwestorem na Litwie – ich wartoœæ przekracza 2 mld euro. Z koleiprzedsiêwziêcie PKN Orlen w Mo¿ejkach jest najwiêksz¹ inwestycj¹ zagraniczn¹w ca³ej historii Polski. Z drugiej strony nale¿a³oby wymieniæ inwestycjê spó³ki far-maceutycznej „Sanitas” z Kowna w polskie przedsiêbiorstwo „Jelfa”, której kosztsiêga ponad 600 mln z³otych.

W ostatnich latach bardzo o¿ywi³a siê wspó³praca w dziedzinie energetyki.Powsta³o wspólne przedsiêbiorstwo LitPolLink, koordynuj¹ce przygotowanieprojektu mostu energetycznego pomiêdzy oboma krajami. Zarówno dla Litwy,jak te¿ innych krajów ba³tyckich, jego znaczenie jest bardzo du¿e, nie tylkozreszt¹ z punktu widzenia gospodarki. Trzy kraje ba³tyckie – cz³onkowie Unii Eu-ropejskiej – dotychczas nie maj¹ po³¹czeñ z systemem energetycznym Zachodu,

� ��

��

tote¿ tzw. „most energetyczny” pomiêdzy Litw¹ i Polsk¹ umocni bezpieczeñstwoenergetyczne naszego regionu. Projekt ten wspiera równie¿ Komisja Unii Euro-pejskiej. Wyj¹tkowe znaczenie w zakresie zarówno gospodarki, jak te¿ w kwestiizapewnienia bezpieczeñstwa, ma budowa nowej elektrowni atomowej na Litwie.Do projektu oprócz Litwy zamierzaj¹ w³¹czyæ siê tak¿e Polska, £otwa i Estonia.Obok tych przedsiêwziêæ jako wyzwanie przysz³oœci nale¿a³oby jeszcze wspomnieæpo³¹czenie systemów gazowych obu krajów.

Poniewa¿ przez pó³wiecze byliœmy oddzieleni, bardzo wa¿ny jest rozwój in-frastruktury transportu. I to nie tylko z powodu stosunków bilateralnych, ale te¿w skali regionalnej.

Modernizacja dróg oraz sieci kolejowych krajów ba³tyckich i Polski znacznieusprawni³aby komunikacjê pomiêdzy pañstwami Europy Pó³nocnej, Œrodkowej iPo³udniowej. Najwa¿niejsze dwa projekty to Via Baltica i Rail Baltica. Pierwszy jestprzeznaczony dla ruchu samochodów osobowych i ciê¿arowych. W realizacjitego projektu poczyniono znaczny postêp, ale œrednia szybkoœæ ruchu samocho-dów pomiêdzy Warszaw¹ i Wilnem daleko odbiega od standardów XXI w. Od-leg³oœæ 470 km pomiêdzy obiema stolicami mo¿na pokonaæ w ci¹gu 6–7 godzin,natomiast autobusem podró¿ujemy oko³o 10 godzin. Tymczasem w projekciepo³¹czeñ kolejowych dotychczasowy postêp jest równie¿ nieznaczny. Podró¿poci¹giem z Wilna do Warszawy przez Kowno (odleg³oœæ ok. 600 kmw) trwa te¿prawie 10 godzin. Pewien optymizm mo¿e budziæ fakt, ¿e projekt Rail Baltica

wci¹gniêto na listê priorytetowych projektów Unii Europejskiej.Tradycyjnie bardzo intensywnie rozwija siê wspó³praca polityczna. Ze wzglê-

du na jej instytucjonalizacjê, jest ona unikatowa w skali ca³ej Europy. Ju¿ w 1997 r.utworzono trzy wspólne cia³a: Zgromadzenie Poselskie Sejmu RzeczypospolitejPolskiej i Sejmu Republiki Litewskiej, Radê Wspó³pracy pomiêdzy Rz¹dami Pol-ski i Litwy oraz Komitet Konsultacyjny Prezydentów. Instytucje te odegra³ywyj¹tkowo wa¿n¹ rolê w trakcie przygotowañ naszych krajów do cz³onkostwaw NATO i UE poprzez konsultacje oraz obustronne wspieranie.

W chwili obecnej, gdy jesteœmy cz³onkami obu organizacji, nabiera wagiwspó³praca w umacnianiu pozycji naszych krajów w tych strukturach, jak rów-nie¿ w kreowaniu i realizacji politycznych oraz strategicznych inicjatyw w skalieuropejskiej. Warto tutaj wymieniæ wspó³pracê naszych prezydentów, premie-rów, resortów spraw zagranicznych w wyra¿aniu poparcia dla Ukrainy, Gruzjioraz innych krajów aspiruj¹cych do cz³onkostwa w strukturach europejskichi euroatlantyckich. W tym kontekœcie na uwagê zas³uguje inicjatywa PartnerstwaWschodniego. Wracaj¹c do spraw energetyki, warto zaznaczyæ, ¿e w³aœnie z ini-cjatywy Polski i Litwy w ostatnich latach w ramach Unii Europejskiej coraz wiêcejuwagi poœwiêca siê sprawom bezpieczeñstwa energetycznego.

Jako przyk³ad wyj¹tkowo serdecznych s¹siedzkich stosunków, chcia³bym wy-mieniæ fakt, ¿e od wielu lat prezydent Litwy 11 listopada w Warszawie uczestniczyw obchodach Œwiêta Niepodleg³oœci Polski, natomiast prezydent Polski 16 lutegoprzybywa do Wilna, aby razem z s¹siadami uczciæ Dzieñ Niepodleg³oœci Litwy.

��

��

Widocznie wieloletnie tradycje wspólnych walk sprawi³y, ¿e kontakty pomiê-dzy wojskowymi Litwy i Polski s¹ szczególnie œcis³e. Podam tylko jeden, ale jak¿eznacz¹cy, przyk³ad. W 1999 r. utworzono wspólny batalion litewsko-polskiLITPOLBAT. Wówczas Polska ju¿ by³a cz³onkiem NATO, Litwê przyjêto do tej or-ganizacji piêæ lat póŸniej. Zatem podczas tworzenia batalionu Litwa by³a jedynympañstwem nienale¿¹cym do NATO, a posiadaj¹cym wspólny batalion z pañ-stwem – cz³onkiem NATO. Obecnie s¹ rozwa¿ane mo¿liwoœci powo³ania polsko-litewsko-ukraiñskiej jednostki wojskowej.

Podstaw¹ ka¿dej wspó³pracy miêdzypañstwowej s¹ relacje i kontakty miê-dzyludzkie.

Cieszymy siê, ¿e co roku setki tysiêcy Polaków odwiedza ró¿ne miasta i miejs-cowoœci Litwy. Turyœci z Polski ju¿ od kilku lat zajmuj¹ pierwsze miejsce na liœciegoœci z zagranicy. Dla Litwinów Polska tradycyjnie jest krajem tranzytowym, leczostatnio znacznie roœnie liczba mieszkañców Litwy wyje¿d¿aj¹cych do Polskiw celach turystycznych; zapoznania siê z widocznymi znakami kultury i historii.

Przed dwoma laty utworzono Fundusz Wymiany M³odzie¿y, a jego dzia³al-noœæ ju¿ przynosi znakomite efekty. Przez krótki okres zrealizowano ponad 140projektów, w których wziê³o udzia³ ponad 3000 m³odych osób z Litwy i Polski.Mówi¹c o wspó³pracy w ró¿nych dziedzinach, nale¿a³oby szczególnie wyró¿niækontakty kulturalne. Litewski teatr, malarstwo i fotografia ciesz¹ siê w Polsceznaczn¹ popularnoœci¹. Czêsto z kolegami ¿artujemy, ¿e litewska kultura jest naj-lepszym towarem eksportowym do Polski. W 2006 r. w Polsce zrealizowano naj-wiêkszy projekt prezentuj¹cy Litwê za granic¹ – Dni Litwy. W jego ramach w 15miastach Polski odby³o siê ponad 120 imprez, w których wziê³y udzia³ dziesi¹tkitysiêcy osób. Z kolei polska kultura jest bardzo popularna i ceniona na Litwie,gdzie równie¿ rokrocznie ma miejsce wiele polskich imprez. W pierwszej kolej-noœci chcia³bym podkreœliæ szczególn¹ popularnoœæ na Litwie polskiego filmuoraz twórczoœci polskich pisarzy i poetów.

Kontakty miêdzyludzkie poszerza i umacnia wspó³praca pomiêdzy miastamii regionami. Obecnie dzia³a ponad 100 umów pomiêdzy miastami Litwy i Polski,poczynaj¹c od stolic a koñcz¹c na niedu¿ych miastach, np. Elektrenai na Litwiei Nowy Dwór Mazowiecki w Polsce.

Maj¹c na myœli aspekt kontaktów miêdzyludzkich, nale¿y wspomnieæ o mniej-szoœciach narodowych w obu krajach. Na Litwie mieszka ponad 230 tys. obywatelinarodowoœci polskiej, tradycyjnie najwiêcej w okrêgu wileñskim. Polacy stano-wi¹ najliczniejsz¹ mniejszoœæ narodow¹ na Litwie. Wspólnota Litwinów w Polscejest mniej liczna – ok. 10 tys. osób, w wiêkszoœci skupionych w województwiepodlaskim: w Puñsku, w Sejnach i w Suwa³kach. W przestrzeni publicznej tocz¹siê dyskusje na temat mo¿liwoœci pielêgnowania przez mniejszoœci narodoweswego ojczystego jêzyka, kultury, tradycji. Niekiedy mo¿na przeczytaæ w prasiealbo us³yszeæ podczas dyskusji kategoryczne stwierdzenia, i¿ Polacy rzekomo niemaj¹ odpowiednich warunków, ¿e s¹ dyskryminowani. Nale¿y powiedzieæ otwa-rcie, ¿e takie twierdzenia wynikaj¹ zapewne z braku informacji lub niechêci do

��

��

rzeczowej dyskusji. Jak powiedzia³, podczas tegorocznej wizyty w Warszawie,premier Litwy, Andrius Kubilius: „W Polsce jest rozpowszechniony stereotyp, ¿ePolacy na Litwie s¹ krzywdzeni”, natomiast na Litwie czêsto siê mówi, ¿e wszy-stko, co rz¹d Litwy czyni dla dobra wspólnoty polskiej, czyni dlatego, ¿e „Warsza-wa naciska”.

Rzeczywiœcie s¹ nierozstrzygniête problemy po obu stronach granicy. Polacyna Litwie poruszaj¹ problem pisowni nazwisk w jêzyku ojczystym, kwestieprzed³u¿aj¹cego siê zwrotu ziemi, nadto staraj¹ siê polepszyæ warunki funkcjono-wania szkolnictwa. Z problemami oœwiaty w jêzyku ojczystym codziennie stykaj¹siê równie¿ Litwini w Polsce, którzy tak¿e d¹¿¹ do upamiêtnienia kulturalnegoi historycznego dziedzictwa oraz poprawy sytuacji mediów nadaj¹cych w jêzykulitewskim. Jednak¿e nie nale¿y zapominaæ, ¿e wszystkie te problemy wynikaj¹nie z powodu z³ej woli lub niechêci do ich rozwi¹zywania, ale z finansowychi ekonomicznych mo¿liwoœci pañstw, a nawet przeszkód konstytucyjnych – jakw przypadku pisowni imion i nazwisk nie w jêzyku urzêdowym na Litwie. Je¿elijednak szczegó³owo przeanalizujemy fakty, przekonamy siê, i¿ w wiêkszoœcidziedzin sytuacja jest bardzo dobra. Na przyk³ad, jakie s¹ mo¿liwoœci dla Polakównauki w jêzyku ojczystym na Litwie? Otó¿ Litwa jest jedynym pañstwem na œwie-cie, oczywiœcie z wyj¹tkiem Polski, gdzie m³odzie¿ mo¿e zdobywaæ wykszta³ceniew jêzyku polskim, poczynaj¹c od przedszkola, a koñcz¹c na studiach wy¿szych.W 2007 r. w Wilnie utworzono filiê Uniwersytetu Bia³ostockiego, która jednoczeœ-nie jest pierwsz¹, i jak dotychczas jedyn¹, fili¹ polskiej uczelni za granic¹. Studiapolonistyczne s¹ prowadzone równie¿ na Uniwersytecie Wileñskim oraz Uniwer-sytecie Pedagogicznym w Wilnie. W okresie niepodleg³oœci Litwy liczba polskichszkó³ powiêkszy³a siê o prawie 40%, obecnie siêga ponad 110, zaœ ogólna liczbauczniów wzros³a dwukrotnie – do 17000 osób.

Mówi¹c o mniejszoœciach narodowych, nale¿y zaznaczyæ, ¿e zarówno Litwiniw Polsce, jak te¿ Polacy na Litwie, s¹ znakomicie zorganizowani, dzia³a mnóstwochórów, zespo³ów tanecznych i muzycznych, teatrów. W Puñsku mo¿na odnieœæwra¿enie, ¿e ka¿dy mieszkaniec miasta – od dziecka do osoby w podesz³ym wie-ku – œpiewa lub tañczy w jednym z zespo³ów. Natomiast dzia³alnoœæ Polaków naLitwie, moim zdaniem, trafnie okreœli³ by³y Marsza³ek Sejmu, Maciej P³a¿yñski,który zwróci³ uwagê, ¿e wspólnota Polaków na Litwie jest najlepiej zorganizo-wan¹ wspólnot¹ polsk¹ za granic¹.

Mówi¹c o relacjach pomiêdzy oboma narodami, niestety, nale¿y zaznaczyæ,¿e na Litwie nadal panuje niedostatek informacji o dzisiejszej Polsce, a w Polscebrakuje wiadomoœci o wspó³czesnej Litwie, tote¿ czêsto powtarzane s¹ mity i ste-reotypy, których geneza tkwi w przesz³oœci. Obecnie, w dobie otwartych granici rozwiniêtej cywilizacji medialnej, ta teza brzmi chyba paradoksalnie. Jednak¿emogê j¹ uzasadniæ wieloletnim doœwiadczeniem i obserwacj¹ stosunków polsko-litewskich. Sytuacjê tê mo¿na t³umaczyæ tym, ¿e mimo i¿ jesteœmy s¹siadami,przez d³u¿szy okres XX w. byliœmy oddzieleni. Dopiero w ostatnich dziesiêciole-ciach uzyskaliœmy mo¿noœæ wzajemnego poznania siê. Zatem jednym z najwa¿-

��

��

niejszych wspólnych wyzwañ na obecnym etapie jest stworzenie jeszcze lepszychwarunków do obustronnego zrozumienia oraz rozwijania kontaktów zw³aszczapomiêdzy m³odzie¿¹ dla przezwyciê¿enia istniej¹cych stereotypów.

Szczególne miejsce w tym zakresie zajmuj¹ prace polskich i litewskich histo-ryków oraz wspólne badania historyczne. Ju¿ na pocz¹tku wspomnia³em o zró¿-nicowanej interpretacji przesz³oœci po obu stronach granicy. Naturalnie, ¿eniektóre oceny zawsze bêd¹ siê ró¿niæ. Nie nale¿y jednak zapominaæ, i¿ na skutekkonfliktu pomiêdzy Polsk¹ a Litw¹ w okresie miêdzywojennym oraz pó³ wiekutrwaj¹cej okupacji, czêsto fakty historyczne i oceny przedstawiano tendencyjnie,s³u¿y³y wiêc ideologii. Dlatego dzisiaj, jak pisze profesor Alvydas Nik�entaitis:„(…) nie mo¿na jeszcze powiedzieæ, ¿e imperializm historyczny litewski, polski,bia³oruski czy ukraiñski zosta³ pokonany”. Jednak¿e jest sporo przes³anek do op-tymizmu. Teraz gdy mamy warunki do swobodnego obcowania, do dialogu, sta³osiê mo¿liwe zbli¿enie stanowisk oraz dyskusje o wspólnym dziedzictwie history-cznym. Œwiadcz¹ o tym wy¿ej przytoczone przyk³ady dotycz¹ce Konstytucji3 Maja oraz Unii Lubelskiej.

Chcia³bym tu zacytowaæ opiniê profesora Uniwersytetu Gdañskiego, DariuszaSzpopera, który w wydanej w tym roku monografii Gente Lithuana, natione Lithua-

na. Myœl polityczna i dzia³alnoœæ Konstancji Skirmuntt (1851–1934) m.in. zaznaczy³:„Z kolei ca³y dorobek przemyœleñ Konstancji Skirmuntt, oscyluj¹cy wokó³ nowegomodelu relacji litewsko-polskich, uwzglêdniaj¹cych nie tylko aspiracje rodz¹cejsiê do ¿ycia m³odej, etnicznej Litwy, ale tak¿e wielowiekowa, autochtoniczna obe-cnoœæ polskoœci na tym terytorium, daje asumpt do uprawnionego stwierdzenia,¿e pogl¹dy publicystki w realiach wrêcz modelowych stosunków wi¹¿¹cych dzi-siaj Rzeczypospolit¹ Polsk¹ z Republik¹ Litewsk¹, godne s¹ przypominania, cho-cia¿by li tylko po to, by nieustannie pamiêtano, i¿ droga do takiego ich wymiarunie by³a rzecz¹ prost¹ i wiod³a w myœl ³aciñskiej paremii per aspera ad astra, przezciernie do gwiazd, z naciskiem na pierwsze dwa s³owa tej frazy”.

Tylko dobrze znaj¹c swoj¹ historiê, przyczyny zwyciêstw, pora¿ek i b³êdów,bêdziemy mogli tworzyæ lepsz¹ teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ. Wobec tego niezwyklecieszy intensywna i owocna wspó³praca pomiêdzy historykami Polski i Litwy. Odkilkunastu lat dzia³a dwustronna komisja ds. podrêczników, Komisja Lituanisty-czna przy Polskiej Akademii Nauk, wspó³pracuj¹ wy¿sze uczelnie oraz instytutyhistorii. Co roku zarówno na Litwie, jak i w Polsce ukazuje siê w druku wiele no-wych monografii na temat wspólnych dziejów Litwy i Polski.

Czêsto w rozmowach z polskimi kolegami dochodzimy do wniosku, ¿eca³kiem nies³usznie okreœlani jesteœmy jako nowicjusze UE, przecie¿ ju¿ w XVI w.Litwini i Polacy utworzyli pierwsz¹ Uniê Europejsk¹. I tu pojawia siê nowe wy-zwanie – prezentowanie wspólnej historii i dziedzictwa kulturalnego innymkrajom i narodom, zw³aszcza w Unii Europejskiej.

Spogl¹daj¹c na dzieje stosunków pomiêdzy Litw¹ i Polsk¹ – te dawne, sprzedwielu wieków, i te najnowsze, sprzed ostatniego stulecia lub lat kilkunastu, mo¿-na wysnuæ wiele wniosków.

��

��

Moim zdaniem, historia stosunków pomiêdzy naszymi krajami to przedewszystkim piêkne dzieje solidarnoœci, wspólne d¹¿enia do wolnoœci i obrony war-toœci chrzeœcijañskich. Jest to historia integracji w imiê uznawanych przez oba na-rody celów, zarówno przed 600 laty, jak te¿ w dobie obecnej. Ale jednoczeœnie jestto dramatyczna historia zmagañ niepodleg³oœciowych. Podczas tegorocznych ob-chodów œwiêta 11 Marca – Dnia Odbudowy Niepodleg³oœci Litwy – w WarszawieMarsza³ek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Bronis³aw Komorowski przypomnia³,¿e Litwa i Polska niejednokrotnie razem traci³y niepodleg³oœæ i razem j¹ odzyski-wa³y. Jest to równie¿ historia tragicznych wzajemnych konfliktów, zw³aszczaw XX w.

Myœlê, ¿e mo¿emy œmia³o powiedzieæ jedno: jest to unikalna, niemaj¹ca ana-logii historia stosunków pomiêdzy naszymi pañstwami i narodami, któr¹ najbar-dziej trafnie okreœlaj¹ s³owa od „unii do unii”.

Chcia³bym ¿yczyæ nam wszystkim, aby Litwa i Polska, Polacy i Litwini, przezwieki zjednoczeni w walce o bezpieczn¹ przysz³oœæ, po³¹czeni w pierwszej wie-lonarodowej unii w Europie, pomyœlnie ¿y³y i rozkwita³y w nowej unii naszychczasów.

��

Lithuania – Poland: from union to union

�� ! "��

�� #$�� % ��

�� &�! '��! � ��

�� (�� )��# ��

�� ! *� ��

�� # �� +�� +

� �� # � � �� !

,�� # �� -�� .��# � ��

�� ! /� �� 0�� 0+

�� # ��

�� 0�� ! /� �� (�� !�� !��

�� # (�� +

�� ! 1� �� # �� 2��

�� !

��

��

D�� S��M�� M��

U pocz¹tków polskiego osadnictwa w Gruzji

Pocz¹tki kontaktów polsko-gruziñskich siêgaj¹ drugiej po³owy XVI wieku,a zatem czasów rz¹dów w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów,jednego z pierwszych i zarazem najbardziej wybitnych jej w³adców elekcyjnych,powo³anego na tron g³osami szlachty w grudniu 1575 r., ksiêcia Siedmiogrodu –Stefana Batorego�. Monarcha ten prowadzi³ aktywn¹ politykê zagraniczn¹, zaœjednym z jej priorytetowych kierunków by³y tereny po³o¿one na wschód i po³ud-niowy wschód od granic Rzeczypospolitej, co nie tylko doprowadzi³o do dzia³añmilitarnych skierowanych przeciwko Wielkiemu Ksiêstwu Moskiewskiemu, i fi-nalnie, do izolacji politycznej oraz bezradnoœci wojskowej Moskwy, ale równie¿zamierzonej ekspansji polsko-litewskiej na ziemie objête panowaniem Turcji�.

To w³aœnie mniej wiêcej od tego momentu da³o siê zaobserwowaæ dzia³aniapolsko- litewskiej dyplomacji na Kaukazie, przy tym równie¿ naukowe zaintere-sowanie tym obszarem, które stawia³o sobie jako cel pog³êbienie wiedzy o regionie,jak te¿ o narodach tam zamieszkuj¹cych. Pisali o tym, m.in., Maciej z Miechowai Marcin Bielski, g³ównie w swych pracach koncentruj¹c siê na kwestiach do-tycz¹cych geografii i historii, podkreœlaj¹c przy tym mityczn¹ wspólnotê pocho-dzenia polsko-litewskiego narodu politycznego od plemion sarmackich, maj¹cychniegdyœ w bardzo odleg³ej przesz³oœci zasiedlaæ góry Kaukazu. To z kolei legity-mowa³o te strategiczne w¹tki polskiej polityki, które koncentrowa³y siê na zmaga-niach z Rosj¹ i d¹¿y³y do multiplikacji rzesz jej przeciwników, podkreœlaj¹cw istocie rzeczy imperialne sk³onnoœci Moskwy d¹¿¹cej do uzale¿nienia s¹sied-nich pañstw i narodów. W dalszej perspektywie te same koncepcje – s³u¿by dy-plomatyczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów wykorzystywa³y do strategicz-nej mobilizacji potencja³u S³owian po³udniowych, zamieszkuj¹cych obszar Ba³ka-nów, do walki z Turkami�. Coraz czêœciej te¿ do realizacji tak ukierunkowanejpolityki zaczêto wykorzystywaæ duchownych, jak i kupców maj¹cych zwi¹zkihandlowe z Kaukazem. W XVII wieku w Polsce i na Litwie pojawi³a siê swoista

��

� �� !�� "��

„moda na Kaukaz”. Szlachta polska nosi³a stroje kaukaskie, kupowano broñ,siod³a i uprzê¿e czerkieskie i gruziñskie. Znacznie wy¿sze ceny ani¿eli konie turec-kie czy perskie, osi¹ga³y zwierzêta sprowadzane z Karabachu i Gruzji, jak te¿hodowane przez Czerkiesów. Z terenów polsko-litewskiej Rzeczypospolitej eks-portowano natomiast, pochodz¹cy znad Morza Ba³tyckiego, bursztyn, a tak¿etkaniny i futra. Doceniano tak¿e wartoœæ polskiej monety, która z powodu wyso-kiej zawartoœci z³ota lub srebra by³a chêtnie widziana przez kaukaskich kontra-hentów. Orientalizm polskiej sztuki u¿ytkowej XVII i pierwszej po³owy XVIIIstulecia by³ pochodn¹ wp³ywów muzu³mañskich, szczególnie turecko-perskich,chocia¿ widoczny by³ tak¿e silny wp³yw wzorców kaukaskich, ormiañsko-gruziñ-skich, szczególnie w sferze rzemios³a – s³ynnych kobierców, pasów szlacheckichczy te¿ militariów�. Wspania³y, pochodz¹cy z tego mniej wiêcej okresu opis zo-rientalizowanego stroju narodowego polskiego szlachcica pozostawi³a na kartachswoich wspomnieñ, obejmuj¹cych drug¹ po³owê XVIII wieku, mieszkanka wie-lonarodowego, republikañskiego Gdañska, a zarazem matka wybitnego filozofaArtura Schopenhauera, Johanna, pisz¹c: „W czasach, o których mówiê, spotyka³osiê na wszystkich ulicach malowniczy i wspania³y strój narodowy bogatych Pola-ków [...]. Nie ma stroju, który by nie podkreœla³ piêknej postawy bardziej godniei bardziej korzystnie. [...] Wysoka, czworok¹tna czapka z aksamitu albo jedwabiu,nieco na bok przechylona, jedna rêka na bogatej rêkojeœci brzêcz¹cej szabli, drugapodkrêca ozdobnego w¹sa. Bogaty ¿upan jedwabny owija szeroki, z³otem przety-kany pas, a na to kontusz uwydatniaj¹cy ros³¹ postaæ, z zarzuconymi na ramionarêkawami. Wystêpowa³ tak dumnie [polski szlachcic – przyp. autorów], jakby zie-mia bo¿a by³a zbyt skromna, aby mog³a ca³owaæ jego buty z ¿ó³tego safianu!”�.

Wzrost aktywnoœci politycznej Rzeczypospolitej przypad³ na XVII wiek, kiedyto znajdowa³a siê ona u szczytu swojej potêgi. Szczególnie u schy³ku tego stulecia,w dobie panowania os³awionego pogromcy armii osmañskiej pod Wiedniem 12wrzeœnia 1683 roku Jana III Sobieskiego, widaæ siln¹ aktywnoœæ agentów polskiejdyplomacji. Zapewne mog³o to wynikaæ z przekonania, i¿ chocia¿ najwiêkszymwrogiem Rzeczypospolitej by³a Brandenburgia i Rosja, du¿o bardziej groŸnymiani¿eli Turcja, to jednak doraŸnie w planach panuj¹cego pojawia³a siê wizja rów-nie¿ podboju chanatu krymskiego�. St¹d te¿ znaczna czêœæ polskich pos³ów kró-lewskich by³a kierowana na wschód, zaœ w trakcie swoich podró¿y przemierzalioni tereny Gruzji. Ich misje odbywa³y siê w niezwykle trudnych warunkachi trwa³y bardzo d³ugo. Dlatego te¿ wielu z nich nie by³o w stanie wype³niæ na³o¿o-nych na nich zadañ, zaœ ich groby wyznacza³y szlak na drodze ku Persji lub te¿ najej terytorium. Taki los spotka³ równie¿ zmar³ego 9 wrzeœnia 1686 r. i pochowane-go w Isfahanie Teodora Mironowicza�.

��

� ��

� #�� $� �� %�&'( )&�! �� !� �� "�� "#��$�� "�"� �� *��*+�� ,��-.�� %�� &&& ��'�� +"+�+"�/ �� (�� '�� )

�� *�� !�� +�

Nale¿y tak¿e przywo³aæ postaæ Sefera Muratowicza, który 1601 r. poprzezMorze Czarne i Trabzon, tereny podporz¹dkowane Turcji i ziemie gruziñskiegoksiêcia Aleksandra, pos³owa³ do Persji. Pozostawione przez niego relacje cechujejednak brak bardziej dok³adnych informacji o Gruzji. Kolejnym dyplomat¹, w ob-szarze zainteresowañ którego znalaz³ siê ten region, by³ dzia³aj¹cy w 1619 r. w Tur-cji Samuel Otwinowski. Zamieszkiwa³ on przez kilka lat w Konstantynopolu,wykorzystuj¹c ten czas na spotkania z wieloma gruziñskimi pos³ami, emigranta-mi i zak³adnikami, zaœ efektem tych dzia³añ sta³o siê przybli¿enie Polakom wieluwa¿nych informacji o Gruzji i Gruzinach�.

W szlacheckiej Rzeczypospolitej XVII wieku Kaukaz by³ postrzegany jako te-ren potencjalnego zbli¿enia z Persj¹, traktowan¹ jako hipotetyczny, aczkolwiekniezmiernie wa¿ny sojusznik w toczonych wojnach z Turcj¹. Szczególnie po od-sieczy wiedeñskiej atmosfera dla polskiej aktywnoœci politycznej sta³a siê tamznakomita. Jednak¿e nasza dyplomacja napotka³a na kontrdzia³anie Francji, któ-ra d¹¿y³a do utrzymania silnej pozycji Turcji w tym regionie, postrzeganej jakonaturalny bastion przeciwko ekspansji Austrii. W tych realiach uda³o siê Rze-czypospolitej zaledwie doprowadziæ do próby zawi¹zania wojskowego sojuszupolsko-perskiego. W taki bowiem sposób nale¿y potraktowaæ usi³owanie pozy-skania czêœci kozaków zaporoskich z zamiarem osiedlenia ich w Gruzji, podjêteprzez szacha Abbasa I. W pierwszej po³owie XVII wieku, w kontekœcie podejmo-wanych dzia³añ wobec chanatu krymskiego, wydawa³o siê, ¿e plany aliansuPolski i Gruzji zaczn¹ nabieraæ coraz bardziej realnych kszta³tów. Zamierzenia temieœci³y siê równie¿ w za³o¿eniach dyplomacji Szahin Gireja. Coraz czêœciej te¿na obszarze Kaukazu i Persji pojawiali siê kolejni polscy agenci (zakoñczona nie-powodzeniem wyprawa Szemberga w latach trzydziestych XVII wieku, zamor-dowanego na Kaukazie pó³nocnym; dzia³alnoœæ Ormianina w polskiej s³u¿bie –Szymañskiego z 1646 r.). W dalszej kolejnoœci nale¿y przywo³aæ misjê in¿ynierawojskowego Sebastiana Andersa, który podaj¹c siê za kupca, podró¿owa³ przezzachodni¹ czêœæ Kaukazu i pozostawi³ po sobie opis czarnomorskiego wybrze¿aGruzji. Informacje dostarczone przez niego oraz jego nastêpców sugerowa³y, ¿eRzeczypospolita nie mog³a liczyæ na realne wsparcie ludów Kaukazu w toczonychprzez siebie wojnach z Turcj¹. Dopiero w latach szeœædziesi¹tych XVII wieku licz-ne podró¿e dyplomatyczne podejmowane przez Bogdana Gurdzieckiego, posia-daj¹cego rodzinne zwi¹zki z Persj¹, wzmog³y polskie zainteresowanie Gruzj¹.W 1670 r. Gurdziecki w drodze do Isfahanu, przekaza³ w Tbilisi list by³ego króla,Jana Kazimierza Wazy do w³adcy Gruzji Wachtanga IV. Ju¿ po powrocie do War-szawy w 1671 r. Gurdziecki zosta³ nobilitowany, po czym jeszcze szeœciokrotniewyprawia³ siê w misjach dyplomatycznych do Persji, przy okazji przekazuj¹c pis-ma polskich monarchów ich gruziñskim odpowiednikom. Podkreœliæ nale¿y, i¿jego polscy, koronowani mocodawcy w wydawanych mu instrukcjach nakazy-wali udzielanie pomocy funkcjonuj¹cym na obszarze Zakaukazia i Persji misjom

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

� #�� $� �� +��

katolickim. Pomimo tych wysi³ków w drugiej po³owie XVII wieku nie dosz³o jed-nak do bardziej spektakularnego zbli¿enia politycznego Polski i Gruzji, zaœ przy-czyn takiej sytuacji nale¿y poszukiwaæ w olbrzymiej przestrzeni terytorialnejdziel¹cej oba kraje. Sojusznikiem polsko-litewskiej Rzeczypospolitej przejœciowosta³a siê krocz¹ca ku swej potêdze Rosja�. W 1699 r., w trzy lata po œmierci Jana IIISobieskiego (1696 r.), dyplomacji polskiej uda³o siê zawrzeæ, koñcz¹cy wojnyz Turcj¹ pokój w Kar³owicach, na mocy którego do Rzeczypospolitej powróci³oPodole z Kamieñcem Podolskim, oraz zaanektowane przez Turcjê w roku 1672 te-reny województw kijowskiego i brac³awskiego. W ten sposób zakoñczy³ siêtrwaj¹cy przez d³ugie lata okres wojny polsko-tureckiej, nieunikniony, z uwagi nafakt, i¿ Rzeczypospolita Obojga Narodów znalaz³a siê na szlaku ekspansji ottomañ-skiej. Wewnêtrzne problemy polsko-litewskiej pañstwowoœci, rozk³ad w³adzywykonawczej i postêpuj¹ca anarchizacja ¿ycia politycznego spowodowa³y, ¿ecoraz czêœciej z podmiotu gry dyplomatycznej na europejsko-azjatyckiej areniemiêdzynarodowej, stawa³a siê ona przedmiotem ekspansji obcych mocarstw, in-geruj¹cych w wewnêtrzne sprawy tego pañstwa. Znacznie ³atwiej te¿ s¹siedzi za-czynali oswajaæ siê z mo¿liwoœci¹ rozbiorów oraz za w pe³ni naturalne uwa¿ali ju¿decydowanie o przebiegu elekcji w Rzeczypospolitej�.

Aktywnoœæ dyplomatyczna nie wyczerpywa³a bynajmniej w XVII wieku pol-skiej obecnoœci na terenach Kaukazu. Wspomnieæ trzeba równie¿ o duchownychkatolickich, którzy w celach religijnych udawali siê w te strony. Pierwszymw³adc¹ Persji, który stara³ siê nawi¹zaæ kontakty z chrzeœcijañsk¹ Europ¹, by³szach Abbas I, d¹¿¹cy do stworzenia antytureckiej koalicji z Polsk¹. Dziêki poœred-nictwu Zygmunta III Wazy uda³o mu siê nawi¹zaæ kontakty z papie¿em Klemen-sem VIII, prosz¹c go o przys³anie misjonarzy do Persji oraz o zorganizowaniedzia³añ wojennych w Europie skierowanych przeciwko Turcji, gdy tym czasemon mia³ zwalczaæ imperium ottomañskie w Azji.

Klemens VIII wys³a³ trzech karmelitów bosych, którzy w 1604 roku dotarli doKrakowa. Tam zostali zaopatrzeni w królewskie listy polecaj¹ce oraz w paszportyi via Rosja w 1608 roku dotarli do Persji. W dobie panowania W³adys³awa IVWazy, równie¿ nosz¹cego siê z zamiarem wojny z Turcj¹, wzmocnieniu uleg³y re-lacje polsko-perskie. Król poprosi³ szacha Sefi-Sulimana o otoczenie jego szcze-góln¹ trosk¹ misji katolickich. Z opieki w³adcy polskiego w Isfahanie korzystalikarmelici bosi, którzy 23 lipca 1638 roku uroczyœcie poœwiêcili nowy koœció³ katoli-cki w tym mieœcie, zaœ szach wyda³ przywilej na rzecz karmelitów i ich misji.Wœród tych zakonników byli te¿ dwaj Polacy, bli¿ej z nazwiska nie znani. Z koleima³¿onka króla W³adys³awa IV, królowa Maria Ludwika Gonzaga de Nevers,z pochodzenia Francuzka, doceniaj¹c istotn¹ rolê Persji dla wojennych planówswojego ma³¿onka, pragnê³a widzieæ na dworze szachów perskich ludzi, na któ-rych w ka¿dej chwili mo¿na by³oby liczyæ. Jej wybór pad³ na francuskich jezuitów.

��

� ��

� #�� $� �� (�� '�� *+��*��

Na utrzymanie ich misji zdeponowa³a w jednym z banków paryskich olbrzymi¹sumê 15 000 liwrów. W 1647 r. król W³adys³aw IV, próbuj¹c nak³oniæ w³adcê Persjido wspólnej akcji wymierzonej w interesy tureckie, obj¹³ protektoratem swoimi Rzeczypospolitej francuskich misjonarzy, uzyskuj¹c dla nich u szacha Abbasa IIdyplom zezwalaj¹cy jezuitom w Isfahanie i w jego pobli¿u wybudowaæ dom orazprowadziæ swobodn¹ dzia³alnoœæ religijn¹ wœród kupców europejskich i Ormian.W 1654 r. celem udzielenia pomocy francuskim wspó³braciom uda³ siê do Persjipolski jezuita, znakomity teolog i kaznodzieja, o. Tomasz M³odzianowski, któryprzebywa³ tam do 1661 r. Podobnie jak W³adys³aw IV, jego nastêpcy na tronieRzeczypospolitej, król Jan Kazimierz Waza w 1666 roku oraz w 1670 r. król Micha³Wiœniowiecki, zwracali siê do w³adców Persji, z proœb¹ o otoczenie misji katolic-kich ich opiek¹��. Dzia³ania te kontynuowa³ równie¿ Jan III Sobieski, który w licz-nej korespondencji kierowanej do szacha perskiego poleca³ jego uwadze kwestiekatolicyzmu, zaœ dzia³aj¹cych na terytorium Persji misjonarzy wspiera³ finansowo.

W 1691 roku poprzez swego pos³a, za³o¿y³ w Szamachi na Kaukazie, na po-trzeby polskich jezuitów, stacjê misyjn¹, która rych³o sta³a siê miejscem, sk¹d ka-toliccy duchowni docierali na pobliskie ziemie gruziñskie. Katoliccy duchowniz Szamachi zgodnie z wol¹ królewsk¹ mieli byæ kapelanami poselstwa polskiegooraz towarzyszyæ dyplomatom w ich podró¿ach do Isfahanu, jak te¿ zarazemwspieraæ ich swoj¹ rad¹. Zdarza³o siê jednak i tak, ¿e sami kapelani byli pos³amib¹dŸ rezydentami króla polskiego w Isfahanie. Tak¹ rolê spe³nia³ w 1691 r., po-chodz¹cy z Wielkopolski, o. Jan Gostkowski, który ju¿ dwa lata wczeœniej (1689)pojawi³ siê w Imeretii, zaproszony tam wraz z innymi jezuitami przez ksiêciaArczil. Na Kaukazie o. Gostkowskiemu towarzyszyli dwaj inni misjonarze – IgnacyFranciszek Zapolski i Konrad Terpi³owski. Ca³a ta trójka podró¿owa³a w towarzy-stwie ambasadora polskiego przy szachu Sulejmanie II, Ormianinie w s³u¿bie pol-skiej, Sulejmanie Syri Zgórskim. W 1690 r. oo. Konrad Terpi³owski i IgnacyFranciszek Zapolski przybyli do Kutaisi, stolicy Imeretii. Wyst¹pili tam wówczasprzeciwko odbywaj¹cemu siê na ziemiach Gruzji handlowi ludŸmi, a nawet uzy-skali od w³adcy obietnicê zaniechania tego procederu. Zamierzali tak¿e doprowa-dziæ do utworzenia seminarium duchownego, ale opanowanie w 1691 roku krajuprzez Turków zahamowa³o te ambitne zamierzenia. Wówczas to król Jan III So-bieski mianowa³ o. Jana Gostkowskiego swoim pos³em do ksiêcia gruziñskiegoSannazarli-Chana, polecaj¹c mu nak³onienie tego w³adcy do dzia³añ antyturec-kich w Imeretii i Megrelli. Kontakty o. Gostkowskiego z ksiêciem zapewni³y mujego szacunek i spowodowa³y, ¿e pozosta³ w Gruzji a¿ do swojej œmierci w 1738 r.,spowodowanej niesieniem pomocy lokalnym ofiarom epidemii. Jego towarzyszo. Ignacy Franciszek Zapolski, po œmierci ambasadora Syri Zgórskiego, zosta³ mia-

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� 1� ��3!�� "�� "�� *�� +�$��#� � �� 2� #� �� ,-./� �� ,01.� � �� 4� 5!$'�� ,� 6� �2�� 7'�)�� *+� �� +��/ �� 8��(�� (#��#�� &2�� *��

nowany przez Jana III Sobieskiego pos³em w Persji. Ponownie tê funkcjê pe³ni³w 1703 r.

Sta³¹ siedzib¹ rezydenta polskiego przy dworze szacha perskiego mia³a staæsiê Gand¿a, gdzie od 1700 r. funkcjonowa³ ufundowany na potrzeby jezuitów,przez króla polskiego Augusta II, pochodz¹cego z saskiej dynastii Wettinów, dommisyjny. Zamieszkuj¹cy tam jezuici nieœli pomoc Polakom, którym uda³o siê uciecz niewoli tureckiej na tereny Persji. Do 1703 r. misj¹ zarz¹dza³ o. Ignacy FranciszekZapolski, zaœ po jego œmierci o. Jan Reuth. On to w 1705 r. odkupi³ od francuskichjezuitów dom misyjny w Erewanie, w którym pracowa³ wespó³ z o. Paw³em Wro-czyñskim. Dom misyjny w Gand¿y funkcjonowa³ natomiast w swoim dotychcza-sowym charakterze wy³¹cznie do 1710 r., kiedy to na polecenie rzymskiejKongregacji Rozkrzewiania Wiary jezuici byli zmuszeni go przekazaæ zakonowikapucynów��. W roku 1706 na misjê persk¹ przyby³ m³ody, trzydziestojednoletnizakonnik o. Tadeusz Jan Krusiñski, cz³owiek o niezwyk³ych zdolnoœciach lingwi-stycznych, biegle znaj¹cy a¿ osiem jêzyków obcych, który odby³ te¿ w tym czasieliczne podró¿e po Persji, Turcji i Kaukazie. W pozostawionych przez siebie publi-kacjach wiele miejsca poœwiêci³ opisowi mieszkañców Gruzji i ich zwyczajów.W jego pracach pojawiaj¹ siê tak¿e kwestie dotycz¹ce aspektów religijnych, poli-tycznych i militarnych, zaœ szczególnej pochwa³y doczeka³y siê przymioty woj-skowe Gruzinów, dziêki którym mieli oni u³atwion¹ karierê na dworze perskim.Wysoko ocenia³ tak¿e kobiety gruziñskie, które w najtrudniejszych momentachpozostawa³y wierne w³asnej tradycji i religii. Najbardziej cenn¹ czêœæ prac Krusiñ-skiego stanow¹ relacje dotycz¹ce stosunków Gruzji z ich kaukaskimi s¹siadamioraz z Rosj¹, które wówczas nabiera³y ju¿ olbrzymiej dynamiki. Krusiñski twier-dzi³, ¿e Gruzini posiadaj¹ znaczny potencja³ mog¹cy zapewniæ im niezale¿noœæi tylko poprzez wewnêtrzne spory i zdradê ulegaj¹ Persom��.

Pierwsza po³owa XVIII wieku i trudna sytuacja wewnêtrzna Rzeczypospolitejspowodowa³a istotne zahamowanie polskiej aktywnoœci na kierunku kaukaskim.Du¿ej redukcji uleg³y kwoty subwencji wyasygnowanych przez polskich w³ad-ców na misje perskie, zaœ fakt, ¿e na dworze szacha od d³u¿szego czasu nie poja-wi³ siê ¿aden pose³ Rzeczypospolitej, powodowa³, ¿e polscy misjonarze zostalipozbawieni os³ony politycznej. Dopiero w 1715 r. król polski wyprawi³ jako swo-jego pos³a do Persji o. Micha³a Ignacego Wieczorkowskiego, który dotar³ do Isfa-hanu w 1716 r., sk¹d uda³ siê do Erewanu, gdzie spotka³ siê z o. TadeuszemKrusiñskim. Relacji Wieczorkowskiego zawdziêczamy opis sytuacji na Kaukazie,w tym tak¿e przeœladowania kapucynów w Gruzji spowodowane dzia³aniamipatriarchy ormiañskiego. W 1722 r. wyst¹pi³ ponownie w roli pos³a króla AugustaII do Persji, ale przedtem podró¿owa³ po kraju i kwestowa³ na rzecz misji perskiej.Obok jezuitów pracowali w Persji równie¿ polscy karmelici bosi: o. W³adys³aw od

��

� ��

�� 1� ��3!�� "�� 3�� *�� +�$��#� � �� 2� #� �� ,-./� �� ,01.�� "�/ �� !�� "�/ �� ,�&'�� 4�� &&� �� +��

�� !�� "��"�/ 1� ��3!�� "�� 3�� "��

Najœwiêtszego Serca Jezusa (Aleksander Reuzner), który dzia³a³ od 1698 roku, a¿do œmierci w Isfahanie w 1704 r.; o. Rajmund od œw. Micha³a, zmar³ w Sejzafiew 1716 r.; o. Hieronim od Jezusa i Maryi (Jan Cio³ek Drzewiecki), który pracowa³w Isfahanie, by nastêpnie znaleŸæ siê w Indiach, w Goa��.

Druga po³owa XVIII wieku to okres niezwykle z³o¿ony w dziejach Rzeczy-pospolitej Obojga Narodów, czas upadku i zarazem prób reformy polsko-litewskie-go pañstwa. Po 1764 r. coraz bardziej widoczna sta³a siê ingerencja Rosji w wew-nêtrzne sprawy Polski i Litwy. Ambasador rosyjski w Warszawie, Miko³aj Repnin,sprzeciwiaj¹cy siê wszelkim próbom reformy formy rz¹du, w coraz wiêkszym sto-pniu ingerowa³ w polskie ¿ycie polityczne, zaœ skutecznoœæ jego decyzji gwaran-towa³a czterdziestotysiêczna armia rosyjska stacjonuj¹ca na ziemiachRzeczypospolitej, której zadaniem by³o ca³kowite uzale¿nienie Polski i Litwy odPetersburga��. W latach 1768–1773, przeciwstawiaj¹c siê w g³ównej mierze dykta-towi Katarzyny II, znaczna czêœæ konserwatywnej szlachty Rzeczypospolitejzawi¹za³a porozumienie zwane konfederacj¹ barsk¹, wymierzone przeciwko kró-lowi Stanis³awowi Augustowi Poniatowskiemu, postrzeganemu jako narzêdzieimperatorowej, i stacjonuj¹cym w Rzeczypospolitej wojskom rosyjskim. Barsz-czanie popierani przez Francjê i Turcjê formalnie wystêpowali pod has³ami obro-ny religii katolickiej, zaœ polityczn¹ reperkusj¹ zawi¹zania siê tego sprzysiê¿eniasta³o siê to, i¿ Katarzyna II, która do tej pory liczy³a siê z mo¿liwoœci¹ objêcia samo-dzielnego protektoratu nad ca³¹ Rzeczypospolit¹, zdecydowa³a siê poprzeæ roz-biorow¹ koncepcjê dworskiej koterii Czernyszewów i Or³owów. Rozpoczê³y siêzatem w czerwcu 1771 r. rokowania rozbiorowe z Prusami, nastêpnie zaœprzy³¹czy³a siê do nich Austria. Traktaty rozbiorowe zosta³y podpisane 5 sierpnia1772 r. W ich wyniku Prusy otrzyma³y 36 tys. km� i 580 tys. mieszkañców dawnejRzeczypospolitej. Austria 83 tys. km� i 2,65 mln mieszkañców, zaœ Rosja 92 tys. km�

zamieszka³e przez ok. 1,3 mln osób. Sumuj¹c, pozbawiono Rzeczypospolit¹ pra-wie 30 procent jej terytorium i ok. 35 procent jej ludnoœci��. W roku 1791 podjêtow Rzeczypospolitej radykaln¹ próbê reformy pañstwa, tworz¹c Ustawê Rz¹dow¹,która przesz³a do historii pod nazw¹ Konstytucji 3 Maja. Uchwalaj¹cy j¹ SejmWielki (Czteroletni) jej teoretyczne podstawy opar³ na doktrynie Jana Jakuba Ro-usseau, stoj¹c na stanowisku, i¿ wszelka w³adza spo³ecznoœci ludzkiej opiera siêna woli narodu oraz wprowadzaj¹c za³o¿enia myœli politycznej Karola LudwikaMontesquieu i dokonuj¹c trójpodzia³u w³adzy: na w³adzê prawodawcz¹ sprawo-wan¹ przez Sejm (Izbê Poselsk¹ i Senat), w³adzê wykonawcz¹ skupion¹ w osobiekróla i rz¹du (Stra¿ Praw) i w³adzê s¹downicz¹. Ta reforma ustroju pañstwa,a zw³aszcza sposób jej wprowadzenia, wywo³a³a opór zachowawczych œrodowiskszlacheckich, które uzyska³y wsparcie trzech mocarstw rozbiorowych. W dyplo-macji i publicystyce monarchii absolutystycznych, Rosji, Austrii i Prus uchwalenie

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� 1� ��3!�� "�� 3�� *�� +�$��#� � �� 2� #� �� ,-./� �� ,01.�� "�/ �� !�� "��

�� 4��&� �� " �� 5�� 6�� "� �� 4��&� �� *�� *+�*��

�� #�� $� �� *� � **/ 9� :'�2'�'��7�� $�� * � ��

Konstytucji 3 Maja okreœlano mianem rewolucji. Katarzyna II w swojej prywatnejkorespondencji stwierdza³a, i¿ reformy w Polsce s¹ wynikiem wp³ywów jakobiñ-skich, zaœ sam akt konstytucji 3 Maja to wyzwanie rzucone monarchicznemu legi-tymizmowi. W œlad za tym Rosja podjê³a przemyœlan¹ akcjê dyplomatyczn¹zmierzaj¹c¹ do stworzenia w Europie antypolskiej koalicji, jak te¿ wsparciaw Polsce i na Litwie œrodowisk niechêtnych zmianom. W maju 1792 r. dosz³o dointerwencji wojsk rosyjskich, w wyniku której terytorium Rzeczypospolitej, po-mimo pewnych ograniczonych sukcesów wojsk polskich dowodzonych przezksiêcia Józefa Poniatowskiego pod Zieleñcami 18 czerwca i Tadeusza Koœciuszkêpod Dubienk¹ 18 lipca, znalaz³o siê w istocie rzeczy pod rz¹dami armii rosyjskiej.Katarzyna II zaœ zdecydowa³a siê na rozmowy z Prusami o drugim rozbiorze Pol-ski. Negocjacje rosyjsko-pruskie zakoñczy³y siê podpisaniem 23 stycznia 1793 r.w Sankt Petersburgu nowej konwencji rozbiorowej, w wyniku której terytoriumPrus powiêkszy³o siê o 58 tys. km�, zaœ Rosja zaanektowa³a kolejne 250 tys. km�

stanowi¹cych obszar Rzeczypospolitej. Zwo³any do Grodna na 17 czerwca 1793 r.Sejm, pod niezwykle siln¹ i brutaln¹ presj¹ rosyjsk¹ (aresztowania, sekwestracjadóbr, otoczenie izby sejmowej przez wojsko rosyjskie, przekupstwa) oraz groŸb¹rozszerzenia zaborów, dokona³ 17 sierpnia ratyfikacji traktatu rozbiorowegoz Rosj¹, zaœ 23 wrzeœnia zatwierdzi³ zmianê granicy z Prusami. Rosja uzyska³a pra-ktycznie nieograniczone uprawnienia do stacjonowania jej wojsk na terytoriumRzeczypospolitej, jak równie¿ nadzór nad polsk¹ s³u¿b¹ dyplomatyczn¹. Statusprawny szlachty polskiej w Rosji zrówna³ siê z pozycj¹ szlachty rosyjskiej, zaœnowy ambasador rosyjski w Warszawie, genera³ Josif Andriejewicz Igelström,pe³ni³ nie tylko funkcjê dyplomaty, ale tak¿e g³ównodowodz¹cego rosyjskiej ar-mii okupacyjnej��.

Wiêkszoœæ Polaków przyjê³a fakt drugiego rozbioru za widoczny symptomostatecznej likwidacji polsko-litewskiego pañstwa. Uwa¿ano, ¿e jedynie podjêciewysi³ku militarnego mo¿e temu skutecznie przeciwdzia³aæ. Zamierzano dopro-wadziæ do zawarcia sojuszu wojskowego z rewolucyjn¹ Francj¹. W tocz¹cych siêw Pary¿u rokowaniach strona polska na pocz¹tku 1793 roku zagwarantowa³aFrancuzom, i¿ w zamian za skuteczn¹ pomoc wojskow¹ na ziemiach litewsko-po-lskich zostanie utworzona rewolucyjna republika, która wypowie wojnê wszy-stkim trzem zaborcom, a zatem tak¿e Austrii i Prusom, które to pañstwapozostawa³y w stanie wojny z Francj¹. Jednak¿e Francuzi nie zdecydowali siê nazawarcie tego rodzaju sojuszu, dystansuj¹c zaœ siê ca³kowicie od udzielenia jakiej-kolwiek pomocy Polakom i Litwinom, zachêcali jedynie, nie przyjmuj¹c przy tymjakichkolwiek wzajemnych zobowi¹zañ, do rozpoczêcia dzia³añ militarnychantyaustriackich i antypruskich. W tej sytuacji coraz czêœciej w Polsce i na Litwiezaczêto widzieæ potrzebê samodzielnej rozprawy z wrogiem poprzez po³¹czenieakcji regularnych oddzia³ów zbrojnych z wybuchem masowego powstania ludo-wego. Bezpoœredni¹ przyczyn¹ wybuchu powstania sta³a siê decyzja z dnia 21 lu-

��

� ��

�� 4��) �� &�� %� �� (�� 1'�� ""�� / �� 4��&� �� / 9� :';�2'�'�� " � ��

tego 1794 r. o redukcji armii polsko-litewskiej. W trzy dni póŸniej TadeuszKoœciuszko og³osi³ w Krakowie akt powstania, sam obj¹³ w³adzê dyktatorsk¹ jakonaczelnik si³ zbrojnych oraz powo³a³ rz¹d powstañczy, czyli Radê Naczeln¹ Naro-dow¹. Tym wydarzeniom towarzyszy³y daleko id¹ce reformy socjalne, szczegól-nie w sferze stosunków wiejskich, zapewniaj¹c ch³opom wolnoœæ osobist¹i nieusuwalnoœæ z gruntów oraz redukuj¹c, w niektórych przypadkach a¿ do 50procent, dotychczasowy wymiar pañszczyzny. Jednoczeœnie rozpoczê³a siê regu-larna wojna polsko-rosyjska, w której pocz¹tkowo Polacy uzyskali pewne sukcesymilitarne (4 kwietnia 1794 r. zwyciêstwo pod Rac³awicami, 17 kwietnia 1794 r. wy-buch powstania w Warszawie i rozbicie garnizonu rosyjskiego, 22 kwietnia 1794 r.wybuch powstania w Wilnie). Jednak w maju 1794 r. na tereny pañstwa polsko-litewskiego wkroczy³y wojska pruskie, zaœ Tadeusz Koœciuszko przegra³ 5 czerwca1794 r. bitwê pod Szczekocinami, w której przeciwko Polakom wyst¹pi³y po³¹czo-ne wojska prusko-rosyjskie. W kolejnych miesi¹cach zmagania wojenne toczy³ysiê ze zmiennym skutkiem, zaœ jesieni¹ tego roku szala zwyciêstwa przechyli³a siêwyraŸnie na korzyœæ Rosji, gdy w bitwie pod Maciejowicami 10 paŸdziernika ran-ny Tadeusz Koœciuszko dosta³ siê do niewoli rosyjskiej. Dnia 4 listopada 1794 r.wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa dokona³y rzezi ludnoœcicywilnej przedmieœcia Warszawy, Pragi, co w konsekwencji doprowadzi³o do ka-pitulacji stolicy. Nastêpca Tadeusza Koœciuszki, Tomasz Wawrzecki, wraz z trzy-dziestotysiêcznym korpusem stara³ siê wycofaæ na po³udnie, ale 16 listopada1794 r. pod Radoszycami zosta³ wziêty do niewoli. W nastêpnym 1795 r. trzy roz-biorowe mocarstwa: Austria, Prusy i Rosja doprowadzi³y do ca³kowitej likwidacjipañstwa polskiego, zaœ ostatni w³adca Rzeczypospolitej, król Stanis³aw AugustPoniatowski, abdykowa³ 25 listopada 1795 r.��

To w³aœnie na lata pomiêdzy pierwszym a trzecim rozbiorem Rzeczypospoli-tej przypad³ czas, kiedy to na Kaukazie pó³nocnym pojawili siê pierwsi polscyzes³añcy. Wed³ug niektórych relacji by³o to ju¿ w roku 1773. Bardziej pewne infor-macje wi¹¿¹ siê jednak z wys³aniem tam jeñców wziêtych przez wojska rosyjskiedo niewoli podczas powstania koœciuszkowskiego oraz wcielonych do jednostekwysy³anych na Kaukaz. Nie dysponujemy o nich jednak pe³n¹ informacj¹. Podrugim rozbiorze podobny los sta³ siê udzia³em ¿o³nierzy z wojsk koronnych sta-cjonuj¹cych na obszarach dzisiejszej Ukrainy. Oprócz tej grupy, pojawiaj¹cychsiê na Kaukazie Polaków, nale¿a³oby tak¿e wspomnieæ o ludziach, którzy wi¹zalize swoj¹ tam obecnoœci¹ przebieg w³asnej kariery militarnej. Jednym z nich by³Bart³omiej Gi¿ycki, który dos³u¿y³ siê w wojsku polskim stopnia pu³kownika,a nastêpnie po 1793 r. przez krótki czas zwi¹za³ siê zawodowo z armi¹ rosyjsk¹.Powo³any powtórnie w jej szeregi, znalaz³ siê na terytorium Gruzji, zaœ swoj¹ ka-rierê w wojsku carskim zakoñczy³ w stopniu genera³a��.

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� 9� :'�2'�'�� !�� "*��"�/ 4� 4��)'�� 5� 4��)'�� <-�= �� +�/

�� 7�)�� #�!� � �� "�� +�� 8&8 � �� 88 �� '�!��""��

Pomimo utraty niepodleg³oœci, Polacy nie zaniechali walki o jej odzyskanie.Wiêkszoœæ nadziei na samodzielny byt nadal wi¹zali z Francj¹, tym razem napole-oñsk¹. Pojawi³a siê te¿ silna frakcja prorosyjska, stoj¹ca na stanowisku, i¿ odro-dzenie pañstwa polskiego mo¿e dokonaæ siê skutecznie tylko w sojuszu z Rosj¹Aleksandra I�.

W 1807 r. na mocy traktatu w Tyl¿y, zawartym pomiêdzy napoleoñsk¹Francj¹ a Rosj¹, utworzono namiastkê polskiej pañstwowoœci – Ksiêstwo Warsza-wskie, na tronie którego zasiad³ król saski Fryderyk August I z dynastii Wettinów.Obejmowa³o ono ziemie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, z tym, ¿e na rzeczRosji przekazano okrêg bia³ostocki. W sk³ad jego terytorium wszed³ równie¿ frag-ment ziem objêtych pierwszym zaborem (okrêg nadnotecki z Bydgoszcz¹ i Pi³¹,pó³nocne Kujawy oraz ziemia che³miñska bez Grudzi¹dza). By³ to obszar 102,747km�, zamieszkiwany przez ok. 2,5 mln ludnoœci. Ów twór polityczny, mimo i¿w pe³ni zale¿ny od Francji, to jednak z polskim wymiarem sprawiedliwoœci,rz¹dem i administracj¹ dawa³ Polakom pierwsz¹ po rozbiorach namiastkê samo-dzielnoœci��. W 1809 r. po wygranej wojnie z Austri¹, na mocy pokoju w Schönbrunn,Ksiêstwo Warszawskie zosta³o powiêkszone o tzw. Now¹ Galicjê z Lublinemi Krakowem (ziemie zajête przez Austriê w trzecim rozbiorze). Tereny te objê³ypowierzchniê ok. 51 tys. km�, zaœ liczba ludnoœci wzros³a o 1,7 miliona��. Jednocze-œnie w tym samym czasie ulega³y pogorszeniu relacje francusko-rosyjskie, tak¿ez powodów polskich��. Napoleon przygotowywa³ siê politycznie i militarnie dowojny z Rosj¹, koncentruj¹c swoje wojska w Prusach i Ksiêstwie Warszawskim(500 tys. ¿o³nierzy i 1300 dzia³). Aleksander I zdo³a³ natomiast na Litwie, po dru-giej stronie Niemna, zgromadziæ dwie armie w sile 218 tys. ludzi i 938 dzia³, zaœnieco s³absze si³y ubezpieczaæ mia³y Wo³yñ i gubernie nadba³tyckie. W³adzomKsiêstwa Warszawskiego uda³o siê zmobilizowaæ po stronie Napoleona, w 1812 r.ponad 100 tys. ¿o³nierzy, jak te¿ zgromadziæ znaczne zapasy ¿ywnoœci i fura¿u��.W nocy z 23 na 24 czerwca wojska koalicji antyrosyjskiej przekroczy³y w okolicachKowna rzekê Niemen i wesz³y na terytorium Cesarstwa Rosyjskiego��. Jak po-wszechnie wiadomo wyprawa Napoleona na Moskwê zakoñczy³a siê klêsk¹, zaœoko³o 10–12 tys. wziêtych wówczas do niewoli jeñców polskich, uczestników tejkampanii zes³ano na Kaukaz, wcielaj¹c ich w szeregi Korpusu Kaukaskiego, któryw tym czasie rozpocz¹³ walkê z zamieszkuj¹cymi tam plemionami górali��. Realia,

��

� ��

� 0� %�('( ��9�� '�� !��$�� 5�� ,:,0 �� 6� �� ;�� 88& �� 1� 1�� . �� 1� 1��>� ��'�>� �""��

�� 8&��*�� ,-<0=,<,:� 5��- �"""� �� / �� ,��*�� ,-<0=,<,/�� ""*� �� *��

�� 8&�� +/ �� ,�� / 5� 4��2'�� +�� +��;�� 5��- �� *��

�� ,�� *��*�� #�� $� �� **�� 0�?��'2� 9�� >�� ,:,? �� 5�2'�� ""�� *��*+/ �� )��"�3�� 2� ###��)' ��

�� *�� 7�)�� / ��/ ?��2 )!� 9$�� 1�)�!�� (�� 5�� ;

��#�$@� @0�'3�� 1� ��A��)�� ('B�A�')� �(�� C�� ('�� 3'D� �� (�=�� )�� 2';(�� )� �"��

w jakich przysz³o im tam funkcjonowaæ, by³y niezwykle ciê¿kie. Wystêpowa³awysoka zachorowalnoœæ, co wynika³o nie tylko z uwarunkowañ klimatu, ale tak¿eby³o pochodn¹ z³ego traktowania ¿o³nierzy. Uskar¿ali siê na nisk¹ jakoœæ wy¿y-wienia oraz na problemy z odzie¿¹. Dodatkowo wielu z tej grupy ju¿ w trakciepodró¿y na Kaukaz ,przez tereny nale¿¹ce do Czerkiesów, zosta³o przez nich wy-mordowanych, byæ mo¿e dlatego, i¿ wziêto ich pomy³kowo za Rosjan��.

w jakich przysz³o im tam funkcjonowaæ, by³y niezwykle ciê¿kie. Wystêpowa³awysoka zachorowalnoœæ, co wynika³o nie tylko z uwarunkowañ klimatu, ale tak¿eby³o pochodn¹ z³ego traktowania ¿o³nierzy. Uskar¿ali siê na nisk¹ jakoœæ wy¿y-wienia oraz na problemy z odzie¿¹. Dodatkowo wielu z tej grupy ju¿ w trakciepodró¿y na Kaukaz ,przez tereny nale¿¹ce do Czerkiesów, zosta³o przez nich wy-mordowanych, byæ mo¿e dlatego, i¿ wziêto ich pomy³kowo za Rosjan��.

Przegrana Napoleona doprowadzi³a do nowego uk³adu si³ w Europie. O lo-sach tego kontynentu decydowano, pocz¹wszy od wrzeœnia 1814 r. w Wiedniu,gdzie zgromadzili siê monarchowie, politycy i dyplomaci, a¿eby ustaliæ jak uczest-niczyæ w podziale postnapoleoñskiej sukcesji. 3 maja 1815 r. podpisano traktaty:rosyjsko-pruski i rosyjsko-austriacki, które nie tylko ponownie legitymizowa³yrozbiór Rzeczypospolitej, ale tak¿e powo³ywa³y na obszarze Europy dwa nowepañstwa: Rzeczpospolit¹ Krakowsk¹ i Królestwo Polskie zwi¹zane z CesarstwemRosyjskim osob¹ panuj¹cego – Aleksandra I��. Terytorium Królestwa Polskiegow porównaniu z obszarem Ksiêstwa Warszawskiego zosta³o znacznie okrojone, zaœolbrzymia czêœæ wschodnich ziem by³ej Rzeczypospolitej znalaz³a siê poza jegogranicami, tworz¹c tzw. Kraj Zachodni Imperium Rosyjskiego (Litwa, Bia³oruœ,Ukraina). Królestwo Polskie utworzono jako monarchiê konstytucyjn¹, zaœ nada-na mu przez cara konstytucja wesz³a w ¿ycie 24 grudnia 1815 r.�� Gwarantowa³aona narodowy charakter tego pañstwa, jêzyk polski czyni³a w pe³ni uprawnio-nym we wszystkich sferach ¿ycia publicznego z wyj¹tkiem kontaktów z mo-narch¹, w których nale¿a³o pos³ugiwaæ siê jêzykiem francuskim. Wprowadzonourz¹d namiestnika zastêpuj¹cego króla podczas jego nieobecnoœci w Królestwie,który przewodniczy³ rz¹dowi krajowemu zwanemu Rad¹ Stanu i wspólnie z ni¹zarz¹dza³ bie¿¹cymi sprawami Królestwa. Rada Stanu by³a tworzona przez Zgro-madzenie Ogólne i Radê Administracyjn¹ – rzeczywisty organ kieruj¹cy pañ-stwem – z³o¿ony z namiestnika, ministrów zarz¹dzaj¹cych poszczególnymiresortami rz¹dowymi oraz osób zaproszonych do tego gremium przez króla (cesa-rza). Konstytucja wprowadza³a równie¿ dwuizbowy parlament (Izba Poselskai Senat), niezale¿ne s¹downictwo z do¿ywotnio mianowanymi i nieusuwalnymisêdziami oraz S¹d Sejmowy maj¹cy rozpatrywaæ sprawy dotycz¹ce zdrady stanu,jak te¿ nadu¿ycia pope³niane przez wy¿szych urzêdników. Gwarantowa³a Pola-kom ponadto szereg wolnoœci: druku, ale przy zachowaniu cenzury prewencyj-nej, swobodê poruszania siê i pe³ne poszanowanie prawa w³asnoœci. Sta³a nastanowisku utrzymania narodowego charakteru wojska polskiego, ale nie jegosuwerennoœci, albowiem ogó³ tych spraw zosta³ wy³¹czony spod decyzji rz¹du

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� !�� "��"�� 8&�� +��"/ %� 5!2�� +�� " ,:,0=,<,0� E-

�� */ 5� 4��2'�� +�/ %� �� )��#�� +�� ,:,0 �� $� �� A�� $"��B� �� *� �� +*��+�/ 1� 5'�� .� �#�� 5�� "�� $� �� 5�� 1'�� ""*��

�� %� 5!2�� / %� �� )�� 5�� = �� ,:,0=,:C1� E- ��"*� ��

i zastrze¿ony do wy³¹cznej kompetencji monarchy. Imperator Aleksander I g³ów-nodowodz¹cym armi¹ Królestwa Polskiego mianowa³ swojego m³odszego brata,wielkiego ksiêcia Konstantego Paw³owicza, któremu podlega³y równie¿ wojskarosyjskie stacjonuj¹ce w Królestwie. Armia polska mia³a w okresie pokoju liczyæ30 tys. ¿o³nierzy. W lipcu 1819 r. uprawnienia dowódcze wielkiego ksiêcia Kon-stantego, jako naczelnego wodza, zosta³y rozszerzone dodatkowo na powsta³yw 1817 r. oddzielny Korpus Litewski oraz na guberniê wileñsk¹, grodzieñsk¹,miñsk¹, wo³yñsk¹ i podolsk¹, a tak¿e na Obwód Bia³ostocki. Nawiasem rzecz uj-muj¹c, w trakcie tworzenia si³y zbrojnej Królestwa Kongresowego w 1815 r. czêœæwcielonych wczeœniej do Korpusu Kaukaskiego ¿o³nierzy polskiego pochodzeniawróci³o do kraju. Wed³ug dostêpnych informacji dziêki interwencji genera³aHenryka Dobrowolskiego u wielkiego ksiêcia Konstantego, z okolic Astrachaniai linii kaukaskiej, przyby³o wówczas na terytorium Królestwa Kongresowegooko³o 8 tys. ludzi�.

Konstytucja stwierdza³a równie¿, ¿e Królestwo Polskie pozostanie na zawszepo³¹czone z Cesarstwem Rosyjskim i prowadziæ bêdzie z nim wspóln¹ politykêzagraniczn¹. Dokonuj¹c egzegezy przepisów konstytucji Polacy stali na stanowi-sku, ¿e Królestwo Polskie dysponuje w³asn¹, odrêbn¹ od Rosji pañstwowoœci¹i jest po³¹czone z ni¹ wiêzami unii personalnej. Inny pogl¹d lansowa³y opiniotwór-cze krêgi rosyjskie w Sankt Petersburgu, widz¹c w Królestwie Polskim czêœæ Cesar-stwa Rosyjskiego wyposa¿on¹ w szczególny status autonomiczny, bêd¹cy li tylkoprzejawem woli cesarskiej��. W sferze realnej polityki, po 1815 r. daje siê zauwa¿yæproces stopniowego reedukowania polskich uprawnieñ i coraz bardziej spekta-kularn¹ obecnoœæ elementu rosyjskiego w Królestwie Polskim. Wi¹za³o siê toz niezwykle siln¹, pozakonstytucyjn¹ pozycj¹ wielkiego ksiêcia Konstantego orazze wzrostem znaczenia i roli odgrywanej przez bliskiego Aleksandrowi I senatoraMiko³aja Nowosilcowa, mianowanego pe³nomocnikiem cesarskim przy RadzieStanu��, de facto wespó³ z cesarzewiczem sprawuj¹cego w³adzê dyskrecjonaln¹,nie wynikaj¹c¹ z przepisów ustawy zasadniczej w Królestwie Polskim. Jednoczeœ-nie postrzegany dot¹d jako osobisty przyjaciel imperatora, ksi¹¿ê Adam JerzyCzartoryski, stopniowo zacz¹³ traciæ swoje wp³ywy w najbli¿szym otoczeniuw³adcy. Olbrzymim zaskoczeniem dla warszawskiej opinii publicznej sta³o siêniepowo³anie go na stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego i powierzenietej funkcji zwi¹zanemu niegdyœ z napoleoñsk¹ Francj¹, aczkolwiek ciesz¹cego siêod wielu lat opini¹ libera³a, genera³a Józefa Zaj¹czka. W 1815 r. by³ to jednak

��

� ��

� �� 7�)�� ,�� *��"�� 2-�� .$!. '�$� )) �2�)'��' � �''�� C 5�-� �2'7'�� ('

�� '�! ('�F��) ��>' � :'�.F !)�F � ��)F�6�$� ))�('3�F� !��2�>2'�> ��A )�2'$��2 ��2 ;��2!�� (��)';&��2'��) .� (�2�� %� 5!2�� *�� 2� ###� � ��'��E-��*� �� "*/ �� 5'�'�'��2�'��*�� A,--?=,<,:B� 5��;�-� �""�� 2-�� 2' �!2'�� ('�� B��.F� �C � ��. ('$�A�� 5�-� �2 $ 7'��$ � 8 ��;�2 $ :'��.��$ $��>� �)��'3��)�$ '�� &��2 � !)�� ( ��')��) ./ ('�� 2 C %� �� )�� +�� " ,:11=,<11� E- ��"��

�� 4� %��)�� D� �#� >�� A,-.?=,:C:B) �� ""+� �� +��+��

cz³owiek ju¿ w pe³ni koniunkturalny, niemaj¹cy jakichkolwiek ambicji politycz-nych wielkiego formatu. Najprawdopodobniej przyczyn¹ odsuniêcia od wp³ywuna bieg spraw Królestwa Polskiego ksiêcia Adam Jerzego Czartoryskiego by³a oba-wa, i¿ bêdzie on d¹¿y³ do doprowadzenia do po³¹czenia Kraju Zachodniego Cesa-rstwa Rosyjskiego (ziem by³ego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego) z KrólestwemPolskim. Ten splot wypadków doprowadzi³ do tego, ¿e przy formalnych upraw-nieniach genera³a Józefa Zaj¹czka jako namiestnika, w praktyce pe³ni¹ w³adzyw królestwie Polskim dysponowa³ wielki ksi¹¿ê Konstanty, mog¹cy zawsze liczyæna wsparcie senatora Nowosilcowa��.

Coraz silniejsze próby ograniczenia polskich praw narodowych tak w Króle-stwie Polskim, jak i na terytorium wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego gubernizachodnich, niegdyœ do 1795 r. tworz¹cych obszar Wielkiego Ksiêstwa Litewskie-go, spowodowa³y rozwój tajnych organizacji i zwi¹zków, których celem sta³a siêobrona w³asnej to¿samoœci��. Wiemy, ¿e w 1827 r. w Wilnie na terenie uniwersyte-tu dzia³a³a organizacja Przyjació³ Ojczyzny (Plemienia Sarmatów), zaœ jeden z jejcz³onków, Adam Trzaskowski, zosta³ zes³any do s³u¿by wojskowej na Kaukazie.Dwadzieœcia lat póŸniej opublikowa³ on w jêzyku rosyjskim tekst poœwiêcony za-chodniej Gruzji, tzw. Gurii, który ukaza³ siê na ³amach wychodz¹cego w Tyflisiepisma „Kakuaz”��. Tego typu rewolucyjne i patriotyczne nastroje, podobne dotych wileñskich, rych³o ogarnê³y t¹ czêœæ terytorium by³ej Rzeczypospolitej, którepozostawa³o pod ber³em carów i doprowadzi³y do wybuchu 29 listopada 1830 r.dzia³añ militarnych o charakterze powstañczym. W ci¹gu zaledwie kilku tygodniprzekszta³ci³y siê one w regularn¹ wojnê polsko-rosyjsk¹, prowadzon¹ przez ar-miê Królestwa Polskiego i wojska Imperium Rosyjskiego��, obejmuj¹c¹ tak¿eswym zasiêgiem ziemie litewskie, bia³oruskie i ukraiñskie��. Jej kres przypad³ nawrzesieñ i paŸdziernik 1831 r., przynosz¹c klêskê stronie polskiej��.

Nastêpstwem tych wydarzeñ sta³a siê likwidacja armii Królestwa Polskiegoi wcielenie wielu jej ¿o³nierzy do si³ zbrojnych Imperium Rosyjskiego, co doko-na³o siê na mocy ukazu z dnia 26 lutego 1832 r. Iwan Paskiewicz, ówczesny namie-stnik Królestwa Polskiego proponowa³ nawet, by z by³ych ¿o³nierzy wojskapolskiego utworzyæ odrêbne pu³ki i skierowaæ je na Kaukaz, liniê orenbursk¹ i doBessarabii. Wynika³o to z jego przekonania, ¿e rozproszenie ¿o³nierzy Polakóww drobnych grupach na terytorium ca³ego Imperium Rosyjskiego stanowiæ bê-

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� ,�� "��"�� 8&�� +��*/ 4� %��)�� 7�)�� 4'�2)'�� >�� 9�� ,:C1=,:C,� 6�� 3��) D��)

�� '�� ('� � �� ,�. �� 3'� �� ,�. �� ,:C1=,:C,� �� / �� &'�� "��

� �� 5�� "�3�� +� �� 2� #� E')��) �� *��**� %� :��)';��-)�� (�� ,:C1EC,� ��)' �� *�

�� ,�. �� /��0F��'��"�� 9�� A,- �� = ?,��F�� ,:C,��B� �� 9�� ,:C=,:C,�� / #� 7�F��"�3�� ;�� ,:C,�� 7 2 ��!�3 �� +��

dzie powa¿ne niebezpieczeñstwo dla ³adu spo³ecznego, zaœ skupienie ich w wy-odrêbnionych pu³kach pod kontrol¹ rosyjskich prze³o¿onych zminimalizuje tozagro¿enie��. Wówczas to wielu polskich ¿o³nierzy, wed³ug wspó³czesnych obli-czeñ oko³o 10 000 osób, zosta³o wys³anych do garnizonów na Kaukazie�, z czego.jak podaje Wies³aw Caban – 1865, stanowili jeñcy z wojny polsko-rosyjskiej 1831 r.,zaœ 8901 osób by³o ¿o³nierzami z regularnego poboru��. Tak¿e na obszar Kaukazuprzeniesiono wówczas z terenu Kraju Pó³nocno-Zachodniego przeformowany V.Korpus Litewski, który ulokowano na pó³nocnym Kaukazie z uwagi na tocz¹cesiê zmagania zbrojne z góralami��. W krêgach rz¹dowych Petersburga, szczegól-nie w dzia³aj¹cym nad New¹ Komitecie Guberni Zachodnich, pojawi³a siê w tymczasie koncepcja, maj¹ca w zamyœle jej twórców doprowadziæ do spacyfikowaniapatriotyczno-rewolucyjnych nastrojów drobnej szlachty polskiej, przez przesied-lenie tego elementu na obszar Kaukazu. Ju¿ w 1831 r. rozwa¿ano mo¿liwoœæ wy-ekspediowania z terenu guberni podolskiej 5 tys. rodzin szlacheckich i osadzeniaich, na mod³ê kozaków ma³oruskich, w zmilitaryzowanych koloniach. Na potrze-by tej kolonizacji ukaz Senatu z 15 (27) kwietnia 1832 r. przeznacza³ w obwodziekaukaskim 2023 dziesiêciny ziemi (w powiatach: pietyhorskim, kizlarskim, staw-ropolskim i mozdokskim), w guberni saratowskiej 1296 dziesiêcin (w powiatach:saratowskim, wolskim, chwa³yñskim, kamyszyñskim, carycyñskim, ba³asze-wskim), zaœ w guberni orenburskiej 492 dziesiêciny (w powiatach: orenburskim,buzu³uckim, buhulmiñskim). Oponowa³ przeciwko takiej koncepcji gubernatorpodolski Fiodor £ubianowskij, który w korespondencji wymienianej z Petersbur-giem stwierdza³, i¿ tego typu przesiedlenie musi odbyæ siê przy u¿yciu si³y, zaœw jego opinii najlepszymi osadnikami na Kaukazie byliby spokojni rolnicy, tym-czasem wiêkszoœæ uczestników powstania to osoby w ¿adnej mierze nieu¿ytecznei co prawda w interesie rosyjskiej pañstwowoœci by³oby pozbycie siê ich z terenuPodola, to jednak zasiedlenie nimi Kaukazu z tego samego punktu widzenia, jestnad wyraz niebezpieczne z racji tocz¹cych siê tam walk z plemionami górskimi��.Finalnie jednak odst¹piono od dzia³añ zmierzaj¹cych do przesiedlenia ubogiejszlachty polskiej par force na obszar Kaukazu, zaœ na skutek inicjatyw maj¹cych za-chêciæ tê grupê do dobrowolnej emigracji, zdecydowa³o siê opuœciæ Podole zaled-wie 76 osób, które uczyni³y to w niewielkim konwoju 12 sierpnia 1834 r.��

��

� ��

�� 8��)� �#��'� �� "�� !�� '��) � $��"�$@ �� "�� 8&8 �� 4��1�2� .�� ,�-> �� E!��)�""��

� �� 7�)�� +/ ��/ 4� 4��)'�� 5� 4��)'�� "�� 8��)� �#��'� �� +�� "�� ,:C,=,:-C� �� ""��

�� +�� !�� "�� 0� 4 �!G'�� ,:C,=,:.C� �� (�#��) �� +� ��F�� 7��C

��*� �� +��/ H� 1'B�� (�� 9�� 5�� $� ��'��#�" �� +� ��

�� 0� 4 �!G'�� ""/ E� ,��2'2�+�� = �� '�� 9�� '�� ,:C,=,:.:� @7�� 3�F� ��&'�)�� H��2'�� (->�� ;)'BI 7'��- )� ��&'�� D� 2� #� �� +�

W tym okresie wysy³ano tak¿e na Kaukaz, a¿ to 1855 r., du¿e grupy rekrutówpochodzenia polskiego. Trafia³y one do jednostek Korpusu Kaukaskiego, które tozgrupowanie zabezpiecza³o interesy Imperium Rosyjskiego na wcielonych w jegogranice w latach 1801–1828 niemal ca³ym Zakaukaziu (wschodnia Armenia, Gru-zja, pó³nocny Azerbejd¿an). Dowództwo Korpusu ulokowane zosta³o w Tyflisie,a jego liczebnoœæ by³a 2–3-krotnie wiêksza ani¿eli tego typu formacji zbrojnychstacjonuj¹cych w innych prowincjach Cesarstwa��. W œwietle najnowszych badañWies³awa Cabana w latach 1831–1855 w rosyjskich garnizonach kaukaskichs³u¿y³o 41 460 ¿o³nierzy pochodz¹cych z poboru w Królestwie Polskim, powiêk-szon¹ o liczbê oko³o 200 spiskowców skazanych w so³daty, co stanowi³o ok. 21%mieszkañców Królestwa Polskiego wcielonych wówczas do armii carskiej. Wyda-je siê jednak, ¿e liczbê t¹ nale¿y powiêkszyæ o Polaków pochodz¹cych z ziem za-branych, tym bardziej, i¿ na skutek dzia³añ w³adz rosyjskich, licznej rzeszydrobnej szlachty odebrano prawa tego stanu deklasuj¹c j¹ do kategorii „jednod-worców”, wcielanych w szeregi wojska. Wies³aw Caban szacunkowo okreœla têgrupê na oko³o 40 tys. osób. Dane dotycz¹ce li tylko obszaru Królestwa Polskiegopozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e z ogólnej liczby wcielonych do armii carskiej 10% kon-tyngentu kierowane by³o na Syberiê, a 20% do s³u¿by w garnizonach Kaukazu��.Polscy historycy podkreœlaj¹ tak¿e, ¿e wœród osób ochotniczo zg³aszaj¹cych siê dowojska carskiego przewa¿a³y proœby o ulokowanie w Korpusie Kaukaskim. Naogó³ pozostawa³y one bez pozytywnej odpowiedzi, gdy¿ dowództwo w Króle-stwie Polskim nie mia³o prawa bez zapotrzebowania ze strony w³adz wojskowychna Kaukazie wysy³aæ tam ochotników. Podania te wynika³y z faktu, ¿e tocz¹ce siêtam przez wiele lat zmagania wojenne umo¿liwia³y stosunkow¹ ³atw¹ karierêwojskow¹ i otwiera³y drogê ku szybkim awansom��. Niezwykle ciekawy opis¿o³nierskiej wêdrówki na Kaukaz pozostawi³ w swoich pamiêtnikach, s³u¿¹cytam w latach czterdziestych XIX wieku Mateusz Gralewski, który pisa³ „By³ rok1844 i lato, kiedy nas, kilku m³odych ludzi swobodnie postêpowa³o po kijowskiejdrodze ku Kaukazowi [...]. Szliœmy tedy etapami, wed³ug wyra¿enia urzêdowegoswobodnie. Znaczy³o to, ¿e nas ju¿ nie smagano jak w Warszawie, ¿e nas niewi¹zano na noclegach ani przykuwano do ¿elaznego prêta na ca³e tygodnie; nad-to nie roztrz¹sano nam ju¿ rzeczy w rekruckich tornistrach, ani nie nara¿ano nasna szamotanie ¿o³nierstwa i na zajœcia podobne do tego, jakie mieliœmyw Zwiahlu, ¿e powstaj¹c przeciw ¿o³nierskiej grabie¿y i grubiañstwa, o ma³o sku-ci nie padliœmy pod bagnetami. Pod okiem etapowych przewodników, miêdzyso³datami uwolnionymi ze szpitali, szliœmy przez wielkie, chêdogie a goœcinnema³oruskie sio³a [...]. Przeszliœmy i przez najniegoœcinniejsz¹ ziemiê w œwiecieKozaków doñskich, gdzie to bez musu lub korzyœci nikt kropli wody nie poda³³akn¹cemu, nikt kruszyny chleba nie da g³odnemu. Smutna ziemia!...My jako jeñ-

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� %� �� . �� 7�)�� 8��)� �� +�� 9� 5'�>'��4�"�� "�� #�� +�� " ,:,0=,:./� ('� � ��5!�� E ;

�� ' .� ��'�>��5��-�� *�� "�

cy, jako zbrodniarze stanu, szliœmy zape³niaæ przetrzebione przez epidemiêi przez górali kaukaskich moskiewskie szeregi. Kazano nam wyrzec siê przesz³oœcii narodowoœci, a walczyæ w imiê cara z ludem równie jak my dobijaj¹cym siê nie-podleg³oœci. Pos³ano nas na zhañbienie i na œmieræ [...]”��

Na Kaukazie losy polskich ¿o³nierzy toczy³y siê w sposób ró¿noraki. Zale¿a³yone od splotów ró¿nych czynników: oddzia³u do jakiego trafili, zachowania ichprze³o¿onych, stanu spo³ecznego, umiejêtnoœci i zdolnoœci, a tak¿e osobistychcech charakteru. Wielu Polaków nie mog³o siê pogodziæ z tym, ¿e zmuszano ichdo walki z narodami Kaukazu, bêd¹cymi w podobnym po³o¿eniu jak oni sami,zdeterminowanymi do obrony swojej niepodleg³oœci. Takie postawy implikowa³ykonflikty wewnêtrzne, w tym tak¿e odmowê udzia³u w walce. By z³amaæ opór¿o³nierzy-Polaków, ich rosyjscy prze³o¿eni stosowali surowe kary cielesne, a na-wet œmieræ przez rozstrzelanie. Rodzi³o to zawziêty antagonizm polsko-rosyjski.Jedn¹ z form oporu by³a dezercja, chocia¿ losy tych, którzy wybrali tak¹ drogê sta-wa³y siê niezwykle trudne. Pochodz¹cy z innego krêgu kulturowego Polacy, bli-¿ej nie znaj¹cy zwyczajów mieszkañców Kaukazu, decyduj¹c siê na opuszczeniearmijnych szeregów, zwracali siê o pomoc, zw³aszcza do Czerkiesów i Czeczeñ-ców. Ci uciekinierów zatrzymywali u siebie traktuj¹c ich jak niewolników b¹dŸswoisty przedmiot wymiany handlowej. Czêsto te¿, najzwyczajniej wydawanoich w rêce Rosjan. Tych ¿o³nierzy polskiego pochodzenia, których spotka³ los nie-wolników, oczekiwa³a zale¿noœæ od surowych norm obyczajowych opartych nawêz³ach patriarchalnych, jak te¿ ulokowanie w skrajnie anachronicznych struk-turach ekonomiczno-spo³ecznych, zaœ wyjœcie poza ich obrêb stawa³o siê zagro¿o-ne utrat¹ ¿ycia. Wielu spoœród dezerteruj¹cych z wojska rosyjskiego ¿o³nierzy naKaukazie, znalaz³szy siê w takiej bez wyjœcia sytuacji ¿yciowej, nie widz¹c jakich-kolwiek perspektyw na jej polepszenie, decydowa³o siê na wybór samobójczejœmierci. Nie do pozazdroszczenia by³ równie¿ los tych dezerterów, których miesz-kañcy Kaukazu potraktowali jako jeñców, przeznaczaj¹c ich na sprzeda¿ na tar-gach niewolników i wysy³aj¹c na rynki Azji Mniejszej – przede wszystkim Angaryi Konstantynopola. Nabywani byli zwykle przez Turków i Arabów��. Wydaje siê,¿e jeszcze bardziej tragiczny los czeka³ tych by³ych ¿o³nierzy Polaków, którychwydano ponownie w rêce Rosjan. Mateusz Gralewski relacjonowa³ na kartachswoich wspomnieñ: „Ca³e bataliony na placach kaukaskich egzekwowa³y potemkijami wyroki s¹dów wojskowych. Pastwiono siê osobliwie nad tymi zrozpaczo-nymi dezerterami, którzy przed sadami wojennymi wrêcz odmówili przysiêgiwiernoœci na cara”�. Czasem jednak dezercjê ¿o³nierzy udawa³y siê, gdy ucieka³awiêksza grupa z broni¹ w rêku kieruj¹c siê ku granicom Persji lub Turcji. W deka-dzie nastêpuj¹cej po upadku powstania listopadowego oko³o 500 ¿o³nierzy Pola-ków w ten sposób znalaz³o siê w szeregach armii perskiej. Jednak w 1839 r. szach

��

� ��

�� 1� �� +�� ) ��"�� E- ��**� �� )�� 7�)�� 1� �� "*�

Mohamed Mirza ugi¹³ siê pod ¿¹daniami cesarza Miko³aja I i wyda³ ich Rosji,gdzie ¿o³nierze ci zostali poddani niezwykle surowym represjom��.

Nieco inne losy czeka³y osoby, które w sposób mniej lub bardziej dobrowolnyznalaz³y siê na Kaukazie. Tytu³em egzemplifikacji przywo³aæ tutaj mo¿na sylwetkêJózefa ChodŸko (1800–1881), który przeszed³ do historii jako autor doskona³ychwrêcz map Kaukazu. S³u¿¹c w roku 1831 w Wilnie w stopniu podporucznikagwardii, by³ przewidywany przez w³adze powstañcze do objêcia funkcji komen-danta miasta, jednak¿e informacje te znalaz³y siê w posiadaniu Rosjan i m³odegoin¿yniera ChodŸkê wys³ano z Wilna w g³¹b Cesarstwa��. W 1840 r. zosta³ skiero-wany na Kaukaz, a w dwa lata póŸniej rozpocz¹³ tam prace geologiczne i pomia-rowe. W 1847 r. by³ w stopniu pu³kownika mianowany naczelnikiem oddzia³ukartograficznego Korpusu Kaukaskiego i przez wiele lat kierowa³ niezwykle istot-nymi tak z punktu widzenia interesów wojska jak i nauki pracami geodezyjnymi.W grudniu 1852 r. otrzyma³ stopieñ genera³a-majora i powierzono mu funkcjê na-czelnika oddzia³u geodezyjnego przy Korpusie Kaukaskim. W 1862 r. awansowanogo na kolejny stopieñ, genera³a-lejtnanta. Nale¿y mu zawdziêczaæ sprowadzeniedo pracy na Kaukazie doœæ du¿ej grupy polskich specjalistów z zakresu geodezjii kartografii. Po przejœciu w 1867 r. w stan spoczynku do koñca ¿ycia pozosta³w Tyflisie (Tbilisi) nie tylko utrzymuj¹c stale o¿ywione kontakty z polsk¹ koloni¹w tym mieœcie, ale równie¿ aktywnie dzia³aj¹c w Kaukaskim Oddziale CesarskiegoRosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, którego w 1851 r. by³ jednym zewspó³za³o¿ycieli��.

Tym spoœród Polaków, którzy nie anga¿owali siê w dzia³alnoœæ antyrosyjsk¹,dystansuj¹c siê od spraw bie¿¹cej polityki uda³o siê na Kaukazie przejœæ przezwszystkie szczeble kariery. Najczêœciej te¿ doczekiwali siê uznania swoich zwierz-chników oraz licznych awansów. Wiele osób z tego grona legitymowa³o siê wsza-k¿e dobrym wykszta³ceniem – byli to nauczyciele, studenci, uczniowie,przedstawiciele wolnych zawodów, którym powierzano funkcje adekwatne dostopnia ich wiedzy. St¹d te¿ ca³kiem pokaŸna liczba Polaków na Kaukaziedos³u¿y³a siê nie tylko wysokich stopni wojskowych w armii rosyjskiej, ale tak¿ezwi¹za³a z nim swój los osobisty jak i równie¿ swoich rodzin.

Literautra: Askenazy S., Za³o¿enie Królestwa Polskiego w 1815 r., [w:] Szkice i portre-

ty (wydanie poœmiertne), Warszawa 1937; Baranowski B., Baranowski K., Polaków

kaukaskie drogi, £ódŸ 1985;Bardach J., Sejm dawnej Rzeczypospolitej, [w:] J. Bardach(red.) Dzieje Sejmu Polskiego, Warszawa 1997; Beauvois D., Polacy na Ukrainie

1831–1863. Szlachta polska na Wo³yniu, Podolu i KijowszczyŸnie, Pary¿ 1987; BriknerA. G., Istorija Jekateriny Wtoroj, Moskwa 2002; Bortnowski W., Noc listopadowa, [w:]W. Zajewski (red.) Powstanie Listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnêtrzne, Militaria,

Europa wobec powstania; Caban W., S³u¿ba Polaków w armiach pañstw zaborczych,

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

�� 7�)�� +��+�� %� :��)'��-)�� ++�+�/ +�� 7�)�� / 4� 4��)'��5� 4��)'�� / �� !��

a œwiadomoœæ narodowa, [w:] A. Barañska, W. Matwiejczyk, J. Zió³ek (red.) Polskie

powstania narodowe na tle przemian europejskich w XIX wieku, Lublin 2001; Caban W.,S³u¿ba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873, Warszawa2001; Chwalba A., Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000; Czapliñski W.,W³adys³aw IV, [w:] A. Garlicki (red.) Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich, Warszawa 1991;D¹bkowski W., Zmierzch i agonia Powstania Listopadowego (17 sierpnia – 21 paŸdzier-

nika 1831r.), [w:] W. Zajewski (red.) Powstanie Listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnê-

trzne, Militaria, Europa wobec powstania; Furier A., Polacy w Gruzji, Warszawa 2009;Gralewski M., Kaukaz, wspomnienie z dwunastoletniej niewoli, Lwów 1877; Jagusz M.,Polskie misje i polscy misjonarze, [w:] B. Kumor, Z. Obertyñski (red.) Historia Koœcio³a

w Polsce, t. I, do roku 1764, cz. 2, od roku 1506, Poznañ–Warszawa 1974; KorobowiczA., Witkowski W., Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918), Kraków 2001;Kowalewskij M., Po³o¿enije Polszi w Rosiiskoj imperii, [w:] idem, Oczerki po istorii poli-

ticzeskich uczere¿denij Rossiji, Moskwa 2007; Kutrzeba S., Sprawa polska w Królestwie

Polskiem 1815–1915, Lwów 1916; Moœcicki H., Wysiedlenie szlachty na Litwie i Rusi

przez rz¹d rosyjski, [w:] idem, Pod ber³em carów, Warszawa 1924; Nart, Walka kaukas-

kich górali z Rosj¹ o niepodleg³oœæ, „Droga. Miesiêcznik poœwiêcony sprawie ¿yciapolskiego”, Warszawa, paŸdziernik–listopad 1925, nr 10–11; Nawrot D. Litwa i Na-

poleon w 1812 roku, Katowice 2008; Frank J., Pamiêtniki, t. III, Wilno 1913; PiwnickiG., Polacy wojskowi i zes³añcy w carskiej armii na Kaukazie w XIX i na pocz¹tku XX wie-

ku, Toruñ 2001; Pr¹dzyñski I., Pamiêtnik historyczny i wojskowy o wojnie polsko-rosyj-

skiej w roku 1831, Petersburg 1898; Rabinowiczówna S., Wilno w powstaniu roku

1830/31, Wilno 1932; Rostworowski E., Czasy saskie i Oœwiecenie, [w:] Zarys historii

Polski...; Schopenhauer J., Gdañskie wspomnienia m³odoœci, Gdañsk 2010; SzpoperD., Litewskie koncepcje odbudowy pañstwowoœci w sojuszu z Rosj¹ do 1815 roku, [w:]M. Maciejewski i M. Marsza³ (red.), Doktryny polityczne i prawne u progu XXI wieku,pod red. Wroc³aw 2002; Szyndler B., Miko³aj Nowosilcow (1762–1838), Portret ca-

rskiego inkwizytora, Warszawa 2004; Tazbir J., Panowanie Wazów i epoka baroku...;Tazbir J., Stefan Batory, [w:] A. Garlicki (red.), Poczet królów i ksi¹¿¹t polskich, Warszawa1991; Wielhorski W., Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, [w:] Pamiêtnik

Kijowski, t. I, Londyn 1959; Wójcik Z., Jan III Sobieski, [w:] A. Garlicki A. (red.), Poczet

królów i ksi¹¿¹t polskich, Warszawa 1991; Wyczañski A., Epoka Odrodzenia, [w:] Zarys

historii Polski...; Zahorski A., August II, [w:] A. Garlicki (red.), Poczet królów i ksi¹¿¹t

polskich, Warszawa 1991; Zajewski W., Powstanie listopadowe 1830–1831, Warszawa1998; Zdrada J., Historia Polski 1795–1914, Warszawa 2007.

��

In the beginnings of Polish settlement in Georia

�� !��

�� "�� "�� #�� $��%�� &%' ��( �"�� % ��

�� ) �� !�%%��"��( �� ''�� *��

� �� +�� !�%%��"�� , � �� -�� '�� %��( ��

��

� ��

�� "��( � % �� !�� % �� . �� &�� / ��

��'�� ( �� '�� #��

�� 0� �� 1�'��,� ��'� "�� #�� %� �� %��

�� '�� /�� 2� �� ) ��

��" �� '��( �� "�� %%�� "�� !�%%��"�� '��'�

�� !��( "� �� "�� %� �� % � �� #�� '��

��

0��!�� %�('( �� 1�2 !�� 1��

K�� B��

Obraz Polski i Polakówna ³amach tygodnika Trimitas (1920–1940)

W latach miêdzywojennych stosunki litewsko-polskie by³y napiête przedewszystkim z powodu konfliktu o Wilno, zw³aszcza zajêcia Wileñszczyzny przezgenera³a Lucjana ¯eligowskiego w paŸdzierniku 1920 r. oraz inkorporacji LitwyŒrodkowej do Polski w 1922 r. Litwa uzna³a, ¿e Wilno znalaz³o siê pod polsk¹okupacj¹. Do 1938 r. miedzy obydwoma pañstwami nie istnia³y oficjalne relacjedyplomatyczne, zamkniête by³y granice, utrudnione miêdzyludzkie kontakty.

W œwiadomoœci litewskiego spo³eczeñstwa ukszta³towa³ siê wówczas skrajnienegatywny obraz Polski i Polaków, wskutek izolacji niemal niemo¿liwy do zwe-ryfikowania. Istotn¹ rolê w kreœleniu tego wizerunku odegra³y czasopisma wyra-¿aj¹ce oficjalne stanowisko w³adz, a tak¿e periodyki stowarzyszeñ spo³ecznycho nastawieniu patriotyczno-narodowym. Jedn¹ z najwa¿niejszych takich organi-zacji by³ paramilitarny Zwi¹zek Strzelców (lit. Ðauliø sàjunga), za³o¿ony w 1919 r.,ciesz¹cy siê autorytetem i du¿ymi wp³ywami. Ju¿ w czerwcu 1920 r. Zwi¹zek roz-pocz¹³ wydawanie swego organu prasowego, tygodnika Trimitas, który w stosunko-wo wysokim nak³adzie (od 5 do 30 tys. egzemplarzy) ukazywa³ siê nieprzerwanie a¿do czerwca 1940 r.

Pierwsze numery drukowano w okresie eskalacji konfliktu wileñskiegow drugiej po³owie 1920 r., nie dziwi zatem, i¿ tematyka polska od pocz¹tku czêstogoœci³a na ³amach tygodnika. Zw³aszcza od czasu akcji genera³a ¯eligowskiegoprzedstawiano Polaków jako nieprzyjació³. Przekonywano, ¿e tylko czekaj¹, abywkroczyæ na Litwê w celu pozbawienia jej niepodleg³oœci i zniewolenia mieszkañ-ców. Porównywano Polaków do dzikich zwierz¹t, którym instynkt nakazuje po-lowanie oraz agresjê wobec s³abszego. Tygodnik otwarcie nawo³ywa³ do „œwiêtejwojny” przeciw „odwiecznemu wrogowi”�.

W tym czasie celem emocjonalnych ataków stali siê tak¿e Polacy mieszkaj¹cyna Litwie, przede wszystkim ziemianie. Trimitas og³osi³ ¯eligowskiego „obroñc¹interesów szlachecko-obszarniczych”, natomiast ziemian oskar¿a³ o nak³anianie

��

� �� !�� "�#��

genera³a do zajêcia ca³ej Litwy�. W publikacjach podkreœlano, ¿e Polska jest pañ-stwem rz¹dzonym przez „panów i dziedziców”. Niedwuznacznie sugerowano, i¿now¹ Litwê buduj¹ wy³¹cznie ch³opi, natomiast Polskê – ziemianie. Chêtnie i czê-sto odwo³ywano siê przy tym do odwiecznych ludowych wyobra¿eñ „panów”oraz antagonizmu wieœ – dwór. Powszechnie eksponowano wizerunek Polakaz Litwy jako z³owrogiego szlacheckiego legionisty lub pana-obszarnika�. W inter-pretacji tygodnika ka¿de dzia³anie miejscowych Polaków na rzecz odnowieniaunii z Polsk¹, ale tak¿e elementy dzia³alnoœci spo³ecznej, np. zak³adanie szkó³ i in-ne inicjatywy na rzecz umacniania polskoœci, traktowano w kategoriach zdradyojczyzny, gdy¿ zmierza³y do polonizacji kraju. Oskar¿ano miejscowych Polakówo szpiegostwo, nawo³ywano ludnoœæ do wzmo¿onej czujnoœci oraz obserwacjidworów i zaœcianków�.

W ca³ym okresie miêdzywojennym na ³amach Trimitas dominowa³a opisanawy¿ej wyk³adnia dramatycznych dla Litwy wydarzeñ z okresu eskalacji konfliktu.Stale wyra¿ano niezachwiane przekonanie, i¿ rzekomy „bunt” ¯eligowskiegoz 1920 r. by³ jedynie wstêpem do pochodu legionistów Pi³sudskiego w g³¹b Litwy�.Autorzy tygodnika t³umaczyli, ¿e jesieni¹ niepodleg³oœæ Litwy zosta³a uratowanajedynie dziêki bohaterskiej postawie jej armii w bitwie z oddzia³ami ¯eligowskie-go pod Giedrojciami (Giedraièiai) i Szyrwintami (Širvintai). Zwyciêstwo litewskich¿o³nierzy powstrzyma³o wówczas polsk¹ ofensywê, otwiera³o tak¿e drogê do wy-zwolenia stolicy i ca³kowitego pogromu wrogów. Ubolewano, ¿e litewskie dowó-dztwo musia³o wówczas podporz¹dkowaæ siê naciskom Ligi Narodów, którawymusi³a zawieszenie broni na froncie i tym samym uratowa³a skórê Polakom.Zwyciêstwo pod Szyrwintami i Giedrojciami sta³o siê wa¿nym sk³adnikiem bojo-wej chwa³y litewskiej armii, propagowanej w organie Zwi¹zku Strzelców�.W publikowanych karykaturach chêtnie wykorzystywano motyw konturów Pol-ski, wyobra¿aj¹cy ¿ar³ocznego potwora z wielkimi zêbami, po³ykaj¹cego Litwêi ³akomie spogl¹daj¹cego na pozosta³e pañstwa ba³tyckie�. Twierdzono równie¿, ¿eod tego momentu Litwa faktycznie znalaz³a siê w stanie wojny z Polsk¹.

Równie¿ zwo³anie przez polskich mieszkañców Wileñszczyzny tzw. SejmuWileñskiego w 1922 r. i inkorporacjê do Polski okreœlano jako dzia³ania bezprawne.Zdaniem autorów Trimitas okupacyjna administracja Litwy Œrodkowej urz¹dzi³afarsê wyborcz¹ i sfa³szowa³a wyniki na polsk¹ korzyœæ. Litwini, Bia³orusini i ¯ydzinawet nie wziêli udzia³u w g³osowaniu, gdy¿ wiadomo by³o, ¿e Polacy zmanipu-luj¹ ich rezultaty. Wybory odby³y siê w atmosferze zastraszania i otwartego terro-ru. W marionetkowym Sejmie Wileñskim zasiad³y specjalnie dobrane osoby,które pod dyktando g³osowa³y za wcieleniem Wilna do Polski�. Przekonywano,

��

�� $!��

� ��% �� &% � �� '�� &�� (( �� ('�� (' �� &�� ( �� (' �� &�

¿e uznanie tego aktu równa³oby siê akceptacji gangsterstwa politycznego upra-wianego przez Polskê. Podkreœlano litewskie warunki ewentualnego porozumie-nia: bezwarunkowy zwrot Wilna, wyrzeczenie siê polityki szowinizmu (tj. d¹¿eñpolonizacyjnych). Bez takiego zadoœæuczynienia nie bêdzie mo¿liwa poprawastosunków�. Spekulacje o mo¿liwoœci innego rozwi¹zania uznawano za przejawyzdrady oraz niegodnego „kupczenia kwesti¹ wileñsk¹”�. Tygodnik na swych³amach aktywnie propagowa³ ideê odzyskania stolicy��.

Wiele miejsca poœwiêcano odleglejszym dziejom relacji litewsko-polskich.Z regu³y ukazywano mocno uproszczony obraz utwierdzaj¹cy przekonanie, ¿ePolska by³a odwiecznym wrogiem Litwy, a nieod³¹czn¹ czêœci¹ polskiej politykiod zawsze by³ chciwy imperializm, realizowany kosztem wszystkich s¹siadów.Podbijanym narodom Polacy narzucali swój jêzyk i d¹¿yli do ich asymilacji. W tensposób Litwini utracili niepodleg³oœæ i znaczn¹ czêœæ w³asnego narodu. W oczachlitewskiej opinii publicznej powstawa³ logiczny zwi¹zek miêdzy dawnymi dzieja-mi a wspó³czesn¹ martyrologi¹ Wileñszczyzny��.

Zdaniem publicystów Trimitas wiêkszoœæ polskiego spo³eczeñstwa, tak samojak przed wiekami, pragnê³a obecnie ustanowienia polskiej dominacji nad Litw¹i polonizacji jej ludnoœci. Polacy jedynie czekali na okazjê i poszukiwali pretekstu.Hamuj¹co dzia³a³a na nich wy³¹cznie obawa przed konsekwencjami na areniemiêdzynarodowej, zw³aszcza reakcj¹ Niemiec i ZSRR. Wed³ug litewskiej wizjiPolacy, nie mog¹c na razie dokonaæ otwartej inwazji, starali siê zastraszyæ Litwê,dyskredytowali jej w³adze, podburzali zdrajców i wyrodków ojczyzny. Je¿eli na-tomiast Warszawa podejmowa³a pertraktacje z Kownem, to wy³¹cznie z pozycjisi³y, nie pragnê³a bowiem kompromisu – jedynie bezwzglêdnie d¹¿y³a do realiza-cji w³asnych celów. Polacy chc¹ Litwê oszukaæ i zmusiæ do uleg³oœci��.

Jak zauwa¿y³ jeden z litewskich publicystów, wielu œwiat³ych Polaków do-strzega³o krzywdê wyrz¹dzon¹ Litwie, jednak specyficznie pojmowane poczuciehonoru nie pozwala³o im przyznaæ siê do b³êdu��. Twierdzono, ¿e okupanci pro-wadzili politykê kolonizacji, odbierali ziemiê prawowitym mieszkañcom i spro-wadzali osadników z g³êbi Polski. Obok litewskiej szlachty-renegatów, szczególniegroŸni byli bezkarni polscy urzêdnicy, warszawiacy, poznaniacy i „galileusze” (tj.przybysze z Galicji), którzy nie rozumieli i nie kochali tej ziemi, a przyjechali tutajdla kariery i pieniêdzy albo z poczuciem misji polonizatorskiej. Zdaniem innegoautora: „Ka¿dy Polak, urzêdnik czy kolonista czu³ siê na WileñszczyŸnie jak nazes³aniu i traktowa³ miejscow¹ ludnoœæ z góry. Wilnianie szemrz¹c znosili to jarz-mo i pilnie nas³uchiwali wieœci z Litwy: czy nie zbli¿a siê godzina wybawienia”��.

��

��

� � �� '�� (� �� ( �� % (( �� (' �� & �� % (( �� (�� (' �� &�� (' ��

Polskie poczynania na WileñszczyŸnie chêtnie przyrównywano do politykirosyjskich zaborców. Przekonywano, ¿e wzorem by³y zapewne tak¿e œrodki, któ-re niegdyœ przeciwko Polakom stosowa³a pruska hakata w Wielkopolsce. Konsta-towano jednak, ¿e w tym wypadku uczeñ nie okaza³ siê zbyt pojêtny: tak jakNiemcy nie z³amali polskiego ducha, tak teraz Polacy nie z³ami¹ ducha litewskie-go, a tylko wzmocni¹ wolê oporu��. Opisy represji przeciwko wileñskim Litwi-nom by³y sugestywne i drastyczne. Przekonywano, ¿e na WileñszczyŸniecodziennie dochodzi do tragedii. Zw³aszcza w drugiej po³owie lat trzydziestych,kiedy stosunki z Polsk¹ ponownie siê zaostrzy³y, publikowano relacje ofiar pol-skiego terroru oraz fotografie skutków „polskich pogromów” w szko³ach, siedzi-bach litewskich stowarzyszeñ i prywatnych domach��.

W ponurych kolorach przedstawiano zacofany stan gospodarczy „Litwy oku-powanej”, za wszystko obwiniaj¹c polskie pañsko-szlacheckie rz¹dy. Chêtnie ze-stawiano dobrobyt wsi w Litwie niepodleg³ej, wzmocnionej reform¹ roln¹i w³aœciw¹ polityk¹ gospodarcz¹ rz¹du, z „pañszczyŸnian¹” nêdz¹ Wileñszczyz-ny, eksploatowanej przez polskich krwiopijców. Litewskie opinie o stanie polskiejgospodarki generalnie nie by³y zbyt pochlebne, jednak¿e opis sytuacji „okupowa-nego” kraju wrêcz budzi³ grozê. Zgodnie z litewsk¹ wizj¹, Wileñszczyzna podpolsk¹ w³adz¹ powoli umiera³a. ¯ycie ch³opów przedstawiano jako pozbawion¹nadziei wegetacjê w ciasnych i brudnych cha³upach. Wieœniacy, zmuszani do pra-cy od œwitu do nocy, znik¹d nie otrzymywali wsparcia. W tym czasie polscyurzêdnicy i „panowie” troszczyli siê tylko o w³asne interesy, a pieni¹dze woleliwywoziæ do Warszawy lub za granicê. Trimitas podsumowa³: „Polacy od dawnabyli znani ze swego bez³adu. Jednak gospodarczo dopiero na WileñszczyŸnie po-kazali co umiej¹”��.

Zgodnie z wyk³adni¹ powszechnie przyjmowan¹ w miêdzywojennej Litwietygodnik Zwi¹zku Strzelców utrzymywa³, ¿e wiêkszoœæ Polaków mieszkaj¹cychna ziemiach litewskich to ludnoœæ spolonizowana, czyli Litwini mówi¹cy po pol-sku. Wnioskowano, ¿e powinni oni powróciæ do pierwotnego jêzyka i to¿samoœci.W przeciwnym wypadku zostan¹ uznani za wyrodków i wykluczeni ze spo³ecze-ñstwa��. W celu wykazania etnicznej litewskoœci mieszkañców siêgniêto nawet poopiniê prof. Micha³a Römera. W obszernym wywiadzie opublikowanym w 1933 r.profesor przypomnia³ swoje pogl¹dy odwo³uj¹ce siê do idei obywatelskiej,nawi¹zuj¹cej do tradycji wielonarodowego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Wy-powiedŸ potraktowano jednak instrumentalnie, wy³uskuj¹c jedynie elementyodpowiadaj¹ce wczeœniej przyjêtym za³o¿eniom. Chêtnie podkreœlano zatemopinie o ró¿nicach miêdzy Polakami z Polski i Litwy oraz wspólnocie tych ostat-nich z narodowym pod³o¿em litewskim, natomiast w³aœciwie przechodzono doporz¹dku nad apelami profesora o rezygnacjê z d¹¿eñ nacjonalistycznych�.

��

�� $!��

�� (� �� (% (' �� &�� (' �� (' �� &�� (� �� (% (� �� &�� (( ��

Z nieukrywan¹ niechêci¹ traktowano obywateli Litwy, którzy odrzucali ideêrelituanizacji i uparcie trwali przy polskoœci. Twierdzono, ¿e tego typu osoby niedoœæ, ¿e nie chcia³y przyznaæ siê do swej prawdziwej narodowoœci, to jeszczeaktywnie dzia³a³y na rzecz dalszej polonizacji. Za jej przejawy uwa¿ano np.zak³adanie szkó³, w których wynarodawiano litewskie, choæ mówi¹ce po polsku,dzieci. Trimitas przekonywa³, ¿e polonomañskich wyrodków jest w kraju zaled-wie garstka, prowadz¹ jednak szkodliw¹ akcjê, sekretnie kierowan¹ z Warszawy.Przede wszystkim og³upiaj¹ nieuœwiadomionych Litwinów��. Wnioskowano, ¿epañstwo powinno stanowczo przeciwdzia³aæ takiej dzia³alnoœci��.

Na ³amach Trimitas przedstawiano niepodleg³¹ Polskê jako pañstwo uzale¿-nione od Francji. Tymczasem, jak przekonywano, Francja jest zainteresowana je-dynie odbudow¹ bia³ej Rosji, dlatego sojusznik rych³o opuœci Polskê i naka¿e jejzwrot wszystkich zagarniêtych ziem na wschodzie. Postêpowanie Warszawy wo-bec tzw. kresów wschodnich okreœlono jako typowo kolonialne, gdy¿ w rzeczywi-stoœci Polska potrzebowa³a jedynie r¹k do niewolniczej pracy, dostaw ¿ywnoœcii surowców oraz dostêpu do morza przez terytorium Litwy i Ukrainy��. Polski im-perializm wyci¹ga³ rêce nie tylko po ziemie litewskie, bia³oruskie i ukraiñskie, aletak¿e czeskie i niemieckie. Jeden z autorów wprost nazwa³ Polaków „miêdzyna-rodowymi raubritterami”��. Innym razem przekonywano, ¿e konflikt litewsko--polski mia³ szersze, ogólnoeuropejskie znaczenie, gdy¿ stanowi³ czêœæ wspólnejwalki narodów przeciwko polskiemu imperializmowi��.

Szczególne zaniepokojenie w Kownie budzi³a polska aktywnoœæ politycznawobec pozosta³ych pañstw nadba³tyckich. W opinii organu Zwi¹zku Strzelców,Warszawa traktowa³a priorytetowo kierunek pó³nocny, zamierza³a bowiem zbu-dowaæ sw¹ hegemoniê nie tylko na ziemiach litewskich, ale te¿ w £otwie i Estonii.Nieugiêta obrona swej niepodleg³oœæ przez Litwê pokrzy¿owa³a plany ekspansji.Jednak suwerennoœæ pañstw ba³tyckich w dalszym ci¹gu pozostaje zagro¿ona,gdy¿ Litwa odciê³a Polskê od morza, od K³ajpedy i portów ³otewskich. Przekony-wano, ¿e tzw. polskie kresy wschodnie dusi³y siê gospodarczo i nie dawa³y War-szawie spodziewanych zysków, dlatego Polska nie spocznie, dopóki nie uzyskaszerszego dostêpu do Ba³tyku przez Litwê i nie ujarzmi pozosta³ych pañstwa re-gionu. Karykaturzysta z Trimitas portretowa³ Józefa Pi³sudskiego, który zagarn¹³ju¿ Wilno, Grodno i Suwa³ki, ale znacz¹co spogl¹da³ na Kowno, Libawê, Rygêi Tallin��. Litewska prasa zwykle oskar¿a³a Polskê tak¿e o celowe sk³ócanie pañstwba³tyckich, gdy¿ ba³tycka jednoœæ stanowi³a zagro¿enie polskich zamiarów��.

��

��

�� (& �� (�� & �� % (� �� (�� (� �� '�� (' �� (( �� '�� (' �� '�

Chêtnie piêtnowa³a Pary¿ za polityczne poparcie udzielane Warszawie.Celem ataków dziennikarzy stawa³y siê jednak wszystkie pañstwa, którepos¹dzano o sprzyjanie lub chocia¿by polityczne zbli¿enie z Polsk¹. W ka¿dymmiêdzynarodowym porozumieniu z udzia³em Polski dopatrywano siê antylitew-skiego podtekstu. Na przyk³ad próbê nawi¹zania wspó³pracy polsko-brytyjskiejw po³owie lat dwudziestych zinterpretowano jako zgodê rz¹du w Londynie nazajêcie Litwy przez Polskê��.

Z najwy¿sz¹ uwag¹ œledzono zw³aszcza stosunki polsko-niemieckie. Kiedy napocz¹tku lat trzydziestych wyst¹pi³y k³opoty z utrzymaniem porz¹dku w K³ajpe-dzie, Trimitas natychmiast doszuka³ siê w tym polskiej rêki��. W drugiej po³owielat trzydziestych chêtnie umieszczano Polskê w szeregu innych „gangsterskich”pañstw, miêdzy hitlerowskimi Niemcami, faszystowskimi W³ochami, frankistowsk¹Hiszpani¹ i cesarsk¹ Japoni¹.

Mniej uwagi poœwiêcano sytuacji wewnêtrznej Polski. Propagowany obrazby³ równie¿ bardzo nieprzychylny. Twierdzono, ¿e panowa³y w niej korupcja,marnotrawstwo i ba³aganiarstwo. Brakowa³o dróg i mostów, szkolnictwo znajdo-wa³o siê w op³akanym stanie. Po³owê bud¿etu pañstwa przeznaczano na wojskoi policjê, których g³ównym zadaniem by³o zastraszanie obywateli, zw³aszczamniejszoœci narodowych. Szerzy³y siê patologie spo³eczne, bandytyzm i handelkobietami�.

Jak najgorzej oceniono powrót do w³adzy Józefa Pi³sudskiego w 1926 r. Oba-wiano siê, ¿e doprowadzi to do wzmocnienia militarystów i rzeczników awantur-niczego imperializmu, ale tak¿e wsparcia renegatów marz¹cych o odzyskaniumaj¹tków na Litwie, utraconych w wyniku reformy rolnej. Pisano, ¿e Pi³sudski tocz³owiek nieobliczalny i gwa³towny, który nie liczy siê z ¿adnymi prawami. Mo¿ezaatakowaæ Litwê kieruj¹c siê jedynie w³asnym „widzimisiê”, bez ogl¹dania siê nakonsekwencje��. Z wiêksz¹ bezceremonialnoœci¹ opisywano polskie elity. Uto¿sa-miano je bezpoœrednio z legionistami, którzy odebrali Litwie stolicê. Twierdzono,¿e w wiêkszoœci to „typy spod ciemnej gwiazdy”��.

Wœród cech przypisywanych Polakom na ³amach tygodnika Trimitas, wyró¿-nia³a siê sk³onnoœæ do tradycyjnego szlacheckiego „puszenia siê”, czyliprzys³owiowa wœród Litwinów „polska pycha”. Wed³ug litewskich autorów aro-gancja i poczucie wy¿szoœci charakteryzowa³a stosunek Polaków do wszystkichnarodów, zw³aszcza posiadaj¹cych ch³opskie korzenie��. Polacy zwykle zacho-wuj¹ siê z „pañsk¹ fanaberi¹”: patrz¹ na innych z góry i poni¿aj¹, nie dbaj¹co uczucia drugiej strony��. Podkreœlano, ¿e typowo polsk¹ cech¹ by³a sk³onnoœæ

��

�� $!��

�� (� �� '�� (' �� & �� (' �� (( �� (% (' �� '�

do anarchii i brak ducha kolektywnego. Taka postawa szlachty sprowadzi³a kata-strofê na dawn¹ Rzeczypospolit¹, podobnie jak polityczny nie³ad niechybniepchnie w przepaœæ równie¿ wspó³czesn¹ Polskê. Polacy zazwyczaj byli widzianitak¿e jako osoby wyj¹tkowo zarozumia³e. Wprost uwielbiali spory o przywódz-two, rzadko byli zdolni do kompromisu i wspó³dzia³ania dla wspólnego dobra.Uznawali jedynie w³asne racje, uwa¿ali siê za najm¹drzejszych, zwykle usi³owaliwszystkich dooko³a pouczaæ i narzucaæ w³asne pogl¹dy��.

Dostrzegano równie¿, ¿e Polacy byli wyj¹tkowo czuli, wrêcz przewra¿liwienina punkcie honoru. Pod pretekstem jego obrony skakali sobie do garde³ z byle po-wodu, choæby za jedno niew³aœciwe s³owo. Jednak Litwinom, jako ch³opom, od-mawiali prawa do podobnej „honorowoœci”. Z satysfakcj¹ odnotowywano jednak,¿e przyciœniêci przez z³y los Polacy bezboleœnie pozbywali siê uprzedzeñ, któreby³y zatem jedynie cyniczn¹ poz¹ obliczon¹ na wywo³anie wra¿enia��. Inne,negatywnie oceniane, polskie cechy to zmiennoœæ nastrojów i sk³onnoœæ do egzal-tacji oraz ma³ostkowoœæ��.

Domniemane szlacheckie cechy polskiego charakteru narodowego leg³y u pod-staw ukszta³towania plastycznego wizerunku Polaka, trudnego do pomyleniaz jakimkolwiek innym. Jeszcze w 1920 r. na ³amach prasowego organu Zwi¹zkuStrzelców pojawi³a siê symbolizuj¹ca Polaka postaæ nazwana Proszêpan

(Prošepanas) albo po prostu Pan (Ponas), czasami obrazowana równie¿ w formiekarykatur. Proszêpan by³ przedstawiany jako gruby, w¹saty szlachcic w czapce-konfederatce, koniecznie z szabl¹. Czêsto nadawano mu nazwisko obrazuj¹ceprzypisywane mu cechy: Œwiñski, Psiñski, G³upowski. By³ nadêty i pysza³kowaty,lubi³ podkreœlaæ sw¹ wy¿szoœæ. Mieszka³ w dworku, gardzi³ litewskimi „chamami”,d¹¿y³ do ich zniewolenia, pokornia³ jedynie wobec si³y, zdecydowania i stanowczo-œci; udawa³ mocarza, podczas gdy w rzeczywistoœci by³ tchórzem i g³upcem. Jegocharakterystykê dope³nia³a sk³onnoœæ do hazardu i pijañstwa. Ponas chêtnie zale-ca³ siê do wiejskich dziewcz¹t-Litwinek, które dawa³y mu kosza. Postaæ Proszêpa-

na sta³a siê bohaterem licznych ¿artów, piosenek i wierszyków��. Czêstoodgrywa³a rolê personifikacji Polski. Na pocz¹tku lat dwudziestych oraz po 1926 r.wyobra¿eniem takim bywa³a osoba Józefa Pi³sudskiego, którego wygl¹d zew-nêtrzny i rola w polityce œwietnie nadawa³y siê do uto¿samienia go z Ponasem��.

Z³y stan stosunków litewsko-polskich coraz bardziej sprzyja³y przypisywaniuPolakom wy³¹cznie zbrodniczych zamiarów. Wed³ug wizji tygodnika Trimitas

polskimi „panami” od zawsze kierowa³a niepohamowana chciwoœæ, która w 1920 r.pchnê³a ich do zajêcia Wilna�. Okaza³o siê zatem, ¿e Polacy to równie¿ zdrajcy,

��

��

�� (' �� (& �� % �� )�� *�% ( �� '�� +��,��#�� #�� -(( �� . /� 01�� !�� 2 3�,�!#� ��*

"� ��, "� �� ,�"� ��#!��"� � ��4�� ,��"� �� "�� 5�� (( �� (�

z³odzieje i terroryœci. Osi¹gali zamierzony cel dziêki wrodzonej perfidii, chytroœcii przebieg³oœci. Byli nieszczerzy, ob³udni, mieli naturê cynicznych ³garzy i cwania-ków, zwykle d¹¿yli jedynie do w³asnej korzyœci. Nie wolno im ufaæ, gdy¿ bezskrupu³ów ³amali dane wczeœniej obietnice. Nie u¿ywali s³owa przepraszam, za tosami lubowali siê w oszczerstwach i prowokacjach. To intryganci cechuj¹cy siêwyj¹tkow¹ przewrotnoœci¹��. Podkreœlano nadmiern¹ sk³onnoœæ Polaków do al-koholu. W jednym z numerów w³o¿ono w usta Proszêpana pijack¹ wersjê Mazurka

D¹browskiego: (pisownia oryginalna w jêz. polskim): „Jeszcze Polska nie zginelapuki my ¿yjemy, jeszcze wódka nie skvasniela puki my pijemy”��.

Zabiegiem czêsto wykorzystywanym w karykaturach i dowcipach by³a ani-malizacja, czyli przypisywanie narodom umownie postrzegane cechy niektórychzwierz¹t. W powszechnym obiegu by³y epitety „polska œwinia” i „polska ropucha”.„Na ³amach Trimitas chêtnie reprodukowano plakat autorstwa Petrasa Rimšy,stworzony na zamówienie Zwi¹zku Strzelców. Plakat przedstawia³ „polsk¹ œwiniê”w rogatywce, z „pañskim” monoklem, dodatkowo przepasan¹ bia³o-czerwon¹szarf¹��.

W marcu 1938 r. na litewsko-polskiej granicy dosz³o do incydentu, w wynikuktórego zgin¹³ polski ¿o³nierz. Polska wykorzysta³a ten fakt i wystosowa³a wobecLitwy ultimatum z ¿¹daniem nawi¹zania stosunków dyplomatycznych.

W trudnych dla Litwy chwilach Trimitas spekulowa³ na temat rzeczywistychintencji Polski. Przypominano, ¿e tylko w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat na „liniiadministracyjnej” zginê³o siedmiu litewskich policjantów. Wnioskowano, ¿e nie-dawna œmieræ ¿o³nierza by³a zatem tylko pretekstem do polskiego wyst¹pienia.W opinii komentatora niewspó³mierne rozmiary reakcji na incydent dowodzi³yraczej zamiarów agresji i pozbawienia Litwy niepodleg³oœci. Po przyjêciu przezLitwê warunków ultimatum tygodnik podkreœli³, ¿e Polacy wymusili ustêpstwogroŸb¹ u¿ycia brutalnej przemocy. Przypominano, ¿e si³a nie jest prawem, dlate-go nic nie mo¿e zmusiæ Litwinów do wyrzeczenia siê Wilna��.

Nie na ¿arty obawiano siê, ¿e po otwarciu granicy Polacy dos³ownie zalej¹Litwê. Apelowano do spo³eczeñstwa o dobre przygotowanie takich odwiedzin.Zalecano, aby szanowaæ goœci, lecz zachowywaæ wobec nich dystans. Nie wolnotak¿e zapominaæ, ¿e jednym z celów wizyty bêdzie udowodnienie Litwinom wy-¿szoœci. Polacy nie znaj¹ bowiem nowej Litwy, wszêdzie bêd¹ poszukiwali dowo-dów potwierdzaj¹cych w³asne wyobra¿enia o prymitywnym kraju lub widokówzaczerpniêtych z literatury piêknej. Prasa zaleca³a, aby udowadniaæ goœciom, ¿eprzyjechali do nowoczesnego pañstwa, zamieszkanego przez œwiadomy naród,który kocha ojczyznê, nie zaœ do „sterroryzowanej kolonii czy pustyni”��.

��

�� $!��

�� (� �� ((�� &�� ( �� (' �� (' �� '�

Mimo normalizacji stosunków dyplomatycznych nadal dra¿liwa pozostawa³akwestia po³o¿enia Litwinów w Polsce. W litewskiej prasie, tak¿e w tygodniku Tri-

mitas, pojawi³y siê korespondencje bezpoœrednich wys³anników do Polski. O ilejednak opisy Warszawy, Gdyni, Krakowa, polskiej obronnoœci czy postêpównauki czêsto sprawia³y wra¿enie daleko posuniêtego obiektywizmu, nietrudnodoszukaæ siê w nich nawet elementów pozytywnych, to wra¿enia z Wilna nadalby³y podawane niemal wy³¹cznie w ciemnych barwach. Na ³amach organu Strzel-ców w dalszym ci¹gu ubolewano nad trudnym ¿yciem rodaków za otwart¹ ju¿granic¹��.

Symptomy rzeczywistej odwil¿y, przynajmniej w oficjalnych stosunkachmiêdzy Polsk¹ a Litw¹, pojawi³y siê dopiero jesieni¹ 1938 r. Po raz pierwszy odwielu lat zrezygnowano z organizacji centralnych obchodów wileñskiego Dnia

Skupienia i Oporu (rocznicy zajêcia Wilna przez gen. ¯eligowskiego), wyciszonoantypolsk¹ propagandê. Z okazji przypadaj¹cego 11 listopada polskiego œwiêtaniepodleg³oœci równie¿ Trimitas w cieplejszych s³owach wspomina³ o Polsce��.Podobna tendencja utrzymywa³a siê tak¿e w nastêpnych miesi¹cach.

We wrzeœniu 1939 r. Niemcy i Zwi¹zek Sowiecki zaatakowa³y Polskê i rozpo-czê³y jej okupacjê. W zwi¹zku z tym litewsk¹ granicê przekroczy³a wówczas du¿agrupa wojskowych i cywilnych uchodŸców. W paŸdzierniku ZSRR narzuci³Litwie traktat, który przewidywa³ m.in. przekazanie Litwie Wilna. Wieœæ o odzy-skaniu wymarzonej stolicy by³a dla Litwinów tak radosna, ¿e ma³o kto dostrzega³rachunek, jaki ZSRR wystawi³ za ten prezent.

Szczêœciu Litwinów towarzyszy³ wyraŸny nawrót antypolskich nastrojów.Z czasopism niemal ca³kowicie zniknê³y materia³y ¿yczliwe lub neutralne wobecPolski i Polaków. Coraz czêœciej pozwalano sobie na uszczypliwoœæ, wypomina-nie dawnych i niedawnych krzywd. Pojawi³y siê g³osy wyra¿aj¹ce rodzaj Schaden-

freude z powodu polskiej klêski. W okreœlonej sytuacji szczególnej wymowynabiera³o nawi¹zywanie do upokarzaj¹cych dla Litwy wydarzeñ z marcaubieg³ego roku. Karykaturzysta tygodnika Trimitas ukazywa³, jak polscy oficero-wie i urzêdnicy rzeczywiœcie spe³nili swoje marzenia i popêdzili „do Kowna”, cozapowiada³a niegdyœ warszawska propaganda��. Tyle ¿e obecnie znaleŸli siê tuw zupe³nie innym charakterze, jako uchodŸcy – g³odni, bosi, przera¿eni. Gdzie siêpodzia³a ich wczeœniejsza buta? – zapytywa³ autor komentarza. Na ³amy powró-ci³y artyku³y i reprodukcje przypominaj¹ce d³ugoletni¹ walkê o Wilno i jej obecnyszczêœliwy fina³��. Autorzy zak³adali, ¿e wszyscy mieszkañcy Wilna z ulg¹ przywi-taj¹ zw³aszcza poprawê sytuacji ekonomicznej, gdy¿ dwudziestoletnie polskierz¹dy zrujnowa³y Wileñszczyznê. W innej karykaturze przedstawiono postaægrubego polskiego kolonizatora, któremu przez dwadzieœcia lat „polskiej okupa-cji” wiernie s³u¿y³y bieda i g³ód. S³udzy opuszczali swego pana dopiero na wieœæ

��

��

�� (' �� & � �� (' �� ( �� '�� ( �� (�

o nadejœciu litewskiej w³adzy. Pod rz¹dami nowych gospodarzy wilnianie ju¿ niemusieli obawiaæ siê o przysz³oœæ�.

Jednak od paŸdziernika 1939 do czerwca 1940 r. litewska w³adza spotka³a siêw Wilnie z przejawami niechêci i oporu ze strony miejscowej polskiej ludnoœci.Publicyœci Trimitas komentowali to zjawisko z oburzeniem, domagaj¹c siê odrz¹du zastosowania ostrych œrodków, m.in. usuniêcia jêzyka polskiego ze szkó³i urzêdów, zamkniêcia polskojêzycznych czasopism oraz likwidacji placówek kul-turalnych��. Do koñca istnienia niepodleg³ej Litwy pisano o sprawach polskichw podobnym duchu, czyli niemal wy³¹cznie przez pryzmat problemów odzyska-nej Wileñszczyzny.

Niemal w ca³ym omawianym okresie obraz miêdzywojennej Polski i Polakówna ³amach tygodnika Trimitas by³ skrajnie negatywny, nacechowany wrogoœci¹.Spowodowane to by³o eskalacj¹ oraz póŸniejszym brakiem satysfakcjonuj¹cegorozstrzygniêcia konfliktu o Wilno. Sytuacja sprzyja³a wyra¿aniu skrajnie emocjo-nalnych antypolskich uczuæ, które uto¿samiano z postawami patriotycznymi.Przedstawiano Polskê jako pañstwo zaborcze, czyhaj¹ce na litewsk¹ niepod-leg³oœæ. Wa¿nym sk³adnikiem by³o utwierdzenie przekonania o tym, ¿e Polska tokraj ucisku mniejszoœci narodowych, pañstwo nierównoœci i niesprawiedliwoœcispo³ecznej. Osobne miejsce zajmowa³ wizerunek Polaków mieszkaj¹cych na zie-miach litewskich. Przedstawiano ich jako „panów” marz¹cych o w³¹czeniu Litwydo Polski lub spolonizowanych Litwinów, którzy powinni ulec relituanizacji.W okresie normalizacji stosunków z Polsk¹ w latach 1938-1939, a tak¿e po upadkuPolski i odzyskaniu Wilna, negatywny obraz nie uleg³ zasadniczej modyfikacji.

Literatura: A.C., Wspó³czesne pañstwo litewskie, „Bellona” 1925, cz. 1–2, t. 19 i 20;Buchowski K., Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w sto-

sunkach polsko-litewskich w pierwszej po³owie XX wieku, Bia³ystok 2006; Buchowski K.,Panowie i ¿mogusy. Stosunki polsko-litewskie w miêdzywojennych karykaturach, Bia³ystok2004; Lietuvos Šauliå sàjunga valstyb�s ir visuomen�s tarnyboje 1919–2004, Kaunas2005; £ossowski P., Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Warszawa 1996; £ossowskiP., Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, Warszawa 1997; Prunskis J., Bolševiku

nu�udyti šauliali, Chicago 1982; Rutkiewicz J., Wojsko litewskie 1918–1940. Litewskie

formacje zbrojne 1940–1953, Warszawa 2002; Szarota T., Karykatura jako Ÿród³o do

dziejów stereotypu, „Sobótka” 1978, nr 2.; Vaišnys A., Spauda ir valstyb� 1918–1940:

analiz� istoriniå, teisiniå ir politiniå aspektå, Vilnius 1998; Vareikis V., Pasienio inci-

dentai. Lietuvos šauliå partizanin� veikla, „Darbai ir Dienos” 2004, nr 40; WielhorskiW., Litwa wspó³czesna, Warszawa 1938; Wojsko litewskie, Warszawa 1925.

��

�� $!��

� ( �� ( �� *��

��

The image of Poland and Poles in the periodical ‘Trimitas’ (1920-1940)

��

�! "�� "��# $�� % � �� % � ��&� �� #

'�� ! �� (!�� &�� )$� ��*% ��+� �� +� �� (

� �� ,�� -� �� ./�� 0 �12��3# $�� ! �� 4�� # $��&��

�� + � � �� .!�� 3 �� +� �� (

�� 4�� #

$�� "�� +2�� 5� �� )$� ��*# , �� +�� "�� (

�� # 6� ��

� �! �� # 6� � �� 7�� "�� +� �� (

��% +�� +� �� +� ��# )$� ��* �� "��

� �� 8��# 6� �� ! �! �� "��

�� ! )��* �� 9� �� :�7 ;�� # $�� (

�� 5�� !��+��# 6� �� % �� % �� (

�� "��# $�� +� �� +��

�� # $�� ! �! �� +�� % ��

�� 7��% �� # ,��

�� +� � ��# �� 7�� ! �� "��

��(��% �� !�� ! "��% ��

��#

��

��

K�� S��

Stosunki polsko-litewskie w latach 1990–1995

– pocz¹tki wspó³pracy

Wstêp

Bardzo du¿y wp³yw na wzajemne relacje mia³a wspólna historia obu naro-dów i pañstw. Przez d³ugi czas, a szczególnie w pocz¹tkowym okresie odrodzenianarodowego na Litwie, problemy historyczne i ich odmienna interpretacja domi-nowa³y we wzajemnych kontaktach. Ró¿nice zdañ dotyczy³y w szczególnoœci:unii polsko-litewskiej, przy³¹czenia Wilna do Polski w 1922 r., relacji w okresiemiêdzywojennym, dzia³alnoœci AK na WileñszczyŸnie w czasie II wojny œwiatowej,wzajemnych stosunkach polsko-litewskich w ramach Litewskiej SocjalistycznejRepubliki Litewskiej. Wy¿ej wymienione problemy by³y wielokrotnie opisywaneprzez wybitnych badaczy. Nale¿y zaznaczyæ, i¿ kwestie historyczne maj¹ podzieñ dzisiejszy wp³yw na wzajemne relacje�.

Na Litwie mieszka liczna (druga co do wielkoœci) polska mniejszoœæ narodo-wa. Tradycje pobytu Polaków na Litwie siêgaj¹ XIV–XV w., obecnie zaœ skupienis¹ przede wszystkim w Wilnie i jego okolicach, a w wielu miejscowoœciach naWileñszczyŸnie stanowi¹ wiêkszoœæ. Bior¹c pod uwagê wy¿ej wspomniane kwe-stie historyczne i narodowoœciowe – mia³o to powa¿ny wp³yw na wzajemne rela-cje w koñcu XX w.

Autor stara³ siê scharakteryzowaæ relacje polsko-litewskie w okresie 1990–1995w sposób chronologiczny. Pokazano, w jaki kszta³towa³y siê stosunki polsko-litew-skie w wymiennym czasie i jakie czynniki o tym decydowa³y. Autor chcia³ pod-kreœliæ, i¿ tekst stanowi tylko przyczynek do dalszych prac nad podjêt¹ tematyk¹.

W materiale wykorzystano liczne Ÿród³a z tego okresu w postaci dokumen-tów, tj. deklaracje, umowy, wyst¹pienia. Odwo³ano siê do artyku³ów naukowych,prasowych, a tak¿e do bogatej literatury przedmiotu.

��

� �� ! �� "��#�� !�� "�� #��$�� %% �� $�� %! �� &�� !� �� &�� '(()*'+)+� $�� %! �� &�� '+,'*'+)+� $�� '! �� -�� '+)+*'+./�$�� (! �� )�� *��#�+� �� 0�1�� "�� #�� $�� ,�� -!)�$��2�� &�� !�� -��$�� ! ��$�� &�� $�� ' �

Trudne pocz¹tki – lata 1989–1991

Polska i Litwa znalaz³y siê po II wojnie œwiatowej w strefie wp³ywów ZSRR.Znacznie trudniejsza by³a sytuacja Litwy, która funkcjonowa³a jako Litewska So-cjalistyczna Republika Radziecka, stanowi¹c czêœæ ZSRR. Proces zmian w obydwukrajach przebiega³ odmiennie na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædzie-si¹tych XX w. W wypadku Polski decyduj¹cy okaza³ siê „okr¹g³y stó³” i jego kom-promisowe decyzje z kwietnia 1989 r., nastêpnie wybory z 4 czerwca 1989 r. orazpowstanie rz¹du Tadeusza Mazowieckiego. Nowy gabinet stara³ siê sformu³owaækierunki dzia³añ w polityce zagranicznej w taki sposób, aby uwzglêdnia³y one za-chodz¹ce zmiany geopolityczne. Podkreœlano jednoczeœnie wagê relacji zeZwi¹zkiem Radzieckim. Minister spraw zagranicznych, Krzysztof Skubiszewski,mówi³: „Kluczow¹ spraw¹ polskiej strategii politycznej s¹ stosunki ze Zwi¹zkiemRadzieckim. Bêdziemy przestrzegaæ istniej¹cych uk³adów i opowiadamy siê zde-cydowanie za wzajemnym poszanowaniem interesów narodowych. Jednak¿eposzanowanie to nie narzuca ¿adnych ograniczeñ co do wyboru, b¹dŸ zmiany sy-stemu ustrojowego”�.

Proces zmian dokonywa³ siê tak¿e w ZSRR, w tym na Litwie. Na pocz¹tku1990 r. dosz³o do wyborów do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR, a prowadzonawówczas kampania wyborcza wyraŸnie zapowiada³a prze³om w kwestii niepod-leg³oœci�. Wybory do Rady Najwy¿szej Litewskiej SRR odby³y siê 24 lutego 1990 r.;70 mandatów (na 133 mo¿liwych) zdobyli w nich kandydaci bezpartyjni jako kan-dydaci Sajudisu�.

Pierwsza sesja Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej rozpoczê³a siê 10 marca1990 r. Przewodnicz¹cym Rady Najwy¿szej zosta³ Vytaustas Landsbergis, nato-miast Lider Sajudisu stan¹³ na czele litewskiego parlamentu�. 11 marca 1990 r. RadaNajwy¿sza Republiki Litewskiej og³osi³a Akt Niepodleg³oœci�, przywracaj¹c jed-

��

&�� '++/*'++3 * � ��

� .� �� !�� 4� �� 4�� * !�� 4�� 5�� 4�� .. &�� 64�� 74��4� 7�4�� 6�� 8�� ,3 ��'+(+ � /�01 �� !�� 4�� 4�� !�� 7�� '+(+*'++)� $�� '� �� %2((� 3�� 4�� 5�� ,� &�6�7�� !�� 4�� ! � 1�� /�01 8� 9 �� *��#�+�!�� 4�� '+(+ �� :�� -;2< !$�=��#�� 4�� !�� '+(+ � � /�01 �� &�� =� �� *��#�+� !�� 9�� !�� 4�� .�� ;2;%! 5� . �� .� ��!�� 4�� !�� '+'(*'++.� $�� %�� -�2%'�

� >�� :�� -�� !�� ?3��#$�@ ��A� �� -� �� ;! B� ��:�� 5�� ?. �� $��@ ��A� �� -;� �� -�

� �� -�� $��2�� (� �� -'�� 0�� 1�� ;�� 5�� -�� ?. ��

$��@ ��A� �� %�� <� �� ;�� 5�� -�� 4��4� !�=�� -��4�� ?. �

�� $��@ ��A� �� <A� �� ! �� -�� '+((*'++)> !��5� �� ?C� ��@ ��-� �� (2;� �� 2(A��

noczeœnie nazwê Republika Litewska oraz god³o i znak pañstwa – Pogoñ�. Powróco-no równie¿ do Konstytucji Litwy z 12 maja 1938 r.� Parlament litewski zwróci³ siêponadto do wolnych narodów œwiata z proœb¹ o poparcie, pomoc i solidarnoœæ�.

11 marca 1990 r., podczas historycznego g³osowania Aktu Niepodleg³oœciw Litewskiej Radzie Najwy¿szej, polscy deputowani byli jedynymi, którzywstrzymali siê od g³osu�. Œciœlej rzecz ujmuj¹c – trzech Polaków g³osowa³o „za”,a szeœciu wstrzyma³o siê od g³osu��. By³o to wyrazem zaniepokojenia sytuacj¹mniejszoœci polskiej na Litwie. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e wp³ynê³o to negatyw-nie na wzajemne relacje��. Natomiast samo og³oszenie przez Litwê niepodleg³oœcizosta³o bardzo dobrze przyjête przez polskie spo³eczeñstwo��. Pewnym proble-mem by³a jedynie sytuacja Polaków na Litwie i artyku³owane wówczas kwestie –sprawa „autonomii” Wileñszczyzny, problemy szkolnictwa polskiego na Litwie,u¿ywanie jêzyka polskiego i inne��.

Rz¹d polski ju¿ 13 marca 1990 r. deklarowa³ poparcie dla prawa do samosta-nowienia Litwy, ale jednoczeœnie mia³ œwiadomoœæ pewnych ograniczeñ tegoprocesu. Dokumentem rz¹dowym by³o oœwiadczenie w sprawie deklaracjio przywróceniu pañstwa litewskiego, w którym popar³ on zamiar uzyskaniaprzez nie odrêbnej pañstwowoœci��. Wynika³o to z koncepcji tzw. dwutorowoœci –czyli popierania d¹¿eñ do samostanowienia republik radzieckich, ale w takim za-kresie, który nie nara¿a³ interesów polskich w relacjach z ZSRR��. W³adze polskie

��

.��D �#��

� 2�� 4�� =�� ?. �� $��@ ��A� �� <A� �� 2�� 5�� -�� 7 �� 0�� -�� ', �� '+)( �� ?. ��$�

��@ ��A� �� <A � �� 7�� ;�� 5�� -�� ?. �� $��@ ��A� �� <A� ��

$E�� C�� -�� '+((*'++)> !��5� ��?C� ��@ ��-� �� (�;!�� "�� -�� '+((*'++,� ?:��@ ��;� �� ('�

� B� $#�� &�� ?�� =�� (/�� = ��@� ?. �� @� ��F ��'�� -��

�� -�� -'�� .� �#�� !�� 5�� -�� ?� ��

�� @� /�01 <�� "�5��4�� (� "��G4 (AA-� �� ;%2�%%�� 3��.� �#�� 4��9 -�� ?=�4��$��@ (AA(� �� A� �� ;�2;;�� 3�� &�� 9 �� -�� ?�� =E#��#��@ ��(� �� '2�(!

.� �#��&�� '++/*,//. � �� ;�� -��?�� ) ��@ (AA%� �� 2(� �� (-%2(%��

�� .� �� !�� 5�� 6&�� 5�� * 7� ��A � ��5�� &�� B �� '++/ � � /�01 ��!�� 4��C�� <�2 �� 5�G#5��?:6��#�� #�� 4�@ ��E �� #�H #� �� #�� 6�� 3�� &�� '+(+ � � *��0II��I�#�J��K#�� 7��L�� #�+� #��E� #�� ;A�A �(AA��

�� 5� B�� !�� '++'*,//)� ?3�� 7� �� 8��#��"�� .��@ (AA<� �� 'A<� �� -;2%�� #� ��6� �� =��!�� '+(+*'++'� ,�� (AA � �� -%2�'( �� .� �� !�� * !�� 4�� > ��0�� & �� "��4�� !�� D�� 0�� & �� 6�4�� 0��E�� !�� D�� 0�� &�� D�� 6�4�� D�� 0�� & �� 6�4�� &�� 0�� D�� &�� '( �� '++, �� /�01�� !�� 4��C� �� ('�2('-�

w dalszym ci¹gu podkreœla³y trudn¹ sytuacjê prawno-miêdzynarodow¹. MszKrzysztof Skubiszewski mówi³ o tym w czasie wyst¹pienia sejmowego w kwiet-niu 1990 r., odnosz¹c siê do relacji z pañstwami wystêpuj¹cymi z ZSRR: „(…) kon-cepcja tych stosunków, szczególnie wobec uzyskiwania przez republiki samo-dzielnoœci w pewnych sprawach wymaga wypracowania. Trudnoœci¹ jest p³yn-noœæ ca³ego procesu, niemniej nad koncepcj¹ tak¹ pracujemy”��.

Jeszcze w marcu 1990 r. przyby³a do Wilna delegacja Obywatelskiego KlubuParlamentarnego pod przewodnictwem Bronis³awa Geremka. Prowadzono roz-mowy z delegacj¹ Sajudisu oraz dosz³o do spotkania z Vytautasem Landsbergisemi premier Kazimierà Prunskienë. 27 marca 1990 r. og³oszono Wspólny Komunikat,

w którym zapewniano o ostatecznym kszta³cie granic. Nie by³ to dokumentrz¹dowy, ale mia³ bardzo du¿e znaczenie polityczne. 26 listopada 1990 r. MSZprzekaza³o odpowiednikowi litewskiemu Aide Memoire w sprawie potrzeb mniejszo-

œci polskiej w Republice Litewskiej��. W³adze polskie popar³y ideê szerokiej autonomiijêzykowej i kulturalnej mniejszoœci polskiej na Litwie, ale nie opowiada³y siê zaautonomi¹ polityczn¹��.

Drugim kluczowym wydarzeniem by³a interwencja zbrojna w Wilnie koman-dosów radzieckich 13 stycznia 1991 r. W trakcie zajœæ zginê³o 14 osób, a wypadkiokreœlono mianem krwawej niedzieli�. Ju¿ 11 stycznia 1991 r. komandosi zajêli DomPrasy w Wilnie, d¹¿¹c do opanowania kluczowych litewskich mediów��. Te tragi-czne zdarzenia zbieg³y siê z podwy¿k¹ cen ¿ywnoœci, któr¹ w³adze Litwy og³osi³ykilka dni wczeœniej��. Spowodowa³o to kryzys rz¹dowy i dymisjê rz¹du KazimieryPrunskiene��. Fakt niezadowolenia spo³ecznego zosta³ wykorzystany przez do-wodz¹cych akcj¹ w Wilnie. Tragizm nocnych wydarzeñ z 12 na 13 stycznia 1991 r.uwypuklono w prasie ukazuj¹cej siê na Litwie��. Bardzo du¿e znaczenie mia³oudzielenie pomocy msz Litwy Algirdasowi Saudargasowi w czasie trwaj¹cej inter-wencji radzieckiej na Litwie. Minister Saudargas mia³ pe³nomocnictwa do utwo-rzenia rz¹du emigracyjnego w razie problemów w Wilnie��. W nastêpnychmiesi¹cach wp³ynê³o to na ocieplenie we wzajemnych relacjach.

Decyduj¹cy dla Litwy okaza³ siê nieudany pucz w Moskwie, po³¹czonyz prób¹ odsuniêcia od w³adzy Michai³a Gorbaczowa i przywrócenia starego syste-mu radzieckiego. Za³amanie przewrotu mia³o istotne znaczenie dla Litwy i in-nych pañstw ba³tyckich. Litwa w tych trudnych chwilach potwierdzi³a Akt

��

&�� '++/*'++3 * � ��

�� .� �� !�� 4�� 4� �=�� * �� F �� 4�� &�� ,G �� '++/ �� /�01 .� �� !�� 4��C� �� -'�

�� #�� <�� 5 �� 5�� -�� ! � ,G �� '++/ � � ?3��# $�@ ��A� �� ('� �� ; �� ?. �� $��@ �� ;�

�� B� $#�� !�� * -�� ?C� ��@ (AA�� '-2 �� -�� (A�� 4�� -�� H� ?3��#$�@ �� (� �� -�� ?. �� $��@ �� -� �� I�� * � �� I� ��J� ?. �� $��@ �� <� �� ?. �� $��@ �� (�� >�� &�� /�01 �� !�� !�� 6�4�� '++,� �� <;�

Niepodleg³oœci, a nastêpnie 27 sierpnia 1991 r. wprowadzi³a kontrolê graniczn¹i wizy. 6 wrzeœnia 1991 r. Rada Najwy¿sza ZSRR anulowa³a aneksjê pañstw ba³ty-ckich i ich wcielenie do ZSRR��. Fakt ten nale¿y uznaæ za formalne uznanie nie-podleg³oœci pañstwa litewskiego, a tak¿e £otwy i Estonii��. Warto zaznaczyæ, i¿ ju¿w koñcu sierpnia 1991 r. niepodleg³oœæ Litwy uzna³y pañstwa skandynawskie:Islandia, Szwecja, Norwegia i Dania��. Z Dani¹ i Norwegi¹ ad hoc przywróconostosunki dyplomatyczne. Systematycznie do w³adz litewskich nap³ywa³y infor-macje od innych pañstw o fakcie uznania niepodleg³oœci Litwy��.

W³adze RP zareagowa³y na te wydarzenia, wydaj¹c 26 sierpnia 1991 r. oœwia-dczenie, w którym wskazywano na mo¿liwoœæ nawi¹zania stosunków dyploma-tycznych z pañstwami ba³tyckimi. Polska uznawa³a pañstwowoœæ Litwy i innychkrajów regionu�. 2 wrzeœnia, w Wilnie, nast¹pi³a wymiana listów ministrówspraw zagranicznych dotycz¹cych ustanowienia stosunków dyplomatycznych,a 5 wrzeœnia dosz³o ostatecznie do ich nawi¹zania. Fakt, ¿e Polska by³a dopierosiedemnastym pañstwem, które uzna³o Litwê na forum miêdzynarodowym, ne-gatywnie wp³yn¹³ na pocz¹tkowy klimat wzajemnych relacji��. 27 listopada 1991 r.w Wilnie zosta³a otwarta ambasada polska i by³ to powa¿ny krok w stosunkachpolsko-litewskich��.

Wp³yw na wzajemne relacje mia³o po³o¿enie mniejszoœci polskiej na Litwie.Z jednej strony Polacy na Litwie artyku³owali pewne problemy, które nie by³yrozwi¹zywane, np. sprawy jêzykowe, z drugiej zaœ Litwini zarzucali im popiera-nie dzia³añ radzieckich na Litwie – czyli d¹¿enia do utrzymania Litwy w sk³adzieZSRR. Litwini zdecydowanie potêpiali propozycje autonomii Wileñszczyzny��,wiêcej – zdecydowali siê na rozwi¹zanie samorz¹du wileñskiego i solecznickiego,co spowodowa³o pogorszenie wzajemnych relacji. Ze strony polskiej i litewskiejwydano oœwiadczenia, które nie wp³ywa³y na poprawê sytuacji��. Poza tym, prio-

��

.��D �#��

�� -��> �1�� $�� (AA � �� ;(�� !�=�� 6&�� 4��9 �� 5�� ?M�� M��@ �� 'A� �� 2�� 4�� -�� ?M�� M��@ �� <�� !�� 4�� !�� 4��9 �� 5��

5�� ?. �� $��@ �� < � �� .� �� !�� 7��

��;�� ,G �� '++' � � $�� /�01 �� !�� 4��C� �� <%2�<'�� B� . � �� !�� $��2$��2.�� ! 5� . N��

��4� �� !�� 4�� KKK �� $�� (AA � �� (�� )� $�� -�� =�� $�� (-;�� >�� <;2�<-� �� C�� 3�55� 3#��#��

�� #�� F� �� $�� .�� #�� C�� 4�� 3 #� 4� �� # F� �� #��#��6H �� 4�� L�� #4�� G ��E ��$�� C��$��#��

�� 8� O�� -�� 4�� ,�� (AA�� %(� 7�� K1�� =�� M K1�� M $�� 5�� &�� 4��=�� 4�� 1�� ?. ��$��@ �� (� 3� �� 6�� .� �� 4� � �� 5�#� 7��F�� #��G�� G��

rytetem w realizacji polityki europejskiej by³a wówczas dla Litwy Skandynawia.Zdecydowanie wa¿niejsza, z punktu widzenia Litwy, by³a równie¿ sytuacja wew-nêtrzna Rosji. Mniejszoœæ polska traktowana by³a zaœ jako narzêdzie Moskwy��.

Polsko-litewska deklaracja z 13 stycznia 1992 r.

Na pocz¹tku 1992 r., w dniach 12–14 stycznia, dosz³o do wizyty msz KrzysztofaSkubiszewskiego w Wilnie. W trakcie wizyty delegacja spotka³a siê z przewod-nicz¹cym Rady Najwy¿szej RL, Vytautasem Landsbergisem��. 13 stycznia 1992 r.podpisano Deklaracjê o przyjaznych stosunkach i dobros¹siedzkiej wspó³pracy miêdzy

Republik¹ Litewsk¹, a Rzeczpospolit¹ Polsk¹��. Ze strony polskiej dokument podpisa³msz Krzysztof Skubiszewski, a ze strony litewskiej, szef dyplomacji, Algirdas Sau-dargas��. Msz Krzysztof Skubiszewski, w swoim przemówieniu w Radzie Najwy¿-szej Republiki Litewskiej podkreœla³, i¿ pomimo problemów Polska od 11 marca1990 r. popiera³a aspiracje narodu litewskiego do niepodleg³ego pañstwa, a od-nosz¹c siê bezpoœrednio do podpisanej deklaracji, powiedzia³: „Litwa i Polskamaja powód do zadowolenia z faktu, ¿e ju¿ dziœ dysponuj¹ nowoczesnym doku-mentem, jakim jest Deklaracja. Jej normy reguluj¹ stosunki w oparciu o standardyeuropejskie”��.

G³ówne za³o¿enia dokumentu by³y nastêpuj¹ce:– oparcie wzajemnych kontaktów na uznaniu niepodleg³oœci, poszanowaniu su-

werennoœci oraz integralnoœci terytorialnej,– nieingerencja w sprawy wewnêtrzne,– powstrzymywanie siê od groŸby u¿ycia si³y,– rezygnacja roszczeñ terytorialnych,– próba stworzenia mniejszoœciom narodowym w miarê pe³nego zaspokojenia

potrzeb jêzykowych, kulturalnych, religijnych i oœwiatowych,– gwarancja u¿ywania imion i nazwisk w brzmieniu i pisowni jêzyka ojczystego,– niewykonywanie dzia³añ, które prowadzi³yby do zmian narodowoœciowych

na obszarach zamieszkanych przez mniejszoœci,

��

&�� '++/*'++3 * � ��

��G# ��4� ��4�� 6��#�� 4�� 5� �� #�� 5� #� ��#��G��4� 5�#� 7��F�� C�� :�� #��G ��#� �� G�� #�� #�� H �� 3�� :� �� "�� '+(+*'++B� /�01 �� &�� =� �� *��#�+�!�� 9�� !�� 4��.�� ('(�

�� :� �� ('�2('(�� $ ��#�� #��4�� B�� =�� D � �� 7��#��4� ��

�� .�� #�� *�� >�� <-+�� N�� 5�� 5�� -��

�� !��O� ?. �� $��@ ��(� �� (�� .�6�� ?5��@ ��(� �� (� �� !�� 4�� ! 0��1� &�5��4� ��4��

�� ;�� 5�� -�� ?. �� $��@ ��(� �� A� �� ;�

– mo¿liwoœæ wspó³pracy ekonomicznej i naukowo – technicznej opartej na zasa-dzie wzajemnych korzyœci,

– konsultowanie siê we wszystkich kwestiach, które dotyczyæ mia³y stosunkówdwustronnych oraz wspó³dzia³ania na forum miêdzynarodowymDeklaracja stanowi³a pewn¹ próbê prze³amania wzajemnych lodów.

„Nawi¹zujemy dobr¹ wspó³pracê i posuwamy siê naprzód” – podkreœli³ ministerSaudargas. Minister Skubiszewski uzna³, ¿e deklaracja eliminuje „ró¿ne obawypodnoszone przez stronê litewsk¹”�. Po raz pierwszy zosta³y spisane okreœlonezasady, które mia³y prze³amywaæ obustronne bariery. Zwraca³y uwagê ogólniko-we zapisy deklaracji, lecz nale¿y wspomnieæ o wstêpnych ustaleniach szcze-gó³owych rozmów w nastêpnym okresie. W 1992 r. stosunki Polski z s¹siadamiuregulowane by³y ju¿ traktatami, natomiast z Litw¹ rozmowy dopiero siê zaczy-na³y��.

W trakcie wizyty z³o¿ono podpis tak¿e pod konwencj¹ konsularn¹��. 18 stycz-nia zawarto w Wilnie umowy o wspó³pracy pomiêdzy Radiem i Telewizj¹ obukrajów, a 24 stycznia w Warszawie zosta³a podpisana umowa dotycz¹ca ochronyœrodowiska. Ponadto ministrowie transportu Polski i Litwy ustalili otwarcie kole-jowego przejœcia granicznego w Trakiszkach i drogowego w Szypliszkach. 27 lute-go podpisano tak¿e umowy o wzajemnym handlu i wspó³pracy gospodarczej��.Efektem deklaracji by³y, otwarte w Warszawie i Wilnie, przedstawicielstwa dyp-lomatyczne obu pañstw. Zawarto wreszcie porozumienie o wspó³pracy i wymia-nie w dziedzinie kultury na lata 1993–1994 oraz umowê o pomocy prawneji stosunkach prawnych. Wspó³pracê podjê³y ministerstwa obrony narodowej.Problem stanowi³a wci¹¿ sprawa mniejszoœci narodowych, a tak¿e tryb prywaty-zacji ziemi na Litwie. By³ to czynnik kontrowersyjny, gdy¿ w³adze litewskie tra-ktowa³y okres 1920–1939 na Litwie jako okupacjê. Natomiast propozycjê zmianadministracyjnych i zapowiedŸ utworzenia tzw. „wielkiego Wilna” uznawano zaelement polityki antypolskiej. Problemem by³a równie¿ tzw. atestacja, czyli obo-

��

.��D �#��

� K5�� B� . � �� '%2�A%�� 0�� !�� 5�� -�� $�� ')

�� '++, � � M�� P� ��-� �� ;A� �� A �� >�� <<� Q�� #��( �� 2��

�� !�� 5�� -�� 4�� #�� ('� ��4� ��( ��!2�� !�� 5�� -�� 4�� G#�� #�� ( �� =� ��(� �� -<�� '%�!2�� !�� 5�� -�� 94�� G#��$�� #� �( �� ( � � =� ��(� �� ;'� �� %((! 2�� !�� 5�� -�� G#��$��#� ( ��6�� ( � � M��P� ��;� �� ((� �� %-;!2�� !�� 5�� -�� #�� ('��N#�� ( ��!2�� !�� 5�� -�� 4�� =�� #�� ' �� ( �� ,��6� �� #��E�� *��0II��4�R�� #��E� #�� A(�A(�(A�A +�

wi¹zek wykazania siê znajomoœci¹ jêzyka litewskiego przez pracowników pañ-stwowych, wprowadzony w czerwcu 1992 r., szczególnie dokuczliwy dlanauczycieli w polskich szko³ach. W rejonie Wilna, zamieszka³ego przez Polaków,sprzedawano ziemiê osadnikom, zmieniaj¹c w ten sposób proporcje narodowo-œciowe, co stanowi³o naruszenie deklaracji. Na Litwie nie uregulowano równie¿kwestii pisowni polskich nazwisk. Spraw¹ nie do koñca za³atwion¹ by³y wyborydo rad samorz¹dowych w rejonie wileñskim i solecznickim. Pomimo istniej¹cychproblemów, prowadzono rozmowy w sprawie traktatu polsko-litewskiego��. Jed-nak pewna niechêæ wobec Polaków by³a wyraŸnie akcentowana, co uniemo¿li-wia³o pocz¹tkowo podpisanie porozumienia miedzy oboma pañstwami��.

W pocz¹tkowym okresie, po podpisaniu deklaracji, stosunki dwustronne nieuleg³y poprawie. Spraw¹ kluczow¹ by³y problemy mniejszoœci polskiej na Litwie.Pomimo prowadzonych rozmów i wizyt trudno by³o osi¹gn¹æ kompromis.W po³owie roku dosz³o do wymiany ambasadorów��.

Istotnym wydarzeniem by³a pierwsza oficjalna wizyta premiera RL w Warsza-wie 29 wrzeœnia 1992 r., w trakcie której podpisano umowy o ochronie inwestycji,o zwalczaniu zorganizowanej przestêpczoœci, a tak¿e porozumienie o wspó³pracys³u¿b celnych i granicznych. Równoczeœnie prowadzono rozmowy w sprawachadministracyjno-samorz¹dowych oraz w kwestii wspó³pracy wojskowej. Prze³o-mowe okaza³y siê jesienne wybory na Litwie, w wyniku których w³adzê przejê³alewica litewska – Litewska Demokratyczna Partia Pracy na czele z AlgirdasemBrazauskasem��. Zmiana sytuacji politycznej na Litwie mia³a wp³yw na polepsze-nie stosunków polsko-litewskich.

W czasie swojego wyst¹pienia w parlamencie, 18 listopada 1992 r., msz Krzy-sztof Skubiszewski sygnalizowa³ rozpoczêcie prac na traktatem polsko-litewskim.W przemówieniu minister nie unika³ podejmowania problemów polskiej mniej-

��

&�� '++/*'++3 * � ��

�� =� 5�� $�� 5�� ?M�� @ ��;� �� (�� A�� .� ��#�� <�� /�01 8� >�# ��

*��#�+� !�� ,�� -� �� (�� 8��#�� $�� B�� $#�� *(' �� ( ��+ 2 �� 4��

�� E�� $ $�� G�� F�� M�� B ��R� � *�'�� ( ��+ 2 D�� D � �� Q�D��4� C�� $�� 3�� >�� <<��<'�

�� K5�� < 2�<�� (% ��N#�� ( �� #�� E �� #� �� 4�� #��6�� #�� D��# � � �� E�� 3� �� G 4��%<�'<S �� $ �� D�� '%�A<S� �� #�� #�� $��E4 ��#��#��#�� E� �G��0C��M�� 2 ;<� �� #� 2 �'� �� C�� >��6��M��C��4�3�G�� $EN�� 3�� C�� M�� 2 �A� C�� #�� 2 % 3�C 2 (��#�� 3 ��E4�� #��#�� EF�� #�� #�� 3�C � 3�4�� $ #� 4�� E4 ��EF��5��#=��$��3�C �� #�� 3 ��E4 ��#��4��0 B��=�� 8�� 3�� $�� 5�� &�� ,3 �A�� * ��= 0�� -� ?. �� $��@��(� �� (�%� �� ! $�5�� &�� 5�� -�� ?. ��$��@ ��(� �� (�;� �� ;! I��&�� 5�� 4�� ?. �� $��@ ��(� �� (;A� �� ;�

szoœci na Litwie, przy czym zaznacza³: „powinna nast¹piæ odbudowa zaufaniai poszukiwanie sprawiedliwych rozwi¹zañ, tak¿e w kwestii mniejszoœci”��.

W 1993 r. dosz³o do zmian politycznych w Polsce. Parlament zosta³ rozwi¹zanyi zapowiedziano nowe wybory. Przemawiaj¹c w Sejmie 29 kwietnia 1993 r., mszKrzysztof Skubiszewski przypomnia³ Wysokiej Izbie o przes³aniu Litwie projektutraktatu i d¹¿eniu Polski do jego podpisania, podkreœli³ rolê specjalnychzwi¹zków Polski i Litwy, a tak¿e zaznaczy³, i¿ uleg³a poprawie sytuacja mniejszo-œci polskiej na Litwie i w dalszym ci¹gu nale¿y d¹¿yæ do jej polepszenia. O pañ-stwach ba³tyckich mówi³: „Polska bêdzie dalej rozwijaæ wspó³pracê polityczn¹i ekonomiczn¹ z tymi ponownie niepodleg³ymi i bliskimi nam pañstwami”��.

Jeszcze w 1993 r. rz¹dy obu pañstw podpisa³y kilka umów reguluj¹cych spra-wy praktyczne. Jedn¹ z tych spraw by³o otwarcie przejœcia granicznego Kalwaria-Budzisko, a nastêpnie rozszerzenie ruchu granicznego w tym miejscu. Wa¿neporozumienie dotyczy³o pomocy prawnej i stosunków prawnych w sprawach cy-wilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych. Istotna dla obywateli obu pañstwby³a umowa o ruchu bezwizowym�.

Traktat miedzy Rzecz¹pospolit¹ Polska a Republik¹ Litewsk¹ o przyjaz-nych stosunkach i dobros¹siedzkiej wspó³pracy z 26 kwietnia 1994 r.

Przez kolejne miesi¹ce 1993 r. trwa³y dosyæ napiête negocjacje. Zgodnie z usta-leniami pominiêto kwestiê oceny przesz³oœci stosunków polsko-litewskich. Litwini,w swojej wersji traktatu, zawarli potêpienie „polskiej okupacji Wileñszczyzny”

w okresie miêdzywojennym.W trakcie rozmów dosz³o do niefortunnych wyst¹pieñ pos³ów polskich i litew-

skich. Ze strony litewskiej opozycji ¿¹dano zajêcia bezkompromisowego stanowi-ska w negocjacjach z Polsk¹, a grupa polskich pos³ów chcia³a „co najmniej kultu-ralnej autonomii” dla Polaków na Litwie. 15 stycznia 1994 r. dosz³o nawet do

� ��

.��D �#��

�� .� �� !�� * !�� 4�� > �� 0�� & �� "��4�� !�� D�� 0�� & �� 6�4�� 0�� E�� !�� D�� 0�� &�� D�� 6�4�� D�� 0�� & �� 6�4�� &�� 0�� D�� &�� '( �� '++, �� /�01 �� ( -2( %� =�� 4�� 6��

�� K�� !�� 4�� =�� F �� 4�� &�� !� �� ,+ �� '++) �� /�01 �� !�� 4��C� �� ;(�2;; �

� 2�� 1�� ! � �� 5�� -�� 4��4� 0��*:�� #�� (- �� ; ��! !�� 1�� ! � �� 5�� -�� 4��4� � ��4�� 4�� :��*0�� =�� ;� ��5 �� <�5�� 0�� !�� 5�� -�� <�5�� 0�� !�� #�� ;A 4� #�� ; ��M 2�� ! � �� 5�� -�� #�� (< �� ; � � M�� P� ��-� �� ;%� �� ;A! 2�� ! � �� 5�� -�� 5�� #�� ' �� ; �� ,��6� ��#��E�� *��0II��4�R�� #��E� #�� A(�A(�(A�A+�

Polsko-Litewskiego Okr¹g³ego Sto³u��. Prze³omowe okaza³y siê rozmowy wys³an-nika�� prezydenta Lecha Wa³êsy w Wilnie, 2–3 lutego 1994 r., z prezydentemAlgirdasem Brazauskasem. Uda³o siê osi¹gn¹æ kompromis i niemal zakoñczyæ ne-gocjacje. Postanowiono, ¿e ocena przesz³oœci znajdzie siê w preambule traktatuoraz w przemówieniach prezydentów z okazji podpisania traktatu. 18 marca 1994 r.w Warszawie nast¹pi³o jego parafowanie przez ministrów spraw zagranicznychRP Andrzeja Olechowskiego i Litwy Povilasa Gylysa��.

26 kwietnia 1994 r. w Wilnie zosta³ zawarty traktat miedzy Rzecz¹pospolit¹Polsk¹ a Republik¹ Litewsk¹ o przyjaznych i dobros¹siedzkich stosunkach. Doku-ment podpisali prezydenci Polski i Litwy – Lech Wa³êsa i Algirdas Brazauskas.W Sejmie litewskim przemawiali obaj prezydenci. Prezydent Brazauskas powie-dzia³: „Litwa nie zrezygnuje ze swego pryncypialnego stanowiska, ¿e Wilno i Wi-leñszczyzna by³y przed wojn¹ czêœci¹ Polski tylko faktycznie, a nie de iure”.Podkreœla³ jednak znaczenie osi¹gniêtego kompromisu. Prezydent Wa³êsa uzna³,¿e „zgoda Or³a i Pogoni bêdzie fundamentem dla pomyœlnoœci i polskich i litew-skich domów”. Zaznaczy³ równie¿, ¿e „ka¿dy naród ma prawo do w³asnej ocenyswej historii”��. Na spotkaniu z Polakami mówi³ „To Wy, Polacy i Litwini – musiciesiê dogadaæ. Wyjœæ sobie naprzeciw”��. W czasie tej wizyty znacz¹cym wydarze-niem by³o odwiedzenie cmentarza na wileñskiej Rossie przez Lecha Wa³êsêi Algirdasa Brazuaskasa��.

Traktat sk³ada siê z preambu³y oraz 27 artyku³ów��. We wstêpie zawarto m.in.zapisy dotycz¹ce historii Polski i Litwy, które stanowi³y pewien kompromis. Tekstpreambu³y mówi³ o „z³o¿onoœci historii naszych narodów”, a jednoczeœnie o „wie-lowiekowej bliskoœci Polaków i Litwinów”��. Odniesiono siê tak¿e do historii XX w.Ca³oœæ traktatu mo¿na podzieliæ na kilka grup tematycznych. W pierwszych arty-ku³ach wystêpowa³y zapisy zwi¹zane z suwerennoœci¹ pañstw i nienaruszalno-œci¹ granic. Poruszone zosta³y tak¿e kwestie bezpieczeñstwa. Nastêpna czêœædotyczy³a wspó³pracy m.in. w ramach Rady Pañstw Morza Ba³tyckiego. Spotka-nia szefów pañstw i rz¹dów mia³y odbywaæ siê regularnie przynajmniej raz doroku, podobnie jak konsultacje ministrów spraw zagranicznych obu pañstw.

��

&�� '++/*'++3 * � ��

�� C� ��#�� &�� -�� /�01 �� !�� !�� 6�4�� '++3� �� <� $ ��#��E�� #�� (A �� (A �� #�� #��0 T�� 2 ��#��G�� 4� �� 4� #� �� 2 ��#��G�� .�� 3�4��

�� 8�#�� 3�� .�� #�� 5�� =� 7�� $�� ?5��@ ��-� �� (;�� ,��F�� 64�� 7�� !�4�� ?5��@ ��-� �� $�� !�� !�� -�� $�� ?. ��$��@ ��-� �� ;� �� ;! 5�=��

�� -�� ?3��#$�@ ��-� �� =� B�4�� -��P�� ( 2(�! �� !�� &��

�� $�� (AAA� �� '�2�'(� �� #�� 8� O�� ((%2(;;�

�� !�� 5�� -�� 5�� M�� P� � (A�A(��%� �� %� ��'�� (%�2(%<�

�� K5�� (%��

Dalsze zapisy dotyczy³y wspó³pracy gospodarczej, samorz¹dowej, transgra-nicznej. Mia³a ona obj¹æ tak¿e transport, infrastrukturê transportow¹, po³¹czeniatelefoniczne, teleksowe i inne, jak równie¿ ochronê œrodowiska i racjonalne wy-korzystanie zasobów naturalnych.

Wiele miejsca poœwiecono prawom cz³owieka, a szczególnie prawom mniej-szoœci narodowych. Znaczn¹ czêœæ spraw zwi¹zanych z ¿yciem mniejszoœci naro-dowych uszczegó³owiono. Kolejne artyku³y dotyczy³y:– swobody pos³ugiwania siê jêzykiem narodowym w ¿yciu prywatnym i pub-

licznym,– mo¿liwoœci pobierania nauki jêzyka narodowego,– utrzymywania i zak³adania instytucji, organizacji lub stowarzyszeñ kultural-

nych, religijnych, oœwiatowych i innych,– praktykowania w³asnej religii,– swobody kontaktów w kraju i za granic¹,– stosowania imion i nazwisk w brzmieniu jêzyka mniejszoœci narodowej,– dzia³ania w ¿yciu publicznym na szczeblu lokalnym i pañstwowym.

Strony traktatu za³o¿y³y, ¿e bêd¹ d¹¿yæ w przysz³oœci do sytuacji, w którejjêzyk mniejszoœci narodowej móg³by staæ siê jêzykiem jednostek administracyj-no-terytorialnych. Podkreœlono równie¿ mo¿liwoœæ dostêpu do œrodków masowegoprzekazu. W zapisach traktatu zwraca³y uwagê nastêpuj¹ce sprawy: kwestia odszu-kania, zidentyfikowania i zwrotu dóbr kultury, które zosta³y wywiezione z Polskib¹dŸ z Litwy; rozwój wspó³pracy miêdzy ró¿nymi rodzajami szkó³, wy¿szymiuczelniami, instytucjami naukowymi; uznawanie okresów studiów i dyplomówszkó³ wy¿szych; ewentualne wprowadzenie w przysz³oœci polonistyki i lituanistykiw szko³ach wy¿szych obu pañstw; upowszechnianie prasy, ksi¹¿ek, przekazów au-diowizualnych; wspó³praca w dziedzinie ochrony zdrowia; ochrona prawna woj-skowych i cywilnych cmentarzy, grobów i miejsc pochówku; wspó³pracaw dziedzinie zwalczania zorganizowanej przestêpczoœci i terroryzmu��.

Pomimo podpisania traktatu polsko-litewskiego, nie usta³y istniej¹ce sprzecz-noœci. WyraŸnie mo¿na to by³o zaobserwowaæ podczas ratyfikowania traktatuw parlamentach obu krajów, a szczególnie w Sejmie litewskim. Wœród tamtej-szych partii istnia³y du¿e rozbie¿noœci stanowisk, g³ównie w kwestii historycz-nych odniesieñ�.

Polski parlament ratyfikowa³ traktat jednomyœlnie. W parlamencie litewskim19 pos³ów by³o przeciw, a 8 wstrzyma³o siê od g³osu. Osi¹gniête porozumienie,bêd¹ce wyrazem historycznych kompromisów, nale¿y uznaæ za prze³omowe dlawzajemnych stosunków��. Msz Andrzej Olechowski podkreœla³ fakt uregulowa-nia traktatami stosunków ze wszystkimi s¹siadami Polski��.

��

.��D �#��

�� K5�� (%;2(%%�� =� 7�� !� �� 5�� ?5��@ ��-� �� -� �� C� ��#�� <�� 8� :�� "�� 4�� /�01 �� !�� !�� 6�4��

'++3� �� (;�

Ju¿ po podpisaniu traktatu nast¹pi³y wizyty ró¿nych przedstawicieli parla-mentu i rz¹dów��. W sprawach gospodarczych przebywa³ na Litwie premierWaldemar Pawlak. 26 listopada 1994 r. dosz³o do wymiany dokumentów ratyfika-cyjnych. Systematycznie rozwija³y siê tak¿e kontakty kulturalne��.

Budowanie wspó³pracy – droga do strategicznego partnerstwa

Podpisanie traktatu wp³ynê³o na o¿ywienie wzajemnych relacji. Prze³omoweznaczenie mia³a pierwsza oficjalna wizyta prezydenta Litwy, Algirdasa Brazauska-sa, w Polsce w dniach 17–18 lutego 1995 r. Jej efektem by³a Wspólna deklaracja prezy-

dentów Polski i Litwy o umocnieniu stosunków. Potwierdzono tak¿e chêæ dalszejwspó³pracy. Prezydent A. Brazauskas wysun¹³ propozycjê utworzenia wspólne-go batalionu wojsk pokojowych. Nastêpnie w Polsce przebywa³ 11–12 maja 1995 r.minister obrony Litwy Linas Antanas Linkevicius��. W³adze litewskie wyraŸnieby³y aktywne w tym zakresie.

Z kolei na Litwie mia³a miejsce w dniach 15–16 wrzeœnia 1995 r. wizyta pre-miera Józefa Oleksego. W jej efekcie podpisano umowê o wspó³pracy transgra-nicznej. Rozmowy dotyczy³y tak¿e umowy o wolnym handlu oraz poparciaPolski dla starañ Litwy o cz³onkostwo w organizacji CEFTA��. Rozwija³a siê tak¿ewspó³praca parlamentarna. Jej efektem by³o powo³anie parlamentarnego zespo³uds. monitorowania realizacji postanowieñ Traktatu��.

Rz¹dy pañstw negocjowa³y kolejne umowy. Jedn¹ z wa¿niejszych spraw by³ouregulowanie granicy pañstwowej. Problemy w podpisaniu stosownego porozu-mienia wynika³y z trudnoœci odwo³ania siê do podstawy prawnej. Ostateczniedokonano wspólnej kontroli przebiegu granic, a umowê podpisano 5 marca 1996 r.��

��

&�� '++/*'++3 * � ��

�� C� ��#�� '�$��6� �� $�� =� C� ��R� �� C�� #�� D�� G# � B��G 4�6�� F� ��#��G�� 4� B� �� B��D :�� 5�� $��

�� K5�� '2�� $ ��- �� G�� #�� E#�� -AS�7� C�� #�� <%� �� #�� 4��$$�� C�� B�� QQ� � �$# 4�� 7�P��$�� #�� E ��6� ��G�� -�% ��G �� 3��4�� F��

�� .�� &�� =�� 5�� /�01�� !�� !�� 6�4�� '++G� �� %�� "D�� #�� #� �� ; �� #�� EH �� 4� �� % �� 8� O�� ('A2( -�

�� .�� %�! ,��6H ��#�� *2�� ! � �� 5�� -�� 4�� #�� < ��6�� % ��+ �� *��0II��4�R�� #��E� #�� A(�A(�(A�A+�

�� .�� %;�$$�� 8#�� #�� 2��6�� % �� M�� F� #� �� C�� #�� (( �� $�� ('2( ��#� ��% �� $��

�� 2�� !�� 5�� -�� 4�� =�� 5�� 4�� G#��$�� #�� % �� < �� M�� P� ��<� �� ((� �� M� �� #�#�� #��G��E #� ��#�� 4��

Kontynuowano rozmowy w sprawach wojskowych. Pañstwa wspó³pracowa³yw ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”. Pomoc Polski polega³a na przeka-zaniu Litwie sprzêtu wojskowego. Zapowiadano tak¿e utworzenie batalionu pol-sko-litewskiego. Rozpoczêto równie¿ rozmowy o powo³aniu Euroregionu„Niemen”, który mia³ obejmowaæ obszary Polski, Litwy, Bia³orusi oraz Rosji (Ob-wód Kaliningradzki)��. Rz¹dy przygotowywa³y tak¿e umowê o wolnym handlu�.Rozmawiano wreszcie o wspólnych problemach mniejszoœci narodowych��.

Podpisano tak¿e porozumienia dotycz¹ce przejœæ granicznych – nast¹pi³ootwarcie ruchu osobowego, autobusowego i ciê¿arowego na przejœciu granicz-nym Budzisko–Kalwarija i Ogrodniki–Lazdijai oraz rozszerzenie ruchu granicz-nego w kolejowym przejœciu granicznym Trakiszki–Szestokai o miêdzynarodowyruch towarowy��. Wa¿ne by³o tak¿e porozumienie w sprawach celnych��, w spra-wach bezpieczeñstwa j¹drowego�� czy obejmuj¹ce wspó³pracê w morskiej ¿eglu-dze handlowej��. W 1995 r. kontynuowano kierunki w polityce zagranicznejzapocz¹tkowane jeszcze w 1989 r. Msz W³adys³aw Bartoszewski podkreœla³ dobrekontakty robocze z Litw¹��.

Podsumowanie

��

.��D �#��

�� " ��4�� ?7��@ �� E � M�� QQQ ��4� O�� #��4�� % �� " ��4�� H4��#�� 4�� #=�� 8�� *C��+� :��# ��#�� E6H :��# .��4��#��4�� 3�� " ��4�� ?7��@ � � �� *�� 2 C�� Q�� #��+� ��4�� E�� 4�� 3�� 8� ��#�� 4�� 4�� '++.*'++3� /�01 �� !�� !�� 6�4�� '++G� �� ';�

� 2�� #�� (' �� < � *2�� !�� 5�� -�� G#��$�� #�� (' �� < �� M�� P� ��<� �% � �� A'+�

�� .�� %-2�%%� M� ��F��F�� C�� G P�� 4� � $�� 4�� #F�� #��E �6��#��

�� !�� 1�� !�� 5�� -�� 5��4�� 5��4� � ��;��4� � �� 4�� :��*0�� 74��*-�� #�� ( ��6�� < � M !�� 1�� !�� 5�� -�� 4��4� � �� 4�� * &�� #��; ��N#�� % � ,��6� �� #��E�� *��0II��4�R��#��E� #�� A(�A(�(A�A+�

�� !�� !�� 5�� -�� G#��$�� #�� ;A �� % �� M�� P� ��%� �� ;�� %--�

�� 2�� !�� 5�� -�� 5�� =�� 4� � �� 4�� E��#�� ( �� % �� ,��6H �� #��E�� *��0II��4�R�� #��E� #�� A(�A(�(A�A+�

�� 2�� !�� 5�� -�� ;��4�� ' �� '++3 � ,��6H �� #��E�� *��0II��4�R�� #��E� #�� A(�A(�(A�A+�

�� $� �� ,+/ �� 4�� Q��4�� ;�4��4�$�� :��4� �� $�� '' 4�� '++3 � � /�01 �� !�� !�� 6�4�� '++G� �� 2�A�

W pierwszym okresie odbudowy pañstwowoœci litewskiej z punktu widzeniageopolitycznego wa¿na by³a sytuacja w ZSRR. Dopiero po sierpniowym puczuw Moskwie oficjalnie nawi¹zano polsko-litewskie stosunki dyplomatyczne. Pro-wadzona przez Polskê polityka dwutorowoœci mia³a swoje uzasadnienie. Ostate-cznie 5 wrzeœnia 1991 r. formalnie wznowiono obustronne relacje. Wp³yw nakszta³towanie siê wzajemnych stosunków mia³o po³o¿enie mniejszoœci polskiejna Litwie.

W nastêpnym okresie stworzono ramy prawne, na podstawie których budo-wano wzajemne relacje. Pierwszym symbolicznym dokumentem by³a Deklaracjao przyjaznych stosunkach i dobros¹siedzkiej wspó³pracy miêdzy Republik¹Litewsk¹ a Rzeczpospolit¹ Polsk¹ z 13 stycznia 1992 r. Nastêpnie przygotowywa-no traktat, który ostatecznie podpisano 26 kwietnia 1994 r. – Traktat miedzyRzecz¹pospolit¹ Polska a Republik¹ Litewsk¹ o przyjaznych stosunkach i do-bros¹siedzkiej wspó³pracy. Litwa by³a ostatnim z s¹siadów Polski, z którym pod-pisano taki akt. Gdy toczy³y siê trudne rozmowy traktatowe, w 1993 r. i napocz¹tku 1994 r. podpisano i przygotowano liczne porozumienia u³atwiaj¹cewspó³pracê polsko-litewsk¹; zawarto umowy o wspó³pracy transgranicznej,przejœciach granicznych, granicy pañstwowej. Rozpoczêto przygotowaniaw sprawie budowy polsko-litewskiego batalionu wojskowego. Porozumienia obej-mowa³y tak¿e sprawy gospodarcze – wolny handel, kwestie celne, ¿eglugowe i inne.

W latach 1991–1995 r. stworzono fundamenty polsko-litewskich relacji. Pokompromisie politycznym na najwy¿szych szczeblach w³adzy, systematycznierozwi¹zywano sprawy praktyczne, poszerzano tak¿e obszary wspó³pracy. Wspó-lne cele i interesy w polityce zagranicznej obu pañstw powodowa³y, i¿ w niedale-kiej przysz³oœci zaczêto pos³ugiwaæ siê pojêciem – strategiczne partnerstwo.

Pomimo dobrych relacji polsko-litewskich nie rozwi¹zano licznych wówczasproblemów mniejszoœci polskiej na Litwie. Sprawy mniejszoœci w obu pañstwachby³y jednak¿e monitorowane przez strony. Wynika³o to chocia¿by z zobowi¹zañtraktatowych. Jednak problemy Polaków na Litwie wraca³y w rozmowach parla-mentarnych, rz¹dowych czy prezydenckich.

Dokumenty: Aide Memorie w sprawie potrzeb mniejszoœci polskiej w RepubliceLitewskiej. Dokument msz RP z 26 listopada 1990 r.; Akt Rady Najwy¿szej Republiki

Litewskiej w sprawie odrodzenia niepodleg³ego Pañstwa Litewskiego, 1990; BartoszewskiW., 290 dni ministra spraw zagranicznych. Fragmenty wyst¹pienia po¿egnalnego

W³adys³awa Bartoszewskiego przed korpusem dyplomatycznym w Warszawie 11 grudnia

1995 r., [w:] Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1996; „Deklaracja o przyjaznych sto-

sunkach i dobros¹siedzkiej wspó³pracy miedzy Republik¹ Litewsk¹, a Rzeczpospolit¹

Polsk¹”, 1992; Odezwa Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej do narodów œwiata, 1990;Informacja o antykonstytucyjnej dzia³alnoœci wileñskiej rady rejonowej; Informacja o anty-

konstytucyjnej dzia³alnoœci solecznickiej rady rejonowej; Wnioski komisji badania anty-

konstytucyjnej dzia³alnoœci solecznickiej rady rejonowej i rady osiedla Snieczkus w rejonie

ignaliñskim, ich organów i funkcjonariuszy, 1991; Komunikat informacyjny o pierwszej

��

&�� '++/*'++3 * � ��

sesji Rady Najwy¿szej Republiki Litewskiej pierwszej kadencji, 1990; Konwencja konsular-

na miêdzy Rzeczypospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Litewsk¹ sporz¹dzona w Wilnie w dniu 13

stycznia 1992 r.; Porozumienie w formie wymiany not miêdzy Rz¹dem RP i Rz¹dem Repu-

bliki Litewskiej o rozszerzeniu ruchu granicznego w drogowym przejœciu granicznym

Budzisko–Kalwaria dla posiadaczy paszportów dyplomatycznych wszystkich pañstw,

a tak¿e dla osób zatrudnionych w Ambasadzie i Konsulatach Rzeczypospolitej Polskiej

w Republice Litewskiej oraz Ambasadzie i Konsulatach w Rzeczypospolitej Polskiej, 1993;Porozumienie w formie wymiany not miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem

Republiki Litewskiej o otwarciu ruchu osobowego, autobusowego i ciê¿arowego na przej-

œciu granicznym Budzisko–Kalwarija oraz na przejœciu Ogrodniki–Lazdijai, 1996; Poro-

zumienie w formie wymiany not miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem

Republiki Litewskiej o rozszerzeniu ruchu granicznego w kolejowym przejœciu granicznym

Trakiszki–Szestokai o miêdzynarodowy ruch towarowy, 1995; Porozumienie miêdzy

Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Litewskiej o wspó³pracy i pomocy

wzajemnej w sprawach celnych, 1995; Przemówienie ministra spraw zagranicznych RP

Krzysztofa Skubiszewskiego wyg³oszone na posiedzeniu Rady Najwy¿szej Republiki Litew-

skiej, 1992; Skubiszewski K., Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodleg³oœci. Przemó-

wienia. Oœwiadczenia, wywiady 1989–1993, Warszawa 1997; Traktat miedzy Rzeczpo-

spolit¹ Polska a Republik¹ Litewsk¹ o przyjaznych stosunkach i dobros¹siedzkiej

wspó³pracy, 1995; Umowa miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki

Litewskiej o wzajemnym handlu i wspó³pracy gospodarczej, 1992; Umowa miêdzy Rz¹dem

Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Litewskiej o miêdzynarodowych przewozach

drogowych, 1992; Umowa miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki

Litewskiej w sprawie przejœæ granicznych, 1992; Umowa miêdzy Rzeczypospolit¹ Polsk¹

a Republik¹ Litewsk¹ w sprawie popierania i ochrony inwestycji, 1992; Umowa miêdzy

Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Litewskiej o cywilnej komunikacji

lotniczej, 1992; Umowa miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Li-

tewskiej o komunikacji kolejowej przez granicê pañstwow¹, 1992; Umowa w formie wymia-

ny not miêdzy Rz¹dem RP i Rz¹dem Republiki Litewskiej o otwarciu punktu przejœcia

granicznego Kalwaria – Budzisko, 1993; Umowa miêdzy RP a Republik¹ Litewsk¹ o pomo-

cy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych

i karnych, 1993; Umowa miêdzy Rz¹dem RP i Rz¹dem Republiki Litewskiej o ruchu bezwi-

zowym, 1993; Umowa miêdzy Rz¹dem RP a Rz¹dem Republiki Litewskiej o wspó³pracy

transgranicznej, 1995; Umowa miêdzy Rzeczypospolita Polsk¹ a Republik¹ Litewsk¹

o wspólnej granicy pañstwowej, stosunkach prawnych na niej obowi¹zuj¹cych oraz

wspó³pracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, 1996; Umowa o wolnym handlu

miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Litewsk¹, 1996; Umowa miêdzy Rz¹dem Rze-

czypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Litewskiej o wczesnym powiadamianiu o awarii

j¹drowej oraz o wspó³pracy w dziedzinie bezpieczeñstwa j¹drowego i ochrony radiologicznej,1995; Umowa miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz¹dem Republiki Litewskiej

o wspó³pracy w morskiej ¿egludze handlowej, 1995; Ustawa o nazwie i godle pañstwa, 1990;Ustawa Republiki Litewskiej „O przywróceniu dzia³ania Konstytucji Litwy z 12 maja

1938 roku”, 1990; Wyst¹pienie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Lecha Wa³êsy, 1994.

��

.��D �#��

Literatura: B³aszczyk G., Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniej-

szych do wspó³czesnoœci, t. 1, Trudne pocz¹tki, Poznañ 1998; B³aszczyk G., Litwa

wspó³czesna, Warszawa–Poznañ 1992; B³aszczyk G., Litwa w latach 1988–1993: Próba

podsumowania, „Lithuania” (1994), nr 2 – 3; B³aszczyk G., Elity polityczne Litwy w la-

tach 1988–1992, „Obóz” (1993), nr 27; Brodowski L., Stosunki z Litw¹, [w:] Rocznik

Polskiej Polityki Zagranicznej 1995; Ceny zawieszono, rz¹d – w dymisji. Co dalej?, „Ku-rier Wileñski” 1991, nr 6; Cieplak P., Stosunki polsko-litewskie, [w:] Rocznik Polskiej

Polityki Zagranicznej 1992; Chodubski A. (red.), Przemiany spo³eczne, kwestie narodo-

woœciowe i polonijne, Toruñ 1994; Cz³onkowie Sejmu, wybrani w okrêgach jednomanda-

towch, „Kurier Wileñski” 1992, nr 230; Drodzy ludzie Litwy, „Kurier Wileñski” 1991,nr 4; Eberhardt P., Miedzy Rosj¹ a Niemcami. Przemiany narodowoœciowe w Europie

Œrodkowo-Wschodniej w XX wieku, Warszawa 1995; Firewicz A., Litwa po raz drugi,Toruñ 2001; Helnarski S. (red.), Nacjonalizm. Konflikty narodowoœciowe w Europie

Œrodkowej i Wschodniej, Toruñ 1994; Jagie³³o M., Lietuva – mûsø ðauksmas..., Vilinius1996; Jagie³³o M., Partnerstwo dla przysz³oœci. Szkice o polityce wschodniej i mniejszoœciach

narodowych, Warszawa 2000; Jakimowicz R., Polityczne aspekty stosunków polsko-lite-

wskich 1991–2003, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2006,nr 706; Ko³ecka B., Stosunki z pañstwami ba³tyckimi, [w:] Rocznik Polskiej PolitykiZagranicznej 1996; Koœciñski P., Deklaracje i oczekiwania, „Rzeczpospolita” 1992, nr12; Kupicki R., Szczepanik K., Polityka zagraniczna Polski 1918–1994, Warszawa1995; Kuku³ka J., Traktaty s¹siedzkie Polski odrodzonej, Wroc³aw–Warszawa–Kraków1998; KuŸniar R., Droga do wolnoœci. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warsza-wa 2008; £omiñski B., Stolarczyk M. (red.), Polska i jej s¹siedzi w latach dziewiêædzie-

si¹tych. Polityczne i ekonomiczne aspekty wspó³pracy i integracji, Katowice 1998;£ossowski P., Litwa a sprawy polskie 1939–1940, Warszawa 1982; £ossowski P., Po tej

i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1939, Warszawa 1985; £ossowskiP., Mniejszoœæ polska na Litwie, „Sprawy Miêdzynarodowe” 1992, nr 7–12; £ossowskiP., Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, Warszawa 1997; Malewicz P., Polska polityka

wschodnia w latach 1989–1991, Toruñ 2008; Mieczkowski R., Litewsko-polski traktat

zosta³ podpisany, „Znad Wilii” 1994, nr 9; Narbutt M., Poparcie nieobecnych, „Rzeczpo-spolita” (1994), nr 94; Narbutt M..,, Zgoda Or³a i Pogoni, „Rzeczpospolita” 1994,nr 98; Narbutt M.., Wojna na deklaracje, „Rzeczpospolita” 1994, nr 239; Niepodleg³a

Litwa trwa!, „Znad Wilii” 1991, nr 2; Noc przemocy, „Kurier Wileñski” 1991, nr 8;Okiñczyc Cz., Litwa a Polacy, „Znad Wilii” 1990, nr 4; Olechowski A., Europejska

opcja polskiej polityki zagranicznej, [w:] Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1995;Przywrócono stosunki dyplomatyczne z Dani¹ i Norwegi¹. Rz¹d Polski uznaje niepod-

leg³oœæ trzech republik ba³tyckich, „Kurier Wileñski” 1991, nr 168; Rada Pañstwa ZSRR

uzna³a niepodleg³oœæ krajów ba³tyckich, „Dzieñ Dobry” 1991, nr 70; Rzepiak M., Na

Wschodzie bez zmian, „Dziennik Ba³tycki” 1993, nr 29; Sienkiewicz J., Bez obietnic i de-

klaracji, „Kurier Wileñski” 1990, nr 43; Sidorkiewicz K., Niepodleg³oœæ Litwy w prasie

polskiej, „Magazyn Wileñski” 2002, nr 10; Sidorkiewicz K., Polacy wobec zmian za-

chodz¹cych na Litwie (w œwietle prasy polskiej i polskojêzycznej), [ w:] Acta Elblingensia,t. 2, Elbl¹g 2004; Sidorkiewicz K., Stosunki polsko-litewskie 1990–2004 w kontekœcie

��

&�� '++/*'++3 * � ��

po³o¿enia mniejszoœci polskiej na Litwie, „Szkice Humanistyczne” 2005, nr 1-2;Skrzyd³o A., Rozwój wspó³pracy transgranicznej i miêdzyregionalnej w latach

1994–1995, [w:] Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1996; Uznanie niepodleg³oœci Li-

twy, „Dzieñ Dobry” 1991, nr 69; Widacki J., Stosunki polsko-litewskie (od koñca lat

80-tych po dzieñ dzisiejszy), „Kultura” Pary¿ 1997, nr 11; Widacki J., Polska – Litwa.

Trudne pocz¹tki, „Lithuania” 2001, nr 1; Wisner H., Wojna nie wojna. Szkice

z przesz³oœci polsko-litewskiej, Warszawa 1978; Wisner H., Unia. Sceny z przesz³oœci

Polski i Litwy, Warszawa 1988; Wisner H., Litwa. Dzieje pañstwa i narodu, Warszawa1999; Wyniki wyborów do Sejmu. 25 paŸdziernika – Dzieñ Konstytucji RL, „Kurier Wileñski”1992, nr 215; Wybory do Sejmu Republiki Litewskiej, „Kurier Wileñski” 1992, nr 213;¯ukowski A. (red.), Polska polityka zagraniczna w procesie przemian po 1989 r.,Olsztyn 1999.

Strony internetowe: http://www.wilno.polemb.net/index.php?documentName=studia, (strona internetowa Ambasady Polskiej w Wilnie).

Abstract

Relations between Poland and Lithuania in 1990–1995– the beginning of cooperation

��

� �� ! �� "��

�� #� �� $�� % ��! �� "�� !

�� &��

�� ! �� &��! ��

�� '� �� (��

�� ) �� ! �� "��

�� !� �� % � ��

� � �� % �� *� �� "��

�� '�+�� &� �� !� � ��"��

�� "��" �� ! � � ��"��

�� *�� "��" ��&�

"�� ,� �� "� ��! �� "��

��" �� -�� "�� . ��

�� ! ��

��

.��D �#��

Agata S. Nalborczyk

Islam w Europie Wschodniej – historia i dzieñ dzisiejszy

Polska, Litwa, Bia³oruœ, £otwa, Estonia,

obwód kaliningradzki

Wprowadzenie

Europa Wschodnia jest bardzo interesuj¹cym obszarem, jeœli chodzi o obe-cnoœæ wyznawców islamu – ¿yj¹ oni bowiem na jej terenie od ponad 600 lat.

Fakt ten umyka wielu badaczom i znawcom islamu, w tym równie¿ europej-skiego, a przede wszystkim publicystom z zachodu Europy. Zazwyczaj pisz¹ onio islamie jako o zjawisku nowym dla spo³eczeñstw europejskich� i podkreœlaj¹jego obcoœæ oraz wynikaj¹c¹ st¹d trudnoœæ (lub niemo¿noœæ) integracji muzu³ma-nów z tymi spo³eczeñstwami, a nawet stania siê lojalnymi obywatelami pañstweuropejskich. Tymczasem na terenie Europy Wschodniej muzu³manie s¹ nie tyl-ko zintegrowani ze spo³eczeñstwami, wœród których ¿yj¹ od wieków, mówi¹ ichjêzykami i czuj¹ siê ich czêœci¹, ale tak¿e w ich historii dawali dowody przywi¹za-nia do swoich ojczyzn.

Nie mo¿na oczywiœcie pisaæ o funkcjonowaniu religii w danych spo³ecznoœ-ciach bez uwzglêdnienia kontekstu spo³ecznego, w jakim ona wystêpuje�. Napodstawowym poziomie ten kontekst jest okreœlony przez liczebnoœæ i sk³ad etnicz-ny danej grupy wyznawców�, jej historiê na danym obszarze, ale tak¿e formê

Disputatio – Tom X – „Perspektywa Wschodnia” 73

� �� Islam in the European Union: What’s at stake in the future �� !"�� #� ��$�� %�$�� &� '�$� �()�� %� *�� $ ��%$�#��$ �)+�� ,��%�(��+$��+$� ��,� �-��(�$�� &�� ,�&. ��%�(��%��%/�� %��%�%�� &��%�� $ �� &+�� %��( %�&�0�%��1 ! �� 2� 3 ��&��%�(��+$ ��%� ��/ � #� $�� / �� 45 6��,�7 �� 25 6�%$��,�7 ��,�,8� �� ()��/69�57 ibidem �� %� ��$�� &(�� %��)��%�(��+$ ��,�&�� ,� ��/ :��+$ �%� ��&+$ 6;�()��&�,/%��%�� %�(��+$ ��%�� (�$��0�&��)� ! �()�� <��,�7 ! �� 2� ��%��%�� $(�=�� $�� $�# %��(� %��+$�� %�% �� ,�&� � %�� $�(�$� ;�%��=�� ,��$�� %,� ��%��

� >� ��&-�� Teoria spo³eczna a religia ?��&+$ ��4 �� @� *��)�� ,�� ;�$�� %/=��8 ��(��%��, �%��%�$��=�� %�;� �%��%�, :� '��&�� Niewidzialna religia ?��&+$ 9AA4 �� A2 � ��

� B�� )�,�� ;�% $�%��$�+$ �� ,�� )�8 �� <� ?�� Wprowadzenie do socjologii religii ?��&+$ 9AA �� 9CA�

instytucjonalizacji tej religii w danej spo³ecznoœci� oraz charakter jej relacji z pañ-stwem. Zarysowane w ten sposób ramy pozwalaj¹ na dalsze dociekania, do-tycz¹ce mniej podstawowych zagadnieñ. Okazuje siê bowiem, ¿e ró¿nicew poszczególnych elementach sk³adowych kontekstu odbijaj¹ siê tak¿e w formietych mniej podstawowych zagadnieñ. Dodatkowo w Europie Wschodniej, poupadku komunizmu i pojawieniu siê wolnoœci religijnej, nieobecnej przez wieledziesiêcioleci, mamy do czynienia ze wspólnym, jak twierdzi m.in. znany socjologreligii P. Beyer, procesem w³¹czania siê obecnych tu religii i instytucji religijnychw globalny strumieñ rozwoju nie tylko ekonomicznego i politycznego, ale tak¿ereligijnego�. W pañstwach tego regionu wprowadzano na pocz¹tku lat 90. noweregulacje w relacjach pañstwo-religie, i choæ nierzadko zastosowane rozwi¹zanias¹ rozbie¿ne w wielu punktach, daje siê zauwa¿yæ pewne prawid³owoœci, rów-nie¿ w odniesieniu do islamu�.

Muzu³manie w Europie Wschodniej pojawili siê, jak wspomniano wy¿ej, znacz-nie wczeœniej ni¿ wspó³czesne spo³ecznoœci muzu³mañskie w Europie Zachodnieji maj¹ w wiêkszoœci inne pochodzenie etniczne. Z kolei z faktu, ¿e islam jest trady-cyjn¹ religi¹ na terenie pañstw Europy Wschodniej, wynika tak¿e jego odmiennystatus prawny ni¿ w wielu pañstwach Europy Zachodniej, gdzie jest zjawiskiemnowym. Jest to status religii oficjalnie uznanej przez pañstwo i ciesz¹cej siêzwi¹zanymi z tym uznaniem przywilejami. Uznanie to poci¹ga za sob¹ ró¿negorodzaju skutki, jak np. nierzadko nauczanie religii w ramach pañstwowego systemuszkolnictwa, zezwolenie na ubój rytualny (halal) czy negocjacje z przedstawiciela-mi w³adz pañstwowych w sprawach dotycz¹cych islamu. Kszta³tuje ono tak¿e(a mo¿e przede wszystkim) stosunek muzu³manów do pañstwa, na terenie które-go zamieszkuj¹, gdy¿ sprzyja uto¿samieniu siê z nim i lojalnoœci wobec niego�.

Poni¿ej zosta³y przedstawione spo³ecznoœci muzu³mañskie, ich historia, de-mografia oraz zarys ich sytuacji prawnej na terenie Polski i jej wschodnich s¹sia-dów: Litwy, Bia³orusi i obwodu kaliningradzkiego oraz £otwy i Estonii, czyli naobszarze po³¹czonym geografi¹ i nierzadko wspóln¹ histori¹, ma³o obecnymw ogólnoeuropejskim dyskursie na temat islamu w Europie.

74 Disputatio – Tom X – „Perspektywa Wschodnia”

D)�� E��;��%�&

� ��%� � � ��)��%��,� ��)�,�� &+�� )8 ��F �+#�� &�� +#�� %$�,��(��%�0�$ ! ��$�8 ��%�,�$ ��)�� %��)��%�$��, � ��&��%�,8 ��/ ��%��(�� +; =$��&�� G�;� ibidem �� 929!92� 92@ � ��

� �� Privatisation and politicisation of religion in global society. Implications for church-state relationsin Central and Eastern Europe, H$.I B� ��$�& 6��7 Church-state relations in Central and Eastern Europe?��&+$ 9AAA �� 9� J��(�) �� )��;�� %$+, %�$�� $� ��. ��$��%��,� ��)��,�&� ��$� ��,��%�, ��;� ��% ,�, ��%��,� ,�&� �%/=�� %��%�, ��$��%��,� % �� %��&�� #��=F ��% ��&�� ,��& � ��+$�

� G�;�� :��&�Religion, church, state and civil society in East-Central Europe, H$.I B� ��$�& 6��7 op.cit. �� C�!4��

� E� �� ;�� 0�$ ��,�&�� %�% ��%�(��+$$ %��#��=�� $��)� �� ;�$��$� ��%�(��+$%�;� �%��%�, D�� E��;��%�&The perception among Mus-lim minorities of host European countries: influence of legal status and citizenship �<��;�� )� ��K ��1 ��@ � ��L9 �� 2A!4A�

Europa Wschodnia – czêœæ pó³nocna: Polska, Litwa, Bia³oruœ, £otwa,Estonia, obwód kaliningradzki – historia obecnoœci muzu³manówdo I wojny œwiatowej

Dzieje obecnoœci islamu na terenie dzisiejszej Polski, Litwy czy Bia³orusi siê-gaj¹ XIV w.� i s¹ zwi¹zane z osadnictwem tatarskim, wywodz¹cym siê ze Z³otejOrdy, której w³adcy wyznawali oficjalnie islam od XIII w.� Pierwsi osadnicymuzu³mañscy pojawili siê wtedy w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, które grani-czy³o ze Z³ot¹ Ord¹, i byli to jeñcy wojenni, ale tak¿e uchodŸcy polityczni oraz pó-Ÿniej najemnicy sprowadzani przez ksiêcia Litwy do walki z jej wrogami, m.in. zrycerskim zakonem niemieckim Szpitala Najœwiêtszej Marii Panny Domu Nie-mieckiego w Jerozolimie (zw. zakonem krzy¿ackim)�.

W XV w. ksi¹¿ê litewski Witold rozpocz¹³ bardziej systematyczne osiedlanieludnoœci tatarskiej z obowi¹zkiem s³u¿by wojskowej w pobli¿u ówczesnych wa¿-nych oœrodków politycznych i gospodarczych��. W zamian za s³u¿bê wojskow¹pod rozkazami ksi¹¿¹t litewskich i walkê z ich wrogami Tatarzy otrzymywali na-dania ziemi hospodarskiej (tzn. od ksiêcia) wraz ze statusem spo³ecznym zbli¿o-nym do lokalnej szlachty zw. bojarstwem��. Osadnictwo to nie ustawa³ow kolejnych wiekach�� i w XVI-XVII w. liczbê muzu³manów na tych terenach sza-cuje siê nawet na 25 tys.�� Obok praw do ziemi mieli oni tak¿e prawo wyznawaniaw³asnej wiary i budowania meczetów��. s³u¿yli we w³asnych chor¹gwiach tatar-skich��. Chor¹gwie tatarskie by³y tak¿e jednostk¹ organizacyjn¹ Tatarów, którychdowódcy, chor¹¿owie tatarscy, mianowani przez króla, pe³nili jednoczeœnie funkcjemilitarne, administracyjne i s¹downicze, a zatem Tatarzy ci nie podlegali ogólnej


Islam w Europie Wschodniej – historia i dzieñ dzisiejszy..�

� >� :��%&��$��% Z historii Tatarów polskich 1794–1944 ��(��& �� 92� ��$�%� $%��&� � ��%�(��0�&�� :�� $ ��&��, ��)��-�� %� % 9MA �� G�;� Jana D³ugosza Roczniki, czyliKroniki s³awnego Królestwa Polskiego &�� 9� 9M �!9C�2 ��%�(� >��&+$��J��%�$�9A@9 �� @@!�@A�

� �� $�&� D� ��;�0�&� Tatarzy polscy, Dzieje, obrzêdy, tradycje J��%�$� 9A@4 �� 92�� G�&�� $��%�( ��%;��,��'�$/ ��%�%��8 ,�&��0�$�$��$9M@2 �� >� :��%&��$��%Z historii… �� 94!9 �J��&�� ?��/�$��%�#�$�(�$�� ;�� ,�& ��

N��&�$��J�� &�� %$�,� )��%�)�� O� P�$��0�&�Studia nad dziejami Wie-lkiego Ksiêstwa Litewskiego ��%��0 9A@M �� C�C � ��

�� G�;� �%��%�, ?�<��)�,��Osadnictwo Tatarów gospodarskich w Wielkim Ksiêstwie Litewskim XIV–XVIII w.�*��%��& :��+$ ��&��1 ��M � @�

�� E� �� $� ��&��)� �� %�� $�&�� ,� ��$�&��&�� %�;� >�:��%&��$��% Tatarzy na Litwie i w Polsce, Studia z dziejów XIII–XVIII w. J��%�$� 9A@A �� 92@!94 �

�� E��&+�� Q�+�(� �+$�8 ��$� � 9�� $�#�,8 � �� >� ��;�%�& Po³o¿enieprawne ludnoœci tatarskiej w Wielkim Ksiêstwie Litewskim J��%�$��%��0 9A@C �� CM � ��

�� JRSBB$� ;�(� ,�# �&� 4��%�+$�� %��0�$��&��$�&��)��G�;� �� $�&�Ta-tarzy w dawnej Rzeczypospolitej J��%�$� 9A@4 �� 9��!9�M�

�� +Q��, ��%�&�%�(�� ,� $ ��8)$�� RSBBB $� ��%��(� � ��(� $(�� +$!&��+$$�,�&�$��G�;� �%��%�, >� :��%&��$��%Tatarzy na Litwie�� A@!�AA��8)��$!��$�$� ,��&� ,�%�� &��, $ $�,�&� ��&�� & &�� ,�& ��$�&�� %�(�=�� 9�� ,�Q�Q�+$ �� ,�, �%�� ( ��8#�� B��(� ��%��$�%��&�� 8)$�� %��&�� $�(�$�� % ��)� �;�%�� ,��)� �� &#� ��$� ! $��$�� %�� +� ��$�� 8)$�� &�+��$�&�� &�� &�%��&��

organizacji administracyjnej na tych terenach��. Poza chor¹gwiami Tatarzy funk-cjonowali równie¿ jako mieszkañcy miast (np. rzemieœlnicy) oraz podlegli bezpoœ-rednio magnatom litewskim jako ich poddani (np. s³u¿¹cy na dworach),�� pe³nilitak¿e funkcjê t³umaczy z jêzyków orientalnych��. Osadnictwo to nasili³o siê w ko-lejnych wiekach� i w XVI-XVII w. liczbê muzu³manów na tych terenach szacujesiê nawet na 25 tys.��

Status spo³eczny Tatarów, s³u¿¹cych w wojsku w zamian za ziemiê do XVI w.by³ porównywalny ze statusem szlachty litewskiej,�� jednak stali oni ni¿ej w hiera-rchii spo³ecznej, gdy¿ stawali do walki na rozkaz hospodara, a nie, jak szlachta, poog³oszeniu pospolitego ruszenia��. Jako muzu³manie nie posiadali tak¿e pe³nipraw politycznych, ograniczony by³ ich udzia³ w s¹downictwie�� i przez d³ugiczas nie wolno im by³o sprzedawaæ nadanej im ziemi.�� Jednak w XVI w. w po-wszechnym odczuciu spo³ecznym i w praktyce status ich równy by³ ca³ej szlach-cie litewskiej,�� a w XVII w. oficjalnie otrzymali prawa cywilne tego stanu��.

Na terenie Korony Polskiej w XVII w. Tatarzy zaczêli osiedlaæ siê na Podlasiu,gdzie król Jan III Sobieski nada³ im ziemie w 1679 r.�� S³u¿yli oni tak¿e w tatarskichchor¹gwiach koronnych, a królewskie przywileje nada³y im pozycjê równ¹ pozy-cji szlachty polskiej��.

W II po³owie XVIII w. status wszystkich ziem, jakie Tatarzy otrzymali nada-niami królewskimi i ksi¹¿êcymi, zosta³ zmieniony z lennego na dziedziczny�.Pe³ne zrównanie praw Tatarów z prawami szlachty polskiej nast¹pi³o w Konsty-tucji 3 maja 1791 r.��


D)�� E��;��%�&

�� >� ��;�%�& Po³o¿enie prawne ludnoœci… �� 42 � �� D� � G�&�%�$�&�Zamo¿noœæ Tatarów w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, XVI-XVIII w., H$.I��D��$��%

�� $�0�&� 6��7 Prace Naukowe WSP w Czêstochowie. Zeszyty Historyczne �%/��$� 9AA@ �� 2�� >� ��;�%�& Po³o¿enie prawne ludnoœci… �� 29 � �� E� �� $� ��&��)� �� %�� $�&�� ,� ��$�&��&�� %�;�

�%��%�, >� :��%&��$��% Z historii Tatarów�� 9C � �� G�;� ��%�� 9C�� >� ��;�%�& Czy tatarska ludnoœæ Litwy nale¿a³a do stanu szlacheckiego? ��%�)�8� O��%��1 9A@4

� %� M �� C �� D� � G�&�%�$�&� Czy Tatarzy litewscy rzeczywiœcie nie byli szlacht¹? ��%�)�8� O��%��1 9A@@

� A %� M �� 2 M�� E�;�$�� ,� ��%�� $ $��&� ��%�,=�� %�=��,�0�$�� G�;� �%��%�, D� � G�&�%�$�&�

Po³o¿enie prawne Tatarów w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, H$.I :� ��T��&��U O� ?�;��&��U 6��7Kipèiakø tiurkø Orientas Lietuvoje: istorija ir tyrimø perspektywa S�� 9AAC �� 99@ � ��

�� >� ��;�%�& Po³o¿enie prawne ludnoœci… �� @2 � �� %��%�, %�;� D� � G�&�%�$�&� Czy Tatarzy… �� 2 C � �� B;�� 2 A�� ?��%�0�&� Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej �*��%��& :��+$ ��&��1

�� 2 6B $��J��%�$�9AM@7 �� J�$+��:��,��$�=�� &�� ?��%�� %�= ��,8 ��)�,�� )��%�(��0�&�� %��(�,8��%�� mizary 6��%�7� �� %�= :��%��%&�,8 �&#�$?��&�� &+(�� ,��$�=�� % �� 0�D�)�� BB � D�)�� BBB &��$�� %�� :��+$$ %�� %� %��(�)� $ �(�#;�� $�,�&�$�,�&#� �� G�;� ibidem�

�� Ibidem�� Ibidem �� MM�� >� :��%&��$��%Tatarzy na Litwie… �� A@V D� ?�(��%��,�%�&Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-

-polskich i islamu w Polsce w XVII–XX w. �� 9AA �� 9A�

Mieszkaj¹cy w pañstwie polsko-litewskim Tatarzy byli sunnitami porz¹dkuhanafickiego i cieszyli siê wolnoœci¹ wyznania, nie by³o powa¿niejszych prób na-wracania ich na chrzeœcijañstwo��. Na terenach, gdzie mieszkali, mogli budowaæmeczety na podstawie przywilejów królewskich i byli zorganizowani w gminyskupione wokó³ tych meczetów zwanych d¿emiatami (arab. jamî‘)��.

Po 1795 r., w wyniku rozbiorów, ziemie zamieszkane przez Tatarów dosta³ysiê pod panowanie imperium rosyjskiego i polscy oraz litewscy muzu³manie pod-legali odt¹d regulacjom prawnym panuj¹cym w tym pañstwie��. Muzu³maniew Rosji cieszyli siê wolnoœci¹ wyznania, wznoszenia meczetów i przeprowadza-nia pochówków na w³asnych cmentarzach, ich ¿ycie religijne by³o podporz¹dko-wane regionalnym zarz¹dom duchowym z muftimi na czele: Orenburskiemu,Taurydzkiemu i Zakaukaskiemu. By³y one tworzone z rozkazu carów i nadzoro-wane przez lokaln¹ administracjê, której strukturê powiela³y��. W drugiej po³owieXIX w. wszystkich muzu³manów w zachodnich guberniach rosyjskich pod-porz¹dkowano Taurydzkiemu Muzu³mañskiemu Zarz¹dowi Duchowemu z sie-dzib¹ w Symferopolu na Krymie, z muftim krymskim jako zwierzchnikiemduchowym��. Od Zarz¹du Duchownego gminy dostawa³y zapomogi pieniê¿nena budowê i remonty meczetów oraz domów modlitw, imamowie i muezziniutrzymywali siê z wakufów��.

W 1905 r. przepisy dotycz¹ce nadzoru pañstwa nad wyznawcami religii nie-chrzeœcijañskich zosta³y z³agodzone ustaw¹ „O umocnieniu zasad tolerancji reli-gijnej" i w 1917 r. postanowieniem Rz¹du Tymczasowego „O uchyleniu wyzna-niowych i narodowoœciowych ograniczeñ”��.



�� $�&� D� ��;�0�&� op. cit. �� C�� >� ��;�%�& Po³o¿enie prawne… �� &�,��$�(� �&#� -��,� ��)�,�� 6��;� waqf %$� � % ��

��&� vakuf7 %�%$��%�, %$�8%�� % ��%�%�)+��%�� G�;� �%��%�, D� ?��&�Sakralnei spo³eczne funkcje meczetu od XV do koñca XIX w. w Wielkim Ksiêstwie Litewskim (zarys problemu) H$.I�� G��(� 6��7 Ma³e miasta. Religie '�;��=� ��4 �� C@4!C@ �

�� %/=F %�� %��+� �� %�&�E�� 9@� �� ;�(� �� $��&�� %/=F �� 9@�A �� ! ��&�� &#� %��(� $(8�%�� %�;�� ,�&��)�� G�;� �� ?��%�0��&� Tatarzy litewscy… �� M2�

�� E� �&��& %��%8�%�0 $(��% ��&�� 3��;��&� %��%8� ��$�� $��( $ 9 @@ �� :��%&�$ 9@M9 �� %��;��?�� -��(�$�� $� %;��%�$ 9@2 �� %�,/��?��&�%� %�= �$��%�� %��%8� G�&��&��&� $ 9@ � �� $��0�$� ��%�(��0�&�� %�� #�%� � $�#�%� ��(� �&#� ��&�� %��%8�� $� $ ��%�%�)+�� )�;�� J(��%��0�$�$� ��$�$�(� ��%+� �&#� �� %&��$��%�(��0�&�� G�;��

�� C �� C� � �� ( � ,�� % �%��&+$ ��%��$�, ��-�&��,� #�� )�,��)� :��+$ ��$�&��&��

��%�% $(��%� ��,�&�� ! �� &�% �#�$�� ,/%�&� ��,�&��)� ��;��%��$��%�� $ �%�� &�%�0 � �� )��;&�� 6��(� � %��;�� &�� %��$�7� G�;� >� :��%&��$��% Z hi-storii Tatarów… �� @�� G ��)��, ��$ �� %�� ,�$�(� ��/ �� %�� &�� %�;��,�&��%��%��$�/&�%� ��%;��%�(��+$$ �(�#;�� &��, ! ;�(� �� &� 9 �� 4 �� :��+$� G�;� '� ��$��% �� %;�,�$��% >� :��%&��$��% Tatarzy muzu³manie w Polsce <��0�&9AA �� C��

�� D��=&��$��%Tatarzy polscy 1918-1939. ¯ycie spo³eczno-kulturalne i religijneJ��%�$�9AA� �� 9 !9@�� >� ��;�%�&Po³o¿enie prawne polskich wyznawców islamu, H$.I *� ��&�� ?��; 6��7 Islam a œwiat

:��0 ��C �� 9 M�

W tym okresie na ziemiach polskich i litewskich pojawili siê inni muzu³manie:s³u¿¹cy w wojskach carskich Tatarzy krymscy, Czerkiesi, Czeczeñcy, Azerowiei inni wyznawcy islamu z Azji Centralnej, a tak¿e kupcy, rzemieœlnicy (g³ówniepiekarze i cukiernicy) oraz urzêdnicy tego wyznania��.

Po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci w 1918 r., po 123 latach zaborówi po wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1921, w obrêbie pañstwa polskiego zna-laz³a siê oprócz Podlasia czêœæ terenów zamieszkanych przez Tatarów, a obecnienale¿¹cych do Litwy, zwana Litw¹ Wileñsk¹ – Wilno, dzisiejsza stolica Litwy, by³owtedy jednym z najwiêkszych skupisk tatarskiej ludnoœci muzu³mañskiej. Drugaczêœæ Litwy, ze stolic¹ w Kownie, utworzy³a osobne pañstwo.

Polska

I wojna œwiatowa przynios³a ogromne straty wœród ludnoœci tatarskiej, którejznaczn¹ czêœæ wywieziono tak¿e w g³¹b Rosji, a wiele meczetów, domów i cmen-tarzy uleg³o zniszczeniu�. Po odzyskaniu niepodleg³oœci przez pañstwo polskiew 1918 r. na jego terenie mieszka³o wtedy ok. 5,5 tys. Tatarów litewsko-polskichi dzia³a³o 19 gmin muzu³mañskich��.

W Konstytucji z 1921 r. by³a zagwarantowana wolnoœæ sumienia i wyznania,ale jednoczeœnie Koœció³ katolicki zajmowa³ w nim uprzywilejowan¹ pozycjê (art.114). By³o to zatem pañstwo wyznaniowe��, udzielaj¹ce finansowego wsparciakoœcio³owi dominuj¹cemu; istnia³o w nim tak¿e Ministerstwo Wyznañ Religijnychi Oœwiecenia Publicznego. Jednoczeœnie pañstwo polskie wspiera³o finansowosiedem wyznañ oficjalnie uznanych w skali ca³ego kraju – jednym z nich by³ islam.

Polscy muzu³manie pocz¹tkowo nie mieli jednej organizacji religijnej. Przed1918 r. podlegali muftiemu Symferopola (Krym), zwierzchnikowi TaurydzkiegoMuzu³mañskiego Zarz¹du Duchowego��, zlikwidowanego po zdobyciu Krymuprzez wojska radzieckie w 1920 r. Pierwsza organizacja religijna polskichmuzu³manów, Zwi¹zek Muzu³mañski miasta sto³ecznego Warszawy, powsta³aw Warszawie – statut Zwi¹zku zatwierdzi³o Ministerstwo Spraw Wewnêtrznychdopiero w 1932 r. Najwiêkszym skupiskiem Tatarów by³o jednak w tym czasieWilno, gdzie reaktywowano w 1922 r. Muzu³mañsk¹ Gminê Wyznaniow¹ i gdziedzia³a³o wiele organizacji tatarskich, jak np. Centralny Komitet Tatarów Polski,Litwy, Bia³orusi i Ukrainy��. W 1925 r. na zorganizowanym w Wilnie za zgod¹ Mi-nisterstwa Spraw Wewnêtrznych oraz przy wsparciu finansowym Ministerstwa


D)�� E��;��%�&

�� $��$�� %��%�(��0�&��$J��%�$�� % &+�� ,�� %� �� :��&��, 6%$�$(�=�� :��&��7 ,�� %�� %��,� G�(�#�� )�$ 9@4 �� %� %$� ?��&��&��;�� %�� $��( $ 9@MA ��

� �� ?��%�0�&� Tatarzy litewscy… �� CC�� D� ��=&��$��% Tatarzy polscy 1918–1939… �� 49�� $��=��$�%�� &�#��%8�� / �� 9@ �� #��( ��%/�%�%�F�� &�,� ,�&��,= ��

)�� G�;� �%��%�, �� %�& Prawo wyznaniowe J��%�$� ��2�� >� :��%&��$��% Z historii Tatarów… �� @�� >� ��;�%�& Po³o¿enie prawne polskich… �� 9 2!9 4�

Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego Wszechpolskim ZjeŸdzie Delega-tów Gmin Muzu³mañskich za³o¿ono Muzu³mañski Zwi¹zek Religijny w RP(MZR). Wybrano tak¿e muftiego (z siedzib¹ w Wilnie��) – zosta³ nim orientalistaJakub Szynkiewicz (1884–1966)��. Jednak dopiero w 1936 r. islam zosta³ oficjalnieuznany przez pañstwo polskie ustaw¹ o stosunku pañstwa do Muzu³mañskiegoZwi¹zku Religijnego z 21.04.1936 r.�� – Polska by³a trzecim pañstwem europej-skim, które uzna³o oficjalnie islam jako religiê – po Austro-Wêgrach w 1908 r. i Fin-landii w 1922 r. Rz¹d zobowi¹zywa³ siê do przekazywania dotacji dla MZR,funkcjonariusze Zwi¹zku otrzymali status duchownym wyznañ prawnie uzna-nych, religiê muzu³mañsk¹ nauczano w szko³ach publicznych, do tego Zwi¹zko-wi przys³ugiwa³y ulgi i zwolnienia od podatków, bêd¹ce przywilejem zwi¹zkówwyznaniowych, zaœ siedziby duchownych i w³adz Zwi¹zku by³y traktowane narówni z pomieszczeniami urzêdowymi funkcjonariuszy pañstwowych. Ustawaregulowa³a tak¿e dzia³anie wakfów i zasady nadawania nieruchomoœciom ich sta-tusu; wakfy by³y zwolnione od podatków i „innych danin publicznych”��. Muzu³-manom przyznano ponadto prawo do opieki duchownej w wojsku i w szpitalu.

Po II wojnie œwiatowej, w wyniku ustaleñ miêdzy wielkimi mocarstwami,90% terenów, na których mieszkali Tatarzy polsko-litewscy, znalaz³o siê pod pa-nowaniem Zwi¹zku Radzieckiego (obecnie s¹ to tereny Litwy i Bia³orusi)��,a w granicach Polski pozosta³y tylko trzy przedwojenne gminy: w Warszawie,Kruszynianach i Bohonikach. W 1947 r. reaktywowano Muzu³mañski Zwi¹zekReligijny w RP, który zmieni³ nazwê na Muzu³mañski Zwi¹zek Religijny w PRL.Powsta³y nowe gminy muzu³mañskie, g³ównie na Ziemiach Zachodnich, m.in.w Gdañsku, Gorzowie Wielkopolskim, ale tak¿e w Bia³ymstoku, gdzie jest obec-nie najwiêksza gmina muzu³mañska.

W okresie PRL sytuacja religijna Tatarów-muzu³manów nie by³a ³atwa. W wy-niku migracji powojennych byli oni rozproszeni, brak by³o duchownych, miejscmodlitwy czy nauczycieli religii. Dorastaj¹ce osoby nie mog³y zdobyæ osoby od-powiedniego wykszta³cenia religijnego, a to w wyniku odciêcia Polski od konta-któw z zagranic¹, gdzie znajdowa³y siê oœrodki kszta³c¹ce w dziedzinie teologiimuzu³mañskiej. St¹d przez d³ugie lata funkcjê imamów sprawowali wykszta³cenijeszcze przez wojn¹, coraz starsi Tatarzy�.



�� D� ��=&��$��% Tatarzy polscy 1918–1939… �� M2 � �� J�/��, ��-��,� �� %��&��$��%� %�;� >� :��%&��$��% Z historii Tatarów… �� 9CA!929�� G*%��&�( ��;�$�=F��$�8 � ;�( ��)��%��,8��%��#�8�� #��$(��%��$�� =$��

&�� $ &��,� � %� )��8�� &� �$�#� #� �� $��$��%�� %�� $��%�(��0�&��)��

$��$�$��&��)�� G�;� �� &�Po³o¿enie prawne wyznawców islamu w Polsce ��0�$� � ��$�1 ��@ � 4M %� 9 �� @9�

�� D� ?�(��%��,�%�&Zarys dziejów wyznania muzu³mañskiego w Polsce, H$.I ��Rozprawy i studia z dzie-jów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII–XX wieku �� 9AA �� A�

� E�,��%�$�&�%�(��%�� BB$�,�8 =$��$8 �� -��-� >��0�&� �&�0�%�($(�=��AA ��

Muzu³manie na terenie Rzeczpospolitej Polskiej stanowi¹ obecnie niewielk¹liczebnie mniejszoœæ religijn¹, ale nie dysponujemy dok³adnymi danymi na tematliczby wyznawców islamu. Pytanie o religiê nie jest zadawane w trakcie spisu po-wszechnego ludnoœci��, zaœ dane szacunkowe ró¿ni¹ siê w zale¿noœci od Ÿród³a.Oficjalne dane statystyczne podaj¹ tylko liczbê cz³onków Muzu³mañskiegoZwi¹zku Religijnego – w 2007 r. 5123 osoby��. Spo³ecznoœæ tatarska jest szacowanana ok. 5–6 tys. osób��, zaœ liczba muzu³manów pochodzenia imigranckiego na15–25 tys. Razem daje to ok. 0,05–0,08% ca³ej ludnoœci Polski.

Wspó³czesne pañstwo polskie odnosi siê przychylnie do religii i osóbwierz¹cych, ale istnieje w jego systemie prawnym separacja pañstwa i zwi¹zkówwyznaniowych, które nie mog¹ byæ przez pañstwo finansowane. Relacje miêdzypañstwem a koœcio³ami i zwi¹zkami wyznaniowymi powinny byæ uregulowanew formie ustaw uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radê Mini-strów z ich w³aœciwymi przedstawicielami. We wspó³czesnej Polsce mo¿na tak¿eswobodnie tworzyæ zwi¹zki wyznaniowe – mo¿e taki zwi¹zek utworzyæ 100 oby-wateli polskich i zarejestrowaæ w Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych i Admini-stracji, aby uzyskaæ przywileje oficjalnie uznanego wyznania��. Obecnie napodstawie szczególnych ustaw, okreœlaj¹cych ich relacje z pañstwem dzia³a 15koœcio³ów i innych zwi¹zków wyznaniowych��.

W Polsce jest zarejestrowanych szeœæ muzu³mañskich zwi¹zków wyznanio-wych. Poza sunnickim MZR (ze stron¹ internetow¹ http://www.mzr.pl) s¹ to:sunnicka Liga Muzu³mañska (zarejestrowana w 2004 r., strona: http://www.is-lam.info.pl), szyickie: Stowarzyszenie Jednoœci Muzu³mañskiej (1990 r.) i Islam-skie Zgromadzenie Ahl-ul-Bayt (1990 r.) oraz nieortodoksyjne: StowarzyszenieMuzu³mañskie Ahmadiyya (1990 r.) i Zachodni Zakon Sufi w Polsce (1991 r.). Spo-œród tych organizacji Muzu³mañski Zwi¹zek Religijny w RP jest najliczniejszy –posiada, jak podano wy¿ej, ok. 5 tys. cz³onków (Liga Muzu³mañska liczy ok. 120)i jako jedyny dzia³a na podstawie specjalnej ustawy, nie zosta³a bowiem uchylonaprzez polski Sejm wspomniana wy¿ej ustawa z 21.04.1936 o stosunku pañstwa doMZR. Jest ona jednak anachroniczna, nie zosta³a bowiem dostosowana do nowej


D)�� E��;��%�&

�� G)�� % �� 2M �� ?��,�. �E�& �� #� ;�F �;�$�8%�� %�% ��)�� $(��%� ��;��%��, �� ,�$�� $�,�)� =$��)�8�� %�&��0 ��)�,�� ; $�%��1

�� Rocznik Statystyczny J��%�$� �� 9�� J �%�� %��)� $ ��9 �� &� M�� +; %��&��$�(� ��&8 ��%��#��=F ��

��%�8� G�;� Rocznik Demograficzny J��%�$� ��M� >��& :��%� %�%$��%�, �$�#�,8 ��;��%� ��&+$$�%��%�(��0�&��)�L��%��&��)� %�� %;� � ,�� %��$��#��%� �� -�&��%��)�� E��#� ��/�F #� �8 �+$��# $ �� :��%� ��%�=��,��

�� E��$��$� % 9 ��,� 9A@A �� )$��,��$��=�� $�%�� G��,��$�� ,�� ;�� 92C$��+�� )�,��% 2 ��)��%��,��/�%�&�=�� 9AA@ ��$��%�(� 92 �;�$�� &�� ;� %��,��$�F %$�8%�& $�%��$�� B�� 0�$� ��$��,8%��%�� ,�%� $��&� �� (�$��,� ��0�$�� %��%�� ,�%�� # ��&� �� ;�F�&�� +; �� G�;� >� >�� Guaranties of religious freedom in the Slovak Republic H$.I �� "WX&�"Y �� '�,�� 6��7 Islam in Europe. Religious freedom and its aspects ��"� ��2 �� 9A��

�� 8 � $�%�� . &��&�� $��(�$�� $��)��&��)�;��&�� $��)��&��-��$�� $��)��&��%�� ;��%�� $��+$ ��&�&��&�� %��=$�8&�$�+$ #��$�&�� ;�%/��$�� &�� %�(��

polskiej konstytucji z 1997 r. i wymaga nowelizacji��. Niektóre jej przepisy s¹ na-wet sprzeczne z wolnoœci¹ sumienia i wyznania, jak np. obowi¹zek odprawianiamodlitw przez MZR w intencji pomyœlnoœci pañstwa polskiego oraz jego orga-nów czy przymusowy charakter Zwi¹zku, do którego zgodnie z ustaw¹ maj¹ na-le¿eæ wszyscy muzu³manie przebywaj¹cy w Polsce.

Od marca 2004 r. jest obsadzone po raz pierwszy po II wojnie œwiatowej stano-wisko Muftiego RP – zosta³ nim wybrany Tatar, Tomasz Miœkiewicz��.

Na terenie Polski dzia³a 9 gmin muzu³mañskich MZR: dwie w Warszawie, pojednej w Bia³ymstoku (najwiêksza polska gmina muzu³mañska��), Gdañsku, Kru-szynianach, Bohonikach, Bydgoszczy, Poznaniu i Gorzowie Wielkopolskim oraz7 gmin Ligi Muzu³mañskiej (w Warszawie, Lublinie, Katowicach, Wroc³awiu,£odzi, Krakowie i Bia³ymstoku). Istniej¹ trzy dzia³aj¹ce meczety, w tym dwa zabyt-kowe: w Kruszynianach z XVIII w. i w Bohonikach z XIX w. oraz otwarty w 1990 r.meczet w Gdañsku. Liga Muzu³mañska rozpoczê³a w 2008 r. budowê meczetuw Warszawie.

W Polsce wspó³czeœnie istnieje 11 cmentarzy muzu³mañskich (zw. przez Tata-rów mizarami) – czêœæ z nich jest zabytkowa, a niektóre nieczynne, jak np. Cmen-tarz Kaukaski w Warszawie czy mizar w Lebiedziewie. Muzu³manie maj¹ dopochówku zgodnego ich religi¹ tak¿e na cmentarzach komunalnych. Ubój rytualny(halal) jest dozwolony – prawo polskie dopuszcza wyj¹tki od og³uszania zwierz¹tprzed uœmierceniem, jeœli wymagaj¹ tego zasady oficjalnie uznanej religii��. Na-uczanie religii w szko³ach publicznych odbywa siê, gdy w danej szkole jest siedmiuuczniów danego wyznania – MZR prowadzi nauczanie w szko³ach na Podlasiu,Liga Muzu³mañska prowadzi miêdzyszkoln¹ grupê w Warszawie. W pozosta³ychprzypadkach nauczanie odbywa siê przy oœrodkach muzu³mañskich.

Litwa

Jak wspomniano wy¿ej, po I wojnie œwiatowej w obrêbie pañstwa litewskiegoznalaz³a siê czêœæ ziem dawnego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego ze stolic¹w Kownie. Jednak ze wzglêdu na to, ¿e wiêkszoœæ ziem zamieszkanych przez Ta-tarów znajdowa³a siê na Litwie Wileñskiej, litewska spo³ecznoœæ muzu³mañskaby³a w tym czasie niewielka�. W granicach Litwy znalaz³y siê trzy dawne gminy



�� Z��$� � %��(�$��$ ��$�$�%��$�)�$ BB *� %��$$��&�� %$��%��$� ��0�$� �� %$�8%&�� $�%��$��

�� BB $�,�� =$��$�, ��$�;��$�� $�)��-��)� ��$�# ��$��&� � ,�� #��$�� >�&�; �%��&��$��%��%�;�$�( %� )��8 )�%�� %��($ 9A44 �� ;�(� ,�# &�� $�� &��,�� ! ��-� :��% ��=&��$��% �� &�0�%�� % %�&��)�� %�(��0�&��, � �+$� �(�� ;�&��

�� O� �%��$��% 40-lecie Muzu³mañskiej Gminy Wyznaniowej w Bia³ymstoku ��/F � :�$��1 ��9�� C �� 2 � ��

�� $��$��$�� -�&�+$%)��=��;�,�%%�� ,8�G*�'�)��%�(��0�&�� *�W�� Islam in Lithuania: Changing Patterns of Religious and Social Life of Lithuanian Muslims �>��

�� - �� D--��[ �� "�� L9 �� 9@��

muzu³mañskie: w Kownie, Rej¿ach i Winksznupiu��. Po II wojnie œwiatowej obieczêœci Litwy wesz³y w sk³ad ZSRR (Litewska SSR i Bia³oruska SSR) i nasta³ ciê¿kiczas dla wyznawców islamu. Wiele meczetów zburzono, prowadzono ateizacjêludnoœci, ograniczono prawa zwi¹zków wyznaniowych, a ich w³asnoœæ uleg³a na-cjonalizacji w 1948 r.�� W czasie w³adzy radzieckiej pojawili siê jednak na tych te-renach muzu³manie z Azji Centralnej i Kaukazu, którzy najczêœciej nie przejawializbyt wielkiej religijnoœci��. Wed³ug spisu ludnoœci z 2001 r. na Litwie by³o 2,86 tys.muzu³manów-sunnitów (nie ma danych na temat szyitów), co daje 0,08% ogó³upopulacji Litwy (3,48 mln)��. W tej grupie wiêkszoœæ (1 679 osób – 58,7%) stanowi¹Tatarzy, zaœ mniejsze grupy to Azerowie (12,6%), Litwini i Rosjanie��. W przeciw-ieñstwie do Polski zatem Tatarzy wci¹¿ przewa¿aj¹ liczebnie w miejscowejspo³ecznoœci muzu³mañskiej, która w wiêkszoœci ¿yje w stolicy, Wilnie oraz dru-gim co do wielkoœci mieœcie Kownie i na terenach je otaczaj¹cych.

Pañstwo litewskie jest œwieckie��, niemniej istnieje mo¿liwoœæ oficjalnego uz-nania zwi¹zków religijnych i stowarzyszeñ, które dziel¹ siê na trzy rodzaje: trady-cyjne (stanowi¹ce czêœæ litewskiego dziedzictwa historycznego, duchowegoi spo³ecznego), uznane przez pañstwo (nietradycyjne wyznania mog¹ zostaæzarejestrowane, jeœli maj¹ 15 cz³onków – pe³noletnich obywateli Litwy – i uzyskaæosobowoœæ prawn¹) i inne��. Religie nale¿¹ce do dziewiêciu tradycyjnych wyznañmaj¹ prawo do finansowego wsparcia ze strony pañstwa, a ich instytucje eduka-cyjne s¹ utrzymywane przez pañstwo��. Islam sunnicki (gdy¿ taki wyznaj¹ Tata-rzy), zosta³ uznany jako jedno z tradycyjnych wyznañ przez ustawê o zwi¹zkachwyznaniowych i stowarzyszeniach przyjêt¹ w 1995 r. (art. 5)��.

W 1998 r. utworzono muftiat (lit. Lietuvos Musulmonø Sunitø Dvasinis Centras –

Muftijatas) z siedzib¹ w Wilnie, który reprezentuje muzu³manów w relacjachz w³adzami; mufti wybierany jest przez zgromadzenie na piêcioletni¹ kadencjê.Organizacja ta jest zdominowana przez litewskich Tatarów i posiada dobre kon-


D)�� E��;��%�&

�� ?��%�0�&� Tatarzy litewscy… �� CC� <�� $��&�%��&� ��%��(� $&�+�� -��&�,��$�F�� >� ?�%��"��Pañstwo i koœció³ na Litwie H$.I <� *�;;�� 6��7 Pañstwo i koœció³ w krajach Unii Eu-

ropejskiej J��(�$ �� 94�� *�W�� Lithuania H$.I >� �� E�� D&)\�]� � �� 6��7Yearbook of Muslims in Europe "�� 9 '��

�� A �� 2�� Population by Religious Confession �� '�� ! �� - �� <�"��

�- �� *��;�� - '�� 9 6��.LL$$$��)�"��L��L��)��L"��$L^��_9 MC7 ��/� ��9��A�

�� *�W�� Lithuania �� 2� D�� $��%� #� ��1 ��%�(��+$ �%�� %��,�&� �� )(� ;�F $ ��@ �� $� �� %�%$��%�, �&��$�� 8 �� %� �� =��F ��&�&�,� %��$�� &� 2�� +; 6ibidem �� 47�

�� J &��,� ��,� %�� %�%�� &�=��(� �� 0�$�� G�;� �%��%�, >� ?�%��"�� op. cit.�� 9@!�9A�

�� Ibidem �� 9A�� Ibidem �� 2� ��&� ��)�,�� 8 $�(8�%�� &� �� =��V $�/��, ��%�$��,+$

�� &�=��+( &��&�� G �)� ��$�� %$� %$�8%&� $�%��$�)� 6��-��7 �� %�$��F ��%��& `��&�a�

B�� %��&� �� ,�� %�� %�% ��0�$�� G�;� �� *�W�� Islam in Lithuania, �� 9@�� B�� ,�� $�%�� . &�=��(� �%��&�&��&� )��&�&��&� �$��)��&�� $��(�$�� ,�&��;�%/��$�+$ ��% $��+�� #��$�&� &��+$� G�;� >� ?�%��"�� op. cit. �� 9A�

takty z ambasad¹ tureck¹ w Wilnie, która sprowadza z Turcji i finansuje ima-mów�. Istnieje tak¿e organizacja, w której dominuj¹ imigranci pochodzenia arab-skiego – Zwi¹zek Litewskiej M³odzie¿y Muzu³mañskiej (lit. Lietuvos musulmonø jau-nimo bendrija) z siedzib¹ w Kownie, która posiada w³asn¹ stronê w Internecie podadresem http://ww.musulmonai.lt. Nie otrzymuje ona wsparcia finansowego odpañstwa��.

W 1990 r. uchylono dekret nacjonalizuj¹cy domy modlitw i budynki koœciel-ne��. Czynne, zabytkowe meczety, wszystkie z XIX w., znajduj¹ siê w Kownie,Niemie¿y, Sorok Tatarach i Rej¿ach��, w Wilnie muzu³manie modl¹ siê na raziew kulturalnym centrum tatarskim, ale w³adze miasta w 2008 r. przydzieli³ydzia³kê pod budowê meczetu��.

Muzu³manie dysponuj¹ kilkoma cmentarzami historycznymi, które wci¹¿ s¹w u¿yciu, jak np. w Wilnie, Niemie¿y, Rej¿ach. Ubój rytualny, ze wzglêdów religi-jnych, mo¿e byæ dozwolony po uzyskaniu zezwolenia od naczelnego lekarza we-terynarii na odst¹pienie od obowi¹zkowego og³uszania zwierz¹t przed œmierci¹��.Nauczanie religii muzu³mañskiej odbywa siê poza szko³ami publicznymi, w tzw.szko³ach niedzielnych (jest ich osiem) – m.in. w Wilnie, Kownie, Niemie¿y, SorokTatarach��. Muzu³manie maj¹ prawo do zawierania kontraktów ma³¿eñskichprzed imamem, które s¹ potem rejestrowane w urzêdzie stanu cywilnego��.

Bia³oruœ ��

Po I wojnie œwiatowej ziemie zamieszkane przez Tatarów znalaz³y siê tak¿ew granicach Bia³oruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Tatarów tych by³ook. 4 tysiêcy i mieszkali oni przede wszystkim w miastach (ponad 85%, z czego ok.1300 w Miñsku, stolicy Republiki)��.

Sytuacja wszystkich religii by³a w tym okresie trudna – w³adza radziecka pod-dawa³a ateizacji miejscow¹ ludnoœæ�, tak¿e muzu³manów. W latach dwudziestychrozpoczêto od zamykania szkó³ religijnych przy meczetach, potem zamykano



� �� *�W�� Lithuania �� J�� -��$��,8 ��&� ��)��%��,� ��&�� %�� )�,�� G�;� �%��%�, �� Islam

in Lithuania �� 9@9 � �� >� ?�%��"�� op. cit. �� 3;�� $�&�� %$� ��,��$�b��. ?�� E��Uc�� ?��T�� :��d � *��c�� G�;�

�� *�W�� Islam in Lithuania �� 9 A�� B�� Lithuania, �� J�J�� Europäischer Überblick, XIV Litauen, H$.I *� ��% � ��&�� J� J�� 6��7

Schächten. Religionsfreiheit und Tierschutz ��)��) ��9 �� 9 2�� *�W�� Lithuania �� @�� Ibidem �� 9�� B�-��,� � �� (�� ,�� ;��%� ��$�� $�/&�%�=F ��$�0 �� $��%� ��%� ,�,

)�� B� ?��&� Tatarzy na Bia³orusi �*��%��& :��+$ ��&��1 69AA 7 � �� 9@ !9@@�� ;��"Relations between the church and state in modern Belarus H$.I B� ��$�& 6��7 op. cit. �� 92M � ��

i same meczety, a niektóre z nich zburzono. Wielu dzia³aczy tatarskich, religijnychi narodowych wywieziono na zes³anie��.

W wyniku II wojny œwiatowej w³¹czono w granice Bia³orusi, znajduj¹ce siêprzed wojn¹ na terenie polski, województwo nowogródzkie ze znacz¹c¹ liczb¹ludnoœci tatarskiej. W czasie II wojny œwiatowej poleg³o ponad 1000 Tatarów z ob-szaru BSRR, wielu pozosta³ych przy ¿yciu skorzysta³o z mo¿liwoœci „repatriacji”i wyemigrowa³o do Polski, a nawet dalej, do Europy Zachodniej i USA. W tym cza-sie z 19 meczetów, czynnych jeszcze w dwudziestoleciu miêdzywojennym pozo-sta³ ju¿ tylko jeden – w Iwiu��. Urbanizacja i z³e warunki zdrowotne (ska¿enieizotopami radioaktywnymi terenów zamieszkanych przez Tatarów��) spowodo-wa³o stopniowe zmniejszenie siê liczby ludnoœci tatarskiej w jej tradycyjnych sku-piskach, a polityka tworzenia jednego narodu radzieckiego, wynarodowieniewielu pozosta³ych; zabytkowe meczety i cmentarze powoli popada³y w ruinê��.

Nie ma dok³adnych danych na temat liczby muzu³manów na Bia³orusi. Ostatniradziecki spis ludnoœci z 1989 r. podawa³ liczbê 10719 Tatarów w miastach i 1833 nawsiach��. W 2004 r. ówczesny mufti Ismai³ Aleksandrowicz szacowa³ liczbê bia³o-ruskich muzu³manów na 45 tys. (z czego 25 tys. stanowili Azerowie, 12,5 tys. Tatarzy,5 tys. Uzbecy, 2,5 tys. Kazachowie),�� co stanowi³oby odsetek 0,46% ca³ej populacji(9,7 mln��)��. Oficjalne dane na temat religii zawieraj¹ tylko liczbê gmin i meczetów.

Po odzyskaniu suwerennoœci przez Bia³oruœ w 1991 r. nast¹pi³o odrodzenie¿ycia religijnego wœród jej obywateli, powstawa³y nowe kongregacje wieluwyznañ. Uchwalona w 1994 r. konstytucja wprowadzi³a wolnoœæ wyznaniai równoœæ wszystkich religii��, a wczeœniej, w 1992 r., wesz³a w ¿ycie ustawa o wol-noœci religijnej i religijnych organizacjach (zmieniona po uchwaleniu Konstytucji


D)�� E��;��%�&

�� D� ��=&��$��% >� ?��&� Tatarzy S³owiañszczyzn¹ ob³askawieni ?��&+$ ��C �� B� ?��&� Tatarzy na Bia³orusi… �� 9@A�� &�&� $�;�� &��$�� $ �%��;�� $ 9A@4 �� Ibidem�� =�� % 9A2A �� $�( 2@�C $ �� @M� �� $�� G�;� ��

�� !�"#�� $ �� % &��'�� 6��.LL$$$��;��)L��L��L��M�999��7��/� �� M��9��

�� ,. � �� :��#�� :��&�� 92 �� D��;�$�� 6��.LL$$$��-��) ��/� ��9��9��9�7� J��)��=F �� $�� %�% ��%�(��+$ ;�$� &$��$��%�% ;��%� �� $ �� ,�& �� %�% ��-� >��)�� E�� $�%�, &��8#&�� %�(�� $ �� G��, 6 >�� E�� Muslims in Western Europe ��;��)� 9AA�7�

�� Key facts about Belarus, 6��.LL$$$�;��;�L��L�;��;��L&��-��7��/� �� M��9�� '��%;� 9M �� :��+$ �� ,�� &��&�� :��+$� G�;� �� (��'��

)�'�"� � ��"�� 6��.LL$$$��)��L��LD"��L99��6A 7L99��7 ��/� �� M��9��

�� ,� $��=�� )�,��, �� (�� ,�� &��&�$�� =$�� :�� "��-�� -�� - ��)��V ��$�"�� )�� )� �� 1� �$��%�( �� $��$��%�� $��%��,� ��$� �$��=�� )�� $ �� Z�D� G�;�Bela-rus. International Religious Freedom Report 2002 6��.LL$$$��)�"L)L��L��L��-L��L9MA�M��7��/� �� 9��M��9�� *�� % ��A �� %��%� $�� %��&+$ �%��(�0 $(��% �)��%�,8��$��=F ��)�,�8 $�%��0 ��,�� ,�� G�;� Belarus. International Religious Free-dom Report 2009 6��.LL$$$��)�"L)L��L��L��-L��AL9� M��7��/� �� 9��M��9��

w 1995 r. i ponownie w 2002 r.�), reguluj¹ca funkcjonowanie religii na Bia³orusi��.Organizacje religijne musz¹ tu posiadaæ osobowoœæ prawn¹, czyli byæ zarejestro-wane przez w³adze pañstwowe i dzia³aj¹ na podstawie wewnêtrznych statutów��.Organizacje te dziel¹ siê na trzy rodzaje: gminy religijne, zwi¹zki wyznaniowei narodowe zwi¹zki wyznaniowe. Gminy religijne (lokalne) mog¹ byæ zarejestro-wane przez 20 pe³noletnich osób, mieszkaj¹cych w jednym regionie. Zwi¹zki wy-znaniowe, które mog¹ byæ organizowane tylko przez narodowe zwi¹zki wyzna-niowe, musz¹ zrzeszaæ co najmniej 10 gmin, z których jedna musi funkcjonowaæco najmniej 20 lat na Bia³orusi. Narodowe zwi¹zki wyznaniowe mog¹ powstaæ,o ile zrzeszaj¹ aktywne gminy religijne dzia³aj¹ce na terenie co najmniej 6 obsza-rów administracyjnych pañstwa��. Ustawa z 2002 r. nakazywa³a ponown¹ reje-stracjê ju¿ istniej¹cym organizacjom religijnym do 2004 r.�� Uzna³a ona tak¿epodstawow¹ rolê koœcio³a prawos³awnego w kszta³towaniu bia³oruskiej to¿samo-œci narodowej oraz wyró¿ni³a historycznie wa¿ne „tradycyjne wyznania” (islamjest jednym z nich)��. Jednak powo³any przez prezydenta pañstwowy Wydzia³ ds.Wyznañ prowadzi nie tylko rejestr organizacji religijnych, ale tak¿e ma prawo dokontroli tych organizacji, co stoi w sprzecznoœci z zagwarantowan¹ w ustawiez 2002 r. ich autonomi¹��.

Pierwsze organizacje tatarskie powsta³y na pocz¹tku lat 90. i zajmowa³y siê ra-czej kultur¹, a w 1991 r. utworzy³y Bia³oruskie Zrzeszenie Tatarów-Muzu³manów„Al-Kitab” (Áåëàðóñêàå çãóðòàâàííå òàòàð-ìóñóëüìàí “Àëü-Ê³òàá”)��. W 1994 r.powsta³ Muzu³mañski Zwi¹zek Religijny (Ìóñóëüìàíñêàe ðýë³ã³éíàe àá’ÿäíàííe/

Ìóñóëüìàíñêîe ðåëèãèîçíîe îáúåäèíåíèe) w Republice Bia³orusi z wybieralnymmuftiatem w sk³adzie 9 osób. Muftim zosta³ wybrany w 1994 r. Ismai³ Aleksandro-wicz��, obecnie jest nim Abu Bekir Szabanowicz��.



� Ibidem�� ;��" op. cit. �� 924�� Ibidem �� 92@ � �� Belarus. International Religious Freedom Report 2009.�� J�� % %��,��$��$�%�=��, ��)��%��,��(� &(�� % ��$�8 ��,��,8 %�;� �;��.�� %��(� $�%�� . �%��&��&��&�� #��$�&�� $��)��&��)�;��&�� 6;��& �+$��

��,�� $�%��0 ,�&�� 8 �$��)��&��-��$�� ;�%/��$�+$7 %�;� Belarus. In-ternational Religious Freedom Report 2009.

�� D� J�,�� Wolnoœæ religijna w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej 6��7 �M��A��M 6��.LL��&��L&��LL^��_��%��&��$�Ke��e��%�e��e��%�_M�22427 ��/� ��9��M��9�� J��/��,8 �&#� �� &(�� % ��%$�� ;��$/ ;��&+$ ��&��%� %��$�� % %�)�� ,�� %�)$��$��$ ��$�� % �� G�;� PE:Na Bia³orusi lepiej z wolnoœci¹ religii 9��9� 6��.LL$$$��%��L�&�� 9L��E�� ,�%�$��)��7 ��/� �� 9��M��9��

�� B� ?��&� Tatarzy na Bia³orusi… �� 9@A�� Ibidem �� 9A9��

�� "�� 6��.LL$$$�;��;�L��L�;��;��L��)��7��/� �� M��9��

Istnieje 26 gmin muzu³mañskich na Bia³orusi (najwiêksza z nich znajduje siêw okrêgu grodzieñskim)�, które s¹ prowadzone przez obie organizacje, ich dzia-³alnoœæ jest skupiona na odnowieniu ¿ycia religijnego muzu³manów bia³oruskich,odrestaurowaniu zabytkowych meczetów (prawo bia³oruskie zezwala na przeka-zywanie organizacjom religijnym zabytkowych budynków sakralnych na w³as-noœæ lub w nieodp³atn¹ dzier¿awê), opiece nad zabytkowymi cmentarzami,zrujnowanymi w czasach radzieckich��.

Na terenie Bia³orusi dzia³a siedem meczetów:�� w Iwiu��, S³onimiu (odbudo-wany i otwarty w 1994 r.��), Nowogródku (zrekonstruowany i otwarty ponowniew 1997 r. z okazji 600-lecia osadnictwa tatarskiego na tych ziemiach��), Œmi³owi-cach (nowy, zbudowany w miejsce zburzonego, otwarty w 1996 r.��), Klecku(otwarty w 2000 r.), Widzach (otwarty w 1999 r.��) i £owczycach (otwarty w 2002 r.��),budowany jest tak¿e nowy meczet w Miñsku��. Odrestaurowano niektóre cmen-tarze (mizary) Islam, jak i inne religie na Bia³orusi, nie jest nauczany w ramach za-jêæ w szko³ach, ale jako zarejestrowana organizacja religijna muzu³manie maj¹prawo do prowadzenia szkó³ek niedzielnych��. Istnieje strona bia³oruskiej m³od-zie¿y muzu³mañskiej (w jêz. rosyjskim) http://www.islam.by/��. Pierwsza mo¿li-woœæ zaopatrzenia siê w miêso z uboju halal pojawi³a siê na Bia³orusi w grudniu2009 r. w Homlu, a od 2010 r. w Miñsku��.


D)�� E��;��%�&

�� "��*� )�'�"�� +*�'�"�, � �-� �"� � * ��'�"�� ! �� "��!

��#��!� $��! %&� �� '�(�� 6��.LL;�,�;�L;��&��L;��&��L9 &��&��7 ��/� �� M��9�� :� )�� . �� #�� )� �'��#�� *�� +��#��*,-��

.�� $�#�� + �� +�� -�� $!�� -�� /�� #�� 0�� '� 1*� .,�!��

2�#�� ,�� +��#0 "� �/��!#�� "� �� -�� #0-�� 3 4�,��$� ��$G�)��%�� (�� ,� ��%;/ �2 6��.LL$$$��-��)�"�;�L��L��;��L��L��/� �� 9��M��9�7� J �� 9AA9�9AA@ ��$��(� �� A� G�;� �� ;��" op. cit., �� 92 � ��$� ��%�� (�� ,� �� %;/ � )�� G�;� ��! �� .�� '�""�'�"�� "�� 4�� "��5 ��6�� 7��#�� 8��/ �� "�

6��.LL$$$��)�"�;�L��M M4��7 ��/� �� M��9�� B� ?��&� Tatarzy na Bia³orusi… �� 9A��

��/��%� $ ��0�&� %��( %;��%�� %�% $(��%� $ 9A4� �� G�;� B� ?��&� Tatarzy naBia³orusi… �� 9A��

�� >�� ,$�/&�%� )�� &� ��%��0�&�� $ 9A@A �� %�(� 4�� ;�� G�;� D� ��%� ��%��&�� :� ��,�� Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich J��%�$� 9AAA �� CA�

�� "��*� )�'�"�/

�� Idem Tatarzy na Bia³orusi… �� 9A�� Ibidem �� 9A��

�� "��*� )�'�"�…�� 3�;��$�� -�� )��%�� % RSBB $� G�;�(�,�'� � �� /��

�� 6��.LL)��;��;�L��e�e��7 ��/� �� M��9��

��… ��$� -��$�� ,�� % %�)��%�� Q�+��(. 9�� ,�&�� ;�� -��$�(�$��C �� Muslim World League � �&8 ��8 ��/ *��-�� *��,� 6+ �� 8��7 � $ �� &� $%��$�� $��%��8 ;��$/� G�;� 0�!�1 �� .� � ��"�� '"��'��$

�'�� % ��,�'�� 5 ��5 �� 9�� 4��@6��.LL��;��-�L��L��$�L��@L��L�4�97 ��/� �� M��9��

�� ;��" op. cit., �� 94�; D� J�,��, op. cit.�� E� �� %��,��,� ��/ �&#� ��$�� )�%�� :�� "��5 ��;�� B�-��,� �� /��=�� /�� % �;�,� halal %��,��,8 ��/ �� . ��.LL$$$��;�

��/� �� M��9��

£otwa

Muzu³manie na terenie dzisiejszej £otwy zaczêli osiedlaæ siê stosunkowo póŸ-no w porównaniu z Litw¹, bo dopiero w XIX w., w zwi¹zku z panowaniem rosyj-skim. Pierwsza ³otewska gmina muzu³mañska zosta³a ustanowiona w Rydze,w 1902 r. i w czasie I wojny œwiatowej liczy³a tysi¹c cz³onków, lecz wkrótce potemuleg³a zmniejszeniu do 70 osób w niepodleg³ej £otwie. Obecna populacjamuzu³manów to potomkowie osiedleñców z czasów radzieckich�� – ostatni ra-dziecki spis ludnoœci z 1989 r. podawa³ liczbê 12 tys. muzu³manów (byli to Tatarzy,Azerowie, Kazachowie i Uzbecy)��. Wiêkszoœæ z nich po odzyskaniu niepod-leg³oœci przez £otwê opuœci³a ten kraj na pocz¹tku lat 90.

Nie dysponujemy precyzyjnymi danymi na temat liczby muzu³manóww pañstwie ³otewskim, gdy¿ statystyczny spis ludnoœci nie zawiera pytania natemat wyznania. Dane szacunkowe wahaj¹ siê miêdzy 5 a 10 tys. (co stanowi0,22–0,44% ogó³u populacji – 2,26 mln��), przy czym liczba 5 tys. wydaje siê naj-bardziej wiarygodna��.

W pañstwie ³otewskim istnieje separacja pañstwa i religii��, pañstwo nie fi-nansuje ¿adnej religii��, niemniej ugrupowania religijne mog¹ staraæ siê o ofi-cjaln¹ rejestracjê w Ministerstwie Sprawiedliwoœci (w Zarz¹dzie SprawReligijnych), która daje im osobowoœæ prawn¹ i pewne przywileje, niedostêpnedla niezarejestrowanych ugrupowañ��. Zgodnie z ustaw¹ o organizacjach religij-nych z 1995 r. 20 pe³noletnich obywateli ³otewskich lub osób ze statusem sta³egopobytu mo¿e za³o¿yæ i zg³osiæ do rejestracji organizacjê (kongregacjê) religijn¹��.Z kolei 10 takich organizacji mo¿e za³o¿yæ zwi¹zek wyznaniowy (koœció³),który dysponuje prawem organizowania ¿ycia monastycznego, prowadzeniainstytucji edukacyjnych itp.�� Wyznania na £otwie dziel¹ siê na tradycyjne (jest



�� J�&��$(��%� ��%��&��, P�$��%�#�(�$��&8 %��/ ��)��-��%�8 %�;� �� <��;��ThePolitics of European Integration and Minority Rights in Estonia and Latvia ��"�� 1 6��M7 "�� CL9 �� M �

�� *�W�� Latvia, H$.I >� �� E�� D&)\�]� � �� 6��7 op. cit� �� 9AA�� Resident population by 1st January (1985-2009) �� - ��)�� 3�BE '�"��

6��.LL$$$��"L��L��fe��)��7 ��/� �� 4��9��9�� J) (��$�&��)� ��$� ��$��$�=�� )��%��,� ��%�(��0�&�� %8 9�� %(��&+$

6�9��M��@7� G�;� *� �� Religious belonging and religious demograph : Latvia 6��.LL$$$��-�L�EL��f��^*� ��_��5��5��)��5��K��;��g��_*��)��5��;��)��)5��5��)��5��)��K��_2AK��;��g��_4@ K��_'�"��7 ��/� �� 9��A�

�� *� �� Pañstwo i koœció³ na £otwi,e H$.I <� *�;;�� 6��7 op. cit� �� C4�� >�� =�� (�#8�� &�� %$�� 8 % ��&�� G�;. ibidem �� 22�� *�,��,/ ��)��%��,� ��)�,�� )��,� �# ��%�%� AA &��,� (��$�&��,� G�;� ��Religious

organisations in the Latvian state: their rights and obligations �*��)�� K��1 69AAA7 "�� L�� MC � ��E�P�$�� %�, ��# �� '�$�� ,/�� )�� ,��,1 ,�=�� %� � ��,��,/ %$�8%&� $�%��$�)��

�� Idem Pañstwo�� 2�� Ibidem�

ich szeœæ��), które maj¹ prawo do nauczania religii w szko³ach publicznych��,udzielania œlubów ze skutkiem cywilnym, a tak¿e do uczestniczenia w organiedoradczym ds. religijnych ministerstwa oraz na nowe – islam nale¿y do tych ostat-nich i muzu³manie nie mog¹ korzystaæ z przywilejów, przys³uguj¹cych tradycyj-nym wyznaniom.

W 2008 r. na £otwie by³o 16 oficjalnie zarejestrowanych kongregacji (gmin)muzu³mañskich��, z których najwiêksza to, powsta³a w 1993 r., Latvijas islama ko-

pienas („£otewska Spo³ecznoœæ Muzu³mañska”) z siedzib¹ w Rydze, z meczetemotwartym w 2005 r. (nie jest to jednak budynek wzniesiony jako meczet, raczejsala modlitw). Przewa¿aj¹ w niej rosyjskojêzyczni muzu³manie (Tatarzy i potom-kowie przybyszy z Azji Centralnej) i dlatego strona internetowa organizacjihttp://www.islam.lv jako podstawow¹ ma wersjê rosyjsk¹. Jest to organizacja sku-piaj¹ca inne kongregacje zarejestrowane w Ministerstwie Sprawiedliwoœci dlaosi¹gniêcia wymaganej liczby 10, potrzebnych do utworzenia zwi¹zku wyznanio-wego��.

Druga najwiêksza kongregacja, powsta³e w 1994 r. Centrum Islamskie, z sal¹modlitw znajduje siê w Dyneburgu (³t. Daugavpils – Daugavpils islâma centrs), tak-¿e jest zdominowana przez spo³ecznoœæ rosyjskojêzyczn¹.

Muzu³manie dysponuj¹ cmentarzem z XIX w. w Rydze, maj¹ tak¿e wydzielo-ne kwatery na innych cmentarzach stolicy i wiêkszych miast��. Ubój rytualny (ha-

lal) jest zabroniony zgodnie z prawem o ochronie zwierz¹t��. Jako religianietradycyjna islam nie mo¿e byæ nauczany w szko³ach publicznych w ramach ist-niej¹cej wyznaniowej katechezy szkolnej��, w Rydze i Dyneburgu s¹ prowadzo-ne jest nauczanie w ramach tzw. szkó³ niedzielnych��.

Estonia

Muzu³manie pojawili siê w Estonii w XVIII w. po tym, jak Estonia sta³a siê czêœci¹imperium rosyjskiego. Byli to Tatarzy, których druga fala pojawi³a siê w XIX w.W czasie niepodleg³oœci Estonii w latach 1920–1940 tatarska spo³ecznoœæmuzu³mañska wybudowa³a dwa meczety i cmentarz��. W 1928 r. zarejestrowanopierwsz¹ gminê muzu³mañsk¹ w Narwie i nastêpn¹ w 1940 r. w Tallinie – obie zo-sta³y rozwi¹zane po aneksji Estonii przez ZSRR w 1940 r.�� Po tej aneksji liczbaludnoœci muzu³mañskiej zaczê³a jednak rosn¹æ w wyniku imigracji z innych


D)�� E��;��%�&

�� 8 � $�%��. ��0�&�� %��&��&��&�� $��(�$�� ;��%�� ;�%/��$�+$� #��$�&�� G�;� idem Religious�� MC�

�� >�=�� %;� �%�� )� $�%�� $ ��, �%&�� 8)�� 9�� G�;� �� Pañstwo�� 2�� Idem Religious�� *�W�� Latvia �� 9�� Ibidem �� J�J�� op. cit. �� 9 C�� *� �� Pañstwo... �� 2�� *�W�� Latvia �� *� *��)"�� Islam in Estonia H$.I �� "WX&�"Y �� '�,�� 6��7 op. cit. �� C�� *�W�� Estonia H$.I >� �� E�� D&)\�]� � �� 6��7 op. cit., �� 99M�

czêœci pañstwa�� – przybywali przede wszystkim Azerowie, Uzbecy, Kazachowie,ale Tatarzy wci¹¿ odgrywali g³ówn¹ rolê. W 1989 r. na fali ruchu niepodleg³oœcio-wego Tatarski Zwi¹zek Kulturalny reaktywowa³ Estoñsk¹ Gminê Muzu³mañsk¹(Eesti islami kogudus), która nie zdefiniowa³a siê jako sunnicka, gdy¿ Tatarzy s¹sunnitami, ale nastêpna pod wzglêdem liczebnoœci grupa etniczna – Azerowie –to szyici. Organizacja ta skupia³a wszystkich muzu³manów i wszystkie nacje by³yreprezentowane w jej zarz¹dzie��.

Liczbê muzu³manów w Estonii w 2008 r. szacowano na ok. 4,5 tys. (z czegowiêkszoœæ to tzw. „nominalni” muzu³manie, praktykuj¹cych jest zapewne kilku-set)��. Spis statystyczny ludnoœci z 2000 r. zarejestrowa³ jednak jedynie 1387 osóbjako muzu³manów (0,1% ogó³u ludnoœci), z których 754 okreœli³o siê mianem Tata-rów (spis zarejestrowa³ jednoczeœnie 2582 Tatarów), z których 760 by³o obywate-lami estoñskimi, a 681 rosyjskimi), 880 jako Azerowie (162 by³o obywatelamiestoñskimi)��.

Uchwalona w 1992 r. konstytucja Estonii gwarantuje wolnoœæ religii, podkre-œla te¿, ¿e nie ma koœcio³a pañstwowego i istnieje rozdzia³ religii od pañstwa��.Pañstwo nie finansuje dzia³alnoœci religijnej, mo¿e jedynie dotowaæ zabytkowebudynki sakralne czy dzia³alnoœæ kulturaln¹��. Relacje pañstwa i religii regulo-wa³a ustawa z 1993 r. o koœcio³ach i zwi¹zkach wyznaniowych, zast¹piona przeznow¹ w 2002 r. Zgodnie z ustaw¹ z 1993 r. zwi¹zki wyznaniowe by³y rejestrowaneprzez Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych, natomiast zgodnie z now¹ ustaw¹przez wydzia³y rejestrowe s¹dów okrêgowych i miejskich, a pañstwo mo¿e z nimizawieraæ umowy reguluj¹ce ich relacje��. Zarejestrowane zwi¹zki wyznaniowemaj¹ prawo do zwolnieñ podatkowych, udzielania œlubów ze skutkiem cywilnymitd., a dziel¹ siê na koœcio³y (zrzeszaj¹ce 3 kongregacje), kongregacje (zrzeszaj¹ceosoby fizyczne), stowarzyszenia kongregacji (co najmniej trzech)��. Po uchwaleniuustawy z 1993 r. Estoñska Gmina Muzu³mañska dokona³a rejestracji w 1994 r.��

W 1995 r. zarejestrowano Estoñsk¹ Muzu³mañsk¹ Gminê Sunnick¹ (Eesti Muha-

meedlaste Sunniitide Kogudus) w Tallinie��, co po³o¿y³o kres jednoœci muzu³manówestoñskich. Duchowym przywódc¹ muzu³manów estoñskich jest g³ówny imam



�� 3��& ��=�� 0�&��, $%�+�( $$��&� �)� �� % @5�� M�5� G�;� �� <��;��op. cit. �� M �

�� Ibidem �� CM�� *�W�� Estonia… �� 999� *� *��)"�� % Estonian Society for the Study of Religions ��J��%��(�

��$ *��)�,�� 0�&��)��$� ��$J�$�/�%��$ ��2 �� ,� ��%;/ M2 �� & �9�5� G�;� *� *��)"�� op. cit. �� C��

�� %� ��$�=�� . Z%;�� 69M�7 ?�%��$�� 69� 7� G�;� Religious affiliation, Statistical database:Population Census 2000 6��.LL��;��L�f�$�;��9LBe��;��L��e��L94*��)��e�--��L94*��)��e�--��7 ��/� �� 9��9��

�� ?�"��) Pañstwo i koœció³ w Estonii H$.I <� *�;;�� 6��7 op. cit., �� AA � �� Ibidem �� 9�4!9�@�� Ibidem�� Ibidem �� 9�� *�W�� Estonia �� 99M�� Religion. Ethnic religious minorities ��. ��V 6��.LL$$$��)L��)L��)��^&��

�)_C9K��_24K��e��_9�9K��_9Mh�2�7��/� �� 9��9��

Ildar Muhhemdshin, z pochodzenia Tatar��. Strony www: http://www.islam.ee,www.islam.pri.ee

Choæ w Estonii nigdy nie by³o meczetu zbudowanego jako taki, to przedwojn¹ w Narwie i Tallinie istnia³y sale modlitw. Obecnie muzu³manie modl¹ siêw Tallinie w wynajêtym mieszkaniu zamienionym na salê modlitw��. Istniej¹ pla-ny budowy meczetu w Tallinie przez Estoñsk¹ Gminê Muzu³mañsk¹, który mazostaæ sfinansowany przez emirat Sharjah (Zjednoczone Emiraty Arabskie). Przed1940 r. istnia³y w Estonii trzy cmentarze muzu³mañskie: w Narwie, Rakvere i Talli-nie, zosta³y jednak zamkniête przez w³adze radzieckie i zniszczone. Muzu³maniekorzystaj¹ z wydzielonych czêœci cmentarzy komunalnych��. Nie ma ¿adnychregulacji dotycz¹cych uboju halal��. Dokonuj¹ go pojedynczy muzu³maniei sprzedaj¹ swoje wyroby��. Islam nie jest nauczany w szko³ach w ramach zajêæ –musia³oby byæ 15 uczniów tego wyznania w jednej klasie, by mogli poprosiæo organizacjê nauki religii, a nie ma takiego przypadku. Edukacja odbywa siêw „szko³ach niedzielnych” w Tallinie i Maardu��.

Obwód kaliningradzki

Obwód kaliningradzki jest specyficznym obszarem Federacji Rosyjskiej –w 2004 r. sta³ siê eksklaw¹ – nie ma po³¹czenia z reszt¹ Rosji i otoczony jest pañ-stwami Unii Europejskiej. Przed II wojn¹ œwiatow¹ stanowi³ czêœæ Prus Wschod-nich, któr¹ w³¹czono do ZSRR w 1945 r. Niemców st¹d wysiedlno, a na ich miejscesprowadzono ludnoœæ z ca³ego obszaru ZSRR, wœród której znacz¹cy odsetek sta-nowili ¿o³nierze��. Pomiêdzy nimi byli tak¿e muzu³manie, których liczbê obecnieszacuje siê na 25-30 tys.�� Poza Tatarami s¹ wœród nich Czeczeni, Tad¿ykowie, Uz-becy, Baszkirzy i szyiccy Azerowie��. Spis ludnoœci w Kaliningradzie, najwiê-kszym skupisku muzu³manów, wykaza³ jednak tylko 4,8 tys. Tatarów i 3 tys.Azerów��.

W 1997 r. rosyjska Duma przyjê³a ustawê o wolnoœci sumienia i organizacjachreligijnych, która wyodrêbni³a religie tradycyjne dla spo³eczeñstwa rosyjskiego


D)�� E��;��%�&

�� *� *��)"�� op. cit. �� CM�� *�W�� Estonia �� 99M�� *� *��)"�� op. cit. �� CC�� $� � �� %$��%8 �� $��$�� / �� G�;� J� J�� op. cit., �� 94A�� *�W�� Estonia �� 992�� B;�� 99C�� 9�� A�� )+(� ��=�� G�;� D� �� ?��&� Religious nad political minoirities: redefining

the whole. Mulim community in the Kaliningrad exclave, H$.I �� "WX&�"Y �� '�,�� 6��7 op. cit.�� M9A�

�� J��(�, *��,� ��%;��%�(��+$%)�� %� �� =�� % �� $�� 99 ��$��&$��%&� �� 9 �� 2 �� >�� ,$�/&�%� �� %�(��0�&�� $ �� G�;� �� P�;��Muzu³manie w Rosji i europejskiej czêœci by³ego ZSRR, H$.I D� ��%�� 6��7 Muzu³manie w EuropieJ��%�$� ��2 �� C��

�� Ibidem �� M��

0�� , 6��.LL$$$��L�L��L��"e��f��7��/� �� 9��9��

(islam jest jedn¹ z nich) i nietradycyjne, które nie maj¹ prawa do swobodnejdzia³alnoœci prowadzenia aktywnoœci misyjnej��. Istniej¹ dwie podstawowe or-ganizacje muzu³manów w Rosji: Centralny Zarz¹d Duchowny Muzu³manówRosji (Öåíòðàëüíîå Äóõîâíîå Óïðàâëåíèå Ìóñóëüìàí Ðîññèè) i Rada Muftich Rosji(Ñîâåò Ìóôòèåâ Ðîññèè), dzia³a 3038 gmin muzu³mañskich, których 1668 podle-ga Radzie Muftich, a 522 Centralnemu Zarz¹dowi��.

Do lat 80. w obwodzie kaliningradzkim nie by³o religii zinstytucjonalizowanejani budynków sakralnych. Pierwsze organizacje religijne zosta³y tu zarejestrowa-ne w 1985 r. i jest ich obecnie 42. Spo³ecznoœæ muzu³mañska zarejestrowa³a swoj¹organizacjê w 1993 r. Jest ona powi¹zana organizacyjnie z Duchowym Zarz¹demMuzu³manów Europejskiej Czêœci Rosji (Äóõîâíîå Óïðàâëåíèå Ìóñóëüìàí Åâðîïåé-

ñêîé ÷àñòè Ðîññèè), czyli tzw. moskiewskim muftiatem (czeœæ Rady Muftych)��.W 1993 r. muzu³manie rozpoczêli negocjacje z w³adzami Kaliningradu w sprawieprzyznania dzia³ki pod budowê meczetu i kiedy miejsce zosta³o przyznane, opro-testowa³a je cerkiew prawos³awna i budowa nie ruszy³a.

Zakoñczenie

Na terenie Europy Wschodniej mamy do czynienia z tradycj¹ obecnoœcimuzu³mañskiej, znacznie d³u¿szej ni¿ w Europie Zachodniej, i o innym charakterze.

Muzu³manie ci to przede wszystkim Tatarzy polsko-litewscy, wywodz¹cy siêze Z³otej Ordy, których przodków osiedlano od XIV w. w Wielkim Ksiêstwie Litew-skim w zamian za s³u¿bê wojskow¹. Obecnie mieszkaj¹ oni g³ównie w granicachPolski, Litwy i Bia³orusi, czyli na dawnych terenach Wielkiego Ksiêstwa. W wyni-ku rosyjskiego a potem radzieckiego panowania w Europie Wschodniej,muzu³manie mieszkaj¹ obecnie tak¿e na £otwie, w Estonii i w obwodzie kalinin-gradzkim, który do 1945 r. stanowi³ czêœæ niemieckich Prus Wschodnich. Wieluz nich to Tatarzy, ale znacz¹c¹ grupê stanowi¹ tak¿e Azerowie i muzu³manie wy-wodz¹cy siê z obszarów Azji Centralnej. Sk³ad etniczny spo³ecznoœci muzu³mañ-skich jest zatem zupe³nie inny ni¿ na Zachodzie Europy, s¹ to bowiemmuzu³manie od wieków w³¹czeni w sferê kultury europejskiej. Przybysze spozaEuropy s¹ nieliczni i ze wzglêdu na warunki ekonomiczne nie przybywaj¹ w po-szukiwaniu pracy. Muzu³manie Europy Wschodniej s¹ tak¿e dobrze zintegrowa-ni z miejscowymi spo³ecznoœciami, nierzadko stanowi¹ ich tradycyjn¹ czêœæi pos³uguj¹ siê miejscowymi jêzykami.

Pañstwa Europy Wschodniej ze wzglêdu na tradycjê obecnoœci muzu³manóww swoich granicach, tradycjê wieloreligijnoœci i wieloetnicznoœci, maj¹ wykszta³coneinstrumenty prawne do kszta³towania relacji z islamem, czy szerzej, z wyznania-mi niechrzeœcijañskimi. W wiêkszoœci z nich, poza Bia³orusi¹, muzu³manie korzy-



�� P�;�� op. cit. �� 2M�� Ibidem��

2�� 3&"�� (�� 4�"�&�%��% ,��'� �� '�5 6��.LL$$$��)��L��,�L�2L� ��7 ��/� �� 9��9��

staj¹ z wolnoœci wyznania, a islam jako oficjalnie uznana religia, cieszy siêpodobnymi przywilejami, jak inne zarejestrowane wyznania. Dzia³aj¹ meczety,czêsto zabytkowe, s¹ cmentarze muzu³mañskie, tak¿e czêsto zabytkowe, istniejemo¿liwoœæ nauczania islamu wœród dzieci, nierzadko w szko³ach publicznych,ubój rytualny nie jest zakazany, czyli istniej¹ elementy niezbêdne do sprawowa-nia kultu, czêsto niedostêpne dla muzu³manów na Zachodzie, np. we Francji czyNiemczech.

Brak wiedzy na temat tych faktów wœród badaczy w Europie Zachodniejniew¹tpliwie zuba¿a ich perspektywê poznawcz¹, gdy¿ m.in. istnieje tu islam,który mo¿na nazwaæ europejskim, a którego wykszta³cenie siê oni dopiero postu-luj¹.

Literatura: Babosov E., Relations between the church and state in modern Belarus, [w:]I. Borowik (red.), Church-state relations in Central and Eastern Europe, Kraków 1999;Balodis R., Religious organisations in the Latvian state: their rights and obligations,„Religion, State & Society” 1999, vol. 27/2; Balodis R., Pañstwo i koœció³ na £otwie,

[w:] G. Robbers (red.), Pañstwo i koœció³ w krajach Unii Europejskiej, Wroc³aw 2007;Beckford J., Teoria spo³eczna a religia, Kraków 2006; Beyer P., Privatisation and politi-

cisation of religion in global society. Implications for church-state relations in Central and

Eastern Europe, [w:] I. Borowik (red.), Church-state relations in Central and Eastern

Europe, Kraków 1999; Bohdanowicz L., Chazbijewicz S., Tyszkiewicz J., Tatarzy

muzu³manie w Polsce, Gdañsk 1997; Borawski P., Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej,Warszawa 1986; Borawski P., Dubiñski A., Tatarzy polscy, Dzieje, obrzêdy, tradycje,Warszawa 1986; Borecki P., Po³o¿enie prawne wyznawców islamu w Polsce, „Pañstwoi Prawo” 2008, t. 63, z. 1; Dasseto G., Ferrari S., Maréchal B., Islam in the European

Union: What’s at stake in the future, European Parliament, „Policy Department Stru-ctural and Cohesion Policies”, Brussels 2007; Drozd A., Dziekan M.M., Majda T.,Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich, Warszawa 1999; Galbreath D., The Po-

litics of European Integration and Minority Rights in Estonia and Latvia, „Perspectiveson European Politics and Society” 2003, vol. 4/1; Grygajtis K., Osadnictwo Tatarów

gospodarskich w Wielkim Ksiêstwie Litewskim XIV–XVIII w., „Rocznik Tatarów Pol-skich” 2003, t. 8; Jana D³ugosza Roczniki czyli Kroniki s³awnego Królestwa Polskiego, ks.10, 1370–1405, prze³. J. Mrukówna, Warszawa 1981; Juran J., Guaranties of religious

freedom in the Slovak Republic, [w:] M. Moravèíková, M. Lojda (red.), Islam in Europe.

Religious freedom and its aspects, Bratislava 2005; Karpenko A.M., Religious nad politi-

cal minoirities: redefining the whole. Mulim community in the Kaliningrad exclave, [w:]M. Moravèíková, M. Lojda (red.), Islam in Europe. Religious freedom and its aspects,Bratislava 2005; Kehrer G., Wprowadzenie do socjologii religii, Kraków 1997; KiviorgM., Pañstwo i koœció³ w Estonii, [w:] G. Robbers (red.), Pañstwo i koœció³ w krajach Unii

Europejskiej, Wroc³aw 2007; Ko³odziejczyk A., Rozprawy i studia z dziejów Tatarów

litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII–XX w., Siedlce 1997; Ko³odziejczyk A., Za-

rys dziejów wyznania muzu³mañskiego w Polsce, [w:] idem, Rozprawy i studia z dziejów

Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII–XX wieku, Siedlce 1997; Konopa-


D)�� E��;��%�&

cki A., Sakralne i spo³eczne funkcje meczetu od XV do koñca XIX w. w Wielkim Ksiêstwie

Litewskim (zarys problemu), [w:] M. Zem³o (red.), Ma³e miasta. Religie, Lublin-Su-praœl 2006; Konopacki I., Tatarzy na Bia³orusi, „Rocznik Tatarów Polskich” 1997, t. 7;Kryczyñski S., Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej, „RocznikTatarów Polskich” 2000, t. 5, (I wyd. Warszawa 1938); Kuznecoviene J., Pañstwo

i koœció³ na Litwie, [w:] G. Robbers (red.), Pañstwo i koœció³ w krajach Unii Europejskiej,Wroc³aw 2007; Luckmann T., Niewidzialna religia, Kraków 1996; £abenda M.,Muzu³manie w Rosji i europejskiej czêœci by³ego ZSRR, [w:] A. Parzymies (red.),Muzu³manie w Europie, Warszawa 2005; £owmiañski H., Studia nad dziejami Wielkie-

go Ksiêstwa Litewskiego, Poznañ 1983; Miœkiewicz A., Tatarzy polscy 1918–1939. ¯ycie

spo³eczno-kulturalne i religijne, Warszawa 1990; Miœkiewicz A., Kamocki J., Tatarzy

S³owiañszczyzn¹ ob³askawieni, Kraków 2004; Nalborczyk A.S., The perception among

Muslim minorities of host European countries: influence of legal status and citizenship,„Global Change, Peace & Security” 2008, vol. 20/1; Nielsen J.S., Muslims in Western

Europe, Edinburgh 1992; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005; RaèiusE., Islam in Lithuania: Changing Patterns of Religious and Social Life of Lithuanian Mus-

lims, „Journal of Muslim Minority Affairs“ 2002, vol. 22/1; Raèius E., Estonia Latvia,

[w:] J. S. Nielsen, S. Akgönül i inni (red.), Yearbook of Muslims in Europe, vol. 1, Leiden2009; Raèius E., Latvia, [w:] J. S. Nielsen, S. Akgönül i inni (red.), Yearbook of Muslims

in Europe, vol. 1, Leiden 2009; Raèius E., Lithuania, [w:] J. S. Nielsen, S. Akgönül i in-ni (red.), Yearbook of Muslims in Europe, vol. 1, Leiden 2009; Rocznik Demograficzny,Warszawa 2002–2003; Ringvee R., Islam in Estonia, [red.] M. Moravèíková, M. Lojda(red.), Islam in Europe. Religious freedom and its aspects, Bratislava 2005; Rocznik Sta-

tystyczny, Warszawa 2007; Sobczak J., Po³o¿enie prawne ludnoœci tatarskiej w Wielkim

Ksiêstwie Litewskim, Warszawa-Poznañ 1984; Sobczak J., Czy tatarska ludnoœæ Litwy

nale¿a³a do stanu szlacheckiego?, „Przegl¹d Historyczny” 1986, t. 77, z. 3; Sobczak J.,Po³o¿enie prawne polskich wyznawców islamu, [w:] R. Baecker, Sh. Kitab (red.), Islam

a œwiat, Toruñ 2004; Szahidewicz H., 40-lecie Muzu³mañskiej Gminy Wyznaniowej

w Bia³ymstoku, „Pamiêæ i Trwanie” 2001, nr 4; Tomka M., Religion, church, state and

civil society in East-Central Europe, [w:] I. Borowik (red.), Church-state relations in

Central and Eastern Europe, Kraków 1999; Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce,

Studia z dziejów XIII-XVIII w., Warszawa 1989; Tyszkiewicz J., Z historii Tatarów pol-

skich 1794–1944, Pu³tusk 2002; Wieshaider W., Europäischer Überblick, XIV Litauen,

[w:] R. Potz, B. Schinkele, W. Wieshaider (red.), Schächten. Religionsfreiheit und Tier-

schutz, Freistad-Egling 2001; Zakrzewski A.B., Czy Tatarzy litewscy rzeczywiœcie nie

byli szlacht¹?, „Przegl¹d Historyczny” 1988, t. 79, z. 3; Zakrzewski A.B., Po³o¿enie

prawne Tatarów w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, [w:] T. Bairaðaukaitë, H. Kobeckaitë(red.), Kipèiakø tiurkø Orientas Lietuvoje: istorija ir tyrimø perspektywa, Vilnius 1994;Zakrzewski A.B., Zamo¿noœæ Tatarów w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, XVI–XVIII w.,

[w:] M. Antoniewicz, M. Cetwiñski (red.), Prace Naukowe WSP w Czêstochowie.

Zeszyty Historyczne, Czêstochowa 1998; Ìèçóí Þ.Â., Ìèçóí Þ.Ã., Èñëàì è Ðîññèÿ,

Ìîñêâà 2004.



Strony internetowe:

http://www.religio.ru/dosje/05/27.html;http://www.perepis2002.ru/ct/doc/natcsostav_00.xls;http://www.stat.gov.lt/en/pages/view/?id=1734;http://www.homoliber.org/ru/rp/rp030111.html;http://www.islamicfinder.org;http://www.belarus.by/ru/about-belarus/key-facts;http://www.cidct.org.ua/ru/Avdet/11-20(97)/11.html;http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13923.htm;http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/127300.htm;http://system.ekai.pl/kair//?screen=depeszatekstowo&_scr_depesza_id_depe-szy=325565;http://www.psz.pl/tekst-27771/PE-Na-Bialorusi-lepiej-z-wolnoscia-religii;http://www.belarus.by/ru/about-belarus/religion;http://baj.by/belkalehium/belkulttrad/17kanapacki.htm;http://www.mfa.gov.by/ru/republic/cultrel/;http://www.president.gov.by/press23736.html;http://globus.tut.by/type_tn_mecheti.htm;http://churchby.info/rus/news/2008/02/26-1;http://www.halal.by;http://www.popin.lanet.lv/en/index_eng.html;http://www.eurel.info/EN/index.php?RuBintialeSS=Social%20and%20religio-us%20data&intrubrique=Religious%20belonging%20and%20religious%20demography&pais=59&rubrique=687&nompais=Latvia;http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/16Religious_affilia-tion/16Religious_affiliation.asp;http://www.estonica.org/eng/lugu.html?kateg=41&alam=56&me-nyy_id=101&leht=13#252.

Abstract

The history, demography and legal situation of Muslim Minoritiesin the countries of East-Central Europe

Eastern Europe is a very interesting region in terms of the presence of Muslims. Theyhave been living there for more than 600 years.

This mere fact escapes the attention of many researchers and experts in Islam, inclu-ding European Islam, and above all it escapes the attention of the journalists from WesternEurope. Usually, they write about Islam as a new phenomenon for the European societiesand underline its alien character, and a difficulty (or impossibility) of integration of Mus-lims with European societies arising from that. Or, even a difficulty (or impossibility) of be-coming loyal citizens of European states. Meanwhile, Muslims in Eastern Europe areintegrated with the wide society, they speak the local language well and they feel they be-


D)�� E��;��%�&

long to the society. In history they gave proofs of their commitment to their new home-lands.

These are mainly Polish-Lithuanian Muslims whose ancestors had been settled in theGrand Duchy of Lithuania since the 14�� century in exchange for military service. At presentthey mainly live within the borders of Poland, Lithuania and Belarus, i.e. in the former ter-ritories of the Grand Duchy of Lithuania. In effect of Russian, later Soviet, domination inEastern Europe these Muslims can also be found at present in Latvia, Estonia and in the Ka-liningrad District. The latter, prior to 1945, belonged to the German East Prussia. Many ofthem are Tatars but Azeris and Muslims from the Central Asia also form a significant group.The ethnic component of Muslim communities in Eastern Europe is, then, completely diffe-rent from what is known in Western Europe. The Eastern European Muslims have been in-cluded into the sphere of the European culture for ages.

Eastern European states, because of the tradition of Muslim presence within their bor-ders, the tradition of multifaith and multiethnic society, have at their disposal developed le-gal instruments to form their relationship with Islam, or with non-Christian religionsbroadly speaking. In most of these states, excluding Belarus, Islam, as an officially recogni-zed religion, enjoys similar privileges as other registered religions. Mosques, often of histo-rical value, are active; there are Muslim cemeteries; there is a possibility of giving thechildren Muslim religious instruction, quite often in public schools; ritual slaughter is per-mitted. All these elements mean that essential conditions for leading religious life are pre-sent. Something that is often hardly attainable for Muslims in the West, e.g. in France or inGermany.

The article presents the history of the presence of Muslims in Eastern Europe, their pre-sent numbers, and legal and religious situation of Muslim minorities in separate states.



Marcin Kamiñski

Miêdzy Koron¹ a Wielkim Ksiêstwem Litewskim.Historia Ziemi Podlaskiej

ze szczególnym uwzglêdnieniem Ziemi Drohickiej

Ziemia Podlaska stanowi wyj¹tkowy obszar w dziejach Rzeczpospolitej.Mieszkañcy tego obszaru zawsze w³¹czali siê aktywnie w ¿ycie spo³eczne kraju,a nastêpnie w walki wyzwoleñcze i obronne, natomiast z powodu s³abego zalud-nienia oraz braku du¿ych oœrodków miejskich nie dochodzi³o na tym terenie dopowa¿niejszych walk. Jednak¿e jest to jeden z obszarów Polski, gdzie w najwiê-kszym stopniu dosz³o do spotkañ wielu narodowoœci i mieszania siê kultur. Wy-mieniæ mo¿na kultury: polsk¹, litewsk¹, rusk¹, ¿ydowsk¹ i tatarsk¹. Obszar tenpierwotnie stanowi³ teren Rusi, nastêpnie zosta³ podbity przez Wielkie KsiêstwoLitewskie, by ostatecznie skoñczyæ, jako czêœæ sk³adowa Korony, a po rozbiorachi odzyskaniu niepodleg³oœci czêœæ Rzeczpospolitej Polskiej.

Nie jest do koñca ustalone pochodzenie nazwy Podlasie, wœród etymologówprzewa¿aj¹ trzy wersje. Pierwsza wywodzi siê z u¿ycia przez Jana D³ugosza na-zwy „Polesitae”, która okreœla³a Jaæwingów w odniesieniu do mieszkañców Podla-sia. Nastêpni historycy bazowali na nazwie u¿ytej przez Jana D³ugosza. Drugawywodzi j¹ z jêzyka ruskiego, od s³owa „Podlasze”, którego u¿ywali Rusini poles-cy. Oznacza³o tyle, co „pod lachami”, wskazywa³o na sk³ad etniczny regionu.Pogl¹d ten jest wyra¿any przez Aleksandra Brücknera w „S³owniku etymologicz-nym jêzyka polskiego”�. Trzecia nazwa regionu wywodzi siê z tradycji. Tradycyj-nie teren gêsto zalesiony nazywano terenem „pod lasami”, co z czasemprzekszta³ci³o siê w nazwê „Pod-lasem”, a nastêpnie w Podlasie.

��

� ��

Czasy najdawniejsze

Badania nad tymi najstarszymi dziejami Ziemi Podlaskiej prowadzi³ Zyg-munt Szmit�, a przytoczone tu fakty s¹ owocem jego prac badawczych. Pierwszycz³owiek rozumny na terenie Podlasia pojawi³ siê najprawdopodobniej poust¹pieniu ostatniego zlodowacenia, oko³o 13 tysiêcy lat p.n.e. Prowadzi³ on tryb¿ycia nieosiad³y, by³ ³owc¹ reniferów, wyspecjalizowanym w myœlistwie stepo-wym. Ocieplenie klimatu, które nast¹pi³o oko³o 10 tysiêcy lat p.n.e. spowodowa³ozmianê szaty roœlinnej i migracjê ³owców reniferów, jednak¿e ponowne, krótkieoch³odzenie ok. 8,5 tysi¹ca lat p.n.e. spowodowa³o powrót ³owców. Ju¿ oko³o 8,3tysi¹ca lat p.n.e. nast¹pi³o ostateczne ocieplenie klimatu, które trwa do dziœ. Jegonastêpstwem by³o wkroczenie na teren Podlasia z po³udnia ludów traperskich,które by³y przystosowane do ¿ycia w warunkach leœnych. Najcieplejszy okresprzypada³ na oko³o 6,5 tysi¹ca lat p.n.e.. Wtedy te¿ wkroczy³y na teren Podlasianowe ludy, które prowadzi³y ju¿ pó³osiad³y tryb ¿ycia. Zak³ada³y obozowiska,których œlady znaleziono m.in. w S³ochach Annopolskich.

3 tysi¹ce lat p.n.e. zacz¹³ nastêpowaæ wyraŸny rozwój spo³ecznoœci zamiesz-kuj¹cych region. Pierwsz¹ spo³ecznoœci¹ by³y ludy kultury pucharów lejkowa-tych, które wytwarza³y materia³y ceramiczne i krzemienne. Œlady dzia³alnoœciprzedstawicieli tej kultury s¹ widoczne na stanowisku Bia³a Glina w okolicy WólkiZamkowej, ko³o Bielska Podlaskiego. Na terenie Bia³ostocczyzny znajduj¹ siê po-zosta³oœci po ludnoœci kultury amfor kulistych, które charakteryzowa³y siê rozwi-niêt¹ umiejêtnoœci¹ prowadzenia hodowli, produkcj¹ amfor o kulistym kszta³ciei p³askim dnie oraz grobami w kszta³cie skrzyni uformowanymi z du¿ych kamieninarzutowych. Charakterystyczn¹ kultur¹ wystêpuj¹c¹ na terenie Podlasia by³atzw. grupa podlaska, stanowi¹ca od³am kultury ceramiki sznurowej. Charaktery-styczn¹ form¹ wytwarzan¹ przez przedstawicieli tej kultury by³y jednouche,brzuchate kubki zdobione poziomymi pasami podwójnych linii sznurowychi poziomymi kreskami. Œlady dzia³alnoœci przedstawicieli grupy podlaskiej znale-ziono w okolicach S³och Annopolskich. Z wymienionych powy¿ej kultur w skali

��

��

� �� !�"��#� �� $��"�� "��%�$� �&�� #��#�� $ "�' � �� (��)�� #� %*$ ��' "��!� #��*�� %��"�'#�� +��$ #��%�� ,��)�� -� �.��)� / �%�� & �� % �0#�� * �$*. 1�"%� #� �.��)� 1� �!��%� -�2 �� % ��$ � ��%��3 #��*��) �� .�� #�� "�� )�"�� .��"�� (��)�� %�� %�� $�4�� %�� %�� (��)�� 3 ��5 �� $ �� "�� "�� .��0"�� .� �� #�$��% #�& �'��6 "�' " �%�% #�"%�0 ��)��!�� 7 �� "�� "�� !� "��!� #� "�� % (��)�� 7��" ��8�� " %�� '4��% #�� % 8#�� $ .� �� )��!�� ' �� (��)�� 9�� ) 3��!��)�3 ��: �� "��$ �"�"�� -�+"� � ��;��)��!�� 3��0"�� 3 �� "�� .� �$ ��' �� -�%'�� )* 3�!' <�� "� ��$� �0.��7 �� #�$ <�� "��;�� 3$��$� ��3 �� )�� $ ��#' � ��$� 3"��"�� .�� #�� "#�� =�$� � �� 3��"�� 3��%�� .� �+ ��$� "�' �� 3�4��%"�� ) �� ' �� > �� !�� "�� "�� !��#�� $�� %�� "�� ?��

europejskiej wyodrêbni³y siê grupy ludnoœci Pras³owian, Praba³tów i Prager-manów.

Podczas epoki br¹zu na terenie Polski nast¹pi³o powstanie du¿ych obszarówkulturowych, które swym zasiêgiem objê³y równie¿ Podlasie. Wspó³czesnapo³udniowa Bia³ostocczyzna znajdowa³a siê pod wp³ywem kultur ³u¿yckieji trzcinieckiej, natomiast pas nadbu¿añski pod wp³ywem samej trzcinieckiej. Kul-tura ta charakteryzowa³a siê smuk³ymi naczyniami zasobowymi, naczyniamio zgrubia³ym, ukoœnie œciêtym wylewie oraz naczyniami o esowatym profilu. Jejprzedstawiciele wytwarzali ceramikê i pos³ugiwali siê kamiennymi narzêdziami.Liczne pozosta³oœci tej kultury odnaleziono w Hryniewiczach Wielkich, S³ochachAnnopolskich, Drohiczynie, Ho³ówkach i Z³otorii. Kultura ³u¿ycka natomiast cha-rakteryzowa³a siê grobami cia³opalnymi bezpopielnicowymi, w których szcz¹tkizmar³ych rozsypywano po wykopanej jamie. Wystêpowa³o w niej ma³o wyrobówbr¹zowych i ci¹gle by³a ¿ywa wytwórczoœæ krzemieniarska. Najliczniejsze jej œla-dy znajdowa³y siê w rejonie nadbu¿añskim, na stanowiskach w Bu¿yskach, Dro-hiczynie, Grannym, Minczewie, Boratyñcu. Wyj¹tkowo interesuj¹cym œladem pokulturze ³u¿yckiej jest cmentarzysko cia³opaln,e z popielnicow¹ form¹ grobu od-kryte w Drohiczynie na stanowisku „Kozie Rowy”.

Oko³o 650 roku p.n.e. er¹ rozpoczê³a siê pocz¹tkowa faza epoki ¿elaza, ce-chuj¹ca siê korzystnymi zmianami klimatycznymi. Z tym faktem by³ zwi¹zanyrozwój kultury ³u¿yckiej. W tym wczesnym okresie ludnoœæ grupy wschod-nio-pomorskiej rozszerzy³a zasiêg swych wp³ywów, który obj¹³ Podlasie. W wy-niku tego dosz³o do wymieszania siê kultur i powstania nowej, zwanej kultur¹grobów kloszowych, której pozosta³oœci znaleziono w Drohiczynie.

Okres wp³ywów rzymskich

W pierwszych czterech wiekach naszej ery nast¹pi³ rozwój dwóch krêgówkulturowych – pó³nocnego, pielêgnuj¹cego miejscowe kultury ba³tyjskie i po³ud-niowego, na który sk³ada³y siê kultura zarubienicka i przeworska. Kultura prze-worska swoim zasiêgiem obejmowa³a ziemie wczeœniej nale¿¹ce do krêgu³u¿yckiego. Charakteryzowa³a siê ona baniastymi wazami bez ucha. Najczêst-szym elementem zdobniczym by³ meander liniowy. Wytwarzano metaloweprzedmioty codziennego u¿ytku – no¿e sierpowate, no¿yce, siekiery, brzytwyoraz broñ, na któr¹ sk³ada³y siê miecze, dziryty� i tarcze. Wytwarzano równie¿ozdoby, które stanowi³y praktycznie wy³¹cznie zapinki i sprz¹czki. Zmar³ychgrzebano w grobach popielnicowych, niektóre z nich przykrywano brukiem ka-miennym. Pozosta³oœci cmentarzysk znajduj¹ siê w Drohiczynie, Cecelach i Koza-rówce. Kontakty z cywilizacj¹ rzymsk¹ wp³ynê³y na rozwój techniczny

��

;�� +"��

� ��+ �� $�� (�� .�$ #�� !�. � �!�� '�� .�$��4� �4� �� #�!� �+� @�%��'&��% �� $ �� "��!� � �� $��&�� "� �� $��&�� $� �58�5 �� (�� $ �� !�� !�.��!� �#�� $�%*��%�� "�� #� ��" !��

spo³eczeñstw zamieszkuj¹cych region. Zaczêto stosowaæ ¿elazne okucia rade³,du¿e sierpy, ¿arna obrotowe, co pozytywnie wp³ynê³o na si³ê wytwórcz¹ i boga-cenie siê, szczególnie starszyzny rodowej. Jednak¿e mimo tym sprzyjaj¹cym pro-cesom ju¿ od II po³owy V wieku wyraŸnie zmniejsza siê osadnictwo na Podlasiu,co widaæ w ma³ej iloœci œladów pochodz¹cych z tego okresu.

Œredniowiecze

Ziemia Podlaska w okresie wczesnego œredniowiecza znajdowa³a siê na grani-cy podzia³u S³owian na elementy zachodnios³owiañskie i wschodnios³owiañskie.Fakt ten wynika³ z powstania dwóch organizmów pañstwowych: pañstwa pol-skiego i ruskiego ksiêstwa kijowskiego. Ju¿ w IX wieku powstawa³o tu osadnictwotak polskie, jak i ruskie. Grody pe³ni³y funkcje polityczno-administracyjne, mazo-wieckie za³o¿ono w £om¿y, WiŸnie, Tykocinie i Œwiêcku, natomiast ruskie osad-nictwo grodowe powsta³o w Drohiczynie, Bielsku, Brañsku i Sura¿u. Jednak¿egranica miêdzy typami osadnictwa by³a bardzo p³ynna, ludy przenika³y siê i do-chodzi³o do powstawania tak skupisk ruskich na terenach Mazowszan, jak i sku-pisk Mazowszan na terenach ruskich. Grody postawa³y przede wszystkimw okolicach rzek, które pe³ni³y niegdyœ funkcjê sieci komunikacyjnej pozwa-laj¹cej na przemieszczanie siê i transport towarów. Równoczeœnie mieœci³y siê natrasie szlaku handlowego, ci¹gn¹cego od Morza Ba³tyckiego ku krajom arabskim.Istnienie takowego szlaku handlowego potwierdzaj¹ znaleziska numizmatyczne,które stanowi¹ monety arabskie. Znajdowano je przede wszystkim w okolicachDrohiczyna. Zapiski Geografa Bawarskiego� wskazuj¹ poœrednio na istnienie szla-ku nadbu¿añskiego. Arabscy kupcy dokonywali na tym terenie zakupu burszty-nu, niewolników i skórek.

Podlasie pierwotnie czêsto zmienia³o swoj¹ przynale¿noœæ pañstwow¹, by³oto zjawisko naturalne w okresie, gdy jeszcze nie ukszta³towa³y siê ostatecznie gra-nice narodowoœciowo-pañstwowe. W 1047 r. teren Podlasia Drohickiego uzyska³Jaros³aw M¹dry w wyniku sojuszu z Kazimierzem Odnowicielem przeciw w³adcyMazowsza – Mas³awowi�, najprawdopodobniej wtedy w³aœnie powsta³ gród wa-rowny. Pierwsze wzmianki o Drohiczynie pojawi³y siê dopiero w 1142 r., gdygród nale¿a³ do Rusi i w³ada³ nim Wsiewo³od Olegowicz. Nastêpnie w 1145 r.nast¹pi³a zmiana w³aœciciela, którym zosta³ Igor Olegowicz. Teren czêsto przecho-dzi³ „z r¹k do r¹k” i w 1172 r. zosta³ w³¹czony do ksiêstwa Leszka Mazowieckiego,jako zap³ata za zbrojn¹ pomoc udzielon¹ przez niego Wasylowi Jarope³kowi pod-czas napaœci ksiêcia miñskiego na dzielnicê Wasyla. Leszek Mazowiecki zmar³, nie

��

��

� <��= �� "�� 8 �� %�� &�� %�� "#�"�� ?� �� 1��.�� !� A� ��@�� =��%� � #!��) ��)� ��"$� ��+0"��) 4�%*��) �� "�)� � B�.� � �� #�$�� (��%� ��&!�%*� �!�&6 �� 4 �� #!�0��

� ;�"$� �;�%"$� ;��$� � 8 ��&��;��"�� // ��"�� .�� !� ��&�� $� �5C� �� #��) ��$ $� �'��;�� "��3"�*#�$ "�%�"� � -��"�� D�6 �� A�� 3�5?: �� "��$ ��0�� #�� %"�� "�%�"�� #�!"��0��"��

pozostawiaj¹c potomka, w tej sytuacji gród zaj¹³ Kazimierz Sprawiedliwy. W 1190 r.w Drohiczynie pojawi³ siê Poleviu, który og³osi³ siê udzielnym ksiêciem drohi-czyñskim i zrzuci³ zale¿noœæ od Kazimierza Sprawiedliwego. W dwa lata póŸniejdosz³o do walk wojsk Kazimierza z Poleviusem i sprzymierzonymi z nimJadŸwingami. W ich wyniku Ziemia drohiczyñska znalaz³a siê pod panowaniemKazimierza Sprawiedliwego. W 1230 r. gród przeszed³ pod zarz¹d Konrada Mazo-wieckiego, który w 8 marca 1237 r. nada³ miasto wraz z czêœci¹ Podlasia BraciomDobrzyñskim – jedynemu polskiemu zakonowi rycerskiemu, który mia³ broniæziemi miêdzy Nurem a Bugiem, a¿ po Ruœ przed napadami pogañskich Prusów,Litwinów i JadŸwingów. Konrad nada³ im równie¿ komorê celn¹, która mia³aumo¿liwiæ zwiêkszenie maj¹tku zakonu. Zakon ten zosta³ utworzony przez Kon-rada Mazowieckiego w 1217 r. dla obrony pó³nocnych granic Mazowsza. Zakonnie spe³ni³ swojego zadania i zosta³ przeniesiony do Drohiczyna. Bracia Dobrzyñ-scy równie¿ w Drohiczynie nie przetrwali d³ugo. Wszyscy bracia pod dowódz-twem mistrza Henryka z ¯egocina zginêli, broni¹c gród przed Tatarami. Gródsp³on¹³ ca³kowicie. Zniszczeniu uleg³ m.in. zbudowany przez Braci koœció³. Na-stêpnie w 1240 r. w³adzê nad Drohiczynem rozci¹gn¹³ ksi¹¿ê Daniel Romano-wicz, w³¹czaj¹c ziemiê w sk³ad ksiêstwa halicko-wo³yñskiego.

W okresie IX–XIII wieku osadnictwo na terenie Ziemi Drohickiej sk³ada³o siêz grodu znajduj¹cego siê na wysokim brzegu Bugu, który zapewnia³ doskona³¹obronê od strony Mazowsza, oraz wielu osad rozrzuconych po okolicy. Bezpoœ-rednio do grodziska przylega³y osady z zachodu, wschodu i pó³nocy. Osadnictwoznajduj¹ce siê na tym terenie nale¿y wi¹zaæ z elementami ruskimi. Fakt ten po-twierdzaj¹ zachowane zabytki, np. napis znajduj¹cy siê na rêkojeœci no¿a, któryzosta³ znaleziony na terenie Ziemi Drohickiej. Jednak¿e Drohiczyn by³ zamieszki-wany równie¿ przez Polaków, na co wskazuj¹ zabytki pochodzenia zachod-nios³owiañskiego. Odkrycia archeologiczne z tych terenów wskazuj¹ na doœærozwiniêty poziom cywilizacyjny ludnoœci zamieszkuj¹cej te tereny. Odnaleziononp. paleniska wskazuj¹ce na fryszerkê ¿elaza� oraz zajêcia kowalskie ludnoœci.Wyj¹tkowo unikalne s¹ znalezione w Drohiczynie elementy ceramiczne. Charak-terystyczn¹ ich cech¹ by³ trójz¹b Rurykowiczów umieszczony na dnach naczyñ.Ceramikê produkowan¹ na Podlasiu dzieli siê na krêgi Zabuski i Przedbuski, któ-rego g³ównym centrum by³ Drohiczyn. Najprawdopodobniej tam znajdowa³a siêkomora celna na Bugu. Fakt ten potwierdzaj¹ znaleziska, które stanowi kilka ty-siêcy plomb o³owianych s³u¿¹cych do znakowania towarów. Plomby wskazywa³yna w³aœciciela towaru i tym samym potwierdza³a jego jakoœæ. Na plombach za-mieszczone by³y m.in. znaki ruskich ksi¹¿¹t Rurykowiczów, np. Olega Œwia-tos³awiczowa, Wsiewo³odowa Jaros³awiczowa, Wsiewo³odowa Olegowiczowaoraz znaki wskazuj¹ce na inne pochodzenie towarów, np. Wenecjê, na któr¹wskazuje plomba z napisem „-Ex officina Santo Marco”�. Kontakty handlowe Dro-

��

;�� +"��

� -��.�� "�� "��! "#��%�!�� #�� '( �))� �� $�� 8 � �� & �'�� ;��

hiczyna by³y bardzo rozleg³e. Jak ju¿ wczeœniej zauwa¿ono, na terenie Ziemi Dro-hickiej znaleziono monety arabskie. Odnaleziono równie¿ krzy¿e bizantyjskie,które wskazuj¹ na kontakty handlowe z Bizancjum oraz przedmioty ba³tyckiegopochodzenia – zawieszki zoomorficzne czy rogowe nak³adki drewnianego ³ukusk³adanego, które wskazuj¹ na kontakty handlowe z Nowogrodem. Oczywiœcienajistotniejszym elementem handlu przez przechodz¹cego przez Ziemiê Dro-hick¹ i ca³e Podlasie by³ handel polsko-ruski.

Najprawdopodobniej Drohiczyn nie by³ siedzib¹ ksi¹¿êc¹, mimo to stanowi³bardzo wa¿ny oœrodek polityczno-administracyjny w pañstwie halicko-wo³yñ-skim, na co wskazywaæ mo¿e m.in. koronacja ksiêcia Daniela Romanowicza�

w 1253 r. Tu¿ po koronacji si³y rusko-polskie wyruszy³y wspólnie przeciwJadŸwingom. W kronice wo³yñskiej zachowa³ siê zapis tych wydarzeñ: „ (…) prze-

szed³ Narew ku WiŸnie; uwolni³ wielu chrzeœcijan z j¹ctwa i pieœñ s³aw¹ lud œpiewa³ o nim

(…)”�. Wydarzenie to potwierdza tezê o du¿ej roli Drohiczyna, gdy¿ stanowi³ onpunkt zborny wojsk Daniela podczas wypraw przeciw Jaæwie¿y. W 1260 r. chantatarski, Burgunda, spustoszy³ Ziemiê drohiczyñsk¹. Lew, syn Daniela Romano-wicza, podda³ siê zwierzchnictwu tatarskiemu.

Panowanie ruskie na tym terytorium skoñczy³o siê w roku 1274. Drohiczynzdoby³y wojska litewskie dowodzone przez Trojdena. Do roku 1382 grodem pa-nowali Giedymin, Kiejstut i Witold. W okresie 1382–1383 Drohiczyn wraz z ca³ymPodlasiem nale¿a³ do Janusza Mazowieckiego, ziêcia Kiejstuta. Region zosta³ ode-brany Januszowi Mazowieckiemu przez W³adys³awa Jagie³³ê, który powiód³ si³ylitewskie na Drohiczyn. Pokona³ Sasina – namiestnika ustanowionego przez Janu-sza Mazowieckiego i ponownie w³¹czy³ terytorium w obszar Wielkiego KsiêstwaLitewskiego. Jednak¿e ju¿ jako król Polski, W³adys³aw Jagie³³o, w 1390 r. podaro-wa³ teren Januszowi Mazowieckiemu, pragn¹c pozyskaæ go w roli sprzymierzeñ-ca. W 1392 r. W³adys³aw Jagie³³o ufundowa³ w Drohiczynie drewniany koœció³,fakt ten wskazuje na du¿¹ rolê polityczn¹ i spo³eczn¹ miasta, drugi koœció³ podwezwaniem Najœwiêtszej Maryi Panny ufundowa³ w 1409 r. Witold; przy koœcieletym zakon za³o¿yli Franciszkanie. W tym samym roku Witold za³o¿y³ w Drohiczy-nie wójtostwo. W wyniku unii w Radomiu w 1401 r. poprawi³y siê stosunki Polskii Wielkiego Ksiêstwa, unia by³a wymuszona ciê¿k¹ sytuacj¹ miêdzynarodow¹obu pañstw i wspólnym zagro¿eniem ze strony Zakonu Krzy¿ackiego. W wynikuunii Jagie³³o zwróci³ Witoldowi Podlasie. W 1409 r. sprzymierzeñcy brali udzia³w naradzie wojennej w Brzeœciu nad Bugiem. W czerwcu 1410 r. na terenie na

��

��

� (��! 1�� 9�!�� 5� �� :?� 8 ��! )�!��0 �$�+"�� C8��?� "�� 1��9�!�� $�+"��% ��$'�� "�� 1�� -� .�.�� #�� !�"$� �� "��0�� "��$ �"�'��$��3�$�� )�!�� ?� �� -�� $ "��* ��$�!��&6#�!�0��0��!��*��' �� #� %*$ #��.� �� "#�!��% � ��* #�#��"�* ��%�� !�� E�� "#�� %*�� )��&6 �� 1�"�*� 7��$ � 7#�� !�� #�#��4�/�� /F ��' ��!� "�* ��* ��$�4�$ (��)�� : "��#�� C �� (� �� &��!��% %� �� "�$�� (��! ��$ ��:? �� "��$ #��)� �� !��% ,)�$��

� ,�� 1��% �� #�� "��%�� # �� !��

po³udnie od Narwi gromadzi³y siê si³y litewskie, które nastêpnie wziê³y udzia³w Wielkiej Wojnie z Zakonem. Bra³a w niej udzia³ chor¹giew drohicka, dowodzo-na osobiœcie przez samego Witolda.

W 1431 r. ludnoœæ grodu opowiedzia³a siê za buntem Œwidrygie³³y, a w 1440 r.ziemia znalaz³a siê we w³adaniu Boles³awa Mazowieckiego. W 1443 r. zosta³a wy-kupiona przez Kazimierza Jagielloñczyka za kwotê szeœciu tysiêcy kop szerokichgroszy praskich i ponownie w³¹czona do Wielkiego Ksiêstwa.

W³¹czony do Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego region rozwija³ siê. Litwinidbali o te ziemie. W 1444 r. dziêki przywilejowi Kazimierza Jagielloñczyka Drohi-czyn znalaz³ siê w gronie piêtnastu najwa¿niejszych grodów litewskich. Zosta³zrównany z tak wa¿nymi oœrodkami, jak Wilno, Troki i Nowogród. W 1446 r.otrzyma³ litewsk¹ organizacjê miejsk¹. O ziemie podlaskie dba³ równie¿ Aleksan-der Jagielloñczyk. Miêdzy innymi wyposa¿y³ on cerkiew prawos³awn¹ ŒwiêtejTrójcy w Drohiczynie. W 1498 r. nada³ miastu prawa magdeburskie, nastêpniew 1516 r. aktem wydanym w Wilnie Zygmunt Stary nada³ Drohiczynowi prawopolskie i utworzy³ powiat drohicki z w³asnym s¹dem ziemskim i grodzkim.

Województwo podlaskie z Drohiczynem jako stolic¹

W 1520 r. Zygmunt Stary, aktem wydanym w Toruniu, utworzy³ wojewódz-two podlaskie ze stolic¹ w Drohiczynie. Odbywa³y siê tam s¹dy wiecowe, sejmikielekcyjne, sejmiki relacyjne, sejmiki deputanckie, zje¿d¿a³a na nie szlachtaz ca³ego województwa. Miasto rozwija³o siê w szybkim tempie, zwa¿ywszy nafakt, i¿ Zygmunt August, nadaj¹c mu kolejne przywileje, zwalnia³ je z niektórychop³at. W mieœcie dalej funkcjonowa³a komora celna, która pobiera³a op³aty od to-warów sp³awianych Bugiem, Narwi¹ i Wis³¹ a¿ do Gdañska.

W wyniku unii lubelskiej w 1569 r. województwo podlaskie zostaje w³¹czonew granice Korony. Nastêpstwem tego faktu by³ dalszy rozwój województwa i po-wolny upadek Drohiczyna. Spowodowane to by³o w g³ównej mierze rz¹dami sta-rostów grodowych – rodziny Kiszków, którzy przek³adali prywatne interesy nadinteresy miasta. W 1570 r. Drohiczyn liczy³ oko³o trzy tysi¹ce mieszkañców, posia-da³ 33 szewców, 13 krawców, 5 kuœnierzy, 2 postrzygaczy sukna, 5 kowali, 2 zbroj-mistrzów, 2 œlusarzy, 13 rybaków, 9 m³ynów wodnych i oko³o 70 karczm. Stanowi³wiêc du¿y oœrodek rzemieœlniczy i m³ynarski, a du¿a liczba karczm wskazuje nawa¿ne po³o¿enie komunikacyjne.

Region rozwija³ siê mimo wszystko pomyœlnie a¿ do roku 1655, gdy Rzeczpos-polit¹ zaatakowali Szwedzi. Drohiczyn zosta³ doszczêtnie zniszczony przez naje-ŸdŸcê. Województwo wycierpia³o jeszcze wiele z r¹k Tatarów, którzy mimo to, i¿byli sprzymierzeñcami Polski, zachowywali siê tak samo jak Szwedzi. Los regionuprzypieczêtowa³ najazd Rakoczego, po którym w samym Drohiczynie zosta³o za-ledwie 680 mieszkañców�.

��

;�� +"��

� %�� "�� *+ �� 3��"��

Drohiczyn nie straci³ statusu stolicy województwa. W 1678 r. sejm przyzna³miastu wiele przywilejów, zwalniaj¹c je m.in. od podatków��. Mia³o to na celu od-budowanie miasta i ponowne go zasiedlenie. Mimo starañ nie uda³o siê przywró-ciæ œwietnoœci regionu. XVII wiek okaza³ siê jeszcze gorszy od poprzedniego.W wyniku wojny pó³nocnej obszar najechali Sasi, nastêpnie w 1710 r. wybuch³aepidemia dziesi¹tkuj¹ca ludnoœæ, a w 1714 r. kolejna. Po³o¿enie Podlasia miêdzystolic¹ Rzeczpospolitej a Moskw¹ równie¿ wp³ywa³o ujemnie na sytuacjê regio-nu. Ci¹gn¹ce na koronacjê Stanis³awa Augusta Poniatowskiego wojska rosyjskieprzesz³y przez Podlasie, grabi¹c mienie mieszkañców. Równie¿ w czasie trwaniaKonfederacji Barskiej obszar by³ zajêty przez wojska moskiewskie. W samym Dro-hiczynie Rosjanie œci¹gali z mieszkañców kontrybucje

Dobrze natomiast rozwija³a siê edukacja. Jezuickie szko³y w 1747 r. osi¹gnê³ystatus kolegium. By³y zaliczane do najlepszych w Polsce, sk³ada³y siê z piêciu klas,trzy klasy ni¿sze to: infima, gramatyka, syntaksa i dwie wy¿sze: poetyka i retory-ka, dodatkowo wyk³adano tu filozofiê i teologiê��. Drohiczyn szczyci³ siê równie¿jedyn¹ szko³¹ œredni¹ na Podlasiu przed powstaniem Komisji Edukacji Narodo-wej. Mo¿e szczyciæ siê wysokim poziomem ówczesnego kszta³cenia, poziom szkó³potwierdzaj¹ osi¹gniêcia ich wychowanków. Wymieniæ nale¿y m.in.: KsiêdzaKrzysztofa Kluka (1739–1796), który by³ przyrodnikiem i autorem podrêcznikówbotaniki, i zoologii dla szkó³ KEN; Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (1595–1640);kaznodziejê na dworze W³adys³awa IV, i poetê, oraz Jakuba Falkowskiego(1776–1848), za³o¿yciela, oraz kierownika pierwszego w Polsce Instytutu G³ucho-niemych, cz³onka Towarzystwa Przyjació³ Nauk, autora dzie³ o metodach pracyi nauce g³uchoniemych.

W wyniku reform KEN kolegium przekszta³cono w szko³ê podwydzia³ow¹.W województwie podlaskim powsta³y trzy szko³y podwydzia³owe: podwydzia-³owa szko³a pijarów w Drohiczynie, podwydzia³owa szko³a ksiê¿y-komunistóww Wêgrowie i podwydzia³owa szko³a zgromadzenia akademickiego w Bia³ymstoku.

Mieszkañcy Podlasia nie byli obojêtni na losy ojczyzny. Brali udzia³ w Insure-kcji Koœciuszkowskiej. Pospolite ruszenie ziemi drohiczyñskiej liczy³o oko³o sied-miu tysiêcy ludzi. W raportach Sierakowskiego znajduj¹ siê wzmianki o kawaleriidrohickiej, która bra³a udzia³ w walkach pod Krupczycami i Terespolem. PóŸniej,gdy powstanie chyli³o siê ku upadkowi, dalej trwali niez³omnie przy ojczyŸnie.Oko³o 221 niedobitków z kawalerii drohickiej, pod dowództwem genera³a majoraziemi drohiczyñskiej Karola Urbañskiego, bra³o udzia³ w obronie warszawskiejPragi.

��

��

�� 1��% �� #�� "�� (� E��=�!� ��%��,- �� '�� $�� .�� /**01/*23 3��"��

��

Okres zaborów

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. wiêksza czêœæ Podlasia znalaz³a siêw zaborze pruskim. Bug stanowi³ granicê miêdzy zaborami austriackim i pruskim.Drohiczyn wyj¹tkowo mocno odczu³ ten podzia³. Miasto sk³ada³o siê z dwóchczêœci – po³o¿ona po prawej stronie Bugu znalaz³a siê pod okupacj¹ prusk¹, a polewej stronie rzeki, zwana Rusk¹ Stron¹, pod zaborem austriackim. W tym okresiewybuch³ w mieœcie wielki po¿ar, w wyniku którego sp³onê³a doszczêtnie wiêk-szoœæ miasta, w tym ratusz z cennymi archiwami i cerkiew unicka. W wyniku tegowypadku Drohiczyn przesta³ byæ stolic¹ województwa.

Powstanie Ksiêstwa Warszawskiego po pokoju w Tyl¿y w 1807 r. spowodo-wa³o wiarê wiêkszoœci Polaków w mo¿liwoœæ odbudowy niezawis³ego pañstwa.Podlasie jednak¿e nie zosta³o w³¹czone do ksiêstwa. Napoleon zgodzi³ siê na za-garniêcie przez Rosjê pruskiego departamentu bia³ostockiego, na który sk³ada³ysiê powiaty: bielski, bia³ostocki i drohiczyñski oraz czêœæ suraskiego, d¹browskie-go, i biebrzañskiego. Rosjanie przy³¹czyli te tereny do w³asnego pañstwa podnazw¹ obwodu bia³ostockiego, funkcjonuj¹cego na prawach guberni. Podzieliligo na cztery powiaty: bia³ostocki, bielski, drohiczyñski i sokolski. W 1842 r. zlikwi-dowano obwód i przy³¹czono go do guberni grodzieñskiej.

Drohiczyn ponownie zosta³ podzielony na dwie czêœci. Lewobrze¿ny znalaz³siê w obrêbie Ksiêstwa Warszawskiego, natomiast prawobrze¿ny w obwodziebia³ostockim. Rosjanie rz¹dzili na przy³¹czonych terenach tward¹ rêk¹. W samymDrohiczynie skasowali zakony pijarów, franciszkanów, bazylianów i benedyktynek,zajêli budynek kolegium i klasztory. Rozpoczêli równie¿ rusyfikacjê likwiduj¹cszko³ê pijarsk¹ i tworz¹c na jej miejsce rosyjsk¹. W latach 1808–1842 Drohiczyn by³miastem powiatowym, po powstaniu guberni grodzieñskiej i w³¹czeniu do niejobwodu bia³ostockiego zosta³ miastem nadetatowym.

Po pora¿ce Napoleona Bonaparte w wyprawie na Rosjê, na podstawie posta-nowieñ kongresu wiedeñskiego z 1815 r. utworzono Królestwo Polskie. Podlasienie wchodzi³o w jego sk³ad. Tak jak bywa³o wczeœniej w historii, rzeka Bug znowustanowi³a granicê. Oddziela³a Królestwo od terenów stricte rosyjskich. Podlasieznalaz³o siê po stronie rosyjskiej. W 1831 r. wprowadzono bariery celne, maj¹ce po-wstrzymaæ nap³yw produktów z terenów etnicznie polskich na tereny zamieszki-wane przez Rosjan i tym samym spowodowaæ o¿ywienie gospodarcze w Rosji.Czêœæ terytorium Podlasia skorzysta³a z nich. W okolicach Bia³egostoku rozwija³siê przemys³ bawe³niany. Traci³y ziemie po³udniowego Podlasia. Zamiera³a ¿eglu-ga na Bugu, rejon straci³ na znaczeniu tranzytowym. Droga z Warszawy do SanktPetersburga prowadzi³a przez Bia³ystok, który uzyska³ du¿e znaczenie w regionie.

Na obszarze ca³ego Podlasia mala³a liczba ludnoœci katolickiej, a ros³a liczba¯ydów i wyznawców prawos³awia. Sytuacja ta wynika³a z polityki rusyfikacyjneji skasowania w 1839 r. unii brzeskiej. Unitów niechc¹cych przejœæ na prawos³awiemordowano i zsy³ano na Syberiê. Na potwierdzenie postawionej tezy o gwa³tow-nej rusyfikacji i powiêkszaniu siê liczby wyznawców prawos³awia przytoczonezostan¹ dwie tabele statystyczne.

��

;�� +"��

�� !��" � �� #��

$�� #�#%��&#��

��

�'(��!)�� #�� ! ��

;� ��

�� 7""�!�+"��)

�� -��

��

��

,��!�

,��%�

!��

!��

��#��

;�"��

1��

�$��)� �!�4"��

�$��)� (�!"��

E�� ;�$�

E�� 3��!��

3�!�� @� .�4��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�*�

��

��

��

��

**

��

�*

�*

��

��

��

��

�*

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�*�

��

��

��

�*�

��

�*

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

1�� * �� *��

G�� $�> 3�%� � �� )� �� -�+"� � � A�.!�� "�"�� <��0��!��<��!��,)�$��3��(��(��)�� 5�� :��0:�� ,�� #

�� .� �� 3��"��

Zwa¿ywszy na fakt, i¿ w roku 1614 kierowana przez proboszcza ks. EleferiuszaKêtrzyñskiego prawos³awna parafia przyst¹pi³a do unii brzeskiej i sta³a siê parafi¹unick¹, widoczny jest te¿ wp³yw dzia³añ Rosjan. Zniesiona parafia unicka zosta³aprzekszta³cona w parafiê prawos³awn¹. Dodatkowo zwiêkszono jej zasiêg teryto-rialny. W roku 1861 parafia liczy³a ju¿ 2846 wiernych��. W 1905 r. liczba parafianwynosi³a 5177 wiernych, posiada³a dwie szko³y cerkiewno-parafialne i dziesiêæszkó³ „gramoty”, w których kszta³ci³o siê 324 uczniów��. W 1914 r., bezpoœrednioprzed wybuchem I wojny œwiatowej, parafia liczy³a 6625 wiernych��. Kolejnymdowodem na dzia³alnoœæ Rosjan, maj¹c¹ na celu rusyfikacjê ludnoœci ziemi Podlas-kiej, jest przekszta³cenie oko³o 1840 r. koœcio³a pod wezwaniem WniebowziêciaNajœwiêtszej Marii Panny na cerkiew prawos³awn¹. Koœció³ ten powsta³ w Ikwartale XVII w. na miejscu ufundowanego przez Witolda w 1409 r. Nale¿a³ do

�� *

��

�� H ��"��% ,�� :� ��)� �� -��=�� -�� "$� ��% ��0��)� ��#"� ,�� .� �� 3��"��

�� #�� %� ��4�� <�� "��% %�#��)�� 5� �� "� �� ,�� 4�� '��#�" �� 5 ��)� ��-��=�� -�� "$� ��% ��)� ,�� > ��

� ��

zakonu franciszkanów, który w 1832 r. zosta³ skasowany. W budynkach klasztor-nych przy koœciele zamieszka³y mniszki prawos³awne, niebawem przeniesiono jedo klasztoru po benedyktynkach, a klasztor pofranciszkañski zamieniono na ko-szary wojskowe. Kolejnym przyk³adem jest przebudowa w 1848 r. cerkwi podwezwaniem œw. Miko³aja Cudotwórcy, która zosta³a wzniesiona w 1792 r. jakocerkiew grecko-katolicka, na cerkiew prawos³awn¹.

�� #�+�� !��" � ��*� �#��

$�� #�#%��&#��

��

�'(��!)�� #�� ! ��

;� ��

�� !�4"��

�� (�!"��

�� I��

��

,��!�

,��%�

9�$�"� ��

�%��

!��

!��

��#��

(��)� ��

A�"�� "��

7!��)� ��

7!��

1��

1�"��

�$��)�07��

�$��)� 3��!��

��"��

��"��

E�� ;�$�

E�� 3��!��

3�!��

3��%��

3�!��

��

��

��

��

�*

��

��

�

�

��

��

�*

�

�

*

�

��

�

��

��

��

�

��

��

�

�

��

��

*�

*�

��

��

��

��

*

�

*�

��

��

��

��

�*

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

�

��

�*�

��

��

��

��

**

��

*

��

��

��

��

�

��

�

��

��

��

��

��

�

��

��

��

�

��

*�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��*

��

��

�*

��

��

��

��

*�

��

��

��

��

��

��

�

��

��

1��

G�� $�> !�� %� 3�� "�J ��"��% ,�� )� �� ,�� ) ��#�,��

��

;�� +"��

By dope³niæ obrazu represji dotykaj¹cych ludnoœæ katolick¹ nale¿y podaæ sta-tystyki parafii katolickiej w Siemiatyczach. W 1807 r. w samych Siemiatyczachmieszka³o 771 katolików. Dok³adniejsze dane pochodz¹ z 1860 r. Parafia obejmo-wa³a wtedy miasto Siemiatycze i 41 wsi. Liczy³a oko³o 2500 „dusz”, co mo¿e ozna-czaæ wy³¹cznie osoby doros³e. Jest to o oko³o 300 osób mniej ni¿ liczy³a parafiaprawos³awna, nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e w sk³ad parafii prawos³awnej wcho-dzi³o 26 wsi, natomiast katolicka obejmowa³a 41, czyli jej obszar by³ wiêkszy.

Represje zaborcy wzmog³y siê szczególnie po Powstaniu Styczniowym,w którym wziê³o udzia³ wielu mieszkañców Podlasia. Na szczególne wyró¿nieniezas³uguj¹ dzier¿awca dóbr siemiatyckich Karola Fanshawe, cz³owiek nazwiskiemD¹browski, nadzorca akcyzy z Siemiatycz S¹gin, oraz ziemianin z rejonu BielskaPodlaskiego Bronis³aw Rylski. Magazynowano broñ i sprzêt w siemiatyckim dwo-rze nale¿¹cym do wspomnianego Karola Fanshawe. Po wybuchu powstania doSiemiatycz œci¹gali powstañcy z ca³ego Podlasia, skoncentrowa³o siê ich oko³o4300. Najwiêcej przyprowadzi³ W³adys³aw Cichorski ps. „Zameczek”, który naczele 2000 powstañców zaj¹³ Siemiatycze. Miêdzy Siemiatyczami a Drohiczynemstanê³o oko³o 900 powstañców pod komend¹ W³adys³awa Jab³onkowskiego i JanaMatliñskiego ps.,,Sokó³”. Od po³udnia do Siemiatycz zbli¿a³ siê oddzia³ oko³o 500powstañców pod dowództwem naczelnika wojskowego województwa podla-skiego Walentego Lewandowskiego po³¹czony z si³ami dra W³adys³awa Czarkow-skiego i Ignacego Mystowskiego. Z rejonu Niemiarowa ci¹gn¹³ do Siemiatycz1000-osobowy oddzia³ Romana Rogiñskiego. W rejonie operowa³ genera³ ZacharManiukin z oko³o 1500 ¿o³nierzami. 6 lutego dosz³o do bitwy siemiatyckiejtrwaj¹cej dwa dni i nios¹cej ze sob¹ œmieræ oko³o 200 Polaków��. Przegrana bitwadoprowadzi³a do rozproszenia du¿ych si³ powstañczych. W regionie nie dosz³oju¿ do ¿adnych powa¿nych walk z zaborc¹. W wyniku represji po powstaniuucierpia³o ca³e Podlasie. W 1866 r. likwidacji uleg³a parafia katolicka Niemirów,a parafia siemiatycka powiêkszy³a siê o jej czêœæ: 7 wiosek i miasto Mielnik, w roku1878 liczy³a oko³o 3500 wiernych. Liczba mieszkañców Siemiatycz po powstaniuwynosi³a 2788 osób, z widoczn¹ przewag¹ kobiet, i spowodowana by³a powsta-niem i jego konsekwencjami (zes³ania, emigracja, egzekucje itd.). Drohiczyn utra-ci³ prawa miejskie i zosta³ zdegradowany do rangi wsi. Zniszczenia, któredosiêg³y Podlasie, przedstawi³ w powieœci „Uroda ¿ycia” Stefan ¯eromski. Boha-terem jej jest powstaniec styczniowy. Tak widzia³ niegdysiejsz¹ stolicê Podlasia:

,-./ �� + ��' � �&��(�� &# ��0 �%��& ��'��!�" �� #� �1+!�" +2�� 3 & �

� ��1�� &4 �!+# ��! �� # #��#��0 ��(#�� #& ��( � 1��"�� 3#)��

5�� #��%��+0 (� # �� +%�� 6�#"��!�� 3�� &# � � &# �� #�� 7

�� #� � � &��12 � �#�' �+'�� 1# 8�1� �� &�+ ��' � ��&�� #7

�� !��# �� 1# 1�#&�� 3�&#�0 � ��! ��' ��&� ��+ #��#� ��!�!��

� #�!� ��!� �� %��0 �� !+ ��! ��&��2�!� 3 �!�� + ��&�� 97

�#%��+ � 2� ��' � 1��!0 ��)�� &4 �!+# #1�#��! � �� #�0 ��( � 1��"�

��

��

�� <�� !�� !�� /5601/563 3��"�� : "� �58�:�

$ ��#�� + �#%��+ 1# !��0 ��#�! � �� #�+��2 � �#%��&��7

�� !��" � ��1# ��(�"7 & �� % %��2 !��

#�!�� !�� &#&�+ � #��#%�� 1�#&#�� +#��7 �� !

�+#��0 � �� #�� &��'4 � 1&��1&�� &#��. : �� #�! �1�!�+ #� � ��1# ��7

�#�+( �� # ��0 &#�� &�� !�!+#� ;& !�" &�#"��!��"

�� #%�� !�" ��+ ��#�+#%4� � +! 1#&�� #�� !��1# � # �7

�!�� !�(�2� ��1# ��#�� 2 ��&'< �#��!�4 � �#�#�2 � �#&&�4 ��' � ��7

� '�+2 &��2� �#�! ��' � ��" 1��)&��+! � �� -./=��

W okresie I wojny œwiatowej przez tereny Podlasia przetacza³ siê front, wyda-rzenia te nie wp³ynê³y bardzo ujemnie na sytuacjê panuj¹c¹ w regionie – nie by³oju¿ czego niszczyæ.

Wolna Polska

11 listopada 1918 r. Polska po 123 latach zaborów odzyska³a niepodleg³oœæ. Naterenie ca³ego kraju tworzy³y siê komendy Polskiej Organizacji Wojskowej, roz-brajano Niemców. W Drohiczynie powsta³a Komenda POW, ze zbrojnym od-dzia³em. Pierwszym burmistrzem wolnego od Rosjan Drohiczyna zosta³Zygmunt Szmit, wspomniany na pocz¹tku artyku³u. Wolnoœæ pañstwa polskiegozosta³a zagro¿ona przez bolszewików. „Czerwona zaraza” dwukrotnie przesz³aprzez ziemiê podlask¹, najpierw w stronê Warszawy, póŸniej tê sam¹ drog¹ z po-wrotem do Rosji. Istotnym faktem dla zwyciêstwa Polaków, poza oczywiœcie naj-wa¿niejsz¹ Bitw¹ Warszawsk¹, by³o szybkie zajêcie mostu na Bugu i tym samymuniemo¿liwienie Rosjanom stawienia oporu na linii tej rzeki.

Podlasie posiada³o s³abe szkolnictwo. Wynika³o to z rusyfikacji. Rodacy z in-nych terenów, gdzie w czasie zaborów istnia³a mo¿liwoœæ kszta³cenia siê, przyby-wali z pomoc¹. Za przyk³ad pos³u¿y osoba Piotra Ruczaja – od 1922 r. kierownikasiedmioklasowej szko³y w Drohiczynie. Ruczaj przyby³ tu z Sambora ko³o Lwowa.

„IV rozbiór Polski”

1 wrzeœnia 1939 r. wojska III Rzeszy zaatakowa³y Polskê. Na terenie Podlasiapraktycznie nie znajdowa³y siê ¿adne polskie zgrupowania wojskowe. Za pó³noc-no-zachodni¹ granic¹ ziemi podlaskiej operowa³a Samodzielna Grupa Operacyj-na „Narew”, której ¿o³nierze bohatersko bronili Wizny. Do 17 wrzeœnia terenPodlasia zosta³ praktycznie w ca³oœci zajêty przez Niemców. Do Bia³egostoku Nie-mcy wkroczyli ju¿ 15 wrzeœnia, a 22 wrzeœnia przekazali miasto Rosjanom. ArmiaCzerwona wkroczy³a do Drohiczyna 27 wrzeœnia. W listopadzie 1939 r. Podlasiezosta³o w³¹czone do Bia³oruskiej SRR, mieszkañców uznano za obywateli ZSRRi wydano im sowieckie dowody osobiste tzw. paszporty. Nastêpstwem takiegoobrotu rzeczy by³o wcielenie du¿ej liczby m³odych ludzi do Armii Czerwonej. 14-

��

;�� +"��

�� ,�� K��"�� 7�� 8 �� ,��!��

i 15-latków wywieziono do przyfabrycznych szkó³ zawodowych w Hajnówcei Bia³owie¿y, sk¹d póŸniej trafili do Nowosybirska i Omska. M³odzi Polacy praco-wali tam przy produkcji broni na potrzeby Armii Czerwonej.

Ponownie w dziejach regionu Bug stanowi³ granicê. Tym razem oddziela³ IIIRzeszê, Adolfa Hitlera, od ZSRR Józefa Stalina. Na pocz¹tku granica nie by³a pil-nie strze¿ona i mo¿liwe by³o jej przekraczanie w obie strony, póŸniej zaostrzonojej nadzór. Bolszewicy w kilka miesiêcy po wygranej rozpoczêli masowe wywózkina Syberiê (z Bia³egostoku wywieziono kilkadziesi¹t tysiêcy mieszkañców).Dzia³alnoœæ eksterminacyjna Rosjan nie ominê³a nawet najmniejszych miejsco-woœci. Z Drohiczyna, maj¹cego przed wojn¹ 2,5 tysi¹ca mieszkañców, wywiezio-no 1000 osób. Na wiosnê 1940 r. Rosjanie rozkazali rozbiórkê wszystkich domóww Drohiczynie. po³o¿onych w odleg³oœci 800 m od rzeki. Wiêksza czêœæ miastaznajdowa³a siê w tej odleg³oœci od rzeki. Wynikiem dzia³ania Rosjan by³o znisz-czenie wielu zabytkowych drewnianych budynków, m.in. szlacheckiego dworuz XVII wieku i dwóch cerkwi. Drohiczyñskie murowane koœcio³y i cerkiew równie¿le¿a³y w tym pasie. Na ich ewakuacjê mieszkañcy dostali trzy godziny. W cerkwibolszewicy urz¹dzili rzeŸniê, a w koœcio³ach stajniê i sk³ad materia³ów budowla-nych. Latem 1940 r. Rosjanie rozpoczêli budowê linii Mo³otowa – wielu umocnieñna granicy z Niemcami. Na Podlasiu znajdowa³y siê dwa Rejony Umocnione:Zambrowski i Brzeski. W Drohiczynie prace fortyfikacyjne rozpoczêto napocz¹tku 1941 r. Sznur bunkrów ci¹gn¹³ siê przez okoliczne wioski i miasto, i stoipo dziœ dzieñ.

22 czerwca 1941 r. armia niemiecka uderzy³a na ZSRR, 27 czerwca jej ¿o³nierzeponownie wkroczyli do Bia³egostoku. Drohiczyn by³ na pierwszej linii walk. Miesz-kañcy jeszcze przed uderzeniem widzieli wzmo¿ony ruch wojsk po drugiej stro-nie rzeki. Wed³ug relacji Rosjanie siê nie bronili, uciekali. Podlasie zosta³o bezpoœ-rednio przy³¹czone do III Rzeszy. Bug ponownie sta³ siê granic¹. Oddziela³ IIIRzeszê od Generalnego Gubernatorstwa. Tereny Podlasia obj¹³ Okrêg Bia³ystokArmii Krajowej, tworzono tu struktury Pañstwa Podziemnego. Na terenie gminyDrohiczyn AK liczy³a oko³o 300 ¿o³nierzy.

Podlascy ¯ydzi podzielili niestety los ¯ydów z innych terenów zajêtych przezNiemców. Jesieni¹ 1941 r. Niemcy utworzyli w Drohiczynie getto, w którym za-mkniêto okoliczn¹ ludnoœæ ¿ydowsk¹. Jesieni¹ 1942 r. dosz³o do likwidacji getta.Wziê³o w niej udzia³ oko³o 150 gestapowców i SS-manów. ¯ydów wywieziono dogetta w Bia³ymstoku.

PRL

Armia Czerwona zjawi³a siê w Drohiczynie latem 1944 r. Niemcy nie stawialioporu w rejonie Bugu. Okupacja niemiecka zosta³a ponownie zast¹piona ro-syjsk¹. Podziemie nie ujawni³o siê, dzia³a³o dalej. Wkrótce ca³a Polska zosta³a„wyzwolona”. 28 czerwca 1946 r. dokonano podzia³u administracyjnego Polski.Wiêksza czêœæ Podlasia znalaz³a siê w województwie bia³ostockim, czêœæ po³ud-

��

��

niowo zachodnia i po³udniowa znalaz³y siê w województwach warszawskim i lu-belskim. Tereny te by³y obszarami, na których bardzo intensywnie rozwija³a siêpartyzantka „poakowska”. Jesieni¹ 1946 r. dosz³o do zmasowanej ob³awy nadzia³aczy podziemia. W Drohiczynie aresztowano komendanta drohiczyñskiejplacówki WiN Edmunda Markiewicza, Ludwika Tararuja i dwóch ch³opców: Jurkai Janka Romanowskich. Mê¿czyzn skazano na karê œmierci, a ch³opców na 15 latwiêzienia. Teren Podlasia, szczególnie po³udniowego, by³ jednym z najbardziej„reakcyjnych” obszarów Polski. Dzia³a³ tu legendarny W³adys³aw £ukasiuk ps.„M³ot”, do 1956 r. operowa³ Zachariasz Tarnowski ps. „Kochanowski”. Szcze-gó³owo podziemie „poakowskie” na terenach po³udniowego Podlasia omówionow ksi¹¿ce Danieleckiego Tomasza i Zwolskiego Marcina „Urz¹d BezpieczeñstwaPublicznego w Bielsku Podlaskim (1944–1956)”, wydanej przez bia³ostocki od-dzia³ IPN.

Pocz¹tkowo po zakoñczeniu wojny Drohiczyn nie posiada³ praw miejskich.Sytuacja uleg³a zmianie dopiero w styczniu 1948 r. Zosta³ ponownie miastem, a naburmistrza wybrano Jana Antoszczuka. Miasto posiada³o utworzon¹ rok wczeœ-niej Ochotnicz¹ Stra¿ Po¿arn¹. W 1957 r. miasto sta³o siê siedzib¹ Kurii BiskupiejPiñskiej. Poza tym faktem nie wyró¿nia³o siê niczym poœród innych okolicznychmiast. W 1969 r. posiada³o 1865 mieszkañców��. Wa¿nym wydarzeniem w historiimiasta by³o proklamowanie utworzenia diecezji drohiczyñskiej przez papie¿aJana Paw³a II, 5 czerwca 1991 r., w czasie celebry na b³oniach bia³ostockich. Pier-wszym biskupem zosta³ ksi¹dz W³adys³aw Jêdruszuk, a koœció³ Trójcy Przenaj-œwiêtszej w Drohiczynie sta³ siê katedr¹. Wydarzeniem o wielkiej wadze dlamieszkañców Podlasia i koœcio³a katolickiego na Podlasiu by³a wizyta papie¿aJana Paw³a II, 10 czerwca 1999 r., w Drohiczynie. Wizyta mia³a charakter ekumeni-czny, a w nabo¿eñstwie, któremu przewodniczy³ Jan Pawe³ II, brali udzia³ pra-wos³awni, protestanci i muzu³manie.

Wspó³czesnoœæ

Mimo wielu podzia³ów administracyjnych pañstwa, Podlasie nie zosta³opo³¹czone w jedno województwo. Obecnie Bug równie¿ stanowi granicê. Dzieliziemiê podlask¹ miêdzy trzy województwa: podlaskie, mazowieckie i lubelskie.Nale¿y odpowiedzieæ na pytanie, czy mimo wszystko widaæ w obecnych czasachpiêtno historii. OdpowiedŸ brzmi – tak. Podlasie to teren wymieszany pod wzglê-dem etnicznym i kulturowym. Przede wszystkim wystêpuje tu bardzo du¿a licz-ba wyznawców prawos³awia. Diecezja bia³ostocko-gdañska posiada oko³o263 800 wiernych, a diecezja warszawsko-bielska oko³o 155 800. Wiêksz¹ czêœæobu diecezji zajmuje Podlasie. Dla porównania statystyka pozosta³ych 4 diecezji:lubelsko-che³mska oko³o 14 300 wiernych, ³ódzko- poznañska oko³o 55 500, prze-mysko-s¹decka oko³o 3000, wroc³awsko-szczeciñska oko³o 54 600. W Polsce znaj-

��

;�� +"��

�� 1��% �� #�� "��

duj¹ siê 223 parafie prawos³awne, z czego a¿ 103 na Podlasiu. Na Podlasiuniedaleko Siemiatycz znajduje siê równie¿ Góra Grabarka – miejsce kultu pra-wos³awnego, bardzo wa¿ne dla ka¿dego wyznawcy.

W Kostomo³ach w województwie lubelskim znajduje siê jedyna w Polsce pa-rafia neounicka. Mimo podzia³u administracyjnego teren ten nale¿y do Podlasiahistorycznego. Ró¿norodnoœæ wyznaniow¹ wystêpuj¹c¹ na Podlasiu potwierdz¹statystyki prowadzone przez Koœció³ Katolicki.

Dane pochodz¹ce z Diecezji Drohiczyñskiej, dekanatu siemiatyckiego:1. Parafia pw. Podwy¿szenia Krzy¿a Pañskiego w Czartajewie:

Liczba mieszkañców: 990, w tym 896 katolików.2. Parafia pw. Trójcy Œwiêtej w Dziadkowicach:

Liczba mieszkañców: 2240, w tym 2142 katolików.3. Parafia pw. Matki Bo¿ej Ró¿añcowej w K³opotach Stanis³awach:

Liczba mieszkañców: 910, w tym 726 katolików.4. Parafia pw. Przemienienia Pañskiego w Mielniku:

Liczba mieszkañców: 1650, w tym 570 katolików.5 Parafia pw. Œw. Stanis³awa Biskupa i Mêczennika w Milejczycach:

Liczba mieszkañców: 2350, w tym 515 katolików.6. Parafia pw. Œw. Stanis³awa Biskupa i Mêczennika w Niemirowie:

Liczba mieszkañców: 580, w tym 374 katolików.7. Parafia pw. Matki Boskiej Czêstochowskiej w Nurcu Stacji:

Liczba mieszkañców: 3114, w tym 1483 katolików.8. Parafia pw. Matki Boskiej Bolesnej w Osmoli:

Liczba mieszkañców: 1096, w tym 1046 katolików.9. Parafia pw. Œw. Andrzeja Boboli w Siemiatyczach:

Liczba mieszkañców: oko³o 7000, w tym 4830 katolików.10. Parafia pw. Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny w Siemiatyczach:

Liczba mieszkañców: 9330, w tym 5260 katolików.11. Parafia pw. Œw. Aposto³ów Piotra i Paw³a w Siemiatyczach Stacji:

Liczba mieszkañców: oko³o 1500, w tym 483 katolików.12. Parafia pw. Podwy¿szenia Krzy¿a Œwiêtego w Tokarach:

Liczba mieszkañców: 2200, w tym 385 katolików.G�� $�> (��%� (��)��+"�� "#�" #��=�� )� ��+"� � �55? "�� 55? ��

Poza stanowieniem mieszanki odmiennych religii Podlasie jest równie¿ miej-scem, gdzie ¿yj¹ wspólnie przedstawiciele ró¿nych narodowoœci. Przede wszystkimmieszka tu bardzo du¿o Bia³orusinów. Ich liczba w 2002 r. wynosi³a 46 041 w woje-wództwie podlaskim. Dla porównania nastêpnym województwem pod wzglê-dem liczby Bia³orusinów jest mazowieckie – 541 osób. Kolejn¹ du¿¹ podwzglêdem liczby mniejszoœci¹ narodow¹ s¹ Litwini – 5097 osób. Dla porównaniaw województwie mazowieckim ¿yje 99 Litwinów. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e Litwinizamieszkuj¹ pó³nocne tereny województwa podlaskiego, które nie nale¿a³y doutworzonego w 1520 r. województwa podlaskiego. Nastêpn¹ mniejszoœci¹ naro-

��

��

dow¹ pod wzglêdem liczby s¹ Ukraiñcy. W województwie podlaskim ¿yje ich1366. Liczba ta klasyfikuje podlaskie na 6. miejscu pod wzglêdem liczby Ukraiñ-ców. Ostatni¹ liczb¹ mniejszoœci¹ narodow¹ s¹ Rosjanie. Na Podlasiu mieszka ich511, co umiejscawia to województwo na 2. miejscu za mazowieckim, w którymmieszka ich 614. Województwo podlaskie zamieszkuj¹ równie¿ mniejszoœci etni-czne. Najwiêcej jest Tatarów – 319, którzy zamieszkuj¹ rdzenne kolonie tatarskie:Bohoniki i Kruszyniany. Dla porównania Tatarzy zamieszkuj¹ jeszcze pomorskie– 28, mazowieckie – 22, wielkopolskie – 20. Drug¹ mniejszoœci¹ etniczn¹ s¹ Romo-wie. W województwie podlaskim mieszka ich 365, co jest liczb¹ doœæ ma³¹ w po-równaniu do 1678 zamieszkuj¹cych Ma³opolskê��.

Statystyka wskazuje na fakt, i¿ widoczny jest wp³yw historii Podlasia i jegopo³o¿enia na jego wspó³czesny wygl¹d. Praktyka ¿ycia codziennego pokazuje tojeszcze wyraŸniej. Po s¹siedzku ¿yj¹ ze sob¹ ludzie ró¿nych religii i wyznañ, czê-sto równie¿ ró¿nych narodowoœci. Na wsi us³yszeæ mo¿na typow¹ podlask¹ gwarê,a w cerkwiach jêzyk starocerkiewno-s³owiañski, którym pos³uguj¹ siê najczêœciejludzie starsi przekazuj¹cy swoj¹ wiedzê potomnym. W szko³ach prowadzi siê za-jêcia zarówno z religii katolickiej, jak i prawos³awnej. W miejscowoœciach, gdziejest du¿y odsetek osób prawos³awnych, w szko³ach prawos³awne Bo¿e Narodze-nie jest wolne od zajêæ. Czêsto obchodzi siê te¿ dwa sylwestry: wed³ug kalendarzagregoriañskiego i juliañskiego.

¯yjemy w piêknym, spokojnym, zró¿nicowanym spo³eczeñstwie, w którym czasp³ynie swoim w³asnym, wolnym rytmem. To jest w³aœnie najwiêksza magia Podlasia.

Literatura: Chrz¹stowski W., Sollich J., Ziemia nadbu¿añska, Warszawa 1972;D¹browski D., Rodowód Romanowiczów, ksi¹¿¹t wo³yñsko-halickich, Wroc³aw 2002;Diecezja Drohiczyñska, spis parafii i duchowieñstwa 2004, Drohiczyn 2004; Drohiczyn

nad Bugiem. 70 lat szko³y, Warszawa 1989; Kawecki J., Pospolite ruszenie insurekcji

koœciuszkowskiej 1794 r. Warszawa 1963; Karczmarek J., Na Podlasiu, Warszawa 1980;Katalog zabytków sztuki, Województwo bia³ostockie, Warszawa 1996; MioduszewskaB., Wojenne losy Drohiczyniaków, Drohiczyn nad Bugiem 1997; Mistrz Wincenty(tzw. Kad³ubek), Kronika polska, Warszawa 1969; Musianowicz K., Drohiczyn od VI

do XIII wieku, Olsztyn-Bia³ystok 1982; Musianowicz K., Drohiczyn we wczesnym œred-

niowieczu, Materia³y wczesnoœredniowieczne, t. 6, 1969; Paszkiewicz P., Grabarka, War-szawa 1990; Pó³ wieku liceum ogólnokszta³c¹cego imienia J.I. Kraszewskiego Drohiczynie

nad Bugiem 1919-1969, Bia³ystok 1971; Ruczaj Z., Skrzypkowski Z., Drohiczyn- histo-

ryczna stolica Podlasia; Stolarczyk S., Nadbu¿añskie Podlasie, Bia³ystok 1981; Studia i ma-

teria³y do dziejów Siemiatycz, Warszawa 1989; Œwiêta Góra Grabarka, Bia³ystok 1999;Weremiej F. Z., Stolica Jaæwie¿y. Monografia miasta Drohiczyna nad Bugiem w zarysie

historycznym, Drohiczyn 1938; ¯eromski S., Uroda ¿ycia, Czytelnik 1957.

��

;�� +"��

�� (�� > $�� !�� , � � �� 9++9 ��: �55� � ��" ��L�#!M#�0��!M#!M:�MC�M,)��"��N��%"��"��N�� )N�N��)N N-�!"��)��!��

��

Between the Kingdom of Poland and Grand Principality of Lithuania.The history of Podlasie with the focus on the land of Drohiczyn

5#& �� "� �#� �� 7�� 5# �&� "�� " �� 5# ��"0 ��7

"��0 8� #��0 >��0 ?��" �& � �� 8# " 5# ��" �& @��

�� #��& �� "� �� 5#& �� "� #� �� "�1�& "� � �#� � !0 �"��" �� & ��#�

� � #� �#� �#�1 5# �&0 @�� & �� "�� A "� �� #�� "� #� �#� �� 1��7

&B� 1� �& �#�� & # "� ��& B �� #� "� �&� A �#�#� �#� #� @��

��1 6�� @#��#��0 �"��" ##� � �� 6�#"��!� �� *�0 �#� �� & # "� 1�#7

��1 ��#� �� #� "��

C� �*�� D!1�� ! �� & "� 5�#B�� #� 5#& �� " "� �� ! �� 6�#"�7

��!�0 �"��" �� *�� &�& # "� E�#�� #� "� �� #�� "� ��1�#�

"& &�B� #��& �� ! � ��**0 �"�� 5# �& �� & �! ��&��" �� "��

& � �� & "� � #� ��" �� 6�#"��!�0 �� "��" "� �� #� ��"�� &��7

��& ��#� �#� � "#��& # �� A�# "�� #� "� �� "� &�B��#� #� 5#& ��

�� # �#�� < �#�� #� "�� #��#� �& �� # 5�� #�!

�& �#�� # "�� # A�� "� ��B�� #�&�� "�� # �#��7

�� C� �� "� ��9 &�B��#� #� 5#& �� ##� � ��7 �#�� #� � � � �& # �� #�1 #

"� 6��"! #� 3��0 �"� � "� ��1 �� #��#� �& �� # @�� A� �� "�

E#�1�� #� F�� "� ��#�� ! #� 5#& �� #�1�& # @�� A� ��"�� #� "� 5#& 7

�� 1�#�� & �� #��! �#� �� 0 �� !�� "�& #�� #� 1��

� �� #� "� ?��! �#��1 �� # �9�� A� �� 5# �& "& ��1��& ��&��&��0

5#& �� # ��1�� "� ��"�� #��& #� "� ��#�� #�� 6��1

"� ��#�& 3#� & 3� "� �� # #� ��#� ��#� �� A� �� "� 3�0 �� "��

&�B� #��& �� 5#& �� $#�&!� 5#& �� &�B��& �� #� �� 1�#� �& � "7

�� 1�#�� "� �� #� "�� #�! �& "� 1�#�# � �� #� �#� #� "� ��1�#� �� B�B�&�

��

��

rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr

STRATEGIE DZIA£ANIA

I POLITYKI

Anna Rytel-Warzocha

Bezpoœredni udzia³ obywateliw procedurze odwo³ania organów pañstwowych

w pañstwach Europy Œrodkowo-Wschodniej

Rozpad rz¹dów komunistycznych w pañstwach Europy Œrodkowo-Wschod-niej zapocz¹tkowa³ okres transformacji ustrojowej, której celem by³o przejœcie oddotychczasowego ustroju realnego socjalizmu do systemu demokratycznego.Jednym z mechanizmów, maj¹cych wspomóc proces demokratyzacji ¿ycia pub-licznego w pañstwach postkomunistycznych, by³o wprowadzenie do porz¹dkukonstytucyjnego instrumentów demokracji partycypacyjnej (uczestnicz¹cej), któ-re mia³y umo¿liwiæ obywatelom bezpoœredni wp³yw na ró¿nego rodzaju procesydecyzyjne w kraju. Obok uczestniczenia w podejmowaniu merytorycznych decy-zji poprzez takie formy, jak referendum czy inicjatywa ludowa, obywatele otrzy-mali równie¿ mo¿liwoœæ uczestniczenia w procedurze odwo³ywania organówpañstwowych, przy czym zakres takich kompetencji, jak i szczegó³owe warunkidotycz¹ce procedury w poszczególnych pañstwach maj¹ charakter bardzo zró¿-nicowany. Elementem, który te instytucje ³¹czy jest natomiast ich skutek, pole-gaj¹cy na odwo³aniu organu pochodz¹cego z wyborów przez up³ywem kadencji,a w konsekwencji zarz¹dzenie nowych wyborów na dane stanowisko oraz forma,która przybiera postaæ g³osowania ludowego. Procedura odwo³ania, w którejuczestnicz¹ obywatele, mo¿e dotyczyæ organu, który pochodzi z wyborów pow-szechnych – prezydenta lub parlamentu. O ile w odniesieniu do g³owy pañstwazawsze odwo³anie dotyczy indywidualnej osoby, to w odniesieniu do w³adzyustawodawczej chodziæ mo¿e wy³¹cznie o odwo³anie ca³ego organu kolegialne-go, jako ¿e we wszystkich pañstwach przyjêta zosta³a koncepcja wolnego manda-tu parlamentarnego, wykluczaj¹ca mo¿liwoœæ pozbawienia parlamentarzystêmandatu przed koñcem kadencji.

Na pocz¹tku nale¿y podkreœliæ, i¿ w teorii prawa konstytucyjnego podstawo-wym instrumentem gwarantuj¹cym obywatelom wp³yw na odwo³anie organupañstwowego jest instytucja recall (nazywana te¿ recall referendum lub recall elec-

tions). Mechanizm ten, zaliczany zazwyczaj do jednej z form demokracji bezpoœ-redniej, polega na tym, i¿ okreœlona liczba obywateli danego pañstwa (zwykle

��

wymóg ten jest wy¿szy ni¿ dla obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej i referen-dalnej) mo¿e przedstawiæ wniosek o odwo³anie organu pañstwowego przed koñ-cem kadencji. Zaznaczyæ nale¿y, i¿ wniosek sk³adany w ramach instytucji recall

dotyczy zawsze indywidualnej osoby, a nie podmiotu zbiorowego, jakim jest or-gan kolegialny. Skuteczne z³o¿enie wniosku powoduje, i¿ obligatoryjniezarz¹dzane jest g³osowanie powszechne w przedmiocie odwo³ania osoby, którejwniosek dotyczy. Wynik g³osowania rozstrzygaj¹cy na niekorzyœæ osoby spra-wuj¹cej urz¹d równoznaczny jest z jej odwo³aniem, co powoduje, ¿e niezbêdnejest niezw³oczne przeprowadzenie nowych wyborów, które czasem przeprowa-dza siê symultanicznie z g³osowaniem w ramach recall�.

Rozwa¿aj¹c argumenty za i przeciw instytucji recall, T. Cronin wskazuje, ¿e in-stytucja ta daje obywatelom mo¿liwoœæ bezpoœredniego, dos³ownego i ci¹g³egokontrolowania swoich reprezentantów, a jej efektem mo¿e byæ poci¹gniêcie ichdo odpowiedzialnoœci politycznej, bez koniecznoœci czekania do nastêpnych wy-borów. Œwiadomoœæ, ¿e w ka¿dym momencie mog¹ zostaæ przez swoich mocodaw-ców odwo³ani, motywuje reprezentantów do bycia kompetentnym, uczciwymi otwartym na potrzeby spo³eczeñstwa. Z drugiej strony, oponenci podkreœlaj¹, ¿einstytucja recall znacznie os³abia efektywnoœæ rz¹dów przedstawicielskich, ogra-niczaj¹c niezale¿noœæ reprezentantów, jak równie¿ formu³uj¹ szereg zarzutówpod adresem nadzwyczajnych wyborów, które s¹ konsekwencj¹ skutecznie prze-prowadzonej procedury recall�.

Analizuj¹c rozwi¹zania prawne pañstw Europy Œrodkowo-Wschodniej trze-ba zauwa¿yæ, ¿e klasyczna instytucja recall nie wystêpuje na poziomie ogólnokra-jowym w pañstwach tego regionu�. Mo¿liwoœæ taka istnieje de facto w niewielupañstwach na œwiecie, przede wszystkim w pañstwach Ameryki £aciñskiej, ta-kich jak Wenezuela czy Boliwia, jak równie¿ na poziomie stanowym w StanachZjednoczonych Ameryki Pó³nocnej�.

��

��

� �� !�" #$$%� �� &%� ��

� '�(�)�� *+�" ,%%%� �� ,-- � �� .�� *��/�� /�� "�� "�� *�� /��"� ��*� � ��

��"�� /��*� �� * �� #� �� "�� 0 /��/�*� �� * �/�*�� *�� 1�� *�2 �1� �� " ��2 � ��1�� * /��/� "� 1�� *�� *�� 3�� /�� 4� .�� 1��*�� * �� "*�� 2 �� *��" ��/�� *�� *�/��1�� *� �� /�5� ��1�� *��* �� /�� 6�� 7�*/��/� "�1 �� "�� /�� 1��*�� *�� 1�� *��1�� *� �� "�� /��"�� *�� /�*�� "��2 ��1��"26��7� 8�� *� � �� ,& *��5�� #$$$ � � �� "��9�� #$$$� � ::� /�� %:&� /�;��

� ��1��5�� /��"�� *�� /�� *"� �1�� *�� *2�/�� * #$$- � * <�� "�� * �� *��1� /�� *�� 1��=� 9�>��=�� * /��/�*� �� 5�� *�� *�1�� ? �*��11��8�� ?�� @�� #$$A� �� :#B�C� D�� * +�" #$$E� �� #A: � ��

Nie oznacza to jednak, i¿ obywatele pañstw Europy Œrodkowo-Wschodniejmo¿liwoœci odwo³ania organów pañstwowych przed up³ywem kadencji zostalica³kowicie pozbawieni. Odwo³anie organu pañstwowego przez obywatelinast¹piæ mo¿e w drodze g³osowania powszechnego, które przyj¹æ mo¿e ró¿ne fo-rmy. Po pierwsze, odwo³anie organu mo¿e nast¹piæ w sposób bezpoœredni, gdykwestia ta stanowi przedmiot g³osowania, lub w sposób poœredni, je¿eli g³osowa-nie formalnie dotyczy kwestii merytorycznych w innej sprawie poddanej podg³osowanie, ale negatywny wynik takiego g³osowania skutkuje wczeœniejszymrozwi¹zaniem parlamentu lub odwo³aniem prezydenta ze stanowiska. Bezpoœred-nia forma decydowania o odwo³aniu organu pañstwowego przyjmuje zazwyczajpostaæ referendum arbitra¿owego lub referendum w sprawie skrócenia kadencji,przeprowadzonego na ogólnych zasadach. Obie te postaci wystêpuj¹ w porz¹dkuprawnym S³owacji i £otwy. W Rumunii przyjêto natomiast oryginalne rozwi¹za-nie, zgodnie z którym g³osowanie powszechne w sprawie odwo³ania organu pañ-stwowego zosta³o wpisane w procedurê poci¹gniêcia prezydenta do odpowie-dzialnoœci konstytucyjnej.

Referendum arbitra¿owe (nazywane te¿ mediacyjnym) w klasycznym ujêciustanowi g³osowanie powszechne, w którym obywatele rozstrzygaj¹ spór zaist-nia³y pomiêdzy organami pañstwa. Referendum to ma charakter odgórny, a mia-nowicie mo¿e zostaæ zainicjowany przez organ pañstwowy, a jego bezpoœrednimprzedmiotem jest odwo³anie innego organu pañstwowego lub skrócenie jego ka-dencji. Oczywist¹ konsekwencj¹ pozytywnego wyniku g³osowania jest zarz¹dzeniei przeprowadzenie nowych nadzwyczajnych wyborów. Natomiast w przypadku,gdy obywatele opowiedz¹ siê przeciwko odwo³aniu organu pañstwowego, które-go g³osowanie dotyczy, podmiot, który je zainicjowa³, jest zobowi¹zany ust¹piæ,co równie¿ powoduje koniecznoœæ przeprowadzenia nowych wyborów. Nale¿yzauwa¿yæ, ¿e w przeciwieñstwie do instytucji recall, instytucja referendum arbi-tra¿owego mo¿e zostaæ wykorzystana zarówno przeciwko organowi jednoosobo-wemu, jak i kolegialnemu, gdy¿ jej podstawow¹ funkcj¹ jest rozstrzygniêciekonfliktu, jaki zaistnia³ pomiêdzy pochodz¹cymi z wyborów powszechnych or-ganami w³adzy wykonawczej oraz ustawodawczej, a nie odpowiedzialnoœæ poli-tyczna indywidualnych osób. Wynik referendum arbitra¿owego rodzi zatemskutki dwojakiego rodzaju – z jednej strony powoduje utratê mandatu przez je-den organ a tym samym koniecznoœæ nowych wyborów, a z drugiej strony umac-nia legitymacjê polityczn¹ organu, który zyska³ poparcie, wzmacniaj¹c tymsamym jego realn¹ pozycjê�. Zauwa¿yæ jednak nale¿y, i¿ organ posiadaj¹cegouprawnienie do zarz¹dzenia referendum arbitra¿owego, korzystaj¹c z niego de

facto ryzykuje utrat¹ w³asnego stanowiska. Obawa przed konsekwencjami nega-tywnego wyniku referendum bêdzie mieæ z pewnoœci¹ skutek hamuj¹cy, w znacz-nym stopniu ograniczaj¹c wykorzystanie mechanizmów bezpoœredniej partycy-

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

� �� &,�

pacji obywateli w tym zakresie, jednoczeœnie stabilizuj¹c jednak scenê polityczn¹.W praktyce, z instytucji tej jak dot¹d nie skorzystano.

S³owacja

Mo¿liwoœæ przeprowadzenia g³osowania powszechnego w przedmiocieodwo³ania prezydenta ze stanowiska istnieje w porz¹dku prawnym S³owacji odroku 1999, kiedy zosta³y wprowadzone bezpoœrednie wybory prezydenckiew miejsce dotychczasowej zasady dokonywania wyboru g³owy pañstwa przezparlament. Na mocy art. 106 konstytucji�, Rada Narodowa, stanowi¹ca jednoizbo-wy organ w³adzy ustawodawczej, mo¿e kwalifikowan¹ wiêkszoœci¹ 3/5 g³osówpodj¹æ uchwa³ê o zarz¹dzeniu g³osowania powszechnego w sprawie odwo³aniaprezydenta ze stanowiska. G³osowanie takie jest zarz¹dzane przez przewod-nicz¹cego parlamentu w terminie 30 dni, przy czym dzieñ g³osowania powinienprzypadaæ nie póŸniej ni¿ szeœædziesi¹tego dnia od wydania postanowieniao zarz¹dzeniu referendum. W odró¿nieniu od pozosta³ych typów referendówwystêpuj¹cych na S³owacji, wi¹¿¹cy charakter g³osowania nie zosta³ uzale¿nionyod minimalnej frekwencji na poziomie 50% uprawnionych. Warunkiem skutecz-noœci referendum w sprawie odwo³ania prezydenta ze stanowiska jest natomiastopowiedzenie siê za odwo³aniem g³owy pañstwa ponad po³owy wszystkichuprawnionych do g³osowania, co powoduje, i¿ de facto frekwencja w g³osowaniumusi byæ bardzo wysoka. W przypadku, gdy wynik referendum jest pozytywnydla prezydenta, g³owa pañstwa jest zobowi¹zana do wydania w terminie 30 dniod og³oszenia wyników postanowienia w sprawie rozwi¹zania parlamentu,a ponadto kadencja prezydenta jest liczona od pocz¹tku. Nastêpnie, w terminiesiedmiu dni od postanowienia prezydenta w sprawie rozwi¹zania parlamentuprzewodnicz¹cy Rady Narodowej zarz¹dza nowe wybory.

Ten typowy dla referendum arbitra¿owego skutek g³osowania, jak równie¿fakt, i¿ prawo do wszczêcia procedury odwo³ania prezydenta nie przys³ugujeobywatelom, ale innemu organowi pañstwowemu, przemawia za tym, i¿ instytu-cja ta nie powinna byæ kwalifikowana jako recall, chocia¿ w literaturze bywa z nimuto¿samiana�. Dla œcis³oœci nale¿y wskazaæ, i¿ w konstytucji s³owackiej, jak rów-nie¿ w aktach prawnych ni¿szego rzêdu, w odniesieniu do g³osowania powszech-nego w sprawie odwo³ania prezydenta ze stanowiska nie u¿ywa siê pojêciareferendum, co jest zabiegiem œwiadomym�. WyraŸne rozró¿nienie tych dwóchinstytucji jest widoczne przyk³adowo w art. 129 konstytucji, który stanowi, i¿w kompetencjach S¹du Konstytucyjnego le¿y „rozstrzyganie protestów przeciwkowynikowi referendum oraz protestów przeciwko wynikowi g³osowania pow-

��

��

� (�� #�� )"�$�� *��/ <� ?"�� "�� *� #$$-�� 8�� (� CFF�� C��"�>F� �� )��"�� )�� G*HI �� D� CJ�� 3� �4� �� *

�� +�� ,�� +�� +-�� C��1�� ?�� ?��1�/�� ?� �� #$$,�� ,E- � ��

� (� CFF�� C��K"�>F� �� )��"�� )��* ,�� 6)#9�"��1 ��/� ?��7 3#$$$4� � ,�� L � ��

szechnego w sprawie odwo³ania prezydenta Republiki S³owackiej”. Maj¹c nauwadze cechy tego g³osowania, uprawnione wydaje siê byæ jednak zakwalifiko-wanie go jako referendum arbitra¿owego.

Obowi¹zuj¹ca prawna regulacja instytucji referendum ogólnokrajowego naS³owacji dopuszcza równie¿ mo¿liwoœæ przeprowadzenia referendum w sprawieskrócenia kadencji parlamentu na zasadach ogólnych. Obywatele S³owacji posia-daj¹ prawo wykonania bezpoœredniej inicjatywy referendalnej, które oznacza, i¿w przypadku z³o¿enia wniosku o przeprowadzenie referendum popartego pod-pisami co najmniej 350 tysiêcy obywateli posiadaj¹cych czynne prawo wyborcze,prezydent jest zobowi¹zany takie referendum zarz¹dziæ. Pomimo, i¿ obywatelezostali uprawnieni do zainicjowania g³osowania powszechnego w przedmiocieodwo³ania organu pañstwowego, mechanizmu tego nie mo¿na uznaæ za typowyprzyk³ad instytucji recall, gdy¿ wniosek dotyczy podmiotu zborowego a nie indy-widualnych osób.

Referendum w sprawie skrócenia kadencji parlamentu odby³o siê na S³owacjidwukrotnie, w dniu 11 listopada 2000 r. oraz 3 kwietnia 2004 r., jednak¿e w obuprzypadkach, na skutek zbyt niskiej frekwencji, wyniki nie mia³y charakteruwi¹¿¹cego.

Pierwsze g³osowanie ludowe w sprawie skrócenia kadencji Rady Narodowejoraz przeprowadzenia w terminie stu piêædziesiêciu dni od og³oszenia wynikówreferendum nowych wyborów by³o nastêpstwem obywatelskiej inicjatywy refe-rendalnej podjêtej przez komitet inicjatywy za³o¿ony przez Ruch na RzeczDemokratycznej S³owacji (HZDS). W okresie od 18 lutego do 8 sierpnia 2000 r. ze-brano ponad 696 tysiêcy podpisów, a zatem prawie dwukrotnie wiêcej ni¿ wyma-gane przez konstytucjê 350 tysiêcy. Zaproponowany przedmiot referendumwzbudzi³ jednak¿e dyskusjê odnoœnie do jego konstytucyjnoœci, która koncentro-wa³a siê na kwestii dopuszczalnoœci dokonywania w drodze referendum zmianw ustawie zasadniczej. Problem konstytucyjnoœci tego referendum by³ przedmio-tem wniosku skierowanego do S¹du Konstytucyjnego przez grupê pos³ów, którynie zosta³ jednak¿e rozpatrzony z przyczyn formalnych�. Ostatecznie, w dniu 5wrzeœnia 2000 r. prezydent Schuster zarz¹dzi³ g³osowanie, wyznaczaj¹c jego ter-min na 11 listopada 2000 r. Pomimo, i¿ ponad 95% wszystkich g³osów zosta³o od-danych za skróceniem kadencji parlamentu, referendum to nie wywo³a³o¿adnych skutków wi¹¿¹cych wobec bardzo niskiej frekwencji, która osi¹gnê³a po-ziom nieca³ych 20%�.

Referendum z 2004 r. równie¿ zosta³o przeprowadzone na skutek inicjatywyreferendalnej wykonanej przez obywateli. W okresie pomiêdzy 15 listopada 2003r. a 13 stycznia 2004 r. federacja zwi¹zków zawodowych zebra³a ponad 606 tysiêcypodpisów pod propozycj¹ zarz¹dzenia referendum w przedmiocie rozwi¹zania

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

� D� C��"�� @� <�/�M�"� �� * �� )�� .�� 6)�� (��/�� ?�� >��*7 3#$$-4� � #�-� �� A� 3***� �/�� 4�

� )�� / �� +�� 0�$ �� 1�� ,��)�� 9�� 9�� 3***� # � �4�

parlamentu. W zwi¹zku z powy¿szym, w dniu 14 lutego 2004 r. prezydent Schu-ster zarz¹dzi³ referendum, wyznaczaj¹c termin jego przeprowadzenia na dzieñpierwszej tury wyborów prezydenckich. Pytanie referendalne brzmia³o „Czy je-

steœ za tym, ¿eby Rada Narodowa Republiki S³owackiej podjê³a uchwa³ê w sprawie skróce-

nia trzeciej kadencji Rady Narodowej tak, aby nowe wybory mog³y siê odbyæ w 2004

roku?”��. W referendum, które odby³o siê 3 kwietnia 2004 r., frekwencja w g³osowa-niu wynios³a 35,86% uprawnionych, podczas gdy frekwencja w symultanicznychwyborach prezydenckich wynios³a 48%, przy czym g³osowania zosta³y przepro-wadzone w odrêbnych pomieszczeniach przez odrêbne komisje. Niski udzia³w referendum by³ spowodowany przede wszystkim bojkotem g³osowania przezpartie rz¹dz¹ce. Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami, wynik referendum, po-mimo i¿ za rozwi¹zaniem parlamentu opowiedzia³o siê prawie 89% g³osuj¹cych,nie mia³ charakteru wi¹¿¹cego z powodu braku wymaganej minimalnej frekwen-cji, ustalonej na poziomie 50% wszystkich uprawnionych��.

£otwa

Referendum arbitra¿owe na £otwie, odwrotnie ni¿ na S³owacji, mo¿e zostaæzainicjowane przez prezydenta, który ma prawo wyst¹piæ o zarz¹dzenie referen-dum w przedmiocie skrócenia kadencji parlamentu, przy czym analogicznie dorozwi¹zañ s³owackich, w przypadku odrzucenia wniosku przez obywateli g³owapañstwa jest zobowi¹zana podaæ siê do dymisji��. Referendum arbitra¿owew kszta³cie funkcjonuj¹cym na £otwie ró¿ni siê od klasycznej instytucji recall

przede wszystkim w dwóch kwestiach. Po pierwsze, podmiotem posiadaj¹cyminicjatywê nie jest suweren, ale inny organ w³adzy publicznej, a ponadto, g³oso-wanie jest wyrazem poci¹gniêcia do odpowiedzialnoœci zbiorowej ca³ego organukolegialnego, a nie indywidualnych osób piastuj¹cych urzêdy pañstwowe.

W parlamentarnym systemie rz¹dów, wprowadzonym na £otwie na mocykonstytucji z 1922 r. (Satversme)��, prezydent posiada prawo zainicjowania proce-dury rozwi¹zania parlamentu, przy czym ostateczna decyzja w tej kwestii zosta³apowierzona suwerenowi��. Zgodnie z art. 48 konstytucji, w przypadku zg³oszenia

��

��

�� 6)�� # �� 12�� )�� #�� 3��4 2�� 2��5 �� #�6�� #7��#�� 12�� )�� #�� # �� 8# �� 12�� )�� #�� 9::;N7

�� )�� / +�� %�� )�� 9�� 9�� 3***� # � �4�� 8 �*�1� �� /�� 1��*�� "�� "��"�� /��

� �� *�"��1�1��*��*�� * �� 6/�� 7�8�� O�� ,��7�� 7# 7,�� <��$ / 0�� G*HI C� <�� D�9� �� 3� �4�� +��,��=�� +�� 9��#$$L� �� E%�

�� P��*�2��*�� "�� *�� /��*� �� Q��*�� "�� L ��,%%$ �� * "�� *�� *�� /�*��50 ��"�� Q��*� � 8??� �"�� * ,%L$ �8�� (�� #�� >��$�� @� �� *� #$$,�

�� *��0� �� /�� 1�� * � ��*�"� /�� * �� "��"5 �� 6��*�2�� /��7� ��2 �� *� �� /�� *� � *�� /��*�� *�1��2 �/�� * �� "��*�� /��*�� /�� *� *��1� )�� /�/�*�� *�0 � 6�"� �� "� �� 7 /��

przez prezydenta wniosku o rozwi¹zanie Saeima, referendum w tym przedmiociejest zarz¹dzane obligatoryjnie. Ustawa precyzuje, i¿ wniosek skierowany powi-nien byæ przez g³owê pañstwa do Centralnej Komisji Wyborczej, która wyznaczadzieñ g³osowania przypadaj¹cy pomiêdzy pierwszym a drugim miesi¹cem oddnia otrzymania wniosku��. Referendum to jest o tyle specyficzne, i¿ konstytucjaprzyjê³a bardzo restrykcyjne wymogi odnoœnie do jego skutecznoœci. Kadencjaparlamentu ulega skróceniu, je¿eli opowie siê za tym ponad po³owa wszystkichuprawnionych do g³osowania��. W takiej sytuacji, w terminie dwóch miesiêcy odog³oszenia wyników g³osowania, s¹ przeprowadzane nowe wybory. Pe³nomoc-nictwa odwo³anych deputowanych pozostaj¹ w mocy a¿ do ukonstytuowania siênowego Saeima, przy czym w tym okresie przejœciowym parlament jest w swychuprawnieniach ograniczony, gdy¿ jego posiedzenia mog¹ byæ zwo³ywanewy³¹cznie przez prezydenta, który równie¿ ustala porz¹dek dzienny obrad.Zgodnie z art. 50 konstytucji ³otewskiej, pozytywny dla Saeima wynik referendumskutkuje natomiast odwo³aniem ze stanowiska g³owy pañstwa, czego konsek-wencj¹ jest dokonanie przez parlament wyboru nowego prezydenta na okrespe³nomocnictw odwo³anego.

Odnosz¹c siê do warunków skutecznoœci referendum, nale¿y zwróciæ uwagê,¿e okreœlony w konstytucji wymóg jest tak wysoki, i¿ w praktyce bardzo trudnoby³oby go osi¹gn¹æ, co zwiêksza prawdopodobieñstwo odwo³ania ze stanowiskaprezydenta. Ponadto nale¿y pamiêtaæ, ¿e ³otewski Saeima dysponuje prawemodwo³ania g³owy pañstwa. Uchwa³a w tej kwestii mo¿e zostaæ podjêta wiêkszoœci¹kwalifikowan¹ 2/3 g³osów ustawowej liczby deputowanych na wniosek co naj-mniej po³owy ustawowej liczby cz³onków parlamentu��. Poniewa¿ konstytucjanie przewiduje ¿adnych ograniczeñ temporalnych w tym zakresie, mo¿naprzyj¹æ, ¿e uchwa³a taka mog³aby zostaæ podjêta równie¿ po przedstawieniuprzez prezydenta wniosku o skrócenie kadencji parlamentu. Nie istniej¹ równie¿¿adne przeszkody formalne, aby uchwa³a taka zosta³a podjêta przez nowy Saeima

wy³oniony w wyborach przeprowadzonych na skutek negatywnego dla parla-

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

�� 8�� & �� , � # ��*� � �� -, �� ,%%L � � 1��*�� 1�� *�� *��*� �* ��0�� #��?�� @?�� %�� A�� @��>��R�� #$ "*�� ,%%L� � /�;�� "�� *�2��2 � *�� /HSS***� >"��>�

�� 1�� "� ��*�2�� *�� * � �� 1��1� �� "�� 1� �� 1�* /�� "�� * /��/� "��*�"��1� �� 1� ��1�� "�� 0 /��/�*� �� 5�� /�� /��1� �� *� �� *� �* ��1� �� 1�� *��"�� 1��2 �1� ��"�� *� /�� *�"�2 *��"��50 1��2 � � /��"*�� &$T �/�*�� "�� *�� * �� *��

�� U�" ��*�� <��! ��"� "�� *�"� �� * �� *�1�� 2 2 ��"��"*��1 �� * �� &- ��*� �� -�� #�� */�*� �� /�*�� 5 �/�� /�� 1�� /��*��5 �*��* "�� *��0 /�� *��"�� <��! ��"� �� #�� >��$��6��1�2 ?��*�7 #$$&� � &� �� %EB �� '��$� "��$�� =�� & �� !�"#$$:� �� ,$&�

mentu wyniku referendum. Jak wy¿ej wspomniano, referendum arbitra¿owe, jakdot¹d, nie znalaz³o zastosowania w ³otewskiej praktyce ustrojowej.

Obok instytucji referendum arbitra¿owego, obywatelom ³otewskim przys³ugu-je od ponad roku prawo rozwi¹zania organu w³adzy ustawodawczej w drodze re-ferendum oddolnego. W styczniu 2009 r., prezydent Valdis Zatlers z³o¿y³w parlamencie projekt zmiany konstytucji, którego przyjêcie mia³o umo¿liwiæprzeprowadzenie g³osowania powszechnego w sprawie rozwi¹zania parlamen-tu��. W rezultacie, Saeima uchwali³ nowelizacjê art. 14 ustawy zasadniczej, któryobecnie stanowi, i¿ na wniosek co najmniej 1/10 wyborców mo¿e zostaæ zarz¹dzo-ne referendum ogólnokrajowe w sprawie rozwi¹zania parlamentu. Parlament uz-naje siê za rozwi¹zany, jeœli opowie siê za tym wiêkszoœæ g³osuj¹cych, którzyjednoczeœnie stanowi¹ nie mniej ni¿ 2/3 liczby wyborców, którzy wziêli udzia³w ostatnich wyborach parlamentarnych. W przypadku rozwi¹zania parlamentu,nowe wybory powinny siê odbyæ nie wczeœniej ni¿ po miesi¹cu, ale przezup³ywem dwóch miesiêcy od opublikowania wyników referendum.

Na marginesie warto wspomnieæ, ¿e mo¿liwoœæ decydowania w drodze refe-rendum o rozwi¹zaniu parlamentu przed up³ywem kadencji jest rozwa¿ana rów-nie¿ na Litwie. W chwili obecnej toczy siê procedura zbierania podpisów podinicjatyw¹ obywatelsk¹ w przedmiocie odpowiedniej nowelizacji konstytucji.

Estonia

Poœrednia forma wp³ywania przez obywateli na odwo³anie organu pañstwo-wego wystêpuje natomiast w Estonii, równie¿ przybieraj¹c postaæ referendum.Przedmiotem g³osowania powszechnego nie mo¿e byæ jednak, tak jak na £otwiei S³owacji, kwestia skrócenia kadencji lub odwo³ania organu pañstwowego, leczprojekt ustawy, projekt zmiany konstytucji lub inna sprawa wa¿na dla pañstwa,z wyj¹tkiem ograniczeñ przewidzianych w § 106 konstytucji Estonii z 1992 r.� Re-ferendum w Estonii zawsze ma charakter odgórny, gdy¿ prawo zarz¹dzenia refe-rendum, wy³¹cznie z w³asnej inicjatywy, zosta³o przyznane jednoizbowemuparlamentowi Riigikogu. Zgodnie z konstytucj¹, wynik referendum jest rozstrzy-gaj¹cy, je¿eli za propozycj¹ poddan¹ pod g³osowanie opowie siê zwyk³a wiê-kszoœæ g³osuj¹cych. Uwagê zwraca równie¿ fakt, i¿ referendum w Estonii zawszebêdzie mia³o charakter wi¹¿¹cy, wobec braku okreœlenia minimalnego poziomufrekwencji w g³osowaniu warunkuj¹cego jego skutecznoœæ. Wobec akceptacjiprzez obywateli propozycji Riigikogu, wynik referendum musi byæ niezw³ocznieprzez organy pañstwowe wykonany, co na przyk³ad w przypadku referendumustawodawczego oznaczaæ bêdzie obowi¹zek niezw³ocznej promulgacji przyjête-go przez obywateli aktu przez prezydenta i jego wejœcie w ¿ycie.

��

��

�� %�� $� 6'�� C�� '��7� #%�$,�#$$%� 3��/HSS***�� 4�

� <�� /��"� (��!�"�� /��*�� /��/�*� ��#: ��* � ,%%# ��1� '�� A ��/ � ,%%#� � #A� /�� -L%� �� *H (�� +�� *� #$$$�

Negatywny wynik referendum skutkuje natomiast nie tylko odrzuceniempropozycji poddanej pod g³osowanie, ale równie¿ skróceniem kadencji parla-mentu. W sytuacji, gdy wiêkszoœæ g³osuj¹cych opowie siê przeciwko propozycjiparlamentu, prezydent jest zobowi¹zany w trybie nadzwyczajnym zarz¹dziæprzedterminowe wybory parlamentarne, chyba ¿e kadencja Riigikogu w³aœnieup³ynê³a��. Podobnie zatem jak w wy¿ej przedstawionych przypadkach referen-dum arbitra¿owego, parlament estoñski decyduj¹c siê na zarz¹dzenie referen-dum ryzykuje w pewnym stopniu skróceniem swojej kadencji. Wobec takiegorozwi¹zania prawnego mo¿na przyj¹æ, i¿ g³osuj¹c w okreœlony sposób nad przed-stawionym problemem, obywatele poœrednio decyduj¹ równie¿ w kwestii skróceniakadencji parlamentu. W praktyce, sposób g³osowania w referendum zdetermino-wany mo¿e zostaæ nie merytoryczn¹ ocen¹ sprawy poddanej pod g³osowanie, aleogólnym stosunkiem obywateli do organu w³adzy ustawodawczej��. Konstrukcjataka w znacznym stopniu ogranicza wykorzystanie tej instytucji w praktyce, cze-go dowodem jest fakt, i¿ od momentu odzyskania niepodleg³oœci w 1991 r., do in-stytucji referendum odwo³ano siê jedynie trzy razy, przy czym dwa przypadkiby³y wpisane w proces demokratyzacji kraju na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tychXX w.��, a trzecie referendum z 2003 r. dotyczy³o akcesji do Unii Europejskiej.Maj¹c na uwadze przedmiot tych g³osowañ, prawdopodobieñstwo negatywnegorezultatu by³o niewielkie.

Rumunia

Bezpoœredni udzia³ obywateli w procedurze usuniêcia prezydenta ze stano-wiska w Rumunii zosta³ powi¹zany natomiast z procedur¹ poci¹gniêcia g³owypañstwa do odpowiedzialnoœci konstytucyjnej. Zgodnie z art. 95 konstytucji ru-muñskiej��, w przypadku ciê¿kiego naruszenia konstytucji przez prezydenta Ru-munii, Izba Deputowanych oraz Senat mog¹ zawiesiæ go w urzêdowaniu na mocyuchwa³y podjêtej na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu kwalifikowan¹wiêkszoœci¹ 2/3 ustawowej liczby pos³ów i senatorów na wniosek co najmniej 1/3cz³onków obu izb. Wniosek jest przekazywany niezw³ocznie do wiadomoœci pre-zydentowi, który mo¿e udzieliæ wyjaœnieñ w sprawie zarzucanych mu czynów��.

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

�� V AL ��*� � �� ,- �� #$$# � � �� BB�� 1� '�� #$$#�� -$� /�� ,EA� � /�;��

�� *�2�� /��/�� "�� /�� 2 �� /�� /�� )�� =�� 2 �� 2� �� 1�� 1��*��1�*��"� 1��*�� *��"�� 2 � ��1� /�*�� *�2��

�� ,%%, � � �� /� ��1��5 ��*�� 5 �" /�;�� *�� *�/�*�� * "*�� /�� *�� "�� 1��*�! �� )�� 9�� 9�� 3***� # � �4�

�� <�� #, ��/� � ,%%, �� D�� P�� #, ��/� � ,%%, �� .� � #--� �� D��P�� -, /�; ��"� #$$- �� .� � EAE� �� <��*H(�� 9C �� CDDC��*�,%%A� '�"��* �� 1��"�� */��*� �� * #$$- � �� ***��1��1�

�� C� ��!�"�� ) �� *� #$$A� �� -&�

Przed podjêciem uchwa³y konstytucja nak³ada na parlament obowi¹zek zasiêg-niêcia opinii S¹du Konstytucyjnego, przy czym opinia ta nie ma charakteru praw-nie wi¹¿¹cego. W przypadku podjêcia uchwa³y o zawieszeniu prezydentaw sprawowaniu urzêdu, w terminie trzydziestu dni jest zarz¹dzane obligatoryjnereferendum w przedmiocie usuniêcia prezydenta ze stanowiska. Obywatele Ru-munii posiadaj¹ zatem wy³¹czne uprawnienie do podjêcia ostatecznej decyzjiw sprawie odwo³ania g³owy pañstwa, jednak¿e w odró¿nieniu od instytucji recall

nie maj¹ mo¿liwoœci zainicjowania tej procedury. W odró¿nieniu natomiast od re-ferendum arbitra¿owego, przedmiotem g³osowania jest poci¹gniêcie prezydentado odpowiedzialnoœci konstytucyjnej a nie politycznej, zaœ wynik pozytywny dlaprezydenta nie przes¹dza jednoczeœnie o rozwi¹zaniu parlamentu. Powierzenieobywatelom kompetencji do bezpoœredniego rozstrzygania w sprawie odpowie-dzialnoœci konstytucyjnej g³owy pañstwa stanowi rozwi¹zanie szczególne na tleinnych pañstwach, gdzie kompetencja ta jest powierzona zazwyczaj wyspecjali-zowanym organom pañstwowym, tak jak w Polsce Trybuna³owi Stanu, lub orga-nom w³adzy ustawodawczej.

Instytucja referendum w sprawie odwo³ania prezydenta Rumunii zosta³a wy-korzystana w 2007 r., kiedy na skutek uchwa³y parlamentu prezydent TraianBãsescu zosta³ zawieszony w sprawowaniu urzêdu��. G³ówne zarzuty, które zo-sta³y mu przedstawione dotyczy³y naruszenia konstytucji poprzez uzurpowaniesobie uprawnieñ innych organów pañstwowych – rz¹du, s¹dów oraz parlamen-tu, dopuszczenie siê politycznej stronniczoœci na rzecz Partii Demokratycznej, na-du¿ywanie w³adzy, odejœcie od roli bezstronnego mediatora, jak¹ przypisujeg³owie pañstwa rumuñska konstytucja, manipulowanie opini¹ publiczn¹ oraz na-stawianie jej przeciwko innym organom pañstwowym, przede wszystkim parla-mentowi oraz rz¹dowi��.

Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e ca³a procedura zmierzaj¹ca do odwo³ania prezy-denta T. Bãsescu w drodze odpowiedzialnoœci konstytucyjnej budzi³a wielew¹tpliwoœci prawnych.

Po pierwsze, w obliczu maj¹cego siê odbyæ referendum w sprawie usuniêciaprezydenta ze stanowiska, parlament w dniu 21 marca 2007 r., dokona³ zmianyustawy o referendum w zakresie regulacji dotycz¹cej skutecznoœci tego rodzajug³osowania ludowego. Zgodnie z obowi¹zuj¹cym wczeœniej art. 10 ustawy, „refe-rendum prezydenckie” mia³o charakter rozstrzygaj¹cy, je¿eli za ust¹pieniem pre-zydenta zag³osowa³a ponad po³owa wszystkich uprawnionych, umieszczonych

��

��

�� /� �21�� /�� /�*�� 5 � "�� * �� /� �� *��* ��* � ,%%L �� "�� /�� .�� .�� "��/�� /��*� �� "�� /� �� *�� P�� *��" � ��*�� /�� * �� *�� "��* /�� *��1��*��"��5 �� 8�� C� 9�� "�P��*�"��) �� G*HI � ?�"�� D� W��1� �"� 3� �4� ) �� '��$ +�� E��$� � �� @�� #$$&� �� L&#�

�� )�D� )�� D� �� X��Y� F�� ,��%�� * �� G9::�H� 6?�� )�� 7 #$$%� � ,� �� #�

w rejestrach wyborczych��. Nowelizacja ustawy, dokonana ju¿ po rozpoczêciu,w lutym 2007 r., przez parlament procedury impeachmentu, zliberalizowa³a tenwymóg, przewiduj¹c, i¿ referendum jest wi¹¿¹ce i rozstrzygaj¹ce, je¿eli weŸmiew nim udzia³ co najmniej 50% uprawnionych do g³osowania i wiêkszoœæg³osuj¹cych opowie siê za usuniêciem prezydenta ze stanowiska. Takie rozwi¹za-nie znacznie zwiêksza³o szanse na skutecznoœæ referendum i odwo³anie prezy-denta, co stanowi³o niew¹tpliwie próbê manipulacji ze strony parlamentu.Rozwi¹zanie takie, a przede wszystkim termin wprowadzenia tych zmian wzbu-dzi³ wiele w¹tpliwoœci, w zwi¹zku z czym opozycyjna Partia Demokratyczna za-skar¿y³a ten przepis do S¹du Konstytucyjnego, który orzek³ jednak o jegokonstytucyjnoœci.

Rumuñski S¹d Konstytucyjny zosta³ zaanga¿owany w procedurê impeachmen-

tu prezydenta T. Bãsescu równie¿ na dalszym etapie postêpowania. 5 kwietniaS¹d Konstytucyjny stwierdzi³, wydaj¹c wymagan¹ prawem opiniê, ¿e dzia³aniaprezydenta stanowi¹ce przedmiot zarzutów faktycznie mog¹ budziæ w¹tpliwoœci,jednak¿e nie s¹ one na tyle powa¿ne, aby uzasadnia³y poci¹gniêcie g³owy pañ-stwa do odpowiedzialnoœci konstytucyjnej��. Opinia ta nie mia³a charakteru pra-wnie wi¹¿¹cego, dlatego postêpowanie w sprawie impeachmentu by³o przezparlament kontynuowane i na mocy uchwa³y podjêtej przez obie izby 19 kwietnia2007 r. prezydent zosta³ zawieszony w sprawowaniu urzêdu. Uchwa³a ta zosta³azatwierdzona przez S¹d Konstytucyjny.

Wbrew pocz¹tkowym zapowiedziom, wobec niekorzystnej dla siebie uchwa³y,prezydent T. Bãsescu nie poda³ siê do dymisji, w zwi¹zku z czym 24 kwietnia par-lament podj¹³ uchwa³ê w sprawie przeprowadzenia ogólnokrajowego referen-dum�. Zmiana deklaracji prezydenta w sprawie swojej rezygnacji by³a spo-wodowana przede wszystkim faktem, i¿ parlament w miêdzyczasie dokona³zmiany ordynacji wyborczej, wprowadzaj¹c zakaz kandydowania by³ym prezy-dentom, którzy zostali zawieszeni w sprawowaniu urzêdu przez parlament.

Kolejny problem pojawi³ siê w zwi¹zku z luk¹ w prawnej regulacji referen-dum w sprawie usuniêcia prezydenta ze stanowiska. Zarówno przepisy konstytu-cji, jak i ustawy o referendum nie okreœla³y bowiem skutków prawnych referen-dum, w przypadku gdyby okaza³o siê ono niewi¹¿¹ce. Uchwa³a o zarz¹dzeniureferendum przewidywa³a co prawda, i¿ w przypadku, gdy S¹d Konstytucyjnystwierdzi, ¿e g³osowanie nie ma charakteru wi¹¿¹cego parlament podejmuje de-cyzjê co do dalszego postêpowania w sprawie odwo³ania prezydenta, jednak¿erozwi¹zanie to podsyci³o jeszcze konstytucyjn¹ debatê wokó³ tego problemu.Przede wszystkim zastanawiano siê, czy jeœli referendum bêdzie niewi¹¿¹ce, pre-

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

�� *� � �� ## ��1� #$$$ � � �� D��P�� 1� #$$$ �� :LS#L�'�"�� * �� 1��"�� /�� /�� /HSS***� �/��

�� ,�� ,�� ,�� +�� +��*��I�� J�� #�� 6U�� 7 3#$$E4� � #� �� LE�

� � �*�� /�� #L "*�� #$$E � * �/�*�� 2 �� * �� !��"�� /HSS��>�� *��

zydent odzyska pe³niê swoich uprawnieñ, czy te¿ na mocy uchwa³y parlamentupozostanie on zawieszony w sprawowaniu urzêdu, a¿ do momentu ponownejdecyzji parlamentu w tej sprawie. Nietrudno siê domyœleæ, i¿ swoich zwolenni-ków znalaz³a ka¿da z tych koncepcji. Oponenci prezydenta uwa¿ali, ¿e w przypad-ku, gdy g³osowanie nie przyniesie wi¹¿¹cego rozstrzygniêcia, uchwa³a o jego za-wieszeniu w sprawowaniu urzêdu wci¹¿ obowi¹zuje. Co wiêcej, maj¹c to nauwadze, w przeciwieñstwie do wszystkich poprzednich g³osowañ, które tradycyj-nie odbywa³y w niedzielê, tym razem parlament wyznaczy³ jako dzieñ g³osowa-nia sobotê, co mog³o mieæ wp³yw na liczbê g³osuj¹cych. Bior¹c pod uwagêdos³own¹ treœæ art. 95 konstytucji, trudno jednak przyj¹æ, i¿ uchwa³a w sprawiezawieszenia prezydenta w sprawowaniu urzêdu powinna nadal obowi¹zywaæ.Oznacza³oby to, ¿e niska frekwencja w g³osowaniu de facto by³aby równoznacznaw skutkach z opowiedzeniem siê wyborców za usuniêciem prezydenta ze stano-wiska. To ostatnie stanowisko znalaz³o potwierdzenie w praktyce.

Ostatecznie, referendum w sprawie usuniêcia prezydenta ze stanowiskaodby³o siê 19 maja 2007 r. Pytanie referendalne, zgodnie z ustaw¹, brzmia³o „Czy

zgadzasz siê, aby prezydent Rumunii Traian Bãsescu zosta³ usuniêty ze stanowiska?” Wy-niki g³osowania wygl¹da³y nastêpuj¹co – 74,48% g³osów oddano na „nie”, a zaust¹pieniem prezydenta opowiedzia³o siê 24,75% g³osuj¹cych. Tak du¿a przewagag³osów na korzyœæ prezydenta formalnie nie mia³a jednak znaczenia, gdy¿ frek-wencja w g³osowaniu wynios³a 44,45%, co spowodowa³o, i¿ zgodnie z przepisamiobowi¹zuj¹cego prawa referendum to nie by³o wi¹¿¹ce��. W zwi¹zku z tym, i¿ re-ferendum nie wywo³a³o ¿adnych skutków prawnych, prezydent T. Bãsescu zosta³przywrócony w sprawowaniu urzêdu prezydenta.

Literatura:Bárány E., Brhliková R., Colotka P., Slovakia, [w:] Auer A., Bützer M.(red.), Direct Democracy: The Eastern and Central European Experience, Aldershot,Burlington USA, Singapore, Sydney 2001; Bárány E., Brhlíková R., Colotka P., Slo-

vak: Country Report, „C2D Working Paper Series” 2000, nr 1; Belko M., Kopeèek L.,Referendum in theory and practice: the history of the Slovak referendums and their conse-

quences, „Central European Political Studies Review” (2003), nr 2–3; Brodziñski W.,System konstytucyjny Rumunii, Warszawa 2006; Cmeciu C. M., Pãtruþ M. P., Uncon-

ventional Political Campaigns in Romania: Presidential Impeachment Referendum (2007),

„Styles of Communication” 2009, nr 1; Cronin T. E., Direct Democracy. The Politics of

Initiative, Referendum, and Recall, New York 1999; Dziemidok-Olszewska B., System

polityczny Rumunii, [w:] Sokó³ W., ¯migrodzki M. (red.), Systemy polityczne pañstw

Europy Œrodkowej i Wschodniej, Lubin 2005; Feldhune F., Country-by-Country Over-

view – Latvia, [w:] Kaufmann B., Waters M. D. (red.), Direct Democracy in Europe.

A Comprehensive Reference Guide to the Initiative and Referendum Process in Europe,Durham 2004; Kieroñczyk P., Parlament Republiki £otewskiej, „Przegl¹d Sejmowy”2005, nr 5; Kieroñczyk P., Pañstwo ³otewskie. Geneza i ustrój konstytucyjny, Gdañsk

��

��

�� 9��/��"�*��*"��"� �� !�"�� )��<�� #,�� #$$E ��3��/HSS***�� #$$E��S � ��-S��T#$��/ �4�

2008; Munro W. B., The Initiative, Referendum and Recall, New York 2007; Smith G.,Beyond the Ballot. 57 Democratic Innovations from Around the World, London 2006;Uitz R., Constitutional Courts in Central and Eastern Europe: What Makes a Question

Too Problematic, „Juridica” 2007, nr 2; Uziêb³o P., Demokracja partycypacyjna, Gdañsk2009; Publikacje zamieszczone na stronie Centre for Research on Direct Democra-cy, (www.c2d.ch).

��

The influence of the citizens on the dismissal of state agenciesin East-Central Europe

��

�� !�� "

�� " �� #

$�� %�� &�� $��

�� %�� "��'�� (��

�� %�# �� &�� %��

��

�� %� �� '� �� )�� # �� #

$�� %� �� *�� +� � �� %�� '��

�� # $�� "

�� ,�� -��%�� .��%�"

'�� ( %�� $�� /��# $��

�� 0� �� .� ��# �� %� �� '� ��

�� $�� %�� # ��'� ��$# �� +� ��

��0� �� # ��'� ��

��

�� !�� " �# $�� $ �� $�"�� %��&$ ��'��$�$ ��

Aleksandra Szczerba

Uznanie pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniejw œwietle prawa miêdzynarodowego

Kwestia uznania pañstwa, nierozerwalnie zwi¹zana z faktem jego powstania,jest jednym z najciekawszych, choæ jednoczeœnie najbardziej kontrowersyjnych,zagadnieñ prawa miêdzynarodowego.

Brak jest bowiem katalogu norm prawnych, które w sposób jednoznaczny re-gulowa³yby tê instytucjê, enumeratywnie wyliczaj¹c jej przes³anki czy ostatecznierozstrzygaj¹c kwestiê deklaratywnego b¹dŸ konstytutywnego charakteru jej skut-ków. Sytuacja w tym przedmiocie nie ulegnie zapewnie zmianie tak d³ugo, jakod³ugo uznanie bêdzie traktowane jako „discretionary act that other states mayperform when they choose and in a manner of their own choosing, subject only tocompliance with the imperatives of general international law”�. W zwi¹zku z tym,kryteria uznania s¹ dobierane przez pañstwo w sposób najbardziej odpowiednidla realizacji jego interesów na arenie miêdzynarodowej, choæ zazwyczaj odzwier-ciedlaj¹ przes³anki, ze spe³nieniem których prawo miêdzynarodowe ³¹czy uzy-skanie pañstwowoœci�. Skoro jednak „the formation of a new State is (…) a matterof fact, and not of law”�, maj¹ one charakter czysto umowny i nic nie stoi na prze-szkodzie, by podlega³y modyfikacji, czy nawet zast¹pieniu innymi kryteriami.

Praktyka pañstw w przedmiocie uznania, szczególnie ta zwi¹zana z burzli-wym okresem przemian na politycznej mapie Europy w latach 90. ubieg³ego wie-ku, nie tylko wskazuje na s³usznoœæ takiej tezy, ale co ciekawsze, wyraŸnie pod-kreœla sieæ zale¿noœci polityczno-prawnych, których wypadkow¹ jest decyzjao uznaniu lub jego odmowie. Rozpad Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radziec-kich, Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii czy Czechos³owacji dowo-dzi, i¿ podjêcie decyzji o uznaniu pañstwa pozostaje skorelowana z odpowiedzi¹na fundamentalne, z punktu widzenia porz¹dku prawomiêdzynarodowego,

��

� �� !"�#�� $%�� &�� '��( �))*� �� +� �� )��

� �� ,��#��-. �� /��-� , 0��1�� 2,#�� 3�� , �)** ��#4�� 3��25� ,� ��6�1,7 ��#7��- ��1 ��7�� 1��8��2�,1��- 1� ��1,�� #� , ��7�� 3��

� '� �� '��1��9�� #9!�� )*:� �� +;:�

pytania o dopuszczalnoœæ secesji, mo¿liwoœæ kontynuacji podmiotowoœci miê-dzynarodowej pañstwa poprzednika, czy realizacjê prawa narodu do samostano-wienia. Pozostaje tym samym niew¹tpliwie w œcis³ym zwi¹zku z wartoœciami,których ochrona, w konkretnej rzeczywistoœci polityczno-prawnej, jest dla wspól-noty miêdzynarodowej priorytetem.

Uznanie pañstw powsta³ych w wyniku rozpaduZwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich

Rozpad Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich by³ procesem d³ugo-trwa³ym i z³o¿onym, na który bez w¹tpienia wp³yw mia³a nieudolnoœæ w³adzypañstwowej, trudna sytuacja gospodarcza oraz konflikty spo³eczne. Przede wszyst-kim to jednak „postulaty i deklaracje suwerennoœci (…) sta³y siê determinantamipowolnego, acz nieuchronnego (…), procesu rozk³adu ZSRR”�. I chocia¿ Michai³Gorbaczow podejmowa³ jeszcze desperackie próby wyprostowania „skrzywione-go krêgos³upa systemu”�, to w zasadzie sta³y siê one „preludium jego upadku.Szybko bowiem postêpuj¹ce procesy dezideologizacji i poszerzania siê swobodypañstw bloku interferowa³y do wnêtrza Zwi¹zku Radzieckiego, staj¹c siê kataliza-torem przemian”�.

Upadek ZSRR zakoñczy³ ponad pó³wieczny okres funkcjonowania na areniemiêdzynarodowej jednego z najpotê¿niejszych pañstwa œwiata, nie stanowi³ jed-nak¿e definitywnego koñca historii. Postawi³ bowiem przed spo³ecznoœci¹ miê-dzynarodow¹ problem uznania powsta³ych na jego gruzach pañstw, któregorozwi¹zanie nie by³o zadaniem ³atwym, zw³aszcza w œwietle dezintegracji ca³egosystemu politycznego Europy Œrodkowej i Wschodniej.

Republiki nadba³tyckie

Niepodleg³oœciowe d¹¿enia 3 republik nadba³tyckich nie tylko otworzy³y dys-kusjê na temat uznania pañstw, jaka sta³a siê udzia³em spo³ecznoœci miêdzynaro-dowej w ostatniej dekadzie XX w., ale dodatkowo, ze wzglêdu na ich specyficzn¹sytuacjê, uczyni³y j¹ niezwykle interesuj¹c¹. W³¹czenie Litwy, £otwy i Estonii doZwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1940 r. by³o bowiem wynikiemniezgodnego z prawem u¿ycia si³y i przymusu, w zwi¹zku z czym wiêkszoœæpañstw uzna³a jedynie de facto powsta³¹ w ten sposób sytuacjê�. Pomimo tego, Za-chód z niezwyk³¹ ostro¿noœci¹ podchodzi³ do wyartyku³owanych przez nie wy-raŸnie w pocz¹tkach 1990 r., d¹¿eñ niepodleg³oœciowych�. Nie os³abi³o to jednak

��

�� !��"�� #�� $��

� &� <,7��#� �� %�� &�� $�� =��,�� )):� �� >�� &�� ?�� &�� @�� A� '�� =��#�� $�� 1 �� '��B��7(�));� �� +�� +:+�

� @�� C� �� '�� ())(� $%�� &�� '��(�))*� �� +� �� +��

dominuj¹cego ju¿ wtedy nurtu, a referenda przeprowadzone w roku nastêpnympotwierdzi³y w sposób niebudz¹cy w¹tpliwoœci wolê spo³eczeñstw nadba³tyckichpowrotu w szeregi pe³noprawnych cz³onków spo³ecznoœci miêdzynarodowej�.Te aspiracje okaza³y siê mo¿liwe do spe³nienia dopiero po nieudanym moskie-wskim puczu komunistycznych si³ konserwatywnych w sierpniu 1991 r. Po tymwydarzeniu wiêkszoœæ pañstw, w³¹cznie z ZSRR, potwierdzi³a formalnie odzyska-nie niepodleg³oœci przez republiki ba³tyckie�. Wspólnota Europejska uczyni³a to27 sierpnia 1991 r. stwierdzaj¹c, m.in., i¿:

��

��

��

�� !

�� "��

��

# �� $ �� $ ��

�� %�� $ ��

��

W podobnym tonie by³o utrzymane wyst¹pienie prezydenta Georga Busha,który 2 wrzeœnia 1991 r., wznowi³ stosunki dyplomatyczne z Litw¹, £otw¹ i Esto-ni¹, uznaj¹c to wydarzenie za uwieñczenie trwaj¹cej od ponad pó³ wieku odmo-wy uznania ich aneksji przez Zwi¹zek Radziecki��. Z kolei ich uznanie przez RadêNajwy¿sz¹ ZSRR nast¹pi³o 6 wrzeœnia 1991 r.

Co ciekawe, dopiero po tej decyzji ONZ zdecydowa³o siê przyznaæ swe cz³on-kowstwo republikom nadba³tyckim. Taka postawa jest dowodem, ¿e pañstwa niechcia³y podejmowaæ ¿adnych kroków, które mog³yby zostaæ uznane za zachêtêdo wyst¹pieñ niepodleg³oœciowych ze strony innych republik zwi¹zkowych.Zreszt¹, ten sam cel realizowa³o nieu¿ywanie w oficjalnych oœwiadczeniach ter-minu „uznanie” w odniesieniu do niepodleg³oœciowych d¹¿eñ Litwy, £otwyi Estonii, co z jednej strony potwierdza³o, ¿e nigdy nie utraci³y one suwerennoœci,ale z drugiej podkreœla³o wyj¹tkowoœæ ich sytuacji i by³o przyk³adem politycznejgry na czas. Gry, która by³a potrzebna tak spo³ecznoœci miêdzynarodowej, by niedoprowadziæ do destabilizacji atomowego mocarstwa, jak i Zwi¹zkowi Radziec-kiemu, którego przywódca stara³ siê jeszcze utrzymaæ ster scentralizowanejw³adzy��.

��& ��

��#��1�� <,�,��

� @�� &� ��1� *"� �� D��1 ;��>� �� *)+�� E��,��6��-�� -�17��,7��1#� 7��3�� #4�� )+� �� 1,�67 ��F��8G ��#�-� '��7� H��7 � %�� ,�, I<CC�

�� '�� +(,)(� ;: �� ))�� C� �� - ��-� �� +;�� @�� C� C�� *"� �� .��/� �� "� �/�� $%�� &�� '��( �))*� �� +� �� *J�

�� @�� &��-

Ukraina i Bia³oruœ

Wyst¹pienie trzech republik nadba³tyckich z ZSRR zosta³o okreœlone przezMichai³a Gorbaczowa jako wpisuj¹ce siê w szerszy nurt reform zaplanowanychprzez w³adze radzieckie��. Ówczesna sytuacja pozwala³a jeszcze zachowaæ pozo-ry statusu quo, bowiem faktycznie nie wywo³a³a ona tak negatywnych konsek-wencji dla istnienia imperium sowieckiego, jakie mog³aby poci¹gn¹æ za sob¹skuteczna realizacja tendencji niepodleg³oœciowych przez Ukrainê i Bia³oruœ, którewraz z Rosj¹ tworzy³y przecie¿ filar sowieckiego imperium. Te doœæ jasno zosta³ywyra¿one ju¿ w 1990 r., choæ wtedy by³y oceniane przez wielu jako próba uzyska-nia pewnych ekonomicznych korzyœci w dokonuj¹cym siê w³aœnie w ZSRR pro-cesie decentralizacji w³adzy��. Og³oszenie niepodleg³oœci przez oba pañstwanast¹pi³o dopiero w 1991 r., i tak, jak w przypadku Litwy, £otwy i Estonii, ostatecz-nym ku temu impulsem by³o st³umienie puczu Janajewa. Bia³oruœ og³osi³a niepod-leg³oœæ 24 sierpnia 1991 r., Ukraina dzieñ wczeœniej, chocia¿ wi¹za³a j¹ z wynikamireferendum zaplanowanego na 1 grudnia 1991 r.

Nale¿y byæ jednak œwiadomym wyj¹tkowoœci d¹¿eñ obu pañstw, zwa¿ywszy,i¿ by³y one cz³onkami pierwotnymi Organizacji Narodów Zjednoczonych, co ozna-cza, ¿e musia³y spe³niaæ podstawowe kryterium cz³onkostwa – kryterium pañ-stwowoœci��. W tym œwietle nieracjonalne wydaj¹ siê próby uzyskania niepod-leg³oœci przez podmioty, które dla potrzeb partycypacji w organizacji miêdzy-narodowej o charakterze uniwersalnym posiada³y j¹. Chyba, ¿e za s³uszn¹przyj¹æ tezê, i¿ przyznanie im tego statusu mia³o wymiar czysto polityczny,pozbawiony jakiejkolwiek zasadnoœci prawnej. W gruncie rzeczy tak bowiemby³o. To uczestnicy konferencji ja³tañskiej, chc¹c uspokoiæ obawy Stalina, ¿e nowotworz¹ca siê organizacja stanie siê forum wp³ywów pañstw zachodnich, zdecydo-wali o przyznaniu cz³onkostwa dwóm, najbardziej poszkodowanym w czasie IIwojny œwiatowej, republikom zwi¹zkowym, tym samym zapewniaj¹c ZSRR trzyg³osy w Zgromadzeniu Ogólnym��. W przeciwnym razie decyzja taka otwiera³abydrogê do cz³onkowstwa, a przynajmniej nie do koñca bezzasadnymi czyni³abyroszczenia o to, nie tylko pozosta³ym republikom radzieckim, ale tak¿e czêœciomsk³adowym ka¿dego innego pañstwa federacyjnego.

Ponad 90% poparcia uczestników ukraiñskiego referendum zdawa³o siêw pe³ni uzasadniaæ d¹¿enia niepodleg³oœciowe, mimo to pañstwa niespiesznierozwa¿a³y kwestiê uznania Bia³orusi i Ukrainy��. Przyczyna by³a polityczna,zreszt¹ podobnie jak w przypadku uznania trzech pañstw nadba³tyckich –

��

�� !��"�� #�� $��

�� @�� &��-�� @�� &�� +�� @�� * /��7 ��14� I-�1��,��7�� @�,7��#�F/��,�#� '�� 0�$��

'�&��- !�&1� ��1�� '�� ;�� :�� @�� I� K�� *�� 2/�� "� �/�� 3� �� "� �� 4�� $%�� &�� '��( �));� �� *� �� *?+9*??�

�� @�� C� C�� - ��-� �� +��

spo³ecznoœæ miêdzynarodowa czeka³a z ostatecznymi decyzjami na rezultatwysi³ków prezydenta Gorbaczowa, zmierzaj¹cych do ustabilizowania dynamicz-nie zmieniaj¹cej siê sytuacji w Zwi¹zku Radzieckim i dostosowania jej do nowychrealiów. Dopiero jego oficjalna rezygnacja z zajmowanego stanowiska 25 grudnia1991 r. oœmieli³a pañstwa do wyra¿enia powszechnego uznania Bia³orusi i Ukrainy.

Niemniej jednak, incydentalne przypadki uznania obu pañstw zdarza³y siêju¿ w pocz¹tkach grudnia 1991 r. Za przyk³ad s³u¿yæ mo¿e stanowisko Polski, Wê-gier czy Kanady, które wyra¿aj¹c nadziejê na ustanowienie stosunków dyploma-tycznych, zastrzeg³o jednoczeœnie potrzebê otrzymania solennego zapewnieniaze strony Ukrainy, i¿:

�� $ ��

�'�� $ �� $ ��

�� (��)� *�� +� $ �� ,�� % �� $ ��

�� -��

Najbardziej znacz¹cym zdaje siê jednak byæ wyst¹pienie prezydenta BorysaJelcyna, stwierdzaj¹ce, ¿e:

� �� .�� ")�� !

�� '�� .�� !

��

�� .�� ")��$ ��

�� $ �� $ �� !

�� $ �� !�� $ �� !

�� )��

�� -�

Z historycznej perspektywy ¿adnych w¹tpliwoœci nie budzi celowoœæ takiegoposuniêcia – jako element jelcynowskiej walki o „w³adzê z moskiewskim cen-trum”��, os³abiæ mia³o ono wysi³ki przywódcy radzieckiego skoncentrowane nauchronieniu ZSRR przed ostatecznym rozpadem. Brak natychmiastowego uzna-nia ze strony innych pañstw, podobnie jak w przypadku Litwy, £otwy i Estonii,nale¿y zatem odczytywaæ jako chêæ zachowania neutralnoœci wobec napiêtej sy-tuacji w Zwi¹zku Radzieckim�� i oczekiwanie na ostateczny rozwój wypadków.

Rosja

Ostatni akt dramatu koñcz¹cego ¿ywot Zwi¹zku Radzieckiego rozegra³ siêpod bia³oruskim Brzeœciem. To tam przywódcy Rosji, Ukrainy i Bia³orusi zdecy-dowali o podpisaniu traktatu konstytuuj¹cego Wspólnotê Niepodleg³ych Pañstw,który expressis verbis stwierdza³, i¿ ZSRR: „was ceasing its existence as a subject of

��

��#��1�� <,�,��

�� &�� &�� +�9+;�� C� 0��5�� %��- 2� �� =��6�� ;��>� �� *;�� @�� C� C�� - ��-� � +;�

international law and a geopolitical reality”��. W ten sposób trzy bratnie s³owiañ-skie republiki og³osi³y koniec sowieckiego imperium. Mo¿e to rodziæ pytanieo moc wi¹¿¹c¹ takiej deklaracji, skoro zosta³a ona podjêta bez udzia³u pozosta³ychdziewiêciu radzieckich republik. Na szczêœcie, spo³ecznoœæ miêdzynarodowa niemusia³a samodzielnie rozstrzygaæ tego dylematu. Kilkanaœcie dni póŸniej, 21grudnia 1991 r., w Alma-Acie jedenaœcie republik zwi¹zkowych (Gruzja uczestni-czy³a jedynie jako obserwator) potwierdzi³o, i¿ „with the formation of the Com-monwealth of Independence States the Union of the Soviet Socialist Republicsceases to exist”. Dotychczasowy podmiot prawa miêdzynarodowego zakoñczy³zatem swój byt, a w jego miejsce powsta³o kilkanaœcie nowych niepodleg³ychpañstw. Zdawaæ by siê mog³o, ¿e to, co siê sta³o, to nic wiêcej ni¿ typowy przyk³adsukcesji pañstw. Sytuacja nie by³a jednak a¿ tak oczywista, jak by siê mog³o wyda-waæ. Na spotkaniu w Alma-Acie pad³a bowiem jeszcze jedna bardzo wa¿na,szczególnie z rosyjskiego punktu widzenia, deklaracja – „Member states of theCommonwealth support Russia in taking over the USRR membership in the UN,including permanent membership in the Security Council”��. Pañstwa potwier-dzi³y zatem kontynuacjê osobowoœci prawnej Zwi¹zku Radzieckiego przez Fede-racjê Rosyjsk¹. Borys Jelcyn wykorzysta³ tê deklaracjê w ostatniej rundziepolitycznej walki z Michai³em Gorbaczowem i 24 grudnia, tj. w przeddzieñ oficjal-nego koñca ZSRR, przekaza³ na rêce Sekretarza Generalnego ONZ oœwiadczenienotyfikuj¹ce tê substytucjê��. Wobec braku jakiegokolwiek sprzeciwu ze stronypañstw cz³onkowskich, Rosja zast¹pi³a ZSRR w organach ONZ. W przypadkuRosji w grê nie wchodzi³a zatem sukcesja, ale identycznoœæ i ci¹g³oœæ pañstwa po-przednika, co, implikuj¹c to¿samoœæ podmiotowoœci miêdzynarodowej, automa-tycznie eliminowa³o kwestiê uznania. Pozosta³e pañstwa wyros³e na gruzachZwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zgodnie z wypracowan¹ przezONZ w tej materii praktyk¹, musia³y przejœæ procedurê akcesyjn¹. Wyj¹tkiemby³y oczywiœcie Ukraina i Bia³oruœ, które, przypomnijmy, by³y cz³onkami za³o¿y-cielami Organizacji, i które po rozpadzie ZSRR po prostu kontynuowa³y swecz³onkowstwo w niezmienionej postaci.

Stanowisko spo³ecznoœci miêdzynarodowej co do pozycji prawnej Rosji i pozo-sta³ych republik postradzieckich doskonale ilustruje nota szwajcarska, stwier-dzaj¹ca, i¿ „przyjmuje siê dzisiaj, ¿e Federacja Rosyjska jest pañstwem-konty-nuatorem ZSRR oraz ¿e inne republiki, w tym Ukraina, s¹ pañstwami sukcesoramidawnego Zwi¹zku Radzieckiego”��. By³ to pogl¹d powszechny, a jedynym pañ-stwem nieakceptuj¹cym kontynuacji podmiotowoœci ZSRR przez Rosjê by³y USA,które w zwi¹zku z tym wystosowa³y oficjaln¹ notê uznaj¹c¹ Federacjê Rosyjsk¹��.

�� /

�� !��"�� #�� $��

�� &�� ++�� I� K�� - ��-� �� *?>�� @�� &�� =� �,��3�#�� =7��,��#�� '�� $�� &��- %�� =��,��;��+� �� *�)�

�� @�� &��-

Przyk³ad Rosji jest niezwykle ciekawy, ale rodzi jednoczeœnie pytanie o legal-noœæ takiego zabiegu prawnego. Gdyby przyj¹æ, i¿ deklaracja republik zwi¹zko-wych z Alma-Aty po³o¿y³a kres istnieniu Zwi¹zku Radzieckiego, a zatem tak¿ejego prawom i obowi¹zkom jako cz³onka ONZ, to kontynuacja podmiotowoœciby³aby niemo¿liwa, co z kolei mog³oby spowodowaæ powa¿ny kryzys w RadzieBezpieczeñstwa, w której ZSRR zasiada³o przecie¿ jako sta³y cz³onek. To w³aœniepragmatyczne podejœcie, uzupe³nione uwzglêdnieniem potencja³u ludnoœciowe-go i terytorialnego Federacji Rosyjskiej, przekona³o spo³ecznoœæ miêdzynaro-dow¹ o s³usznoœci takiego rozwi¹zania. Niemniej jednak, przyjêcie za politycznieuzasadnionej kontynuacji osobowoœci Zwi¹zku Radzieckiego przez Rosjê rodziproblem innej natury – ka¿e oceniaæ wydarzenia w A³ma-Acie w kategoriachw¹tpliwej prawnie secesji��.

Wytyczne Wspólnoty Europejskiej co do uznania pañstwpowsta³ych w Europie Wschodniej

Podejœcie pañstw europejskich do nowych podmiotów prawa miêdzyna-rodowego, powstaj¹cych w wyniku rozpadu Zwi¹zku Radzieckiego, by³o nie-zwykle ostro¿ne. Nie chcia³y one bowiem podejmowaæ ¿adnych kroków, któremog³yby zostaæ odczytane jako wyraz ingerencji w wewnêtrzne sprawy jednegoz dwóch œwiatowych supermocarstw. Dodatkowo kwestiê tê komplikowa³a zaog-niaj¹ca siê sytuacja na Ba³kanach. Dopiero po wypracowaniu podejœcia wobecrozpadu SFRJ, pañstwa Wspólnoty gotowe by³y na zajêcie konkretnego stano-wiska wobec niepodleg³oœciowych aspiracji pañstw wy³aniaj¹cych siê z ruin daw-nego mocarstwa. Emanacj¹ tej gotowoœci sta³a siê przyjêta 16 grudnia 1991 r.deklaracja „Wytyczne w sprawie uznania nowych pañstw w Europie Wschodnieji Zwi¹zku Radzieckim”. Dokument ów nie by³ aktem uznania per se, Wspólnotanie posiada³a bowiem kompetencji do podejmowania decyzji w przedmiocie uz-nania pañstw, a jedynie przewidywa³ szereg kryteriów, których spe³nienie otwie-ra³o nowo powsta³ym pañstwom drogê do uznania przez pañstwa europejskie,pomagaj¹c tym samym w powziêciu odpowiedniej decyzji jej cz³onkom��.

Deklaracja sta³a siê przedmiotem szerokiej analizy w literaturze prawa miê-dzynarodowego, a szczególnie gor¹c¹ dyskusjê wywo³a³y przedstawione w niejkryteria. Podnoszono, ¿e wytyczy³y one zupe³nie nowy standard uznaniapañstw, odbiegaj¹c znacznie, a w zasadzie zastêpuj¹c, tradycyjne kryteria pañ-stwowoœci, z osi¹gniêciem których prawo miêdzynarodowe wi¹za³o instytucjêuznania�. Szczególnie silny nacisk k³ad³y bowiem na zobowi¹zanie siê pañstw doprzestrzegania zasady uti possidetis oraz praw cz³owieka, w tym praw mniejszoœcii prawa narodów do samostanowienia. WyraŸnie wskazuje to na zastosowaniekryteriów uznania jako œrodka zapewnienia miêdzynarodowej stabilnoœci i bez-

��0 ��

��#��1�� <,�,��

�� @�� I� K�� - ��-� �� *>�9*>;�� @�� A�C� ��1�� 6�" �� L��+L?*+� �� ?�� @�� C� C�� - ��-� �� +?�

pieczeñstwa poprzez ocenê wiarygodnoœci nowo powsta³ych pañstw jako rzetel-nych partnerów, gotowych przestrzegaæ miêdzynarodowych zobowi¹zañ��. „Theeffect is that the EC has moved away from the process of recognition as the formalacceptance of a fact to a process based on value judgments and trough which theinternational community tries to create a fact”��. Decyzja o uznaniu pañstwa, któ-rego zdolnoœæ do przestrzegania norm o podstawowym znaczeniu dla spo³ecznoœcieuropejskiej (iuris cogentis) zosta³a oceniona pozytywnie, stawa³a sie konstytutyw-na w tym sensie, ¿e przyznawa³a podmiotowoœæ miêdzynarodow¹ nawet wtedy,gdy proces kszta³towania pañstwowoœci nie zakoñczy³ siê definitywnie��. Jaskra-wym tego przyk³adem by³o uznanie pañstw powsta³ych w wyniku rozpadu by³ejJugos³awii.

Uznanie pañstw powsta³ych w wyniku rozpad SocjalistycznejFederacyjnej Republiki Jugos³awii

Procesowi dezintegracji ZSRR, przebiegaj¹cemu stosunkowo bezproblemo-wo, w g³ównej mierze dziêki politycznemu rozs¹dkowi zaanga¿owanych w niegostron��, towarzyszy³ znacznie bardziej dramatyczny w swym przebiegu procesrozpadu Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii.

Odpowiednie zrozumienie tego wydarzenia wymaga uwzglêdnienia kontekstu,w jakim siê ono rozgrywa³o. Przede wszystkim nale¿y pamiêtaæ, i¿ Federacja Ju-gos³owiañska by³a mieszank¹ grup narodowoœciowych i etnicznych o ró¿niej tra-dycji, kulturze i religii, przy czym granice poszczególnych republik ustalone by³yw sposób nie zawsze uwzglêdniaj¹cy tê swoistoœæ��. I choæ znawcy problematykiba³kañskiej podkreœlaj¹, ¿e g³ównym czynnikiem rozpadu SFRJ „by³ dotkliwy kry-zys spo³eczno-ekonomiczny trwaj¹cy od pocz¹tku lat 80.”��, to jednakowo¿ „anta-gonistyczne sprzecznoœci w warstwie spo³eczno-ekonomicznej zosta³y wzmoc-nione przez inne czynniki konfliktogenne, tak jak wspomniane ju¿ zró¿nicowanietradycji historycznych, wyznaniowych czy kulturowych”��. Poza tym na uwagêzas³uguje silna, podobnie jak w przypadku ZSRR, przynajmniej z formalnegopunktu widzenia, pozycja szeœciu jugos³owiañskich republik, wyra¿aj¹c¹ siêm.in. w konstytucyjnym zakazie zmiany granic SFRJ „bez zgody wszystkich repu-blik i okrêgów autonomicznych”�� oraz w sformu³owaniu, jako jednej z podsta-wowych, zasady i¿, „Narody Jugos³awii przyjmuj¹c za podstawê prawo ka¿dego

�� 1

�� !��"�� #�� $��

�� @�� M��*"� �� 4�� "� �� $%�� &�� '��( �))J� �� )� �� +);9+)*�

�� C� C�� - ��-� �� ?>�� @�� M�� - ��-� �� ?�� @�� !"�#� ��- ��-� �� >J�� @�� C� C�� - �� *J9*)�� 0� =��1�� &�� 7��8��- 7��8�� $�� =��,��;��?� �� :>�

�� /��#�� 98�� 8�� :: � ::� �-� �� =� /��#�� /��#� N��1�O�98��- �� 8�;� �� @�6��# ;��>� �� ?�

�� 0� =��1�� - ��-� �� ?�

narodów do samookreœlenia ³¹cznie z prawem do wyst¹pienia ze zwi¹zku (…),po³¹czy³y siê w zwi¹zkow¹ republikê wolnych i równouprawnionych narodówi narodowoœci”��. Ta konstytucyjna mo¿liwoœæ realizacji zasady samostanowienianarodów, z powodu braku mechanizmów jej implementacji, pozostawa³a jednaktylko i wy³¹cznie teoretyczn¹ konstrukcj¹�. Dlatego te¿, og³oszenie niepod-leg³oœci przez Chorwacjê i S³oweniê w czerwcu 1991 r., chocia¿ odzwierciedlaj¹cewolê ich spo³eczeñstw wyra¿on¹ w referendach, odebrane zosta³o przez Belgradjako próba secesji��, do st³umienia której w³adze federacyjne wys³a³y oddzia³y wo-jskowe. W ten sposób zosta³ zapocz¹tkowany konflikt zbrojny, który okaza³ siêbyæ pocz¹tkiem koñca Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii.

Komisja Arbitra¿owa Konferencji Pokojowej ws. Jugos³awii

Napiêta sytuacja na Ba³kanach anga¿owa³a wysi³ki spo³ecznoœci miêdzynaro-dowej, podejmowane m.in. przez Konferencjê Bezpieczeñstwa i Wspó³pracyw Europie oraz Wspólnotê Europejsk¹, które jednak okaza³y siê byæ nieskutecz-nymi. Ostateczn¹ prób¹ rozwi¹zania istniej¹cego konfliktu by³o powo³anie 27 sie-rpnia 1991 r. Komisji Arbitra¿owej (tzw. Komisji Badintera) oraz KonferencjiPokojowej ws. Jugos³awii, w ramach których z jednej strony wypracowaæ mianowyjœcie z trudnej sytuacji, z drugiej zaœ – ustaliæ ostateczn¹ politykê pañstw wobeckwestii uznania niepodleg³oœciowych d¹¿eñ ze strony republik. Zatem, „recogni-tion became enmeshed with the search for a solution to the situation as whole”��.

Pañstwa nie podejmowa³y decyzji w przedmiocie uznania niepodleg³oœcio-wych d¹¿eñ republik jugos³owiañskich z kilku powodów. Przede wszystkim,z obawy przed jej konsekwencjami dla dalszego losu, wprawdzie trzês¹cego siêju¿ w posadach, ale ca³y czas istniej¹cego, Zwi¹zku Radzieckiego. Zajêcie jednoz-nacznego stanowiska wobec wspomnianych roszczeñ mog³oby zostaæ odczytanejako aprobata czy wrêcz legitymizacja d¹¿eñ secesyjnych i tym samym stanowiæzachêtê do tego typy wyst¹pieñ. Ponadto, podjêcie przedwczesnych krokówprzez spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ stanowiæ by mog³o w ocenie w³adz jugos³o-wiañskich, staraj¹cych siê zachowaæ jednoœæ pañstwa, bezprawn¹ ingerencjêw jego wewnêtrzne sprawy. W zwi¹zku z tym, wspólnota miêdzynarodowawola³a zachowaæ, przynajmniej tymczasowo, polityczny dystans��.

Prze³om nast¹pi³ 29 listopada 1991 r. wraz z Opini¹ nr 1 Komisji Arbitra¿owej,w której stwierdzono, i¿ „the Socialist Federal Republic of Yugoslavia is in the pro-cess of dissolution”��. Co wiêcej, w ocenie Komisji proces rozpadu by³ ju¿ tak za-

��2 ��

��#��1�� <,�,��

�� &�� @�� C� C�� *J�� @�� A� '�� =��#�� - '�� <� $�� 1�� '��B��F��7( �))*� �� +;� �� +*J�

�� A� '�� =��#� ��- ��- �� +:>�� @�� M�� - ��-� �� ?�J�� 2�� 4�- ( �� "� �&�� - '�� *"� 2�� "� 9�� &��

�� 9��" �� "� ��=>�� '�� $%�� &�� '��( �));� �� *�� J*�

awansowany, i¿ organy pañstwa straci³y mo¿noœæ efektywnego wyra¿ania jegowoli na arenie miêdzynarodowej��. W ten sposób pañstwa uniknê³y jednoznacz-nej odpowiedzi na pytanie o legalnoœæ powstania pañstwa na drodze secesji, od-powiedzi, której w satysfakcjonuj¹cy sposób nie udziela tak¿e powszechneprawo miêdzynarodowe.

Ogromne znaczenie dla decyzji pañstw o uznaniu niepodleg³oœciowychd¹¿eñ republik jugos³owiañskich mia³a tak¿e konstatacja Komisji Arbitra¿owej natemat nienaruszalnoœci granic. Stwierdzi³a ona bowiem, ¿e „except where other-wise agreed, the former boundaries become frontiers protected by internationallaw”��. Komisja stanê³a na takim stanowisku, odwo³uj¹c siê do zasady uti possidetis,której charakter prawny odda³ Miêdzynarodowy Trybuna³ Sprawiedliwoœciw nastêpuj¹cy sposób:

3 �� !

�� # �� $ �� !

�� $ �� # � ��

�� -��

Dopiero w œwietle powy¿szych ustaleñ Wspólnota Europejska zdecydowa³asiê zaj¹æ jednoznaczne stanowisko odnoœnie mo¿liwoœci uznania pañstw po-wsta³ych w wyniku rozpadu SFRJ, przyjmuj¹c 16 grudnia 1991 r. stosown¹ dekla-racjê. Dokument ów zachêca³ by³e republiki jugos³owiañskie staraj¹ce siêo uznanie do wyra¿enia w okreœlonym terminie gotowoœci spe³nienia zawartychw nim wymogów, wœród których znajdowa³y siê równie¿ kryteria wypracowanedla potrzeb uznania pañstw Europy Wschodniej i by³ego Zwi¹zku Radzieckim��.

S³owenia i Chorwacja

Nale¿y podkreœliæ, „¿e silne d¹¿enie do secesji i do rozbicia Jugos³awii wystê-powa³o od prze³omu lat 80. i 90. tylko w dwóch republikach, S³owenii i Chorwacji.Secesja Macedonii oraz Boœni i Hercegowiny stanowi³a konsekwencjê proklamo-wania niepodleg³oœci przez te dwie pó³nocne republiki”��. Zatem to w d¹¿eniachS³oweñców i Chorwatów do utworzenia niepodleg³ych pañstw upatruje siêpocz¹tku procesu dezintegracji Jugos³awii.

Jak ju¿ zosta³o wspomniane, obie republiki og³osi³y niepodleg³oœæ 25 czerwca1991 r., a decyzje w tych sprawach poprzedzone by³y przeprowadzonymi refe-rendami. Spo³ecznoœæ miêdzynarodowa przez d³ugi okres traktowa³a te d¹¿eniajako wewnêtrzne sprawy Jugos³awii, staraj¹c siê za wszelk¹ cenê utrzymaæ jej jed-noœæ�, czego motywy wskazane zosta³y powy¿ej. Jedynie Niemcy od samego

��

�� !��"�� #�� $��

�� &�� J; � �J*�� 2�� 4�- ? �� "� �&�� "� �� .��/�� &�� J+�� "� �� @9�� A��,��&�� 0��B� ��& C�� )J>� �� ;�� @�� >�� .��/�� !"�#� ��- �� :*�� 0� =��1�� - �� :+9:?�� 0� E� P��1��/�� "�� - '�� "�� # �)):� �� *�J�

pocz¹tku nalega³y na szybkie uznanie S³owenii i Chorwacji, twierdz¹c, i¿ prawonarodu do samostanowienia legitymizuj utworzenie niepodleg³ego pañstwa tak-¿e na drodze secesji�� oraz upatruj¹c w tym akcie impulsu dla przyspieszeniaprzemian demokratycznych w obu republikach��. Brak poparcia dla g³oszonegostanowiska nie powstrzyma³ RFN przed uznaniem S³owenii i Chorwacji 24 grud-nia 1991 r.�� Reszta pañstw czeka³a na ustalenia Komisji Arbitra¿owej.

Ta, w Opinii nr 7, pozytywnie oceni³a starania S³owenii, uznaj¹c, ¿e w sposóbsatysfakcjonuj¹cy realizuje ona zarówno „Wytyczne w sprawie uznania nowychpañstw w Europie Wschodniej i Zwi¹zku Radzieckim”, jak i Deklaracjê w sprawieJugos³awii��. Natomiast w przypadku Chorwacji, zdaniem Komisji, widocznaby³a jeszcze potrzeba wzmocnienia konstytucyjnych praw mniejszoœci narodo-wych��. W ci¹gu kilku miesiêcy od wyra¿enia stanowiska przez Komisjê Arbitra-¿ow¹, nast¹pi³o uznanie S³owenii i Chorwacji przez wiêkszoœæ pañstw œwiata,m.in. przez USA, Rosjê, Chiny, a tak¿e przyznanie im cz³onkostwa OrganizacjiNarodów Zjednoczonych��.

Wydarzenia jakie rozegra³y siê wkrótce potem w Chorwacji, rzucaj¹ jednakcieñ na s³usznoœæ decyzji pañstw i stawiaj¹ pytanie o przedwczesny charakter jejuznania. Przede wszystkim bowiem nie wprowadzono, pomimo stosownych za-pewnieñ, natychmiastowych zmian do konstytucji w obszarach wskazanychprzez Komisjê. Co wiêcej, konflikt z mniejszoœci¹ serbsk¹ narasta³ i sta³ siê na tylepowa¿ny, ¿e w³adze chorwackie nie by³y w stanie poradziæ sobie z nim samodzie-lnie. Sytuacja w pañstwie by³a wiêc nadal niestabilna i wymaga³a interwencji si³pokojowych ONZ��.

Boœnia i Hercegowina

Boœnia i Hercegowina, zachêcona przyk³adem S³owenii oraz Chorwacji,og³osi³a niepodleg³oœæ 15 paŸdziernika 1991 r., chocia¿ decyzja ta spotka³a siê z sil-nym sprzeciwem ze strony boœniackich Serbów, postuluj¹cych pozostanie w ra-mach Jugos³awii. Przywódcy mniejszoœci serbskiej, stanowi¹cej ponad 1/3spo³ecznoœci, zagrozili nawet secesj¹ regionów zamieszka³ych przez Serbóww przypadku, gdyby niepodleg³oœciowe d¹¿enia zakoñczy³y siê sukcesem��.

Niejednolitoœæ przekonañ w spo³eczeñstwie boœniackim co do przysz³oœcikraju znalaz³a odzwierciedlenie w Opinii nr 4 Komisji Arbitra¿owej, która wyraŸ-

��

��#��1�� <,�,��

�� @�� M�� - ��-� �� ?�J�� @�� 0� E� P��1�� - ��-� �� *�)�� @�� &�� @��2�� 4�- C �� "� ��&�� /�� &� �"� ��

�� 0��&�� !"�#� ��- ��-� �� J+�� @��2�� 4�- D �� "� �� "� ��&�� &� �"� �� 0��&��

�� &�� ::�� @�� C� C�� - ��-� �� +)�� @�� A� '�� =��#� �� - '�� <� ��- ��- �� +*+9+*?�� @�� 0�� P��1�� - ��-� �� *;>�

nie stwierdzi³a, ¿e pomimo podjêtych kroków celem realizacji kryteriów uznaniaopracowanych przez WE, brak ogólnokrajowego referendum w tym przedmiociesprawia³: „that the will of the peoples of Bosnia-Herzegovina to constitute theSRBH as a sovereign and independent State cannot be held to have been fullyestablished”��.

Zgodnie ze wskazaniami Komisji, stosowne referendum zosta³o przeprowa-dzone, a jego wyniki wyraŸnie wskazywa³y na poparcie d¹¿eñ niepodleg³oœcio-wych przez Boœniaków, przy czym g³osowanie zbojkotowano, co nie jestzaskoczeniem przez boœniackich Serbów.

Dla spo³ecznoœci miêdzynarodowej taka deklaracja by³a jednak wystarczaj¹cadla uznania nowo powsta³ego pañstwa. Cz³onkowie WE oraz USA uzna³y Boœniê7 kwietnia 1992 r., chocia¿ dotycz¹ce tych decyzji oœwiadczenia s¹ raczej enigma-tyczne. Prezydent Stanów Zjednoczonych ograniczy³ siê jedynie do stwierdzenia,¿e Boœnia i Hercegowina „meet the requisite criteria for recognition”�, wyst¹pie-nie ministra spraw zagranicznych ze sprawuj¹cej wówczas prezydencjê weWspólnocie Portugalii utrzymane by³o w podobnym tonie��. Za tym przyk³ademposz³o w ci¹gu kilkunastu kolejnych tygodni wiele pañstw, m.in. Polska, NowaZelandia, Czechos³owacja, Australia, a tak¿e cz³onkowie ONZ, którzy decyzjêo admisji Boœni i Hercegowiny podjêli jednomyœlnie��.

Tak jasno wyartyku³owana akceptacja Boœni i Hercegowiny na arenie miê-dzynarodowej jest o tyle zastanawiaj¹ca, ¿e w zasadzie nie spe³nia³a ona wówczaspodstawowego kryterium pañstwowoœci – wymogu efektywnej w³adzy nad tery-torium. W znacznym stopniu pozostawa³o ono bowiem pod skuteczn¹ kontroln¹mniejszoœci serbskiej��. W tym œwietle s³uszna staja siê teza, i¿: „recognition didnot function merely as a refutable assumption that the criteria of statehood weremet; it actually served as a substitute for these futures, which were obviously mis-sing”��. Spe³nienie dodatkowych kryteriów narzuconych przez spo³ecznoœæ miê-dzynarodow¹ konwalidowa³o zatem brak konstytutywnego elementu nabyciapañstwowoœci. Taka fikcja prawna zosta³a dopuszczona przez pañstwa, dlatego¿e instytucja uznania traktowana by³a jako jeden z wielu instrumentów, których³¹czne zastosowanie zapewniæ mia³o rozwi¹zanie problemów na Pó³wyspie Ba³-kañskim��. Niestety, szybko okaza³o siê, ¿e usilne próby stworzenia sztucznego bytupañstwowego nie s¹ wystarczaj¹cym œrodkiem osi¹gniêcia tego celu. Politycznedeklaracje nie tylko nie by³y w stanie zapobiec, ale w znacznym stopniu przyczy-ni³y siê do intensyfikacji walk „prowadzonych przez wszystkich ze wszystkimi”��.Znów, podobnie jak w Chorwacji, niezbêdna okaza³a siê interwencja ONZ.

��

�� !��"�� #�� $��

�� 2�� 4�- E �� "� �� &�� 9��=5��/�� &� �"� �� 0��&�� !"�#� ��- ��-� �� :>�

� C� C�� - ��-� �� ?�� &��-�� @�� P�� 7 �� LC%<L+>L;*: � ;; 0�7 �));�� @�� 0� =��1�� - ��-� �� >)9�:�� M�� - ��-� �� +)*�� @�� A� '�� =��#� �� - '�� <� ��- ��- �� +*>�

Macedonia

Uznanie Boœni, pomimo braku efektywnej kontroli nad terytorium, wskazujena arbitralny charakter decyzji pañstw w tym przedmiocie, co implikuje jej nie-przewidywalnoœæ. Tezê tak¹ potwierdzi³ przyk³ad Macedonii, której niepodleg³oœ-ciowe ambicje przez d³ugi czas pozostawa³y niespe³nione, pomimo osi¹gniêciatradycyjnych kryteriów pañstwowoœci z powodów czysto politycznych – sprzeci-wu Grecji co do jej oficjalnej nazwy. Grecja obawia³a siê, ¿e mo¿e ona sugerowaæroszczenia terytorialne wobec regionu geograficznego wchodz¹cego w sk³ad jejterytorium. Komisja Badintera, analizuj¹c proœbê Macedonii o jej uznanie w œwie-tle warunków, jakie zgodnie ze wspólnotow¹ Deklaracj¹ w sprawie Jugos³awiispe³niæ musia³y pañstwa ubiegaj¹ce siê o to��, wyraŸnie stwierdzi³a, i¿:

� �� .�� 456 �� +�� )�� !

�� 7 �� 3��!

��- �� -��

Pomimo pozytywnej rekomendacji ze strony Komisji co do mo¿liwoœci uzna-nia Macedonii, WE zdecydowa³a siê nie podejmowaæ ¿adnych kroków w tymprzedmiocie, a za jej przyk³adem posz³a wiêkszoœæ pañstw. Wœród nielicznych,które uzna³y Macedoniê, znalaz³y siê m.in. Bu³garia, Turcja i Litwa��. Pat wywo³anygreckim sprzeciwem narasta³, a Wspólnota, staraj¹c siê wypracowaæ jakieœ stano-wisko w kwestii uznania, formu³owa³a coraz radykalniej dodatkowe ku temu wy-mogi, pocz¹tkowo wyra¿aj¹c chêæ uzania Macedonii „as a sovereign andindependent State within its existing borders and under a name that can be accep-ted by all the parties concerned”�, pó¿niej – ju¿ wyraŸnie stwierdzaj¹c, ¿e bêdzieto mo¿liwe jedynie „under a name which does not include the term Macedonia”��.Brak realizacji warunku postawionego przez Wspólnotê nie przeszkodzi³ w uzna-niu Macedonii przez Rosjê w sierpniu 1992 r., ani jej przyjêciu do Organizacji Na-rodów Zjednoczonych rok póŸniej, aczkolwiek pod nazw¹ By³a Jugos³owiañskaRepublika Macedonii��.

��& ��

��#��1�� <,�,��

�� 0� =��1�� - ��-� �� >)�� =7��Q�� ,��17��6� �� 5 $�� 7 ��1 �� 0�� <�� R�� C�� 1�� 1 �� F�� 1� � ��7 <�� 1 �� F1�� 1� �� <�� 1�� 1�� (�

�� 2�� 4�- F �� "� �� "� �� &�� 0�� &� �"� �� 0��&�� !"�#� ��- ��-� �� J��

�� @�� C� C�� - ��-� �� ?;�� &�� ?;�� &��-�� @�� P�� 7 �� LC%<L+:L;;? � J �� ))*�

Federacyjna Republika Jugos³awii/Serbia i Czarnogóra

Wœród by³ych republik sk³adowych SFRJ jedynie dwie nie by³y zainteresowa-ne uznaniem z strony innych pañstw, gdy¿, jak siê okaza³o, mia³y bardziej ambit-ne plany. Nowo uchwalona konstytucja jugos³owiañska proklamowa³a bowiemprzekszta³cenie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii w Federacyjn¹Republikê Jugos³awii, tworzon¹ przez Serbiê oraz Czarnogórê��. FRJ og³osi³a na-stêpnie kontynuacjê podmiotowoœci miêdzynarodowej SFRJ oraz zobowi¹za³a siê„to fulfill all the rights conferred and to the obligations assumed by the SFRY in in-ternational relations, including its membership in all international organizationsand participation in international treaties ratified or acceded to by Yugoslavia”��.Bez w¹tpienia, do takiego dzia³ania zachêci³ Jugos³awiê przyk³ad Rosji, przezktór¹, jak ju¿ zosta³o wspomniane, kontynuacja podmiotowoœci prawnej ZSRRzosta³a powszechnie zaakceptowana na arenie miêdzynarodowej. W przypadkuJugos³awii pañstwa zareagowa³a jednak inaczej, czego egzemplifikacjê stanowi¹Opinie nr 8, 9 i 10 Komisji Arbitra¿owej. Komisja potwierdzi³a, i¿ proces rozpaduJugos³awii, odnotowany przez ni¹ w Opinii nr 1, dobieg³ koñca, a wraz z nim ¿y-wot SFRJ na arenie miêdzynarodowej��. Zauwa¿y³a równie¿, i¿ „new states havebeen created on the territory of the former SFRY and replaced it. All are successorstates to the former SFRY”��. Konsekwentnie, tak¿e Jugos³awia by³a nowo po-wsta³ym pañstwem, a nie kontynuatorem SFRJ, co oznacza³o, i¿: „the FRY (…)does not ipso facto enjoy the recognition enjoyed by the SFRY under completelydifferent circumstances. It is therefore for other states, where appropriate, to reco-gnize the new state”��. W odniesieniu do cz³onkowstwa Socjalistycznej Federacyj-nej Republiki Jugos³owiañskiej w organizacjach miêdzynarodowych, Komisjapodkreœli³a, i¿: „the SFRY’s membership of international organizations must be te-rminated according to their status and that none of the successor states may there-upon claim for itself alone the membership rights previously enjoyed by theformer SFRY”��. Analogiczne stanowisko wobec roszczeñ Serbii i Czarnogóry kon-tynuacji podmiotowoœci miêdzynarodowej SFRJ zajê³a ONZ��. Wbrew tak wyraŸ-nie wyartyku³owanemu stanowisku spo³ecznoœci miêdzynarodowej, Jugos³awiapodtrzymywa³a swoje roszczenia a¿ do 2000 r. Dopiero po zmianie politycznegokursu, sta³o siê mo¿liwe jej w³¹czenie w poczet cz³onków ONZ�.

��

�� !��"�� #�� $��

�� @�� C� C�� - ��-� �� ?*�� &��-�� @�� 2�� 4�- + �� "� �&�� "� �� .��/�� !"�#� ��- ��-� �� JJ�

�� 2�� 4�- ) �� "� �&�� "� �� .��/�� !"�#��- ��-� �� J)�

�� 2�� 4�- (G �� "� �&�� "� �� .��/�� !"�#��- ��-� �� )��

�� 2�� 4�- ) �� "� �&�� "� �� .��/�� - ��-� �� J)�� @�� P�� 7 �� LC%<L+:L� � ;; <�� ));�� = 8�� 75�,�� 1,� ��. �7�� 7 ��- EC& ��, 1,��6�3 ��,�, ��2 ��1�-��F�7��.1,7��1��-��#�� 1 �)); �� 1� ;�� @�� &� ��1� ��- �� :��

Nie stanowi³o to jednak koñca historii. W marcu 2002 r. w³adze FRJ zdecydo-wa³y o jej zast¹pieniu „bezprecedensowym tworem, zwi¹zkiem niebêd¹cymw odró¿nieniu od federacji pañstwem, ale niestanowi¹cym te¿ konfederacji”��

oraz o zmianie oficjalnej nazwy na Serbia i Czarnogóra (co nie mia³o jednak ¿ad-nego wp³ywu na cz³onkostwo w Organizacji Narodów Zjednoczonych). Ten eks-peryment trwaæ mia³ co najmniej 3 lata, czyli do 2006 r. Po tym okresie Czarnogóramia³a zdecydowaæ o dalszym losie wspólnego pañstw.

Czarnogóra

W maju 2006 r. decyzja zosta³a podjêta – w przeprowadzonym referendumCzarnogórcy opowiedzieli siê za niepodleg³oœci¹ i tym samym za od³¹czeniem odSerbii. Niezw³ocznie po og³oszeniu oficjalnych wyników referendum, niepod-leg³oœæ Czarnogóry zosta³a uznana przez NATO i Uniê Europejsk¹��. Nale¿y przytym wspomnieæ, ¿e w „obawie przed destabilizacj¹ sytuacji na Ba³kanach, przed-stawiciele Unii postawili Czarnogórze twarde warunki, bez spe³nienia których nieuznaliby niepodleg³oœci pañstwa. Unia uzna³a, ¿e g³osowanie bêdzie wa¿ne, jeœliweŸmie w nim udzia³ co najmniej 50% uprawnionych do g³osowania obywateliCzarnogóry i co najmniej 55% z nich opowie siê za niepodleg³oœci¹”��. Próg uda³osiê przekroczyæ zaledwie o pó³ punktu procentowego��.

Tak¿e Serbia, pomimo wczeœniejszych odmiennych deklaracji, wkrótce poog³oszeniu wyników referendum, uzna³a je��. W czerwcu 2006 r. Czarnogóra zo-sta³a przyjêta do Organizacji Narodów Zjednoczonych i do dziœ pozostaje jejnajm³odszym cz³onkiem��.

Kosowo

Problematyka uznania pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej wymaga tak¿ekilku s³ów odniesienia wobec kwestii Kosowa, choæ, ze wzglêdu na zakres, stano-wiæ by ona mog³a temat osobnej monografii.

Kosowo og³osi³o niepodleg³oœæ 17 lutego 2008 r., aczkolwiek silne niepod-leg³oœciowe d¹¿enia kosowskich Albañczyków wyraŸnie zarysowa³y siê ju¿ w czasieprocesu dezintegracji Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugos³awii. W 1990 r.Kosowo og³osi³o niepodleg³oœæ, niemniej jednak spo³ecznoœæ miêdzynarodowanie zamierza³a siê wtedy do tych roszczeñ ustosunkowywaæ pozytywnie��. Sytua-cja pozosta³a niezmienion¹ przez blisko 20 lat – systematycznie odmawiano koso-

��

��#��1�� <,�,��

�� 0� =��1�� - ��-� �� *J�� @�� @� ��1�� 1�� &� /��=� C��,#��#�� P��7��, N��1�O� �� =

��=!��"�� <GGF� C��,��# SA�� =��,�� ;��)� �� J:�� &�� J;�� &�� J*�� &�� J:�� P�� 7 �� LC%<L>�L;>+ � ;J &�� ;��>�� @�� M�� - ��-� �� ?�)�

wskim Albañczykom realizacji prawa do samostanowienia, czego dobitnymprzyk³adem mo¿e byæ oœwiadczenie ministrów spraw zagranicznych UE, wydanepo wyborach z 2001 r.��

Kosowska deklaracja z 2008 r. podzieli³a spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹. UniaEuropejska, choæ pozostawi³a kwestiê uznania Kosowa decyzji poszczególnychswych cz³onków, podkreœli³a chêæ wspierania demokratycznych struktur w nowopowsta³ym pañstwie��. Pierwszym pañstwem, które uzna³o jego niepodleg³oœæby³a Francja, w kolejnych tygodnia swe uznanie wyrazi³a wiêkszoœæ z 27 cz³on-ków UE oraz 1/3 pañstw cz³onkowskich ONZ. Wœród pañstw, które wyraŸnie po-têpi³y kosowsk¹ deklaracjê znalaz³y siê Serbia� i Rosja��. Co ciekawe, grupa taobejmuje w wiêkszoœci pañstwa, które same borykaj¹ siê z tendencjami separaty-stycznymi i nie chc¹ w zwi¹zku z tym, by przyk³ad Kosowa sta³ siê niebezpiecz-nym precedensem. Z kolei zwolennicy jego niepodleg³oœciowych d¹¿eñ stoj¹ nastanowisku, i¿ „Kosovo’s independence is not really a classic example of secession.Unique features make it more akin to situations in which the right of peoples toself-determination is being applied, although it is not the same as this. At any rate,the fact remains that Kosovo’s declaration of independence must be viewed in thelight of the requirement consistently laid down, as part of the political process setin place by the Security Council, to respect the will of the people of Kosovo, at thepossible cost of Serbia’s territorial integrity”��. Podzia³owi stanowisk pañstw towa-rzyszy oczekiwanie na opiniê doradcz¹ Miêdzynarodowego Trybuna³u Spra-wiedliwoœci w sprawie legalnoœci kosowskiej deklaracji��, która bez w¹tpienia,niezale¿nie od jej treœci, odbije siê szerokim echem wœród spo³ecznoœci miêdzy-narodowej.

Uznanie Czech i S³owacji

Wydarzeniem wpisuj¹cym siê w proces dezintegracji politycznego i gospo-darczego systemu Europy Centralnej i Wschodniej, choæ niew¹tpliwie jednoczeœ-nie zainspirowanym generaln¹ tendencj¹ zmian dokonuj¹cych siê w ostatniejdekadzie XX w. na starym kontynencie, by³ rozpad Czechos³owacji w 1992 r. Mo-ment, w którym do niego dosz³o nie by³ przypadkowy. Skoro bowiem przezd³ugie lata pañstwo to pozostawa³o w radzieckiej strefie wp³ywów, równie silnywp³yw co funkcjonowanie, musia³ mieæ na nie i upadek ZSRR, którego bezpo-

�� /

�� !��"�� #�� $��

�� @�� 0� =��1�� - �� *:)�� @�� $*"� �� 3 �� H��/� ��I J ��" &� �� "��;��J� N��LL��F��F��L��L��L��T::;�T��O�1��.� 1�� JF�*F;��

� @��!�� "� K�/�� "� ��&�� &�� *?)9*>;� N��LL��-F��-��L1�F�#�L��L�+�L�?>+;��1O� 1��.� 1�� JF�*F;��

�� @��!�� &� �"� �� A�� +�F+�� N��LL��-��L1��#�L��L�+�L�?>;J��1O�1��.� 1�� JF�*F;��

�� !�� &� �"� A��" ��&�� *?� N��LL��-F��-��L1��#�L��L�+�L�?>�:��1O�1�F�.� 1�� JF�*F;��

�� @�� P�� 7 �� LC%<L>*L* � J �� ;��J�

œrednim owocem by³o obalenie komunistycznego czechos³owackiego rz¹du. Toz kolei, jak udowodni³a historia, sta³o siê ostatecznym przyczynkiem do upadkuCzechos³owacji��. Demonta¿ systemu, w którym wszelkie decyzje zapada³y naszczeblu centralnym, uwolni³ bowiem maskowane przez lata antagonizmy. W no-wej demokratycznej rzeczywistoœci ze zdwojon¹ si³¹ ujawni³y siê ró¿nice gospo-darcze i polityczne miêdzy dwiema czêœciami sk³adowymi federacji, którepocz¹tkowo znalaz³y odzwierciedlenie w s³owackich d¹¿eniach uzyskania wiêkszejautonomii w ramach jeszcze wspólnego pañstwa, ale ju¿ o charakterze konfede-racji, opartej na równoœci obu narodów, umo¿liwiaj¹cej swobodne decydowanieo najwa¿niejszych kwestiach gospodarczych i samodzieln¹ reprezentacjê na are-nie miêdzynarodowej��. Z czasem dla polityków tak s³owackich, jak i czeskich,sta³o siê jasnym, ¿e sytuacja wymaga³a podjêcia znacznie bardziej radykalnychkroków – istniej¹ce odmiennoœci by³y tak silne, ¿e rozwi¹zaæ je móg³ tylko defini-tywny podzia³ federacji. Nie wszyscy jednak uwa¿ali to rozwi¹zanie za s³uszne.Przeciw takiej decyzji Parlamentu ostro protestowa³ prezydent Havel, który w ob-liczu niepowodzenia wysi³ków zmierzaj¹cych do zachowania wspólnego pañ-stwa, poda³ siê do dymisji��. Co ciekawe, podzia³ Czechos³owacji nie znajdowa³poparcia tak¿e spo³eczeñstwa, w dominuj¹cym stopniu opowiadaj¹cego siê zatak¹ b¹dŸ inn¹ form¹ wspólnego pañstwa. Wyniki badañ opinii publicznej, prze-prowadzone pod koniec 1992 r. wskazywa³y, ¿e zaledwie 21% Czechów i 18%S³owaków chcia³o podzia³u, lecz jednoczeœnie wiêkszoœæ przekonana by³a o nie-mo¿noœci unikniêcia takiego scenariusza. Nieuchronnoœæ rozpadu Czeskieji S³owackiej Republiki Federacyjnej potwierdzi³o uchwalenie przez S³owack¹Radê Narodow¹ nowej Konstytucji oraz deklaracji o suwerennoœci, choæ prawneznaczenie tego dokumentu nie by³o do koñca jasne��. Trwaj¹ca ponad pó³ wiekukoegzystencja obu narodów w ramach jednego pañstwa dobieg³o koñca 31 grud-nia 1992 r., z chwil¹ wejœcia w ¿ycie ustawy o likwidacji Czechos³owacji, przyjêtej25 listopada tego¿ roku przez Zgromadzenie Federalne. Podzia³ pañstwa zosta³poprzedzony rzeczow¹ dyskusj¹ o zasadach podzia³u wspólnego maj¹tku, sto-sunkach walutowych, unii celnej i wielu innych kwestiach o fundamentalnymznaczeniu dla prawid³owego jego przeprowadzenia��. Oba pañstwa, po przejœciuprocedury akcesyjnej, zosta³y nastêpnie przyjête do ONZ��.

Rozpad Czechos³owacji stanowi doskona³y przyk³ad pokojowego podzia³upañstwa, który w jeszcze jaœniejszym œwietle stawia pytanie o przyczyny niemo¿-noœci realizacji takiego scenariusza w przypadku rozpadu Socjalistycznej Federa-cyjnej Republiki Jugos³awii. Zdaje siê, ¿e prawnicze dywagacje muszê tutaj ust¹piæmiejsca socjologicznej ocenie, to bowiem wzajemny stosunek obu spo³eczeñstw,

��0 ��

��#��1�� <,�,��

�� @�� &� !��,��#�� "��8�� =��,�� )):� �� ;++9;?�� @�� 0� E� P��1�� - ��-� �� +�9�+;�� @�� &�� +?�� @�� &� !��,��#�� - ��-� �� ;>�9;>;�� @�� &�� ;>;�� @�� P�� 7 �� LC%<L+:L;;� ��, LC%<L+:L;;; � �) &��7 �))*�

pozbawiony negatywnego emocjonalnego ³adunku, tak ³atwo dostrzegalnego wprzypadku etnicznego „tygla ba³kañskiego” wraz z postaw¹ g³êbokiego szacunkudla zasady rz¹dów prawa i zrozumieniem procesów demokratycznych umo¿liwi³osi¹gniêcie niepodleg³oœci w sposób wyró¿niaj¹cy siê spokojem i dojrza³oœci¹ natle wydarzeñ jugos³owiañskich�. Nie dziwi zatem, ¿e uznanie nowo powsta³ycht¹ drog¹ pañstw nie wywo³ywa³o ¿adnych kontrowersji wœród spo³ecznoœci miê-dzynarodowej.

Zakoñczenie

Dyskusja o uznaniu pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej w œwietle prawamiêdzynarodowego nie jest prosta. Wymaga bowiem zastosowania jêzyka pra-wniczego do omawiania zagadnieñ, które w znacznym stopniu nale¿¹ do sferypolityki. Wynika to z charakteru omawianej instytucji, który trafnie zosta³ ujêtyprzez Komisjê Prawa Miêdzynarodowego w trakcie jej studiów nad zagadnie-niem aktów jednostronnych pañstw w stwierdzeniu:

�� $ �� $

�� -��

Analiza praktyki pañstw w przedmiocie uznania podmiotów powsta³ychw wyniku burzliwych wydarzeñ, jakich œwiadkiem sta³a siê Europa w latach 90.XX w. wskazuje na istnienie relacji miêdzy uznaniem a pañstwowoœci¹ oraz za-sad¹ samostanowienia narodów.

W przypadku tej pierwszej, widaæ wyraŸnie, ¿e nast¹pi³o odejœcie od tradycy-jnych kryteriów pañstwowoœci jako punktu odniesienia przy podejmowaniu de-cyzji o uznaniu. „Wytyczne w sprawie uznania nowych pañstw w EuropieWschodniej i Zwi¹zku Radzieckim” oraz Deklaracja w sprawie Jugos³awii wpro-wadzi³y expressis verbis nowe wymogi, które spe³niæ musia³o pañstwo, by zostaæuznanym, i które, jak wskazuje przyk³ad Boœni i Hercegowiny, stanowiæ mog³ysubstytut konstytutywnych elementów pañstwa. Ustanowienie dodatkowychkryteriów s³u¿y³o sprawdzeniu gotowoœci nowo powsta³ego pañstwa do prze-strzegania prawa miêdzynarodowego, co zapewniæ mia³o ochronê wartoœci dlawspólnoty najwa¿niejszych. Przyk³ad warunkowego uznania pañstw EuropyŒrodkowej i Wschodniej nie stanowi jednak novum w prawie miêdzynarodowym.Nowe s¹ jedynie kryteria, których ewolucja od zakazu niewolnictwa do nakazuposzanowania praw cz³owieka odzwierciedla zmieniaj¹c¹ siê rzeczywistoœæ pra-wno-polityczn¹��. Niemniej jednak, „there is so far in modern practice no sugge-stion that as regards statehood itself, there exists any criterion requiring regard forfundamental human rights”��.

�� 1

�� !��"�� #�� $��

� @�� 0� E� P��1�� - ��-� �� +:�� A�C� ��1�� - �� @�� M�� - ��-� �� ?�>9?�:�� &� ��1� ��- ��-� �� +J�

Natomiast, co do wp³ywu zasady samostanowienia narodów na decyzjê o uz-naniu, to w przypadku pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej nie jest on tak sil-ny, jak podnosz¹ niektórzy��. Dezintegracja ZSRR i Czechos³owacji na drodzepolitycznego konsensusu w ogóle nie implikowa³ koniecznoœci odwo³ywania siêdo niej. W przypadku SFRJ pañstwa poszuka³y innego, mniej kontrowersyjnego,rozwi¹zania w postaci Komisyjnej konkluzji o jej rozpadzie. Zatem prawo naro-dów do samostanowienia jako warunek legalnoœci powstania pañstwa na drodzesecesji, a tym samym jego uznania, w zasadzie nie znalaz³o szerszego zastosowa-nia poza kontekstem dekolonizacyjnym��.

Dokumenty: Case concerning the frontier dispute (Burkina Faso/Republic of Mali), ICJReports 1986; V. R. Cedeno, Sixth report on unilateral acts of States, A/CN.4/534;General Assembly resolution A/RES/47/1 of 22 September 1992; General Assemblyresolution A/RES/47/221 of 19 January 1993; General Assembly resolution A/RES/46/237 of 22 May 1992; General Assembly resolution A/RES/47/222 of 19 January1993; General Assembly resolution A/RES/47/225 of 8 April 1993; General Assemblyresolution A/RES/60/264 of 28 June 2006; General Assembly resolution A/RES/63/3of 8 October 2008; Sixth report on unilateral acts of States by Victor Rodriguez Ce-deno, A/CN.4/534.

Opracowania ksi¹¿kowe: Crawford J., The Creation of States in International Law,Oxford 2006; Czapliñski W., Wyrozumska A., Prawo miêdzynarodowe publiczne.

Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004; Goldman M.F., Revolution and Change in

Eastern Europe. Political, Economic and Social Challenges, New York 1997; Kofman J.,Roszkowski W., Gubrynowicz A. (red.), Europa Œrodkowo-Wschodnia 2006, RocznikXVI, Warszawa 2009; Konarski W., Kosecki A. (red.), Ba³kany. Etnokulturowe

–pod³o¿e konfliktu, Pu³tusk 2006; Marples D.R., Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu,Wroc³aw 2006; Oppenheim L., International Law, t. 1, London, New York, Toronto1937; Przyborowska-Klimczak, Prawo miêdzynarodowe publiczne. Wybór dokumen-

tów, Lublin 2001; Szymanek J., Rozpad ZSRR a problem sukcesji w prawie miêdzynaro-

dowym, Warszawa 1997; Waldenberg M., Rozbicie Jugos³awii. Jugos³owiañskie lustro

miêdzynarodowej polityki, t. 1, Warszawa 2005; Tomaszewski J., Czechos³owacja, War-szawa 1997.

Periodyki: Blum Y.Z., Russia Takes Over the Soviet Union’s Seat at the United Nations,„European Journal of International Law” 1992, nr 3; Dehousse R., The International

Practice of the European Communities: Current Survey. European Political Cooperation in

1991, „European Journal of International Law” 1993, nr 4; Hillgruber Ch., The Admis-

sion of New States to the International Community, „European Journal of Internatio-nal Law” 1998, nr 9; Lowe A.V., Warbrick C., Recognition of States, „Internationaland Comparative Law Quarterly” 1992, nr 41; Lowe A.V. i Warbrick C., Recognition

��2 ��

��#��1�� <,�,��

�� @�� M�� - �� ?�:�� @�� &�� ?�:F?�J ��, &� ��1� ��- ��-� �� +�?9+�>�

of States. Part 2, „International and Comparative Law Quarterly” 1993, nr 42; PelletA., The Opinions of the Badinter Arbitration Committee A Second Breath for the Self-

Determination of Peoples, „European Journal of International Law” 1992, nr 3; RichR., Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union, „EuropeanJournal of International Law” 1993, nr 4; Türk D., Recognition of States: A Comment,„European Journal of International Law” 1993, nr 4.

�ród³a internetowe:

„The European Institutions’ Reactions to Kosovo Independence” - Speech by EU Commis-

sioner Rehn, 2008, (http://www.europa-eu-un.org/articles/en/article_7721_en.htm),dostêp dnia 08-03-2010;Written statement of the Government of the Republic of Serbia, s. 359-362,(http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15642.pdf), dostêp dnia 08-03-2010;Written statement by the Russian Federation, s. 40-41. (http://www.iccij.org/docket/fi-les/141/15628.pdf), dostêp dnia 08-03-2010;Written Statement by the French Republic, s. 35. (http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15607.pdf). dostêp dnia 08-03-2010.

��

The acknowledgement of the countries in East-Central Europein the light of international law

�� $ �� $ ��

�� 8�� (��$ ��

�� $ ��

�� 8��

��$ �� '��

�� $ ��

��

�� $ �� !

�� 9�� $ ��

8�� %�� "��

�� .��$ �� *�� .�� :�� ;��!

)�� <��

��

�� %��

== ��

��

�� !��"�� #�� $��

Ireneusz JaŸwiñski, Anna Ga³¹zka

Wspó³praca transgraniczna i euroregionalnajako wa¿ny czynnik rozwoju Europy Ba³tyckiej

Wprowadzenie

Wa¿nym czynnikiem przyczyniaj¹cym siê do rozwoju Europy Ba³tyckiej jestwspó³praca transgraniczna i euroregionalna. Dotychczasowe doœwiadczenia po-kaza³y, ¿e ta wspó³praca wp³ywa korzystnie na rozwój terenów przygranicznychoraz ca³ej Europy, stanowi¹c istotny element europejskich procesów integracyj-nych, równie¿ w ramach Europy Ba³tyckiej. Mo¿na zatem stwierdziæ, i¿ wspó³-praca transgraniczna oraz dzia³alnoœæ euroregionalna tworz¹ swego rodzajupomosty, s³u¿¹ce spo³eczeñstwu i gospodarce, a tak¿e integracji europejskiej. Dla-tego wspieranie wspó³pracy transgranicznej zyskuje na znaczeniu i stanowi prio-rytet w celach i zadaniach ujêtych w kolejnych okresach programowania UniiEuropejskiej. Praca wskazuje na wspó³pracê transgraniczn¹ i euroregionaln¹ jakowa¿ny czynnik rozwoju Europy Ba³tyckiej. W rozwa¿aniach uwaga zosta³a zwró-cona na istotê wspó³pracy transgranicznej i euroregionalnej oraz euroregionyz udzia³em polskich partnerów, ze szczególnym uwzglêdnieniem EuroregionuPomerania.

Istota wspó³pracy transgranicznej

Wspó³czeœnie wraz z postêpem integracji europejskiej na szczególn¹ uwagêzas³uguje wzrost znaczenia i roli miêdzynarodowej oraz transgranicznejwspó³pracy regionów. Rozwój ekonomiczny miêdzynarodowej oraz transgrani-cznej wspó³pracy regionów z jednej strony jest spowodowany konkurencj¹zwi¹zan¹ z rywalizacj¹, a z drugiej kooperacj¹ polegaj¹c¹ na wspó³pracy i integra-cji w ró¿nych obszarach�.

Tematyka euroregionów i ogólnej wspó³pracy transgranicznej od dziesiêcio-leci znajduje siê w obszarze zainteresowania Rady Europy. Przedsiêwziêcia opie-

��

� �� !�"�� #$$% �� #&�

raj¹ce siê na wspó³pracy transgranicznej pojawi³y siê ju¿ pod koniec lat czterdziestychXX w. W 1958 r. utworzono Euroregio na granicy niemiecko-holenderskiej. Nastê-pnie powsta³y ró¿ne inicjatywy wspó³pracy transgranicznej w Skandynawii,w regionach Oresund, Pó³nocnego Kalotce i Kvarken, które obejmuj¹ obszary na-le¿¹ce do Danii, Finlandii, Norwegii i Szwecji. W latach dziewiêædziesi¹tychnast¹pi³ wzrost zainteresowania regionaln¹ wspó³prac¹ transgranicz¹, a tak¿etworzeniem euroregionów. Determinantami, które wp³ynê³y w zasadniczy spo-sób na rozwój tego procesu, by³y�:– postêp w integracji europejskiej wraz z utworzeniem jednolitego rynku oraz

wprowadzeniem euro i rozszerzenia UE,– zwiêkszaj¹ca siê decentralizacja i regionalizacja pañstw europejskich,– czêstsze podejmowanie pracy transgranicznej,– uruchomienie wspólnotowych inicjatyw w zakresie wspó³pracy transgranicz-

nej, takich jak INTERREG.Wzrost liczby euroregionów przygranicznych oraz wzbogacenie ich charakte-

rystyki przynios³y ze sob¹ ostatnie dwa rozszerzenia Unii Europejskiej z 15 do 27pañstw cz³onkowskich. W oparciu o Rezolucjê Parlamentu Europejskiego z 1.XII.2005

roku w sprawie „euroregionów” w rozwoju polityki regionalnej, Parlament Europejskistwierdzi³, i¿ wspó³praca jest nieod³¹cznym procesem integracji i spójnoœci euro-pejskiej. Rezolucja ta wezwa³a pañstwa cz³onkowskie i Komisjê do wiêkszegowspierania euroregionów. Ponadto wspó³pracê transgraniczn¹ uwzglêdnionow projekcie traktatu konstytucyjnego�.

Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych jako wspó³pracêtransgranicz¹ okreœla: ,,wspó³pracê lokalnych/regionalnych instytucji publiczno-prawnych poni¿ej szczebla ogólnopañstwowego, partnerów spo³ecznych orazgrup ludnoœci prowadzona ponad granicami pañstw. Wspieraj¹ca pokój, wol-noœæ, bezpieczeñstwo i przestrzeganie praw cz³owieka oraz ochronê mniejszoœcietnicznych i narodowych”�.

Natomiast wed³ug Europejskiej Konwencji Ramowej o Wspó³pracy Transgranicznej

miêdzy Wspólnotami i W³adzami Terytorialnymi jest to „ka¿de podjête dzia³aniemaj¹ce na celu unormowanie i dalszy rozwój s¹siedzkich kontaktów miêdzywspólnotami i w³adzami terytorialnymi dwóch lub wiêkszej liczby pañstw, jakrównie¿ zawarcie porozumieñ i przyjêcie uzgodnieñ koniecznych do realizacji ta-kich zamierzeñ”�.

Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e wspó³praca transgraniczna jest pewnego rodzajuprocesem, dziêki któremu zarówno spo³ecznoœci lokalne, jak i regionalne orazstruktury samorz¹du terytorialnego jednocz¹ swoje starania i wysi³ki w celu roz-

��

��

� !�� "�� #�� $% ��!� "� ''�$(�#$$( �� &�

� &'�� &�� (�� )��* � +��*� ,�� )��! *�� #$$+ �� &�� ,!��* �� -�.�� /�*01*�� 2��3�� .�4��/�*0"��5�.� � /1��.�

2 ��5��"��.� �*��6�� 7�� #'�$8�'9%$ �:��;� '99& <� =' *�� #%(� ��5� #�

wi¹zywania istniej¹cych problemów, pomimo dziel¹cej je ich granicy pañstwo-wej�.

G³ównym czynnikiem okreœlaj¹cym uczestnictwo podmiotów danego obsza-ru we wspó³pracy transgranicznej jest s¹siedztwo terytorialne. Wspó³praca trans-graniczna odbywa siê na obszarze regionu transgranicznego, który jest uznawanyza specyficzny rodzaj regionu�. Termin region wywodzi siê z ³aciñskiego s³owa re-

gio. W znaczeniu najbardziej ogólnym okreœla on fragment Ziemi, wydzielonejz otocznia przy pomocy pewnych procedur oraz sposobu wartoœciowania�.

Transgraniczoœæ oznacza „s¹siadowanie ze sob¹ obszarów przygranicznychnale¿¹cych do kilku pañstw”�. Regionem transgranicznym jest nazywany obszar,przez który przebiega granica pañstwa. Procesy rozwoju i funkcjonowania regio-nów transgranicznych mo¿na rozpatrywaæ przez pryzmat zmian w ich ró¿nychpowi¹zanych ze sob¹ sferach, w tym spo³ecznej i demograficznej, gospodarczej(ekonomicznej), przyrodniczej i przestrzennej�.

Wed³ug Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych „regionygraniczne i transgraniczne staj¹ siê czêœciami sk³adowymi i pomostami w procesiejednoczenia siê Europy, s³u¿¹c wspó³¿yciu europejskich spo³eczeñstw ³¹czniez mniejszoœciami”��.

Obok regionów transgranicznych, specyficznymi cechami odznaczaj¹ siêprzede wszystkim nastêpuj¹ce dwa rodzaje regionów: regiony przygraniczne(nazywane regionami granicznymi, nadgranicznymi) i euroregiony. W przypad-ku regionu granicznego jedn¹ z granic jest granica pañstwa. Najczêœciej s¹ to ob-szary peryferyjne obu pañstw, usytuowane w s¹siedztwie wspólnej granicy.Natomiast euroregiony s¹ zinstytucjonalizowan¹ form¹ wspó³pracy transgranicz-nej, mog¹c¹ polegaæ na powo³ywaniu wspólnych organów koordynacyjnych,wspólnym sporz¹dzaniu lub uzgadnianiu planów��.

Euroregionem mo¿na nazwaæ obszar „przekraczaj¹cy przynajmniej jedn¹granicê pañstwow¹ i stanowi¹cym sumê, co najmniej dwóch przestrzenispo³eczno-gospodarczych”��. Powstanie euroregionu mo¿e wynikaæ z dobrowol-nego porozumienia wspólnot regionalnych i lokalnych, z co najmniej dwóch lubwiêcej pañstw��. Podstaw¹ tworzenia struktury euroregionalnej jest jednoznacz-nie wyra¿ona chêæ prowadzenia wspó³pracy gospodarczej, spo³ecznej, kultural-nej i innej regionów przygranicznych nale¿¹cych do ró¿nych pañstw. Wszelkie

��

�� !�� )�16��

� 2� ��-�� '�� 0� '999 �� =>(�� .� � �� ?,!��*� - 3��!.@ #$$% ��!� #$$9

5� '' �� 9$�� A�"�*��7� ��3!5 �� !7� B��1�(�� % .��% ��

�� #$$8 �� ''�� 2�.�� (�� 0� #$$( �� '$&�� 9$�� (�� )��*��%�� &�� 9$�� 2�.�� ''(�� 9'�

dzia³ania na tym obszarze powinny byæ zgodne z prawem krajowym danego pañ-stwa��.

Nadrzêdnymi celami tej wspó³pracy jest zapewnienie dobros¹siedzkich sto-sunków ze spo³ecznoœciami pañstw s¹siednich, popieranie idei jednoœci europej-skiej czy te¿ poprawa warunków ¿yciowych i podnoszenie jakoœci ¿ycia ludnoœcizamieszkuj¹cej te tereny��. Pomaga ona tak¿e w minimalizowaniu negatywnychskutków po³o¿enia obszarów przygranicznych po³o¿onych na narodowych ob-rze¿ach pañstw oraz ³agodzeniu niekorzystnych skutków istnienia granic��.

Termin euroregion jest pojêciem wê¿szym od wspó³pracy transgranicznej(zob. rysunek 1). Pojêcie wspó³pracy transgranicznej zawiera w sobie przedewszystkim element funkcjonalny akcentuj¹c przedmiot i cele. Wspó³praca trans-graniczna mo¿e równie¿ nabraæ cech wspó³pracy euroregionalnej. Jednoczeœniewspó³pracê euroregionaln¹ mo¿na wiêc okreœliæ jako formê wspó³pracy miêdzy-narodowej i wspó³pracy transgranicznej, w której wa¿n¹ rolê odgrywa wy¿szystopieñ instytucjonalizacji struktur wspó³pracy transgranicznej��.

Wspó³praca transgraniczna przybiera postaæ wspó³pracy euroregionalnejwraz z wprowadzeniem sta³ych, instytucjonalnych form wspó³dzia³ania przeztworzenie stowarzyszeñ (zwi¹zków celowych), rad, sekretariatów, grup robo-

��

��

��

C�0�1�� 2� ��-�� '�� 0� '999 �� %�

�� 2�.�� ''(�� 2� D�E�<�� /�� 0 �� /� 7�" �� 7�

�� *�� 1 �� '�� /�� #$$$ �� &+�� 2� �� =�� &'�� (�

czych, komitetów zarz¹dzaj¹cych itp., a tak¿e licznych powi¹zañ z wyspecjali-zowanymi krajowymi i miêdzynarodowymi organami koordynacji wspó³pracytransgranicznej��.

Euroregiony z udzia³em polskich partnerów

Transformacja systemu politycznego i gospodarczego od 1989 r. w Polsce,Czechos³owacji, NRD i innych pañstwach umo¿liwi³a o¿ywienie stosunkóws¹siedzkich terenów przygranicznych. Pocz¹tkowym celem nawi¹zywaniawspó³pracy by³o eliminowanie zagro¿eñ ekologicznych i pielêgnowanie dziedzi-ctwa kulturowego�. PóŸniej dzia³ania te pozwoli³y na rozwój zinstytucjonalizo-wanych form wspó³pracy euroregionalnej. Powstawa³y one g³ównie nazewnêtrznych granicach Unii Europejskiej. Wa¿nym powodem zacieœniania tejwspó³pracy by³ fakt, ¿e tereny transgraniczne mog³y staæ siê beneficjentami fun-duszy na rozwój tych terenów, pochodz¹cych z UE. Zapocz¹tkowane w ten spo-sób przemiany zaowocowa³y powstaniem nowych form aktywnoœci na obszarachprzygranicznych w Europie Œrodkowej i Wschodniej, w tym tak¿e na terenie Pol-ski. Zainteresowanie euroregionami wzrasta ze wzglêdu na sprzyjaj¹ce m.in. po-dobieñstwa kulturowe, jêzykowe oraz zapocz¹tkowane reformy gospodarcze��.

Wspó³praca przygraniczna Polski z s¹siadami ma bardzo du¿e znaczenie dlapoprawy wzajemnych stosunków i rozwi¹zywania wspólnych problemów go-spodarczych i spo³ecznych, które najczêœciej nie zatrzymuj¹ siê na administracyj-nych granicach pañstw��.

Proces euroregionalizacji w Polsce zapocz¹tkowa³ Euroregion ,,Nysa” (Neisse-Nisa), utworzony 21 grudnia 1991 r. Euroregion ten uznaje siê równie¿ za pierwszyeuroregion powsta³y w Europie Œrodkowej i Wschodniej. W latach 1991–1993 wy-pracowa³ on w uk³adzie trójstronnym pierwsze doœwiadczenia w tworzeniu pod-staw instytucjonalnych wspó³pracy transgranicznej. Mia³y one modelowy wp³ywna tworzenie i rozwijanie ró¿nych form wspó³pracy ponadgranicznej na grani-cach Polski��.

Do istotnych czynników oddzia³uj¹cych na powstanie regionów transgrani-cznych na granicy zachodniej nale¿y przede wszystkim zaliczyæ��:– nowy kszta³t polityczny granicy zachodniej, co spowodowa³o, ¿e granica pol-

sko-niemiecka sta³a siê równoczeœnie granic¹ zewnêtrzn¹ Unii Europejskiej,– zawarcie uk³adu stowarzyszeniowego Polski z UE, co nada³o polsko-niemiec-

kiej wspó³pracy transgranicznej charakter prekursorski w skali Europy Œrod-kowej i Wschodniej,

��

�� !�� )�16��

�� * �� 2334 *!�"�� ;��4�! �5�5��5�� 3� /��1�� #$$( �� '+>'8�� /� 7�" �� 7� -�5�� /��1�� '99% �� 9$�� 7��5 ��5�� -��! - 3��"� 3� �F55*�GG��.��3�H�*"G�� )16�� 7� )� �� /�� #$$& �� #$$�� /� 7�" �� 7� -�5�� 9$>9'�� A��5�� - �� /��

�� /� 7�" �� 7� �� *�� '('>'(#�

– aktywnoœæ œrodowisk lokalnych i regionalnych w nawi¹zywaniu wspó³pracytransgranicznej.Na pograniczu po³udniowym bardzo wa¿nym elementem nawi¹zania

wspó³pracy, podobnie jak i na pograniczu zachodnim, by³o nadanie granicy no-wego wymiaru i znaczenia. Granica z Czechami i S³owacj¹ sta³a siê równoczeœniegranic¹ miêdzy pañstwami stowarzyszonymi z Uni¹ Europejsk¹ oraz granic¹ we-wnêtrzn¹ pañstw Grupy Wyszehradzkiej. Do 2004 r. by³a to równie¿ granica we-wnêtrzna w ramach utworzonej przez to ugrupowanie Strefy Wolnego Handlu(CEFTA��)��.

Na pograniczu wschodnim najbardziej zaawansowana jest wspó³praca euro-regionalna z Ukrain¹. Charakteryzuje j¹ najwy¿szy poziom instytucjonalizacji eu-roregionu w porównaniu do reszty euroregionów le¿¹cych na pograniczuwschodnim.�� Efektem tych wspólnych dzia³añ by³o oficjalne powo³anie 29 wrze-œnia 1995 r. w £ucku na Ukrainie pierwszego w Europie Wschodniej Euroregionu„Bug”��. Inaczej natomiast kszta³tuje siê sytuacja na pograniczu polsko-bia³oru-skim, gdzie rozwój kontraktów bilateralnych jest o wiele s³abszy ani¿eli wspó³pra-cy z Ukrain¹. Podobna sytuacja ma miejsce na pograniczu polsko-litewskim.Przeszkod¹ mo¿e tu byæ ustawodawstwo wewnêtrzne partnerów. Konstytucja li-tewska ograniczania rejonom mo¿liwoœci wchodzenia w porozumienia i blokiz republikami by³ego ZSRR, decyzja ta nale¿y do w³adz centralnych��.

Na pograniczu pó³nocnym pierwsze inicjatywy nadania form instytucjonal-nych wspó³pracy transgranicznej pojawi³y siê w 1997 r. W wyniku intensywnychprac organizacyjnych œrodowisk lokalnych i regionalnych obszarów przygranicz-nych pañstw nadba³tyckich, w lutym 1998 roku podpisano w Malborku umowê outworzeniu Euroregionu „Ba³tyk”. Obejmuje on przygraniczne obszary Polski,Danii, Litwy, £otwy, Rosji (Obwód Kaliningrad) i Szwecji.�

Obszary Polski zaanga¿owane we wspó³pracê transgraniczn¹, w tym eurore-gionln¹ przedstawiono na rysunku 2.

Wykaz wszystkich euroregionów uporz¹dkowanych chronologicznie oddaty ich powstania (jako datê powstania euroregionu przyjêto dzieñ podpisaniaporozumienia lub umowy o jego utworzeniu) obrazuje tabela 1��.

��

��

�� I,A2� > *��!.� �� F��"�� .�4�� .� ,!��*� J�� *��*�� 3�!��! '99# ��*�� + *��5�� E�� !��* �� 5�. *�� K�"�4�� B�1�� .��F � � �� "�� "�� F��"!��4��E�� 5�!10�*�� .��1��F � �� "� �� F��"! ��"� 3�� K�*��56*� ��!��4��E�� *��5� ,!��*� J�� ;�� !.�� 5� �5��1� �� !� B�� 2� D�E�<�� !�� * �-��*% &�� 1 5��*�� 1 6��-�%/��1�� '99% �� '+&>'+8�

�� /� 7�" �� 7� -�5�� '$9�� &'�� '8#�'8&�� *��%�� '+8�� /� 7�" �� 7� -�5�� % �� '8#�'8& '89�� *��% �� '=8>'(8�� &'�� #$�#'�

��

�� !�� )�16��

�� !��C�0�1�� 23777��5 ��5��-��

��! - 3��"� 3� /�� #$$% �� '%�

"�#�� !��

$� � �� %�� & �� #�� '

< �� <��<�� #' 3�!�� '99' <� .�� I� �F�

��*�� '+ "!5 3� '99& �1�� /43�� -!.!��;��

�*� ��<��0�� #' �� E�� '99& <� .��

K�� ,!��*� L�� #' 3�!�� '99& <� .��

2�5�� #= �� *�� '99+ �1��

�!3 #9 �� E�� '998 ;�� 1��!E

K�. �� '8 3�!�� '998 <� .��

)"�� 8 3�!�� '99= I� �F�

<� . � = �� '99( ��1��!E �5��

K�� # "�*�� '99( I� �F�

��15� ## "!5 3� '99% �5�� -�� D�5�� :��

J"6� I� �� ## �� 5�� '99% I� �F�

��" �� #$ �� E�� '99% I� �F�

� �� 9 �� #$$$ I� �F� �1��

K!�� 1�� #8 .�� #$$# ��1��!E

D�� D�� + �� E�� #$$& -��

C�0�1��5�� (�� (�� F55*�GG��.��3�H�*"��

�� (

��

Poœród euroregionów dzia³aj¹cych z udzia³em polskich jednostek terytorial-nych wyró¿nia siê dwa modele tworzenia podstaw prawnych i instytucjonal-nych. Pierwszy model samorz¹dowy (oddolny), polega na tym, ¿e celowe zwi¹zkigmin dzia³aj¹ce po stronie polskiej (na zasadach polskich przepisów prawa o sto-warzyszeniach) zawieraj¹ umowê o utworzeniu euroregionu z ich odpowiedni-kami za granic¹. Odnosi siê on do euroregionów ulokowanych na pograniczuzachodnim i po³udniowym: ,,Nysa”, ,,Sprewa-Nysa-Bóbr”, ,,Pro Europa Viadrina”,,,Glacensis”, ,,Pradziad”, ,,Œl¹sk Cieszyñski”, ,,Silesia” i ,,Beskidy”. Natomiast dru-gi model administracyjno-samorz¹dowy (odgórny) polega na tworzeniu przezlokalne i regionalne w³adze administracyjne i samorz¹dowe transgranicznego lubponadgranicznego zwi¹zku miêdzyregionalnego (miêdzynarodowego). Na pro-cedurach tych opieraj¹ siê przede wszystkim euroregiony na granicy wschodnieji po³udniowo-wschodniej��.

Wed³ug danych zawartych w roczniku statystycznym z 2007 roku wœród obsza-rów naszego kraju uczestnicz¹cych we wspó³pracy transgranicznej najwiêkszymipod wzglêdem powierzchni by³y polskie czêœci euroregionów:– „Ba³tyk” o powierzchni 42487 km�,– „Bug” o powierzchni 25122 km�,– „Pomerania” o powierzchni 20616 km��.

Nale¿y podkreœliæ, i¿ na terenach Polski bêd¹cych czêœci¹ euroregionówzamieszkuje oko³o 15,4 mln osób, co daje w przybli¿eniu 40% ludnoœci ca³ego kra-ju��. Najwiêcej ludnoœci zamieszkuje:– „Ba³tyk” – 3630,5 tys. osób,– „Bug” – 2172,8 tys. osób,– „Karpacki” – 2097,6 tys. osób.

W ruchu migracyjnym ludnoœci w zdecydowanej wiêkszoœci euroregionówodp³yw przewy¿sza³ nap³yw. Najintensywniej zjawisko to wyst¹pi³o w polskichczêœciach euroregionów: „Pradziad”, „Puszcza Bia³owieska” i „£yna-£awa”.WskaŸnik udzia³u bezrobotnych w liczbie ludnoœci w wieku 15-64 lata w polskichczêœciach euroregionów kszta³towa³ siê w przedziale od 5,3% w Euroregionie„Beskidy” do 15,1% w euroregionie „£yna-£awa”. Najwiêcej turystycznychmiejsc noclegowych przypadaj¹cych na 100 mieszkañców znajdowa³o siê w pol-skich czêœciach euroregionów „Tatry” i „Pomerania”��.

Powstanie i struktura Euroregionu Pomerania

Pomys³y powo³ania Euroregionu Pomerania pojawi³y siê na pocz¹tku 1992 r.Idea ta by³a odpowiedzi¹ na wysuniêt¹ w 1991 r. przez stronê niemieck¹ koncep-

��) ��

�� !�� )�16��

�� ,� K�� I��!"�� / ��/ �� %/��1�� #$$8 �� '9'>'9#�

�� *�� &$�� 9%�� *��% �� &$�

cjê tzw. Regionu Odry, póŸniej okreœlanego jako Plan Stolpego. Wiosn¹ 1992 r. zo-sta³a sformu³owana przez Urz¹d Wojewódzki w Szczecinie alternatywna propo-zycja ze strony polskiej, która to pod koniec wrzeœnia tego roku zosta³a uœciœlonaw uchwale Sejmiku Samorz¹dowego Gmin Województwa Szczeciñskiego��. W la-tach 1992–1995 prowadzone by³y rozmowy dwustronne, z udzia³em gmin pol-skich i niemieckich, oraz czterostronne, z przedstawicielami gmin szwedzkichi duñskich w charakterze obserwatorów. Przez przy³¹czenie wspólnot duñskichi szwedzkich chciano nadaæ projektowi wielostronny charakter��. Czterostronnaformu³a mia³a byæ rozwiniêciem istniej¹cej ju¿ formy transgranicznej wspó³pracypolsko-niemieckiej, a tak¿e polsko-skandynawskiej. Problem polega³ na tym, ¿etrudno obj¹æ w ramach jednego euroregionu tak ogromny teren��. Strona szwedz-ka ani duñska nie przedstawia³y bli¿ej skonkretyzowanych interesów i celów,poza zwi¹zanymi z rybo³ówstwem i turystyk¹. Z powodu braku uzgodnieñ pro-ceduralnych, statutowych i merytorycznych trwaj¹ce rozmowy przed³u¿a³y siê.Rozbie¿noœci dotyczy³y przed wszystkim struktury przysz³ego euroregionu��.

Niemiecka strona wyst¹pi³a z propozycj¹ utworzenia uk³adu bilateralnegomiêdzy gmin¹ województwa szczeciñskiego reprezentowan¹ przez sejmik sa-morz¹dowy, a miastami i powiatami czêœci Brandenburgii i Meklemburgii, zrze-szonymi w Zwi¹zku Miast i Powiatów�.

Natomiast polska zaproponowa³a strukturê czterostronn¹, która zak³ada³awejœcie do euroregionu��:– ze strony polskiej – polskich samorz¹dów i spo³ecznoœci lokalnych Pomorza Za-

chodniego uto¿samianego z ówczesnym województwem szczeciñskim, obej-muj¹cym 54 gminy,

– ze strony niemieckiej – pó³nocno-wschodniej czêœci Meklemburgii-PomorzaPrzedniego i pó³nocno-wschodniej czêœci Brandenburgii,

– ze strony duñskiej – wyspy Bornholm i wschodniej Zelandii,– ze strony szwedzkiej – po³udniowej Skanii.

Pomys³ utworzenia czterostronnego euroregionu przedstawiono na prze³omielistopada i grudnia 1992 r. podczas Konferencji Krajów Nadba³tyckich odbywaj¹cejsiê na wyspie Bornholm. Kszta³t zak³adanego euroregionu by³ zgodny z logik¹uk³adów gospodarczych, komunikacyjnych, przestrzennych oraz ekologicznych��.

Na Zamku Ksi¹¿¹t Pomorskich w Szczecinie 15 grudnia 1995 roku zosta³apodpisana oficjalna „Umowa o utworzeniu Euroregionu Pomerania”, której tostronami by³y: Komunalnego Zwi¹zku Celowego Gmin Pomorza Zachodniego„Pomerania”, niemiecki Zwi¹zek Komunalny „Euroregion Pomerania” oraz Mia-

�� *

��

�� &'�� +&�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"�� /� 7�" �� 7� -�5�� '$$�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"�� &'�� *��% �� +&�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"��

sto Szczecin��. Podpisanie umowy poprzedza³o wiele wydarzeñ, z których naj-wa¿niejszymi by³y��:– wrzesieñ 1992 r. – powstanie Zwi¹zku Komunalnego Euroregionu Pomerania

(Kommunalgemeinschaft Euroregion Pomerania e.V.) z siedzib¹ w Löknitz,– 14 paŸdziernika 1993 r. – zawi¹zanie Komunalnego Zwi¹zku Celowego Gmin

Pomorza Zachodniego „Pomerania”,– 11 lutego 1994 r. - podpisanie dwustronnego Porozumienia o ponadgranicznej

wspó³pracy pomiêdzy Komunalnym Zwi¹zkiem Celowym Gminy Pomorza Za-chodniego „Pomerania” a Zwi¹zkiem Komunalnym Euroregionu Pomerania.Obecnie Euroregion Pomerania tworz¹ regiony przygraniczne trzech pañstw:

Republiki Federalnej Niemiec, Królestwa Szwecji (od 26 lutego 1998 r.), Rzeczpo-spolitej Polskiej. W sk³ad strony niemieckiej wchodz¹ cztery powiaty przygrani-czne i dwa miasta wydzielone Meklemburgii-Pomorza Przedniego oraz dwapowiaty Brandenburgii. Stronê szwedzk¹ tworz¹ 33 gminy regionu Skania, zaœstronê polsk¹ tworzy wiêkszoœæ gmin województwa zachodniopomorskiego(zob. rysunek 3).

��

�� !�� )�16��

�� $� � �� !�+� ��C�0�1�� F55*�GG��*�. �� 5��

�� 5�� *!�"�� ;��4�! �5�5��5�� 3� �� '99% �� (�� (�� 8�� 5��* �� 9::;% 9::: �5��

).�� ,!�� 3��! K�. �� #$$& �� 8�

Pomerania znaczy kraj nad morzem. A oznacza to przede wszystkim ludzi,których ³¹czy morze��. Euroregion Pomerania rozpoœciera siê na powierzchnioko³o 41 tys. km� i jest zamieszkiwany przez ponad 3,4 mln mieszkañców. G³ów-nymi atutami euroregionu s¹ po³o¿enie na g³ównych szlakach komunikacyjnychwschód-zachód, pó³noc-po³udnie a tak¿e potencja³ naukowy i gospodarczy, jakdot¹d niewykorzystany nale¿ycie. Zarówno dla strony polskiej, jaki i niemieckiejwspó³praca w formie euroregionu jest ogromn¹ szans¹ uporania siê z problema-mi, które dotycz¹ obszarów po obu stronach granicy��.

Organami Euroregionu Pomerania s¹��: Rada Euroregionu, Prezydium Euro-regionu, Sekretariat Euroregionu. Rada sk³ada siê z 36 cz³onków, delegowanychpo 12 przez stronê polsk¹, niemieck¹ i szwedzk¹. Ich kadencja odpowiada kaden-cji organów deleguj¹cych stron. Rada wybiera Prezydium Euroregionu i okreœlakierunki dzia³ania euroregionu. Rysunek 4 obrazuje strukturê organizacyjn¹ Eu-roregionu Pomerania.

Prezydium sk³ada siê z 6 cz³onków, po 2 ze strony polskiej, niemieckiej i szwe-dzkiej. Powo³uje Prezydentów Euroregionu, po jednym z ka¿dej strony. Do za-

��

��

�� ,� �� $� � �� !�+� ��C�0�1�� F55*�GG��*�. �� 5��

�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"�� (�� M �� 8�� 5�� % �� (�

dañ Prezydium nale¿y m.in. reprezentowanie euroregionu, wykonywanieuchwa³ Rady, kierowanie pracami euroregionu, powo³ywanie Sekretarza. Sekre-tariat z siedzib¹ w Szczecinie, jest wspólny dla wszystkich stron.

Bie¿¹ce wykonywanie zadañ na³o¿onych na strony przez umowê euroregio-naln¹ spoczywa na biurach rozlokowanych w Szczecinie, Löknitz i Lund��.

Euroregion Pomerania jest cz³onkiem Stowarzyszenia Europejskich Regio-nów Granicznych (SERG) formalnie od 1996 r., mimo i¿ w grudniu 1995 r. by³awraz z miastem Szczecin gospodarzem walnego zgromadzenia i Kongresu SERG.Euroregion Pomerania aktywnie bierze udzia³ w pracach SERG. Dwaj przedsta-wiciele Szczecina oddelegowani s¹ do prac w Prezydium Stowarzyszenia. W 2004 r.wiceprezydentem SERG zosta³ polski prezydent Euroregionu Pomerania – Mi-ros³aw Mikietyñski��.

Cele i zadania euroregionu zosta³y sformu³owane w umowie euroregionalnej,której sygnatariuszami s¹ trzy strony narodowe. W Preambule umowy podkreœlasiê d¹¿enie do podejmowania wspólnych dzia³añ, które powinny prowadziæ dozrównowa¿onego rozwoju oraz zbli¿enia jego mieszkañców i instytucji�. Cele temo¿na osi¹gn¹æ przez��:– podnoszenie poziomu ¿ycia ludnoœci zamieszka³ej w regionie,– wspieranie idei jednoœci europejskiej,– wspó³pracê oraz wymianê grup spo³ecznych, naukowych, zawodowych, kul-

turalnych oraz m³odzie¿owych,– wzrost wspó³pracy gospodarczej, wymiany know-how oraz przep³ywu tech-

nologii,– budowanie oraz modernizowanie infrastruktury do potrzeb ruchu graniczne-

go i regionalnego,– utworzenie kompleksowego systemu informacyjnego w celu przep³ywu da-

nych w euroregionie,– wspó³dzia³anie w przypadku likwidacji po¿aru czy te¿ ró¿nego rodzaju klêsk

¿ywio³owych.Wspó³praca transgraniczna na terenach obecnego Euroregionu Pomerania

mia³a ju¿ miejsce przed jego oficjalnym utworzeniem. Powo³anie wspólne organi-zacji s³u¿¹cej koordynowaniu wspó³pracy na pograniczu w du¿ej mierze przy-czyni³o siê do podejmowania odwa¿niejszych dzia³añ zainteresowanymstronom��.

��

�� !�� )�16��

�� -�*��5 � ��5��! N!��!�� KA KF�� I�I� !�� 3�� K�. �� !�� 5� '998>'99(��.!��"�� B��6� I "�� ).�� K�.�� B��F�� 3� ?K�. ��@ �� #$$' �� =�

�� 6��*�� 1 �� 1 � �� ;�� 5 5 �� #$$8 �� #$>#'�

� &'�� (�� 8�� &'��

Przyk³ady projektów realizowanych przez Euroregion Pomerania

Euroregion Pomerania zrealizowa³ lub uczestniczy w wielu projektach maj¹cychznaczny wp³yw na rozwój wspó³pracy transgranicznej.

Wa¿na rolê odgrywaj¹ polsko-niemieckie gimnazja w Euroregionie Pomera-nia, tworz¹ce dobre warunki do codziennych spotkañ m³odzie¿y. Porozumieniedotycz¹ce nadgranicznego projektu szkolnego Szko³a Europejska „Niemiecko-Polskie Gimnazjum” w Löcknitz, projektu realizowanego razem z Zespo³emSzkó³ im. Ignacego £ukasiewicza w Policach da³o mo¿liwoœæ m³odym ludziom naprzezwyciê¿enie stereotypów i uprzedzeñ. Jest tak¿e szans¹ do nawi¹zania no-wych kontaktów, pobudzania i rozwijania umiejêtnoœci i zdolnoœci oraz szerokorozumianego kszta³cenia w ró¿norodnym zakresie i wielorakich dziedzinach. Podkoniec 1995 r. podpisano umowê administracyjn¹ dotycz¹c¹ Przekraczaj¹cego gra-

nicê projektu szkolnego „Niemiecko-Polskie Gimnazjum w Löcknitz” na mocy, której odroku szkolnego 1995/1996 polscy uczniowie po raz pierwszy zostali w³¹czeni do9 rocznika w Gimnazjum w Löcknitz. Natomiast 1 maja 2004 r. nast¹pi³o nadanieNiemiecko-Polskiemu Gimnazjum w Löcknitz tytu³u „Szko³y Europejskiej”. Do utwo-rzenia tej szko³y dosz³o dziêki utrzymywaniu wieloletnich kontaktów i wspó³pracy po-miêdzy dyrekcjami szkó³ po obu stronach granicy (Löcknitz i w Policach).

Na terenie euroregionu dzia³a Polsko-Niemiecka Wspó³praca M³odzie¿y(PNWM). Jest to organizacj¹ utworzon¹ w 1991 r. przez Rz¹dy RzeczypospolitejPolskiej i Republiki Federalnej Niemiec. W 1996 r. Euroregion Pomerania uzyska³uprawnienia Jednostki Centralnej Polsko-Niemieckiej Wspó³pracy M³odzie¿y dokoordynowania wspó³pracy w zakresie wymiany szkolnej i pozaszkolnej na obsza-rze województwa zachodniopomorskiego. PNWM wspiera ró¿ne formy wymianym³odzie¿y: bezpoœrednio – przyznaj¹c dofinansowanie na realizacjê projektów, jaki poœrednio poprzez doradztwo, pomoc merytoryczn¹, organizowanie szkoleñ,warsztatów, seminariów itd.

Doskona³ym przyk³adem aktywnej dzia³alnoœci organizacji jest Polsko-Nie-miecki Festiwal M³odzie¿y. Po raz pierwszy odby³ siê on w Löcknitz w dniach 30sierpnia – 1 wrzeœnia 1996 r. i od tamtej pory na dobre wpisa³ siê w coroczny kalen-darz spotkañ kulturalnych. Ostatni festiwal zosta³ zorganizowany we wrzeœniu2008 r. przez niemieck¹ m³odzie¿ w Strasburgu. Po stronie polskiej odbywa³ siê onw Pyrzycach w 2001 r., w Wa³czu w 2003 r., w Stargardzie Szczeciñskim w 2005 r.oraz w Koszalinie w 2007 r.�� Za ka¿dym razem w festiwalu uczestniczy³o oko³o1500 m³odych ludzi z Polski, Niemiec i Szwecji. Kolejny festiwal zaplanowano napo³owê wrzeœnia 2009 r. ponownie w Koszalinie. Festiwal daje m³odzie¿y mo¿li-woœæ zaprezentowania swoich umiejêtnoœci. Ponadto pozytywnie wp³ywa nazmniejszenie wzajemnych uprzedzeñ i wniesienie wk³adu w asymilacjê regio-nów granicznych. Spotkania te warto wspieraæ i kontynuowaæ w przysz³oœci��.

��

��

�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"�� (�� < �� '#>'&�

Od 1993 r. jest prowadzona wspó³praca stra¿y po¿arnej z partnerami niemiec-kimi. Dzia³a ona na podstawie „Porozumienia o polsko-niemieckiej wspó³pracyprzygranicznej podczas akcji stra¿y po¿arnej maj¹cych na celu obronê przed nie-bezpieczeñstwami w rejonie przygranicznym”. Porozumienie to zawarte przezwojewództwo szczeciñskie zapocz¹tkowa³o rozmowy na temat szczegó³ówwspó³pracy okreœlonych nastêpnie „Umow¹ miêdzy rz¹dem RP a rz¹dem RFNo wzajemnej pomocy podczas katastrof i klêsk ¿ywio³owych lub innych powa¿-nych wypadków” z 10 kwietnia 1997 r.

Komendy wojewódzkich policji polskich tak¿e aktywnie wspó³pracuj¹ z ko-mendami policji niemieckiej. Kooperacja odbywa siê na podstawie umów miêdzyrz¹dami RP i RFN. W zakresie wspó³pracy prowadzone s¹ m.in. kursy jêzykowew celu usprawnienia komunikacji miêdzy partnerami. Wzmacnianie orazpog³êbienie wspó³pracy wymaga jednak rozwi¹zania wielu kwestii technicznych.

Publikacja „Folderu turystyczno-sportowego miast partnerskich: Kamieñ –Torgelow – Lünen” w 1999 r. nie tylko podkreœli³a walory miast, a w szczególnoœciwalory turystyczne oraz dziedzictwo kulturowe. Wydanie folderu w du¿ej mie-rze przyczyni³o siê do nawi¹zania kontaktów miêdzy klubami sportowymiz miast cz³onkowskich. Rezultatem nawi¹zania kontaktów by³ Turniej Pi³ki No¿nejBalic Cup zorganizowany w Kamieniu Pomorskim��.

W 2002 r. opracowany „Atlas tras rowerowych Województwa Zachodniopo-morskiego” wp³yn¹³ on na rozwój turystyki aktywnej œciœle powi¹zanej z ochron¹œrodowiska, zarówno po stronie polskiej, jak i niemieckiej. Realizacja tego projektupozytywnie wp³ynê³a na wzbogacenie oferty turystycznej przygranicznych re-gionów��.

Kontynuacja zamierzeñ tego projektu w postaci zwiêkszenia liczby i rozbudo-wy œcie¿ek rowerowych a tym samym pokazania wyj¹tkowych krajobrazówprzyrodniczych euroregionu, znalaz³a odzwierciedlenie w projekcie dofinanso-wanym ze œrodków Programu INTERREG. W ramach tego projektu zrealizowanowiele dzia³añ maj¹cych na celu stworzenie Miêdzynarodowej Œcie¿ki RowerowejBerlin – Uznam – Szczecin. Rezultatem s¹ cztery nowe odcinki miêdzynarodowejœcie¿ki rowerowej na terenie powiatu Uckermark i Barnim. Przy wykorzystaniuœrodków unijnych wybudowano tak¿e trzy nowe odcinki œcie¿ki rowerowejw Œwinoujœciu. Ponadto rozbudowano œcie¿kê rowerow¹ z miejscowoœci Saal doNeuendorf, przez co uda³o siê po³¹czyæ miêdzynarodow¹ œcie¿kê rowerow¹ Ba³tykz Lübeck przez Rostock, Stralsund, Greifswal, Usedom/Uznam do Œwinoujœcia��.

Planiœci ju¿ od kilku lat wspó³pracuj¹ nad przygotowywaniem wspólnej kon-cepcji rozwoju przestrzennego wysp Usedom/Uznam i Wolin, zak³adaj¹c¹ obok

��

�� !�� )�16��

�� &'�� '%�� &'�� '9>#$�� &�� &,+�((�) &&& =% �� * �� (��

�� 5�� '�� > ��'�� 1 �� #�� *�� $ ��* 2333�233? 7��5 ��5�� )��*�� K�� 2!��5�� 7 " .�!�3��K�.�� K�� 3�/�*0"�� 5�5!�� B��6��6�� <2,--,) �� K�5��. #$$% �� #+>#8�

wspólnej infrastruktury i gospodarki wodno-œciekowej, energetycznej i turysty-cznej, równie¿ m.in. wspóln¹ polsko-niemieck¹ szko³ê œredni¹, integracyjne im-prezy kulturalno-sportowe i wydawnictwa promocyjne��. W 2008 r. dziêkiwspólnej kooperacji zosta³a oddana do u¿ytku przed³u¿ona linia UznamskiejKolejki Uzdrowiskowej do Œwinoujœcia. Funkcjonuje ona zarówno jako atrakcjaturystyczna, ale tak¿e pe³ni rolê po³¹czenia kolejowego miêdzy polsk¹ i niemieck¹czêœci¹ wyspy. W du¿ej mierze odci¹¿a ona i tak ju¿ bardzo przeci¹¿on¹ infrastruk-turê drogow¹ i pozwala mieszkañcom na szybsze i wygodniejsze przejazdyz domu do pracy. Szacuje siê, i¿ w przeci¹gu najbli¿szych lat liczba osób korzy-staj¹cych z po³¹czenia regularnie w obu kierunkach wzroœnie w³aœnie ze wzglêdówzawodowych��.

G³ównym podmiotem s³u¿¹cym wsparciu wspó³pracy gospodarczej s¹ Cen-tra Obs³ugi i Doradztwa w Anklam, Pasewalk i Schwedt. Pe³ni¹ one rolê placówekdoradczych dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Od 2006 r. na terenie woje-wództwa zachodniopomorskiego utworzono sieæ Centrum Obs³ugi i Doradztwaz siedzibami w Karlinie i Myœliborzu. Jest ona wspierana przez polsko-niemieckiepunkty doradcze dla MŒP. Centra s¹ kontynuacj¹ sprawdzonych ju¿ struktur po-przedniego okresu programowania. Przedsiêbiorcy, stowarzyszenia, administracjai osoby prywatne znajduj¹ w nich partnera do rozmów, który mo¿e udostêpniæi poœredniczyæ zarówno po stronie polskiej, jak i w niemieckiej, w pozyskiwaniuinformacji i nawi¹zywaniu kontaktów. Same centra utrzymuj¹ œcis³¹ wspó³pracêz partnerami gospodarczymi w regionie. G³ównym elementem pracy CentrówObs³ugi i Doradztwa by³o wsparcie regionalnych procesów restrukturyzacji po-przez poœredniczenie w transgranicznych kontaktach gospodarczych. Poza tymoferowano ca³y szereg seminariów informacyjnych na tematy wa¿ne dla ma³ychi œrednich przedsiêbiorstw, które chcia³yby zrobiæ „krok przez granicê”. Przezorganizowanie takich spotkañ, jak: „Polsko-Niemieckie Fora Przedsiêbiorcóww Euroregionie Pomerania”, Centra Obs³ugi i Doradztwa, oferowa³y platformêbezpoœredniego kontaktu przedsiêbiorców i budowa³y sieci bran¿owe. Pozawspieraniem kontaktów gospodarczych w regionie pogranicza centra s¹ równie¿poœrednikami w zakresie kultury i sportu�.

W euroregionie regularnie odbywaj¹ siê spotkania na p³aszczyŸnie komunal-nej. Przedstawiciele z polskiej, niemieckiej i szwedzkiej strony pracuj¹ wspólniew pañstwowych i regionalnych komisjach i grupach roboczych. Jednym z najbar-dziej priorytetowych celów jest zainicjowanie i uzgodnienie projektów i dzia³añna terytorium przygranicznym. Na terenie euroregionu istnieje wiele zwi¹zkówpartnerskich miêdzy miastami i gminami.

��

��

�� ,!�� 3�� K�. �� F55*�GG��*�. ��3�*"G�� &��0� �� % �� 6��*�� %

5�� '�� '�� * 23331233? 7��5 ��5��)��*�� K�� 2!��5��7 " .�!�3��K�.��K�� 3�/�*0"�� 5�5!�� B��6��6�� <2,--,) �� K�5��. #$$% �� &�

� &�� % �� '#>'&�

Bibliografia: Borys T., Wêz³owe problemy statystyki transgranicznej, Kraków, 1999;Ekspercki projekt koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2033, Minister-

stwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008; Europejska Karta Regionów Granicznych

i Transgranicznych. Nowelizacja, Gronau, paŸdziernik 2004; Europejska Konwencja

Ramowa o Wspó³pracy Transgranicznej miêdzy Wspólnotami i W³adzami Terytorialnymi,sporz¹dzona w Madrycie dnia 21.05.1980 (Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 287); Euroregiony

na granicach Polski 2007, publikacja Urzêdu Statystycznego, Wroc³aw 2007; FilipiakB., Kogut M., Szewczuk A., Zio³o M., Rozwój lokalny i regionalny. Uwarunkowania, fi-

nanse, procedury, Szczecin 2005; Frost K., Wp³yw euroregionów na kszta³towanie siê no-

wego s¹siedztwa na pograniczu polsko- niemieckim, [w:] W. Malendowski, M.Szczepaniak (red.), Euroregiony – mosty do Europy bez granic, Warszawa 2000; G³¹bi-cka K., Grewiñski M., Europejska polityka regionalna, Warszawa 2003; Inicjatywa

Wspólnotowa INTERREG III A, Wyniki wspó³pracy transgranicznej w ramach Programu

Regionalnego Meklemburgia – Pomorze Przednie/Brandenburgia – Polska (województwo

zachodniopomorskie) w latach 2000–2006, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i TurystykiMeklemburgi–Pomorza Przedniego Wspólna Instytucja Zarz¹dzaj¹ca INTERREGIII A, Potsdam 2008; Inwestowaæ w serca ludzi i g³owy ludzi, Polsko-niemiecka wspó³praca

w Województwie Zachodniopomorskim, Meklemburgi-Pomorzu Przednim i Brandenburgii

w latach 2000–2006, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Turystyki Meklemburgi-Po-morza Przedniego Wspólna Instytucja Zarz¹dzaj¹ca INTERREG III A, Potsdam2008; JaŸwiñski I., Kierno¿ycka-Sobejko A., Koopetycja jako paradygmat regionalnego

i transgranicznego rozwoju ekonomicznego, [w:] J. Bednarz (red.), Wspó³praca i rozwój

ekonomiczny w kontekœcie europejskim. Doœwiadczenia Polski i Ukrainy, Lublin 2008; Ja-Ÿwiñski I., Euroregiony jako forma wspó³pracy transgranicznej, „Europa Regionum”2008 (druk: 2009), t. 11; £oœ-Nowak T., Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych,

Istota – Mechanizmy – Zasiêg, Wroc³aw 1998; £oœ-Nowak T., Euroregiony jako czynnik

kreuj¹cy to¿samoœæ europejska, [w:] W. Malendowski, M. Szczepaniak (red.), Eurore-

giony – mosty do Europy bez granic, Warszawa 2000; Malendowski W., Ratajczak M.,Euroregiony. Polski krok do integracji, Wroc³aw 1998; Miasta w euroregionie Pomerania,publikacja Urzêdu Statystycznego, Szczecin 1998; Opinia - Europejskiego Komitetu

Ekonomiczno-Spo³ecznego w sprawie euroregionów (opinia z inicjatywy w³asnej), Bruk-sela, 11.07.2007; Raport o wykorzystaniu funduszy SPF Phare CBC w euroregionie Pome-

rania, Bud¿ety 1995-1997, Komunalny Zwi¹zek Celowy Gmin Pomorza Zachod-niego „Pomerania”, Szczecin 2001; Raport z realizacji Funduszu Ma³ych Projektów

w Euroregionie Pomerania 1998, 1999, Stowarzyszenie Gmin Euroregionu Pomera-nia, Szczecin 2003; Tomaszewski K., Regiony w procesie integracji europejskiej, Kra-ków 2007; Zachodniopomorskie w Unii Europejskiej – doœwiadczenia pierwszego roku –

implikacje medialne, Szczecin 2005.


Euroregion Pomerania, (http://www.pomerania.net);Euroregion Pomerania, (http://www.pomerania.org.pl);Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, (http://www.mrr.gov.pl/).

��

�� !�� )�16��

��

Cross-border and euroregional cooperation as an important factorinfluencing the development of Baltic Europe

�� $� �� -�.��+�� / � ��0#� -� ��- �� 0 ��

�� 1 �� /� + �/ �� #�� #� -� ��- ��2 ��

�� +� �� +�� $� �� "�� /��

�� 0#� -� ��- �� 0 �� +� �� /�� -�.��+��

�/ 3�� $� ��

�� 0#� -� ��- �� 0 �� /�.�� #�� -�� /�

�� 0��+�� / #� -� ��- �� 4� ��-� �� .�� / �� -��0

�� / �� 5 �� /� �� 6�� #� �� - ��+� � �//��.�

��2 �� #�� ++��2 ��/ �� 2 ��+��2 �� - �� #� �0

�� "�� 0#� -� �� +�� - ��

�+�� - �� -�- �� /�� $� �� 7�� ++�� 0

��-��

"�� / �� /�� / � ��0#� -� �� -

#� -� ��- �� "�� - � � �� -�� 0 �� -� !�� 0

�� 8� �� -�� - �� -�� #�� - �� / �� $� � ��

!�+� �� "�� /�� / �� 9�+�� / �� - �� #� $� � �0

�� !�+� ��

�� (

��

Andrzej Makowski

Region Morza Czarnego w polityce bezpieczeñstwa

Obraz Europy, rozci¹gaj¹cej siê wzd³u¿ osi Wschód–Zachód, nadal dominujew polskim myœleniu o polityce zagranicznej. Po wydarzeniach 21 grudnia 1991 r.,warto by siê jednak zastanowiæ, jak w nowych uwarunkowaniach geopolitycz-nych region Morza Czarnego wp³ywa na kszta³towanie polityki bezpieczeñstwaw tej czêœci kontynentu, w kontekœcie Unii Europejskiej oraz w skali globalnychstosunków Rosja – USA. Nie chodzi tutaj o powrót do „polityki jagielloñskiej”,która nie znajduje ¿adnego uzasadnienia w obecnych realiach, ale o zauwa¿eniebardzo wa¿nego wymiaru dla polskiej polityki zagranicznej wzd³u¿ osi Pó³noc–Po³udnie. Mo¿na s¹dziæ, ¿e kierunek ten bêdzie mia³ priorytetowe znaczeniew bie¿¹cym stuleciu równie¿ dla Unii Europejskiej, co wynika z jej problemówenergetycznych, demograficznych, a przede wszystkim kierunku g³ównegowektora jej przysz³ych dzia³añ. Dlatego wektor wschodni jest ciekawy i istotnyz europejskiego punktu widzenia tylko wtedy, gdy skrêca na po³udnie, w kierun-ku Morza Czarnego.

Próbuj¹c odpowiedzieæ na pytanie, czy region Morza Czarnego, to obszar o du-¿ym znaczeniu w polityce bezpieczeñstwa, nale¿y udzieliæ odpowiedzi twier-dz¹cej. Sk³adaj¹ siê na to trzy przyczyny: powstanie nowych pañstw po rozpadzieZSRR, kwestia przesy³u surowców energetycznych oraz Pó³wysep Krymski. Krymnale¿y do Ukrainy, ale w macierzystym porcie Floty Czarnomorskiej Federacji Ro-syjskiej, Kijów niewiele ma do powiedzenia. Ubieg³oroczna wojna w Gruzji tylkoprzypomnia³a, ¿e ju¿ dawno zaczê³a siê walka o przysz³oœæ Sewastopola.

Morze Czarne zajmuje strategiczne miejsce na drodze z Europy do Azji Mniej-szej. Stanowi przed³u¿enie Morza Œródziemnego, z którym jest po³¹czone niewiel-kim Morzem Marmara i cieœninami Bosfor i Dardanele. W porównaniu do MorzaŒródziemnego, które ma powierzchniê prawie 2,5 mln km�, Morze Czarne jestmorzem œródl¹dowym, ma tylko 461 tys. km� (wraz z Morzem Azowskim), jest na-tomiast wiêksze ni¿ Morza Ba³tyckie, czy Czerwone i charakteryzuje siê wiêkszymig³êbokoœciami (œrednia g³êbokoœæ 1315 m)�, ale jego wody s¹ znacznie zanieczysz-

��

� �� !�"!��#�

czone siarkowodorem i poni¿ej g³êbokoœci 200-300 m praktycznie egzystuj¹ jedy-nie organizmy beztlenowe.

Rzymianie nazywali ten akwen Pontus Euxinus i ju¿ w czasach staro¿ytnychmia³ on wraz z przylegaj¹cymi ziemiami znaczenie strategiczne dla ówczesnychcywilizacji. Staro¿ytni Grecy, przemierzaj¹c ciep³e wody Morza Czarnego, sko-lonizowali region, zak³adaj¹c miasta i porty. Wiêkszoœæ z obecnie istniej¹cych, maswoje korzenie w czasach staro¿ytnych, œwiadectwem czego s¹ pozosta³oœci bu-dowli wzniesionych przez Greków i Rzymian. Ci ostatni kontrolowali zachodniei po³udniowe wybrze¿a, wykorzystywane do handlu i ekspansji na nowe terytoria.Przez tenakwenprzebiega³ jedenzeszlakówjedwabnych, ³¹cz¹cyWschódzZachodem.

Po Rzymianach kontrolê nad akwenem przejê³o Imperium Bizantyjskie, a na-stêpnie na wiele kolejnych wieków Morze Czarne sta³o siê morzem wewnêtrz-nym Imperium Otomañskiego. Wzrost potêgi Rosji w wieku XVIII i nastêpnych,spowodowa³ stopniowe wypieraniem Turków z tych terenów, a upadek ich im-perium doprowadzi³ do radykalnych zmian na ziemiach okalaj¹cych Morze Czar-ne�. Nowa sytuacja geopolityczna i zawarte umowy miêdzynarodowe pozwoli³yna wznowienie ¿eglugi przez cieœniny czarnomorskie� i najwiêksz¹ rzekê regionuDunaj, ³¹cz¹c powsta³e pañstwa z Morzem Œródziemnym.

Morze Czarne to akwen, gdzie w latach zimnej wojny œciera³y siê interesyPaktu Pó³nocnoatlantyckiego i Uk³adu Warszawskiego. Obecne granice morskiei l¹dowe s¹ wynikiem przekszta³ceñ koñca XX w. W regionie s¹ równie¿ wyraŸniewidoczne wp³ywy wielkich religii, szczególnie prawos³awia i islamu.

Organizacja Wspó³pracy Ekonomicznej Morza Czarnego

Rozpad ZSRR spowodowa³ pojawienie siê w s¹siedztwie NATO i UE nowego„pola gry” regionu Morza Czarnego. Pierwsz¹ i jak dotychczas najwa¿niejsz¹, po-mimo licznych s³aboœci, prób¹ zinstytucjonalizowania i zdefiniowania regionuby³o utworzenie z inicjatywy Turcji w 1992 r. Black Sea Economic Cooperation – BSEC

(Organizacji Wspó³pracy Pañstw Morza Czarnego). Zosta³a ona utworzona dlaumacniania wspó³pracy gospodarczej w kwestiach ekonomicznych, transporto-wych, energetycznych i œrodowiskowych. Cz³onkami BSEC jest 6 pañstw nad-brze¿nych: Rosja, Ukraina, Turcja, Gruzja, Rumunia i Bu³garia oraz pañstwa spozaregionu – Albania, Armenia, Mo³dawia, Azerbejd¿an, Grecja, Serbia i Czarnogóra.W 1998 r. utworzono grupê robocz¹ zajmuj¹c¹ siê zwalczaniem przestêpczoœcizorganizowanej i usuwaniem skutków ewentualnych katastrof naturalnych.Cztery lata póŸniej powo³ano grupy robocze zajmuj¹ce siê kontrol¹ graniczn¹,zarz¹dzaniem kryzysowym i zwalczaniem terroryzmu. W grudniu 2004 r. mini-strowie spraw wewnêtrznych pañstw cz³onkowskich ustalili powo³anie biur

��

��

� �� $�%� &�� !� �� '� �(��()� *� �� " � +��,� ,"�,# #�� +�� +��, �-��-,�

� .��( /)��0� �� / (��1 � (�� 2��(3 ��4 )��5)�� / �2�(/ �� (�� )6 �� (� ��-" ��

³¹cznikowych w ka¿dym pañstwie organizacji. W zale¿noœci od potrzeb s¹ organi-zowane spotkania ministrów spraw zagranicznych. W 2005 r. USA uzyska³y statusobserwatora.

Black Sea Harmony

W marcu 2004 r. Turcja rozpoczê³a program Black Sea Hormony - BSH (Zgod-noœæ Morza Czarnego). Jego g³ównym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeñ-stwa pó³nocnej czêœci, strategicznej dla Turcji i ca³ego regionu, cieœniny Bosfor.Zwalczanie terroryzmu i zagro¿eñ asymetrycznych jest zgodne z Rezolucjami1373, 1540 i 1566 Rady Bezpieczeñstwa ONZ. Do programu zosta³y zaproszoneinne pañstwa regionu, równie¿ nie le¿¹ce nad Morzem Czarnym. Rosjaprzyst¹pi³a do programu w grudniu 2006 r., Ukraina tu¿ po niej, w styczniu 2007.Kolejne pañstwa, które przyst¹pi³y do programu, to Rumunia, Bu³garia i Gruzja�.

Po rozszerzeniu NATO w 2004 roku o Bu³gariê i Rumuniê, zwiêkszy³a siê rolaSojuszu na utrzymanie bezpieczeñstwa w tym regionie. Trzy spoœród szeœciu pañstwnadbrze¿nych nale¿¹ do NATO (Turcja, Bu³garia i Rumunia), Ukraina i Gruzja rów-nie¿ zadeklarowa³y gotowoœæ do rozpoczêcia negocjacji w sprawie cz³onkostwai aktywnie uczestnicz¹ w programie Partnerstwo dla Pokoju. Rosja, choæ przeciwnarozszerzaniu NATO, w czym upatruje os³abienia swoich wp³ywów i interesów, rów-nie¿ utrzymuje i rozwija z Sojuszem odpowiednie instrumenty wspó³pracy.

Do przezwyciê¿enia pozostaje nadal wiele bardzo wa¿nych problemów,szczególnie w zakresie ³¹cznoœci. Ambitne plany Turcji zak³adaj¹ udzia³ w opera-cji wszystkich pañstw akwenu Morza Czarnego. Z drugiej strony czynione s¹ sta-rania, aby ograniczyæ amerykañski udzia³ w operacji, g³ównie ze wzglêdu na chêæutrzymania przez Turcjê obecnego statusu prawnego Bosforu, zgodnie z Kon-wencj¹ z Montreaux z 1936 r.�

Bior¹c pod uwagê silnie zró¿nicowane w regionie, BSH jest kolejn¹ inicja-tyw¹, która stanowi dobry punkt wyjœciowy do rozwoju szerszej miêdzynarodo-wej strategii czarnomorskiej. Jednoczeœnie musimy zauwa¿yæ, ¿e „zamro¿one”konflikty regionalne pozostaj¹ wci¹¿ wa¿nym czynnikiem, który blokuje rozwójszerszej wspó³pracy. Zatem rozwijanie jej nowych form powinno byæ rozpatry-wane jako czynnik s³u¿¹cy pomniejszaniu (rozwi¹zywaniu), nabrzmia³ych czêstoprzez wieki, problemów. Bardzo jest przy tym istotne, by ka¿da regionalna inicja-tywa mia³a w³asne regionalne „korzenie”, co od razu oczyszcza j¹ od podejrzeño realizacjê cudzych interesów.

Region Morza Czarnego staje siê coraz wa¿niejszy dla Europy� i Stanów Zjed-noczonych, postrzegany jest jako g³ówny most przep³ywu Ÿróde³ energii i jedno-

��

� ��

� 7� $��(3 �� "�� 87� �9 $�:� (� ��/; �- ��/ ��# � �� *� &��3�2�5�) �� #�� "�� $��" %�� 87� �9 $�:� (� ��/; �� 7� )��/

��# � �� <��(�/ � �/2 ��/��(�� = �� >)��? �� ) ��# �� (��// �04��(/ ��5��!

�� &/ ��5�� '�� 2�� )�?(�� 5�� (�4�1@�

czeœnie bariera przeciwko wielu zagro¿eniom transgranicznym. Œrodowiskobezpieczeñstwa regionu stanowi wypadkow¹ ró¿norodnych interesów, zarównopañstw nadbrze¿nych, jak i ich s¹siadów, niektóre z nich s¹ zbie¿ne z interesamiSojuszu, inne s¹ w³aœciwe dla interesów poszczególnych pañstw i wynikaj¹ zespecyfiki regionu�. NATO bardzo aktywnie uczestniczy w budowaniu bezpiecze-ñstwa regionalnego, traktuj¹c Morze Czarne jako jeden ze strategicznych regio-nów œwiata. Unia Europejska, chocia¿ nie rozpatruje w najbli¿szym okresierozszerzenia swoich granic o kolejne pañstwa regionu, to równie¿ nie mo¿e byæobojêtna wobec istniej¹cej w regionie sytuacji militarno-politycznej. Tego rodzajustanowisko gwarantuje ukierunkowanie strategii euroatlantyckiej na umacnianieinstytucji i inicjatyw realizowanych przez pañstwa basenu Morza Czarnegow kierunku budowy zaufania, przy jednoczesnym umacnianiu wspó³pracy po-miêdzy nimi. Taka strategia powinna zaowocowaæ konstruktywnym zaanga¿o-waniem siê dwóch najsilniejszych pañstw regionu – Federacji Rosyjskiej i Turcji.

Dla zwiêkszenia wzajemnego zaufania oraz stabilizacji w regionie nale¿a³oby:– wspieraæ tureckie inicjatywy morskie: grupê zadaniow¹ Black Sea Naval Coo-

peration Task Group oraz program Black Sea Harmony, ³¹czyæ je z odpowiednimioperacjami NATO, jak np. Active Endeavour na wodach Morza Œródziemnego;

– prowadziæ rozpoznanie powietrzne terytorium pañstw s¹siednich (np. w ra-mach programu Open Sky), jest to doskona³e narzêdzie budowania wspó³pracyregionalnej i wzajemnego zaufania, bez wzglêdu na wysokie koszty powinnobyæ prowadzone w skali regionalnej. USA powinny wykorzystaæ rosn¹cewp³ywy w Rumunii i Bu³garii oraz œcis³e kontakty z Turcj¹ w celu wzmacnianiawspó³pracy regionalnej w tej dziedzinie;

– kontrolowaæ granice i bezpieczeñstwo wybrze¿a, co daje mo¿liwoœci rz¹dompañstw NATO i UE wspierania wspó³pracy w zwalczaniu przemytu narkoty-ków, terroryzmu i przestêpczoœci zorganizowanej;

– rozszerzaæ wspó³pracê w ramach wojskowo-cywilnego planowania zapobie-gania sytuacjom nadzwyczajnym w po³udniowo-wschodniej czêœci Europy.Mo¿e byæ ona wzmocniona poprzez utworzenie regionalnego centrum koor-dynacyjnego ochrony ludnoœci cywilnej, a nastêpnie rozszerzenie jego zadañna ca³y region Morza Czarnego. Wiod¹c¹ rolê w tej dziedzinie mog³aby odgry-waæ Ukraina.W ci¹gu ostatnich dwóch dekad w regionie Morza Czarnego dosz³o do zasad-

niczych zmian ekonomicznych, politycznych i spo³ecznych. Wraz z upadkiembloku sowieckiego, przejœciem do gospodarki rynkowej i wzrostem gospodar-czym nast¹pi³ wzrost wymiany handlowej, eksportu towarów poza region oraz

��

��

� A��/�� ) ��)�� (��B�� 2�(� �5� ��5�� ) � 1�� ? (��1 � /C�:�� $�� ?(� �� )(3��/(3 � 1��(�� %�(� �� 2�� ,� ��0 �/2 ,,�� (0 �1�� , (�?5) ��/�� D�/�� /�/�� ?�)(3) �� 5�/��?(�5� �� (��? ��4� �� 0 �0� ��1(� ��(� ��?(/(3 (��1 �! / (�� + �� 1�� B �� ? ��5? - � 2�� /4�� / �:��!�� 2��? ��1@ ��) �) ��4)� ��/2�

ich import z innych czêœci œwiata. Odrodzenie siê przemys³u turystycznego,wzrost zamo¿noœci spo³eczeñstw doprowadzi³y do coraz wiêkszego ruchu tury-stycznego Rosjan, Ukraiñców i innych narodów by³ego bloku komunistycznegow krajach basenu Morza Œródziemnego�.

W latach 90. ubieg³ego wieku zosta³y zbudowane dwa ropoci¹gi – jedenz Baku, drugi z pó³nocnego Kaukazu – transportuj¹ce kaspijsk¹ ropê naftow¹ doportów Morza Czarnego w Gruzji i Rosji, sk¹d kierowana jest do odbiorców w Eu-ropie i na ca³ym œwiecie. W listopadzie 2005 r. uruchomiono podwodny gazoci¹gBlue Stream prowadz¹cy z Rosji do Turcji. Planowane s¹ kolejne inwestycje i zwiê-kszanie iloœci przesy³anej ropy i gazu, w tym projekt unijnego gazoci¹gu Nabucco.W ten sposób Morze Czarne (wraz z ca³ym regionem) sta³o siê bardzo wa¿nymobszarem dla polityki energetycznej œwiata i jego znaczenie wci¹¿ roœnie.

Transformacja w regionie nie odbywa siê bez problemów. Ruch tranzytowyw regionie Morza Czarnego jest silnie zwi¹zany z nielegaln¹ imigracj¹ obywatelipañstw spoza tego obszaru. Oprócz przemytu towarów wystêpuje przemyt uz-brojenia, wyposa¿enia wojskowego i amunicji pochodz¹cych jeszcze z zimnowo-jennych, choæ nie tylko, magazynów, który trafia do organizacji terrorystycznychi przestêpczych, a tak¿e do pañstw objêtych embargiem ONZ czy UE. S³aba lubnieistniej¹ca kontrola graniczna, a tak¿e rozwiniêta korupcja w pañstwach by³egoZSRR umo¿liwiaj¹ taki nielegalny przep³yw (przemyt) ludzi i materia³ów.

BLACKSEAFOR

Morska Grupa Zadaniowa Wspó³pracy Morza Czarnego BLACKSEAFOR(Black Sea Naval Cooperation Task Group), anga¿uj¹ca 6 pañstw nadbrze¿nych MorzaCzarnego, zosta³a oficjalnie powo³ana 2 kwietnia 2001 r. w Stambule. Jej g³ównezadania przedstawia³y siê nastêpuj¹co:– operacjeposzukiwania i ratowania¿ycia ludzkiegonamorzuSAR(SearchAndRescue);– pomoc humanitarna;– obrona przeciwminowa;– ochrona œrodowiska naturalnego;– wizyty „dobrej woli”.

W ceremonii podpisania umowy za³o¿ycielskiej brali udzia³: minister sprawzagranicznych Turcji Ismail Cem, zastêpcy ministrów spraw zagranicznych Fede-racji Rosyjskiej, Ukrainy i Rumunii oraz szef sztabu si³ zbrojnych Bu³garii. Projektpowo³ania organizacji tego typu na Morzu Czarnym zosta³ zaproponowanyprzez by³ego dowódcê si³ morskich Turcji - Salima Dervisoglu ju¿ w 1998 r. List in-tencyjny póŸniejsze pañstwa za³o¿ycielskie podpisa³y 28 czerwca 2000 r. w Anka-rze. Ustalono, ¿e decyzje w ramach Grupy podejmowane s¹ jednog³oœnie i ka¿dez pañstw cz³onkowskich ma takie same prawa i obowi¹zki jak pozosta³e.

��

� ��

� ��/��)E��(�� %�/�� - �� / ��5�� '�� 5� �4?(��?( C)45�� '/�� F�)�� F��(�� G)�(�� 4�� =�� 4 +�H ��/��5� ��) �) �)�/�/(� �5�� /2 �2/2 ��) ��)�� /2 ��2 ��(/� /2 �� %�� /4� G)�(�� -H�

Od sierpnia 2001 r. prowadzono co roku 30-dniowe æwiczenia BLACKSEAFORpod rotacyjnym dowództwem kolejnych pañstw cz³onkowskich, zgodnie z porz¹d-kiem alfabetycznym. Po atakach terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton (11wrzeœnia 2001r). dodatkowo do obowi¹zków Grupy wesz³a równie¿ walka z ter-roryzmem. W 2004 r., podczas przewodnictwa Turcji, zdecydowano o przekszta³-ceniu æwiczeñ w bardziej dynamiczne przedsiêwziêcie, lepiej odpowiadaj¹ceobecnym zagro¿eniom morskim. Powo³ano sta³e centrum kontroli operacyjnejakwenu czarnomorskiego, przygotowano zarys wielostronnego memorandum wsprawie wymiany informacji i prowadzenia doraŸnych dzia³añ maj¹cych na celuœledzenie podejrzanych o nielegalne dzia³ania jednostek. W marcu 2005 r. rozsze-rzono mandat o zwalczanie terroryzmu i niedopuszczanie do rozprzestrzenianiabroni masowego ra¿enia.

Zadaniem Grupy nie jest tworzenie sojuszy przeciwko „komuœ” czy organiza-cji miêdzynarodowej. Jedynym jej celem jest umacnianie wspó³pracy miêdzypañstwami akwenu Morza Czarnego. Grupa d¹¿y do œciœlejszej wspó³pracy z or-ganizacjami miêdzynarodowymi, szczególnie takimi jak ONZ czy OBWE. Niepowo³ano równie¿ sta³ego dowództwa Grupy, natomiast dowództwo tymczasowefunkcjonuje na terytorium kolejnych pañstw cz³onkowskich zgodnie z rotacj¹�.

Dla dalszych rozwa¿añ konieczne bêdzie dokonanie analizy potencja³ów po-szczególnych flot wojennych Morza Czarnego.

Flota Czarnomorska Federacji Rosyjskiej

Flota Czarnomorska (FCz) zosta³a za³o¿ona przez ksiêcia Potiomkina 13 maja1783 r., w tym samym czasie za³o¿ono g³ówn¹ bazê tej floty – Sewastopol�. Zna-czenie bazy, zarówno historyczne, jak i polityczne, najpierw dla Rosji, a póŸniejZwi¹zku Sowieckiego by³o zawsze bardzo du¿e, nale¿y przyj¹æ wrêcz za pewnik,¿e i obecnie jest ona tak postrzegana. Potencja³ bojowy floty od czasu upadkuZSRR stale spada, g³ównie ze wzglêdu na ograniczenia finansowe, a co za tymidzie, degradacjê techniczn¹. Ostatnie konflikty w regionie kaukaskim, dynami-czny rozwój transportu ropy naftowej (zbiornikowce i ropoci¹gi) wymuszaj¹ jed-nak na Rosji inwestowanie we flotê. Jej rozwój jest powolny, ale systematyczny.

Najwa¿niejszym wydarzeniem w historii FCz by³ jej podzia³. W 1992 r. wiêkszoœæpersonelu, uzbrojenia i infrastruktury l¹dowej floty znalaz³a siê pod formaln¹ ju-rysdykcj¹ niepodleg³ej Ukrainy. Rz¹d m³odego pañstwa nakaza³ powo³anie si³morskich Ukrainy na bazie Floty Czarnomorskiej, wiele okrêtów i jednostek l¹do-wych zadeklarowa³o siê jako ukraiñskie. Doprowadzi³o to do konfliktów z wiêk-szoœci¹ oficerów, którzy pozostawali lojalni wobec Rosji.

Po wielu „konfliktach” rz¹dy Ukrainy i Rosji osi¹gnê³y porozumienie, w ra-mach którego powo³ano wspóln¹ Rosyjsko-Ukraiñsk¹ Flotê Czarnomorsk¹, pod

��

��

� � �� 8G)��3 $��/ A�; �# ��(3 �� $�%� &�� ,��A�'�� I� � �� !�#��"�# %&��'�� -�-�

wspólnym dowództwem i bander¹ (sowieck¹). Do czasu ca³kowitego podzia³ufloty, dowódcy byli wybierani przez prezydentów obu pañstw. Jednak Rosjaniezdominowali dowodzenie flot¹ i tylko rosyjscy admira³owie zostawali dowódca-mi, wiêkszoœæ personelu mia³a obywatelstwo rosyjskie. Dopiero w 1997 r. podpi-sano porozumienie o ca³kowitym podziale FCz, rozdziale zbrojenia i bazmorskich. Ukraina wyrazi³a zgodê na dzier¿awê wybranych baz rosyjskiej FCz do2017 r. i, jak na razie, jej g³ówna baza wci¹¿ pozostaje w Sewastopolu, ale od kilkulat budowana jest nowa baza w Noworosyjsku, która po zakoñczeniu dzier¿awy,ma zostaæ jej g³ówn¹ baz¹ morsk¹.

Poni¿ej przedstawiono najwiêksze jednostki Floty Czarnomorskiej i ich sk³ad.

��

��

� ��

�� ?�� / 8��I�; &��I�

�� (�/(�� / 8J��(3; J��

�� (�/(�� / 8.(3��I; J��

�� (�/(�� / 8&2��I/; J�3�

�� :��5�� 8*�� /; J��I�� K

�� :��5�� 8D/��I/; J��I�� KK

�� !��"#

�$� �� / �)�/ 8A��/ E��(3� ��I; ��5��

�%� �� / �)�/ 8.��; ��5��

�$� �� / �)�/ 8&��I; ��5��

�$� �� / �)�/ 8��I; %��)(3�!KK

�%� �� / �)�/ 8A�I�(3��; %��)(3�!K

�$� �� / �)�/ 8G�� J) ��I; %��)(3�!K

�$� �� / �)�/ 8L�2��; %��)(3�!K

��

� ��

$$% ��!�� .D 8��; ��6!C!�#�� J��

$�� !�� .D C!-�� G� 5�

��% ��

� ��

�� !� �� "��# $��!�

%�� &�'! !��

� ��

�$� �� .D 8��6� ��I��(; F��3� KKK

�� .D 8&)��(; F��3� M

��% �� .D 8�)��2��(; F��3� M

�� .D 8M��2��(; �)�3�

%�� &�'! � (!�"��

�� 4��( 2�� 8J�I��I��(; A��/�

�� 4��( 2�� 8KI� F��)��(; A��/�

�� 4��( 2�� 8G)�� ; A��/�

�� 4��( 2�� 8M�(� ��2�� 3)��I; A��/�

�%� ��!� &#�� "��

�� !�!!��'��& ��&�'! ) (�"# �� * �&��!��"#

� ��

��$ 2�4/ �� / 8C��; C��

�� 2�4/ �� / 8&�2)2; C��

�� 2�4/ �� / 8&3��; A� )(3�� KKK

�� 2�4/ �� / 8��3; A� )(3�� KKK

��$� +,�& ��& ��&�'! �,�� * �&��!��"#

�� )�� / %!++ ��

�$$ 2�4/ �� / %!"� G�� )�!KKK ��

�� 2�4/ �� / %!#� G�� )�!KK ��

�$� 2�4/ �� / %!�� G�� )�!KKK

�$� 2�4/ �� / %!�-� G�� )�!KKK

�$% 2�4/ �� / 8KI� �I��(; G�� )�!KKK

%�� !� �� "��# $��!�

� ��

�$� �� .D 8D�I�� ; F��3� M

�$% �� .D 8>/�; F��3� M

�$$ �� .D 8J��2�I; F��3� M

�� 4��( 2�� 8�3�� /��I; F��/�

�� 4��( 2�� 8M�� D��)�; A��/� K

%�� 4��( ��/ 8�� /� M��/; &� /�

%�� 4��( 2�� 8*�/�� K�/� ; &� /�

�� $

��

Oprócz przedstawionych powy¿ej si³, w sk³ad FCz wchodzi wiele ró¿nego ro-dzaju jednostek pomocniczych. Stan osobowy Floty Czarnomorskiej na dzieñ1 stycznia 2010 r. wynosi³ oko³o 23 tys. oficerów i marynarzy��.

Si³y morskie Turcji��

W 2007 r. dowódca marynarki admira³ Yener Karahanoglu okreœli³ kluczoweczynniki w ewolucji i transformacji pogl¹dów dowództwa si³ morskich. Najwa¿-niejsze z nich to utrzymanie bezpieczeñstwa i stabilnej sytuacji w cieœninach pro-wadz¹cych na Morze Czarne, które s¹ strategicznie wa¿ne dla pañstwa orazstanowi¹ czêœci¹ arterii ekonomicznej œwiata. Turecki eksport i import w 90% s¹realizowane drog¹ morsk¹.

W odpowiedzi na wspó³czesne wyzwania bezpieczeñstwa, dla si³ morskichzaplanowano intensywny program rozwoju, zarówno w odniesieniu do œrod-ków, jak i w zakresie organizacyjnym. Programy budowy zak³adaj¹ budowê seriiokrêtów desantowych, korwet rakietowych, okrêtów przeciwminowych orazokrêtów podwodnych. Istniej¹ce si³y nawodne bêd¹ poddawane sta³ej moderni-zacji. Rola marynarki znacznie wzros³a w ostatnim okresie. Okrêty by³y anga¿o-wane wielokrotnie do udzia³u w operacjach miêdzynarodowych. Ostatni¹ z nichjest dzia³anie w ramach si³ UNIFIL w Libanie.

Najwa¿niejsze zadania si³ morskich to kontrola wód terytorialnych, obronaterytorium pañstwa od strony morza, nie tylko z perspektywy bezpieczeñstwanarodowego, ale i w ramach NATO. Do zadañ nale¿y równie¿ utrzymanie bezpie-czeñstwa linii komunikacji morskiej i wymiany towarowej w portach. Czêœæ za-dañ jest zwi¹zana z utrzymaniem porz¹dku prawnego na morzu, co wi¹¿e siê zezwalczaniem przemytu narkotyków, terroryzmu miêdzynarodowego oraz prze-mytu ludzi i materia³ów niebezpiecznych.

Na pocz¹tku 2008 r. w sk³ad SM Turcji wchodzi³o 55 tys. ¿o³nierzy, w tym 31tys. poborowych, 3000 ¿o³nierzy piechoty morskiej i 900 personelu lotniczego.Rezerwy marynarki siêgaj¹ 70 tys. marynarzy.

Dowództwo si³ znajduje siê w Ankarze, podlegaj¹ mu 4 g³ówne struktury:Dowództwo Floty Tureckiej, Pó³nocne Dowództwo Obszaru Morskiego, Po³ud-niowe Dowództwo Obszaru Morskiego i Dowództwo Szkolenia Morskiego. Tra-giczne w skutkach trzêsienie ziemi, które mia³o miejsce w 1999 r. wymusi³oreorganizacjê infrastruktury bazowania i elementów dowództw.

Bazy morskie s¹ rozmieszczone nastêpuj¹co:a) Morze Czarne:

- Eregli, Bartin, Samsun, Trabzon;b) Morze Marmara:

- Istambu³, Gölcük, Erdek, Çanakkale;

��

� ��

�� (��'� �� %�� !�� "+�� )�� #�

c) Morze Œródziemne/Egejskie:- Izmir, Foça, Antalya, Mersin, Iskenderun, Aksaz.Bazy lotnictwa morskiego: Antalya, Cigli, Topel i Trabzon. Stocznie znajduj¹

siê w: Gölcüku, Pendiku (Istambu³) i Izmirze.Poni¿ej przedstawiono najwa¿niejsze typy okrêtów wraz z liczb¹ jednostek.

�� +�!"� & �� -&"�.

F�� .ND� C��3 K�� G�� :��5��

G�� J �6� �I� �� :��5��

L�I)� C��32O M� N�� J�� FP�(Q� K�2��

:��5�� %

C�� C��32O M� � � FP�(Q� J�(�� :��5�� %

C)�� /� �"�� *�� A�I�� $�(�/�� :��5��

J��( *Q�� M�5��(� G�� K�� )�A�I�� &3��/�� F��(Q�

�)�� / �

L�� G�� )�� / �

$�5� *Q�� M�5��(� �)�� / �

J�� *Q�� M�5��(� �)�� / �

Okrêty podwodne.

�� +�!"� & -&"�.

D��I�� /� ��R�+�� F��()� J�(��

��/ ��/� �� N�� J�� FP�(Q� K�2��

G� 5 D��2�)�3 A�I/ L�� %

Si³y podwodne Turcji maj¹ byæ w najbli¿szych latach rozbudowywane.Og³oszony zosta³ przetarg na zakup 6 okrêtów podwodnych z napêdem niezale¿-nym od powietrza atmosferycznego AIP (Air Independent Propulsion). Wartoœækontraktu ocenia siê na oko³o 2 mld USD��.

Si³y morskie Rumunii

Marynarka Wojenna jest zaanga¿owana w wiele zadañ zwi¹zanych z bezpie-czeñstwem w rejonie Morza Czarnego w ramach NATO, UE i inicjatyw regional-nych. Najwiêkszym problemem, oprócz problemów finansowych, jest przygoto-wanie, szkolenie i utrzymanie odpowiednio przygotowanych kadr, zdolnych doobs³ugi i odpowiedniego wykorzystania nap³ywaj¹cego coraz szerszym strumie-niem nowoczesnego sprzêtu produkcji zachodniej. Oprócz okrêtów dotyczy torównie¿ lotnictwa morskiego��.

��

��

�� C� C�� "�� $�� %�* +�� %�� :� � ��(�2� �� !�+!�#�� (��'� %�� %�� , �� $��"�� -�!�,!�#�

Bardzo wa¿nym wydarzeniem by³o podpisanie miêdzyrz¹dowego porozu-mienia o sprzeda¿y przez Wlk. Brytaniê 2 fregat typu 22, do którego dosz³o w 2003 r.Okrêty dotar³y na Morze Czarne w 2004 i 2005 r. i znacznie wzmocni³y potencja³bojowy marynarki rumuñskiej. Jednostki te bra³y udzia³ w operacji Active Endea-

vour na Morzu Œródziemnym.G³ówne zadania realizowane przez si³y morskie to prowadzenie obserwacji

i kontroli operacyjnej na wodach terytorialnych i strefie ekonomicznej, szkoleniesi³ do zadañ w ramach NATO i UE oraz operowanie na wodach Morza Czarnegoi Œródziemnego.

Si³y morskie sk³adaj¹ siê z nastêpuj¹cych zwi¹zków organizacyjnych:– Flotylli Fregat (3 okrêty);– Flotylli Korwet (4 okrêty);– Flotylli Kutrów Rakietowych (6 okrêtów);– Flotylli Przeciwminowej (6 okrêtów).

Jako samodzielny rodzaj s³u¿by jest traktowana S³u¿ba Rzeczna dzia³aj¹ca naDunaju i w jego delcie, w sk³ad której wchodzi 8 jednostek patrolowych i wielemniejszych ³odzi i motorówek. Szczególne miejsce zajmuje g³ówna baza morskaw Konstancy, w jej sk³ad wchodz¹ s³u¿by logistyczne, remontowe i pozosta³e nie-zbêdne do funkcjonowania du¿ej bazy morskiej. Pozosta³e bazy si³ morskich to:Braila, Girugiu i Mangalia.

Poni¿ej przedstawiono podstawowe typy okrêtów wchodz¹cych w sk³ad si³morskich Rumunii. Oprócz przedstawionych jednostek, w s³u¿bie pozostajeokrêt podwodny typu Kilo, który od wielu lat nie znajduje siê w gotowoœci opera-cyjnej i nie wychodzi w morze. Plany odnoœnie do jego losu nie s¹ znane, wydajesiê jednak ma³o prawdopodobne by okrêt wróci³ do linii.

��*!� ��'/"& �! �(,0.�

�� -&"�.

C�� /� �� %1��$ :��5��

�� $ :��5��

G�� KK ��1��

G�� K ��1��

G�� )� K ��1�� 2�4/ �� / �

A��)(� ��1�� )�� / �

'�� (� 2� �

�)(� ��1�� 4��( %

Liczebnoœæ si³ morskich Rumunii wynosi 8215 ludzi��.

��

� ��

�� &�� /(� ��

Si³y morskie Ukrainy

Historia si³ morskich Ukrainy zaczyna siê 1 sierpnia 1992 r., kiedy zosta³apowo³ana do ¿ycia rozkazem wydanym przez prezydenta pañstwa. Przez kolejnelata Federacja Rosyjska i Ukraina – nie mog³y porozumieæ siê w kwestii podzia³uFloty Czarnomorskiej.

Do zakoñczenia procesu podzia³u floty dosz³o w 1997 r. Rosja uzyska³a prawodzier¿awy by³ych sowieckich baz do roku 2017, natomiast si³y morskie Ukrainyotrzyma³y kilkadziesi¹t jednostek, z których wiêkszoœæ tak naprawdê nadawa³asiê na z³om, a pozosta³e wymaga³y du¿ych remontów��. W rêce Ukraiñcówprzesz³a wiêkszoœæ infrastruktury bazowej, w znacznym stopniu jednak zdeka-pitalizowana. Rosja straci³a bardzo wa¿ne ze szkoleniowego i operacyjnego punktuwidzenia bazy Nitka�� (lotnicza) i si³ specjalnych w Oczakowie. Proces podzia³ufloty i infrastruktury w „g³owach” Ukraiñców i Rosjan wci¹¿ siê nie zakoñczy³. Cojakiœ czas wybuchaj¹ na tym tle kolejne konflikty o mniejszym lub wiêkszym nasi-leniu��.

Niewielkie si³y morskie Ukrainy s¹ bli¿sze raczej formacjom stra¿y granicznejposiadanym przez pañstwa o podobnej wielkoœci, ponadto s¹ pozbawione mo¿li-woœci dzia³ania w oddaleniu od w³asnych baz. G³ównym zadaniem marynarkijest patrolowanie wód terytorialnych i wy³¹cznej strefy ekonomicznej, pomaga-nie s³u¿bom celnym i policyjnym w walce z nielegalnym przemytem ludzi i to-warów. Wiêkszoœæ zadañ wykonywanych przez si³y morskie jest zwi¹zanaz Morzem Czarnym��.

Jedynym okrêtem prowadz¹cym „projekcjê si³y”, poza rodzimym akwenem,by³ „Hetman Sahgaidachny”, fregata t. Krivak III zbudowana w czasach ZSRS dlaówczesnej KGB�. Okrêt bra³ udzia³ w wielu æwiczeniach na akwenach Morza Œród-ziemnego, Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego.

Dowództwo marynarki podlega pod Sztab Generalny Si³ Zbrojnych. Struktu-ralnie marynarka jest podzielona na 5 rodzajów si³: si³y nawodne, si³y podwodne,lotnictwo morskie, artyleriê brzegow¹ i piechotê morsk¹. Kontrola operacyjnai dowodzenie s¹ realizowane przez dwa dowództwa: Po³udniowe i Zachodnie.Chocia¿ oficjalne zadania mówi¹ o gotowoœci do odparcia agresji przeciwnika odstrony morza, to realne zadania pozostaj¹ na poziomie patrolowania (obecnoœci)

��

��

�� D�� 4 :��/ 2��4 �/@ /�� / ��) �) ,�S,�� %��(�/��/ ��) �� / �04�� -S�� #� %��/5 )�?( � ��0 =�� 4�(�4� �4)5� � ��5��/(� � /��1(� ,�� 2� =&$�

�� C�� (�)%�� (��50� �1(� �� (��2) ��/! �5� ��/��5� �� (�� G� 4�1 �� ) ��/5��/� � ? � ��(�� /(3 �� (3 ��(�E��/ D04 �( �� E��(�� %�/��

�� %�� 4�(? (� ��) �# 2� =&$ �� )��B��(3 �� =��B(/ ��(� � ��( �1(�%�� 2 �� (�/�� ? 5�) �/ �� + �/� �)�/ �0 (� �� ,-(� �0 �� 2��

�� (��'� �� +��+�� &�4/ 2�� JFC �&%& 2��4/ � ��2 /�� ) ��?� ��0� G�� )�� :��/ ��

2��4� �� B� 1�� 1(��

i to w ograniczonym zakresie. Œwiadczy to o braku polityki morskiej (byæ mo¿e sil-ny wp³yw ma tu sytuacja ekonomiczna) i o silnej orientacji „l¹dowej” w realizo-wanej polityce.

Bazy morskie znajduj¹ siê w Sewastopolu, Odessie, Nowoziernym i Saki. Po-ni¿ej przedstawiono wykaz jednostek bojowych si³ morskich Ukrainy. Opróczokrêtów przedstawionych w tabeli w sk³adzie floty znajduje siê wiele jednostekpomocniczych. Si³y desantowe stanowi¹ 3 okrêty desantowe (typów Ropucha, Al-ligator i Polnocny) i dwa okrêty desantowe na poduszce powietrznej (Pomornik).

��*!� ��'/"& �! �(,0.�

�� -&"�.

E�6�� 2��3 �� / �

J��I�� KKK �� :��5��

J��I�� K �� :��5��

F��3� M �� .D �

F��3� KK �� .D �

D�)� K �� .D �

�� )�� / �

W sk³ad lotnictwa morskiego wchodz¹ dwa œmig³owce Ka-27�� przeznaczonedo poszukiwania okrêtów podwodnych i ratowania ¿ycia ludzkiego na morzuoraz sukcesywnie wycofywane wodnosamoloty Be-12 Czajka, a tak¿e kilka typówmaszyn transportowych.

Bardzo silnym elementem, o ile nie najsilniejszym, si³ morskich Ukrainy jestpiechota morska zorganizowana jako brygada o liczebnoœci 3000 ¿o³nierzy. Do-wództwo brygady znajduje siê w Odessie, sk³ada siê z dwóch batalionów, kompa-nii szkoleniowej, kompanii ³¹cznoœci i mniejszych pododdzia³ów in¿ynieryjnych ilogistycznych. Szkolenie stanu osobowego ma na celu przygotowanie do dzia³añpowietrznodesantowych i amfibijnych. Ocenia siê, ¿e jednostka jest jedn¹ z najle-piej wyszkolonych w si³ach zbrojnych Ukrainy.

£¹cznie liczebnoœæ si³ morskich Ukrainy wynosi 13 000 marynarzy.

Si³y morskie Bu³garii

Bu³garia sporo inwestuje w swoje si³y morskie po wst¹pienia do NATO. Jakojedno z dwóch nowych pañstw cz³onkowskich tego regionu stara siê zwiêkszyæswój udzia³ w zapewnienie bezpieczeñstwa „korytarzy” energetycznych regionui zwalczanie organizacji terrorystycznych oraz przestêpczoœci zorganizowanej.

Zakup w 2005 r. belgijskiej fregaty typu Wielingen, która otrzyma³a nazwê„Drazki”, by³ pocz¹tkiem zmian dotycz¹cych zarówno wymiany sprzêtu, jak i z-miany doktryny u¿ycia si³. Wyposa¿enie okrêtu jest w pe³ni kompatybilne ze

��

� ��

�� A��0�� T�0�4� 20�? � 12�54�() J�!�, � J�!�#�

standardami NATO i umo¿liwia prowadzenie operacji w ramach zespo³ów Soju-szu przez 90 dni. Okrêt kosztowa³ Bu³gariê 23 mln euro, kontrakt podpisano 18maja 2005 r.

9 lutego 2009 r. si³y morskie przejê³y od Belgii dwa okrêty: fregatê „Verni”typu Wielingen i niszczyciel min „Tsibar” typu Flower. Ceremonia przekazaniaokrêtów w Zeebrugge by³a zakoñczeniem pierwszej fazy osi¹gniêcia przez mary-narkê interoperacyjnoœci z si³ami morskimi NATO, która rozpoczê³a siê w grud-niu 2004 r. W sk³ad SM Bu³garii wchodz¹ ju¿ dwie fregaty typu Wielingen:„Drazki” (paŸdziernik 2005) i „Gordi” (sierpieñ 2008). Faza druga zak³ada nabyciedwóch nowych korwet rakietowych (prawdopodobnie francuskiego typu Gowind)i do 6 u¿ywanych okrêtów przeciwminowych (tra³owców lub niszczycieli min).

Pierwotnie Bu³garzy przewidywali wykorzystanie operacyjne tylko 2 z 3 po-zyskanych fregat, jedn¹ przeznaczaj¹c na Ÿród³o czêœci zamiennych. Jednak zewzglêdu na bardzo dobry stan pozyskanych jednostek zdecydowano, ¿e do liniiwejd¹ wszystkie fregaty. Obecne plany dotycz¹ce okrêtów tej klasy przewiduj¹skierowanie jednej jednostki do grupy NATO SNMG2, kolejnej do UNIFILMTF-448 i byæ mo¿e trzeciej do koñca 2009 r., do si³ zwalczaj¹cych piractwo w re-jonie Rogu Afryki. W zwi¹zku z planami budowy na fregatach pok³adówœmig³owcowych konieczne bêdzie zdjêcie wyrzutni pocisków przeciwlotniczychSea Sparrow i zast¹pienie ich podobnymi œrodkami obrony��.

Lotnictwo morskie jest w stosunkowo lepszej sytuacji ni¿ si³y nawodne. Roz-wijane bêd¹ si³y œmig³owcowe przez zakup 6 maszyn AS-565MB Panther��. Ichg³ównymi zadaniami bêd¹ obserwacja i rozpoznanie, SAR oraz funkcje ³¹cznikowe.Nowe helikoptery zast¹pi¹ starzej¹ce siê Mi-14P£��, a tak¿e zwiêksz¹ mo¿liwoœcizwalczania okrêtów podwodnych przez korwety, które planuje siê budowaæ.

Zwiêkszenie zdolnoœci prowadzenia rozpoznania i obserwacji na akwenieMorza Czarnego Bu³garzy próbowali osi¹gn¹æ poprzez pozyskanie samolotówpatrolowych S-3B Viking. Amerykanie oferowali samoloty, system rozpoznaniai czêœci zamienne w ramach nieodp³atnego transferu. Jedynymi kosztami, któreponiesie ewentualnie strona bu³garska, bêdzie modernizacja maszyn, szkolenietechników i za³óg. Nawet w tym przypadku, koszty ponios¹ prawdopodobnieNATO i USA. Decyzje te maj¹ na celu zwiêkszenie mo¿liwoœci prowadzenia mo-nitoringu dzia³alnoœci wojskowej i cywilnej oraz wykrywanie zagro¿enia terrory-stycznego na akwenie Morza Czarnego��.

Spoœród trzech rodzajów si³ zbrojnych, marynarka wojenna jest w najgor-szym stanie z powodu wieloletniego niedoinwestowana, w ostatnim czasie,g³ównie dziêki pomocy amerykañskiej, rozpoczê³a proces odbudowy. Co wiêcej,w 1999 r. rz¹d rozwa¿a³ ca³kowit¹ rezygnacjê z si³ morskich i powo³anie stra¿y

��

��

�� F� G��2� $�� 87� �9 A�I/ K �� ; �� (�2� �� !��!��

�� D��/ 12�54��( ��4 �� ( ��" �� K(3 540 /2 �� (�� 2 �� )�� (�� 0 �� /(3�� (��'� %�� %�� , �� $��"�� $�� !�"!��#�

granicznej. Problemy finansowe s¹ wci¹¿ najistotniejsz¹ przeszkod¹ w realizacjiplanów jej rozbudowy, natomiast, zgodnie z zapewnieniami ministerstwa obro-ny, udzia³ marynarki w bud¿ecie si³ zbrojnych nie wzroœnie.

Obecne plany zak³adaj¹ zbudowanie floty o liczebnoœci 62 jednostek: 16 okrê-tów bojowych, 18 jednostek wsparcia bojowego, 16 pomocniczych jednostekp³ywaj¹cych i 12 okrêtów pozostaj¹cych w rezerwie. Nawet w oczach planistównatowskich wydaj¹ siê one byæ zbyt optymistyczne��. Proponuj¹ oni obciêcie licz-by okrêtów pomocniczych i postawienie si³om morskim zadañ typowo patrolo-wych, przede wszystkim na akwenie Morza Czarnego.

Liczebnoœæ marynarki wynosi 5000 marynarzy, w tym 2000 ¿o³nierzy piechotymorskiej i 280 lotnictwa morskiego. G³ówne bazy morskie to Warna i Burgas, pozo-sta³e porty i punkty manewrowego bazowania to: Atiya, Bakczik, Sozopol i Widin.

�� -&"�. 4�'/"&� �! �(,0.�

%�2�� / � ��

$�� :��5�� $1��

J� � :��5��

G�� )� KK ��

%�3�� D�)� K� �� 5��

*��/�3�� D�� % ��$5��

.� K �)�� / � ��

.� KK �)�� / % ��5��

�3)� �)�� / � ��5��

C�)�5� �)�� / � ��

A�)�� )�� / � ��

E�� (�/(�� 2� � ��

C�� &� /�� 4��( ��/ % ��5��%

K(�� M� /�� 4��( ��/ % ��5��$

L�I5� /� ��4��( ��/ � ��

.�/� ��4��( ��/ � ��5��

D�� (3 / � �� / 1�� 5��

M/�� (� 2� � ��5��

Lotnictwo morskie stanowi¹ œmig³owce Mi-14 dwóch wersji, w tym 8 maszynMi-14P£ w wersji zwalczania okrêtów podwodnych i 1 Mi-14BT w wersji przeciw-minowej.

��

� ��

�� $�1��(�� ?(�5� ��? ��/��

Si³y morskie Gruzji

Obecne œrodki, które posiada marynarka wojenna, czyni¹ j¹ zdoln¹ do wyko-nywania zadañ na poziomie stra¿y granicznej i wi¹¿¹ siê z kontrol¹ ¿eglugi i zwal-czaniem przemytu na akwenach w wy³¹cznej strefie ekonomicznej pañstwa.Marynarka Gruzji znajduje siê w sytuacji, kiedy powinna w najbli¿szych latachokreœliæ w³asn¹ doktrynê, cele, zadania i kierunki rozwoju.

Ze wzglêdu na zagro¿enie dla m³odego pañstwa przede wszystkim od stronyl¹du, rozwojowi w ostatnich latach podlega³y wojska l¹dowe i w mniejszym stop-niu, si³y powietrzne. Zagro¿enie ze strony morza okreœlono jako minimalne. Gruzjaotrzymywa³a pomoc zagraniczn¹ w dziedzinie budowy bezpieczeñstwa morskie-go pañstwa. Co ciekawe, dotyczy³o to g³ównie stra¿y granicznej, marynarka by³aw tej kwestii na drugim miejscu. Si³y morskie s¹ obecnie zbyt s³abe, by odgrywaæjak¹kolwiek rolê w konflikcie o Abchazjê. Stosunkowo najsilniej s¹ rozwijane jed-nostki patrolowe��.

Po rozpadzie ZSRR, kiedy powsta³a kwestia podzia³u sowieckiej Floty Czar-nomorskiej, Gruzja zrezygnowa³a ze swojej czêœci. W po³owie ostatniej dekadyubieg³ego wieku powsta³a, abstrakcyjna w obecnej sytuacji politycznej, idea stwo-rzenia we wschodniej czêœci akwenu Morza Czarnego, wspólnej floty gruziñ-sko-rosyjskiej. Wkrótce Gruzja zmieni³a zdanie i za¿¹da³a swojej czêœci floty, codotychczas by³o przedmiotem rozmów pomiêdzy Rosj¹ i Ukrain¹. W tej kwestiiuzyska³a poparcie tego drugiego pañstwa i zyska³a status obserwatora w negocja-cjach rosyjsko-ukraiñskich. W latach 1997–1999 przekazano si³om morskim Gruzjikilkanaœcie niewielkich kutrów i okrêtów patrolowych. Ze wzglêdu na zakoñcze-nie procesu podzia³u FCz, Gruzja nie otrzyma³a ¿adnych innych okrêtów. Patrz¹cobiektywnie, mo¿na powiedzieæ, ¿e pozbawiona bêdzie zbêdnego i kosztownegobaga¿u, starego i bardzo kosztownego w utrzymaniu sprzêtu.

Organizacja marynarki bazuje na strukturze po³¹czonego dowództwa w Poti.Do rozdzielenia stra¿y granicznej i marynarki dosz³o w 1993 r., jednak wspó³pracajest wci¹¿ bardzo bliska, nie tylko poprzez wykorzystywanie tej samej infrastru-ktury. Oprócz jednostek nawodnych w sk³ad marynarki wchodzi pododdzia³ pie-choty morskiej, którego zadaniem jest przede wszystkim obrona antyterrorys-tyczna terminalu paliwowego Supsa. Oœrodek szkoleniowy, w tym AkademiaMarynarki, znajduje siê w Batumi. Zadania na rzecz si³ morskich wykonuj¹ rów-nie¿ wyremontowane na Ukrainie dwa œmig³owce Mi-14. Przeznaczone s¹ one dozadañ patrolowych i SAR (Search And Rescue).

Zgodnie z Narodow¹ Strategi¹ Wojskow¹ na lata 2006-2010, g³ównymi prio-rytetami rozwoju marynarki s¹:– modernizacja floty;– optymalizacja struktury si³ i systemu zarz¹dzania;– przygotowanie operacyjne si³ do dzia³ania.

��

��

�� (��'� �� U � �#��

Poni¿ej przedstawiono obecny stan si³ morskich Gruzji. Liczebnoœæ na koniec2008 roku wynosi³a 500 oficerów i marynarzy. Jednostki przekreœlone zosta³y zni-szczone w czasie konfliktu z Rosj¹ w sierpniu 2008 r.

�� 6 �&"�. �!'��6 !� � �7��

JG% 8$��)��; � � � �'�2�� KK�

JG% 8G��; ��

JD� 8C��)2�; &��

JD� 8J)��; G)��

JD� 8��32��; D��)(3��

JD� 8KI��; 8��; $��

JD� 8G��)��; �� -"�

JD� � �� -#�=

JD� , �6!��

JD� �" �

7�� 3/��5��:�(� � , �

JG$ � M/��

JG$ � . ��

G% + L�I5� /�

Dokonana analiza jednoznacznie wskazuje, ¿e najsilniejsze si³y morskie naMorzu Czarnym posiada obecnie Turcja, druga w kolejnoœci pozostaje FCz Rosji��,pozosta³e marynarki wojenne tworz¹ w zasadzie „t³o” dla pozosta³ych, przy czymwydaje siê, ¿e du¿e, potencjalne szanse rozwoju posiadaj¹ si³y morskie Rumunii.Z geostrategicznego punktu widzenia NATO oraz Stanów Zjednoczonych, istot-ne znaczenie w regionie posiada Turcja oraz Bu³garia i Rumunia, mo¿na nawetzaryzykowaæ tezê, ¿e po³udniowa flanka NATO ma du¿o wiêksze znaczenie ni¿pó³nocna. Zatem nale¿y siê spodziewaæ, ¿e zainteresowanie Morzem Czarnymi wsparcie dla pañstw nadbrze¿nych, cz³onków Sojuszu, bêdzie zdecydowaniewiêksze ni¿ w przypadku Ba³tyku.

Trudno jednoznacznie stwierdziæ, czy w obecnej sytuacji polityczno-ekono-micznej staæ Ukrainê na zwiêkszenie swego wysi³ku modernizacyjnego, wydajesiê, ¿e raczej nie. Natomiast dokonana analiza zagro¿eñ i zadañ wskazuje jednoz-nacznie, ¿e do ich wykonania nie trzeba techniki i technologii z tzw. najwy¿szejpó³ki. Ponadto z wojskowego punktu widzenia, osi¹gniête parytety powinny byæutrzymane (byæ mo¿e z wyj¹tkiem Gruzji)��, rozwa¿yæ natomiast nale¿y, co jest le-psze, dalsze rozszerzanie NATO, czy te¿ UE na wschód.

��% ��

� ��

�� %��/� � �� (��4 2��/ �� /(3 �� /2 )�4�� 5�� /2 �� )�!5�� (��4) ��5�(� �!��5�E��(�� %�/��A�� )�5� � ��/��1(� /��

�� D� �� )��/� �� )��)�/��(�� 2��/ �� 5)4/ �� 4� �� ( ��/ ?��@ �� 5�� 2��5� /1(�5) ��B�

Mo¿emy s¹dziæ, ¿e dalsze rozszerzanie NATO na wschód oprócz „dra¿nie-nia” Rosji nie bêdzie efektywne (chocia¿ w przysz³oœci istotne). Obecnie zdecydo-wanie lepszym elementem polityki w regionie Morza Czarnego jest bez w¹tpieniaUE. Obecnie scen¹, na której UE musi udowodniæ swoj¹ wiêksz¹ si³ê przyci¹gania,jest Ukraina. Celem Europy powinno byæ trwa³e umieszczenie Ukrainy w gospo-darczych i politycznych strukturach Zachodu do 2017 r.� Trzeba przyznaæ, ¿e narazie UE zabiera siê do tego z mozo³em. Po pomarañczowej rewolucji w 2004 r.,Javiera Solanê trzeba by³o niemal „zaci¹gn¹æ” do Kijowa, by wesprzeæ tam proza-chodni kurs tego kraju. W rezultacie Ukraina jest dziœ rozdarta miêdzy przyja-ció³mi Zachodu i adwokatami Rosji, przy czym musimy pamiêtaæ, ¿e dla Rosji„utrzymanie” Ukrainy jest ¿yciowo wa¿ne, czy tak jest w przypadku UE - na razienie wiadomo, ale na pewno by³aby to wartoœciowa „inwestycja”.

Równie¿ rozbudowa korytarzy transportowych surowców przez Turcjê (Tur-cja jest obok Ukrainy drugim decyduj¹cym partnerem jakiego Europa potrzebuje)wprowadzi³aby do gry Gruzjê, a jednoczeœnie UE zademonstrowa³aby sw¹ zdol-noœæ do dzia³ania na wybrze¿ach Morza Kaspijskiego. Rosja nawet w swojej „bli-skiej zagranicy” mo¿e panowaæ tylko za pomoc¹ œrodków militarnych, natomiastjej œrodki dyplomatyczne nie s¹ imponuj¹ce. Równie¿ ostatnie dzia³ania Rosji(Gruzja 2008) wskazuj¹, ¿e nie ma ona w ofercie ¿adnego w³asnego modelu regio-nalnego bezpieczeñstwa.

Powinniœmy sobie zdaæ równie¿ sprawê z negatywnych konsekwencji ewen-tualnego pozostawania Turcji poza UE. Wyhamowanie tego procesu (dokumentyakcesyjne od 1963 r.) oraz wyraŸne pogorszenie relacji turecko-amerykañskich(inwazja na Irak) by³y najwa¿niejszymi przyczynami wyraŸnej poprawy relacjimiedzy Ankar¹ i Moskw¹ w ostatnich latach. Nie przyjêcie Turcji do UE najpra-wdopodobniej bêdzie wspieraæ ten proces, a taktyczny sojusz turecko-rosyjskipostawi³by pod du¿ym znakiem zapytania szansê na integracjê Ukrainy z UE.Turcja poza UE bêdzie tak¿e znacznie mniej przewidywalnym partnerem UEw dywersyfikacji dostaw gazu z Azji Œrodkowej i Bliskiego Wschodu. PrzyjêcieTurcji do UE mog³oby pomóc Ukrainie, oznacza³oby w wymiarze geopolitycz-nym przesuniêcie punktu ciê¿koœci UE w kierunku po³udniowo wschodnimi wzmocnienie wymiaru czarnomorskiego Unii. Turcja jako cz³onek UE by³abyzainteresowana stabilizacj¹ s¹siedztwa, czyli integracj¹ Mo³dawii, Ukrainy i Kau-kazu po³udniowego z UE.

Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e Rosja próbuje obecnie odzyskiwaæ czêœæ wp³ywówna terenie postsowieckim, w przysz³oœci byæ mo¿e planuje i wiêcej. W ostatnich la-tach pozuje równie¿ na wojskow¹ potêgê, ukrywaj¹c przy okazji swoje s³aboœci(os³abienie globalnego znaczenia, problem demograficzny, monokultura eksportu),dlatego te¿ europejska strategia zabezpieczenia swoich interesów na Wschodzie

�� $

��

� ��# �� /5�� )2�� / ��/2�� /�� 2��/ �� &��) � �04/��/2��2�A�� (3�� )�� 4 � ��/��(��=�� /��=> �� ?�� / � ��!��2 ) �� /2 /�� (��1 �� /��(�� G)�(�� 2�54��/ � �(� �� 20( =��

powinna byæ nastêpuj¹ca: ekspansja i stabilizacja UE w sposób, jakiemu Rosja nicnie bêdzie mog³a zarzuciæ. To w³aœnie, a nie spektakularne „przeci¹ganie liny”o Gruzjê, jest najw³aœciwszym œrodkiem do zapewnienia Europie przewagi naKaukazie, a równoczeœnie ustabilizowania stosunków z Rosj¹. Zatem w³aœciwakolejnoœæ, to najpierw UE, a póŸniej NATO. Nale¿y przy tym s¹dziæ, ¿e odwrotnaperspektywa jest tutaj ma³o realna��.

Pozosta³a jeszcze kwestia rosyjskiej obecnoœci na Krymie, która wydaje siênajbardziej groŸna (przynajmniej potencjalnie). Gdy mowa o Krymie i Sewasto-polu, z punktu widzenia Rosji nie chodzi tylko o bazê floty, ale tak¿e o uratowanie„kawa³ka Rosji”. Nazwa miasta to rosyjski mit, symbol obrony ojczystej ziemi. Od-dzia³y carskie broni³y siê tu przez 349 dni podczas wojny krymskiej w 1855 r. ,w 1941 r. walki o Sewastopol trwa³y 250 dni.

Krym by³ wszystkim, czym Rosja nie by³a: po³udniem i wolnoœci¹, namiastk¹zagranicy na obszarze imperium. W czasach carskich, miejsce ucieczki lepszegotowarzystwa, za czasów radzieckich „czerwona Riwiera”, ma swoje sta³e miejscew rosyjskiej pamiêci zbiorowej. Granice na korzyœæ Ukrainy wytyczono ju¿ kilka-dziesi¹t lat temu, jednak g³osy podkreœlaj¹ce niezbywalne prawo Rosji do Krymuodzywaj¹ siê tak licznie dopiero teraz. W tej sytuacji pozostaje pytanie, czy grozinam powtórka „gruziñskiego scenariusza” na terenie Krymu? Sami Rosjaniezdaj¹ sobie sprawê, ¿e jeœli nie bêdzie drogi pokojowej, to cena za zbrojne oderwa-nie Krymu od Ukrainy by³aby za wysoka��.

Jak na razie Parlament ukraiñski podj¹³ sprytn¹ decyzjê, ¿e po roku 2017 naKrymie nie bêdzie ¿adnych jednostek wojskowych, nawet jeœli Ukraina wst¹pi doNATO, a z tym dosyæ trudno Rosji dyskutowaæ. Mo¿na braæ pod uwagê kilka wa-riantów: aktualizacja umów dwustronnych pomiêdzy Rosj¹ a Ukrain¹; zmianapostrzegania Ukrainy, nie jako kraju tranzytowego ale jako partnera (inwestycje,rynek zbytu) i wyst¹pienie Rosji jako gwaranta terytorialnej integralnoœci i miê-dzynarodowego statusu Ukrainy (trzeba przyznaæ wariant ma³o prawdopodobnyale mo¿liwy); „rezygnacja” Rosji z Ukrainy na korzyœæ NATO. W ka¿dym z wy-mienionych scenariuszy pozostaje problem Floty Czarnomorskiej FR w odmien-nym kontekœcie. Wydaje siê, ¿e stanowisko A. Arbatowa�� jest w tym przypadkunajbardziej wywa¿one: Ogon nie mo¿e merdaæ psem, a flota nie mo¿e okreœlaæ polityki

pañstwa, nawet dotycz¹cej tylko spraw wojskowych��.

* * *Koñcz¹c rozwa¿ania nad znaczeniem regionu Morza Czarnego we wspó³cze-

snej polityce bezpieczeñstwa wypada stwierdziæ, ¿e kluczowymi elementami tej

��

� ��

�� 7�1�� A�G. ��/ �� 2� 5�� (� %�� %�� 5)�� ?( 8��4�� 0; 5�� !�� => �� 2�� 5) ��/��(3 �� 8��/(3�@; ��0� 5�) !�� ? �)��(�� =�� / F�)�� C�4�� 0�

�� -.&�� #�"�� /��"�� 8E��)2; �� +- � �"�� )�� ,� ��5 � 3��/� �� FK�. (�4� �� %�/�� 2��

A�)� �� /(3�� +� � �� &�� 8E��)2; �� +- � ��

uk³adanki s¹ Rosja, Turcja, Ukraina i Rumunia, natomiast najbardziej istotnymzdarzeniem, przysz³oœæ Krymu po roku 2017.

Z punktu widzenia UE wa¿ny jest natomiast fakt, ¿e obecnie ponad trzyczwarte dostaw gazu do Europy p³ynie przez terytorium Ukrainy. G³êbokie sporymiêdzy rosyjskimi i ukraiñskimi magnatami rynku energetycznego, co rokupowoduj¹ „awantury”, które wzmacniaj¹ tylko argumenty Moskwy za wybudo-waniem obu ruroci¹gów, pó³nocnego (Morze Ba³tyckie) i po³udniowego (MorzeCzarne), które mocno ograniczaj¹ bezpieczeñstwo energetyczne ca³ej EuropyWschodniej. Dotychczasowa polityka „przyci¹gania” Ukrainy do struktur za-chodnich da³a s³abe rezultaty. Jak mo¿na s¹dziæ wina le¿y tutaj po obu stronach,UE nie wykorzysta³a szansy, jak¹ da³a jej pomarañczowa rewolucja, a NATO„spartaczy³o” szczyt w Bukareszcie w 2007 r. przez swoj¹ niejednomyœlnoœæ,z drugiej strony Ukraina nie posz³a w stronê ograniczenia biurokracji, korupcji,kumoterstwa, czyli nie ograniczy³a niczego, co powoduje jej cywilizacyjne spo-wolnienie. Miliardy wydane w minionych latach na podreperowanie finansówpublicznych stanowi³y tak naprawdê subwencjê dla nieudolnych polityków, a jakpokazuj¹ tegoroczne wybory prezydenckie, klasa polityczna jest tam s³aba, a problemy strukturalne bardzo powa¿ne, zatem Kijów potrzebuje jeszcze wiêcej czasuna oderwanie siê od swojej przesz³oœci. UE buduj¹c za miliardy euro Europejsk¹S³u¿bê Dzia³añ Zewnêtrznych, powinna wykorzystaæ u³amek tego bud¿etu naotwarcie podobnych instytucji w ka¿dym mieœcie na Ukrainie��.

Podczas kryzysu berliñskiego 1961 r. Paul Nitze�� sformu³owa³ tezê, i¿ nad³u¿sz¹ metê z ka¿dego konfliktu zwyciêsko wychodzi ten, którego interesy s¹obiektywnie bardziej ¿ywotne��. Teza powy¿sza sprawdzi³a siê zarówno w oma-wianym kryzysie, jak i w kryzysie kubañskim. W tym kontekœcie warto postawiæpytanie: dla kogo jest Ukraina historycznie, mitycznie, politycznie, strategicznieniezbywalna? Dla Rosji czy dla Zachodu? Pomarañczowa rewolucja by³a zdarze-niem, natomiast zwi¹zki Ukrainy i Rosji – koniunktur¹ – czyli procesem, którytrwa i na koniec którego bynajmniej siê nie zanosi.

Mo¿e warto zastanowiæ siê g³êbiej nad tymi pytaniami podczas kolejnychprac analitycznych i prognostycznych.

Literatura: Balcer, A. Krawczyk A., Wóycicki K., Nowe wymiary polskiej polityki

zagranicznej. Wektory Pó³nocy i Po³udnia oraz alternatywa po³udniowo – wschodnia,„Sprawy miêdzynarodowe” 2009, nr 4; Czernavin W.N. (red.), Wojenno Morskoj

S³owar’, Moskwa 1990; Dorschner J., Taking the helm, „Jane’s Defence Weekly”, 23May 2007; Gray C.S., Another Bloody Century. Future Warfare, Phoenix, London2005; Jane’s Fighting Ships 2009-2010; Lucas E., Kijów prosi o czas, „Forum” 2010, nr 6;Majewski A., Oceany i morza, Warszawa 1992; Maj-Szatkowska J. (red.), Oceany, mo-

��

��

�� >� *)(� 0�#.� �� 8E��)2; �� " � "�#�� D�)� A�� #��+� �� 4/ ��/(3 �2��/��B��(3 �/��2��0 � �5�(��0 ��!

�� /(3 ��(� �� / ��(3 ��"��"- � ��"#��"�� *� &��22� 1�"�#� -�&�� 8D��/��; �� " � �"�

rza. Leksykon, Wiedza Powszechna, Warszawa 2004; NATO nam przysz³o, „Forum”2008, nr 43; Ostatni bastion. Pó³wysep w rosyjskim uœcisku, „Forum” 2008, nr 43; Sarii-brahimoglu L., Russia joins Turkey for Black Sea operations, „Jane’s Defence Weekly”,10 January 2007; Stomma L., Lekcje Po³tawy, „Polityka” 2009, nr 26; Stone D.R.,A Military History of Russia. From Ivan the Terrible to the War in Chechnya, Westport,Connecticut; London 2006; Toremans G., Bulgaria completes first phase of fleet rene-

wal initiative, „Jane’s Navy International”, 12.02.2009.

'()��

Region of the Black Sea and the security policy

�#� �&"�� &� .!,� �#� ��8��!�9� � !: � :�� &

�#� ��&! :�� ;� �#!�� #� 9 & <�� = !: �# � � � �#� &9�!� "� !: �#�

� "� +� . �& & �#� >+ �!�&"� � �#� ?,!�� > &! � �#�� 8&�� & &�& �&8��

�� #� & � �� "� � "!!�� &! & �#� ��&! 6 &� ��! �@��!�� #� &9�!� "� !: �#�

��&! & � ��!� � �!,&�9� �#� 9 & &�� # 8� .�� &�� &:&�� #&"# 9 � !"", &

�#� ��&! 6 # 8& � �� ! &�� &99&� �&! � � � �&! � "&9�� +��"& � ��&�

�� 9 �� .!,� �#� �&�, �&! & >� & � � �!��&.�� :,�#� ��8��!�9� � !: �!�&�&" �6

�"! !9&" � 9&�&� �� #� �&"�� !8&�� &9 �&! !: �#� �&�, �&! :�� #� ��

��6 & �� &! �! �#� � "� +� A�� !: �#� *,��& A�� &! . �� & +�8 ��!�!� � �#�

&9�!� "� !: B&9� & �!�&"&�� &�,�� !: �#� *,��& �� #� �@ "� ��&� !: �#�

C, �&� �&8� �� ,� !: �#� "! �&�&! !:� :�� !: "! �� +� �� #�& :&�#�& � �!�� & �

� � "! �,"�� #� ��,�� # � "! "�,�� # � �#� ��! �� 8� # 8� �,�� *,��& 6

�D�!�& :�� " ��"&:� � ��9.!�&"� �#� �&�, �&! & :�,� "�� ! �!�&�&" � &9�!5

� "� !: �#� "!, �&�� & �#� ��&! � ; �#� �&"�� #�� ! �:�� "�� ! �!�&�# �!�&"� &

�#� � "� +� ��&! & �#� :!9 !: �,��&! � �! "! �&�� &�&! � �&�"�&! �6 �!�#5+!5

,�# � +!,�#5? �� ;� ��! �!8&�� ,��&! � �! � � 9!� �� &! & �!�&�# �!�&"� �!

�,��6 �@� �! �@"��&8� "! "� � �&! !: �::!�� & >� & �� #�7�&"�� &�# �!9� 5

�,9� �� .!,� �� &! �#&� !: *,��& � >� & & & �#� "! ��@� !: <8&� �= & �� !:

*,��& �

��

� ��

Andrzej Jakubowski

Wojna rosyjsko-gruziñska z 2008 r.w kontekœcie polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej

wobec pañstw obszaru Zakaukazia

8 sierpnia 2008 r., zaledwie kilka godzin przed inauguracj¹ XXIX LetnichIgrzysk Olimpijskich w Pekinie, na terytorium Osetii Po³udniowej wkroczy³y od-dzia³y 58. Armii Rosyjskiej. Inwazja ta, formalnie bêd¹ca odpowiedzi¹ na gru-ziñsk¹ operacjê „przywracania porz¹dku konstytucyjnego” w Cchinwali, sta³a siêpocz¹tkiem krótkiej, bo zaledwie kilkudniowej, lecz niezwykle intensywnej woj-ny rosyjsko-gruziñskiej. W ci¹gu zaledwie piêciu dni, w zakrojonej na szerok¹skalê operacji militarnej, wojskom rosyjskim uda³o siê opanowaæ nie tylko ca³¹Osetiê Po³udniow¹ i Abchazjê, lecz równie¿ gruziñskie miasta Gori, Zugdidi, Se-naki oraz Poti, niszcz¹c przy tym liczne, wa¿ne pod wzglêdem strategicznymobiekty cywilne i wojskowe. Jednak¿e zarówno pod³o¿e, jak i skutki tego na pozór„lokalnego konfliktu”, znacznie wykracza³y poza jego p³aszczyznê militarn¹ i po-za kontekst bilateralny, przynosz¹c wa¿ne zmiany zarówno w wymiarze regiona-lnym, jak i globalnym. Nie by³oby wiêc przesad¹ stwierdzenie, ¿e konfrontacja tarozpoczê³a proces dalekosiê¿nych przemian geopolitycznych na Kaukazie Po³ud-niowym, a przez wielu obserwatorów zosta³a uznana nawet za zapowiedŸ zasad-niczej przebudowy geopolitycznej rzeczywistoœci miêdzynarodowej.

Celem niniejszego artyku³u jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposóbsierpniowy konflikt rosyjsko-gruziñski wpisuje siê w politykê, jak¹ Rosja prowa-dzi³a wobec Kaukazu Po³udniowego od momentu upadku Zwi¹zku Radzieckie-go? Czy by³ on istotnym prze³omem, swoistym punktem zwrotnym, którydiametralnie zmieni³ pozycjê Rosji na Zakaukaziu i wp³yn¹³ na przewartoœciowa-nie jej polityki wobec pañstw zakaukaskich, czy wrêcz przeciwnie – wynika³ on zdominuj¹cej pozycji Rosji oraz stanowi³ jedynie konsekwencjê realizacji podsta-wowych za³o¿eñ jej polityki, ukierunkowanej na utrzymanie strefy wp³ywów wswej „bliskiej zagranicy”?

��

Charakterystyka i znaczenie pañstw obszaru Zakaukazia

Nazwa Zakaukazie� odnosi siê do terytorium trzech pañstw: Gruzji, Armeniii Azerbejd¿anu. Obszar ten, po³o¿ony na pograniczu euroazjatyckim i roz-ci¹gaj¹cy siê pomiêdzy dwoma morzami: Czarnym i Kaspijskim oraz dwoma pas-mami górskimi: Kaukazem Wielkim i Kaukazem Ma³ym, zajmuje powierzchniê186 tys. km� i zamieszkiwany jest przez oko³o 16 milionów ludzi�. Maj¹c na uwa-dze kryterium polityczne, region Zakaukazia od strony pó³nocnej wyznaczaj¹granice gruziñsko-rosyjska oraz azerbejd¿añsko-rosyjska, na po³udniu zaœ grani-ce Gruzji i Armenii z Turcj¹ oraz Armenii i Azerbejd¿anu z Iranem�.

Do zasadniczych przeobra¿eñ na mapie politycznej Kaukazu Po³udniowegodosz³o na pocz¹tku lat 90. XX w., kiedy to wraz z rozpadem Zwi¹zku Radzieckie-go na obszarze tym wy³oni³y siê trzy nowe pañstwa. Jednak¿e implozja radziec-kiego imperium, wywo³ana walk¹ poszczególnych republik zwi¹zkowychz „centrum”, doprowadzi³a do reanimacji ca³ego kompleksu uœpionych antagoni-zmów o charakterze etnopolitycznym, co z kolei doprowadzi³o do erupcji licz-nych konfliktów. Proces politycznej emancypacji poszczególnych republikzwi¹zkowych przyniós³ im niepodleg³oœæ, z drugiej zaœ strony rozbudzi³ podobneaspiracje w istniej¹cych w ich ramach republikach autonomicznych, które tak¿ezwróci³y siê przeciwko swoim metropoliom, doprowadzaj¹c do dezintegracjica³ego obszaru. Sytuacji tej dodatkowo sprzyja³o etniczne zró¿nicowanie regio-nu�, podtrzymuj¹ce stan permanentnej destabilizacji, który przez d³ugi czas unie-mo¿liwia³ pañstwom obszaru Zakaukazia przeprowadzenie skutecznych reformpolitycznych i gospodarczych�. Odzyskanie niepodleg³oœci przez Gruzjê poci¹g-nê³o wiêc za sob¹ og³oszenie secesji Abchazji i Osetii Po³udniowej, zaœ Ad¿aria –formalnie zachowuj¹c zwi¹zek z politycznym centrum w Tbilisi – w rzeczywisto-œci prowadzi³a politykê zupe³nie od niego niezale¿n¹. Konflikt etniczny nieomin¹³ tak¿e Armenii i Azerbejd¿anu, podzielonych wojn¹ o Górski Karabach,

��

��

� � �� ! �� "��# �� $%� � &��!��' ())*# �� (# �� +(+,+((- ��# �� .��/ ())(# �� +*0� � ��.�� 1 ��

� �� !��1�� # 2!��344 �� .��4 ��45��6# �� +7.+).())8�

� �� /��! �� 9�� .�� , �� / !��! , �� : ��;�� !# � �� !�� <�� =�� /��#�� ())8 �� >?@A# �� BC,B0�

� � �!�� ;�� 9�� !# �� *)� � 8)� DD � ��1�� 5��# �� ;: �� , �� 1 � �� 1 !�� 9�� 9�� .�� 1�� 1# � �� # �� 1 �� .�/�� !��

� 5�� A� E��F��#�� !�� "��# $!!�� $�� %�!�� &��'�� (�� )��'�# $�� 9 �� G��!' ())H# F�� 7)# �� +�

który do dziœ praktycznie uniemo¿liwia jakikolwiek dialog i wspó³pracê miêdzytymi dwoma pañstwami zakaukaskimi�.

Prze³om, jaki przyniós³ rozpad ZSRR, doprowadzi³ do ukszta³towania siêzupe³nie nowej mapy politycznej Kaukazu Po³udniowego, a co za tym idzie –zmiany jego percepcji w perspektywie spo³ecznoœci miêdzynarodowej. KoniecZimnej Wojny spowodowa³ wiêc wzrost zaanga¿owania nie tylko pañstw aspi-ruj¹cych do roli mocarstw regionalnych, jak Iran i Turcja, lecz równie¿ pañstw za-chodnich, zainteresowanych przede wszystkim eksploatacj¹ kaspijskich zasobówgazu ziemnego oraz ropy naftowej�. Bardzo istotne jest przy tym po³o¿enie geo-polityczne Zakaukazia, bêd¹cego swoistym ³¹cznikiem miêdzy Wschodem i Za-chodem, miêdzy Europ¹ i Azj¹. Jego strategiczne znaczenie wi¹¿e siê wiêc przedewszystkim z mo¿liwoœci¹ wykorzystania Gruzji, Armenii i Azerbejd¿anu jakopañstw tranzytowych� oraz potencjalnego „korytarza energetycznego”�, a tak¿ejako atrakcyjnego terenu dla lokalizacji baz wojskowych�.

Kaukaz Po³udniowy jest przy tym postrzegany jako obszar sprzecznych inte-resów Rosji i Zachodu. O ile wiêc Moskwa traktuje Zakaukazie jako strefê swoichstrategicznych interesów, to dla Zachodu kluczowe wydaje siê byæ wykorzystaniekaspijskich surowców naturalnych oraz zapewnienie bezpieczeñstwa korytarzytransportowych. Dodatkowo dla Stanów Zjednoczonych wp³ywy na KaukaziePo³udniowym stanowi¹ element globalnego projektu geopolitycznego, hamuj¹-cego wp³ywy Rosji w tym regionie i umacniaj¹cego ich pozycjê polityczn¹ na ob-szarze euroazjatyckim��.

Inne interesy staraj¹ siê realizowaæ s¹siedzi Kaukazu. O ile Iran zainteresowa-ny jest g³ównie rozwojem handlu z pañstwami zakaukaskimi, to Turcja anga¿uje

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

� �� I��#��/�� 0 �� 1�� .�� J 3K �� 2��6# �� / ())B# �� 7C,78�%� �� 9�� !�� 5�� "�� L��!#@� @��9�# A�� # ?� L�� 2��6# "�� "��!��- �� &�� "�� "�� %� M��.N�� ()))- A� &� @��# �� "��!��- $�� "�� 2 "�� >�� ())(- �� 2��6# 3��1 ��.��- ��!�� - �� 4�� 1�� 5�� $�� 6�1��.� �� .�� ())8- �� ?��!��!F��# 7�� "�� %� M�� +88B- &� �OL��#�� "�� 899+2899:�%� M�� +880- �� 5F��F#$�� "��!�� "�� 89,,�899;� J 3K L� @�� 2��6# "�� 6�� "��# L�� +88C�

� �� /��# ��- ��-� �� B*- ?�� # �� 2 �� 0�� %��/� 7��/� ��/� J 3K �� I�� 2��6# ��- ��-� �� (B�

� �� +88H �� &�� <G�@&@� 2�� <�� &��.��,��,��6 � ��1�� : �� ! �� &��1 � ��1 @��1# ��;��1 �� $�� '�

� P�� 1� L�.<��.@��!�� 2L<@6 �� 1�<��# ��1�� 1��: �� 1��<��.�� 1�� 2�� 1�� L�.<��.&��6#�� ;�� <�� 1�� 1�� .�� :# �� ! ��! �� 1� �� .�� !# �1��1� �� %� ��

� �� /��# ��- �� C)�� L��# �� /��.%��# �� A��!�� # �� 4�� 1�� #

��=�� !�� 0��%��/ ��;��A�� !��!#�� ())*# �� 7�

siê przede wszystkim w projekty naftowe, co w pewnej mierze stanowi pochodn¹jej prozachodniej orientacji oraz spodziewanych zysków ekonomicznych��. Od-mienne jest równie¿ podejœcie obu pañstw do kwestii rywalizacji amerykañsko--rosyjskiej w regionie. O ile Iran nie jest nastawiony na konfrontacjê z Rosj¹,a silna pozycja Federacji Rosyjskiej stanowi swoiste zabezpieczenie jego intere-sów przed zagro¿eniem p³yn¹cym ze strony Stanów Zjednoczonych��, to dla Tur-cji, ambiwalentnej wobec kwestii wzmocnienia pozycji Ameryki w regionie,wa¿ne jest przede wszystkim powiêkszanie swych wp³ywów na Kaukazie, co czê-sto stoi jednak w sprzecznoœci z interesami Rosji i odbywa siê jej kosztem��. Z pun-ktu widzenia interesów Turcji nie bez znaczenia pozostaje równie¿ mo¿liwoœæzahamowania przez Rosjê realizacji projektów ruroci¹gów j¹ omijaj¹cych

Same pañstwa obszaru Zakaukazia we wzmo¿onym zainteresowaniu re-gionem ze strony pañstw Zachodu, obok oczywistych zysków ekonomicznych, upat-ruj¹ szansê na uzyskanie wsparcia w realizacji swoich zasadniczych d¹¿eñ polity-cznych��, przede wszystkim w zakresie bezpieczeñstwa. Dotyczy to w g³ównejmierze Gruzji, która po 2003 r. okreœli³a zdecydowanie prozachodni kurs politykizagranicznej, ukierunkowanej na integracjê ze strukturami Paktu Pó³nocnoatlan-tyckiego oraz Unii Europejskiej, a tak¿e Azerbejd¿anu. Z perspektywy obupañstw istotnym zagro¿eniem dla realizacji tych kluczowych celów pozostaje jed-nak destabilizuj¹ca polityka Federacji Rosyjskiej. Niejako w odpowiedzi na to za-gro¿enie oraz du¿e rozczarowanie rol¹ Rosji we Wspólnocie Niepodleg³ychPañstw��, Gruzja, Ukraina, Azerbejd¿an i Mo³dowa w 1997 r. powo³a³y ForumKonsultacyjne GUAM��, które 2006 roku przekszta³ci³o siê w regionaln¹ organiza-cjê miêdzynarodow¹ o nazwie GUAM – Organizacja na Rzecz Demokracji i Roz-

��

��

�� I��# ��/�� 0 ��>� �� B*�� # �� ?��# $L�� .

�� =�� A�� ?�� !' ())*# �� B(# �� (�� I��# ��/�� 0 ��>� �� B*- �� A��/��# 7�� !��

$L�� =�� A�� ?�� !' ())*# �� 7)# �� (�� I��# ��/�� 0 ��>� �� B0�� %��! ��/�� 2�%�6 ��

�� G��# >�� L��; �� * �� +88+ ��# ��1�� .��;: ��! �� 5 �1� G�� #�� 1�� /�� .�� %� �� (+ �� +88+ �� 1�� (( �� +88H �� "��# �� &�� A�� ())C �� 1�� G�� ?��.�� %�# ��1� �� %�<�#�� 1� ��%� �� +7 �� ())* �� .��.��/�� 5�� ! ��@�� ! &�� !!�� ! �� A� �� !��"?�� +*.)*.())*# 2!��344 ��9��F��4��Q��!�R��S��T&%"U��S��TB8U��9�S��T0B(C6#�� (0.)+.()+)� %� �� ! ��!�%� �� G� ?��#@�� <�# J 3K <� V�;.%� � 2��6#4�� 0��- ?�� 2 �� 1�� 2 ��0�� ())8# �� (((,(B0�

�� %�� !�� ! �� /�� !�� ! +888.())B ��1��.�� >�� , � �� 9�� 1 ">>�?�

woju��. Jedynie Armenia znajduje siê na uboczu tych procesów. Pañstwo to skon-fliktowane z Azerbejd¿anem i Turcj¹ oraz po³o¿one w najmniej korzystnym podwzglêdem geograficznym i geostrategicznym miejscu – pozostaje w du¿ym stopniuuzale¿nione zarówno ekonomicznie, jak i energetycznie od Rosji. Jak wiêc zauwa¿aA. Furier, bezpoœredni zwi¹zek miêdzy strategicznymi surowcami energetycznymia w³adz¹ polityczn¹ i ekonomi¹ jest w przypadku Zakaukazia wrêcz oczywisty��.

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw obszaru Zakaukaziaw latach 1991–2008

Pierwszy etap kszta³towania siê rosyjskiej polityki zagranicznej, okreœlanyczêsto mianem „romantycznego”, „idealistycznego”, czy te¿ „prozachodniego”,stanowi³ w pewnym sensie kontynuacjê „nowego politycznego myœlenia” Mi-chai³a Gorbaczowa i Eduarda Szewardnadze. Z takim podejœciem wi¹za³a siê re-zygnacja z elementów si³owych w polityce zagranicznej oraz odciêcie siê odspuœcizny imperialnej i totalitarnej. Jak pisze W. Konoñczuk, koncepcja pierwsze-go ministra spraw zagranicznych Rosji, A. Kozyriewa obejmowa³a wiêc chêæ „bu-dowania wzd³u¿ granic Rosji pasa stabilnoœci i dobros¹siedztwa, co z koleizak³ada³o uznanie niepodleg³oœci nowopowsta³ych pañstw – w³¹cznie z wyrze-czeniem siê si³owej reintegracji terytorium poradzieckiego”�, zast¹pionej prób¹oparcia wzajemnych stosunków o powsta³¹ pod koniec 1991 r. Wspólnotê Nie-podleg³ych Pañstw. Istotn¹ konsekwencj¹ takiego kursu sta³ siê doœæ wyraŸnyspadek bezpoœredniego zaanga¿owania Rosji w pañstwach tzw. „bliskiej zagrani-cy”, który po czêœci wynika³ równie¿ z ostrego wielop³aszczyznowego kryzysuwewnêtrznego��. W odniesieniu do pañstw obszaru Zakaukazia zaowocowa³o toprzede wszystkim uznaniem przez Rosjê niepodleg³oœci Gruzji, Azerbejd¿anuoraz Armenii, stopniowym wycofywaniem wojsk z terytorium republik zakauka-skich (z wy³¹czeniem Armenii), a tak¿e pewnym (choæ krótkotrwa³ym) pogodze-niem siê z jawnie dystansuj¹cym siê od Moskwy, czy wrêcz antyrosyjskim kursempolityki, jaki obra³y Gruzja��. Po czêœci dotyczy³o to równie¿ Azerbejd¿anu –wówczas coraz wyraŸniej orientuj¹cego siê na wspó³pracê z Turcj¹��. Wydarzeniate nie oznacza³y jednak wycofania siê Rosji z regionu.

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� A�� ">�? , �� G�� P�� G�� # 2!��344 ��4��!��# �� )(.)(.()+)6� %� �� ">�? �� <� ��#�( @ � %�� 4�� (*.)H.())*# 2!��344 ��4��9��.��(S9��4">�?S��96# �� (8.)+.()+)�

�� I��# ��/�� 0 ��W# �� B0�� /��#�� %�� <� � �� (��/ $��/ B89982*++;C��.

� ())7# �� B,C 2!��344 ��49��4())7+)H++0H+H7S��9# �� )+.+(.()+)6�� $�� @�� .��' 2())+6# %�� +.(# �� HB�

�� P��# �� %% � &�� %�� 2!��344 ��+��4��49��4��C�!��6# �� )0.+(.())8�

�� I��#D�� 1�.�� / ()))# �� +0B,+0*�� A�� <� X ��!� ��# ��=� � %��- �� ?�� .E � ��

�� # �� +88*# �� (B0,(CH�

Doœæ szybko okaza³o siê, ¿e pierwotna koncepcja polityki zagranicznej Kozy-riewa jest niemo¿liwa do dalszej realizacji. Wiêkszoœæ rosyjskich elit politycznychnie zamierza³a rezygnowaæ z aspiracji mocarstwowych. Przy tym powszechnesta³o siê przekonanie, ¿e to w³aœnie od pozycji Rosji na obszarze dawnychwp³ywów radzieckich (a w szczególnoœci na obszarze by³ego ZSRR) zale¿eæ bê-dzie jej status jako mocarstwa œwiatowego��. W zwi¹zku z tym, ju¿ od po³owy1992 r. zauwa¿alne sta³o siê coraz wiêksze zaanga¿owanie Rosji w regionie Zakau-kazia. Pocz¹tkowo odnosi³o siê to zw³aszcza do konfliktów etnopolitycznychw Abchazji i Osetii Po³udniowej. Rola mediatora pozwoli³a jej nie tylko na zacho-wanie wp³ywu (politycznego i militarnego) na rozwój wydarzeñ w swym bliskims¹siedztwie, lecz równie¿ da³a jej mo¿liwoœæ sterowania konfliktem w zale¿noœciod aktualnych potrzeb oraz zmieniaj¹cej siê sytuacji miêdzynarodowej��. Nale¿yprzy tym zauwa¿yæ, ¿e niebagatelne znaczenie dla obrania takiego kursu mia³brak reakcji pañstw Zachodu wobec zaanga¿owania siê wojsk rosyjskich w kon-flikt w Naddniestrzu w 1992 r, co przez Rosjê zosta³o przyjête jako akceptacjaswobody dzia³ania na obszarze postradzieckim. Sk³oni³o j¹ to nawet do domaga-nia siê od ONZ i KBWE uznania jej za gwaranta pokoju i stabilnoœci na obszarzeby³ego ZSRR oraz przyznania prawa do przeprowadzania na nim interwencji po-kojowych��.

Rok 1992 przyniós³ wiêc przede wszystkim zaanga¿owanie Rosji w próbê za-koñczenia trwaj¹cej od samego pocz¹tku 1991 r. wojny w Osetii Po³udniowej.Pocz¹tkowo jednak – g³ównie ze wzglêdu na wsparcie, jakiego oddzia³y rosyj-skiego ministerstwa spraw wewnêtrznych udziela³y Osetyjczykom – Gruzja niechêt-nie spogl¹da³a na ewentualne poœrednictwo Rosji. Stanowisko w³adz gruziñskichzmieni³a dopiero wystosowana na wiosnê 1992 r. przez parlament w Cchinwalipropozycja w³¹czenia Osetii Po³udniowej w sk³ad Federacji Rosyjskiej��. W tej sy-tuacji Eduard Szewardnadze zdecydowa³ siê na przyjêcie mediacji Borysa Jelcyna.Na mocy podpisanego w dniu 25 czerwca 1992 r. w Dagomysie porozumieniao przerwaniu dzia³añ wojennych, w rejon konfliktu wprowadzono gruziñ-sko-rosyjsko-osetyjskie si³y pokojowe oraz powo³ano komisjê trójstronn¹, moni-toruj¹c¹ zawieszenie broni��.

W sierpniu 1992 r. dosz³o w Gruzji do wybuchu najtragiczniejszego w skut-kach konfliktu wewnêtrznego – wojny w Abchazji. Rosja oficjalnie og³osi³a neu-tralnoœæ, opowiadaj¹c siê za integralnoœci¹ terytorialn¹ Gruzji, niemniej jednakstacjonuj¹ce na terytorium autonomii jednostki rosyjskie niejawnie wspiera³y se-

��

��

�� P��# ��- ��-�� # �� &�� %�� <��1�� J 3K A� L��/#

?� G�; 2��6# �� %�� ())*# �� +H8�� /��#��---� �� +(-�� G�� #%�� /�� 2 �� J 3K%��

� �� /��# =�� A�� A��!# �� 7)# �� ()))# �� +8�� 5 �� 1�� G��@!�� #�� 1�� P��.

/�� %�� L�� 5�� ?��# �� ()))# �� (BC,(B0�

�� ?��- �� &� �OL��# ��- ��-� �� ++*,++8�

paratystów. Pomoc ta polega³a g³ównie na przekazywaniu broni oraz paliwa, cozdaniem ekspertów ze sztokholmskiego Instytutu Badañ nad Pokojem w du¿ejmierze przes¹dzi³o o sukcesie strony abchaskiej��. Ponownie, tak jak to mia³o miej-sce w przypadku konfliktu gruziñsko-osetyjskiego, przegrane walki sk³oni³y stro-nê gruziñsk¹ do zaakceptowania rosyjskiej mediacji, zakoñczonej podpisanym 13maja 1994 r. w Moskwie porozumieniem o zawieszeniu ognia i rozmieszczeniemna terenie konfliktu wojsk pokojowych WNP (w rzeczywistoœci wy³¹cznie rosyj-skich). Triumf Abchazów pozwoli³ przy tym na realizacjê innego, równie istotne-go celu polityki rosyjskiej. Os³abione w³adze w Tbilisi zaprzesta³y oporu wobecwejœcia w sk³ad Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, zgadzaj¹c siê równoczeœniena rozmieszczenie na jej terytorium trzech rosyjskich baz wojskowych�.

Bilans konfliktów etnopolitycznych w Gruzji by³ wiêc jednoznacznie korzystnydla Rosji. Relacje miêdzy Abchazj¹ i Oseti¹ Po³udniow¹ a Gruzj¹ oraz rozwi¹zaniekonfliktów zosta³y uzale¿nione od procesów pokojowych prowadzonych pod jejauspicjami. Rosja sta³a siê równie¿ gwarantem realizacji porozumieñ o zawiesze-niu broni, a poprzez wynikaj¹ce z tej roli rozlokowanie w miejscach konfliktuswoich si³ pokojowych, uzyska³a instrument ingerencji w wewnêtrzne sprawyswojego po³udniowego s¹siada. Doœæ przewrotnie mo¿na wiêc za analitykamiOSW stwierdziæ, ¿e to w³aœnie Rosja okaza³a siê zwyciêzc¹ konfliktów w Abchazjii Osetii Po³udniowej. Stworzony przez ni¹ system ich „zamro¿enia”, pozwoli³ jejna utrzymanie wp³ywów w regionie oraz doprowadzi³ do tego, ¿e os³abiona kon-fliktami i uzale¿niona od Rosji Gruzja na d³ugo przesta³a zagra¿aæ jej interesomw regionie��. Z kolei powsta³e w wyniku konfliktów de facto niepodleg³e republiki:Abchazja i Osetia Po³udniowa sta³y siê wygodnymi narzêdziami w rêkach Rosji,swoistymi „zak³adnikami” rozwoju relacji rosyjsko-gruziñskich��.

W œlad za tymi wydarzeniami nast¹pi³a oficjalna zmiana kursu rosyjskiej poli-tyki wobec tzw. „bliskiej zagranicy”. By³a ona œciœle powi¹zana z reorientacj¹ pod-

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� +)*� %�� .�� : � � ��# �� <�� ;�� .��# �� # �� 5�� %�� ! (<�4 "�� F��%�� @�� # >�� %�� # E��+88(# �� ++-"��%�� F��%�� !�� 899G# >�A� A��P��# +887# �� *00-��H ��#I�� ! �� J�� !�� %��A� %�� "��!�� $EG��' +88B# �� 0#�� +*,+8- Y� @!��# 7�� "��!��# ?� �� ! �� 4�� J 3K L� @��# "� %�.��# M� ��!�� 2��6#�� # �� !�� Z�� +88*# �� 7(�

� 5� @��/��# ��!�� 1�� 4�� # J 3K 5�� # �� L��# "� <�� 2��6#�� # �� ())0# �� HBC,HB0- P� N��!# %�� "?�- 7�� "�� !@��'� �� 7�� N��.%� M�� ()))# �� +(0# +H0,+H*�

�� A��!��# �� L��# %�� %��K �� 4�� 1�� .�� 0�� 0�� ;�� A�� !��!# ��.�� ())*# �� +H�

�� G�� 9�� : �� ! �� 1�� +8** ��/��.�� 9�� "�� !� 5�� #�� J 3K ��!�� - �� - ��;�� A�.�� !��!# �� ())H# �� (*�

stawowych za³o¿eñ i celów polityki zagranicznej Rosji, która wówczas ju¿ corazwyraŸniej artyku³owa³a swoje interesy narodowe. Zwiastunem koñca jej „roman-tycznego” okresu sta³o siê opublikowanie w kwietniu 1993 roku dokumentu„Podstawowe za³o¿enia polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej”. Pad³o w nimstwierdzenie, ¿e ca³e terytorium by³ego ZSRR stanowi strefê specjalnych interesówRosji, której nale¿a³a siê szczególna rola i misja na tym obszarze. Deklaracja ta by³awiêc niczym innym, jak odbiciem strategicznej zmiany zachodz¹cej w ca³okszta³ciejej polityki zagranicznej – stopniowo ewoluuj¹cej od stanowiska prozachodniegoi antyimperialnego w kierunku postawy zorientowanej na obronê interesóww tzw. „bliskiej zagranicy” oraz przywrócenie wp³ywów z czasów ZSRR��.

W tamtym czasie widoczna sta³a siê równie¿ inna zasadnicza zmiana, która dodziœ wyznacza charakter polityki Rosji wobec pañstw obszaru Zakaukazia – jejpunkt ciê¿koœci przeniesiony zosta³ z poziomu regionalnego na bilateralny. Wyni-ka³o to przede wszystkim z obiektywnych ró¿nic, jakie zarysowa³y siê miêdzyGruzj¹, Armeni¹ i Azerbejd¿anem, co odnosi³o siê zarówno do ich sytuacjiwewnêtrznej, wektorów polityki zagranicznej, a tak¿e odrêbnych interesów³¹cz¹cych Rosjê z tymi pañstwami. To, ¿e Moskwa zaczê³a ró¿nicowaæ sw¹ polity-kê wobec pañstw Zakaukazia wynika³o równie¿ z przekonania, ¿e taka strategiaumo¿liwi rozgrywanie istniej¹cych miêdzy nimi konfliktów w celu utrzymaniaich w rosyjskiej strefie wp³ywów. Przekonanie to okaza³o siê w du¿ej mierzes³uszne, zwa¿ywszy na sprzyjaj¹cy jej brak wspólnej polityki regionalnej pañstwzakaukaskich��.

Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e pozostaj¹ca w trudnej sytuacji gospodarczej Rosjapozbawiona by³a œrodków na ekonomiczne podporz¹dkowanie sobie pañstw Ka-ukazu Po³udniowego. Posiada³a ona natomiast ogromny potencja³ wojskowy,przez co swoje interesy realizowa³a g³ównie na p³aszczyŸnie militarnej. Celemrosyjskiej polityki w tym okresie sta³a siê wiêc przede wszystkim intensyfikacja obec-noœci militarnej w regionie. Wyra¿a³a siê ona wysi³kami na rzecz wprowadzenialub utrzymania na terytorium Gruzji, Azerbejd¿anu i Armenii swoich wojsk orazbudowy nowych baz. Obecnoœæ rosyjskich oddzia³ów na Zakaukaziu s³u¿y³a jakoinstrument nacisków i ewentualnego zastraszania przywódców pañstw regionu,a tak¿e jako œrodek maj¹cy zniechêciæ Zachód do wzmo¿onej aktywnoœci na tymobszarze. Polityka ta przynios³a Rosji wiele sukcesów. Zagro¿ona ze strony Turcjii Azerbejd¿anu Armenia sta³a siê jednym z g³ównych rosyjskich sojuszników,godz¹c siê nie tylko na stacjonowanie wojsk rosyjskich na swoim terytorium, leczrównie¿ podejmuj¹c z ni¹ œcis³¹ wspó³pracê w sferze obronnoœci. W Gruzji –o czym by³a ju¿ mowa – istnia³y cztery, niezwykle istotne z geostrategicznego

��

��

�� P� <��# %�� ?�� "�� %��# J 3K L� @�� 2��6 "�� 6�� "��# L�� +88C# �� 8H,87�

�� ?� I�� # �� %�� 1�� "��;�� A�� !��.��!# �� ())C# �� 0�

punktu widzenia bazy wojskowe��, zaœ Azerbejd¿an zgodzi³ siê na wieloletni wy-najem stacji radiolokacyjnej w Gabalinie��.

Wzrost znaczenia Rosji na Kaukazie Po³udniowym by³ jednak doœæ krótko-trwa³y, o czym przes¹dzi³a polityczna i militarna pora¿ka w I wojnie czeczeñskiej(1994-1996), w pe³ni obna¿aj¹ca jej rzeczywist¹ s³aboœæ. Zachêci³o to orientuj¹cychsiê na wspó³pracê z Zachodem przywódców Gruzji – Eduarda Szewardnadzei Azerbejd¿anu – Gajdara Alijewa do coraz wyraŸniejszego akcentowania proza-chodniego kursu w ich polityce zagranicznej, ukierunkowanego na wst¹pienie doNATO, a tak¿e – choæ w dalszej perspektywie – do Unii Europejskiej. Dodatko-wym dowodem na postêpuj¹ce os³abienie pozycji Rosji w regionie sta³a siêwspó³praca kilku pañstw cz³onkowskich WNP w ramach GUUAM (w tym Gruzjii Azerbejd¿anu), które poprzez stworzenie alternatywy dla tej organizacji wyraŸ-nie d¹¿y³y do uniezale¿nienia siê od Moskwy. Inicjatywie tej pomocy udzieli³yStany Zjednoczone, co stanowi³o kolejne, jeszcze wiêksze zagro¿enie dla Rosji,przynosz¹ce doœæ realn¹ mo¿liwoœæ niebezpiecznej polaryzacji stosunków miê-dzy pañstwami tego regionu��. Z kolei efektem zwiêkszonego zaanga¿owaniaUnii Europejskiej na Zakaukaziu sta³ siê projekt utworzenia konkurencyjnegowobec Rosji korytarza transportowego o nazwie TRACECA.

W tej sytuacji Rosja zmuszona by³a do dokonania pewnych przewartoœcio-wañ w swojej polityce wobec Kaukazu Po³udniowego. Przede wszystkim stosu-nek Rosji do pañstw zakaukaskich uleg³ znacznemu z³agodzeniu, naciskizast¹pi³a próba odbudowy dobrych relacji, zaœ konfrontacjê – wysi³ki na rzeczwspó³dzia³ania. W ten nowy sposób myœlenia wpisa³ siê zorganizowany w czerw-cu 1996 r. z inicjatywy rosyjskiej szczyt kaukaski w Kis³owodsku, podczas któregopodpisano deklaracjê „O zgodê miêdzy narodami, pokój i wspó³pracê gospo-darcz¹ i kulturaln¹ na Kaukazie”��. Wówczas te¿ Borys Jelcyn – podkreœlaj¹c, ¿eKaukaz le¿y w strefie szczególnego zainteresowania i odpowiedzialnoœci Rosji –potwierdzi³ poszanowanie niepodleg³oœci pañstw zakaukaskich oraz zapowie-dzia³ aktywne dzia³ania Rosji na rzecz normalizacji sytuacji w regionie. Poprawieuleg³y przede wszystkim stosunki rosyjsko-azerbejd¿añskie, niezwykle napiêteod czasu wybuchu wojny rosyjsko-czeczeñskiej. 3 lipca 1997 r. oba pañstwa pod-pisa³y uk³ad o przyjaŸni, zniesiona zosta³a trwaj¹ca od kilku lat blokada rosyjsko-azerbejd¿añskiej granicy, a nawet uruchomiono transport ropy naftowej z Baku

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� P��# ��- ��- �� J 3K�� #�� %�� &��#��

�� ())7# �� 00�� G�� <��# =��# =��# =�� !

��/�� L��!�� 5�� )C.)C.())0# 2!��344 �+�� 4��.��!�S7*6# �� )H.)(.()+)�

�� P��# ��- ��-�� A�� /�� $�� '3 G��# ��#��.

�� "�� %�� G��# $�.�� '�� 1 �� 5�� (��

%�� )� �� %�� &��#�# 2!��344 ��4��.��9 6# �� (+.)+.()+)�

do Noworosyjska rosyjskim ruroci¹giem biegn¹cym przez terytorium Czeczenii��.Tradycyjnie dobre stosunki Rosja utrzymywa³a z Armeni¹, zupe³nie innym toremzaczê³y natomiast pod¹¿aæ relacje rosyjsko-gruziñskie.

Po przegranej w 1996 r. wojnie w Czeczeni postêpowanie Rosji wobec Gruzjizdawa³o siê œwiadczyæ o chêci uspokojenia sytuacji wewnêtrznej w tym kraju po-przez wyciszenie konfliktów etnicznych�. Okaza³o siê jednak, ¿e mimo tej corazprzychylniejszej wobec Gruzji polityki oraz obecnoœci baz wojskowych Rosja niezdo³a utrzymaæ jej w swojej strefie wp³ywów. Odbudowa zniszczonej konflikta-mi wewnêtrznymi gruziñskiej gospodarki wymaga³a ogromnych nak³adówfinansowych, a tych Rosja nie posiada³a. Szansê tak¹ stwarza³y za to inwestycjeplanowane przez zachodnie pañstwa i koncerny naftowe. Gruzja zaczê³a wiêc co-raz szerzej otwieraæ siê na Zachód, co przebiega³o równolegle z postêpuj¹cymzrzucaniem rosyjskiej zale¿noœci. Kolejne posuniêcia Eduarda Szewardnadze:podpisanie z Azerbejd¿anem pakietu dokumentów dotycz¹cych realizacji poro-zumienia o tranzycie przez Gruzjê azerskiej ropy naftowej ruroci¹giem Baku-Supsa, wymuszenie na Rosji (pod naciskiem pañstw zachodnich) wycofania bazwojskowych z terytorium Gruzji czy wreszcie zawarcie przez ni¹ w 2000 r. poro-zumienia o amerykañskiej pomocy wojskowej ostatecznie przekreœli³y rosyjskieplany wobec swojego po³udniowego s¹siada.

Z tymi problemami zmierzyæ siê musia³a administracja nowego prezydentaRosji W³adimira Putina. Sytuacjê dodatkowo komplikowa³ fakt wybuchu II wojnyczeczeñskiej w 1999 r. W odpowiedzi na rzekome wspieranie separatystów cze-czeñskich Rosja podjê³a w latach 1999–2001 szereg dzia³añ wymierzonych w gru-ziñsk¹ gospodarkê�� oraz gruziñskich obywateli��. O ile dzia³alnoœæ nowych w³adzrosyjskich w pocz¹tkowym okresie zdawa³o siê charakteryzowaæ myœlenie raczejw kategoriach geoekonomicznych ni¿ geopolitycznych – z czym wi¹zano nadzie-je na z³agodzenie stosunku Rosji wobec budowy ruroci¹gu Baku-Tbilisi-Ceyhan��

– Moskwa doœæ szybko powróci³a do swego tradycyjnego instrumentu wywiera-

��

��

�� P��# ��- ��-� �� %� ?�� +88C �� 9��

�� !��# ��1�� 1 ��: �� "��1� 5 �� +880 �� ! �� ! ��!��#�� : �� /��! �!�� "�� G�� "��1 � ��!��1 � ��1 �� 1# �� 1� �� /��.�� +88C �� P� N��!# ��- ��-� �� +H8,+70�

�� G�� ! 2�� !�� /.��! �� !6 �� ?��# �� .�� /�� 5��!�� G�� 9�� 1� �� # �� 1�� ;��# �� /�� !�� 1 �� 1�� .�� >�� !�� .��/�� +887 �� "�� +888 � ())) ��

�� ())) �� G�� ;��# �� 1� �� "��# �� /�� %�� 5�� /��#��M�� %��K �� J 3K &� @��#?� @�� 2��6#�� &�� %�� 1�� <�� ())C# �� *7�

�� ?� ?��# � 6�� $��' ())+# �� H+# �� 7),7(�

nia presji na Gruzjê, jakim by³a rosyjska obecnoœæ w Abchazji i Osetii Po³udnio-wej, przy czym strategiczne znaczenie tych obszarów niepomiernie wzros³o wrazz realn¹ perspektyw¹ zagro¿enia, jakie – zgodnie z Koncepcj¹ BezpieczeñstwaRosji – nios³o rozszerzenie NATO��. W po³owie 2002 r. Rosja rozpoczê³a akcjê ma-sowego wydawania paszportów mieszkañcom Abchazji i Osetii Po³udniowej.Fakt posiadania przez mieszkañców obu zbuntowanych republik paszportów ro-syjskich sta³ siê wygodnym pretekstem dla ewentualnej interwencji w obronie ichpraw oraz ingerencji Rosji w wewnêtrzne sprawy Gruzji��.

Pod koniec 2003 r. dosz³o do zmiany w³adzy w Gruzji. Jej prezydentem zosta³prozachodni i prodemokratyczny polityk – Micheil Saakaszwili. Rosja uzna³a, ¿e„rewolucja ró¿” – w wyniku której doszed³ on do w³adzy – zosta³a wyre¿yserowa-na przez Stany Zjednoczone i zarzuci³a Zachodowi próby zewnêtrznego narzuca-nia s¹siadom Rosji demokracji z pominiêciem lokalnych uwarunkowañ��.

Poczynania nowego prezydenta Gruzji, którym towarzyszy³a ostra antyrosyj-ska retoryka, musia³y budziæ obawy Moskwy. Nie tylko kontynuowa³ on proza-chodni kurs polityki zagranicznej swojego poprzednika, lecz równie¿ wyraŸniezintensyfikowa³ – do tej pory doœæ amorficzne – wysi³ki na rzecz zbli¿enia Gruzjiz Zachodem. Rosja zaniepokojona by³a tak¿e dzia³aniami nowych w³adz Gruzjiw stosunku do republik separatystycznych. Ju¿ na pocz¹tku 2004 r. w³adzomw Tbilisi uda³o siê usun¹æ dot¹d od niej niezale¿ny re¿im As³ana Abaszydzew Ad¿arii oraz przywróciæ kontrolê nad tym regionem. By³o to kolejne uszczuplenierosyjskich mo¿liwoœci wp³ywania na poczynania gruziñskie. W Moskwie zaczêtosiê zastanawiaæ, czy Gruzji – przygotowuj¹cej nowe plany pokojowe – uda siê do-prowadziæ do normalizacji stosunków z Abchazj¹ i Oseti¹ Po³udniow¹ i jakiemog³oby to mieæ dla niej skutki?��

Pocz¹wszy od 2004 r. w regionie Zakaukazia zaczê³o wzrastaæ znaczenie UniiEuropejskiej, zwi¹zane m.in. z wdro¿eniem Europejskiej Polityki S¹siedztwa�� –kolejnej inicjatywy pañstw zachodnich, uznanej przez Moskwê za istotne zagro-¿enie dla jej interesów. Rosja przegra³a tak¿e rywalizacjê z Zachodem o drogitransportu surowców energetycznych, czego fina³em sta³o siê otwarcie w maju2005 r. ruroci¹gu Baku-Tbilisi-Ceyhan oraz gazoci¹gu Baku-Tbilisi-Erzurum w 2007 r.,dostarczaj¹cych azebejd¿añsk¹ ropê naftow¹ i gaz ziemny na zachód z pominiê-ciem jej terytorium. Jednak¿e najistotniejszym zagro¿eniem dla bezpieczeñstwa

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� - ��-� �� *),*+� �� %�<� �� ())( �� "�� 9��

�� ?� G�� # �� %%� $�� A�.�� &��/�� 5�� A��' ())8# �� (# �� +0H�

�� @��F�:# A�� ;# G� ��9# �� &�� %�� 1�� -�� $[�� '# �� +(# �� ())*# �� 0+�

�� ?� G�� # ��- ��-� �- +0C�� # �� "�� .�� ;�� ! ��/ ��!# ��1��! �� 1�� A�!�� @�!��

�� %�� $�� $�� /�� B$��C 2())74(+CC2=%=66#P��>� @ (*0& � (7.++.())C� �� H+(,H((�

rosyjskiego, o czym ju¿ niejednokrotnie tu wspominano, sta³a siê perspektywaprzyjêcia Gruzji do struktur Paktu Pó³nocnoatlantyckiego, czego obietnicê otrzy-ma³a ona w kwietniu 2008 r., podczas szczytu NATO w Bukareszcie��.

Wszystkie te zmiany sprawi³y, ¿e pole manewru Rosji na Zakaukaziu zaczê³osiê drastycznie kurczyæ. Patrz¹c z perspektywy jej interesów, musia³o to dopro-wadziæ do radykalnych dzia³añ Rosji, przywracaj¹cych jej pozycjê w regionie Za-kaukazia. Jedynym instrumentem, jaki mog³a ona wykorzystaæ w tej geopolitycz-nej walce z Zachodem by³y lokalne separatyzmy, po które Rosja zdecydowa³a siêsiêgn¹æ i tym razem.

Wojna rosyjsko-gruziñska i jej skutki

Lato 2008 r. przynios³o znaczne zaognienie sytuacji w rejonie Abchazji i OsetiiPo³udniowej. W nocy z 7 na 8 sierpnia prezydent Gruzji zdecydowa³ siê na zaata-kowanie Osetii Po³udniowej, posuniêcie to nazywaj¹c akcj¹ „przywracaniaporz¹dku konstytucyjnego”. Armii gruziñskiej wyznaczono cel b³yskawicznegoopanowania osetyjskiego terytorium oraz zablokowania po³¹czeñ drogowychz Rosj¹, co mia³o postawiæ j¹ przed faktem dokonanym�. Reakcja Rosji, tzw. akcja„przymuszenia Gruzji do pokoju”, by³a jednak natychmiastowa��, a przy tym natyle zdecydowana, ¿e jej wojskom doœæ szybko uda³o siê wyprzeæ Gruzinówz Osetii Po³udniowej oraz przejœæ do kontrnatarcia. Rosjanie powo³ali siê przytym na mandat ONZ, który przyznawa³ jej – jako gwarantowi zawieszenia broniz 1994 r. – prawo zbrojnej reakcji wobec strony ³ami¹cej jego postanowienia oraznakazywa³ przywrócenie porz¹dku. Dodatkowym argumentem w³adz rosyjskichsta³a siê koniecznoœæ obrony obywateli Federacji Rosyjskiej, a wiêc Osetyjczyków,którzy rosyjskie obywatelstwo otrzymali w wyniku niedawnej akcji „paszporty-zacji”��. Rosja nie poprzesta³a jednak na opanowaniu sytuacji w rejonie OsetiiPo³udniowej. Jej wojska przekroczy³y osetyjsko-gruziñsk¹ granicê i kontynuo-wa³y swój marsz w kierunku miasta Gori, w bezpoœredni sposób zagrozi³y gruziñ-skiej stolicy Tbilisi. W miêdzyczasie Rosjanom uda³o siê otworzyæ drugi frontw Abchazji, gdzie, przy wsparciu jednostek abchaskich, wyparli Gruzinów

��

��

�� L�� A� V� �� # �� ! I�� G�� # �� G�� ! �� ! �� # �� ;��: �� "�� %�<�� 5�� A� &� @��# P� �� A��!#%�� '�� !��N�� ! �� $@�� .@�� ' 2())*6# �� H,7�

� G� ��/��# ��!�� @��2�� 2 �� 2!��344 ��49��4��4H+7�9S+7++��6#�� +).)(.()+)�

�� 1� � �� # �� "��# �� 5�� !# �� # 7�� %�� !��N�� $<!� =��'# ().)*.())*�

�� ())C ��# � �� ( �� !�� .��/�� 8)\��/.�� !�� 5�� /��# �� *B�

z w¹wozu kodorskiego�� i po przekroczeniu granicznej rzeki Inguri kontynuowalinatarcie, a¿ do zajêcia miast w zachodniej Gruzji: Zugdidi, Senaki i Poti��.

G³ówne dzia³ania wojenne zakoñczy³y siê 12 sierpnia na mocy przyjêtegoprzez obie strony szeœciopunktowego planu rozwi¹zania konfliktu, który wypra-cowany zosta³ przez prezydenta Nicolasa Sarkozy’ego (Francja sprawowa³awówczas prezydencjê w Unii Europejskiej) oraz prezydenta Rosji Dmitrija Mied-wiediewa. Wojska rosyjskie opuœci³y jednak terytorium Gruzji dopiero po kilkutygodniach – ostatecznie 13 paŸdziernika��.

Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e wojna rosyjsko-gruziñska zakoñczy³a siê spekta-kularnym sukcesem militarnym Rosji. Celem interwencji militarnej nie by³ jednakpowrót do status quo ante bellum, lecz takie przewartoœciowanie uk³adu geopoli-tycznego na Kaukazie Po³udniowym, które przywróci³oby Rosji pierwszopla-now¹ rolê w regionie��. Zgodnie z tym zamierzeniem, dzia³ania Rosji uczyni³yz niej dominuj¹c¹ si³ê w regionie, zarówno w sferze politycznej, jak i na p³aszczyŸ-nie bezpieczeñstwa. Udowodni³a ona przy tym, ¿e jest pañstwem zdolnym do na-rzucania swojej woli politycznej, przy wykorzystaniu si³y militarnej��. Rosjazrealizowa³a równie¿ jeden ze swych celów strategicznych, niwecz¹c, prawdo-podobnie na wiele lat, szanse Gruzji na akces do NATO��. Jednoczeœnie wojnabardzo powa¿nie nadszarpnê³a pozycjê Zachodu: nie tylko Stanów Zjednoczo-nych, które utraci³y sw¹ wiarygodnoœæ w regionie jako przeciwwaga dla Rosji,lecz tak¿e Unii Europejskiej, która co prawda sta³a siê autorem procesu uregulo-wania konfliktu, to jednak nie potrafi³a znaleŸæ odpowiednich instrumentów,mog¹cych wymusiæ na Rosji realizacjê jej zobowi¹zañ. Dodatkowo kampaniagruziñska udowodni³a wszystkim krajom poradzieckim, ¿e strategiczne zbli¿eniez Zachodem nie daje gwarancji bezpieczeñstwa i nie przeradza siê w sytuacji kry-zysu w automatyczn¹ pomoc, choæby tylko w polityczno-dyplomatycznym sen-

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� 1 �� ;: ��!��# �� ! �� "��

�� G� ��/��# ��- ��-- A� &� @��# �� F��#%�%��#%��A�� # "�� ?�� !�� !��.A��!�� ())*# �� B,C�

�� # �� 0�� !�� =�� $?�� 1��'# 2!��344 ��4(B4(BSH�!��#�� )(.)(.()+)6- @!� ��# 7�� &�'��D��# $I�� 99��' ())*# F�� *0# �� C# �� 8- �� %�.�!��# ��- ��-� �� ++� �� # �� 9�� # �� .��! ��! �� ! �� 2�� !�� 6# �� # � G�� 1� �� 5�� #%�� - �� 2@�� 8* �� *++, �- �� , ��.�� *++, �-�L��L��/�� %�� # �� ())8# ��-

�� &� @!��# 7�� %��# �� @�� ?�� !�� (-�- ��!��.��.A��!�� ())8# �� C�

�� A��!��# �� 1�� "�� 2 �� ;�� A�� !��!# �� ())*�

�� 5�� "�� 6�� < 74@�� 4�� ! �� %��A� 7��'�� ! �� 4��- ?��'�� D�- "�� $@�� G�F�� 9 =�� 99��' 2())*6# �� (#�� (B),(B(# 2!��344 ��.��# �� (*.++.())86�

sie��. Tym samym Rosja osi¹gnê³a swoje podstawowe zamierzenia – uda³o siê jejzminimalizowaæ dotychczasowe osi¹gniêcia Zachodu w regionie i potwierdziædominacjê w strefie „bliskiej zagranicy”.

Federacja Rosyjska zdo³a³a tak¿e osi¹gn¹æ swe strategiczne cele w wymiarzeenergetycznym. Wojna ukaza³a bowiem, ¿e Rosja posiada realne narzêdzia od-dzia³ywania na transport surowców energetycznych przez Kaukaz Po³udniowy i,mimo ¿e nie zdecydowa³a siê ich dot¹d wykorzystaæ, to ka¿dej chwili mo¿e zablo-kowaæ ten kana³ tranzytowy�.

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw obszaru Zakaukaziapo wojnie rosyjsko-gruziñskiej

Jednym z najwa¿niejszych posuniêæ Dmitrija Miedwiediewa ju¿ po zakoñ-czeniu dzia³añ wojennych, sta³o siê wydanie w dniu 26 sierpnia dwóch dekretówdotycz¹cych uznania niepodleg³oœci Abchazji i Osetii Po³udniowej. Powo³uj¹c siêna casus Kosowa prezydent Rosji liczy³ na szerokie popracie tej decyzji przynaj-mniej ze strony pañstw WNP. Sta³o siê to zapewne jednym z motywów intensyw-nych dzia³añ dyplomatycznych Rosji na obszarze postradzieckim na krótko pozakoñczeniu konfliktu z Gruzj¹. W dniu 28 sierpnia 2008 r. w Duszanbe odby³ siêszczyt Szanghajskiej Organizacji Wspó³pracy, a 5 wrzeœnia w Moskwie – Organi-zacji Uk³adu o Bezpieczeñstwie Zbiorowym. Jednak uczestnicz¹cy w nim przy-wódcy nie uznali Abchazji i Osetii Po³udniowej��, co w pewnym sensie uznaæmo¿na za miêdzynarodow¹ kompromitacjê Rosji, choæ z drugiej strony, sama ichobecnoœæ na spotkaniu z prezydentem Miedwiediewem krótko po rosyjskiej in-terwencji zbrojnej niejako legitymizowa³a przywództwo Rosji na obszarze WNP��.

Wojna rosyjsko-gruziñska zapewne przynios³a ostateczne przekreœlenie nad-ziei Gruzji na odzyskanie obu zbuntowanych republik. Mimo, i¿ zgodnie z postu-latami strony gruziñskiej dosz³o do umiêdzynarodowienia formatunegocjacyjnego w sprawie Osetii Po³udniowej i Abchazji, mo¿na to uznaæ wy³¹cz-nie za sukces dyplomatyczny, poniewa¿ rozmowy w tej postaci pozostaj¹ równiebezowocne. Determinacja strony rosyjskiej, zacieœniaj¹cej wiêzi z oboma republi-kami na ka¿dej mo¿liwej p³aszczyŸnie i umacniaj¹cej swoj¹ obecnoœæ militarn¹ naterytorium Abchazji sprawia, ¿e reintegracja Gruzji z oboma obszarami sta³a siêpraktycznie nierealna, i to bez wzglêdu na to, jakie pañstwa czy te¿ organizacjemiêdzynarodowe w³¹czy³yby siê w proces pokojowy zw³aszcza, ¿e uniemo¿li-wienie przez Rosjê przed³u¿enia mandatów misji OBWE i ONZ w Gruzji znacz-

��

��

�� <� �� #�� !�� $�� ' 2())*6# �� 0#�� (�

� ?� ��# �� %�� /� $<��/ �� !��' ())*# �� (0# �� H,7�� P� ��; �� G�� %��# �� %�� L� @��!��# %�� !�� / J 3K ��# �� /��#?� ?�� 2��6# 6��

��K �� !�� $?�� A�� =A?' ())8# �� ++# �� +H�

nie ograniczy³o udzia³ wspólnoty miêdzynarodowej w rozwi¹zywaniu tychkonfliktów��.

Wobec samej Gruzji Rosja stara³a siê przede wszystkim prowadziæ na areniemiêdzynarodowej politykê dyskredytowania w³adz gruziñskich. W pewnymsensie ju¿ osi¹gnê³a swoje zamierzenie, raport komisji powo³anej przez UniêEuropejsk¹ uzna³, ¿e M. Saakaszwili jest wspó³odpowiedzialny za wybuch konfli-ktu. Przesta³ on tym samym byæ postrzegany jako wiarygodny partner dla wielueuropejskich polityków. Rosja stara³a siê równie¿ destabilizowaæ wewnêtrzn¹ sy-tuacjê polityczn¹ w Gruzji, wspieraj¹c si³y opozycyjne w celu odsuniêcia prezy-denta Micheila Saakaszwili od w³adzy. Decyzja Rosji o uznaniu niepodleg³oœciAbchazji i Osetii Po³udniowej sprawi³a jednak, ¿e wielce nieprawdopodobna wy-daje siê sytuacja, w której do w³adzy w Gruzji dojœæ móg³by polityk otwarcie pro-rosyjski��. Wiele wskazuje równie¿ na to, ¿e w wyniku tego posuniêcia Rosja nad³ugo utraci³a mo¿liwoœæ budowy partnerskich, lub chocia¿ dobros¹siedzkich re-lacji z Gruzj¹. Nie ulega natomiast w¹tpliwoœci, ¿e uznaj¹c Abchazjê i OsetiêPo³udniow¹ Moskwa sama pozbawi³a siê niezwykle skutecznych œrodków naci-sku na swojego po³udniowego s¹siada��.

Po wojnie rosyjsko-gruziñskiej w niezwykle trudnej sytuacji znalaz³ siê Azer-bejd¿an, którego polityka energetyczna, dotycz¹ca sprzeda¿y kaspijskich surow-ców energetyczne na Zachód, a tak¿e g³ówne za³o¿enia polityki bezpieczeñstwa,jak chocia¿by przygotowania do zbrojnego odzyskania Górskiego Karabachu, zo-rientowane by³y na Zachód, godz¹c tym samym w interesy Rosji. Wojna rosyjsko-gruziñska przynios³a jednak w tym zakresie szereg istotnych zmian. Zbombardo-wanie ruroci¹gu Baku-Tbilisi oraz blokada portu morskiego w Poti wymierzoneby³y w kluczowe z punktu widzenia Azerbejd¿anu projekty eksportu kaspijskichsurowców energetycznych z pominiêciem Rosji. Ponadto wojna w Osetii Po³ud-niowej, bêd¹ca bezpoœrednim skutkiem si³owej próby reintegracji tego obszaruprzez Gruzjê, uœwiadomi³a w³adzom Azerbejd¿anu, ¿e ewentualna próba zbroj-nego przywrócenia kontroli nad Górskim Karabachem mo¿e siê spotkaæ z po-dobn¹ reakcj¹ w³adz rosyjskich. Dodatkowo za ewentualnym rozwojemwydarzeñ wed³ug „scenariusza gruziñskiego” zdawa³a siê przemawiaæ rozpoczê-ta przez Rosjan akcja „paszportyzacji” Lezginów, grupy etnicznej, której ruch na-rodowy uwa¿any jest przez w³adze w Baku za jedno z najwiêkszych wyzwañ dlaspójnoœci pañstwa. Realne sta³o siê wiêc zagro¿enie, ¿e Rosja zacznie wykorzysty-waæ ten czynnik w celu destabilizowania sytuacji wewnêtrznej w Azerbejd¿anie.Postawiony w takiej sytuacji Azerbejd¿an, stoj¹cy w obliczu za³amania siê stra-

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� <� A��# 6�� !�� 0�� $L��=A?' ())8# �� 7H# �� +�

�� 5�� !��#��A� &�� !�� %�� ?�'��# $@�� I��"��P��.�� ' ())8# �� B# �� +H�

�� &� A��F�# �� 4�� # �� !�� N�# $A=�G= �� L��9' ())*# �� ++#�� H�

tegicznego sojuszu z Turcj¹ i pozbawiony wiarygodnych sojuszników, zacz¹³ de-monstrowaæ gotowoœæ powa¿nych koncesji na rzecz Rosji��.

Cele rosyjskiej polityki energetycznej w regionie, a wœród nich utrzymaniekontroli nad transportem surowców z regionu Morza Kaspijskiego na inne rynkioraz niedopuszczenie do bezpoœredniego wejœcia kaspijskich producentów narynki europejskie poprzez blokowanie budowy po³¹czeñ energetycznych omi-jaj¹cych Rosjê pozosta³y niezmienne��. Moskwie uda³o siê wiêc wymóc na Azer-bejd¿anie pewne ustêpstwa w tym zakresie. Ju¿ wizyty prezydenta Azerbejd¿anuIlhama Alijewa w Moskwie w 2008 i w Uljanowsku w 2009 r. zarysowa³y perspe-ktywy rozwoju wspó³pracy energetycznej obu pañstw. Od tego czasu mo¿emyrównie¿ obserwowaæ postêpuj¹ce dystansowanie siê Azerbejd¿anu wobec projektuNabucco. Nale¿y to jednak uznaæ jedynie za taktyczne ustêpstwo wobec Rosjii wyraz rozczarowania brakiem postêpów w realizacji tego projektu, gdy¿ dy-wersyfikacja eksportu ropy i gazu jest dla Azerbejd¿anu priorytetem��.

Osobnym zagadnieniem pozostaje kwestia rozwi¹zania konfliktu o GórskiKarabach. Dotychczas Azerbejd¿an móg³ liczyæ wy³¹cznie na zbrojne odzyskanieprowincji lub te¿ na naciski Zachodu wobec Rosji i Armenii. Jednak¿e w warun-kach ograniczonych mo¿liwoœci pañstw zachodnich, jakie wykaza³a wojna rosyjsko-gruziñska oraz wobec zbli¿enia turecko-armeñskiego��, scenariusze te przesta³ybyæ realistyczne�. Rok 2009 przyniós³ jednak wyraŸn¹ aktywizacjê rosyjskich za-biegów maj¹cych na celu wypracowanie ramowego porozumienia w kwestii za-koñczenia konfliktu o Górski Karabach. Dodatkowo zaanga¿owanie Turcjiwskazuje na du¿e prawdopodobieñstwo zawarcia kompromisu. Podpisanie po-rozumienia mog³oby staæ siê kolejnym po wojnie rosyjsko-gruziñskiej wydarze-niem istotnie zmieniaj¹cym geopolityczn¹ architekturê na Zakaukaziu. Z jednejstrony oznacza³oby ono krok w kierunku stabilizacji regionu i minimalizacji ryzy-ka wznowienia karabachskiego konfliktu zbrojnego, a z drugiej przynios³oby zna-czne wzmocnienie pozycji Rosji w regionie. Najprawdopodobniej uzyska³abyona status g³ównego gwaranta porozumienia, a to z kolei wi¹za³oby siê z rozloko-waniem jej si³ pokojowych na spornym obszarze. Takie rozwi¹zanie dawa³obyRosji niezwykle wa¿ne narzêdzie realizacji w³asnej polityki w regionie, s³u¿¹ce jejjako potencjalny œrodek nacisku��.

��

��

�� A��!��# ��- ��-� �� 7�� &� �� # ?�� !�� $�� J 3K L� @��!��#

�� /��# ?� ?�� 2��6# ��- ��-� �� +H,+B�� ?�I�� #�� 2 �� %�� 7��K# $<��/�� !��' ())8# �� +B#

�� B� 5�� !�� $�� # $@�� >��' ())8# =�� BB# 2 ��..��6# �� (H.++.())8�

�� 5�� 7�� # 7�� "�� ?� 7�� $@�� >��' ())8# =�� 7C#2 ��.��6# �� )0.+).())8�

� �� A��!��# ��- ��-� �� B� 5�� %� ?�!��# !�� *++, %�� # ?��!�� "�� !�� ?�'�'�� "��!�� %��# )C.)(.())8#2!��344 ��4��94P��=�=4��)8)+��9 6# �� )0�)(�()+)# ��9�� 9�� ]<!� @�.�� L�� A�� 3 &�� %��!��!�� 2&%�6 �� ' 2G��6�

�� ?� I�� # �� >� �� H,7�

Wojna rosyjsko-gruziñska zda³a siê przynieœæ wymierne korzyœci jedynie Ar-menii. Przede wszystkim prawdopodobnie odsunê³a ona groŸbê ataku Azerbejd¿a-nu na Górski Karabach. Pojawi³a siê za to szansa na otwarcie granicy turecko-arme-ñskiej oraz odblokowanie szlaków komunikacyjnych pomiêdzy Turcj¹, Armeni¹i Azerbejd¿anem. Da³oby to mo¿liwoœæ prze³amania jej izolacji i ewentualny, choæmniej prawdopodobny ze wzglêdu na niechêæ Azerbejd¿anu, udzia³ w projek-tach transportowych na Kaukazie��. Armenia wci¹¿ pozostaje g³ównym sojuszni-kiem Rosji w regionie, sojusz ten ma te¿ coraz bardziej symbiotyczny charakter.

Na zakoñczenie nale¿y podkreœliæ, ¿e po wojnie z Gruzj¹ Rosja wci¹¿ tolerujerywalizacjê Zachodu w regionie zarówno w sferze gospodarczej, jak i w kluczo-wej sferze energetycznej. Sprzeciwia siê natomiast wszelkim ingerencjom woj-skowym i politycznym Zachodu na obszarze, który Dmitrij Miedwiediew nazwa³„sfer¹ uprzywilejowanych interesów” Rosji��. Tym samym dla Moskwy nie do za-akceptowania s¹ jakiekolwiek dzia³ania prowadz¹ce do ekspansji NATO w obsza-rze rosyjskiej „bliskiej zagranicy”.

Zakoñczenie

Wojna rosyjsko-gruziñska udowodni³a przede wszystkim gotowoœæ Rosji dodzia³ania jednostronnego. By³a ona tym samym zwieñczeniem d³ugotrwa³egoprocesu kszta³towania siê jej polityki zagranicznej, który charakteryzowa³ siêwzrostem asertywnoœci na arenie miêdzynarodowej i stopniow¹ ewolucj¹ w kie-runku unilateralizmu. Konflikt sierpniowy stanowi³ równie¿ konsekwencjêzmian rosyjskiej polityki zagranicznej w ujêciu geostrategicznym, w której priory-tetem sta³a siê obrona interesów w tzw. „bliskiej zagranicy”. Celem wojny by³owiêc przywrócenie strefy dominacji, s³u¿¹cej umocnieniu pozycji Rosji jako „nie-zale¿nego bieguna w wielobiegunowym œwiecie”��.

Ta strategiczna zmiana, któr¹ Janusz Bugajski s³usznie nazwa³ „pragmatyczn¹reimperializacj¹”�� przynios³a wzrost znaczenia czynnika militarnego. Jednakw przypadku Kaukazu Po³udniowego postawienie na hard power stanowi³o jedy-nie powrót do polityki, jak¹ Rosja realizowa³a na tym obszarze w latach 90. XX w.Jak bowiem zauwa¿y³ J. Cichocki „W ca³ej historii wp³ywów rosyjskich na Zakau-kaziu obecnoœæ wojskowa by³a dla Moskwy najwa¿niejszym narzêdziem prowa-dzenia polityki i sprawowania kontroli nad krajami tego regionu”��.

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

�� A��!��# ��- ��-� �� B�� 1�� 9�� P�� ?��

�� G�� $�� ! �� ' ��;��! ��!� 5��

��#�� )+.)8.())*# 2!��344 ��9�Q��4��4�Q��R��TH))B76# �� )0.)(.()+)�

�� I� V�� # %�� $%� � &�� !��' ())*# �� (# �� +8�� L��# %��A� �� %�� $@�� G�F�� 9 =�� 99��' ()+)#

F�� 7 2+6# �� H# 2 ��.��6# �� )0.)(.()+)�� @��!��# %�� =�� ;�� A�� !��!# �� +880#

�� +B�

Wojna rosyjsko-gruziñska z pewnoœci¹ przynios³a znaczny wzrost znaczeniaRosji na Kaukazie Po³udniowym. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e w odniesieniu doZakaukazia Rosja od pocz¹tku stara³a siê byæ nie tyle aktorem, co raczej kreatoremsytuacji w regionie, a sierpniowa interwencja zbrojna stanowi³a istotne novumw tym dotychczasowym uk³adzie jedynie w tym odniesieniu, ¿e po raz pierwszyRosja wykorzysta³a swój potencja³ militarny nie po to, by utrzymaæ status quo, leczby zmieniaæ swoje otoczenie miêdzynarodowe. Przesilenie to z ca³¹ pewnoœci¹nie sta³o siê natomiast przyczynkiem do wypracowywania nowej, odmiennej oddotychczasowej koncepcji polityki Rosji wobec tego regionu.

Bibliografia: O’Balance E., Wars in the Caucasus, 1990-1995, New York 1997; BartuziW., Pe³czyñska-Na³êcz K., Strachota K. i In., Abchazja, Osetia Po³udniowa, Górski Kara-bach: rozmro¿one konflikty pomiêdzy Rosj¹ a Zachodem, Oœrodek Studiów Wschodnich,Warszawa 2008; Bertsch G.K., Craft C., Jones S.A., Beck M. (red.), Crossroads andConflict. Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia, New York-Lon-don 2000; Chicky J.E., The Russian-Georgian War: Political and Military Implicationsfor U.S. Policy, Washington-Stockholm 2009; Chirikba V., The Georgian Abkhaz-Con-flict: In Search of Ways Out, [w:] B. Coppieters, G. Nodia, Y. Anchabadze (red.), Geo-rgians and Abkhazians: the Search for a Peace Settlement, Köln 1998; Cichocki B., Rosjapo konflikcie z Gruzj¹ [w:] idem, A. Kreczmañska, M. Madej i inni (red.), Business asusual? Konsekwencje konfliktu rosyjsko-gruziñskiego, „Materia³y Studialne PISM”2009, nr 11; Cichocki J., Rosyjskie zaanga¿owanie na Zakaukaziu, Oœrodek StudiówWschodnich, Warszawa 1997; Cierpiñski Z., Konflikty zbrojne w Abchazji i Po³udnio-wej Osetii a wybrane problemy bezpieczeñstwa w stosunkach gruziñsko-rosyjskich, [w:]Z.J. Winnicki., W. Baluk., G. Tokarz (red.), Wybrane problemy badañ wschodnich,Wroc³aw 2007; Cornell S.E., Autonomy and Conflict. Ethnoterritoriality and Separatismin the South Caucasus – Cases in Georgia, Uppsala 2002; Cornell S.E., Popjanevski J.,Nilsson N., Russia’s War in Georgia: Causes and Implications for Georgia and the World,Washington-Stockholm 2008; Cornell S.E., Smith D.J., Russia moves to de facto anne-xation of Georgian breakaway regions, „Central Asia-Caucasus Analyst” 2008; CountryReports on Human Rights Practices for 1993, U.S. State Department, 1994; Curzano-viæ A., Kardaœ Sz., Alf R., Polityka Federacji Rosyjskiej w okresie prezydentury W³adimi-ra Putina. Próba bilansu, „¯urawia Papers”, z. 12, Warszawa 2008; Georgia/Abkhazia:Violations of the Laws of War and Russia’s Role in the Conflict, „HRW Projects” 1995,no. 7; Falkowski M., Polityka Rosji na Kaukazie Po³udniowym i w Azji Centralnej,Oœrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2006; Falkowski M., Górski Karabach –pokój pod dyktando Rosji i Turcji?, „Tydzieñ na wschodzie” 2009, nr 15; Furier A.,Droga Gruzji do niepodleg³oœci, Poznañ 2000; Furier A., Zmieniaj¹cy siê Kaukaz nawspó³czesnej mapie œwiata, [w:] idem (red.), Kaukaz w dobie globalizacji, Poznañ 2005;Górecki W., Planeta Kaukaz, Warszawa-Poznañ 2002; Górecki W., Przedmurze,„Nowa Europa Wschodnia” 2008, nr 2; Horovitz S., War After Communism: Effectson Political and Economic Reform in the Former Soviet Union and Yugoslavia, „Journalof Peace Research” 2003, vol. 40, no. 1; Kaczmarski M., Konsekwencje wojny Rosji

��

��

z Gruzj¹, „Tydzieñ na Wschodzie” 2008, nr 27; Kakachia K., Shaping Georgia’s Futu-re after the Russian Invasion, „Cicero Foundation Great Debate Paper” 2009, no. 5;King Ch., The Five-Day War, „Foreign Affairs” 2008, vol. 87, no. 6; Konoñczuk W.,Gruzja Jukosem polityki zagranicznej Rosji? Stosunki rosyjsko-gruziñskie, [w:] E. Czio-mer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw cz³onkowskichWNP, Kraków 2006; Krawczyk P., Konsekwencje rosyjskiej interwencji w Gruzji dla po-lityki zagranicznej Iranu, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Miêdzynarodo-wych” 2008, nr 52; Janicki K. (red.), �ród³a nienawiœci. Konflikty etniczne w krajachpostkomunistycznych. Kosowo, Gruzja, Abchazja, Osetia Po³udniowa, £otwa i Estonia,Bia³oruœ, Krym, Kraków-Warszawa 2009; Lynch D., Russian Peacekeeping Strategy inthe CIS. The Cases of Moldova, Georgia and Tajikistan, London–New York 2000;£ukianow F., Rosja w globalnej awanturze, „Nowa Europa Wschodnia” 2008, nr 2;Materski W., Gruzja, Warszawa 2000; Materski W., Zakaukazie – obszar rywalizacjipomiêdzy Rosj¹, Turcj¹ i Persj¹, [w:] A. Furier (red.), Kaukaz w dobie globalizacji,Poznañ 2005; Mazur R., Mechanizmy i struktury integracyjne pañstw w przestrzeniWNP, [w:] T. £oœ-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach miêdzynarodowych. Istota –mechanizmy dzia³ania – zasiêg, Wroc³aw 2009; Meller M., Z Baku do baku, „Polityka”2001, nr 31; Menteshashvili A., Trouble in the Caucasus, New York 1995; Ot³owski T.,Geopolityczne aspekty konfliktu gruziñsko-rosyjskiego, „Pulaski Policy Papers” 2008, nr7; Penketh A., A new world order: The week Russia flexed its military muscles, „The In-dependent”, 20.08.2008; Pliszczyñska O., Geostrategia Stanów Zjednoczonych wobecpañstw obszaru Zakaukazia, rozprawa doktorska obroniona w 2009 r. na UMCS; Re-port of a UNPO Coordinated Human Rights Mission to Abkhazia and Georgia, Unrepre-sented Nations and Peoples Organisation, Hague 1992; Rezolucja ParlamentuEuropejskiego w sprawie Europejskiej Polityki S¹siedztwa (EPS) (2004/2166(INI)), Dz.U.C 287E z 24-11-2006; Rodkiewicz W., Rosja i jej s¹siedzi – postimperialny syndrom,[w:] Rosja i jej s¹siedzi, Instytut Studiów Strategicznych, z. 40, Kraków 2000; Rutko-wski M., Kwestia Abchazji w stosunkach rosyjsko-gruziñskich po upadku ZSRR,„Wroc³awskie Studia Erazmiañskie. Zeszyty Studenckie” 2009, nr 2; Sikorski T.,Bezpieczeñstwo Gruzji po wycofaniu miêdzynarodowych misji obserwacyjnych, „BiuletynPISM” (2009), nr 43; Stepanova E., South Ossetia and Abkhazia: placing the conflict incontext, „SIPRI Policy Brief” 2008, no. 11; Strachota, Kaukaz Po³udniowy i Azja Cen-tralna po wojnie rosyjsko-gruziñskiej – konsekwencje geopolityczne, Oœrodek StudiówWschodnich, Warszawa 2008; Strachota K., Bartuzi W., Reintegracja czy Rekonkwi-sta? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Po³udniowej w kontekœcie uwarunkowañ wewnêtrz-nych i miêdzynarodowych, Oœrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2008;Szymañski A., Turcja wobec konfliktu rosyjsko-gruziñskiego, „Biuletyn Polskiego In-stytutu Spraw Miêdzynarodowych” 2008, nr 40; Œwiêtochowski T., Azerbejd¿ani Rosja. Kolonializm, Islam i narodowoœæ w kraju podzielonym, Warszawa 1998; TreninD., Russia Security Interests and Policies in the Caucasus Region, [w:] B. Coppieters(red.) Contested Borders in the Caucasus, Brussels 1996; W³odkowska A., Polityka Fe-deracji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, [w:] S. Bieleñ, M. Raœ (red.),Polityka Zagraniczna Rosji, Warszawa 2008; Wróbel J., Górny Karabach [w:] Konflikty

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny, perspektywy uregulowania. Konsekwen-cje, Oœrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2003; Wyciszkiewicz E., Implikacjekonfliktu dla bezpieczeñstwa energetycznego w Europie, [w:] B. Cichocki, A. Kreczmañska,M. Madej i inni (red.), Business as usual? Konsekwencje konfliktu rosyjsko-gruziñskiego,„Materia³y Studialne PISM” 2009, nr 11; Zasztowt K., Rok po wojnie rosyjso-gruziñ-skiej. Stan realizacji porozumieñ Sarkozy–Miedwiediew z 12 sierpnia 2008 r. oraz 8 wrzeœ-nia 2008 r., Biuro Bezpieczeñstwa Narodowego, Warszawa 2009; Zverev A., EthnicConflicts in the Caucasus 1988–1994, [w:] B. Coppieters (red.), Contested Borders in theCaucasus, Brussels 1996; Ôåäîðîâ Þ., Êðèçèñ âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèè:

êîíöåïòóàëüíûé àñïåêò, „Pro et Contra Journal” 2001, no. 1–2; Ìåæäóíàðîäíàÿ

áåçîïàñíîñòü è ðàçîðóæåíèå. Åæåãîäíèê ÑÈÏÐÈ, Ìîñêâà 1994; Íîâèêîâà Ã.,

Íåêîòîðûå àñïåêòû ïîëèòèêè Ðîññèè íà Þæíîì Êàâêàçå, [w:] Þ. Ã. Âîëêîâ (red.),

Êàâêàçñêèé ðåãèîí: ïóòè ñòàáèëèçàöèè. Äîêëàäû ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íîé

êîíôåðåíöèè, Ðîñòîâ-íà-Äîíó 2004

Strony internetowe:

Armenia, Turkey, and Azerbaijan: The Clock Is Ticking, “Caucasus Update” (2009), Is-sue 46, (http://cria-online.org/CU_-_file_-_article_-_sid_-_66.html );Azerbaijan Shifts its Energy Priorities, „Caucasus Update” (2009), Issue 55, (http://cria--online.org/CU_-_file_-_article_-_sid_-_75.html);Àçèñ P., Ñóäüáà îäíîé ÐËÑ, 06-06-2007, (http://www.1news.az/articles.php_48);Bugajski J., Russia’s Pragmatic Reimperialization, „Caucasus Review of InternationalAffairs” (2010), Vol. 4 (1), s. 3, (http://cria-online.org/10_2.html);Darski J., Kaukaz w polityce ZSRR i Federacji Rosyjskiej, (http://www.darski1.republi-ka.pl/biblio/falk/tekst6.htm);Georgia Could Become a NATO Member, Only if it Accepted Russia’s Takeover of Abkhaziaand South Ossetia. Interview with Dr. Cory Welt, „Caucasian Review of InternationalAffairs” (2008), t. 2, (http://cria-online.org/Journal/5/GEORGIA%20COULD%20BE-COME%20A%20NATO%20MEMBER.pdf);GUAM – Organizacji na Rzecz Demokracji i Rozwoju, (http://www.guam.org.ua/en.phtml);«Êàâêàçñêàÿ ÷åòâåðêà». Ñïðàâî÷íàÿ èíôîðìàöèÿ, (http://www.mid.ru/ns-rsng.nsf );K³aczyñski R., Konflikt polityczno-militarny na linii Moskwa – Gruzja - zbuntowane pro-wincje, (http://www.janski.edu.pl/file/aktualnosci/314df_1411.doc);Konoñczuk W., Polityka Rosji wobec integracji ze WNP i integracji z Uni¹ Europejsk¹ (1991-2004),Warszawa 2004, (http://www.abcnet.com.pl/files/20041031173134_konon.pdf);Kuzio T., GUAM as a Regional and Security Organisation, 28-03-2008, (http://www.ta-raskuzio.net/conferences2_files/GUAM_Azerbaijan.pdf);Mikhelidze N., After the 2008 Russia-Georgia War: Implications for the Wider Caucasusand Prospects for Western Involvement in Conflict Resolution, 06-02-2009,(http://www.iai.it/pdf/DocIAI/iai0901.pdf ); Statement of the Ministry of Foreign Affairsof Georgia on Georgia’s withdrawal from CIS, 18-08-2008, (http://www.mfa.gov.ge/in-dex.php?lang_id=ENG&sec_id=59&info_id=7526);

��

��

Oœrodek Studiów Wschodnich, (www.osw.waw.pl);Polski Instytut Spraw Miêdzynarodowych, (www.pism.pl);Wojtasiewicz W., Strategiczne nastêpstwa konfliktu gruziñsko-rosyjskiego z rozró¿nie-niem na wymiar regionalny i globalny, „Miêdzynarodowy Przegl¹d Polityczny”,(http://www.mpp.org.pl/25/25_3.html);Zakaukazie, (http://www.pl.wikipedia.org/wiki/Zakaukazie);Ïÿòü ïðèíöèïîâ ïðåçèäåíòà,, 01-09-2008, (http://www.interfax.ru/politics/txt.asp?id=30054).

Abstract

The influence of the conflict between Georgia and Russiaon South Caucasus

� � � �� !" �

�� !�� # �� ! ��! �� $ �� %�� %�&

�� " �� %�� !�� '��!�! ��! ��

�� " � �� # �� !� ��

�� !��! �'�� &( �) # ��&*�� !��!+�� ,� ��

�� !�� " -� �� &�� &

�� .�� *��) # �� /�!�� %�!) �� &

�� !��! ��, �� ! ��! �� !� � ��

�� " +�� %�� %�� ) �

�� # �� ! ��) ��$��

-��$ ��! �� ! �� " 0� � # ��&*��&

�� ! �� !) �� !��&

�� ( �� ! �� ! �� "

0�� # ��&*��

� ��'� �� # �� /�!�� !� �� " /��&

�� !� �� %�!�� # �� !� ��

�� ! �� ) �� # �� %��%��) ��

�� !�� "

��

�� *++, �- � ��.�� &�� %��-��

Piotr P. Bejrowski

Rywalizacja surowcowa jako elementwspó³czesnej geopolityki.

Gra kaspijska na prze³omie XX i XXI wieku

Wstêp

Po zakoñczeniu „zimnej wojny” Stany Zjednoczone Ameryki (United States ofAmerica, USA) sta³y siê „jedynym supermocarstwem œwiatowym w pe³nym tegos³owa znaczeniu”� (Zbigniew Brzeziñski). W³adze w Waszyngtonie odrzuci³y po-wrót do izolacjonizmu i uzna³y koniecznoœæ, w interesie w³asnym oraz ca³ejspo³ecznoœci miêdzynarodowej, amerykañskiego przywództwa oraz aktywnegozaanga¿owania w kszta³towaniu ³adu globalnego. Na prze³omie XX i XXI w. do-minuj¹c¹ opcj¹ porz¹dku in statu nascendi jest Pax Americana, tj. system oparty nadominacji politycznej, militarnej, ekonomicznej, technologicznej i kulturowejUSA, które œwiadomie przewodz¹ œwiatu�. Warto jednak podkreœliæ, ¿e ameryka-ñska przewaga osi¹gnê³a ju¿ swój punkt szczytowy, a propagowany przez neo-konserwatystów „jednobiegunowy moment” (The Unipolar Moment) nale¿y doprzesz³oœci. Za jego symboliczny kres mo¿na uznaæ rozpoczêcie wojny w Irakuw 2003 r.� Administracja Baracka Obamy czêœciej akcentuje multilateralizm w sto-sunkach miêdzynarodowych i uznaje istnienie innych biegunów si³y na œwiecie.

Jednym z najwa¿niejszych trendów kszta³tuj¹cych nowy ³ad jest ekonomiza-cja stosunków miêdzynarodowych. Zagraniczna polityka ekonomiczna USAopiera siê na promocji wolnego handlu i gospodarek wolnorynkowych. Prezy-dent William „Bill” Clinton powi¹za³ liberaln¹ opcjê z budow¹ amerykañskiegoprzywództwa w „wieku globalizacji”. Idea wolnego rynku jest jednak przez w³adzew Waszyngtonie czêsto wykorzystywana dla realizacji w³asnych interesów orazinteresów amerykañskich koncernów. Polityka zagraniczna i ekonomiczna s¹

��

� �� !�� "�� #�$�

%�&$��$�� ''( ��) ��*� �� $�� +�� ,��&�� -�� $�$�� .�� /�� 012�� $�� ! �� "#�$%&�� 3�� 4��$�� ) �� 2�� '"(�� )��*��)�� + � , �� - �� .��

� /� 0��1��5��$�� 6�� '2��#)�+ �� #� '3��4*�� #��5��#�+ �� 1��$��

wobec siebie komplementarne. Obie rz¹dz¹ce partie wypracowa³y konsensusw kwestii utrzymania supremacji gospodarczej Stanów Zjednoczonych. Wœródpriorytetów tej polityki znajduj¹ siê: bezpieczeñstwo energetyczne oraz zapew-nienie dostêpu do surowców naturalnych dla amerykañskich przedsiêbiorstwtransnarodowych�.

Zdaniem prof. Brzeziñskiego g³ównym „trofeum geopolitycznym” StanówZjednoczonych jest obecnie Eurazja. G³ównym celem supermocarstwa powinnobyæ podtrzymanie pluralizmu na kontynencie oraz nie dopuszczanie do powstaniakonkurencyjnej potêgi lub wrogiej koalicji. Utrzymanie przewagi nad tym obsza-rem bezpoœrednio warunkuje œwiatow¹ dominacjê�. U progu XXI stulecia mocar-stwami regionalnymi d¹¿¹cymi do podwa¿enia systemu Pax Americana orazewolucji ³adu œwiatowego w kierunku wielobiegunowoœci s¹ Federacja Rosyjska(FR) oraz Chiñska Republika Ludowa (ChRL)�. Istotnym elementem rywalizacjiw trójk¹cie Waszyngton-Moskwa-Pekin jest rywalizacja surowcowa o dostêp,kontrolê nad wydobyciem oraz transportem ropy naftowej i gazu ziemnego w regio-nie Morza Kaspijskiego (tzw. gra kaspijska). Oprócz wymienionej „wielkiej trójki”wa¿nymi „graczami” s¹ tak¿e: Unia Europejska (UE), Turcja, Iran oraz Indie�.

Najwiêksz¹ si³¹ w regionie wci¹¿ jest Rosja, prawno-polityczna kontynuator-ka Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Obszar poradzieckizosta³ w 1992 r. nazwany przez ministra spraw zagranicznych FR Andrieja Kozy-riewa mianem „bliskiej zagranicy”. Zamiar i prawo w³adz w Moskwie do od-grywania kluczowej roli na tym terytorium zosta³ zapisany w sformu³owanej w1993 r. tzw. Doktrynie Jelcyna�. Po „smucie” lat 90. ubieg³ego stulecia�, w pierwszejdekadzie nowego wieku widoczny jest wzrost znaczenia najwiêkszego pañstwana œwiecie w stosunkach miêdzynarodowych. Prezydentowi W³adimirowi Puti-nowi� uda³o siê „nadaæ dynamikê polityce zagranicznej, przerwaæ izolacjê Rosjina arenie miêdzynarodowej i w³¹czyæ swój kraj w stosunki globalne”��. Charyz-

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

� /� ��$�� 67�1��& 4�� 3�� 4��$�� 2�� 8� 9��:� � �� 3�� &$��$�� ''( �� &�� *�� 892�� (�� 3�� %�&$��$�� 5�� ,�� -.��

� �� ) ��) �� ;, � �� 2��$�� $� (�� <��# )5=��)�� <��$>� ?��#)#&#&

2��#��5�� @� (#� '2��1��) 5��4�� 5�� A ��# 8&��(� � 2�� (��5& BB? ��&+��)�� ; ��#�(��

� /� ��)$ 7�� *�� $�� ?� "#� � )60� � ��"�� :��+�� $�� &$��$�� &�� -�� &�� .�� :��$�� ;��0��C � � �� ;��6;��! �� 7�$�)��!�� <�� '2��#)�+ � � �� ,.��! �� )�� - � ��

� /� ��)$7�� ''( ��) !�� ; � �;! /��=�� =�$�� 7��*��"��$�� "� �� 7�D �� 7�� ,.�� 0��>� 4�=#)$�� E�# � F�# � � 8�#�� G ��$��6�� (�� =�� *5& '4��> ��5��$)+�

� 2�� /� "��)(�>�� $�� 7�� ?@A1�B99C �� -�� H� � � �� 2&#�� (�=�� <&�$>* (��1�� (�� >��>��G (��)$>* ��)>��1 �)6

�#�1�� (��#)$��)1 � >��# >��)1 � <� ��)#C )4��C (��)��$�$% � �� /� "#*(��60&$�)�� $�� "� �� 7�� $��

��$�� FC�I � � ��

matyczny przywódca prowadzi pragmatyczn¹, wyrachowan¹ i asertywn¹ polity-kê z elementami antyamerykanizmu. Swoistym pokazem si³y by³a praktyczniebezkarna interwencja w Gruzji i Osetii Po³udniowej w sierpniu 2008 r. EdwardLucas, zdaj¹c sobie sprawê z u¿ycia anachronizmu, obrazowo okreœli³ „now¹ epo-kê trudnej konfrontacji miêdzy Zachodem i FR” jako „now¹ zimn¹ wojnê”��. Wa¿-nym frontem tego starcia jest „gra surowcowa”.

W grudniu 2005 r. W. Putin uzna³ energetykê za g³ówn¹ si³ê napêdow¹ œwia-towego rozwoju gospodarczego i przedstawi³ koncepcjê FR jako „energetycznegosupermocarstwa”. Sta³a siê ona „w pewnym sensie d³ugo poszukiwan¹ ide¹ naro-dow¹, (geo)polityczn¹ ideé fix, ideologicznym uzasadnieniem licznych dzia³añprowadzonych przez pañstwo w œrodowisku miêdzynarodowym”��. Korzystnakoniunktura doprowadzi³a do o¿ywienia gospodarczego, sp³acono d³ugi, rubelsta³ siê walut¹ wymienialn¹, nast¹pi³ nap³yw inwestycji i technologii. Rosja jestobecnie siódm¹ gospodark¹ na œwiecie, zdecydowanie najwiêkszym eksporteremgazu ziemnego i drugim eksporterem ropy naftowej (2009 r.)��. W celu zwiêksze-nia swojej pozycji na rynku surowców w³adze na Kremlu d¹¿¹ do uzale¿niania odsiebie sektora naftowo-gazowego pañstw „bliskiej zagranicy”��.

Przestrzeñ poradziecka jest g³ówn¹ aren¹ rosyjsko-amerykañskiej rywalizacjio strefy wp³ywów. Punktem wyjœcia dla polityki USA w regionie jest jego stabili-zacja i przewidywalnoœæ. Umocnienie na tym obszarze pozwoli w³adzom w Wa-szyngtonie na oddzia³ywanie w innych istotnych kierunkach geopolitycznych.Znaczenie Azji Œrodkowej (Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tad¿ykistani Kirgistan) oraz Kaukazu (Armenia, Azerbejd¿an i Gruzja) wzros³o na prze³omiewieków. Stany Zjednoczone zainteresowane s¹ eksploatacj¹ kaspijskich surow-ców oraz pomoc¹ logistyczn¹ w wojnie z terroryzmem miêdzynarodowym.Tutejsze z³o¿a mog¹ pomóc w zmniejszeniu uzale¿nienia od dostaw z BliskiegoWschodu oraz ograniczyæ wagê Organizacji Krajów Eksportuj¹cych Ropê Naftow¹(Organization of the Petroleum Exporting Countries, OPEC). Supermocarstwo popie-ra ponadto liberalne przemiany w regionie (vide: „rewolucja ró¿” w Gruzji) orazjego integracjê z gospodark¹ œwiatow¹. W jego interesie jest tak¿e nieproliferacjabroni masowego ra¿enia oraz przeciwstawianie siê wzmacnianiu Rosji na terenie„bliskiej zagranicy”��.

W wiêkszoœci pañstw regionu poradzieckiego mo¿na obserwowaæ brak zgo-dy na odbudowanie przez FR pozycji hegemona. Pora¿ka idei reintegracyjnejzwi¹zana jest przede wszystkim z ma³¹ atrakcyjnoœci¹ ideologiczn¹ (soft power)

��

2��#� 2� ��>��

�� 8� E&$��"�� ,�� <� 7�� 4��$�� 2�� ;�6;�� 8� �)$�� $� 7�� .��2�� &��

� �� $�� !�� -�� <�� &$�� *2��

�� ;(�) D��$ =��*�) :�� 7�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��66<�$#4��J5��J��%#1�� #*( �� ;6 ;6� � �

�� 8� �)$�� $� 7�� /� ��)$��53��*��7�� $�� >G$ �� 53��

�� L��&� � � �� ,�.,� � ��! ��$�� (��53�� *�� $�� 8� M��1��M��>�6 �� =�$�� 7�� *�� "� 0��C � , �� .� ��

nastêpczyni ZSRR�� oraz wzrostem aktywnoœci innych podmiotów na tym obsza-rze. Republiki œrodkowoazjatyckie s¹ g³ówn¹ stref¹ ekspansji polityczno-e-konomicznej ChRL. Jej polityka determinowana jest szybkim wyczerpywaniemsiê zapasów surowcowych tej najbardziej dynamicznej i energoch³onnej gospo-darki na œwiecie. Komunistyczny kraj jest obecnie drug¹ gospodark¹ œwiata i co-raz œmielej poczyna sobie w globalnej rozgrywce. W³adze w Pekinie s¹ w grzekaspijskiej coraz powa¿niejszym rywalem FR, a tak¿e jej g³ównym partneremw „odpychaniu” USA z przestrzeni poradzieckiej��.

Gra kaspijska. Cele polityki mocarstw

Wed³ug powsta³ej na pocz¹tku XX stulecia teorii autorstwa Halforda JohnaMackindera pañstwo, które kontrolowa³oby tzw. heartland panowa³oby nad œwia-tem. Klasyk myœli geopolitycznej lokalizowa³ go w regionie Kaukazu i Azji Œrod-kowej��. Po rozpadzie ZSRR na obszarze tym powsta³a geopolityczna pró¿nia.Ekonomizacja stosunków miêdzynarodowych, wzrost znaczenia kaspijskich su-rowców naturalnych oraz intensyfikacja rywalizacji mocarstw na prze³omie XXi XXI w. doprowadzi³y do przypomnienia teorii heartlandu�.

Ca³a „wielka trójka” prowadzi w regionie politykê w imiê realizacji podo-bnych celów, którymi s¹: szeroko pojêta stabilizacja, kontrola nad surowcamienergetycznymi oraz ograniczenie wp³ywów pozosta³ych mocarstw��. Mniejaktywni s¹ natomiast pozostali „gracze”. Du¿ym utrudnieniem dla dzia³añ UE jestbrak konsensusu w kwestii wspólnej polityki zagranicznej. Od pocz¹tku lat 90. XXw. celami polityki europejskiej s¹: wsparcie niepodleg³oœci polityczno-ekono-micznej i przemian demokratycznych w regionie poradzieckim oraz zwiêkszeniejego dostêpu do rynków œwiatowych, m.in. przez budowê nowych dróg transpo-rtowych i pomoc techniczn¹��. Najwa¿niejszymi projektami UE s¹ obecnie: Part-nerstwo Wschodnie oraz gazoci¹g Nabucco. Zbyt s³abymi si³ami s¹ tak¿e Turcja(w polityce surowcowej najczêœciej wspó³pracuje z blokiem zachodnim��) oraz

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� "� �� ($��.�� 7�� &$��$�� $�� 7�D �� ) ��)� �� ;�� /� ��)$7�� ;�;��=&5(��5�� (��=�1��&5��> � #��$��> ��)BB? � $%��

2��&# 0��>� ) ��&##� �20�� (�� ):��) �1��)�� 2��# � A�� >��# �4�$�� (�� )1��(��#��1�� D ��$�� >&: � �� 1� �#�N ��* ��> �*��)1��&1��#�1��5�� 2�� ?��64��) D� 7�� . ;�� $ �� =�� . �� 'O��5� /<<��+ � � ��

�� 4� ��>M� ��!��$=� 6�� 60��C � ; �� ,,.� ! M� O��#��&� $ ��2�� ;;.;��

� �� 7�$�)�� ) �� ,�� /� ��)$ 7�� ; �� /� �)D�� ) 4��$ � �� *�� ':�� 6��+ E�� +�$�� 4��

53� � 5�� :�� '/�$�� 9��#�� 6 0&�#&�� 6 2��#)�+ �� ,� �� , �� ,,.� �� L��)$)>�� (��$%�� L&�$>� �� )5�&>� >�� (C=(��$) � 7��>G #C�� >��# �� >

��> �:��>��)1 ��#� $G �&�� $C � �=�� /�� (�(��>G �4� ��&��$)>�� (��>�#)�&��>�)"�*�� )>�� 3�� 3�� 2�� H�#�� 2� �� "�� '2��#)6�+ � � �� ,�6,�� 4� ��> 0� ��#� # 3�� D�� "��$�� /� E�5&$� 0� �� *�� *�� "��$��

Iran (w polityce surowcowej najczêœciej wspó³pracuje z FR��). Oba pañstwa d¹¿¹do zwiêkszenia swoich wp³ywów na Kaukazie i w Azji Œrodkowej, regionachw du¿ym stopniu islamskich i turkojêzycznych. W przysz³oœci do najwa¿niej-szych „graczy” mog¹ do³¹czyæ dynamicznie rozwijaj¹ce siê Indie, które poszukuj¹Ÿróde³ dostaw surowców��.

Gra kaspijska rozgrywana jest na „najwiêkszym skrzy¿owaniu œwiata”. Sty-kaj¹ siê tutaj cztery wielkie cywilizacje: chrzeœcijañska, islamska, chiñska i hinduska,trzy mocarstwa: ChRL, Indie i Rosja, oraz cztery pañstwa atomowe: ChRL, Indie,Rosja oraz Pakistan��. Rosja i ChRL usprawiedliwiaj¹ swoj¹ obecnoœæ odwo³uj¹csiê do tradycyjnych, historycznych wp³ywów. Pragn¹ce przewodziæ œwiatu USApod has³ami „wojny z terroryzmem” i wolnego rynku d¹¿¹ natomiast do zabez-pieczenia swoich interesów energetycznych��. Rywalizacjê o wp³ywy w regionieutrudnia jego konfliktogennoœæ i niestabilnoœæ��. Wiêkszoœæ krajów basenu MorzaKaspijskiego powsta³a decyzj¹ obcych pañstw. Z. Brzeziñski nazywa ten obszarkrzy¿owania siê interesów mocarstw mianem „eurazjatyckich Ba³kanów”��.

Rosyjskie granice opar³y siê o Morze Kaspijskie za panowania Iwana IV GroŸ-nego w XVI w. Od po³owy XVIII stulecia region ten sta³ siê miejscem sta³ego zaan-ga¿owania caratu. Po zwyciêskich wojnach z Turcj¹ (1804–1813) i Persj¹(1806–1812) Rosja opanowa³a niemal ca³y Kaukaz, z Gruzj¹, Abchazj¹ i pó³noc-nym Azerbejd¿anem. Ekspansja cesarstwa sta³a siê asumptem do rozpoczêciarosyjsko-brytyjskiej rywalizacji o wp³ywy w Azji Œrodkowej, tzw. wielkiej gry.Jest ona szczególnie interesuj¹ca ze wzglêdu na podobieñstwo do politycznej roz-grywki toczonej po upadku ZSRR�.

��

2��#� 2� ��>��

�� H4� ��>� ��#��&>G ��1 -�P D ��#� )$% �� 5��& ��1��5� � � P ��() ��<#� �>� "�>&��#�� &#�&�� (�� :��> (��#)� (�� (��#�=� (��# � ��(�>�� Q�� /�M&�� N �� =�$�� 7�� *�� .�� #�� "� �� 7�D�� ) �� .�� 4� ��> /� ��)$ �� (�� *�� "��$�� /� E�5&$� 0� �� ) ��)

�� ) �� ,� � ��! �� 7�$�)�� ) �� ,6�� (*�$�� ,�� M� O��# �) ��) �� 2�&(��&�"77��=� �� '��1��:��+ ��& ��<��#C ��5�� F�$�� >�) ��#)>�� >6

�) $��$�� >��1� � L��:)��#�� >�� 1��6��C��)0��4�$%�"#�4��$>* &#�&�� #�:� �#) ��DN ��1��$% ��#��1��#C (� �G��) $�*�#� � 5�&(�1� #��6�)�#)$��)1� '��4��+ ��&($>� �� $��DN 5��$� 2��#� (��# � /�>� A�� >� 0�&��& ��:G �� >4��> �&#��)#��)$% ��:�1C �� D ��$�� L&�1��#�� >G= �,�� (��)6$>* ��5&>�� (�$�� 4�)#)>��5� #)5�� 'L%� 8$��1��#+ �4�� ,� ��>C �� @�64��#�� 4)= �,-� L��:)��#�� /��4�>�:�� ;�� 0��$%�#�� H4� )1��)$%'(��# �&#��)#��)$%+ �� '��:�1)%)4�)�� + &��0��5��#�� -�� /�1��* ��;�� O7 �� &�>* �� -�� 2��1�$>� ��1��#)$��)$% � (�� $�=� �� 5�� >��# >��)1��6�� )$% $��C �1��)��5� ��5�:� �� 4� D� :�� (�� 5��G� (�$�� .>�� B99A �5��(%�$��&�$�1J2QOJQ�1�$��$)P� ?��RP� � ��(�<� ��#*( �� 6 �6� � !/� ��)$ �� -�

�� ) ��) �� -.�� 0� ��$�) �� =�$�� 7�� *�� 7�� %�� ,�� ?@@@�B99C L��&�

� � ��;.�,�

Brytyjczycy, po skolonizowaniu Indii, zainteresowani byli odepchniêciemRosji z Azji Œrodkowej oraz stworzeniem strefy buforowych pañstw (Afganistan,Tybet, Iran). Carat rozszerza³ natomiast swoje wp³ywy na wschodnim wybrze¿uMorza Kaspijskiego zbli¿aj¹c siê do granicy afgañskiej. Wielka gra zakoñczy³a siêpo ukszta³towaniu siê w 1907 r. Trójporozumienia. W latach 20. ubieg³ego wiekuZSRR skolonizowa³o ca³¹ Azjê Œrodkow¹. Iran (dawna Persja) zosta³ gospodarczozdominowany przez Wielk¹ Brytaniê, która przez pewien okres kontrolowa³atak¿e politykê zagraniczn¹ Afganistanu. Tybet by³ natomiast do 1952 r. niepod-leg³ym pañstwem��.

G³ównym celem FR jest obecnie reintegracja regionu kaspijskiego oraz zacho-wanie dominacji i kontroli nad produkcj¹ i transportem surowców naturalnych.W³adze na Kremlu staraj¹ siê oddzia³ywaæ na ten obszar za pomoc¹ instrumen-tów polityczno-wojskowych (przez obecnoœæ militarn¹ oraz tworzenie ugrupo-wañ integracyjnych), kulturowych (przez obecnoœæ mniejszoœci rosyjskieji ludnoœci rosyjskojêzycznej) oraz ekonomicznych (m.in. przez kontrolê przesy³uropy naftowej i gazu ziemnego). Polityka ta odnosi ró¿ne skutki. By³e republiki ra-dzieckie mo¿na podzieliæ na kilka grup. Najbardziej zale¿ne od FR (w sensie poli-tycznym i gospodarczym) s¹ Armenia oraz Tad¿ykistan. W mniejszym stopniuuzale¿nione s¹ Kazachstan i Kirgistan. Turkmenistan, Uzbekistan i Azerbejd¿andysponuj¹ natomiast w³asn¹ baz¹ energetyczn¹��. Osobn¹ „kategoriê” stanowistrategicznie po³o¿ona Gruzja, która stara siê blisko zwi¹zaæ z USA i aspiruje docz³onkostwa w Organizacji Traktatu Pó³nocnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty

Organization, NATO).Rosyjska polityka wobec „bliskiej zagranicy” koreluje w du¿ym stopniu

z pogl¹dami tzw. geopolityki eurazjatyckiej. Zdaniem Aleksandra Dunina,czo³owego ideologa nurtu, walka o globaln¹ dominacjê toczy siê miêdzy cywiliza-cjami L¹du (eurazjatycka Rosja) i Morza (USA i NATO). W tej „grze” zadaniemnajwiêkszego pañstwa œwiata jest „zbieranie imperium”, tj. „przywracanie swoichstrategicznych, politycznych i ekonomicznych wp³ywów na tymczasowo utraco-nych obszarach euroazjatyckich”��. Geopolityk opowiada siê za odbudow¹ impe-rium, po³¹czeniem z FR obszarów rosyjskojêzycznych oraz antyzachodnimsojuszem z Iranem��.

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� (*�$�� ,6�-!Q� "� �4)#�� ;�� (�$��

�� 3��=6M�� $� �� =�$�� 7�� *�� *�� "��$�� /� M��$� ?� L�(�� =�$�� 7�� &$��$�� E&4�� ,�� ;,6�;��=&5 �(��& �&��D$� � � ; �� #��$�� 7��>�� #�� : ; P �&��D$� 0��$%�#��&�-� 1�� C4� ��P �&��D$� 0��5��#��& � �� 1�� C4� -,P �&��D$� @�4��#��& �� 1�� C4�� --P �&��D$� ��&�>� � � 1�� C4 ��D�� >�� $�4� �4) �#�� )>��$% /4$%��>� � H��#��2�=&�� >�� Q�� *�$�� L��$>� ��1�5��<�$�� G �� 7��>�� )�#��D�C��&$��C (��#)� ��#�5��$)>��>1�:�� #�1��# )1��N1�� &# �� (�� O7 0��$%6�#�� =��&D �(C��> �#��<) $��> �� #)$��

�� 0� ��$�) �) �� -; � -�� (*�$�� -�.� � ��4� ��>��7�� -$��&$��$2

�� 7� 0&I�� -$�� &$��$�� ''( �� $��2�� .��

Rosyjska myœl polityczna prze³omu wieków skupiona jest na stosunku do po-lityki Stanów Zjednoczonych, uznawanych za faktyczne centrum kszta³tuj¹cegosiê porz¹dku. Natalia Narocznickaja, prokremlowski polityk i politolog ze szko³yeurazjatyckiej, przedstawi³a rywalizacjê surowcow¹ mocarstw jako naczelny pro-blem stosunków miêdzynarodowych. Jej zdaniem celem polityki amerykañskiejjest kontrola nad „œwiatow¹ elips¹ energetyczn¹” (pas ci¹gn¹cy siê od Pó³wyspuArabskiego do Afganistanu) oraz odepchniêcie pozosta³ych mocarstw od z³ó¿ su-rowców��.

W ostatnich kilku latach rozpoczêto eksploatacjê kaspijskich z³ó¿ na wiêksz¹skalê i gra kaspijska zosta³a zintensyfikowana. Sta³o siê tak m.in. na skutek wzrostuznaczenia gazu z Azji Œrodkowej dla rosyjskiej polityki gazowej i sytuacji finanso-wej Gazpromu. W celu wywi¹zania siê z kontraktów krajowych i zagranicznych(g³ównie do Europy) kontroluj¹cy ca³oœæ rosyjskiego eksportu gazowego koncernzosta³ zmuszony do zakupu surowca spoza FR. D³ugofalowym celem w³adzw Moskwie jest poprawa swojej pozycji negocjacyjnej w stosunku do odbiorcóww myœl koncepcji „energetycznego supermocarstwa”. Rosja przeciwdzia³adywersyfikacyjnym planom pañstw regionu i d¹¿y do zbudowania pod swoimiauspicjami sojuszu gazowego obejmuj¹cego Uzbekistan, Turkmenistan i Kazach-stan. Nie uda³o jej siê jednak powstrzymaæ procesu wydobycia podmorskich z³ó¿oraz powstania omijaj¹cej sukcesorkê ZSRR drogi przesy³owej azerskiej ropynaftowej na Zachód. Tak¿e pañstwa Azji Œrodkowej potrafi³y wykorzystaæ rywa-lizacjê mocarstw do realizacji w³asnych interesów i dywersyfikacji eksportu��.

Ernest Wyciszkiewicz wymieni³ g³ówne instrumenty oddzia³ywania FR napañstwa nadkaspijskie na prze³omie XX i XXI w.:– wspieranie gospodarek poszczególnych krajów za pomoc¹ stosunkowo ni-

skich cen surowców w celu pog³êbienia ich uzale¿nienia oraz otwarcia mo¿li-woœci wywierania wp³ywu na sprawy wewnêtrzne i politykê zagraniczn¹(vide: Armenia, Azerbejd¿an i Gruzja);

– przeciwstawianie siê eksploatacji surowców i rozwoju podmorskiej infrastru-ktury kaspijskiej przez u¿ywanie argumentów o nieuregulowanym statusieprawnym Morza Kaspijskiego oraz ochronie œrodowiska;

– naciski maj¹ce powstrzymaæ pañstwa regionu od dywersyfikacji ich szlakówprzesy³owych we wspó³pracy z innymi mocarstwami (np. blokowanie trans-portu lub czasowe wstrzymanie dostaw);

– przejmowanie aktywów gospodarczych (g³ównie energetycznych) pañstwzad³u¿onych i niewyp³acalnych (vide: Gruzja, Armenia);

– zyski i czêœciowa kontrola nad ca³oœci¹ procesu eksploatacji z³ó¿ przez udzia³w nim;

– inwestycje w regionalnych gospodarkach oraz udzia³ w eksploatacji surowcówkaspijskich jako metoda na zyski w³asne oraz kontrolê procesu wydobycia;

��

2��#� 2� ��>��

�� (*�$�� 8� �)$�� $� 7�� *�� %�� ,�� $�� ) ��

�� ;�

– d³ugoterminowe kontrakty na sprzeda¿ i transport surowców (vide: Uzbekistan, Tur-kmenistan, Armenia) oraz jednoczeœnie zapisywanie w umowach takiej iloœci gazu,która nie tworzy nadwy¿ek do eksportu innymi szlakami (Turkmenistan)��.G³ównymi celami zaanga¿owania USA w regionie s¹ natomiast:

– wsparcie wolnorynkowego wydobycia i tranzytu z³ó¿ z poszczególnych pañstw;– równy dostêp do Ÿróde³ surowców dla amerykañskich firm oraz niedopusz-

czenie do monopolizacji rynku;– stabilny rozwój pañstw regionu oraz rozwi¹zywanie istniej¹cych konfliktów;– budowa sieci transportowej omijaj¹cej FR i Iran oraz stworzenie strefy pañstw

ekonomicznie zale¿nych od siebie��.Od po³owy lat 90. ubieg³ego wieku na tle rosn¹cego zapotrzebowania na ropê

naftow¹ i gaz ziemny systematycznie wzrasta rola Azji Œrodkowej w polityceChRL. Najwa¿niejszym partnerem handlowym Kraju Œrodka jest Kazachstan.W 1997 r. pañstwowa spó³ka China National Petroleum Corporation (CNPC) podpi-sa³a umowê na eksploatacjê z³ó¿ ropy naftowej z rejonu Aktiubiñska i Uczeni.U progu XXI w. wzrasta tak¿e rola Turkmenistanu i Uzbekistanu w chiñskiej poli-tyce energetycznej.

Na p³aszczyŸnie geopolitycznej w³adze w Pekinie d¹¿¹ do budowy tzw. Jed-wabnego Szlaku. W myœl tej koncepcji sojusznicze kraje Azji Œrodkowej stano-wi³yby „pomost” ³¹cz¹cy ChRL z Iranem i Bliskim Wschodem. W interesiekomunistycznego pañstwa znajduje siê tak¿e bezpieczeñstwo w regionie, przedewszystkim przeciwdzia³anie wspieraniu ujgurskiego separatyzmu��. Ró¿nice kul-turowe generuj¹ jednak nieufnoœæ w stosunku do wschodniego mocarstwa i od-suwaj¹ w czasie mo¿liwoœæ odbudowy Jedwabnego Szlaku. W Kirgistanie nadal¿ywy jest „mit chiñskiego zagro¿enia”�.

Gra kaspijska. Z³o¿a i ruroci¹gi

Przez pewien okres zak³adano, ¿e z³o¿a kaspijskie mog¹ stanowiæ alternatywêdla surowców Zatoki Perskiej. W 1994 r. w Stanach Zjednoczonych powo³anomiêdzyresortow¹ grupê ds. polityki kaspijskiej, nastêpnie tak¿e specjaln¹ komór-kê przy Departamencie Stanu��. W 1997 r. szacowa³a ona regionalne zasoby ropyna ok. 200 mld bary³ek. Szczegó³owa analiza Energetycznego Zarz¹du Informacji(Energy Information Administration, EIA) Departamentu Energii z 2005 r. jest jednakmniej optymistyczna: udzia³ kaspijskiego „czarnego z³ota” w œwiatowych zaso-bach jest stosunkowo niewielki. Wiêkszoœæ z³ó¿ przypada na Kazachstan (65%)i Azerbejd¿an (20%). Wiêksze znaczenie maj¹ znajduj¹ce siê tutaj pok³ady gazu

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� (*�$�� ;.�� /� ��)$ �� 7�� 0 ��$�� 3�� ;�� *�� *�� $�� +�$�� -�� ''( �) !�2

�� S � �� 8� M��1�� M��>� �� ) �� ;.�� 7�$�)�� ) �� /� �)D�� ) �) ��) �� ,��

ziemnego. Eksperci dopuszczaj¹ jednak mo¿liwoœæ nowych odkryæ i zwiêkszeniawydobycia. Mimo trudnoœci logistycznych oraz mniejszego ni¿ wczeœniejzak³adano ekonomicznego znaczenia z³ó¿, ¿adne z mocarstw nie zmniejsza swo-jego zaanga¿owania w strategicznie po³o¿onym regionie��.

W ostatniej dekadzie wzrós³ udzia³ pañstw nadkaspijskich w œwiatowym wy-dobyciu ropy naftowej. Wed³ug statystyk EIA w Kazachstanie, Uzbekistanie, Azer-bejd¿anie i Turkmenistanie produkowano w 2004 r. ok. 1,9 mln bary³ek dziennie.W latach 2010–2019 wydobycie mo¿e osi¹gn¹æ nawet poziom 3-5 mln bary³ek��.

�� !��

"� �##� �� $ ��%��

&� ��'(

/��4�>�:�� #)� ��)� ��)� ��)�

0��$%�#�� )� ��)� ��)� *�)�

7��>� ��)# ��)� �*�)� ��)�

L&�1��#�� )� �)� *)� ��)�

?�� *�)� �*#)� ��#)* #�)�

@�4��#�� )� �)� �)� ��)�

T�C�=�� Q� 3��C=� 3�� %�� ,�� /� E�5&$� 0� �� ) ��)� �� ,�.�,;�

�� +��%�� !�� , � $�� - &��# ��(

� .�� /%�� )* ��

� O7 #)�# �� @8 �)�

� @"/ *)�� 0��$%�#�� )�

� ?�� )�� /��4�>�:�� )#

� M%7E �)#� �� L&�1��#�� )�

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J��;��%#1� �� 5�&��

�� !�� , � &��# ��(

� /��4�� "�&�)>�� )� * 0� ��

� 0�� *)� �� "��'��

� ?�� )� �# .� � �1� �

�� %��! �� )�

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J��%#1� �� 5�&�6��

��* ��

2��#� 2� ��>��

�� ;�� 3�� 7�� 3��F�� . ,�� H�� $ !�� 3�� $ =�� &�) � � �%##(�JJ ��5�KJ�1�&J$�4�J$��(��U4��$��%#1� ��#*( �� 6 �6� � ! /� ��)$7�� .�;! ��2$�� .��! �� 0�$� �$� ,�� '3� � ��+ �� -� �� -�.--�

�� ;�� 3�� 7��

�� 2 3�� !�� , � $ �� - &��# ��(

� /��4�� "�&�)>�� *)��* ��

� O7 �)*�� 0��$%�#�� )��

� ?�� )��# �# /��4�>�:�� )��

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J��;��%#1� �� 5�&�6��

Czynnikiem generuj¹cym konflikty i fragmentem rywalizacji jest tak¿e nie-uregulowany status dna i powierzchni Morza Kaspijskiego w ramach prawa miê-dzynarodowego. Akwen mo¿e byæ bowiem traktowany jako morze lub zbiornikœródl¹dowy (zgodnie ze stanem faktycznym). Prawo do eksploracji okreœlonychzasobów zale¿y od podzia³u, który wci¹¿ nie zosta³ zakoñczony. Brak porozumie-nia nie wp³yn¹³ jednak na przerwanie prac wydobywczych, ani projektowanienowych ruroci¹gów. W chwili obecnej Morze podzielone jest de facto na sektorpó³nocny (FR, Kazachstan, Azerbejd¿an) i po³udniowy (Azerbejd¿an, Turkmeni-stan i Iran). Delimitacji dna morskiego dokona³a tylko pierwsza grupa pañstw��.

Mimo ¿e okreœlenie regionu kaspijskiego mianem „drugiej Zatoki Perskiej”u¿ywane jest nieco na wyrost, tutejsze zasoby ropy ciesz¹ siê du¿ym zaintereso-waniem uczestnicz¹cych w grze kaspijskiej mocarstw. Bogatsze sà natomiastpok³ady gazu ziemnego. Jego ³¹czna produkcja w Kazachstanie, Uzbekistanie,Azerbejd¿anie i Turkmenistanie ustêpuje jedynie produkcji Rosji i Stanów Zjed-noczonych. Potwierdzone rezerwy tych pañstw wynosi³y w 2005 r. ok. 232 tys.mld stóp� (wraz z zasobami przewidywanymi a¿ 549 tys. mld stóp�). Wed³ug sza-cunków EIA produkcja mo¿e jednak znacznie wzrosn¹æ: z 4,94 tys. mld stóp�

(2004 r.) do 9,61 tys. mld stóp� (2010 r.)��. Nawet je¿eli powy¿sze dane nie oka¿¹ siêprawdziwe, kaspijskie z³o¿a gazu ziemnego z pewnoœci¹ bêd¹ odgrywa³y wa¿n¹rolê na œwiatowym rynku energetycznym.

�� 2 +��%�� % �� !� �� !�� !,

"� �##� �� * ��

/��4�>�:�� )# �)� �)� ��)� ;;� 1��>�$� �� D ��$��

0��$%�#�� )� #)� ��)# ��)� �-� 1��>�$� �� D ��$��

L&�1��#�� )* ��)� ��)� ��)� �� 1��>�$� �� D ��$��

@�4��#�� )� ��)* ��)� ��)� �� 1��>�$� �� D ��$��

FG$�� #�)� *�)� ��)* �*�)� ;� 1��>�$� �� D ��$��

O7 4 4 4 ��)� �� 1��>�$� �� D ��$��

@"/ 4 4 4 �*�)� �� 1��>�$� �� D ��$��

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J�� %#1� �� 5�&�6�� ! Q� 3��C=� �) ��) �� ,��

�� #

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� 4� ��> 0� ��$�) �) ��) �� ,.��! /� ��)$ 7�� -.�,�� ;�� 3�� 7��

�� 2 � � �� % �� !� �� 5�� !�� !, &��# ��(

� O7 �� L&�1��#��

� ?�� * �*� �� 0��$%�#��

� 0�#�� * @�4��#�� *��

�� .� � �1� *�#)�

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J��%#1� �� 5�&�6��

�� 2 3�� % �� !� �� 5�� !�� !, &��# ��(

� O7 ��)� � L&�1��#�� *)�

� 0�� )* �� @�4��#��

� 3�� 5�� #�)�� 0��$%�#�� #)��

�� /��4�>�:�� )��

T�C�=�� %##(��JJ �$��5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J��J��,��%#1� �� 5�&�6��

Powy¿sze tabele ilustruj¹ „gazow¹ si³ê” republik œrodkowoazjatyckich. Utrzy-manie ich w swojej strefie wp³ywów jest szczególnie wa¿ne dla Rosji. Du¿ym su-kcesem moskiewskich w³adz i istotnym wydarzeniem geopolitycznym by³oodci¹gniêcie Uzbekistanu od wspó³pracy z krajami GUAM�� i USA w 2005 r.W³adze w Taszkencie, uznawane wczeœniej za g³ównego amerykañskiego sojusz-nika w Azji Œrodkowej, podjê³y decyzjê o likwidacji bazy NATO w Karszi-Chana-bad i podpisa³y traktat sojuszniczy z FR. Gazprom obieca³ natomiast zainwestowaæok. 1 mld USD w uzbecki sektor energetyczny��.

Kolejn¹ pora¿k¹ Stanów Zjednoczonych by³ casus dzier¿awy bazy w Manasw Kirgistanie. W lutym 2009 r., podczas wizyty w Moskwie, prezydent Kurman-bek Bakijek poinformowa³ o jej zamkniêciu. W zamian FR umorzy³a kirgijski d³ug,udzieli³a du¿ego kredytu i zapowiedzia³a du¿e inwestycje w tym biednym kra-ju��. Polityka „odpychania” USA z regionu nie odnios³a jednak pe³nego sukcesu.W marcu 2010 r. specjalny wys³annik amerykañskiej administracji ds. Afganista-nu i Pakistanu, Richard Holbrooke potwierdzi³ odnowienie umowy w sprawiedzier¿awy bazy. Roczna op³ata za u¿ytkowanie „centrum transferowego” w Ma-nas (korzysta z niego ok. 35 tys. ¿o³nierzy miesiêcznie) bêdzie wynosi³a 60 mlnUSD, trzykrotnie wiêcej ni¿ pierwotnie��.

��

2��#� 2� ��>��

�� H�5��$>� ��#�5��$)>�� >G$� ��&�>* @��* /��4�>�:�� =�� *� 0��>� #� �(C=(��$&>G �� (�$�G#& ��# � � BB � � , �� <�$>�� (� �=�� @/� . H�5��$>* ��$� Q�1��$>� � 7�� >&� ��> $��1 >��# &��:�� * �� 7��>� �� $��D�� (C=(��6$) � ��$%��1� ��4� ��> /� ��)$ 7�� ;.�-�

�� (*�$�� .��,�� 5��7�� $�� ,��& �� '��#��)4��$��+ � � �� ; �� ! �� 7�$�)��

�) �� ,�� J2/253� $�� *&$- �� *�� ,�� ;6 ;6� � �%##(�JJ �� (�J��#)&6

�)J��$>�J� ��#J&��6��>64��6��)�#�$6�64��)6 ��5��#��-,�;�� #*( �� 6 ;6� � �

W³adze w Waszyngtonie od drugiej po³owy lat 90. XX w. rozpatruj¹ swoj¹ po-litykê w regionie kaspijskim w ramach tzw. Wielkiej Azji Œrodkowej (z Afganista-nem i Pakistanem). Powstanie ruroci¹gu ³¹cz¹cego Morze Kaspijskie z OceanemIndyjskim uniezale¿ni³oby supermocarstwo od dostaw z FR i krajów Zatoki Per-skiej. Wojna w Afganistanie przerwa³a jednak budowê gazoci¹gu Turkmenistan--Pakistan-(Indie). Wstêpna umowa w tej sprawie zosta³a zawarta w 1997 r. przezkonsorcjum CentGas (Central Asia Gas Pipeline). W jej podpisaniu prym wiod³akalifornijska firma UNOCAL�. Koncerny z USA i Wielkiej Brytanii kontroluj¹ bo-wiem a¿ 40% kaspijskich z³ó¿ gazu i 27% z³ó¿ ropy��.

Pañstwa walcz¹ce o budowê nowych szlaków tranzytowych dla kaspijskichsurowców mo¿na podzieliæ na dwie grupy. Wokó³ Stanów Zjednoczonych sku-pi³y siê Azerbejd¿an, Gruzja oraz Turcja. Partnerami Rosji s¹ natomiast Iran, Ar-menia oraz Kazachstan. Turkmenistan stara siê natomiast wykorzystaæ „grê” dodywersyfikacji w³asnego eksportu��. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e najwiêkszymzagro¿eniem dla pozycji FR na obszarze poradzieckim jest obecnie ChRL. Oba krajekooperuj¹ w ramach prê¿nie rozwijaj¹cej siê Szanghajskiej Organizacji Wspó³-pracy (SOW), jednak ich interesy krzy¿uj¹ siê w kwestiach energetycznych��.

Przy obecnym tempie eksploatacji chiñskie zapasy surowcowe mog¹ wyczer-paæ siê przed 2025 r. W Rosji rosn¹ obawy, ¿e najwiêksze pañstwo na œwiecie zosta-nie wkrótce zredukowane do roli „surowcowego dodatku” dla Kraju Œrodka. Od2014 r. ChRL bêdzie najwiêkszym eksporterem rosyjskiego gazu na œwiecie. Ponadtow³adze w Pekinie silnie penetruj¹ rynek kazachski, uzbecki i turkmeñski��.

W 2009 r. uruchomiono ropoci¹g ³¹cz¹cy Atyrau (Kazachstan) z prowincj¹Xinjiang. Wschodni gigant inwestuje ponadto w sektor energetyczny najwiêksze-go i najbogatszego pañstwa Azji Œrodkowej. W 2005 r. CNPC zakupi³a za kwotê4,18 mld USD kompaniê naftow¹ Petro Kazakhstan. ChRL wspó³pracuje tak¿e z Ira-nem w eksploracji z³ó¿ na spornych wodach po³udniowego Morza Kaspijskiegooraz jest zainteresowana udzia³em w projekcie gazoci¹gu transafgañskiego��. Od-powiedzi¹ w³adz na Kremlu w „grze” o kontrolê nad przesy³em kazachskiej ropyby³a budowa ropoci¹gu ³¹cz¹cego Tengiz i Noworosyjsk. W ukoñczonym w 2001r. Konsorcjum Ruroci¹gu Kaspijskiego (Caspian Pipeline Consortium, CPC) uczest-niczy³ m.in. Chevron oraz amerykañsko-rosyjska kompania Lukarco��.

Swoje interesy w regionie kaspijskim próbuje realizowaæ tak¿e UE. W ramachbezpieczeñstwa energetycznego zamierza ona rozpocz¹æ budowê popieranegoprzez USA gazoci¹gu Nabucco. Ma on dostarczaæ kaspijski gaz via Gruzja i Turcjado Bu³garii i Europy Œrodkowo-Wschodniej. Uderza on w rosyjski monopol na

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

� �� 7�$�)�� ) �� ! /� ��)$ 7�� M� O��# �) �� /� ��)$ 7�� ,�� (*�$�� .�, � �� "H� ��#�=� &# �� Q� &5�&(� �� :G� O7 M%7E 0��5�6

�#�� L��:)��#�� 0��$%�#�� @�4��#�� /� 0&4� ;�� &$ 7�� '��#� �)4��$��+ � � �� -� �� /� ��)$ 7�� ,! �� 7�$�)�� ) �� 4� ��> 7�� 0 ��$�� ) ��)�� /� ��)$ 7�� ,.� ��

dostawy gazu do Europy i bêdzie konkurencj¹ dla South Stream, który ma transpor-towaæ surowiec przez Bu³gariê do S³owenii, Wêgier i Austrii (przez Serbiê) oraz doGrecji i W³och (II nitka). Oba projekty maj¹ zostaæ ukoñczony przed koñcem 2015r.�� Warto tak¿e wspomnieæ o realizowanej od 2007 r. unijnej strategii wspó³pracyz Azj¹ Œrodkow¹. W jej ramach przeznaczono 750 mln euro w okresie 7 lat, m.in. narozwój sektora energetycznego. Inicjatywa ta jest jednak nieskuteczna, a œrodki fi-nansowe niewielkie w zestawieniu z wk³adem ChRL i Rosji. Wiêksze nadzieje ro-kuje natomiast zainaugurowane w 2009 r. Partnerstwo Wschodnie UE. Zak³adaono zacieœnienie wspó³pracy m.in. z Azerbejd¿anem, Gruzj¹ i Armeni¹��.

Najwiêkszym sukcesem bloku pañstw skupionych wokó³ USA jest sprawatransportu ropy naftowej z Azerbejd¿anu. Polityka sukcesorki ZSRR wobec tegokraju okaza³a siê nieskuteczna. W³adze w Baku, mimo ¿e FR mog³aby wp³yn¹æ nawznowienie konfliktu o Górski Karabach z Armeni¹, mog¹ swobodnie wybieraæw ofertach zachodnich przedsiêbiorstw. Na fali naftowego boomu to niewielkiepañstwo rozwija siê w bardzo szybkim tempie. Jego PKB wzrós³ w 2006 r. a¿o 30,5%, w 2007 r. o 23,4%, w 2008 r. o 11,6%, w 2009 r. o 9,3%��. Azerbejd¿an by³pierwszym pañstwem regionu, które zawar³o z zachodnimi firmami umowê naeksploatacje w³asnych z³ó¿. Tzw. kontrakt stulecia zosta³ zawarty w 1994 r. z Miê-dzynarodow¹ Kompani¹ Eksploatacji Azerbejd¿anu (Azerbaijan International Ope-rating Company, AIOC). W jej sk³ad wchodz¹ m.in. amerykañskie kompanieChevron, Devon Energy, Amerada Hess i ExxonMobil, firmy z Wielkiej Brytanii, Turcji,Japonii i Norwegii oraz rosyjski £ukoil�

Spojrzenie na mapê istniej¹cej i planowanej sieci przesy³u surowców w regio-nie kaspijskim daje asumpt do nazwania tego obszaru mianem „Rurostanu”��.Szybkoœæ powstawania nowych szlaków transportowych na tym obszarze jest im-ponuj¹ca. Do 1999 r. azerskie z³o¿a mog³y byæ eksportowane wy³¹cznie ruro-ci¹giem Baku-Noworosyjsk. Rosjanie utracili przesy³owy monopol po oddaniu dou¿ytku szlaku Baku-Supsa. Droga do Morza Czarnego wiod¹ca przez gruziñskiport jest du¿o tañsza, ropa ni¹ przesy³ana cechuje siê wy¿sz¹ jakoœci¹ ni¿ rosyjska,omija ponadto niestabiln¹ Czeczeniê i Dagestan. Najwiêkszym geopolitycznym su-kcesem skupionego wokó³ USA bloku by³a jednak budowa ruroci¹gu Baku-Tibili-si-Ceyhan (BTC). „Czarne z³oto” po raz pierwszy dotar³o do tureckiego portuCeyhan w maju 2006 r. Tutejszy terminal posiada 4-krotnie wiêksz¹ przepusto-woœæ ni¿ noworosyjski��. G³ównym udzia³owcem projektu by³ brytyjski koncernBP (30,1%). Uczestniczy³y w nim tak¿e amerykañskie kompanie: Chevron (8,9%),

��

2��#� 2� ��>��

�� "�*�� %##(�JJ ��4&$$�6(�(��$�1J� ��#*(�� ;6 ;6� � !3�� 3��2��) :��G� :�� 3�� %##(�JJ��&#%6�#��1��<�JSEV�� #*( �� 6 ;6� � ! ��)1 � $�6�C 7��>� �>�� &�>G ��(��& � � �� 4)=� (�C4� ��($%��*$�� 5��$��)$% �� #��C �� (��>�#&"�*�� 4� ( 6��I ;�� 4��$ �� 7��& �� !��&� �� .� ��& � �$�� 2�� < �� *�� 'L)5�� O��&1+ � � �� ;, �� -.��

�� 7�$�)�� ) �� 0�$� �$� ,�� -;.--! ;(�) D� ��$ =��*�) :�� *�� %##(��JJ �$��

5�KJ��4��)J(&4��$�#��J#%�6 ��6<�$#4��J5��J�>�%#1�� #*( �� 6 ;6� � �� /� ��)$ 7�� "� L�� !�� 7�� 'L)5�� O��&1+ � � �� /� ��)$ 7�� ,.��

ConocoPhillips (2,5%) oraz Hess Corporation (2,36%)��. Budowa BTC by³a aktywniewspierana przez w³adze w Waszyngtonie. Przesy³ kaspijskiej ropy na Zachód zo-sta³ uniezale¿niony od rosyjskich i irañskich ruroci¹gów. Wzmocnieniu uleg³ so-jusz azersko-gruziñski, zwiêkszy³y siê ponadto wp³ywy USA i Turcji w regionie��.

W rywalizacji o kontrolê nad transportem surowców w regionie kaspijskimpozycja Rosji wyraŸnie s³abnie. Dywersyfikacyjnym prze³omem w Azji Œrodkowejby³o otwarcie w grudniu 2009 r. gazoci¹gu Turkmenistan-Uzbekistan-Kazach-stan-ChRL. Gigantyczna inwestycja podwa¿y³a eksportowy monopol Gazpromu.Pe³n¹ przepustowoœæ ma osi¹gn¹æ do 2013 r. W tym samym miesi¹cu zakoñczonotak¿e budowê gazoci¹gu Turkmenistan-Iran (otwarty w styczniu 2010 r.)��. Ko-lejn¹ geopolityczn¹ pora¿k¹ sukcesorki ZSRR mo¿e byæ po³¹czenie Nabucco z pla-nowanym gazoci¹giem transkaspijskim (Trans-Caspian Gas Pipeline). Popieranyprzez USA projekt ma dostarczaæ turkmeñski gaz do azerskiego terminalu w San-gachal. W³adze na Kremlu sprzeciwiaj¹ siê ponadto pomys³owi budowy kana³u³¹cz¹cego Morze Kaspijskie z Morzem Czarnym��.

Warto tak¿e podkreœliæ, ¿e znaczna czêœæ projektów realizowana jest wewspó³pracy miêdzynarodowej i przy udziale transnarodowych korporacji. Mimo¿e ich dzia³ania nie s¹ na ogó³ prostym przed³u¿eniem polityki pañstw��, zajmuj¹bardzo wa¿n¹ rolê w polityce mocarstw (g³ównie USA) wobec regionu kaspijskiego.Aktywnoœæ koncernów w regionie kaspijskim budzi jednak du¿o kontrowersji.Chevrol i Mobil mia³y przekazaæ w latach 90. XX w. rodzinie prezydenta KazachstanuNursu³tana Nazarbajewa kilka milionów USD. Przedsiêbiorstwa naftowo-gazo-we liczy³y na koncesje na wydobycie z³ó¿ w Tengiz. Tzw. Kazahsgate nie zosta³aw pe³ni wyjaœniona do dzisiaj i czeka na rozpatrzenie w amerykañskim s¹dzie��.

***

Geopolityczna rywalizacja w regionie kaspijskim nale¿y do najciekawszychproblemów stosunków miêdzynarodowych na prze³omie XX i XXI stulecia. Budo-wa nowego, omijaj¹cego terytorium Rosji, szlaku transportu surowców w kierun-ku zachodnim oraz groŸba ataku terrorystycznego na ten ruroci¹g sta³a siê nawettematem filmu z popularnej serii o brytyjskim agencie Jamesie Bondzie��.

Z dzisiejszej perspektywy trudno jest wskazaæ przysz³ego zwyciêzcê grykaspijskiej. Wspó³zale¿noœæ oraz ekonomizacja nowego porz¹dku œwiatowegoodsuwaj¹ groŸbê wybuchu konfliktu zbrojnego miêdzy „wielk¹ trójk¹”. USA, „gracz”o najwiêkszym potencjale, nie zamierzaj¹ nara¿aæ siê na perspektywê „nowej

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� 6� ;��) 6D; ;��*�� =�� ;�� &�) � , �%##(�JJ �4(�$�1J5��$��#�$��S$�6#�5��)?�V� ,,��W$��#��#?�V� � ,�� #*( �� 6 ;6� � �

�� 0� ��$�) �) �� ;! /� ��)$ 7�� ,.�� M�*��$�) 7�� & +�$��- ;6 �6� � �%##(�JJ �(��(�J#��#6�,;��J

��#��1��>6M��$�)67��>�6#��$�61��(��6��6/�>�6"�� #*( �� 6 �6� � �� (*�$��! /� ��)$ 7�� ! �� 7�$�)�� ) �� H��4�G �#�5��* �#�� G ��$��) (��# � � F�$�� !�� D��.� � ��;�� 0�$� �$� 6�� $*�� 4��$ '3� � ��+ � � �� , �� 2��1�� <��1& 'A ��# #� ��1�=�+ �D��$ (� "� :�� #�(�� 4��5=� ��* $��

� (��(��1 "#�14&�� (��&1�� (�� 4&�� ) ��(�$�G5& �LM #C��5� #�� >��#�4��:�� #�> (��#� ��> 4�)#)>��6�1��)��> (��&$>��

zimnej wojny” z Rosj¹ i ChRL na tle sporów w regionie kaspijskim. Przysz³e na-piêcia s¹ bardziej prawdopodobne w stosunkach rosyjsko-chiñskich, poniewa¿¿adne z tych mocarstw nie zrezygnuje z „walki” o heartland�. W d³u¿szej per-spektywie najs³absz¹ pozycjê w rywalizacji wydaje siê mieæ najwiêksze pañstwona œwiecie.

Idea „supermocarstwa energetycznego” ma raczej ¿yczeniowy charakter i jestma³o realna. Surowcowy szczyt cenowy ju¿ min¹³, a Rosja wci¹¿ daleka jest odmodernizacji. Nie nale¿y ponadto przeceniaæ si³y „surowcowej dyplomacji”w stosunkach miêdzynarodowych. W³adze w Moskwie s¹ bowiem uzale¿nioneod rynków zbytu, œwiatowej gospodarki oraz wahañ cen ropy i gazu. Prze³omemw grze kaspijskiej mo¿e okazaæ siê „przejœcie energetyczne”. W perspektywie kil-ku dekad rosyjskiemu sektorowi surowcowemu grozi za³amanie. Rola „czarnegoz³ota” i „b³êkitnego paliwa” w œwiatowej energetyce niechybnie bêdzie siê zmniej-szaæ, rosn¹æ bêdzie natomiast znaczenie alternatywnych Ÿróde³ energii��.

Zdaniem Daniela S. Zbytka geopolityczna rywalizacja w regionie kaspijskimmo¿e zakoñczyæ siê podzia³em stref wp³ywów miêdzy USA (sprzymierzonymi zeIndiami jako s³abszym partnerem) oraz ChRL (sprzymierzon¹ z Rosj¹ jako s³ab-szym partnerem)��. Realistyczny paradygmat stosunków miêdzynarodowychzak³ada, ¿e pañstwa w naturalny sposób zmierzaj¹ do zwiêkszania swojej potêgi.Neorealizm jest obecnie dominuj¹cym nurtem polityki zagranicznej i ¿adne z mo-carstw nie zrezygnuje z walki o dominacjê nad heartlandem. Gra kaspijska jest wa-¿nym elementem w procesie kszta³towania siê przysz³ego globalnego uk³adu si³.Wszystkie prognozy dotycz¹ce jego ewolucji w XXI w. s¹ jednak bardzo ryzykow-ne. Do najczêœciej rozpatrywanych wariantów nale¿¹:– wielobiegunowoœæ: równowaga miêdzy USA, UE, ChRL, Japoni¹, FR i Indiami

(Henry Kissinger)��;– „jednobiegunowa wielobiegunowoœæ”: funkcjonowanie regionalnych mo-

carstw (m.in. FR, UE, ChRL i Indie) obok USA, jako jedynego mocarstwa œwia-towego. Koncepcja ta ma byæ faz¹ przejœciow¹ na drodze do klasycznejwielobiegunowoœci (Samuel P. Huntington)��;

– „pentagonalna triada triad po³¹czonych”: mocarstwa militarne (USA, FR orazChRL), mocarstwa ekonomiczne (USA, UE, Japonia) oraz mocarstwa kulturo-we (USA, ChRL, cywilizacja islamska) [Ziemowit J. Pietraœ]��;

��

2��#� 2� ��>��

� Q&:)1 ��5��:��1 �� 7��>� � =��$�� 4�$ ��)�#�)$% #��$>� ��1�5��<�$��)$% >��#1�� 5�� 1�5��$>� M%��$�)C �� (��)5��$��)$% #��)#��$% ")4�� 1�$��(��>� 0��>& A��

�� O�� 7�� 0��$�& �� (�� 2�� .��,! "� �� ) �� ;�! �� A�&4� ��"&$��!�� '�(��#+ � �� .��

�� Q�"� �4)#� �) �� ,�� 9� 0��5��>�� -�� "�2� 9&�#��5#�� 3�� .� '��#� �)4��$��+ �� ; �� ;.�� 2��#��D"�� #�$%�&$��$�� ''( �� J��) ��) 3��%�&$��2

$��) ,��&�� *�� 012�� .�� K��.� ,�� - �� .;�� Q� ��$�($>� #�>��:�=�4) ��N M%7E >�� >�) 4��5&� ��1�$��)�

– „niebiegunowoœæ”: rozproszenie w³adzy w œrodowisku miêdzynarodowym,funkcjonowanie dziesi¹tek pañstw i podmiotów dysponuj¹cych ró¿nego ro-dzaju si³¹ (Richard N. Haass)��;

– utrzymanie systemu Pax Americana;– „Chimeryka”: wspólny amerykañsko-chiñski organizm gospodarczy, nowa

dwubiegunowoœæ (Niall Ferguson, Moritz Schularick)��;– uk³ad mieszany z okresow¹ dominacj¹ USA, ChRL oraz muzu³mañskich kra-

jów tzw. Po³udnia (Marek J. Malinowski)��.Jeœli nie dojdzie do gwa³townego za³amania „cyklu chiñskiego” oraz systemu

spo³eczno-gospodarczego Rosji, oba mocarstwa stan¹ siê w przysz³oœci bieguna-mi si³y w systemie wielobiegunowym, najbardziej prawdopodobnym uk³adzienowego ³adu miêdzynarodowego. Wa¿na pozycja USA w tej strukturze nie pod-lega natomiast dyskusji.

W celu lepszego zrozumienia poruszanej w artykule problematyki wartow tym miejscu uwypukliæ najwa¿niejsze zdaniem autora tezy pracy:1) FR i ChRL s¹ na prze³omie XX i XXI w. regionalnymi mocarstwami d¹¿¹cymi

do podwa¿enia ³adu œwiatowego zdominowanego przez USA. Jedn¹ z g³ów-nych p³aszczyzn rywalizacji mocarstw jest gra kaspijska, tj. walka o dostêp,kontrolê nad wydobyciem oraz transportem surowców energetycznych w re-gionie Morza Kaspijskiego.

2) Poza „wielk¹ trójk¹” wa¿nymi graczami w regionie s¹: UE, Iran, Turcja i Indie.3) G³ówn¹ si³¹ geopolityczn¹ w Azji Œrodkowej i na Kaukazie nadal jest

roszcz¹ca sobie prawo do odgrywania kluczowej roli na tym obszarze Rosja.W imiê idei „energetycznego supermocarstwa” w³adze w Moskwie zmierzaj¹do uzale¿nienia od siebie sektora naftowo-gazowego pañstw regionu. W ry-walizacji o kontrolê nad sieci¹ transportow¹ surowców pozycja FR jednakwyraŸnie s³abnie.

4) Celem polityki USA w regionie kaspijskim jest zapewnienie sobie bezpieczeñ-stwa energetycznego oraz dostêp do Ÿróde³ surowców dla amerykañskichfirm. W³adze w Waszyngtonie popieraj¹ tak¿e rozbudowê szlaków prze-sy³owych ropy i gazu omijaj¹cych terytorium FR i Iranu.

5) Najaktywniejszym „graczem” w Azji Œrodkowej jest posiadaj¹ca najbardziejenergoch³onn¹ gospodarkê na œwiecie ChRL, która w ostatnich latach podwa-¿y³a dominacjê FR na rynku Turkmenistanu i Kazachstanu. W strategicznympartnerstwie rosyjsko-chiñskim s³abszym podmiotem jest sukcesorka ZSRR.

6) W pierwszej dekadzie XXI w. wzros³o znaczenie oraz wydobycie kaspijskichsurowców. Szczególnie du¿¹ rolê odgrywaj¹ z³o¿a gazu ziemnego. Udzia³azerskiej i kazachskiej ropy naftowej w œwiatowych zasobach jest stosunkowoniewielki.

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

�� 7�3� 9�� +�� ;�6 �6� � �%##(�JJ ��(�J��J�&��(�J��#�$��- ,�J" ��#U(�U/1��)$��%#1�� #*( �� 6 �6� � �

�� 2�� 0��> ;�� -$�- �� '�(��#+ � � �� - �� ) �� .��

7) Mimo ¿e region nie jest drug¹ Zatok¹ Persk¹, ¿adna ze stron nie rezygnujez walki o kontrolê nad kaspijskimi surowcami. Rywalizuj¹ce pañstwa skupio-ne s¹ wokó³ dwóch bloków. USA wspó³pracuj¹ z Azerbejd¿anem, Gruzj¹i Turcj¹. Partnerami Rosji s¹ natomiast Iran, Armenia i Kazachstan. Sukcesempierwszej grupy jest umo¿liwienie transportu azerskiej ropy na Zachód z po-miniêciem FR.

8) Znaczna czêœæ projektów w kaspijskim sektorze naftowo-gazowym realizo-wana jest we wspó³pracy miêdzynarodowej, przy udziale transnarodowychkorporacji.

9) Wspó³zale¿noœæ oraz ekonomizacja kszta³tuj¹cego siê ³adu œwiatowego odsu-nê³a na dalszy plan groŸbê wybuchu konfliktu zbrojnego miêdzy mocarstwa-mi. Jednym z g³ównych frontów rywalizacji jest obecnie „gra surowcowa”.Starcie USA, FR i ChRL w regionie kaspijskim jest wa¿nym elementemkszta³towania siê wielobiegunowego ³adu miêdzynarodowego w XXI w.

10) Prze³omem w walce o dostêp do surowców w przestrzeni poradzkieckiejmo¿e byæ „przejœcie energetyczne”: zmniejszenie roli ropy naftowej i gazuziemnego w œwiatowej energetyce oraz wzrost znaczenia alternatywnychŸróde³ energii.

Literatura: Bieleñ S., Identyfikacja Rosji w stosunkach miêdzynarodowych, [w:] idem,M. Raœ (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008; Bryc A., Polityka USA wo-

bec Rosji i pañstw poradzieckich, [w:] J. Zaj¹c (red.), Polityka zagraniczna USA po zimnej

wojnie, Toruñ 2005; Bryc A., Interesy USA na obszarze poradzieckim, [w:] E. Cziomer,M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec pañstw cz³onkowskich WNP,Kraków 2006; Bryc A., Rywalizacja mocarstw na obszarze poradzieckim, [w:] I. Sta-wowy-Kawka (red.) Niemcy, Europa, Œwiat: studia miêdzynarodowe: ksiêga pami¹tko-

wa poœwiêcona profesorowi Erhardowi Cziomerowi, Kraków 2007; Bryc A., Polityka

Iranu na obszarze Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, [w:] A. Legucka, K. Malak (red.),Polityka zagraniczna i bezpieczeñstwa na obszarze Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, Wa-rszawa 2008; Bryc A., Rosja w XXI wieku. Gracz œwiatowy czy koniec gry?, Warszawa2009; Brzeziñski Z., Wielka szachownica: g³ówne cele polityki amerykañskiej, Warszawa1998; Curanowiæ A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azji, Afryki i Ameryki £aciñ-

skiej, [w:] S. Bieleñ, M. Raœ (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008; Fiedo-row J., Rosyjskie supermocarstwo: mity i rzeczywistoœæ, [w:] W. Konoñczuk (red.),Imperium Putina, Warszawa 2007; Flint C., Wstêp do geopolityki, Warszawa 2008;Ikenberry J., The Rise of China and the Future of the West, „Foreign Affairs” (2008), nr1; Jarczewska-Romaniuk A., Zagraniczna polityka ekonomiczna Stanów Zjednoczonych

po zakoñczeniu zimnej wojny, [w:] E. Hali¿ak i inni (red.), Stosunki miêdzynarodowe

w XXI wieku: ksiêga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Miêdzynarodowych

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006; Jean C., Geopolityka, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 2003; Kissinger H., Dyplomacja, Warszawa 1998; Kwieciñski R.M., Stosunki Chin z by³ymi republikami radzieckimi Azji Œrodkowej na pocz¹tku XXI w.

Geopolityka czy geoekonomia?, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federa-

��

2��#� 2� ��>��

cji Rosyjskiej wobec pañstw cz³onkowskich WNP, Kraków 2006; Lucas E., Nowa zimna

wojna: jak Kreml zagra¿a Rosji i Zachodowi, Poznañ 2008; Malinowski M. J., Pax Ame-

ricana - rzeczywistoœæ, czy utopia? G³ówna opcja geostrategiczna Nowego £adu Miêdzyna-

rodowego w perspektywie XXI wieku. Próba prognozy, [w:] idem (red.), Œwiat w okresie

przemian: Ksiêga Pami¹tkowa dedykowana profesorowi Longinowi Pastusiakowi na 65-

lecie urodzin, Gdañsk 2000; Menkiszak M., Rosyjskie wizje pozimnowojennego

porz¹dku miêdzynarodowego, [w:] R. KuŸniar (red.), Porz¹dek miêdzynarodowy u progu

XXI wieku: wizje - koncepcje - paradygmaty, Warszawa 2005; Niedzió³ka D., Surowce

energetyczne rejonu Morza Kaspijskiego, [w:] A. Legucka, K. Malak (red.), Polityka za-

graniczna i bezpieczeñstwa na obszarze Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, Warszawa2008; Myœliwy A., Zachód w grze o bogactwa „Eurazjatyckich Ba³kanów” (Azja Œrodkowa

i Zakaukazie w polityce USA i Unii Europejskiej), „Arcana. Historia - Kultura - Polityka”,nr 6, 2006 r.; Nizio³-Celewicz M., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólno-

ty Niepodleg³ych Pañstw, [w:] A. Czarnocki, I. Topolski (red.), Federacja Rosyjska

w stosunkach miêdzynarodowych, Lublin 2006; Pietraœ Z.J., Nowy £ad Miêdzynarodowy

u progu XXI wieku, [w:] Historia. Polityka. Stosunki Miêdzynarodowe. Ksiêga jubileuszo-

wa na 65-lecie Profesora Józefa Kuku³ki, Warszawa 1994; Skrzypek A., Druga smuta:

zarys dziejów Rosji 1985-2004, Warszawa 2004; Stachura J., Stany Zjednoczone jako su-

permocarstwo. Proces kszta³towania strategii polityki zagranicznej, „Sprawy Miêdzy-narodowe” (2006), nr 4; Stêpieñ-Kuczyñska A., Priorytety Putina, [w:] eadem, S.Bieleñ (red.), Rosja w okresie prezydentury W³adimira Putina, £ódŸ 2008; Wañczyk K.,Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Regionu Morza Kaspijskiego w latach 1999-2004,Toruñ 2007; W³odkowska A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepod-

leg³ych Pañstw, [w:] S. Bieleñ, M. Raœ (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa2008; Wyciszkiewicz E., Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego,[w:] idem (red.), Geopolityka ruroci¹gów: wspó³zale¿noœæ energetyczna a stosunki miê-

dzypañstwowe na obszarze postsowieckim, Warszawa 2008; Wyciszkiewicz E., Rosyjski

sektor naftowo-gazowy: uwarunkowania wewnêtrzne i perspektywy rozwoju, [w:] idem

(red.), Geopolityka ruroci¹gów: wspó³zale¿noœæ energetyczna a stosunki miêdzypañstwo-

we na obszarze postsowieckim, Warszawa 2008; Zasztowt K., Stosunki Turcji z krajami

Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, [w:] A. Legucka, K. Malak (red.), Polityka zagranicz-

na i bezpieczeñstwa na obszarze Wspólnoty Niepodleg³ych Pañstw, Warszawa 2008;Zbytek D.S., Azjatycka szachownica: Ameryka, Chiny, Indie, Pakistan, Warszawa 2008.

Artyku³y prasowe: Huntington S.P., Samotnoœæ szeryfa, „Gazeta Wyborcza” 1999,nr 300; I Basta! Czy Zachód ukarze Rosjê za Gruzjê, czy wycofa siê z podkulonym ogonem,

jak to ju¿ nieraz bywa³o, „Tygodnik Forum” 2008, nr 36; Jagielski W., Rosja podkupi³a

Kirgizjê Amerykanom, „Gazeta Wyborcza” 2009, nr 30; Kacewicz M., Kaspijska licyta-

cja, „Newsweek” 2008, nr 48; Kacewicz M., Borat podbija Zachód, „Newsweek” 2010,nr 6; Kedaj W., Chiny rz¹dz¹ œwiatem, „Wprost” 2008, nr 14; Krzemiñski A., Uk³adan-

ka po Bushu, „Polityka” 2008, dodatek „Niezbêdnik inteligenta”, nr 10; Kubik A.,Chiñski napêd Rosji, „Gazeta Wyborcza” 2009, nr 241; Ostrowski M., Zalewski P.,Nie karaæ Ankary, „Polityka” 2010, nr 5; Raczyñski Z., Gra na skrzy¿owaniu, „Polity-

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

ka” 2009, nr 9; Œlubowski G., Nêdza Gazpromu, „Wprost” 2009, nr 10; Tesson S., Gra

o Rurostan, „Tygodnik Forum” 2007, nr 5.

Konferencje naukowe: Mickiewicz P., Iran w chiñskiej koncepcji wojny o surowce, referatwyg³oszony na konferencji Instytutu Politologii UG pt. „Przemiany globalne i regio-nalne. Œwiat, Europa i Polska na progu XXI wieku”, Gdynia, 13 listopada 2007 r.


graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf;http://archiwum.polityka.pl/art/gra-na-skrzyzowaniu,423419.html;http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryId=9006615&contentId=7020655;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2173rank.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2176rank.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2178rank.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2180rank.html;https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2183rank.html;http://www.dziennik.pl/dziennik/europa/article184068/Swiat_po_Ameryce.html;http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian_balances.htm;http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/swiat/usa-dalej-beda-korzystac-z-bazy-

w-kirgistanie,54613,1;http://www.psz.pl/tekst-26312/Bartlomiej-Cieszczyk-Rosja-traci-monopol-na-Azje-Srodkowa;http://en.wikipedia.org/wiki/File:Baku_pipelines.svg;http://en.wikipedia.org/wiki/File:CentralAsiaChinapipeline.png;http://en.wikipedia.org/wiki/File:Kazakh-China_Pipeline.PNG;http://en.wikipedia.org/wiki/File:Nabuccostream.png;http://www.nabucco-pipeline.com/;http://south-stream.info/?L=1;http://www.sras.org/geopolitics_of_oil_pipelines_in_central_asia.

��

Natural resources as an element of contemporary geopolitics.„Caspian Game” at the turn of the 21st century

�' �� ' �%�� ' � ��%�� !�� ' 6�� /�� .! ��)�' �� ' �� ' 7�� 8�� %�� 0 � �� &�0( �� ' + �� 9� � 4�%�� 7'�� &+�7( �� '�� !%�� !� :4�%�� %�� ! �� ;�� ! �� !�� ' � �� 7�� / � �� ' �� !� �� < �� '�� 2 6/.) �0) +�7 &�' =>�� '� ?( � � �� 3%�� 6��) �%�� ) @�� @��

�0 �� ) A�� 7�� %�� .� �' �� ' � ��%��) �' �� !� �� ' �� ' �� %�� ' �� ' ! �� ' ��4/�;� � ��%�� 4� �� ' �� 6/. �%�� !�� %4�� '� �� ' � �� 0 �� @��

��* ��

2��#� 2� ��>��

�' !�� ; �� 7 �� .�� +�7) �'��' ��!� � � �� !��

��%�� %�� ' %�'�� ; � �'� �� ! � �� !� 4

�� 7�� / � �� ; �� A� � ��

Aneks

�� #

7�� ) !�� '' � ''( ��

<� �� +�� B�� &� �!��2 �� (

T�C�=�� %##(�JJ�� (��5J ��JO��3�4&$$��#��1�(�5 �� #)$��

<� �� /�� .� � �1�% &>�%4:�� ) >�%4/%��)

>�7( �� ,% �%��! -�� % �� !��T�C�=�� %##(�JJ�� (��5J ��JO��&U(�(��K5 �� #)$��

��

2��#� 2� ��>��

<� �� B� :�� 4� ��T�C�=�� %##(�JJ ��5J5��(��#�$�U�<U��U(�(��U��U$��#��U�� #)$��

<� �� C�� # �� B� �%��! ��46� ��4"��'��47'�D

T�C�=�� %##(�JJ�� (��5J ��JO��M��#��/��M%��(�(��(�5 �� #)$��

<� �� C�� # �� B� "��'��47'�D

T�C�=�� %##(�JJ�� (��5J ��JO��0��%6M%��U2�(��23��

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

<� �� "�� %��B�� &�� B� � ��# ��(

T�C�=�� %##(�JJ��$%� &1�(��#)��(�J��#J5��6��6��)�� &-�;-��%#1�� #)$��

<� �� <�1�� B�% ��-��

T�C�=�� %##(�JJ ��5J5��(��#�$�U�<U��U(�(��U��U$��#��U�� #)$��

Ruroci¹gi regionu Morza Kaspijskiego

�� *� : �1�� B�� % ��

:�� &�� ( "� +�� %�� 6��

6��D��6��

@�4��#�� 0��65��#�� 0��$%6�#��

1�R� �� #)�� 1��1= ��$��

5=C �) �� (��#& 5��& � @�4��6�#��&! (��$% (�=G$�� ;��2;��

6�� 3�� O7 L&�$>� 1�R� �, #)�� 1��1= ��$��

�� 1

;�� ;��

L&�1��#��@�4��#��0��$%�#�� O7

1�R� � #)�� 1��1= ��$��

(��$� �)�#�1 �&��$�G5� )��#�� ) (�� !�� 1�

;�� 2;��

L&�1��#��@�4��#�� 0�6��$%�#�� M%7E

1�R� - #)�� 1��1= ��$��

�� ; 1! ��4� 1�(� -

>��*�$�3��,��

L&�1��#��?��

1�R� �� #)�� 1��1= ��$��

�� 1! (��>�$�� &$��#��$�)=3�� 1(�� G�� !��

(�� ,�

?�� /�1�� 1�R� �; #)�� 1��1= ��$��

�� - 1! ��1��# ��$% (=) C �� 0�&��

(��(�$�� 2�� (�� )�

?�� 2��#��?��

6 �&��$�G5 �(��) >��# (�� M%7E��4�� N (�C4&>G 5� ��#�1��# =�� )�5#��! �� 1

(��D��

?�� L&�$>� 1�R� �� #)��1�� 1= ��$��

�� 1

,��,�$��

L&�1��#��?��

1�R� � #)��1�� 1= ��$��

�� 1

"�*�� (�� )�

L&�$>� �&=5��7&1&�� *5�)/&�#��

1�R� ;� #)�� 1��1= ��$��

�� ;; 1! �&��$�G5 1� ��#�N (�=G6$��) � 3�� ;�� D��2;�� !�� ! ��4� 1�(� � �

3�� ;�� &6L4��668��&�&1 �� ,�

/��4�>�:��&�>� L&�$>�

1�R� � #)��1�� 1= ��$��

�� ,� 1! ��4� 1�(� �! 5=C �� &��6=� $)� �2 ��P� 3��J�$� ��P�3�� H�� ;�� . ��*�� P�#�� P� D�� 3)� �� P�"�.��(��$� ;) �� P� DL�� H��MNM ��P�

3�� 3��(�� )�

O7 �&=5��$>� �=�$%)"��4�� *5�)"=� �� /&�#��

1�R� ,; #)�� 1��1= ��$��

��4� 1�(� �

D��2�.��(�� )�

L&�1��#��/<5%��#�� 2�6��#�� ?��

1�R� �� #)��1�� 1= ��$��

(�� 1�(� ,! �� ,� 1! �(��(�� "#��) �>��$�� #)$>�� (��#�>� &��:�� 6 �>& �)#&�$>� /<5��#��

��

2��#� 2� ��>��

D��2;�� !��(�� )�

L&�1��#��/��4�>�:��

1�R� ; #)��1�� 1= ��$��

��4� 1�(� �! �#&��&1 )��D$�5��G$�5� ��#��) O7 (��>�#&��#�=� )�� (�� G�� G/5��$>* 9��& � 7�� >& @"/ �D�5)3) D��$� ��$ >�F��

T�C�=�� H(��$� �� &#�� (��#� �� I�C��= ��#��#� )$%

�� #� : �1�� B�� % ��

:�� &�� ( "� +�� %�� 6��

�.�� H�� (�� )�

L&�1��#��/<5��#��2��#��

�� 1��4��)=� ��

(��>�# �� )! (�� 1�(� ,

�LM �� ,� /��4�>�:��&�>� L&�$>�

�� 1��4��)=� ��

��4� 1�(� �! �� 1!

6��3��

/��4�>�:��&�>� L&�$>�

�� -� #)��4��)=� ��

�� ; 1! ��4� 1�(� �! �(��#��1�&��$�G5& >��# �2 (��#��1� 3�� H��;�� . ��*�� *�� (��2�� H�� ;��

6��"F�� ,�

/��4�>�:�� O7 1�R� � 1��4��)=� ��

�� ;; 1! ��4� 1�(� �! �(��#��61� �&��$�G5& �G 3�� H�� ;�� .��*�� D��.�

;�� ;��

0��$%�#�� O7 1�R� � #)��4��)=� ��

�� 1! ��4� 1�(� �! 5=C ��&��=� $)� D��.� �;�P� 0��$%6�#�� P� ;�F�� P� /��P�%*�� P�

,��;��

0��$%�#��M%7E

1�R� �� #)��4��)=� ��

�� ; 1! ��4� 1�(� ;! (��#��)�M32M ,��%��!��

,��26��

?�� ?�� ")�� 6 &��) (�� >�� @"/ � ; ��! �&��$�G5 4*�� 4&�� )(�� 3��

,��;�� H�� 2��

?�� L&�$>� 1�R� �, 1��4��)=� ��

�� 1

3��;�� 2�� D��2�� (�� )�

L&�$>� ��R� �� 1��4��)=� ��

�� 1! 1� ��#�N &��$��) � �� #�� N ��#��#) * ��#��(��#& ��)>��> � ��%��> ��()(�� <��! (��>�$�� &$��#��$�G��$��) ��)>�� D��.�� 6$%��

D��2;�� H�� 2�� (�� )�

L&�1��#��/��4�>�:��

�� 6- #)��4��)=� ��

�� 1! (�� 1�(� � �

T�C�=�� H(��$� �� &#�� (��#� �� I�C��= ��#��#� )$%�

��

7�� ) !�� '' � ''( ��

INSTYTUCJONALNE RAMY

WSPÓ£PRACY MIÊDZYNARODOWEJ

Grzegorz Kaliszuk

Partnerstwo Wschodnie– nowa oferta Unii Europejskiej dla starych s¹siadów

W Brukseli coraz baczniej przygl¹da siê gospodarczej i politycznej sytuacjiwschodnich s¹siadów Unii Europejskiej. Zachodnia granica Bia³orusi, Ukrainyoraz Mo³dowy stanowi bowiem wschodni¹ granicê licz¹c¹ 27 krajów Unii. Co wiê-cej, jest to praktycznie jedyny odcinek granicy UE przebiegaj¹cy po l¹dzie. Partner-stwo Wschodnie obejmuje jednak zakresem przewidzianych dzia³añ tak¿e trzyinne kraje Kaukazu Po³udniowego. S¹ nimi Azerbejd¿an, Gruzja oraz Armenia.

Nadrzêdnym celem Partnerstwa Wschodniego jest integracja spo³eczno--gospodarcza szeœciu krajów Europy Wschodniej i Kaukazu, ze strukturami UniiEuropejskiej. Partnerstwo Wschodnie zosta³o og³oszone w trakcie szczytu UniiEuropejskiej, które odby³o siê w 7 maja 2009 r. w Pradze. Jest to jednak regionalnywymiar zainaugurowanego ju¿ w 2004 r. programu Europejskiej Polityki S¹siedz-twa (EPS)�. Dzia³ania podejmowanie w ramach tej polityki by³y jednak wielokrotniekrytykowane, szczególnie przez Polskê. Powodem krytyki by³ brak efektywnychdzia³añ, niedoskona³oœæ instrumentów niwelowania wp³ywu partykularnychinteresów poszczególnych krajów cz³onkowskich na podejmowanie dzia³añw ramach ESP oraz niewystarczaj¹cy i nieprawid³owo podzielony pomiêdzy re-gionami Unii Europejskiej bud¿et. Za przyk³ad regionalnych dysproporcji finan-sowych by³o podawane wielokrotnie Partnerstwo Po³udniowe, forsowane przezPortugaliê i Hiszpaniê.

Sk¹d taki pomys³?

Od po³owy 2007 r. idea zacieœnienia wspó³pracy ze wschodnimi s¹siadamiUnii Europejskiej zaczê³a byæ silnie wspierana przez Niemcy�. Inicjatywa Partner-stwa Wschodniego powsta³a jednak w okresie pomiêdzy zapocz¹tkowaniem EPSa jej og³oszeniem w stolicy Czech i by³a pierwsz¹ z unijnych programów skiero-wan¹ do wschodnich s¹siadów. Funkcjonuj¹ce wówczas Unia Œródziemnomor-

��

� ��

�� !��"�"" �� #$ �� %�

ska, Partnerstwo Strategiczne z Rosj¹, Wymiar Pó³nocny oraz Strategia UniiEuropejskiej w Azji Centralnej nie obejmowa³y swoim zakresem podmiotowymkrajów Europy Wschodniej oraz Kaukazu�.

Szczególnie istotn¹ rolê w przygotowaniu za³o¿eñ i koncepcji PartnerstwaWschodniego odegra³a jednak Polska i Szwecja. Ministrowie Spraw Zagranicz-nych Polski Rados³aw Sikorski oraz Szwecji Carl Bildt w trakcie spotkania RadyUnii Europejskiej ds. Ogólnych oraz Polityki Zagranicznej (ang. EU General Affairs

and External Relations Council – GAERC), które odby³o siê 26 maja 2008 r.w Brukseli,przedstawili inicjatywê utworzenia specjalnego programu wspieraj¹cegowspó³pracê Unii Europejskiej z partnerami ze wschodu�. Tego dnia szczególn¹rolê odegra³ Rados³aw Sikorski. Zorganizowa³ bowiem specjaln¹ konferencjê dlawszystkich dziennikarzy akredytowanych przy Radzie Unii Europejskiej dlaprzedstawiania szczegó³ów i korzyœci p³yn¹cych z inicjatywy PartnerstwaWschodniego�. Potwierdzeniem istotnoœci i wagi w polityce zagranicznej Polskii Unii Europejskiej krajów wschodnich by³a wypowiedŸ Rados³awa Sikorskiego,który powiedzia³: „Na po³udniu mamy s¹siadów Europy, na wschodzie zaœ euro-pejskich s¹siadów”�. Miêdzy innym dziêki tak sugestywnemu zaprezentowaniukoncepcji Partnerstwa Wschodniego inicjatywa ta spotka³a siê z du¿ym uznaniem,bowiem ju¿ 20 czerwca 2008 r. Rada Europejska poleci³a Komisji Europejskiej przy-gotowanie listy konkretnych dzia³añ, jakie powinny byæ podjête w ramach takiegopartnerstwa.

Cele Partnerstwa Wschodniego

Komisja Europejska przedstawi³a publicznie koncepcjê Partnerstwa Wschod-niego ju¿ 3 grudnia 2008 r. Ju¿ wtedy idea zacieœnienia wspó³pracy z partneramize Wschodu wzbudzi³a du¿e poparcie czo³owych europejskich polityków. Prze-wodnicz¹cy Komisji Europejskiej, Jose Manuel Barroso, powiedzia³ wówczas:„Jedynie przy silnej woli politycznej oraz zobowi¹zaniu dwóch stron PartnerstwoWschodnie osi¹gnie swoje cele integracji spo³ecznej i gospodarczej. Powinniœmyzainwestowaæ znacznie wiêcej we wzajemn¹ stabilnoœæ i rozwój. Ten wysi³ek zo-stanie szybko zrekompensowany istotnymi korzyœciami gospodarczymi i poli-tycznymi, prowadz¹c jednoczeœnie do zwiêkszonego bezpieczeñstwa i stabilnoœciUnii Europejskiej i jej wschodnich partnerów�. Zdaniem Franka Belfrage’a, Sekre-tarza Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Szwecji Partnerstwo Wschod-

��

&��'�� (

� )� ��(��(�� ! � "�� *��+� �� ,� �� -�.��/�(�� # �� $�� 0��

�1 !�"��"�� 11�� 2��3� 0� � %4�� 56�� 7!� #�#� ��"� �%�� "�� & �'� �� # � �� 6��6�� 7� 7�0�� *� �� # �� ( �� (�� )�� !��"�""� * 8

�� -� .��/�(�� & �� 6��

nie jest „czystym wyrazem solidarnoœci i d³ugoterminowego zobowi¹zania UniiEuropejskiej”�.

Rodzi siê jednak w¹tpliwoœæ czy Partnerstwo Wschodnie nie jest jedynie do-datkowym programem wprowadzonym w ¿ycie przez w³adze w Brukseli w celumno¿enia kosztów administracji? Na to pytanie bêdzie mo¿na odpowiedzieæ zakilka lub kilkanaœcie lat. Tymczasem nale¿y przyj¹æ, i¿ dodatkowe za³o¿enia odró¿-niaj¹ce Partnerstwo Wschodnie od EPS, rzeczywiœcie przybior¹ praktyczny wy-miar. Tymi za³o¿eniami jest wyodrêbnienie wymienionych szeœciu krajów odpozosta³ych objêtych EPS, zwiêkszenie potencjalnych korzyœci z bilateralnejwspó³pracy oraz wprowadzenie elementów wielostronnej wspó³pracy na obsza-rze wschodniego s¹siedztwa. Tym samym zak³ada siê stworzenie równoleg³ej doWspólnoty Niepodleg³ych Pañstw (WNP) przestrzeni wspó³pracy gospodarczej.Wszystkie z krajów objêtych Partnerstwem Wschodnim, oprócz Gruzji, nale¿¹ doWNP. Unii Europejskiej zale¿y jednak na wprowadzeniu europejskich standar-dów wspó³pracy w ramach quasi ugrupowania gospodarczego.

Partnerstwo Wschodnie ma trzy g³ówne cele w ramach których zosta³y prze-widziane praktyczne dzia³ania. Pierwszym z nich jest budowanie demokracjii uœwiadamianie koniecznoœci przestrzegania praw cz³owieka�. W ramach tegocelu przewiduje siê wymianê doœwiadczeñ krajów europejskich, organizacjêsympozjów, konferencji oraz panelów dyskusyjnych. Ponadto zak³ada siê œcis³¹wspó³pracê z Rad¹ Europy oraz Organizacj¹ Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwo-ju (ang. Organizsation for Economic Co-operation and Development – OECD). Zadaniaprzewidziane w zakresie realizacji pierwszego celu Partnerstwa Wschodniegoprzewiduj¹ ponadto treningi i szkolenia dla lokalnych w³adz administracyjnychoraz zwiêkszanie kompetencji lokalnych urzêdników.

Drugim celem Partnerstwa Wschodniego jest utrwalanie zasad prawa, wol-noœci oraz bezpieczeñstwa na terytoriach szeœciu wskazanych krajów EuropyWschodniej oraz Kaukazu Po³udniowego. Dzia³ania przewidziane dla realizacjitego za³o¿enia to ustanowienie zintegrowanego systemu zarz¹dzania ruchem nagranicach pañstw oraz wymiana doœwiadczeñ i najlepszych praktyk w zakresiepolityki imigracyjnej. Docelowo planuje siê równie¿ zniesienie wiz dla obywatelipañstw objêtych Partnerstwem Wschodnim. W celu realizacji drugiego za³o¿eniaPartnerstwa przewiduje siê tak¿e miêdzynarodow¹ wspó³pracê w zakresie syste-mów s¹downictwa i policji. G³ównym celem tych dzia³añ jest walka ze zorganizo-wan¹ przestêpczoœci¹ oraz ³amaniem praw cz³owieka.

Trzecim celem Partnerstwa Wschodniego jest budowa i utrwalanie stabilnoœcigospodarczej i bezpieczeñstwa spo³ecznego w regionie wschodniego s¹siedztwaUnii Europejskiej. W ramach dzia³añ, dziêki którym ten cel ma zostaæ zrealizowa-ny, przewidziano wymianê informacji dotycz¹cych przestêpstw pope³nionych na

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

� 9� � 1��'�� '�� (��"� �� '��'�� "�(�� ) ��%��( �� (�� $�� !� �� $��"�0�� ,

��( ��'�� :��

terenie UE oraz krajów objêtych Partnerstwem, w³¹czaj¹c wykorzystanie Mecha-nizmu Obrony Cywilnej Unii Europejskiej. Przewiduje siê ponadto budowêsystemów wczesnego ostrzegania przed ewentualnym zagro¿eniem oraz wspie-ranie organizacji promuj¹cych ideê spo³eczeñstwa obywatelskiego�.

Rzeczywiste obszary wspó³pracy

Niwelowanie ró¿niæ rozwojowych pomiêdzy krajami UE oraz jej wschodnimipartnerami le¿y w dobrze rozumianym interesie krajów cz³onkowskich. Dyna-miczny wzrost gospodarczy oraz ustabilizowana na okreœlonym poziomie zamo¿-noœæ wschodnich s¹siadów Unii daje jej gwarancjê poszerzenia mo¿liwoœci zbytuo rynki po³o¿one najbli¿ej. Mniejsze ró¿nice w poziomie rozwoju gospodarczegozwiêksza tak¿e potencjalnie strefy bezpoœrednich wp³ywów Unii Europejskiej. Tozaœ podnosi szanse na realizowanie interesów nie tylko gospodarczych, ale rów-nie¿ politycznych w regionie Europy Wschodniej i Kaukazu.

Na pocz¹tku wrzeœnia 2009 r. w Miêdzynarodowym Instytucie Badañ nadPokojem w Sztokholmie odby³o siê seminarium organizowane przez Szwecjêi Polskê. W trakcie tego spotkania, poœwiêconego wyzwaniom i szansom wyni-kaj¹cym z Partnerstwa Wschodniego, zosta³o przedstawionych dziewiêæ g³ów-nych strategicznych zadañ koniecznych do wykonania w ramach Partnerstwa��.Zadania te wype³niaj¹ postulaty wy¿ej wymienionych celów. Znalaz³y siê oprócznich jednak bardziej precyzyjne sformu³owania. W trakcie spotkania w Sztokhol-mie mówiono tak¿e o stworzeniu strefy wolnego handlu. Zosta³ podniesionyrównie¿ problem bezpieczeñstwa energetycznego w Europie oraz koniecznoœæzabezpieczenia ci¹g³oœci dostaw surowców energetycznych tak¿e do krajówobjêtych Partnerstwem. W tym miejscu nasuwa siê jednak bardzo sugestywnarefleksja. Unii Europejskiej zale¿y przede wszystkim na bezpieczeñstwie energe-tycznym jej pañstw cz³onkowskich, które jest warunkowane nieprzerwanymtranzytem noœników energii przez terytorium Bia³orusi oraz Ukrainy. Praktycznywymiar tego, mimo wszystko ogólnie sformu³owanego postulatu, bêdzie z ka¿-dym rokiem traci³ wartoœæ, tym bardziej, im mniej czasu pozostanie do urucho-mienia Gazoci¹gu Pó³nocnego.

Przez kraje objête Partnerstwem Wschodnim, w tym g³ównie Ukrainê,Bia³oruœ, Azerbejd¿an oraz Gruzjê, biegn¹ g³ówne drogi tranzytowe surowcówenergetycznych eksploatowanych w Rosji, Azji Centralnej oraz w regionie MorzaKaspijskiego i transportowanych do krajów europejskich. Zdaniem Rados³awa Si-korskiego, stopniowa integracja tych pañstw ze strukturami gospodarczymi UniiEuropejskiej zwiêkszy bezpieczeñstwo energetyczne nie tylko krajów cz³onko-wskich, lecz ca³ej Europy. Jednym z pomys³ów na pozyskanie dodatkowegoŸród³a finansowania rozwoju infrastruktury przesy³owej w wymienionych wy¿ej

��

&��'�� (

� '� ��(�� )�1��" � ��;-�$ �� .�� # �� /�� "�8

(�� 5��

krajach jest obni¿enie p³aconej Rosji ceny za gaz i ropê, uwzglêdniaj¹cej tak¿etranzyt surowców energetycznych i przeznaczenie wyasygnowanej kwoty na in-westycje w infrastrukturê tranzytow¹. Obni¿enie ceny jest mo¿liwe dziêki skróce-niu drogi dostawy do granic rosyjskich��. W obecnej fazie rozwa¿añ ten pomys³pozostaje jedynie nieœmia³¹ sugesti¹. Abstrahuj¹c jednak od prawdopodobieñ-stwa jego zastosowania wskazuje ekonomicznie i logicznie uzasadniony tok rozu-mowania.

W trakcie sztokholmskiego spotkania podniesiono tak¿e kwestiê spójnej poli-tyki ochrony œrodowiska, która œciœle wi¹¿e siê z intensyfikacj¹ wykorzystania od-nawialnych Ÿróde³ energii, a zatem redukcj¹ zu¿ycia gazu ziemnego i ropynaftowej. Na realizacjê tych zadañ Unia Europejska wyasygnowa³a ³¹cznie 3,6mld euro, z czego 600 mln ju¿ po uroczystym og³oszeniu wprowadzenia w ¿yciePartnerstwa Wschodniego. Czy¿by w³adze w Brukseli tak szybko zreflektowa³ysiê, stwierdzaj¹c, ¿e realizacja wielu bardzo wa¿nych zadañ wymaga odpowied-niego zaplecza finansowego? Odpowiedzi zapewne nie poznamy, najwa¿niejszejest jednak, i¿ bud¿et Partnerstwa Wschodniego zosta³ zwiêkszony o 20%.

Formalne podstawy Partnerstwa

Aby nadaæ wspó³pracy z partnerami ze Wschodu bardziej rzeczywisty wy-miar postulowano tak¿e w stolicy Szwecji powo³anie specjalnego komisarza unij-nego, którego zadaniem by³oby czuwanie nad efektywnym przebiegiem procesówprzewidzianych w ramach Partnerstwa Wschodniego. Inn¹ propozycj¹ insty-tucjonalnej formy wspó³pracy w ramach Partnerstwa jest powo³anie specjalnegoKoordynatora ds. Partnerstwa Wschodniego oraz zwo³ywanie w przypadku rze-czywistej potrzeby grup roboczych��. Ide¹ przyœwiecaj¹c¹ tej propozycji jestmaksymalna redukcja liczby organów administracyjnych zaanga¿owanych w ko-ordynacjê wspó³pracy z partnerami z Europy Wschodniej i Kaukazu Po³udniowe-go. Wychodzi siê bowiem z za³o¿enia, i¿ ograniczone œrodki przeznaczone nawsparcie wspó³pracy nie powinny byæ wydatkowane na utrzymanie administra-cji unijnej.

Komisja Europejska jeszcze we wrzeœniu 2008 r.przed³o¿y³a krajom uczest-nicz¹cym w programie Partnerstwa Wschodniego szereg propozycji, maj¹cych nacelu nadaæ praktyczny wymiar przysz³ej pog³êbionej wspó³pracy. Wœród propo-zycji Komisji Europejskiej znalaz³y siê m.in.:��

1. uk³ady o stowarzyszeniu, obejmuj¹ce rozszerzone i ca³oœciowe porozumieniao wolnym handlu,

2. kompleksowe programy, maj¹ce na celu poprawê funkcjonowania admini-stracji krajów objêtych Partnerstwem – finansowane przez Uniê Europejsk¹,

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

�� )� ��(��(�� & �&� �� 0�*� ��"�1�0��0"�� 2��'�0�� 3�,��"<�,�� )�� (� � ��

2�""�;44��4��,4��)� ��"��,�=��1��>!#4� 4� 6 3� ,��"<� ,�� 6��

3. integracja ze strukturami gospodarczymi Unii Europejskiej, obejmuj¹ca prze-de wszystkim harmonizacjê systemów prawnych,

4. inicjatywy stymuluj¹ce wymianê handlow¹ w ramach funkcjonuj¹cych ju¿sieci wolnego handlu, zmierzaj¹ce do utworzenia s¹siedzkiej wspólnotygospodarczej,

5. mo¿liwoœæ przystêpowania do paktów bezpieczeñstwa i mobilnoœci, przewi-duj¹cych u³atwienia dla osób podró¿uj¹cych do UE, przy jednoczesnym podjêciudzia³añ antykorupcyjnych, przedsiêwziêcie kroków przeciwko zorganizowa-nej przestêpczoœci,

6. zwiêkszanie mobilnoœci pracowników poprzez dalsz¹ liberalizacjê unijnegorynku pracy dla pracowników pochodz¹cych z krajów objêtych Partnerstwem,

7. znaczne zwiêkszenie bezpieczeñstwa energetycznego UE oraz jej wschod-nich partnerów,

8. programy stymuluj¹ce wzrost gospodarczy i spo³eczny i niweluj¹ce znacz¹cenierównoœci rozwojowe,

9. wspó³praca polityczna na bazie czterech platform (o platformach w dalszejczêœci artyku³u),

10. wprowadzenie w programu zintegrowanego zarz¹dzania granicami, wspie-ranie regionalnych rynków energii elektrycznej, zwiêkszanie efektywnoœcienergetycznej oraz stopnia wykorzystania odnawialnych Ÿróde³ energii; bu-dowa po³udniowego korytarza energetycznego oraz wspó³praca w dziedzi-nie zapobiegania negatywnym skutkom klêsk ¿ywio³owych oraz katastrof,

11. wzrost liczby kontaktów bezpoœrednich oraz stymulowanie spo³ecznegozaanga¿owania w procesy integracji gospodarczej i spo³ecznej,

12. wyasygnowanie dodatkowych œrodków na wsparcie finansowe – wzrostz 450 mln euro w 2008 r. do 785 mln euro w 2013 r. Oznacza to dodatkow¹, nie-uwzglêdnion¹ w dotychczasowym bud¿ecie na lata 2010–2013 sumê 350 mlneuro. Ponadto zaplanowano przesuniêcie 250 mln euro ze œrodków wyasyg-nowanych na regionalne programy w ramach europejskiej polityki s¹siedz-twa; dodatkowe œrodki mog¹ zostaæ wyasygnowane tak¿e z funduszyEuropejskiego Banku Rekonstrukcji i Rozwoju��; niewykluczona jest ponadtopomoc ze œrodków Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz zwiêkszonyudzia³ w unijnym bud¿ecie��.Zdaniem niektórych obserwatorów „polityki zagranicznej” Komisji Europej-

skiej Partnerstwo Wschodnie mo¿e byæ traktowane w kategoriach akceleratoraprac nad rozszerzeniem struktur Unii Europejskiej na wschód. Zdaniem NicuPopescu, cz³onka komisji zagranicznej Rady Europejskiej, nie nale¿y jednak nie-potrzebnie rozbudzaæ du¿ych nadziei w krajach partnerskich. Popescu podajeprzyk³ad Polski, Czech i Wêgier, jako pañstw, w których do dzisiaj nie zakoñczy³

��

&��'�� (

�� ) � �� % �� 1�� 6� !��"�"" �� #$ �� %�

�� 7� 7�0�� *� �� & �&� �� %�

siê proces integracji gospodarczej, po prawie 20 latach od momentu rozpoczêciawstêpnych rozmów��. Spoœród krajów zaanga¿owanych w Partnerstwie Wschod-nim jedynie Ukraina i Mo³dowa w obecnej sytuacji polityczno-gospodarczej maj¹szansê na wykorzystanie zacieœnionej wspó³pracy z Uni¹ Europejsk¹ do przyspie-szenia swojego ewentualnego cz³onkostwa w jej strukturach.

Zdaniem ministra spraw zagranicznych Ukrainy, Borysa Tarasiuka, zasad-nicz¹ wad¹ Partnerstwa Wschodniego z punktu widzenia wschodnich partnerówjest paradoksalnie brak jasnych perspektyw cz³onkostwa w Unii Europejskiej kra-jów partnerskich. Tarasiuk podkreœla tak¿e, i¿ z punktu widzenia Ukrainy Partne-rstwo nie ma szczególnie wa¿nego praktycznego wymiaru. Wspó³praca z Uni¹Europejsk¹, m.in. w obszarze utworzenia strefy wolnego handlu oraz organizacjiruchu bezwizowego, ma bowiem miejsce ju¿ od kilku lat. Ukraina nie ukrywaswojego rozczarowania ofert¹, jak¹ przedstawi³a jej Unii Europejska w ramachPartnerstwa Wschodniego. Cz³onkostwo w UE ma dla Ukrainy dwa wymiary.Pierwszy, czysto gospodarczy – podnieœæ poziom ¿ycia Ukraiñców i staæ siê bar-dziej konkurencyjn¹ gospodark¹. Drugi powód jest ju¿ znacznie bardziej ideowy,chodzi mianowicie o os³abienie zakusów Kremla na Ukrainê. Tego Tarasiuk, jakominister spraw zagranicznych Ukrainy, nie ukrywa��.

Wygrana prorosyjskiego Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckichna Ukrainie nie daje jednak nadziei na kontynuowanie proeuropejskiej œcie¿kirozwoju tego najwiêkszego spoœród objêtych „europejskim partnerstwem” kraju.

Znacz¹ca rola organizacji pozarz¹dowych

Partnerstwo Wschodnie to jednak nie tylko wspó³praca polityczno-gospodarcza.To tak¿e platforma wymiany doœwiadczeñ spo³eczeñstw krajów partnerskich.Jednym z podstawowym elementów dzisiejszego spo³eczeñstwa obywatelskiegos¹ organizacje pozarz¹dowe. W rozwijaj¹cych siê krajach stanowi¹ fundamentrozwoju innowacyjnoœci gospodarki. St¹d Komisja Europejska w grudniu 2008 r.wysz³a z inicjatyw¹ utworzenia Forum Spo³eczeñstwa Obywatelskiego Partner-stwa Wschodniego (ang. Eastern Partnership Civil Society Forum)��. G³ównym zada-niem Forum jest wzmocnienie wspó³pracy pomiêdzy organizacjami pozarz¹-dowymi i samorz¹dami w krajach partnerskich przy wykorzystaniu doœwiadczeñz krajów cz³onkowskich UE. Aby zostaæ cz³onkiem Forum organizacje po-zarz¹dowe, zwi¹zki zawodowe, organizacje naukowe, fundacje oraz regionalnesieci wspó³pracy, do których zaproszenie do uczestnictwa zosta³o skierowane,musia³y jednak zg³osiæ swoj¹ kandydaturê do 31 sierpnia 2009 r. O uczestnictwie

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

�� "�� -�(�� (�" �� %��(� �� ((�� !�1�� *��/ ��

�� 2� �0�%-�3�"�� 3'��'45#�� 00��*�� ?��6�� 2�""�;44,��8��(�� 4��"4��"�� %?56 �4#��"��"��@��,��@��"� 3�,��"<� ,��

�� #��A� ��*� .��( ��2�0�6�� /��" �� ?��2��'�� 3� ,��"<� ,��

w Forum decydowa³o doœwiadczenie we wspó³pracy z instytucjami Unii Europej-skiej w ramach EPS, ró¿norodnoœæ i proporcjonalnoœæ w reprezentacji ró¿nego ro-dzaju organizacji oraz narodowoœæ, tzn. uczestnicy Forum powinni pochodziæprzede wszystkim z krajów partnerskich zaanga¿owanych w inicjatywê Partner-stwa Wschodniego.

Dzia³ania podjête w ramach Forum powinny mieæ charakter opiniotwórczydla Komisji Europejskiej w zakresie podejmowanych przez ni¹ decyzji w obszarzePartnerstwa Wschodniego. Spotkania robocze organizowane w ramach Forumpowinny przynosiæ wymierne korzyœci w postaci konkretnych propozycji przed-stawionych nastêpnie na spotkaniach ministerialnych. W ramach Forum zosta³powo³any Sekretariat, którego zadaniem jest zarz¹dzanie przep³ywem informacjipomiêdzy uczestnikami, administrowanie stron¹ internetow¹ oraz moderowanieelektronicznego forum wymiany doœwiadczeñ krajów stowarzyszonych w Part-nerstwie Wschodnim�. W ramach Forum zosta³y zorganizowane cztery platfor-my wspó³pracy, których g³ównym celem jest monitorowanie wdra¿anychprogramów, przeprowadzanie analiz oraz wydawanie rekomendacji, jak równie¿implementowanie rozwi¹zañ podjêtych w ramach Partnerstwa Wschodniegow drodze delegowania dzia³añ okreœlonym organizacjom pozarz¹dowym.

Pozarz¹dowe organizacje Bia³orusi, Ukrainy, Mo³dowy, Armenii, Azerbejd¿a-nu oraz Gruzji mog¹ podejmowaæ wspó³pracê w ramach nastêpuj¹cych grup ro-boczych, stanowi¹cych formy platformy wspó³pracy: Demokracja, dobre rz¹dyi stabilnoœæ (ang. Democracy, good governance and stability), Integracja gospodarczai konwergencja z politykami UE (ang. Economic integration and convergence with EU

Policies), Bezpieczeñstwo energetyczne (ang. Energy Security) oraz Ludzie do Ludzi(ang. People to People). Dzia³alnoœæ Forum k³adzie zatem du¿y nacisk na praktycz-ne aspekty wspó³pracy miêdzynarodowej, tak¿e tej odbywaj¹cej siê poza pañ-stwowymi strukturami. Wydzielona grupa Energy Security najlepiej oddajerosn¹c¹ w Unii Europejskiej œwiadomoœæ rozszerzenia œwiadomoœci problemubezpieczeñstwa energetycznego tak¿e na krêgi wspó³pracy spo³ecznej.

Pierwsza konferencja Forum odby³a siê w dniach 16–17 listopada 2009 r. Spot-ka³o siê wówczas ponad 200 przedstawicieli organizacji pozarz¹dowych z krajówstowarzyszonych w Partnerstwie Wschodnim oraz krajów cz³onkowskich UniiEuropejskiej. W trakcie tego spotkania wy³oniono 17-osobow¹ grupê przedstawi-cieli, zwan¹ Komitetem Steruj¹cym (ang. Steering Committee). Grupa ta bêdzie re-prezentowa³a nie tylko interesy organizacji zaanga¿owanych w pracê Forum, jejzadaniem bêdzie tak¿e przygotowywanie agendy kolejnych posiedzeñ cz³onkówForum oraz opracowywanie rekomendacji dla instytucji unijnych w sprawiedzia³añ na rzecz integracji spo³eczno-gospodarczej. Pierwszym zadaniem posta-wionym przez cz³onkami Komitetu Steruj¹cego by³o przygotowanie na spotkanieEuropejskiej Rady Ministrów, która odby³a siê 8 grudnia 2009 r. w Brukseli, reko-

��

&��'�� (

� �� .�,�� "�(��*� '�� 0�� .��( ��2�0�6�� /��" �� !��"�"" �� #$ ��

mendacji dotycz¹cych dalszych kroków na rzecz zacieœniania wspó³pracy pomiê-dzy wschodnimi s¹siadami Unii Europejskiej a jej cz³onkami��.

Pod koniec stycznia 2010 r. ministrowe spraw zagranicznych Polski, Czechoraz Hiszpanii spotkali siê w Madrycie na seminarium zatytu³owanym„Przysz³oœæ Partnerstwa Wschodniego: Wyzwania i Szanse”. W trakcie spotkaniadyskutowano m.in. na temat roli wp³ywu miêdzynarodowych instytucji finanso-wych na rzeczywisty kszta³t wspó³pracy w ramach Partnerstwa. Poruszano tak¿eproblem dwustronnego wymiaru stosunków pomiêdzy krajami zaanga¿owany-mi, jak równie¿ multilateralnych stosunków na p³aszczyŸnie spo³eczeñstwa oby-watelskiego��.

Zdaniem uprzedniego ministra spraw zagranicznych Niemiec, Franka Waltera-Steinmeiera, Partnerstwo Wschodnie jest „przyk³adem tego, jak wspóln¹ prac¹mo¿na popchn¹æ Europê do przodu”��. Ze szczególnie ciep³ym przyjêciem pro-gram Partnerstwa Wschodniego spotka³ siê tak¿e w Czechach. Przypomnieæ nale-¿y, i¿ Czechy sprawowa³y w pierwszej po³owie 2009 r. prezydencjê w UniiEuropejskiej. Inicjatywa zbli¿aj¹ca Uniê do jej wschodnich s¹siadów musia³a spo-tkaæ siê z du¿ym zadowoleniem pañstwa przewodnicz¹cemu Unii. W przeciw-nym bowiem razie oznacza³oby to izolacjonistyczn¹ postawê wobec krajówtrzecich. Tego opinia publiczna, szczególnie w nowych krajach Unii, nie przy-jê³aby z aprobat¹.

Pojawia³y siê tak¿e g³osy krytyczne wobec idei Partnerstwa Wschodniego. Ichg³ównym argumentem jest istnienie EPS. Partnerstwo zdaniem krytyków dublujejedynie przewidziane w ramach EPS dzia³ania, niepotrzebnie mno¿¹c p³aszczyz-ny wspó³pracy. Pojawia³y siê równie¿ g³osy o swoistej rywalizacji „nowej” i „sta-rej” Unii Europejskiej o przejêcie kontroli nad kszta³towaniem rzeczywistegowymiaru polityki wschodniej.

Co na to Rosja?

Rosja jeszcze tu¿ przed oficjalnym og³oszeniem Partnerstwa Wschodniegow maju 2009 r. wyrazi³a swój niepokój zwi¹zany z zacieœnianiem relacji Unii Euro-pejskiej z by³ymi republikami radzieckimi. Siergiej £awrow, minister spraw za-granicznych Federacji Rosyjskiej, powiedzia³: „Muszê stwierdziæ, ¿e martwi¹ nasniektóre pochodz¹ce z UE wypowiedzi na temat tej inicjatywy”. Taka wypowiedŸpochodz¹ca z ust szefa rosyjskiej dyplomacji nie powinna pozostawiaæ najmniej-szych z³udzeñ co do tego, i¿ Rosja w polityce zagranicznej kieruje siê przes³anka-mi rewizjonistycznymi, które w przypadku by³ych stref wp³ywów Zwi¹zkuRadzieckiego nosz¹ charakter tak¿e imperialny. Ton tej wypowiedzi potwierdza

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

�� #��0�� $ � �� /�� 0�� %��(� �%8��8��2��,��3� ,��"<� ,��

�� - � �� 4�� ( �� -�� ?�� 2��0��3� ,��"<�,�� %��

�� -� .��/�(�� & �� 5 �

ambasador Federacji Rosyjskiej przy Unii Europejskiej, W³adimir Chy¿ow, wypo-wiadaj¹c siê tu¿ po praskim szczycie UE, na którym oficjalnie zosta³ zatwierdzonyi przyjêty program Partnerstwa Wschodniego. Chy¿ow stwierdzi³ wówczas, i¿istotne dla Rosji jest unikniêcie budowania nowych podzia³ów i obszarów konfli-ktogennych w stosunkach unijno-rosyjskich. Co wiêcej, Rosja nie chce takich na-piêæ tak¿e w relacjach z szeœcioma krajami zaanga¿owanymi w Partnerstwo.Zdaniem ambasadora stawianie wobec „sztucznego dylematu” krajów EuropyWschodniej i Po³udniowego Kaukazu „albo œwietlana przysz³oœæ z Uni¹ Euro-pejsk¹, albo mroczna przesz³oœæ z Rosj¹” nie powinno nigdy mieæ miejsca. Chy¿ozaprzeczy³ jednoczeœnie, i¿ Rosja nigdy nie podejmowa³a prób szerzenia anta-gonizmów wœród krajów cz³onkowskich UE i nie ma takiego zamiaru tak¿ew przysz³oœci��.

Zapewnienia Unii Europejskiej co do tego, i¿ celem Partnerstwa Wschodnie-go nie jest budowanie nowych stref wp³ywów zdaj¹ siê jednak nie gasiæ niepew-noœci i podejrzliwoœci Kremla. Zdaniem ministra spraw zagranicznych CzechKarela Schwarzenberga niepokoje Moskwy s¹ „absurdalne”. W nieco ³agodniej-szym tonie swoj¹ opiniê na temat wypowiedzi £awrowa wyrazi³ by³y szef unijnejdyplomacji, Javier Solana, twierdz¹c lakonicznie, i¿ obawy rosyjskiego ministra s¹„nieuzasadnione”.

Pod koniec listopada 2009 r. Siergiej £awrow, godz¹c siê niejako z faktem, i¿Partnerstwo Wschodnie sta³o siê rzeczywistoœci¹, zadeklarowa³, i¿ w Moskwie zo-stanie dok³adnie przeanalizowana oferta do³¹czenia Rosji do wspólnych projek-tów UE i jej wschodnich partnerów. Tak¹ propozycjê z³o¿y³ Rados³aw Sikorskipodczas listopadowej konferencji w Waszyngtonie. Szef polskiej dyplomacji pod-kreœli³ wówczas jednak, i¿ decyzja zale¿y ju¿ tylko od Moskwy. Warto jednakzaznaczy, i¿ ten sam Rados³aw Sikorski jeszcze w styczniu 2009 r. stwierdzi³, i¿Partnerstwo Wschodnie powinno tak¿e stanowiæ alternatywê wobec polityki re-wizji rosyjskiej strefy wp³ywów. Doda³ jednoczeœnie, i¿ celem nowego programuUE „nie jest izolacja Moskwy” lecz wspieranie transformacji w krajach EuropyWschodniej��. Szef polskiej dyplomacji doda³ ponadto, i¿ relacje pomiêdzy Rosj¹i Uni¹ Europejsk¹ powinny byæ zrównowa¿one. Rosja w takim samym stopniupotrzebuje Zachodu, jak Zachód Rosji – uwa¿a Sikorski i w zwi¹zku z tym godze-nie wspó³pracy z Europ¹ i Stanami Zjednoczonymi i równolegle wysuwaniegróŸb w kierunku wybranych pañstw europejskich nie jest mo¿liwe.

Siergiej £awrow zaznaczy³, ¿e Rosja obserwuje „ewolucjê pomyœlnego part-nerstwa, które dopiero zaczyna siê przekszta³caæ w dzia³ania praktyczne”��. Wy-powiedŸ ta by³a nastêpstwem deklaracji prezydenta Dmitrija Miedwiediewa,który dwa dni wczeœniej stwierdzi³, ¿e Rosja nie ma zamiaru podejmowaæ ¿ad-nych dzia³añ przeciwko realizacji projektu Partnerstwo Wschodnie, zauwa¿aj¹c

��

&��'�� (

�� B� C)��*� �� 8�68�� 2��"0��5�� 3� ,��"<�,�� %�� #�#� �� + �� *�" �* ��%� ��2��,�� 2��8

"�� 3� ,��"<� ,�� 5�� #�#� ��*� � �� (� �6�� 2��'��"�� 3� ,��"<� ,��

jednoczeœnie, i¿ wed³ug w³adz na Kremlu nie ma w tym programie niczego nad-zwyczajnego. T¹ wypowiedŸ mo¿na odebraæ jako ironiczne potwierdzenie Rosjig³oœno wypowiadanych przez Ukrainê obaw co do s³aboœci unijnej oferty.

Rosyjscy analitycy polityki miêdzynarodowej uwa¿aj¹, i¿ „energetyczna” plat-forma wspó³pracy Unii Europejskiej oraz krajów zaanga¿owanych w Partner-stwo Wschodnie stanowi najwiêksze zagro¿enie interesów Rosji. Daje bowiemmo¿liwoœæ przyspieszenia prac nad pozyskaniem alternatywnych wzglêdem ro-syjskich Ÿróde³ dostaw surowców energetycznych. Benita Ferrero-Waldner, unij-ny komisarz ds. Europejskiej Polityki S¹siedztwa, uwa¿a, i¿ kryzys energetyczny2009 r., którego apogeum zosta³o osi¹gniête ju¿ w styczniu i przybra³o formê ro-syjskiego szanta¿u Ukrainy i wstrzymania dostaw gazu ziemnego do ca³ej Euro-py, da³ ostateczny sygna³ do podjêcia wzmo¿onego wysi³ku wszystkich krajówcz³onkowskich celem zwiêkszenia bezpieczeñstwa energetycznego ca³ej Unii.Styczniowe wydarzenia uœwiadomi³y bowiem politykom w Brukseli, i¿ Unia Eu-ropejska powinna zacz¹æ stanowczo wymagaæ od swoich partnerów handlowychdostarczaj¹cych strategiczny, z punktu widzenia ka¿dej gospodarki, surowiec sta-bilnoœci, przewidywalnoœci, wiarygodnoœci oraz przestrzegania zasad przejrzy-stoœci podejmowanych decyzji. T¹ opiniê podziela dotychczasowy prezydentUkrainy Wiktor Juszczenko, którego zdaniem wspó³praca energetyczna w ra-mach Partnerstwa Wschodniego zwiêkszy bezpieczeñstwo energetyczne ca³ejEuropy, przyczyniaj¹c siê jednoczeœnie do szybszej konwergencji prawodawstwawschodnich krajów partnerskich z unijnymi przepisami i tym samym zacieœnie-nia wspó³pracy gospodarczej��.

Czy Partnerstwo Wschodnie ma przysz³oœæ?

Zdaniem niezale¿nych rosyjskich obserwatorów realizacja ambitnych, aczma³o precyzyjnie sformu³owanych celów Partnerstwa, bêdzie trudnym zada-niem. Jako g³ówny argument, popieraj¹cy tê tezê, eksperci podaj¹ potencja³ Rosji,który mo¿e w ka¿dej chwili zostaæ wykorzystany, je¿eli tylko w³adze na Kremluzorientuj¹ siê, ¿e ingerencja Unii Europejskiej w regionie jest zbyt silna. Opróczaspektów czysto ideowych wymienia siê tak¿e inne mo¿liwe przyczyny niepowo-dzenia tego projektu. Problemem mo¿e staæ siê szybkie dokoñczenie budowy ga-zoci¹gu Nabucco, którym ma byæ transportowany gaz z Azerbejd¿anu i Iranuprzez Turcjê do Bu³garii, Rumunii, Wêgier oraz Austrii. Budowa tego gazoci¹guzosta³a w³¹czona do programu Transeuropejskiej Sieci Energetycznej. Planowanypierwotnie termin oddania trasy przesy³owej do u¿ytku do 2012 r. Œwiatowy kry-zys, który znacznie spowolni³ tempo rozwoju europejskich gospodarek wyhamo-wa³ jednak tak¿e tempo prac nad Nabucco. Nale¿y siê zatem spodziewaæ, i¿zostanie on oddany do u¿ytku pod koniec 2015 r., czyli oko³o rok póŸniej ni¿ kon-

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

�� '�� % �� 7�� &��'�� !��"�""� 1�� )��",�� D�� 2��'��'�� ,��"<� ,�� 6��

kurencyjny rosyjski projekt South Stream, transportuj¹cy gaz z wybrze¿y MorzaCzarnego do Bu³garii, Wêgier, Austrii, Grecji i W³och��.

Kolejn¹ przeszkodê na drodze do osi¹gniêcia „partnerskich celów” mo¿estanowiæ ustrój spo³eczno gospodarczy wschodnich s¹siadów UE, daleko odbie-gaj¹cy od europejskich standardów. Zdaniem obserwatorów tego przedsiêwziêciazamiast procesu konwergencji systemów prawnych mo¿emy staæ siê œwiadkamiprocesu odwrotnego.

Zdaniem Rosjan, równie¿ jeden z parterów wschodniej inicjatywy bêdzie ha-mowa³ postêpy w osi¹ganiu kolejnych etapów wspó³pracy. Bêdzie nim Bia³oruœrozdarta politycznie, ideowo i gospodarczo pomiêdzy Bruksel¹ i Moskw¹. Alek-sandr £ukaszenko, prezydent Bia³orusi, powiedzia³: „Je¿eli ktoœ bêdzie odbiera³Partnerstwo Wschodnie jako projekt antyrosyjski poniesie pora¿kê”��.

Spektakularnego sukcesu nowego wschodniego przedsiêwziêcia Unii Euro-pejskiej nie wró¿y tak¿e ambiwalentny stosunek jej cz³onków. By³ on wyraŸniezauwa¿alny ju¿ od samego pocz¹tku, tzn. od maja 2009 r. Przywódcy WielkiejBrytanii, Francji, W³och, Hiszpanii nie przybyli wówczas do Pragi na uroczystoœæinauguracji Partnerstwa Wschodniego. Równie¿ ze strony Austrii, Portugalii,Malty i Cypru brakowa³o czo³owych polityków. PóŸniejszy komentarz do tegowydarzenia prezydenta Francji Nicolasa Sarkozy’ego ograniczy³ siê jedynie dowyra¿enia nadziei, i¿ ten projekt nie jest polityczny.

Problemem w realizacji celów zacieœnionej wspó³pracy UE z szeœcioma s¹sia-dami s¹ tak¿e aspekty finansowe. Unia Europejska nie jest bowiem w stanie wy-asygnowaæ wystarczaj¹cej kwoty na wsparcie poszczególnych projektów.Spowolnienie gospodarcze 2008 i 2009 r. jeszcze bardziej zredukowa³o mo¿liwoœcifinansowe Brukseli. Zdaniem Fjedora Lukjanova, redaktora naczelnego magazy-nu „Rosja w Globalnych Sprawach” kwota, jak¹ Unia przeznaczy³a w latach2010–2013 (600 mln euro) jest raczej symboliczna i nie stwarza zagro¿enia realiza-cji wszystkich celów Partnerstwa.

Pozytywnym aspektem Partnerstwa Wschodniego jest niew¹tpliwie formal-ne zacieœnienie bilateralnych i multilateralnych stosunków pomiêdzy podmiota-mi zaanga¿owanymi w to przedsiêwziêcie. Mo¿na je nazwaæ tak¿e ulepszon¹wersj¹ Europejskiej Polityki S¹siedztwa, obejmuj¹c¹ szesnaœcie krajów EuropyWschodniej, Kaukazu Po³udniowego oraz Afryki Pó³nocnej. O ile w ramach EPSwspó³praca ma charakter raczej ogólny, traktuj¹cy partnerów Unii Europejskiejjako jedn¹ zbiorowoœæ o tyle Partnerstwo Wschodnie zak³ada indywidualnekszta³towanie wzajemnych stosunków ze szczególnym uwzglêdnieniem specyfi-ki ka¿dego z krajów�.

��

&��'�� (

�� &� �� (� ��*�" � �� ) � 0�� 0� �� E�� *�� ,�� 6�:D�� '�� #�-��(��(�� *�� *�2� ��"��-�<,��,��#A��(��'��

��

Podsumowanie

Partnerstwo Wschodnie oficjalnie zosta³o og³oszone w 2009 r. Znaj¹c za³o¿e-nia tego projektu oraz przewidywane w jego ramach dzia³ania, nie powinno siêjednak dokonywaæ ju¿ dzisiaj oceny szans rzeczywistego gospodarczegoi spo³ecznego zbli¿enia Unii Europejskiej do swoich wschodnich s¹siadów. Jest tobowiem zdecydowanie za krótki okres, aby móc siê takiej oceny podj¹æ. Partner-stwo Wschodnie zak³ada wiele dzia³añ, jednak zdaj¹ siê one byæ zbyt lakonicznieokreœlone bez technicznego zaplecza realizacyjnego. Wœród samych partnerówwschodnich brakuje jednolitego stanowiska wobec tego przedsiêwziêcia. Ukrainawyra¿a swoje rozczarowanie „s³aboœci¹” unijnej oferty, Bia³oruœ zaœ ca³y czas pod-kreœla swoje przywi¹zanie do Moskwy. Tak¿e wœród krajów cz³onkowskich UEbrakuje zgody co do tego, i¿ wzmocnienie wspó³pracy Brukseli z krajami EuropyWschodniej i Kaukazu Po³udniowego jest potrzebne. Te wewnêtrzne antagonizmyskutecznie wykorzystuje Rosja, podkreœlaj¹c, i¿ Partnerstwo Wschodnie w obecnejformie nie stanowi zagro¿enia dla Rosji. Ponadto zdaniem Kremla nie jest now¹ ja-koœci¹ w stosunkach miêdzynarodowych, jakby sobie tego ¿yczyli jej autorzy, czyliPolska i Szwecja. Pewna natomiast jest koniecznoœæ Polski odegrania kluczowej roliw kszta³towaniu polityki Unii Europejskiej w ramach Partnerstwa Wschodniegoz uwagi na geopolityczne po³o¿enie. Wspó³praca rozwiniêtych krajów Unii Euro-pejskiej z rozwijaj¹cymi siê krajami by³ego bloku sowieckiego jest o tyle wa¿na, o ileistotna jest konkurencyjnoœæ Europy na arenie œwiatowego handlu oraz bezpiecze-ñstwo mieszkañców Starego Kontynentu i Po³udniowego Kaukazu.

Literatura: Ananicz S., Partnerstwo Wschodnie, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa2009; Araratyan A., Eastern Partnership will help Member States making reforms and in-tegrating into European community, ArmInfo, Erewañ 2009; Belfrage F., Introductoryremarks at the SIPRI Roundtable on the Eastern Partnership, Sztokholm 2009; Ciancia-ra A.K., Does the Strenghten European Neighbourhood Policy Restore the Balance Betwe-en Southern and Eastern Partner Countries?, „Analizy i Opinie” 2008, nr 2, InstytutSpraw Publicznych; Cianciara A.K., Eastern Partnership – a new chapter of PolishEastern policy and the European Neighbourhood Policy, „Analizy i Opinie”, nr 5, InstytutSpraw Publicznych, Warszawa 2008; Devrim D., Schulz E., The Eastern Partnership:an interim step towards enlargement?, „Real Instituto Elcano” 2009; DI, PAP, Polskaofensywa w Brukseli ws. EIT i Wschodniego Partnerstwa, „Puls Biznesu”, 25.05.2008;Eastern Partnership – Platform one „Democracy, good governance and stability”, CoreObjectives and work programme 2009–2011; Kaliszuk G., Rosyjskie surowce – biznesczy gra?, „Nowa Europa Wschodnia” 2010, nr 1; £ada A., Rekomendacje InstytutuSpraw Publicznych w Sprawie Forum Spo³eczeñstwa Obywatelskiego PartnerstwaWschodniego, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009; £apczyñski M., TheEuropean Union’s Eastern Partnership: Chances and Perspectives, „Caucasianreview of International Affairs” 2009, vol. 3/2; Marcinkowska P., PartnerstwoWschodnie i jego potencja³, „Komentarz Miêdzynarodowy Pu³askiego” 2009, nr 10;Moving Forward with the Eastern Partnership: Challenges and Opportinities, semina-

��

�� ) �� %�� *�" �* �� +� ��,�

rium naukowe, Sztokholm, 04.09.2009; Sikorski R,, The EU’s „Eastern Partners-hip” is key to relations with Russia, „Europe’s World” 2009.

Strony internetowe:

www.msz.gov.plhttp://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1858http://dziennik.pl/swiat/article374581/Partnerstwo_Wschodnie_rozczarowuje.htmlwww.ngo.plwww.eupd.euwww.mzv.czwww.tvn24.plwww.interia.plwww.girs.orgwww.gazeta.pl.

��

The role of Poland in the Eastern partnership

��

�� ! "� �� # �� $ �� %��&� ��

�� # �� ! "�� $ �� #

�� ! '�� # �� (�� )��

�� #��'��*�� ! +�� ,-�� .��$/�� ,��!

+�� &�� .��&� �# �� )�� 0�� # ��

�1 �� # �� *�� (�� ! ��

)�� (� �� '�� # �� $ (�� %��

�� )��!2�(�&��$ �� # ��3�� )�� 4�3)5

�� ! 2�(�&�� (�� (�� -��$

� �� )��! +�� #�� (�� # �##��&� �� $ ��6�� #

�� $ �� # �� # ��&��

�� 3) �� 6�� (��

�� # �� ! 7�� 1��$ �� #�� 0

�� # '�� )�� )�� '��!

'�� 0�� # �� (��

�� /��!2�(�&�� )�� &�(� ��0

&�� (�� # �� 3) �� *-��

��(� �� #�� # �� ! 2��#��

%�� $ '�� )�� (�� 8� ��$ 3�� 9��

'�� *�� , �� # �� *�� !

)�� # � �� # �� )��0

�� )�� '(��! )�� %�� # 7�� ,##�� 8�� :�( '��

�� '(�� %�� # 7��,##�� *�� # ��

/�� ,##�� 1�� 8�� *�� ; /,�8*$ �� %�� $

�� &� �# � �� (�0

�� #�� !

��

&��'�� (

Kamil Ob³odecki

Wp³yw Partnerstwa Wschodniegona stosunki polsko-bia³oruskie

Zgodnie z deklaracj¹ prask¹ „Partnerstwo Wschodnie zosta³o utworzone jakowspólne przedsiêwziêcie pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej i ich partne-rów z Europy Wschodniej (dalej zwanych krajami partnerskimi), oparte na wspól-nych interesach i zobowi¹zaniach, a tak¿e na wspó³odpowiedzialnoœci i poczuciuobowi¹zku”�. W poni¿szej pracy chcia³bym przedstawiæ mechanizm funkcjono-wania Partnerstwa Wschodniego w odniesieniu do stosunków polsko-bia³orus-kich. Bia³oruœ zajmuje wa¿ne miejsce w polskiej polityce zagranicznej ze wzglêduna strategiczne po³o¿enie oddzielaj¹ce Rzeczpospolit¹ od Federacji Rosyjskiej.Od momentu uznania niepodleg³oœci naszego wschodniego s¹siada zadaniempolskiej s³u¿by zagranicznej by³o wspieranie wszelkich d¹¿eñ prozachodnich ist-niej¹cych w spo³eczeñstwie bia³oruskim. Ustanowienie jak najlepszych stosun-ków z Miñskiem staje siê coraz wa¿niejszym celem polskiej polityki ze wzglêduna pogarszaj¹ce siê relacje z Rosj¹ oraz zaobserwowane u niej tendencje do odzy-skiwania wp³ywów w tzw. „bli¿szej zagranicy”. Partnerstwo nie jest jedynym, anite¿ najwa¿niejszym, instrumentem s³u¿¹cym przedstawionemu celowi, nie nale-¿y go jednak w ¿aden sposób ignorowaæ. W proponowanej pracy podejmêsiê próby analizy kilku sposobów wykorzystania Partnerstwa dla uzyskania z nie-go jak najwiêkszych korzyœci dla Polski. W metodologii pracy pos³u¿ê siê analiz¹prawn¹ oraz politologiczn¹. W zwi¹zku z faktem, i¿ Partnerstwo jest m³odymprojektem, nie istnieje bogaty zasób Ÿróde³, z których mo¿na skorzystaæ, niemniejjednak wa¿ny dla mnie bêdzie raport na temat opisywanego projektu, przedsta-wiony przez Polski Instytut Spraw Miêdzynarodowych

Pocz¹tki Partnerstwa Wschodniego wi¹¿¹ siê œciœle z wspóln¹ polsko-szwedzk¹propozycj¹ utworzenia w ramach Europejskiej Polityki S¹siedztwa projektuinstytucjonalizacji stosunków miêdzy 27 pañstwami cz³onkowskimi UE a szeœciomapañstwami wschodnimi: Armeni¹, Azerbejd¿anem, Bia³orusi¹, Gruzj¹, Mo³dawi¹oraz Ukrain¹. Inicjatywa zosta³a zaakceptowana 3 grudnia 2008 r. przez Komisjê

��

� �� !!�!!��

Europejsk¹, która jednoczeœnie wprowadzi³a kilka propozycji dotycz¹cych utwo-rzenia strefy wolnego handlu, u³atwieñ wizowych oraz uk³adów stowarzyszenio-wych�. Ostateczny kszta³t inicjatywa nabra³a podczas inauguracyjnego szczytuPartnerstwa Wschodniego w Pradze 7 maja 2009 r. Podczas spotkania szefowieoraz przedstawiciele rz¹dów 27 pañstw cz³onkowskich, oraz pañstw uczest-nicz¹cych w programie, przyjê³o Wspóln¹ Deklaracjê (Joint Declaration of the Pra-

gue Eastern Partnership Summit). W sensie prawnym dokument ten nie ma mocywi¹¿¹cej, stanowi on jedynie przejaw intencji pañstw co do kszta³towania siê rela-cji Unii Europejskiej z jej wschodnimi s¹siadami. Dla zrozumienia, jaki wp³ywmo¿e mieæ Partnerstwo Wschodnie na stosunki polsko-bia³oruskie, niezbêdnastaje siê pog³êbiona analiza dokumentu.

Warto rozpocz¹æ od analizy sk³adu delegacji wystosowanej przez poszczególnepañstwa cz³onkowskie na szczyt praski. Ju¿ ten zabieg pozwoli nam w pewnymstopniu oceniæ, jak¹ wagê polityczn¹ przyk³adaj¹ pañstwa UE do nowopow-sta³ego projektu. Nale¿y przy tym mieæ na uwadze, i¿ jeœli delegacja ta sk³adasiê z szefów pañstw lub szefów rz¹dów, wówczas mo¿na mniemaæ, i¿ pañstwaprzypisuj¹ wysokie znaczenie Partnerstwu Wschodniemu, jeœli natomiastna szczyt zostali wys³ani przede wszystkim ministrowie resortowi, wówczas nale-¿y uwa¿aæ, i¿ stosunek UE do Partnerstwa pozostaje w najlepszej sytuacji ambi-walentny. Zgodnie z wczeœniejszymi ustaleniami na szczyt przyby³o ³¹cznie 33przedstawicieli pañstw (27 z Unii Europejskiej oraz 6 z zainteresowanych pañstwwschodnich�). Spoœród powy¿szych pañstw bior¹cych udzia³ w szczycie, 23 pañ-stwa by³y reprezentowane na szczeblu prezydent b¹dŸ premier. Wydaje siê toliczb¹ ca³kiem spor¹, niemniej jednak warto zauwa¿yæ kilka istotnych elementów.Spoœród czterech najwa¿niejszych pañstw UE (Niemiec, Francji, W³och i WielkiejBrytanii) tylko Republika Federalna Niemiec by³a reprezentowana na najwy-¿szym szczeblu (kanclerz Angela Merkel). Francja wys³a³a premiera FrancoisFillona, Wielka Brytania ministra spraw zagranicznych Dawida Milibanda, nato-miast W³ochy zdecydowa³y siê na wys³anie ministra pracy, zdrowia, i politykispo³ecznej Maurizio Sacconiego. Jeœli na najwa¿niejszy szczyt inauguruj¹cy Part-nerstwo Wschodnie, pañstwa, które w przysz³oœci w najwiêkszym stopniu bêd¹decydowaæ o przydziale œrodków pieniê¿nych, wysy³aj¹ jedynie tzw. drugi garni-tur polityków, mo¿na œmia³o postawiæ tezê, i¿ rola Partnerstwa Wschodniegow rozszerzaniu siê unijnej strefy wp³ywów na wschód bêdzie mia³o œciœle ograni-czony charakter.

��

"�� #$%��&�

� �� '''��(��)��*� �� '��+��!�� !!��

� *�� (�(,�� &��'(� %� ��(��% �&-� ��(�� (��'�� ,��.�'�/��',�� &�� .�&� "��.� 0� ��.�&�� 1�� 2�� 0� ��.�&��. �+,��&� * (��'�� '�/��.��,&� (�� (��. � $�(��(�3�'�� *� �� 0� ��.�&�� "�� 1��/'� 0� ��.�&� "�� 0&��(��4�%��(�,� 0� ��.�&� 5��& 6�'��,�,.�, � �( 0� ��.�&� 5��& #�$��',� 1�('�.�

W tym momencie wa¿ne wydawa³oby siê przedstawienie przyczyn, dla któ-rych najwa¿niejsze pañstwa nie zdecydowa³y siê na pog³êbione wsparcie rozpat-rywanego programu.

Francja jako pañstwo œródziemnomorskie kieruje najwiêksz¹ swoj¹ uwagê kupo³udniowemu wymiarowi EPS. Najwa¿niejszy dla niej jest projekt prezydentaNicolasa Sarkozy’ego utworzenia Unii dla Regionu Morza Œródziemnego i tam te¿s¹ kierowane znaczne unijne œrodki finansowe. Choæ pañstwa PartnerstwaWschodniego nie odgrywaj¹ wiêkszej roli w polityce zagranicznej Francji, to jed-nak analitycy Polskiego Instytutu Spraw Miêdzynarodowych zauwa¿aj¹ pewn¹szanse na, choæby czêœciow¹, zmianê sceptycznego stanowiska Republiki Francus-kiej. Jak podkreœlaj¹: „Europa Wschodnia i Kaukaz Po³udniowy s¹ tradycyjniepostrzegane przez pryzmat Rosji jako najwa¿niejszego partnera politycznegoi gospodarczego w regionie. Francuskie w³adze coraz czêœciej zauwa¿aj¹ jednak,¿e zarówno Francja, jak i UE nie mog¹ ignorowaæ wschodnich s¹siadów UE,zw³aszcza Ukrainy, je¿eli chc¹ odgrywaæ aktywn¹ rolê na arenie miêdzynarodo-wej. Ze wzglêdu na rozwój europejskiej polityki energetycznej Francja zwracarównie¿ coraz wiêksz¹ uwagê na relacje w sektorze gazowym w regionie EuropyWschodniej i Kaukazu Po³udniowego”�. Rodzi to pewn¹ nadziejê, choæ nie nale¿yprzeceniaæ jej wagi, i¿ w przysz³oœci w wyniku kolejnych prawdopodobnych kon-fliktów gazowych na linii Ukraina–Rosja, Rosja–Gruzja, Francja mo¿e byæ bar-dziej przychylna polskim projektom utworzenia mechanizmu solidarnoœciw zakresie polityki energetycznej. W sferze Partnerstwa Wschodniego doprowa-dzi³oby to do zwiêkszenia pozycji pañstw wschodnich w stosunku do Rosji, cow praktycznym aspekcie zaowocowa³oby zwiêkszeniem œrodków finansowychw ramach tego Partnerstwa.

Jak ju¿ wspominano wy¿ej, Niemcy by³y jedynym pañstwem spoœród wiel-kiej czwórki, który wystosowa³ delegacjê na najwy¿szym mo¿liwym szczeblu.Nie nale¿y jednak, w zakresie polskich wizji Partnerstwa, przeceniaæ tego faktu.Niemcy wyraŸnie nie s¹ zainteresowane, aby Partnerstwo Wschodnie by³o ele-mentem strategii poszerzania Unii Europejskiej na wschód. Z jednej strony mo¿-na mówiæ o pewnej ograniczonej ewolucji podejœcia do stosunków bilateralnychz Rosj¹, zwi¹zanej z niedawnym konfliktem gazowym z Ukrain¹ oraz wojn¹ gru-ziñsk¹ z sierpnia 2008 r., niemniej jednak Niemcy nadal d¹¿¹ do intensyfikacjikontaktów gospodarczych z Rosj¹ przez wspólne forsowanie wielkich projektówinwestycyjnych w zakresie polityki energetycznej (Nord Stream).

Interesy Niemiec zwi¹zane z Partnerstwem Wschodnim s¹ wyznaczoneprzez koncepcjê nowoczesnej europejskiej polityki wschodniej Steinmeiera: zbli-¿enie z Ukrain¹, partnerstwo z Rosj¹, demokratyzacja Bia³orusi, kooperacja z Azj¹Centraln¹ i wspó³dzia³anie z pañstwami nad Morzem Czarnym i na Kaukazie�.

��

��

� 5� +�.�,� 7� 8��(��'�&� � �� +� �(�'� �� '''��(��(��&��1�� 9*+9��9�� !!��

� :�$� ��

Polscy decydenci powinni mieæ œwiadomoœæ, i¿ poparcie Niemiec dla PartnerstwaWschodniego wynika wy³¹cznie z chêci intensyfikacji kontaktów gospodarczychz Ukrain¹. W ¿adnym stopniu Niemcy nie bêd¹ d¹¿y³y do rugowania wp³ywówrosyjskich z obszaru Partnerstwa Wschodniego – konsekwentnie nie zgadzaj¹ siê,aby by³o ono swoist¹ poczekalni¹ do UE. Wed³ug PISM-u „Rozwijanie Partner-stwa Wschodniego wymaga z perspektywy niemieckiego rz¹du dalszej intensyfi-kacji stosunków z Rosj¹, tak¿e w ramach Partnerstwa Wschodniego, poprzezumo¿liwienie Rosji wspó³dzia³ania w konkretnych projektach, o ile wyka¿e ona„wolê i gotowoœæ”�. W powy¿szej kwestii istnieje wiêc najwiêksza rozbie¿noœæ codo polskiej a niemieckiej koncepcji Partnerstwa Wschodniego. Polska jest prze-ciwna, aby kontakty z pañstwami wschodnimi odbywa³y siê za poœrednictwem,b¹dŸ przez pryzmat rosyjskich interesów. W przysz³oœci mo¿na mieæ uzasadnioneobawy, ¿e stanowisko Niemiec bêdzie oddalaæ siê od polskiego w coraz wiêkszymstopniu. Trudno te¿ zauwa¿yæ wyraŸn¹ platformê wspólnych interesów, na pod-stawie których mo¿na by³oby zbudowaæ œcis³¹ wspó³pracê odnoœnie do politykiwschodniej. Wspólnymi interesami nie jest ani kwestia wizowa, ani stosunekdo Rosji, ani te¿ wizja przysz³ej akcesji pañstw wschodnich do UE lub do NATO.

Wielka Brytania jest pañstwem, z którym Polska dzieli najwiêcej wspólnychpogl¹dów odnoœnie do Partnerstwa Wschodniego. Szczególnie odnosi siê do todo kwestii wykorzystania Partnerstwa Wschodniego jako instrumentu do prze-prowadzenia szeroko rozumianej dywersyfikacji dostaw surowców energetycz-nych. Podejœcie to jest z wystêpowaniem silnych napiêæ w stosunkach brytyjsko--rosyjskich. Mo¿na jednak mówiæ o istnieniu ró¿nic w zakresie sposobów realiza-cji celów Partnerstwa Wschodniego. „Wielka Brytania wydaje siê mniej sk³onnado priorytetowego traktowania finansowania EPS. Tradycyjnie niechêtnie odnosisiê do zwiêkszania wydatków bud¿etowych UE, w tym równie¿ na politykês¹siedztwa. Pojawiaj¹ siê opinie, ¿e Partnerstwo Wschodnie ma szansê realizacjipostawionych celów jedynie w d³ugiej perspektywie, pod warunkiem zaanga¿o-wania zarówno UE, jak i pañstw partnerskich. Wskazuje siê przy tym na trudnoœciw realizacji procesu barceloñskiego, podkreœlaj¹c, ¿e mog¹ one pojawiæ siê tak¿ew stosunkach UE ze wschodnimi s¹siadami”�. Finansowy aspekt dzia³ania jest,w przypadku Wielkiej Brytanii, tym czynnikiem, który prawdopodobnie unie-mo¿liwi powstanie œcis³ego sojuszu polsko-brytyjskiego w kwestii funkcjonowa-nia Partnerstwa Wschodniego.

W³ochy pe³ni¹ rolê swoistego „rzecznika interesów” Rosji w Unii Europej-skiej. Sytuacja ta ma miejsce ze wzglêdu na silne powi¹zania gospodarcze w dzie-dzinie surowców energetycznych; nie bez znaczenia jest równie¿ fakt istnieniabliskiej przyjaŸni miêdzy premierem W³och Silvio Berlusconim a premierem Wla-dmirem Putinem. W³ochy od pocz¹tku sceptycznie patrzy³y na polsko-szwedzkiepropozycje, próbowano wprowadziæ do postanowieñ deklaracji praskiej posta-

��

"�� #$%��&�

� �� ;,� (� ��

nowienia dotycz¹ce proporcjonalnego zwiêkszenia œrodków finansowych w ra-mach po³udniowego wymiaru EPS�. Podejœcie do po³udniowego s¹siedztwa jesttym czynnikiem, który bêdzie fundamentem wspó³pracy francusko-w³oskiej. Ce-lem tej wspó³pracy bêdzie podwa¿enie polsko-szwedzkich koncepcji PartnerstwaWschodniego jako uniezale¿nienia siê pañstw wschodnich wobec Rosji. Nale¿ymieæ jednak œwiadomoœæ, i¿ istniej¹ ró¿nice w pogl¹dach W³och i Francji co do roliRosji w polityce energetycznej pañstw UE. Zadaniem polskich polityków bêdziewykorzystanie narastaj¹cego zainteresowania Francji polityk¹ energetyczn¹pañstw kaukaskich i d¹¿enie do os³abienia wspó³pracy w³osko-francuskiej.

Podsumowuj¹c podejœcia czterech pañstw odnoœnie do Partnerstwa Wschod-niego nie nale¿y mieæ ¿adnej nadziei na to, ¿e projekt ten bêdzie powa¿n¹ konku-rencj¹ dla rosyjskich wp³ywów na wschodzie. Przyznane, decyzj¹ KomisjiEuropejskiej, œrodki finansowe w wysokoœci 450 mln euro nie s¹ w stanie przeciw-stawiæ siê, choæby po¿yczce udzielonej Ukrainie przez w³adze rosyjskie w wyso-koœci ponad miliarda dolarów. W zwi¹zku z tym Partnerstwo Wschodnie bêdzietylko jednym z wielu instrumentów, jakie Polska bêdzie wykorzystywaæ dla przy-ci¹gniêcia pañstw wschodnich do NATO b¹dŸ Unii Europejskiej. Pewn¹ nadziej¹jest zapisana w „komunikacie Komisji do Parlamentu i Rady pt. PartnerstwoWschodnie” z grudnia 2008 r.� obietnica zwiêkszenia œrodków finansowych z 450mln do oko³o 785 mln w 2013 r. Byæ mo¿e kwota ta bêdzie sukcesywnie wzrastaæw miarê jak pojawiaæ siê bêd¹ kolejne energetyczne spory Rosji z pañstwamiwschodnimi.

Przechodz¹c do merytorycznej analizy wp³ywu Partnerstwa Wschodniegona stosunki polsko-bia³oruskie chcia³bym rozpocz¹æ od analizy postawy w³adzbia³oruskich wobec postanowieñ szczytu praskiego. Stosunki UE – Bia³oruœ nienale¿a³y do bliskich w pierwszej dekadzie XXI w. Wraz ze sfa³szowaniem referen-dum dotycz¹cym liczby kadencji prezydenta w 2004 r. oraz st³umieniem dzia³alno-œci demokratycznej opozycji Unia Europejska doprowadzi³a do miêdzynarodowejizolacji re¿imu £ukaszenki. Sytuacja ta zaczê³a zmieniaæ siê w 2008 r., kiedy dosz³odo kilku sporów ekonomicznych miêdzy Bia³orusi¹ a Rosj¹. Wa¿na by³a tak¿e po-stawa £ukaszenki wobec wojny rosyjsko-gruziñskiej, przejawiaj¹ca siê w brakuuznania po³udniowej Osetii oraz Abchazji. Bia³oruœ znalaz³a siê w sytuacji napiê-tych stosunków z prawie wszystkimi swoimi s¹siadami.

W kwestii oddzia³ywania i stosunku Polski do Bia³orusi mo¿na zaobserwowaæistnienie dwóch koncepcji polityki odnoœnie do tego pañstwa. Wspólnym za³o¿e-niem obu koncepcji jest takie oddzia³ywanie na w³adze re¿imu, aby z jednej stro-ny wci¹gn¹æ Bia³oruœ w struktury euroatlantyckie i stworzyæ wraz z Ukrain¹kolejne pañstwo buforowe, które odgradza³oby Polskê od potencjalnie niebezpie-cznej Rosji; z drugiej strony za³o¿eniem jest tak¿e d³ugofalowa pomoc Polakom

��

��

� �� :�$� �(� (�. �� !�� !��

�� !�� <� ��9 �� 9��9�� !!��

zamieszkuj¹cym na wschodzie, których sytuacja faktyczna znacznie siê pogor-szy³a w zwi¹zku ze sporem o wybór w³adz Zwi¹zku Polaków na Bia³orusi. Pierwszakoncepcja polskiej polityki wschodniej polega na forsowaniu restrykcyjnego po-dejœcia do w³adz w Miñsku, ustanawianiu wielu nowych sankcji gospodarczychw zwi¹zku z ³amaniem praw cz³owieka oraz umiejêtne budowanie relacji z opo-zycj¹ demokratyczn¹. Podejœcie to ma pewne wady oraz zalety. Najwiêksz¹ zalet¹jest fakt, ¿e przez finansowanie opozycji bia³oruskiej istnieje szansa, i¿ organiza-cje te bêd¹ w stanie przeprowadziæ w Miñsku odmianê „kolorowej rewolucji”.W przypadku ewentualnego obalenia £ukaszenki nowe w³adze by³yby natural-nie zwi¹zane z wspieraj¹cymi je w³adzami polskimi, przez co mo¿na domniemy-waæ, i¿ obra³yby one kurs prozachodni, skutecznie oddalaj¹c siê od wp³ywówrosyjskich.

Wad¹ tej koncepcji jest jej oparcie siê na za³o¿eniu, ¿e prêdzej czy póŸniej doj-dzie do manifestacji obywatelskich i „kolorowej rewolucji”. Niekoniecznie takiscenariusz mo¿e mieæ miejsce. £ukaszenko utrzymuje siê przy w³adzy od ponad15 lat, i na stan dzisiejszy nie mo¿na zaobserwowaæ znacznego os³abienia jegow³adzy. Globalny kryzys gospodarczy wstrz¹sn¹³ fundamentami bia³oruskiejgospodarki, lecz nie wp³ynê³o to znacz¹co na pozycjê polityczn¹ dyktatora. Jestwysoce prawdopodobne, i¿ prze¿ywaj¹ca za³amanie gospodarcze oraz bêd¹caw stanie permanentnej izolacji Bia³oruœ mo¿e zdecydowaæ siê na œcis³e wspó³-dzia³anie ze swoim wschodnim s¹siadem, nie tylko na poziomie ekonomicznym,ale tak¿e instytucjonalno-politycznym. Nie trzeba wspominaæ, i¿ ustanowieniesilnej rosyjskiej obecnoœci politycznej (zapewne tak¿e i wojskowej) na wschodniejgranicy Rzeczypospolitej jest wysoce niepo¿¹dane.

Drugie podejœcie ³¹czy siê œciœle z nowym kursem pañstw UE (w tym Polski)wobec Bia³orusi. Przy zachowaniu tych samych za³o¿eñ (pomoc Polakom,wci¹gniêcie Bia³orusi w orbitê wp³ywów zachodnich), zastosowano ca³kiem inneœrodki. Przede wszystkim uznano, i¿ nale¿y d¹¿yæ do ustanowienia pragmatycz-nego konsensusu z obecn¹ w³adz¹. Maj¹c na wzglêdzie fakt, i¿ obecnie Bia³oruœjest sk³ócona z Rosj¹, istnieje du¿a mo¿liwoœæ jej otwarcia na kontakty z zacho-dem oraz przyczynienia siê do liberalizacji jej gospodarki. W krótkim czasie Pol-ska mo¿e osi¹gn¹æ swoje najwa¿niejsze cele, niemniej jednak tak¿e i w tympodejœciu nale¿y byæ œwiadomym istnienia pewnych ograniczeñ. Podejœcie tow du¿ej mierze legitymizuje obecny re¿im, ponadto znacznie wzmacnia go gos-podarczo. Bez w¹tpienia istnieje du¿a szansa, i¿ za cich¹ akceptacj¹ Polski orazpañstw zachodnich mo¿e dojœæ wówczas do ca³kowitego rozbicia demokratycz-nej opozycji, która straci przecie¿ swoje finansowe wsparcie. Nawet jeœli nie doj-dzie do rozbicia opozycji, Polska na pewno os³abi swoje uprzywilejowanestosunki z wiêkszoœci¹ ugrupowañ opozycyjnych, które w przypadku wariantu„kolorowej rewolucji” mog¹ zwróciæ siê ku Moskwie.

Z powy¿szej powierzchownej analizy chcia³bym przedstawiæ wniosek, i¿¿adne z tych podejœæ nie jest s³uszne a priori. Obydwie koncepcje maj¹ s³uszneza³o¿enia, ró¿ni¹ siê jednak w kwestii doboru œrodków zmierzaj¹cych do realiza-

��

"�� #$%��&�

cji postawionych celów politycznych. Trafnoœæ doboru koncepcji zale¿y wy³¹cz-nie od dobrego okreœlenia przysz³ej postawy obywateli Bia³orusi. Jeœli zdecyduj¹siê na rewolucjê – wówczas nale¿a³oby wspieraæ opozycjê, forsowaæ restrykcjewobec re¿imu, jeœli zaœ bêd¹ nadal wspieraæ re¿im – wówczas nale¿y d¹¿yædo konsensusu. Jak natomiast maj¹ siê obie koncepcje do rozpatrywanego Part-nerstwa Wschodniego? Przede wszystkim mo¿emy obecnie zaobserwowaæ przej-œcie w polskiej polityce od podejœcia restrykcyjnego do pragmatycznego.Partnerstwo Wschodnie wpisuje siê zdecydowanie w ten drugi kurs. Transferœrodków finansowych, obietnica liberalizacji re¿imu wizowego, projekty partner-stwa energetycznego czy plany utworzenia strefy wolnego handlu maj¹ na celuwydatne wsparcie w³adz bia³oruskich i usztywnienie ich oporu wobec naciskówrosyjskich.

Bia³oruœ widzi w Partnerstwie Wschodnim szanse na uzyskanie pomocyw zwalczeniu objawów kryzysu w pañstwie oraz wsparcie w przypadku naras-taj¹cych konfliktów z Rosj¹. „Z wypowiedzi dyplomatów oraz samego £ukaszen-ki mo¿na wywnioskowaæ, ¿e Miñsk liczy na akceptacjê przez UE panuj¹cegona Bia³orusi systemu rz¹dów, zakoñczenie izolacji dyplomatycznej, intensyfika-cjê wspó³pracy gospodarczej, udzielenie Bia³orusi wsparcia na rzecz poprawystandardów gospodarczych i ekologicznych, pomoc w charakterze technicznymi konsultacyjnym, z³agodzenie systemu wizowego”�. W wyniku przeprowadzo-nych konsultacji w grudniu 2008 r. Bia³oruœ zgodzi³a siê na wspó³pracê w dziedzi-nach, takich jak: handel, energetyka, transport, walka z przestêpczoœci¹transgraniczn¹, ekologia i rolnictwo��. Dla Bia³orusi najwa¿niejsza wydaje siêmo¿liwoœæ uczestniczenia w projekcie na zasadzie równoœci, bez spe³niania ¿ad-nych warunków wstêpnych. Da³oby to w³adzom w Miñsku tak potrzebn¹ legity-mizacjê miêdzynarodow¹ oraz mo¿liwoœæ wykorzystania „zachodniej karty”w rozgrywkach z Moskw¹. Nie bez znaczenia jest tak¿e ekonomiczna pomocw postaci inwestycji Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz EuropejskiegoBanku Odbudowy i Rozwoju.

Jak ju¿ wskaza³em wczeœniej wad¹ koncepcji wspierania w³adz w Miñsku jestmo¿liwoœæ rozbicia grup opozycyjnych dzia³aj¹cych na Bia³orusi, st¹d te¿ mo¿nawyt³umaczyæ sceptycyzm, z jakim odnios³y siê do Partnerstwa Wschodniego naj-wiêksze ugrupowania opozycyjne. Rada polityczna liberalnej Zjednoczonej PartiiObywatelskiej przyjê³a uchwalê, ¿e Bia³oruœ powinna zostaæ objêta Partnerstwemwówczas, gdy wype³ni „wszystkie warunki, niezbêdne do tego, aby kraj móg³wzi¹æ w nim udzia³”��. Inne ugrupowanie demokratyczne – Bia³oruski Front Na-rodowy – popar³a Partnerstwo pod warunkiem uprzedniego przeprowadzeniademokratyzacji kraju. Dopóki ten postulat nie stanie siê faktem BNF, proponujezawieszenie uczestnictwa kraju w Partnerstwie Wschodnim. Deklaracja ugrupo-

��

��

� 5� +�.�,� 7� 8��(��'�&� � �� " �� =�� =!�

wania jasno stwierdza: „obecnie, gdy w³adze s¹ zainteresowane europejsk¹ po-moc¹, nie mo¿na otwieraæ im drzwi bez uwolnienia wszystkich wiêŸniówpolitycznych, przestrzegania wolnoœci s³owa, zebrañ, bez zmian w ustawodaw-stwie wyborczym, wreszcie – bez przeprowadzenia wolnych wyborów.Wspó³praca z Bia³orusi¹ w ramach programu musi nastêpowaæ krok po krokui byæ uwarunkowana konkretnymi dzia³aniami jej w³adz na rzecz demokratyza-cji”��. Ugrupowania opozycyjne dostrzegaj¹, ¿e Partnerstwo jest dla nich w pew-nym stopniu zagro¿eniem – wyraŸnie odcina od pomocy pañstw zachodnich,odbiera im ponadto miêdzynarodow¹ legitymizacjê dzia³añ. Jak mo¿e w tymprzypadku BNF czy ZPO g³osiæ narodowi bia³oruskiemu, ¿e ca³y œwiat potêpia£ukaszenkê oraz wspiera dzia³alnoœæ demokratycznej opozycji na Bia³orusi? Cogorsza dla Polski istnieje spore prawdopodobieñstwo, i¿ opozycja skieruje swojezainteresowanie ku Rosji i tam poszuka materialno-politycznego wsparcia. Jedenz najbardziej znanych opozycjonistów, Aleksadr Kazulin, skrytykowa³ Partner-stwo Wschodnie, które mia³oby byæ rzekomo skierowane przeciw Rosji. Oskar¿y³zarazem Polskê o niemoralne targi z £ukaszenk¹ i lekcewa¿enie europejskich wa-rtoœci w zamian za poprawê sytuacji mniejszoœci polskiej na Bia³orusi��.

Podsumowuj¹c mamy sytuacjê, w której d¹¿¹c do ustanowienia pragmatycz-nego konsensusu z w³adzami Republiki Bia³oruskiej Polska poœwiêci³a swojedobre stosunki z opozycj¹, d¹¿¹c w zamian do odepchniêcia Bia³orusi od Moskwyoraz poprawy losu Polaków na Wschodzie. Niestety ¿aden z powy¿szych celówpolskiej polityki nie zosta³ póki co osi¹gniêty. Jest zdecydowanie za wczeœnie,¿eby stwierdziæ, czy uda³o siê zneutralizowaæ wp³ywy Rosji na Bia³orusi. Bezw¹tpienia nale¿y siê spodziewaæ, i¿ Moskwa zacznie aktywnie wspieraæ obecn¹opozycjê lub postara siê stworzyæ w³asne ugrupowanie na wzór Partii Regionówna Ukrainie. Rodzi to z kolei uzasadnion¹ groŸbê, i¿ w przypadku zmiany w³adzyw Miñsku nowy re¿im bêdzie mia³ charakter stricte prorosyjski. Nie uda³osiê ponadto rozwi¹zaæ kwestii poprawy losów Polaków na wschodzie. Nadal ist-nieje silny spór miêdzy frakcjami w Zwi¹zku Polaków na Bia³orusi, natomiastw³adze polskie konsekwentnie faworyzuj¹ jedn¹ stronê sporu. Byæ mo¿e dziêkiwzglêdnemu zbli¿eniu Polski i Bia³orusi uda siê przeprowadziæ nowe wyboryz wykluczeniem obecnych w³adz obu czêœci Zwi¹zku.

Zgodnie z punktem 7 deklaracji praskiej „innym wa¿nym aspektem Partner-stwa Wschodniego jest wspieranie mobilnoœci obywateli i liberalizacji re¿imu wi-zowego w bezpiecznym otoczeniu. Partnerstwo bêdzie promowa³o mobilnoœæobywateli krajów partnerskich przez umowy o u³atwieniach wizowych i umowyo readmisji; zgodnie z globalnym podejœciem do kwestii migracji UE podejmierównie¿ wzglêdem poszczególnych krajów partnerskich stopniowe dzia³aniaw kierunku pe³nej liberalizacji re¿imu wizowego jako celu d³ugofalowego przyjê-tego przez poszczególne kraje partnerskie, pod warunkiem, ¿e spe³nione zostan¹

��

"�� #$%��&�

�� =!�=�� =��

warunki gwarantuj¹ce dobrze zarz¹dzan¹ i bezpieczn¹ mobilnoœæ”��. Zamiesz-czona w deklaracji obietnica d³ugofalowego zniesienia ograniczeñ wizowychmiêdzy pañstwami UE a pañstwami Partnerstwa rodzi pewne mo¿liwoœcidzia³ania dla polskiej s³u¿by dyplomatycznej. Oczywiœcie nie nale¿y mieæz³udzeñ, i¿ w najbli¿szym czasie dojdzie do zniesienia obowi¹zku wizowego. Faktten by³by wysoce niepo¿¹dany dla czterech g³ównych pañstw UE, lecz przedewszystkim dla Niemiec, które s¹ zainteresowane utrzymaniem taniej si³y roboczejpañstw Europy Wschodniej z dala od swoich granic. Niemcy s¹ tak¿e zaintereso-wane, aby odgrodziæ pañstwa wschodnie od ich tradycyjnych partnerów gospo-darczych w Europie Œrodkowej. Dziêki przyjêciu przez nowe pañstwacz³onkowskie wspólnej polityki wizowej rozszerzenie Unii w 2004 i 2007 r. by³o ta-k¿e rozci¹gniêciem rynku zbytu dla pañstw zachodnich (przede wszystkimRFN-u) i wyrugowaniem kontaktów gospodarczych miêdzy Polsk¹ z jednej stro-ny a Ukrain¹, Bia³orusi¹ i Rosj¹ z drugiej. St¹d te¿ jakiekolwiek zniesienie ograni-czeñ w przep³ywie osób odby³oby siê kosztem Niemiec.

Zadeklarowana liberalizacja wizowa jest dla Polski jednak okazj¹ do przefor-sowania ciekawego projektu, jakim jest instytucja ma³ego ruchu granicznego(MRG). Regulowany rozporz¹dzeniem wspólnotowym z 2006 r. MRG jest specjal-nym pozwoleniem wydawanym mieszkañcom pañstw granicz¹cych z UE.Pozwolenie to obejmuje obszar w promieniu 30 km od granicy pañstwa UE i po-zwala na dowolne przekraczanie granicy. Jaki to ma bezpoœredni wp³yw na poli-tykê polsk¹ w kontekœcie bia³oruskim? Dziêki umo¿liwieniu Bia³orusinomswobodnego przekraczania granicy uda³oby siê prze³amaæ monopol re¿imu£ukaszenki na zatrudnienie swoich obywateli. Obecnie, zgodnie z ustaleniamipersonelu Wydzia³u Konsularnego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej, oko³o70–80% obywateli bia³oruskich jest zatrudnionych na stanowiskach pracy kontro-lowanych przez re¿im pañstwowy. Oznacza to mniejsz¹ mo¿liwoœæ dzia³aniana rzecz obalenia obecnej w³adzy i ustanowienia demokratycznego pañstwa.Gdyby uda³o siê sk³oniæ pañstwa UE do nadania pañstwom Partnerstwa Wschod-niego specjalnych przywilejów wizowych (np. rozci¹gniêcia obszaru dzia³aniaMRG), wówczas mo¿na by³oby siê spodziewaæ, i¿ Bia³orusini, zamiast pracowaæna stanowiskach „rz¹dowych”, mogliby trudniæ siê handlem z obszarami MRG(wschodnimi województwami RP). By³oby to zdecydowane podwa¿enie nieogra-niczonej kontroli gospodarczej re¿imu £ukaszenki na zachodniej Bia³orusi. Wartoponadto zauwa¿yæ, i¿ nawet w obecnym stanie zasiêgu MRG (30 km) specjalnymprzywilejem s¹ objête Grodna i Brzeœæ, czyli miasta, które w sumie posiadaj¹ponad pó³ miliona mieszkañców. W po³¹czeniu z funkcjonowaniem Karty Pola-ka, oraz niedawno otwart¹ mo¿liwoœci¹ inwestowania, by³aby to doskona³a oka-zja na ustanowienie silnych wp³ywów gospodarczo-kulturalnych na ZachodniejBia³orusi.

��

��

��

Podsumowuj¹c nie nale¿y mieæ z³udzeñ, i¿ Partnerstwo Wschodnie wprowa-dzi ca³kiem now¹ jakoœæ w stosunkach miêdzy pañstwami cz³onkowskimi UEa pañstwami wschodnimi. Konsekwentny sprzeciw najwiêkszych pañstw UE, ichzapatrzenie w po³udniowy wymiar EPS, po³¹czone z niechêci¹ finansowania jaki-chkolwiek inicjatyw, które prowadzi³yby do zatargu z Rosj¹, nie wró¿y Partner-stwu œwietlanej przysz³oœci. Nie oznacza to jednak, i¿ Polska nie ma ¿adnychmo¿liwoœci wykorzystania wspólnej inicjatywy celem maksymalizacji w³asnychinteresów narodowych. Przede wszystkim Partnerstwo mo¿e byæ jednym z wieluinstrumentów wspierania i uniezale¿niania siê Bia³orusi (oraz innych pañstw re-gionu) od wp³ywów Rosji. Nawet jeœli Bia³oruœ uzyska tylko status cz³onka stowa-rzyszonego, to i tak Polska jest w stanie uzyskaæ konkretne korzyœci w postacipoprawy losu mniejszoœci polskiej, zwiêkszenia inwestycji w zachodniej Bia³orusioraz odci¹gniêcia re¿imu £ukaszenki od Moskwy. Gdyby ponadto uda³o siê zrea-lizowaæ jeden z dwóch przedstawionych wczeœniej scenariuszy odmro¿enia sto-sunków polsko-bia³oruskich, wówczas faktycznie Partnerstwo Wschodnie by³obyjednym ze œrodków, który przyczyni³by siê do powstania nowej jakoœci na pol-skiej wschodniej granicy.

Literatura: Communication from the Commission to the European Parliament and the Co-

uncil – Eastern Partnership, (http://ec.europa.eu/external_relations/eastern/docs/com08_823_en.pdf); Partnerstwo Wschodnie, (http://www.msz.gov.pl/ Partnerstwo,Wschodnie,19887.html); Wojny B., Gniazdowski M. (red.) Partnerstwo Wschodnie – ra-

port otwarcia, Warszawa 2009, (http://www.pism.pl/zalaczniki/Raport_PW_2009_pl.pdf);Wspólna deklaracja przyjêta podczas szczytu partnerstwa wschodniego w Pradze,(http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/09/st08/st08435.pl09.pdf).

��

The influence of the Eastern partnershipon the relations between Poland and Belarus

��

�� ! ��"�#$ ��% ��#� � ��!� �� #��$&� ��" ��

�� "��$% ��! �� # �! #��# �� ' �� #�� ( )�

�� % ��#� �� ! � "�� ! � �! �� # ��!� �� % * "+

��%,�"!��% - ��% .�� !./ � �0�� 1��&� �� ( )� �� ! �� +

"$ �� "$ !��"��# �� " " �� "�� "$ �� ! �� "�#$% ��

� � �� " �� "! �� ! � �� ! $ �$ � ��( ��"�! � �� #�� +

� � #�"" �� #��#�� % �� #�� % ��#� �� ! �� &� ��! � �

�� 1��&� �� "� �# ( 2� � �� #" �"$ �� " �� "$��

��#� �� - ��$% 3��# % )�"$ �� -� � *�� !� ��#�� 0 #� �� +

"�� " �� #�� 0�� ( 3��

��"! �"$ � �� " ��" �� #"�� !� �� 4 �� #�"�� &�

�"� �% ��#� � ! ��#�#$% �� !�� #� �� ( 2�� "!

��5 ��

"�� #$%��&�

��! �� #�""$ �� ! * "�� 6 �� #�� % ��#� � ��" �� "�� +

� ��" �� "��$(

�� "�� #� �� " #�� * "��+

�� "�#$( 2� �� 1�� !- �� .�� 55�% �� $ � ��+

�# � ��#�� 1�� ! * "�� #�"� ��,��

�! �� /�� "�� #�� ( 7�� &� � �� "� ! $

�� &� #�� ! �� ! � � � � �� ,��#��( )� �� #�

��$ �� "�� "�#$ �� !0�� # ��!� �� (

2�� #� !�� $ ��$�� "�� ! �� 7�� $

� "�� 8�� ! �� 9� ��! �� :8�� 1 ��"��;( *��

�� " �� ## ! ��"$ �� "�� "" � #�� #

�� ( �� " �� "� * "�� ## ��""$ � ��

1��&� �� (

��

��


Jakub Olchowski Gediminas Kazénas

Stosunki polsko-litewskie w kontekście Karty Polaka

W dniu 7 września 2007 r. w Polsce przyjęto Ustawę o Karcie Polaka, która we-szła w życie w 2008 r. (29 marca)1. Według ustawy, Karta Polaka jest dokumen-tem potwierdzającym przynależność do Narodu Polskiego, nie nadaje wszakże obywatelstwa polskiego. Na Litwie, po wyborach parlamentarnych w 2008 roku, pojawiły się jednak wątpliwości, czy dwóch posłów z ramienia Akcji Wyborczej Polaków na Litwie, posiadających Kartę Polaka, może złożyć przysięgę w Sej-mie. Wiązało się to z podejrzeniami, że Karta Polaka może nakładać na posiada-jące ją osoby zobowiązania wobec Polski. Według Konstytucji Litwy, poseł na Sejm musi być wolny od jakichkolwiek zobowiązań czy też obietnic w stosunku do innego państwa.

Przyczyny i przebieg dysputy wokół Karty Polaka zasługują na szerszą ana-lizę, przekraczającą ramy niniejszego artykułu, zwłaszcza, że argumenty strony litewskiej są stosunkowo mało znane w Polsce. Ponadto, kontrowersje związane ze statusem mniejszości polskiej na Litwie są determinowane przez różne czyn-niki, zarówno te współczesne, wynikające z uwarunkowań prawno-politycz-nych, jak i te historyczne, wynikające ze skomplikowanej i odmiennie postrze-ganej wspólnej historii obu narodów i państw.

Stąd też, celem tego opracowania jest przede wszystkim przedstawienie problemów, związanych z Kartą Polaka, z punktu widzenia Litwy. Problemy te dotyczą głównie dwóch istotnych zagadnień: kwestii podwójnego obywatel-stwa, stanowiącej istotny kontekst polityczny i prawny dla Karty Polaka, oraz żywego na Litwie dyskursu, dotyczącego pytania, czy i na ile postanowienia Karty tworzą normy, zobowiązujące jej posiadaczy do określonego zachowania wobec Rzeczypospolitej i jej interesów, a zatem, czy nie istnieje precedens „po-dwójnej lojalności” (dychotomii tożsamości etnicznej i państwowej). Warto tu też zwrócić uwagę na uwarunkowania i kontrowersje historyczne, w dużej mie-rze kształtujące relacje polsko-litewskie.

1 Zob. tekst ustawy: Dz.U. 2007, Nr 180, poz. 1280; późniejsze zmiany: Dz.U. 2008, Nr 214, poz. 1348 i

Dz.U. 2008, Nr 52, poz. 305.



Historia et Patria – czyli Litwo, ojczyzno nie moja2

Na kształt wschodniego wymiaru polskiej polityki zagranicznej i, ogólniej, relacji Polski z jej wschodnimi sąsiadami (a Karta Polaka jest bez wątpienia ele-mentem tej polityki i tych relacji), wpływają nie tylko wewnętrzne uwarunko-wania polityczne, ale także, jeśli nie przede wszystkim, skomplikowane procesy historyczne. Cały obszar Europy Środkowo-Wschodniej ulegał na przestrzeni wielu wieków znaczącym przekształceniom politycznym i terytorialnym, z czym częstokroć wiązały się ostre konflikty. W kontekście stosunków narodo-wościowych w regionie warto zauważyć, że procesy narodo- i państwotwórcze były tu, w odniesieniu np. do Europy Zachodniej, spowolnione i utrudnione, m.in. z racji imperialnej polityki Cesarstwa Rosyjskiego, uniemożliwiającej wie-lu narodom emancypację. Sytuację skomplikowały dodatkowo w XX w. wyda-rzenia II wojny światowej i jej konsekwencje – zwłaszcza kolejne przeobrażenia polityczne i terytorialne oraz delimitacja granic, która ponownie stłumiła dąże-nia niepodległościowe wielu narodów (parafrazując znane powiedzenie można stwierdzić, że nie tylko carska Rosja była „więzieniem narodów” – był nim także Związek Radziecki), „zamrażając” jednocześnie na kilka dekad zimnej wojny istniejące konflikty, spory i zadawnione antagonizmy. Które odżyły po rozpa-dzie Związku Radzieckiego, ponieważ powstałe na jego gruzach państwa przy-stąpiły, czasem gwałtownie, do rekonstruowania (bądź konstruowania) własnej tożsamości narodowej i państwowej oraz umacniania swojej suwerenności. Czyniąc to zresztą czasem przy „(nad)użyciu ideologii narodowej” – nowo po-wstające państwa miały być zorganizowane przez i dla narodu3.

Z reguły był to jednak, z różnych przyczyn (długoletnia rusyfikacja i sowiety-zacja, próżnia polityczna po upadku systemu, poważne trudności ekonomiczne itp.) proces niełatwy. W przypadku Litwy wyraźnym problemem stała się od po-czątku obecność licznej mniejszości polskiej. Według ostatniego spisu ludności, przeprowadzonego na Litwie w 2001 r., Polacy stanowili 6,7 proc. ludności, co oznacza, że byli największą mniejszością narodową na Litwie. Jednak polska mniejszość na Litwie stale maleje. W 1959 r. Polaków było 8,5 proc., w 1970 r. – 7,7 proc., w 1979 r. – 7,3 proc., w 1989 r. – 7 proc. Według ostatniego spisu polska po-pulacja liczy 235 tysięcy osób4. Obecnie szacuje się na Litwie, że polska mniejszość

2 Sformułowanie zaczerpnięte z tytułu książki Jana Widackiego, byłego ambasadora RP na Litwie, przez

niektóre środowiska w Polsce, jak też polską mniejszość na Litwie, oskarżanego o „antypolskość”. Jedną z jego głównych „przewin” było to, że krytykował polskich polityków za to, że obiecują polskiej mniejszości rzeczy niemożliwe do zrealizowania.

3 J.A. Rybczyńska, Problemy narodowościowe w nowych demokracjach Europy Środkowo-Wschodniej, [w:] J.A. Rybczyńska (red.), Europa Środkowo-Wschodnia. Region, państwa i społeczeństwa w czasie transformacji, Lublin 2000, s. 43-44.

4 2001 m. surašymas: Lietuvos tautinė sudėtis vienalytiškiausia, Lietuvos Statistikos departamentas, 2002, (http://www.stat.gov.lt/uploads/docs/2002_10_17.pdf).

Jakub Olchowski, Gediminas Kazénas


stanowi 205,5 tys. tj. 6,1 proc.5 Polskie organizacje podają wyższe szacunki – ok. 325 tysięcy6. Należy tu dodać, że mniejszość polska ma, w przeważającej mierze, charakter mniejszości zwartej (zamieszkującej głównie rejony wileński i solecz-nicki) i osiadłej (nie są to imigranci ani ich potomkowie, lecz ludność zamieszkują-ca Litwę od wielu pokoleń, która znalazła się poza granicami Polski w wyniku niezależnych od niej przeobrażeń terytorialno-politycznych)7.

W związku z obecnością tak licznej grupy Polaków na Litwie dochodziło, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90. XX w., do wielu sytuacji konfliktowych, związanych m.in. z niejednoznaczną postawą litewskich Polaków wobec nie-podległości Litwy (obawiali się wrogiego stosunku władz państwa litewskiego), planami uznania języka litewskiego za jedyny język państwowy, nacjonali-stycznymi postawami wśród Litwinów, pisownią polskich nazwisk i nazw miej-scowości czy polskimi aspiracjami do odzyskania autonomii terytorialnej8. Mo-mentem przełomowym było podpisanie 26 kwietnia 1994 r. w Wilnie Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobro-sąsiedzkiej współpracy. Sam fakt podpisania traktatu zniwelował wiele wzajem-nych uprzedzeń i pretensji, a stosunki bilateralne, tak na płaszczyźnie gospo-darczej, jak i politycznej, zaczęły się wyraźnie, i szybko, poprawiać. Pierwszą wizytę zagraniczną prezydent Valdas Adamkus złożył, w 1998 r., w Warszawie. Kolejne etapy pogłębiania współpracy i umacniania relacji wyznaczały: wstą-pienie do NATO, później do UE, a następnie wejście do strefy Schengen. Wresz-cie, celem pierwszej wizyty zagranicznej Donalda Tuska po objęciu przez niego urzędu premiera, było Wilno (w listopadzie 2007 roku)9.

Nie oznacza to wszakże, że rozwiązano wszystkie problemy, związane z sy-tuacją polskiej mniejszości. Wciąż pozostają kwestie, dotyczące szkolnictwa pol-skiego na Litwie10, reprywatyzacji ziemi na Wileńszczyźnie (chodzi o odebraną Polakom ziemię, na której władze ZSRR utworzyły następnie kołchozy) oraz pisowni polskich nazwisk i nazw (jest to problem szczególnie trudny, albowiem

5 Gyventojų skaičius, Lietuvos statistikos departamentas, 2009, (http://db1.stat.gov.lt/statbank/

selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010215&PLanguage=0&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3236&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14=).

6 Chcą bardziej wspierać Polonię, (http://www.kresy.pl/wydarzenia?zobacz/chca-bardziej-wspierac-polonie). 7 Zob. szerzej P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Litwie, Warszawa 1997. 8 A. Bobryk, Polityka Polski wobec państw nadbałtyckich, [w:] A. Gil, T. Kapuśniak (red.), Polityka wschodnia

Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, Lublin - Warszawa 2009, s. 253–256; M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, Polska polityka wschodnia, [w:] S. Bieleń (red.), Polska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 246–247.

9 A. Bobryk, op. cit., s. 256-259; M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, op. cit., s. 247–249. 10 Przykładem jest nie tylko sytuacja polskich szkół na Litwie (jest ich 123), ale np. wileńskiej filii

Uniwersytetu w Białymstoku, która nieustannie boryka się z problemami finansowymi (jest w całości finansowana przez Polskę) i barierami administracyjnymi oraz politycznymi – nie może np. uruchamiać kierunków „niepewnych politycznie” – historii, politologii, stosunków międzynaro-dowych.



jego rozwiązanie – zgodne z oczekiwaniami Polaków – wymagałoby zmiany litewskiej konstytucji). Rozwiązania tych problemów nie ułatwiają liczne uprze-dzenia, wynikające z zaszłości historycznych. Nie jest celem niniejszego opra-cowania analiza, tudzież przedstawianie, całości wielowiekowych i komplekso-wych relacji polsko-litewskich, niemniej nie można nie zwrócić uwagi choćby na to, że dziedzictwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów jest postrzegane na Litwie i w Polsce zupełnie odmiennie. W Polsce ten okres historii traktowany jest, zwłaszcza w potocznej świadomości, jako okres świetności i potęgi niemal imperialnej. Istnieje też, mityczne w znacznym stopniu, przekonanie, jakoby Rzplita Obojga Narodów była wzorem demokracji i tolerancji politycznej, świa-topoglądowej i religijnej. Zwykło się też w Polsce podkreślać, że Unia Lubelska była niejako prekursorką Unii Europejskiej. Natomiast na Litwie Unia Lubelska opisywana często bywa, choć nieco w kategoriach ideologiczno-mitologicznych, zdaniem: „Litwa była wielka, dopóki nie związała się z Polską”. A zatem, ozna-czała de facto podporządkowanie Wielkiego Księstwa Litewskiego Koronie Pol-skiej, które położyło kres litewskim marzeniom o potędze „od morza do morza”. Antagonizm polsko-litewski pojawił się jednak dopiero w wieku XIX, kiedy po-wstawały zręby nowoczesnej, litewskiej tożsamości narodowej, co doprowadzi-ło do podziału na „Litwę polską” i „Litwę litewską”. Antagonizm ten widoczny był na różnych płaszczyznach, także ekonomicznej czy społecznej („polski dwór” przeciwko „litewskiej wsi”)11. Na początku XX w. litewski ruch narodo-wo-niepodległościowy, nastawiony dość antypolsko (Litwini postrzegali bo-wiem Polaków, podobnie jak Ukraińcy, jako „kolonizatorów”), intensywnie działał na rzecz odtworzenia litewskiej państwowości, co wywoływało gwał-towne sprzeciwy Polaków, zwłaszcza z Wileńszczyzny. W rezultacie doszło do słynnego „buntu” generała Lucjana Żeligowskiego, a napiętych relacji polsko-litewskich nie mogła (i nie chciała) złagodzić ani jedna, ani druga strona, pro-wadząc bardzo ostrą politykę narodowościową12.

Z całą tą spuścizną musiały się zmierzyć w ostatniej dekadzie XX wieku Rzecz-pospolita Polska i odrodzona Republika Litewska. Jak już wspomniano, nie był to proces łatwy. Na przeszkodzie stała z jednej strony litewska obawa przed „poloni-zacją”, a z drugiej polskie „myślenie magiczne” o Kresach Wschodnich jako o nieod-łącznej części Rzeczypospolitej. Nie ułatwiało też tego procesu zjawisko, według Romana Kuźniara obecne przez wiele lat po 1989 roku w polskiej polityce wschod-niej, które nazywa on „prometeizmem”, tj. kierowaniem się zbyt często ambicjami i wyobrażeniami, a nie pragmatyczną i realną oceną sytuacji13.

11 Michał Juchniewicz, polski szlachcic herbu Leliwa, właściciel majątku w powiecie poniewieskim,

mawiał pogardliwie: „Litwini, to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja. A wy, to Lietuwosy”. 12 Zob. szerzej K. Buchowski, Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach

polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006. 13 Zob. szerzej R. Kuźniar, Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008,

s. 304–316; idem, Polityka wschodnia III RP – sukcesy pragmatyzmu, porażki prometeizmu, [w:] A. Gil, T. Kapuśniak (red.), op. cit., s. 179–182.



Powyższe uwarunkowania niewątpliwe należy mieć na względzie, rozważa-jąc litewskie reakcje na wprowadzenie Karty Polaka. Niemniej warto też przyj-rzeć się zastrzeżeniom natury formalnoprawnej, które zgłasza strona litewska.

Stanowisko Republiki Litewskiej wobec podwójnego obywatelstwa

W odróżnieniu od innych, poradzieckich państw bałtyckich, Litwa przyzna-ła obywatelstwo, bez wstępnych warunków, wszystkim osobom, zamieszkują-cym na obszarze państwa litewskiego, tj. zastosowano tzw. model zerowy. 3 li-stopada 1989 roku Najwyższa Rada Socjalistycznej Republiki Litewskiej przyjęła ustawę nr XI-3329 o obywatelstwie. W art. 1 tej ustawy mówi się, że obywatela-mi LSRR są: 1) osoby, które były obywatelami Republiki Litewskiej do 15 czerw-ca 1940 r., oraz inne osoby, które zamieszkiwały do 15 czerwca 1940 r., i stale za-mieszkują na terytorium obecnej LSRR; 2) osoby, które urodziły się w LSRR, lub jedno z jego rodziców takich osób, które urodziło się w LSRR, jeżeli nie są oby-watelami innego państwa; 3) inne osoby, które w momencie wejścia w życie tej ustawy stale zamieszkiwały na terytorium LSRR, mają pracę lub inne legalne źródło dochodów. Te osoby w ciągu dwóch lat mają podjąć decyzję o przyjęciu obywatelstwa. 5 grudnia 1991 r. Najwyższa Rada Republiki Litewskiej przyjęła nową ustawę o obywatelstwie (nr I-2072), w której stwierdza się, że obywatela-mi są również te osoby, które przyjęły obywatelstwo na podstawie poprzedniej ustawy. Tak więc wszystkie osoby, które zamieszkiwały na terytorium obecnej Republiki Litewskiej, otrzymały prawo przyznania im obywatelstwa.

Tymczasem Łotwa i Estonia obywatelstwo udostępniły tylko tym osobom, które były obywatelami tych państw przed radziecką okupacją oraz potomkom tych osób. Wszyscy, którzy przybyli do Łotwy i Estonii w okresie okupacji, ta-kiego prawa nie mieli i uzyskali zezwolenie na zamieszkanie w kraju. Głównym powodem takiej decyzji była najprawdopodobniej obecność znacznej rosyjskiej mniejszości narodowej w obu państwach. Na Łotwie Łotysze stanowią 57,7 proc., Rosjanie – 29,6 proc., inni – 22,5 proc. ogółu populacji państwa. W Estonii Estończycy stanowią 67,9 proc., Rosjanie – 25,6 proc., inni – 6,5 proc. ogółu14 Stąd też nie najlepsze relacji obu państw z Rosją, jako że to głównie rosyjska ludność nie posiada obywatelstwa. Rosja ostro skrytykowała np. decyzję Orga-nizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie o zamknięciu jej misji na Łotwie i w Estonii15, z kolei na Łotwie wzrasta liczba tamtejszych Rosjan, przyjmują-cych obywatelstwo rosyjskie16.

14 2001 m. surašymas: Lietuvos tautinė sudėtis vienalytiškiausia, op. cit. 15 Maskva nepritaria ESBO misijų uždarymui Latvijoje ir Estijoje, (http://www.delfi.lt/archive/article.

php?id=663298). 16 Krizės iškankinti latviai renkasi Rusijos polietybę?, (http://www.delfi.lt/news/daily/world/krizes-iskankinti-

latviai-renkasi-rusijos-pilietybe.d?id=25444959); Praėjusiais metais Latvijoje padaugėjo Rusijos piliečių, (http:// www.alfa.lt/straipsnis/10311630/?Praejusiais.metais.Latvijoje.padaugejo.Rusijos.pilieciu=2010-0126_19-20).



Litwa, z reguły, nie dopuszcza instytucji podwójnego obywatelstwa. Kon-stytucja Republiki Litewskiej17 stwierdza, że nie można być jednocześnie oby-watelem Litwy i innego państwa, za wyjątkiem sytuacji szczególnych (KRL, art. 12). W ustawie o obywatelstwie przewidziana jest możliwość przyznania oby-watelstwa litewskiego w trybie specjalnym (art. 16). W świetle tego artykułu jednym z uprawnień Prezydenta Republiki Litewskiej jest przyznanie obywa-telstwa litewskiego „osobom zasłużonym dla Republiki Litewskiej i zintegrowa-nym ze społeczeństwem litewskim”.

Nieścisłości prawne, zawarte w tych przepisach, zauważono dopiero pod-czas tzw. „skandalu prezydenckiego” (na Litwie zwanego paksogeitas), w wyniku którego od władzy odsunięty został Rolandas Paksas. Jeden ze sponsorów jego kampanii wyborczej, Jurij Borisow uzyskał obywatelstwo rosyjskie i jednocze-śnie, według ustawy o obywatelstwie, utracił obywatelstwo litewskie. Po wy-granych wyborach prezydenckich, prezydent Rolandas Paksas, poproszony przez biznesmena o przyznanie obywatelstwa w trybie wyjątkowym, podpisał dekret o przyznaniu Borisowowi obywatelstwa litewskiego, mimo ciążących na nim podejrzeniach o handel i przemyt broni oraz o związki z rosyjskimi służ-bami specjalnymi18.

Jurij Borisow po orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego został pozbawiony oby-watelstwa litewskiego. Wystąpił następnie z prośbą o pozwolenie na stały pobyt na Litwie. Służba Migracyjna odmówiła, decyzja została oskarżona do Sądu Administracyjnego. Sprawa toczyła się, w różnych instancjach, przez kilka lat. 29 stycznia 2010 roku Sąd Administracyjny uznał decyzję Służby Migracyjnej za nieuzasadnioną19. Oznacza to, że Borisow będzie mógł zostać na Litwie (o ile decyzja nie zostanie ponownie, skutecznie zaskarżona).

Prezydent Paksas oskarżony został o związki ze światem przestępczym20. Powołana do zbadania sprawy komisja sejmowa oświadczyła 1 grudnia 2003 roku, że działania prezydenta zagrażają bezpieczeństwu narodowemu21. Nieco wcześniej Sejm, w trybie przyspieszonym, zwrócił się do Sądu Konstytucyjnego z prośbą o ustalenie, czy dekretem o przyznaniu obywatelstwa Jurijowi Boriso-wowi Prezydent nie złamał Konstytucji i ustawy o obywatelstwie – sąd uznał, że

17 Konstytucja Republiki Litewskiej, (http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm). 18 M. Laurinkus: prezidentas žinojo suteikiąs pilietybę įtartinam asmeniui, (http://www.delfi.lt/archive/

article.php?id=3305107); R. Paksas pasirašė dekretą dėl pilietybės J. Borisovui, (http://www. delfi.lt/archive/article.php?id=2186575).

19 D. Sinkevičius, Teismas vėl atsisakė išsiųsti J. Borisovą, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id= 28385211).

20 M. Laurinkus įspėja apie nusikaltėlių veržimąsi į privatizavimą, (http://www.delfi.lt/archive/ article.php?id=3069777); M. Laurinkus: Į Prezidentūrą buvo nusidriekę tarptautinės mafijos čiuptuvai, (http://www.balsas.lt/naujiena/263857/m-laurinkus-i-prezidentura-buvo-nusidrieke-tarptautines-mafijos-ciuptuvai); Mečys Laurinkus atskleidžia naujų prezidentinio skandalo detalių, (http://www. balsas.lt/naujiena/256792/mecys-laurinkus-atskleidzia-nauju-prezidentinio-skandalo-detaliu).

21 Komisija: Prezidentas pažeidžiamas, tai kelia pavojų valstybės saugumui, (http://www.delfi.lt/archive/ article.php?id=3274753).



prawo zostało złamane22. Wszczęto procedurę impeachmentu, w wyniku której Rolandas Paksas został odsunięty od władzy z dniem 6 kwietnia 2004 roku23.

Główną przyczyną uruchomienia impeachmentu była sprawa przyznawania obywatelstwa. Stwierdzono wprost, że R. Paksas bezprawnie przyznał obywa-telstwo Borisowowi, w dowód wdzięczności za pomoc finansową w kampanii wyborczej. W tym miejscu warto zaznaczyć, że przywilej ten stosowany był sze-roko, również przez prezydenta Valdasa Adamkusa, na co powoływali się obrońcy Paksasa24. W tym jednak przypadku obywatelstwo zostało przyznane bardzo kontrowersyjnemu biznesmenowi, podejrzanemu o związki z rosyjskimi służbami specjalnymi, mającemu bezpośredni dostęp do Prezydenta Republiki Litewskiej. Paksogeitas wywołała szerokie dyskusje na temat obywatelstwa litew-skiego generalnie, a zwłaszcza w kontekście podwójnego obywatelstwa oraz kompetencji Prezydenta. Dzięki wykładni artykułu 12 Konstytucji, dokonanej przez Sąd Konstytucyjny, sformułowano doktrynę obywatelstwa na Litwie25. W świetle artykułu 12 „nikt nie może być jednocześnie obywatelem Republiki Litewskiej i obywatelem innego państwa, z wyjątkiem szczególnych przypad-ków, ustalonych w ustawie” – problem stanowiły owe „szczególne przypadki”. Według orzeczenia Sądu Konstytucyjnego ustawodawca ma pełnomocnictwo, by ustalić te przypadki, kiedy osoba może nabyć i kiedy może stracić litewskie obywatelstwo. Jednak ustawodawca tym samym nie może negować zamysłu i sensu całego artykułu, tj. nikt nie może jednocześnie być obywatelem Litwy i innego państwa, z wyjątkiem szczególnych przypadków. To znaczy, że podwój-ne obywatelstwo jest niemożliwe, ale nie absolutnie. Możliwość zaś istnieje wy-łącznie w szczególnych przypadkach. Takie przypadki ustalone w ustawie mają być bardzo rzadkie (szczególne), a przypadki podwójnego obywatelstwa też bardzo rzadkie (wyjątkowe). Ustawa zatem nie może stwarzać warunków, w których podwójne obywatelstwo stawałoby się zjawiskiem powszechnym. Sąd zaznacza również, że konstrukcja „szczególne przypadki” używana jest tylko w artykule 12. Konstytucji. W innych artykułach, gdzie przewidziane są kompe-tencje, używa się po prostu słowa „przypadki”. Sąd stwierdza, że podwójne obywatelstwo nie jest wartością konstytucyjną, takową natomiast jest zasada

22 Decyzja Sądu Konstytucyjnego z dnia 30 grudnia 2003 r. w sprawie dekretu Prezydenta z dnia 11

kwietnia 2003 r. Nr 40, (http://www.lrkt.lt/dokumentai/2003/n031230.htm). 23 Libdemų lenkai nebalsuos už R.Pakso nušalinimą, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=3796389);

przedstawiciele polskiej mniejszości narodowej w Sejmie, Waldemar Tomaszewski i Jan Mińcewicz, głosowali przeciwko odsunięciu prezydenta od władzy.

24 Do tej pory urząd Prezydenta obywatelstwo w trybie wyjątkowym przyznał 866 osobom. Byli wśród nich np. tacy jak Szbataj Kalmanowicz, były główny sponsor legendarnej drużyny koszykarzy „Žalgiris” – jak się okazało, agent radziecki (w listopadzie 2009 r. zastrzelono go w Moskwie) lub słynna gwiazda rosyjskiej sceny pop, Kristina Orbakaitė, córka Ałły Pugaczowej, która otrzymała obywatelstwo, choć nie ukrywała, że jest jej potrzebne wyłącznie po to, by bez przeszkód podróżować i koncertować w Europie.

25 Decyzja Sądu Konstytucyjnego z dnia 30 grudnia 2003 r. w sprawie nr 40/03 i decyzja z dnia 1 listopada 2006 r. w sprawie nr 45/03-36/04.



pojedynczego obywatelstwa26. Dlatego Sejm nie może dowolnie rozszerzać krę-gu osób, mających prawo do podwójnego obywatelstwa, i tym samym bagateli-zować wartość konstytucyjną. Wartość konstytucyjna będzie zachowana wtedy, gdy takie przypadki będą bardzo rzadkie. Praktyka w ustawodawstwie wskazu-je jednak, że Sejm stopniowo rozszerzał listę przypadków, w których można mieć litewskie i inne obywatelstwo, aż w końcu doprowadziło to do tego, że powstał spór. Okazało się bowiem, że osoby pochodzenia litewskiego mają praktycznie nieograniczoną możliwość posiadania podwójnego obywatelstwa, natomiast obywatele innych narodowości zostali podzieleni na dwie grupy: ci obywatele Litwy nielitewskiej narodowości, którzy repatriowali (wyjechali do swojej etnicznej ojczyzny) nie mogą jednocześnie być obywatelami i Litwy i innego państwa, a ci obywatele nielitewskiej narodowości, którzy zamieszkali nie w swej etnicznej ojczyźnie, mają prawo do podwójnego obywatelstwa. W rezultacie w decyzji Sądu Konstytucyjnego dopatrzono się dyskryminacji obywateli Litwy nielitewskiego pochodzenia, a co za tym idzie, sprzeczności z Konstytucją27.

Ponadto, tak nieprzejednana postawa Sądu Konstytucyjnego w sprawie po-dwójnego obywatelstwa wzbudziła duży sprzeciw Litwinów, mieszkających za granicą. Stworzono grupę roboczą, która miała przygotować nową redakcję ustawy o obywatelstwie i szukać możliwości niepozbawiania obywatelstwa litewskiego Litwinów, którzy opuścili kraj 11 marca 1990 roku. Chodziło o wypracowanie me-chanizmu, który nie będzie sprzeczny z Konstytucją, oraz pozwoli na utrzymanie kontaktu Litwinów, mieszkających na Litwie i na emigracji. Projekt przewidywał możliwość zachowania litewskiego obywatelstwa przez te osoby, które nabywają obywatelstwo państw NATO i UE, oraz te, które tradycyjnie zamieszkują w sąsiadu-jących z Litwą państwach. Taki projekt, mimo przyjęcia przez Sejm 30 czerwca 2008 roku, został odrzucony (zawetowany przez Prezydenta, następnie weto prezy-denckie podtrzymał także parlament) jako niekonstytucyjny. Założono, że nabywa-nie obywatelstwa państw NATO i UE mogłoby doprowadzić do sytuacji, w której podwójne obywatelstwo przestałoby być zjawiskiem wyjątkowym. Natomiast w przypadku osób, tradycyjnie zamieszkujących sąsiednie państwa, pojawił się pro-blem ze zdefiniowaniem tych osób. W końcu zdecydowano się na wprowadzenie poprawek do istniejącej ustawy i dalsze prace nad nowymi rozwiązaniami. Część prawników zaproponowała ustanowienie Karty Litwina (na wzór Karty Polaka)28. Jednak w projekcie ustawy tego nie przewidziano. Jednym z powodem mogły być

26

Decyzja Sądu Konstytucyjnego Republiki Litewskiej z dnia 30 grudnia 2003 r., (http://www. lrkt.lt/dokumentai/2003/n031230.htm).

27 V. Sinkevičius, Dviguba pilietybė: pasiūlymo papildyti konstitucijos 32 straipsnį analizė, „Jurisprudencija“ (2008), Nr 3, s. 2; Decyzja Sądu Konstytucyjnego Republiki Litewskiej z dnia 13 listopada 2006 r. (http://www.lrkt.lt/dokumentai/2006/n061113.htm).

28 E. Samoškaitė, Po pasaulį išsibarsčiusiems lietuviams – Lietuvio korta, (http://www.delfi.lt/news/ daily/emigrants/article.php?id=20490173); Teisininkai kalba apie Lietuvio kortą, tačiau Pilietybės įstatymo projekte jos nėra, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=20504985).



kontrowersje i dyskusje, jakie przetoczyły się przez Litwę po przyjęciu przez Polskę ustawy o Karcie Polaka. Społeczeństwo litewskie bardzo niejednoznacznie odniosło się do możliwości wprowadzenia Karty Litwina, a z drugiej strony niewyjaśniona pozostała sytuacja litewskich emigrantów. Ostatecznie jednak, przedstawiciel Wspólnoty Litwinów Świata, Gabrielius Žemkalnis, stwierdził, że „to już nie wyglą-da tak atrakcyjnie, szczególnie w kontekście sprawy Karty Polaka”29.

Wszystkie to okoliczności spowodowały, że sprawa podwójnego obywatel-stwa i przyznawania obywatelstwa (przez Prezydenta) w trybie nadzwyczaj-nym stała się sprawą szczególnie delikatną. Po skandalu Borisowa, będącym przyczyną impeachmentu, drastycznie spadła liczba osób, uzyskujących litewskie obywatelstwo30.

Polityka obywatelstwa na Litwie, w porównaniu z innymi państwami Euro-py, charakteryzuje się znacznymi rygorami. Państwa Europy, biorąc pod uwagę ich stosunek do podwójnego obywatelstwa, można podzielić na trzy grupy: 1) realizujące liberalną politykę, 2) preferujące „linię pośrednią” i 3) trzymające się rygorystycznych ograniczeń. Do ostatniej grupy zalicza się Austria, Hiszpa-nia i Dania. Państwa liberalne to Francja, Irlandia, Wielka Brytania, Belgia i Ho-landia. Pozostałe państwa wybierają politykę pośrednią. Z nowych państw UE rygorystyczne przepisy stosuje Słowenia i Litwa. Pozostałe stosują rozwiązania pośrednie (żadne nie prowadzi polityki liberalnej, na wzór np. Wielkiej Bryta-nii). W niektórych państwach zauważalne jest łagodzenie przepisów w tym względzie, niemniej nie jest to regułą. Austria, Dania i Norwegia rygorystycznie zaostrzyły prawo, dotyczące podwójnego obywatelstwa. W Danii możliwość wprowadzenia instytucji podwójnego obywatelstwa nie jest nawet brana pod uwagę. W Norwegii i Holandii wprowadzono specjalne ceremonie (analogiczne do tych, istniejących w Stanach Zjednoczonych), których celem ma być wzmac-nianie więzi z państwem, którego obywatelstwo się nabywa31.

Karta Polaka – czyli Semper Fidelis?

Karta Polaka zaczęła budzić na Litwie kontrowersje po wyborach do Sejmu w 2008 r., kiedy okazało się, że parlamentarzyści z ramienia Akcji Wyborczej Pola-ków na Litwie, Waldemar Tomaszewski i Michał Mackewicz Kartę Polaka posiadają.

29 „Lietuvio kortos” idėja gali likti neįgyvendinta, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=23977652). 30 Dotknęło to np. sportowców: prezydent Valdas Adamkus odrzucił, mimo pozytywnej rekomendacji

Komisji Obywatelstwa, wniosek amerykańskiej koszykarki, Kathryn E. Douglas, którą Litwini chętnie widzieliby w swojej reprezentacji (a wszak na Litwie koszykówka jest sportem narodowym); także łyżwiarka figurowa, Katherine Copely, partnerka litewskiego łyżwiarza, Deividasa Stagniūnasa (razem zdobyli 14. miejsce na mistrzostwach świata w 2008 r. i walczyli o prawo uczestnictwa w igrzyskach w Vancouver w 2010 r.), nie uzyskała litewskiego obywatelstwa, tym razem za sprawą prezydent Dalii Grybauskaitė.

31 S. Pivoras, Dvigubos pilietybės politika (Skandinaviškos pamokos Lietuvai), „Oikos: Lithuanian Migration & Diaspora Studiem” 2007, nr 3, s. 11–15.



Pojawiły się wątpliwości, czy mogą oni posiadać mandat poselski, ponieważ wedle litewskiej Konstytucji posłem na Sejm może zostać tylko „obywatel Republiki Litewskiej, który nie jest związany przysięgą czy obietnicą wobec innego państwa, w dniu wyborów jest nie młodszy niż 25 lat i stale mieszka na Litwie”32.

Tłumaczenie znaczenia tego artykułu Konstytucji zawiera decyzja Sądu Konstytucyjnego z 11 listopada 1998 r. – w orzeczeniu Sąd Konstytucyjny mówi, że jakiekolwiek polityczne zobowiązanie dla innego państwa – tak samo pocho-dzące z formalnie danej przysięgi czy obietnicy, jak i pochodzące z obowiązku politycznego czy wymaganej lojalności politycznej związanej z posiadaniem obywatelstwa innego państwa, powinno być traktowane jako obietnica dla in-nego państwa. Dlatego, konstatuje Sąd Konstytucyjny, dla spełnienia wymogu „być nie związanym przysięgą czy obietnicą wobec innego państwa”, musi się zrzec innego obywatelstwa.

Decyzja ta Sądu Konstytucyjnego dotyczy kwestii podwójnego obywatel-stwa i możliwości kandydowania na posła, jednocześnie częściowo wyjaśnia pojęcia przysięgi czy obietnicy, dając do zrozumienia, że przysięga czy obietnica nie może być traktowana tylko formalnie. W tym kontekście sprawa Karty Pola-ka jest bardzo zbliżona, choć związek nie jest jednoznaczny, ponieważ Karta Polaka nie jest dokumentem, poświadczającym polskie obywatelstwo. Niemniej pozostaje pytanie, czy Karta Polaka nie posiada w sobie „związania przysięgą czy obietnicą wobec innego państwa”, w tym przypadku Polski.

W oparciu o teorię państwa i obywatelstwa można pokusić się o próbę wyja-śnienia tego problemu. W naukach politycznych, m.in. na podstawie Konwencji z Montevideo o prawach i obowiązkach państw33 z 1933 r. przyjęto, że państwo opiera się na trzech głównych elementach: stałej ludności, terytorium i władzy (art. 1 Konwencji). Od razu trzeba zaznaczyć, że „stała ludność” w każdym pań-stwie i języku jest różnie określana. W Polsce używa się terminu „społeczeń-stwo”, natomiast na Litwie używa się terminu „naród”, jednak nie w sensie et-nicznym, a politycznym. Czasem dla większej dokładności i jasności używa się terminu „naród państwowy”. By wyjaśnić zasadność tej terminologii, odwołać się należy do najwybitniejszego teoretyka państwa i prawa konstytucyjnego na Litwie, międzywojennego prawnika polskiego pochodzenia, Michała Römera34.

Mówiąc o narodzie, jako jednym z elementów państwa, konieczne jest zde-finiowanie tego terminu w odniesieniu do narodu w sensie politycznym, tj. na-rodu posiadającego pewne prawa i obowiązki polityczne w państwie. Dlatego pomocnym dla definiowania narodu są, stosowane przez M. Römera, określenia naród-populus, co oznacza naród państwowy (polityczny), oraz naród-natio, od-noszący się do wspólnoty etnicznej.

32

Konstytucja Republiki Litewskiej, (http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm). 33 Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, (http://www.cfr.org/publication/

15897/montevideo_convention_on_the_rights_and_duties_of_states.html). 34 Zob. M. Römeris, Valstybė ir jos konstitucinė teisė. D 1: Valstybė, t. 1, Vilnius 1995.



Termin „społeczeństwo” nie wydaje się, w świetle rozważań M. Römera, najtrafniejszy, jako że jest to podmiot, złożony z wielu różnorodnych powiązań, gdzie charakterystyczne są procesy jednoczenia i dzielenia się – stąd społeczeń-stwo nie jest jednorodne, co jest tak ważne w przypadku tego elementu pań-stwa: winien się on charakteryzować jednolitością, niezależną od zależności i powiązań społecznych. Z kolei termin „ludzie” (czy „ludność”) według M. Römera oznacza „wszystkich”, którzy mieszkają na terytorium tego państwa. A w tym przypadku chodzi nie o wszystkich, lecz tylko tych, którzy biorą udział w zarządzaniu państwem.

Naród-natio jest pewną formacją społeczną, z dążeniami, osiągnięcie któ-rych organizuje i realizuje. Tym samym jest jednym z powiązań społecznych, wśród wielu innych, które konstytuuje społeczeństwo i współistnieje z pań-stwem. Naród-populus jest zbieżny z państwem i jest koniecznym jego elemen-tem. Bez niego nie może istnieć państwo, i on nie może istnieć bez państwa. Je-żeli ginie państwo, ginie i naród-populus, tymczasem naród-natio może istnieć i bez państwa, i na terenie kilku państw, i nawet bez terytorium. Naród-natio nie jest powiązany z istnieniem państwa, choć nie można zakwestionować pań-stwotwórczej roli narodu etnicznego.

Naród-populus to określona liczba jednostek, całkowicie niezależna od ich jakościowych kryteriów, a tym bardziej kategorii społecznych. Jednak jedynym kryterium, którym ta masa jednostek jest ograniczona, jest terytorium. Jest ono konieczne, w przeciwnym razie ta masa jednostek, w żaden inny sposób nie-określona, obejmowałaby całą kulę ziemską. Właśnie ta grupa ludzi, zamieszku-jąca pewne terytorium, wyodrębnia się z „ludzkości” i stanowi ten istotny ele-ment państwa – naród-populus.

Prawo do przynależności do narodu-populus zawsze pochodzi od państwa, tak jak państwo ustala kryteria, które decydują o tym, która jednostka może należeć do państwowego narodu (naród-populus), a która nie. Zatem członkiem narodu-populus staje się nie dlatego, że się chce, ale dlatego, że państwo zezwa-la. Innymi słowami, chodzi o obywatelstwo – przynależność do narodu-populus oznacza obywatelstwo państwa, istniejącego na pewnym terytorium.

Władza to kolejny istotny element państwa. Jednak władza jest możliwa tylko wtedy, gdy istnieje odpowiedni stosunek pomiędzy władzą i podwład-nym. Ten stosunek objawia się przez wydawanie poleceń i podporządkowanie się tym poleceniom. Istotne jest, by podwładny dobrowolnie poddawał się pole-ceniom władzy (choć motywy poddawania się rozkazom mogą być różne). Jed-nak w tym stosunku społecznym powinny istnieć pewne instrumenty motywa-cji, bez których wydawanie poleceń równe byłoby prośbie. Niemniej ten stosu-nek władzy jest dobrowolny, stąd podwładny nie zachowuje się jako de facto podwładny, lecz obywatel.

Ostatni element państwa, terytorium, to fizycznie określona część powierzchni Ziemi. Jest niezbędna dla stworzenia tego społecznego związku, który nazywamy państwem. Na danym terytorium może istnieć tylko jedno państwo. Innymi słowy, każde państwo monopolizuje tę określoną część powierzchni Ziemi. Bez terytorium



traci sens pojęcie narodu-populi i traci grunt istnienia władza. Władza maksimum swojej efektywności może osiągnąć tylko na swoim terytorium, na którym pod-władny/obywatel nie może się przed nią „ukryć”. Tak więc terytorium jest narzę-dziem sprawowania władzy.

Ustawa o Karcie Polaka została przyjęta w 2007 roku. Na Litwie z jej powo-du głośno zrobiło się po wyborach parlamentarnych w 2008 roku, kiedy jeden z posłów zwrócił się do Głównej Komisji Wyborczej, podając w wątpliwość lojal-ność wobec Republiki Litewskiej dwóch posłów z ramienia AWPL35. Komisja oddaliła sprawę, oświadczając, że przysięgę posła przyjmuje nie GKW, a prze-wodniczący Sądu Konstytucyjnego, dlatego nie GKW ma decydować, czy są przeszkody dla zaprzysiężenia posłów36. Tymczasem 15 listopada 2009 roku li-tewskie MSZ oświadczyło, że Karta Polaka nie ma nic wspólnego z zobowiąza-niami wobec Polski37. Natomiast Departament Prawa w Sejmie RL w swym wniosku w sprawie Karty Polaka stwierdził, że istnieją co do tego pewne wąt-pliwości, co sprawę komplikuje38. Sejmowy komitet prawa i ustawodawstwa, mając wniosek Departamentu Prawa, miał podjąć decyzję w sprawie zwrócenia się w tej kwestii do Sądu Konstytucyjnego. Spotkania w tej sprawie odbywały się kilkakrotnie, ostatecznie, na zamkniętym posiedzeniu, postanowiono, że Karta Polaka będzie tolerowana, jednak Rosjanina – nie39. Niewykluczone, że taka decyzja zapadła z powodu odczuwalnego przez cały czas ze strony polskiej silnego nacisku politycznego40.

Z punktu widzenia Litwy pozostaje jednak zasadniczy problem. Czy Karta Polaka jest jedynie dokumentem potwierdzającym narodowość? Czy też jej przyjęcie przez obywatela Litwy powoduje pewne zobowiązania wobec Polski?

Ustawa o Karcie Polaka w Artykule 3, pkt. 1, stwierdza, że jest to dokument potwierdzający przynależność do Narodu Polskiego. Nawiązując do wcześniej-szych rozważań, dotyczących terminu „naród”, należałoby przypuszczać, że chodzi o naród w sensie etnicznym. Jednak cała treść ustawy świadczy o tym, żę nie chodzi tylko o naród etniczny. Osoba ubiegająca się o Kartę Polaka musi

35 G. Songaila suabejojo 2 išrinktų parlamentarų lojalumu Lietuvai, (http://www.delfi.lt/archive/

article.php?id=19129127). 36 V. Motiejūnienė, VRK: ar Lenko kortą turintys galės prisiekti Lietuvos valstybei?, (http://www.delfi.lt/archive/

article.php?id=19261758). 37 Lietuvos URM: Lenko korta su priesaika Lenkijai neturi nieko bendro, (http://www.delfi.lt/archive/

article.php?id=19415453). 38 Seimo teisininkai įžvelgia požymių, jog Lenko korta susijusi su pasižadėjimu kitai valstybei,

(http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=19581380). 39 Lenko kortos nebekirs, Ruso kortą – gali, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=25006845). “Kartę

Rosjanina” zamierzała rozdawać rosyjska organizacja pozarządowa “Rosjanie” w państwach bałtyckich, w Mołdowie, Kazachstanie i na Ukrainie – inicjatywa została skrytykowana przez MSZ Rosji i nazwana “prowokacją”.

40 P. Kościński, PiS zamierza stanąć w obronie polskich posłów na Litwie, (http://www.rp.pl/artykul/ 222077.html); Polski rząd wyjaśnia sprawę polskich parlamentarzystów na Litwie, (http://www.polskie-radio.pl/wiadomosci/artykuly/artykul76600.html).



udowodnić swoją więź z polskością przez wykazanie, że jest narodowości pol-skiej lub posiadała obywatelstwo polskie, lub jedno z rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie (Art. 2, ust. 1, pkt 3). Jak wiadomo, obywatelstwo nie musi być związane z narodem w sensie etnicznym, obywatelami mogą być mieszkańcy państwa różnych narodowości. Nasuwa się wniosek, że Karta Polaka jest formą kompen-sacji za utracone obywatelstwo polskie, co zresztą stwierdził prezydent RP Lech Kaczyński41. Karta Polaka potwierdza zatem nie tylko narodowość, ale i przyna-leżność przodków do narodu państwowego (naród-populus) Polski. Potwierdza to Art. 7 ustawy mówiący, że przyznanie Karty Polaka nie oznacza „(…) stwier-dzenia polskiego pochodzenia w rozumieniu odrębnych przepisów”. Ani też, dodajmy, „nabycia polskiego obywatelstwa”, niemniej można suponować, że Karta Polaka obejmuje szerszą grupę osób niż naród-natio. Pozostaje zatem na-ród-populus, co, biorąc pod uwagę złożone uwarunkowania historyczne, spra-wia, że wynikające z ustawy zastrzeżenia (że Karta Polaka nie oznacza przyzna-nia obywatelstwa, nie upoważnia do przekraczania granicy lub osiedlenia się na terytorium Polski) mają w oczach Litwinów znaczenie drugorzędne.

Wątpliwości budzi także fakt, że Karty nie wydaje się osobom, które zostały repatriowane z Polski na mocy umów zawartych w latach 1944-1957; jeśli prze-mawiają przeciwko temu względy bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz jeśli „wnioskodawca działa lub działał na szkodę podstawowych interesów Rze-czypospolitej Polskiej” (art. 19). Wnioskuje się z tego, że Karta Polaka nie przy-sługuje osobom, które zrezygnowały z polskiego obywatelstwa oraz, że „przy-należność do Narodu Polskiego” jest traktowana bardziej rygorystycznie, niż przynależność do obywateli polskich. Co znamienne, Litwini zdają się nie do-strzegać, że w tym samym artykule (ust. 4) umieszczono zapis, stwierdzający odwrotną prawidłowość (nabycie obywatelstwa polskiego uniemożliwia uzy-skanie Karty).

Kolejnym kontrowersyjnym, z punktu widzenia Litwy, elementem jest za-kres terytorialny obowiązywania Karty. Uzyskać ją mogą tylko osoby, zamiesz-kujące obszar byłych 15 republik radzieckich. Ponadto, w preambule ustawy mówi się o moralnym obowiązku „wobec Polaków na Wschodzie, którzy na sku-tek zmiennych losów naszej Ojczyzny utracili obywatelstwo polskie”. Sugeruje to wprost, że chodzi o dawne tereny przedwojennej Rzeczypospolitej, zwłasz-cza, że polscy emigranci (lub ich potomkowie) i polskie mniejszości na innych obszarach prawa uzyskania Karty Polaka nie mają. Stąd pytanie, czy Polak mieszkający na Zachodzie już nie jest Polakiem, skoro nie przysługuje mu Karta Polaka? Podział terytorialny sugeruje, że Polacy dzielą się na dwie grupy: mieszkający na Wschodzie i mieszkający na Zachodzie. Jedni mają prawo uzy-skać dokument, potwierdzający ich przynależność narodową, drudzy – nie.

41 Karta Polaka. Nowe uprawnienia dla Polaków na Wschodzie, (http://publikacje.poland.gov.pl/files/

banery/KPlitwa.pdf).



Strona litewska zwraca też uwagę, że osoba, ubiegająca się o Kartę Polaka musi w obecności konsula RP lub upoważnionego pracownika organizacji (na Litwie taką organizacją jest Związek Polaków na Litwie) złożyć pisemną dekla-rację przynależności do Narodu Polskiego (art. 2, ust. 1, pkt 2), oraz że, „jeżeli jest to możliwe, wręczenie Karty Polaka następuje w sposób uroczysty.” (art. 18, ust. 2). Udział w procesie potwierdzania „przynależności do Narodu Polskiego” urzędnika państwowego w randze konsula, oraz osobiste wręczanie dokumentu potwierdzającego przynależność do Narodu Polskiego w sposób uroczysty, świadczą o tym, że nie jest to zwykła formalność, lecz pewien akt wagi pań-stwowej. Warto zaznaczyć, że w polskiej ustawie o obywatelstwie z 1962 roku wynika, że jedną z funkcji polskiego konsula jest przyjmowanie decyzji w sprawie uznania za obywatela polskiego (art. 17, ust. 2, pkt 2). A skoro obywatel-stwo jest związkiem pomiędzy osobą i państwem, który zobowiązuje do pew-nych obowiązków wobec państwa oraz daje pewne prawa, Litwini per analogiam wnioskują, że sama Karta Polaka (oraz ceremonia, towarzysząca jej przyznaniu) tworzy pewne zobowiązania, nawet, jeśli nie jest to formułowane wprost (np. w formie przysięgi lojalności itp.).

Na dowód przytaczają np. fakt, że 16 czerwca 2008 r. w Pałacu Paców odbyła się szczególnie uroczysta ceremonia i Kartę Polaka z rąk samego Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego otrzymało 71 osób, wśród nich Michał Mackiewicz (poseł na Sejm RL, były redaktor „Magazynu Wileńskiego”, prezes ZPL), Waldemar Tomaszewski (eu-rodeputowany, przewodniczący AWPL), Maria Rekść (mer rejonu Wileńskiego)42. Na Litwie zadaje się pytanie, czemu ma służyć ta uroczysta oprawa, wręczanie Karty przez konsula lub upoważnioną przez niego osobę, czy nawet przez samego Prezydenta RP, jak w powyższym przypadku. Podkreśla się, że tego typu ceremo-niały tradycyjnie służą wzmacnianiu więzi, utwierdzaniu poczucia przynależności do pewnej grupy, a co za tym idzie, lojalności wobec tej grupy.

Nota bene, podobna ceremonia towarzyszy uzyskaniu litewskiego obywatel-stwa. Przysięgę w litewskim MSW przyjmuje osoba upoważniona przez ministra spraw wewnętrznych. Gdy ceremonia odbywa się w placówkach dyplomatycznych lub konsularnych, przysięgę przyjmuje kierownik placówki lub osoba przez niego upoważniona. W przypadku Karty Polaka nie ma co prawda przysięgi, lecz składa się pisemną deklarację przynależności do Narodu Polskiego, w obecności konsula. Ceremoniał jest podobny, tylko w jednym przypadku składa się przysięgę i uzyskuje się obywatelstwo, w drugim przypadku składa się pi-semną deklarację o przynależności do narodu i uzyskuje się dokument pań-stwowy, zwany w tym przypadku Kartą Polaka.

Ustawa przewiduje też delegację uprawnień urzędnika państwowego (kon-sula) dla upoważnionego pracownika organizacji polonijnej (art. 2, ust. 1, pkt 2)

42 H. Mażul, Mamy pierwsze Karty Polaka. Niczym pieczęcie na patriotyzmie, „Magazyn Wileński” (2008), nr 6,

(http://www.magwil.lt/archiwum/2008/mm6/czerw-1.htm); Uroczyste wręczenie Kart Polaka przez Prezydenta RP, (http://www.wilno.polemb.net/index.php?document=15).



z innego państwa. W tym przypadku osoba, nie będąca obywatelem polskim, uzyskuje prawo pełnienia urzędowych czynności w imieniu państwa polskiego. Takie relacje pomiędzy osobą (obywatelem Litwy) a instytucją państwową inne-go państwa (Polski) też budzą pewne wątpliwości, jako że, z reguły, urzędowe czynności państwowe może pełnić tylko obywatel danego państwa. Wszystko to sugeruje, że pomiędzy obywatelami Litwy polskiego pochodzenia i państwem polskim tworzone są swoiste, nadzwyczajne relacje i pozostaje pytanie, czy jest w tym, i na ile, pewne zobowiązanie się obywateli Litwy polskiego pochodzenia wobec Rzeczpospolitej Polskiej.

W ustawie nie ma mowy o przysiędze czy też zobowiązaniach wobec Polski. Jednak w ustawie przewidziano możliwość unieważnienia Karty Polaka, suge-rującą, że osoba posiadająca Kartę ma obowiązek zachowywać się lojalnie wo-bec państwa polskiego. W art. 20, ust. 1, pkt 1 stwierdza się, że osoba taka nie może zachowywać się w sposób uwłaczający Rzeczypospolitej Polskiej lub Pola-kom”. Jak już wspomniano, art. 19, pkt 5 ustawy mówi, że Karty Polaka nie mo-że otrzymać osoba zagrażająca obronności, bezpieczeństwu albo porządkowi publicznemu Rzeczypospolitej Polskiej, lub wnioskodawca, który „działa lub działał na szkodę podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej”(art. 19, pkt 6).

W tym kontekście pojawia się wątpliwość, jak winien się zachowywać poseł na Sejm Republiki Litewskiej, polskiego pochodzenia, posiadający Kartę Polaka, gdy dochodzi do konfrontacji interesów Litwy i Polski – z jednej strony obowią-zuje go poselska przysięga, obligująca do służby dla dobra Litwy, a z drugiej strony nie może działać wbrew podstawowym interesom Polski. Istnienie sprzeczności interesów między państwami to wręcz prawidłowość stosunków międzynarodowych, zatem dochodzi to takich rozbieżności także w relacjach Polski i Litwy. Przykładem może być spór sprzed kilku lat, dotyczący budowy nowej elektrowni atomowej na Litwie. Polska postawiła warunek, że będzie uczestniczyć w tym wspólnym projekcie, razem z innymi państwami bałtycki-mi, jeżeli otrzyma nie mniej niż 1000 – 1200 MW energii43. Strona litewska za-oponowała, twierdząc, że na razie nie wiadomo, jakiej mocy będzie elektrownia, a dzielić prąd trzeba będzie proporcjonalnie do udziałów. Spór rozgorzał do tego stopnia, że doszło nawet do odwołania spotkania ministra gospodarki Pol-ski Piotra Woźniaka z byłym prezydentem Valdasem Adamkusem i premierem Gediminasem Kirkilasem44. Kolejne napięcia mogą się pojawić wokół sprawy terminalu „Klaipėdos nafta“. PKN „Orlen”, obecny właściciel rafinerii „Mažeikių nafta“ (obecna nazwa „Orlen Lietuva”), dąży do przejęcia tego terminalu, do

43 Woźniak: jesteśmy zainteresowani Ignaliną, ale umowy w piątek nie będzie, (http://wiadomosci.gazeta.pl/

Wiadomosci/1,80269,4292260.html). Jesteśmy gotowi zapłacić wiele za 1200 MW mocy jądrowej z Litwy, (http://www.rp.pl/artykul/61519.html); Lenkija iš Lietuvos norėtų sau užsitikrinti 1000 MW energijos, (http://www.delfi.lt/news/economy/energetics/lenkija-is-lietuvos-noretu-sau-uzsitikrinti-1000-mw-energijos.d?id=20076436).

44 Minister Woźniak wywołał atomowy skandal w Wilnie, (http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,4552708.html).



czego nie chce dopuścić rząd Litwy45. Terminal „Klaipėdos nafta“ znajduje się bowiem na liście obiektów strategicznych Litwy i jako taki nie może zostać sprywatyzowany. Jeżeli w Sejmie doszłoby do głosowania w sprawie rewizji listy strategicznej, posłowie posiadający Kartę Polaka znaleźliby się w niejasnej sytuacji.

Zakończenie

Karta Polaka, choć nie przyznaje obywatelstwa, jest jednak dokumentem (podobnym do dowodu osobistego46), wydawanym przez inne państwo obywa-telom Litwy. Dokumentem, wydanym przez polski rząd na mocy ustawy, adre-sowanej de facto do obywateli innych państw – Litwy i pozostałych 14 państw poradzieckich. Niewykluczone, że w innych okolicznościach nie wzbudziłoby to kontrowersji, jednak w kontekście historycznie uwarunkowanych uprzedzeń oraz „uczulenia”, zarówno Litwy, jak i Polski, na niektóre wątki wzajemnych relacji, spowodowało to kolejne nieporozumienie, a nawet konflikt między pań-stwami, deklarującymi partnerstwo strategiczne. Wciąż żywe pozostają urazy z przeszłości (o czym świadczy choćby skandal, jaki wywołał na Litwie minister Radosław Sikorski, oświadczając, że Polska w 1920 r. nie okupowała Wilna – dla Litwinów takie opinie równają się niemal świętokradztwu47), ale sprawa Karty Polaka dodatkowo dolała oliwy do ognia. Strona litewska krytykuje Kartę nie tylko z powodów, omówionych wyżej. Istnieją też zarzuty o innym ciężarze ga-tunkowym. Zarzuca się np. Polsce, że ustawa o Karcie Polaka umiejscawia Litwę na obszarze poradzieckim, ergo w strefie wpływów Rosji48. Argumentuje się też, że Litwa i Polska są członkami UE i większość ulg przewidzianych w ustawie o Karcie Polaka (przekraczanie granicy, możliwość podejmowania legalnej pracy i działalności gospodarczej w Polsce, podejmowania studiów) realizowana jest na podstawie prawa UE. Inne ulgi, jak bezpłatne wejście do państwowych mu-zeów czy zniżka na bilety PKP, mogą natomiast, według krytyków ustawy, ra-czej być „przynętą”, niekoniecznie dla osób, faktycznie zainteresowanych mani-festowaniem swej przynależności do Narodu Polskiego. W związku z tym wskazywano nawet na Litwie, że taka ustawa dyskryminuje nie tylko innych obywateli Litwy (narodowości litewskiej), którzy znajdą się w Polsce, ale i tę zdecydowaną większość Polaków, która Karty Polaka nie posiada49. Bez względu

45 B. Bajer, PKN Orlen nadal chce Klaipedos Naftę, (http://www.rp.pl/artykul/351860.html). 46 Karta Polaka jak dowód osobisty, (http://bialystok.gazeta.pl/bialystok/1,35241,4990203.html). 47 Wraca spór o Wilno. Sikorski rozgrzewa Litwinów, (http://www.tvn24.pl/12691,1603499,0,1,wraca-spor-o-

wilno-sikorski-rozgrzewa-litwinow,wiadomosc.html); Sikorski podrażnił Litwinów, (http://kresy24.pl/ showNews/news_id/7364/).

48 V. Landsbergis, Lenkus - į Rytus?, (http://www.delfi.lt/archive/article.php?id=19305470). 49 Karta Polaka może dyskryminować obywateli UE, (http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/

1,80708,5102667.html).



na to, jak bardzo wiele z tych zarzutów jest nieracjonalnych, trudno zaprzeczyć, że ulgi przewidziane w ustawie są atrakcyjne, o czym świadczy, związany z wydawaniem Kart Polaka, skandal korupcyjny na Ukrainie50.

Kartę Polaka krytykują także niektóre środowiska polonijne na Litwie, po-wołując się na to, że Karta niejako „zrównuje” tych, którzy faktycznie kultywo-wali polską tożsamość i tych, którzy np. byli funkcjonariuszami partyjnej no-menklatury51. Dwuznacznie wyraża się o Karcie również obecny ambasador Polski na Białorusi, Henryk Litwin, twierdząc, że kształt ustawy to wynik pol-skich, wewnętrznych rozgrywek politycznych52.

Litwa, nie chcąc wchodzić z powodu Karty Polaka w otwarty konflikt z Pol-ską, otwarcie jednak wyrażając niezadowolenie tym krokiem ze strony Polski i próbując udowodnić swoje racje (tj. wykazać, że Karta Polaka jest czymś więcej niż jedynie deklaracją przynależności do Narodu Polskiego), próbowała skłonić Polskę do zmiany ustawy. Można przypuszczać, że w Polsce niektóry argumen-ty Litwy uznano za zasadne, jednak przyznanie tego oznaczałoby porażkę pre-stiżową. Summa summarum, na spotkaniu z premierem Litwy Andriusem Kubi-liusem, marszałek Senatu RP Bogdan Borusewicz powiedział, że „nowelizacja Karty Polaka byłaby przyznaniem racji tym, którzy ją krytykują”53.

Podsumowując rozważania, dotyczące funkcjonowania Karty Polaka na Litwie, podkreślić należy, jak się wydaje, kilka najważniejszych rzeczy. Po pierwsze, skandal polityczny, związany z bezpieczeństwem narodowym Litwy, spowodował zwrócenie szczególnej uwagi na kwestię podwójnego obywatel-stwa. W sprawę zaangażował się Sąd Konstytucyjny, a w konsekwencji polityka, dotycząca obywatelstwa na Litwie, stała się bardzo rygorystyczna. Z zasady na Litwie nie jest możliwe podwójne obywatelstwo, oprócz przewidzianych w ustawie wyjątków. Według decyzji Sądu Konstytucyjnego podwójne obywatel-stwo winno być dopuszczane jedynie w bardzo wyjątkowych i rzadkich sytu-acjach. W rezultacie Prezydenci Litwy bardzo rzadko korzystają z prawa przy-znawania obywatelstwa litewskiego w trybie szczególnym.

Po drugie, według Konstytucji Litwy do Sejmu może być wybierany tylko obywatel Republiki Litewskiej, który nie jest związany przysięgą czy obietnicą wobec innego państwa. Wyjaśniając to pojęcie, Sąd Konstytucyjny stwierdza, że nie należy tego pojmować w sposób jedynie formalny, a więc przysięga czy obietnica musi byś rozumiana w szerokim znaczeniu, a nie dosłownie. Ponadto, w litewskiej teorii państwa, przy określeniu stałej ludności (według Konwencji z Montevideo), stosuje się termin „naród”. Jednak w tym przypadku nie chodzi

50 J. Dytkowski, Czarny rynek Karty Polaka, (http://wirtualnapolonia.com/2009/04/16/czarny-rynek-karty-

polaka/). 51 S. Tarasiewicz, Karta (poniżania) Polaka, (http://www.infopol.lt/pl/naujienos/detail.php?ID=

973&phrase_id=66623). 52 Polski ambasador podważa Kartę Polaka?, (http://kresy24.pl/showNews/news_id/2268/). 53 Borusewicz spotkał się z Kubiliusem, 14.01.2009, (http://www.wprost.pl/ar/150299/).



o „naród etniczny”, lecz „naród państwowy”, stanowiony przez obywateli. Tu pojawić się może problem niejednolitej terminologii, który, także w kontekście Karty Polaka, może z kolei być głównym powodem nieporozumień.

I tak zatem, po trzecie, w ustawie o Karcie Polaka zaznacza się, że Karta jest jedynie dokumentem potwierdzającym przynależność do Narodu Polskiego, a przyznanie Karty nie oznacza nabycia polskiego obywatelstwa. Niemniej jed-nak, według strony litewskiej w treści ustawy dopatrywać się można pewnych elementów dotyczących, choć pośrednio, instytucji obywatelstwa. Przywołuje się np. fakt, że choć w ustawie o Karcie Polaka nie ma wzmianki, dotyczącej przysięgi czy obietnicy lojalności, to jednak powodem do utracenia Karty Polaka może być działalność szkodliwa dla państwa polskiego i Polaków, co implikować może pośrednio lojalność posiadacza Karty, będącego wszak obywatelem pań-stwa litewskiego, wobec Polski.

W efekcie Karta Polaka, jak również pewna otoczka formalna i polityczna wokół niej, bywa postrzegana na Litwie jako wyzwanie dla spoistości i suwe-renności młodego państwa. Zwłaszcza, że dość znaczny odsetek populacji Li-twy stanowią mniejszości narodowe (głównie polska i rosyjska), co w połącze-niu ze skomplikowanymi uwarunkowaniami historycznymi czyni niełatwymi relacje Litwy z sąsiadami – w tym przypadku z Polską. Zwłaszcza, że z polskie-go punktu widzenia, i z punktu widzenia polskiego prawa, definiując naród bierze się pod uwagę zarówno czynnik polityczny, uznając prawa wszystkich obywateli RP, bez względu na ich przynależność etniczną, jak i czynnik etnicz-ny, uznając za Polaków także osoby, które nie posiadają obywatelstwa polskie-go, ale odczuwają więź kulturową, historyczną itp. z narodem polskim. Jedno-cześnie więc z zarzutami Litwy w stosunku do Karty Polaka pojawiają się ciągle kolejne zarzuty strony polskiej, dotyczące lekceważenia przez Litwę, mimo de-klarowanego przestrzegania międzynarodowych standardów ochrony mniej-szości narodowych i mimo członkostwa w UE, praw mniejszości polskiej. Naj-świeższym przykładem (marzec 2010 roku) są działania europosła Vytautasa Landsbergisa, wzywającego do ograniczenia praw wyborczych Polaków na Li-twie.

Literatura: Bobryk A., Polityka Polski wobec państw nadbałtyckich, [w:] A. Gil, T. Kapuśniak (red.), Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, Lublin–Warszawa 2009; Buchowski K., Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006; Eberhardt P., Przemiany narodowościowe na Litwie, Warszawa 1997; Kuźniar R., Droga do wolności. Polityka zagraniczna III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008; Kuźniar R., Polityka wschodnia III RP – sukcesy pragmatyzmu, porażki prometeizmu, [w:] A. Gil, T. Kapuśniak (red.), Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, Lublin–Warszawa 2009; Menkiszak M., M.A. Piotrowski, Polska polityka wschodnia, [w:] S. Bieleń (red.), Polska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2007; Pivoras S., Dvigubos pilietybės politika (Skandinaviškos pamokos Lietuvai), „Oikos: Lithuanian Migration & Diaspora Studiem” 2007, nr 3; Römeris M., Valstybė ir jos konstitucinė teisė. D 1: Valstybė, I



tomas, Vilnius 1995; Rybczyńska J.A., Problemy narodowościowe w nowych demokracjach Europy Środkowo-Wschodniej, [w:] J.A. Rybczyńska (red.), Europa Środkowo-Wschodnia. Region, państwa i społeczeństwa w czasie transformacji, Lublin 2000; Sinkevičius V., Dviguba pilietybė: pasiūlymo papildyti konstitucijos 32 straipsnį analizė, „Jurisprudencija“ 2008, nr 3.

Akty prawne: Decyzje Sądu Konstytucyjnego Republiki Litewskiej, Konstytucja Republiki Litewskiej, Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, Ustawa o Karcie Polaka.

Źródła internetowe: Ambasada RP w Wilnie, (http://www.wilno.polemb.net); Departament Statytsytczny Rządu Republiki Litwy, (http://www.stat.gov.lt); „Magazyn Wileński“, (http://www.magwil.lt); Polskie Radio, (http://www.polskie-radio.pl); Portal społeczności kresowej Kresy.pl, (http://www.kresy.pl); Portale informacyjne: Delfi.lt, (http://www.delfi.lt); Alfa.lt, (http://www.alfa.lt); Balsas.lt, (http://www.balsas.lt); Infopol.lt, (http://www.infopol.lt); portale „Gazety Wyborczej“ (www.wyborcza.pl); „Rzeczpospolitej“, (http://www.rp.pl);TVN24, (http://www.tvn24.pl); „Wprost“, (http://www.wprost.pl).

Abstract The relations between Poland and Lithuania

in view of the Polish Charter

The ‘Polish Card’ is granted by Poland to people of the Polish ethnic origin, who live now in the former Soviet Union territory (incl. Lithuania). The Card’s aim is to maintain bonds between Poland and the Poles abroad who are not Polish citizens. There is a strong Polish minority in Lithuania and Polish-Lithuanian relations (in a broad context of nationality) are very complicated due to complex historical processes, typical for East-Central Europe.

Thus, the idea of the Card is often criticized in Lithuania. There are doubts about the idea as a question appears whether the Card means also its holder’s liability to another state (Poland) or not. Officially, the Polish Card does not mean a Polish citizenship, but there are several features, that could be understood as a commitment to Poland. Finally, a political decision has been made that the Polish Card holders would be tolerated, but there are still many controversies between the two states about the problem.

Tadeusz Palmowski

Strategia UE dla Europy Ba³tyckiej

Region wokó³ Ba³tyku by³ tradycyjnie obszarem silnych zwi¹zków kulturo-wych i ekonomicznych. Handel i przewozy przez Ba³tyk by³y rozwiniête w prze-sz³oœci. Z tych czasów pozosta³o poczucie s¹siedztwa i podobieñstwo strukturosadniczych. Rozdarcie polityczne trwaj¹ce przez ponad 50 lat a¿ do roku 1989 natym obszarze by³o przyczyn¹ nik³ej koordynacji wspólnych dzia³añ po obu stro-nach granic. Potencjalne mo¿liwoœci wspó³pracy i polepszenia warunków i pozio-mu ¿ycia mieszkañców regionu nie by³y wykorzystane. Handel i inne kontaktyby³y s³abo rozwiniête. Systemy komunikacyjne ograniczone granicami pañstwo-wymi nie by³y przystosowane do wspó³pracy transgranicznej. Degradacja œrodo-wiska morskiego negatywnie wp³ynê³a na stan rybo³ówstwa i turystyki.

Zakoñczenie zimnej wojny, odzyskanie suwerennoœci przez Polskê i krajeba³tyckie, przyst¹pienie Szwecji i Finlandii do Unii Europejskiej, przeniesieniestolicy Niemiec bli¿ej Ba³tyku, wszystko to przyczyni³o siê do szybkiego rozwojuwspó³pracy i budowy nowych powi¹zañ. Intensywnie zaczê³y rozwijaæ siê tak¿ekontakty transgraniczne. S¹ one niezwykle wa¿ne gdy¿ zainicjowa³y prze³amy-wanie wzajemnych barier i uprzedzeñ, tworz¹ formalne i nieformalne kontaktymiêdzyludzkie, zw³aszcza pomiêdzy spo³ecznoœciami lokalnymi. Wspólnemudziedzictwu historycznemu towarzyszy czêsto podobieñstwo funkcjonalnei strukturalne obszarów, które rozpoczê³y wspó³pracê, stopniowe i powolneos³abianie efektu granic pañstwowych oraz aktywizacja ekonomiczna regionówprzygranicznych. Kontakty transgraniczne pozwoli³y na przezwyciê¿anie barieri ograniczeñ gospodarczych. Jest to widoczne tak¿e na granicach morskich.Wspó³praca transgraniczna w krajach skandynawskich rozwija siê w oparciuo inicjatywy wspólnot lokalnych i obejmuje sferê kultury, ochrony œrodowiska,opieki medycznej, transportu i turystyki. Procesy integracyjne o charakterzeeuroregionalnym objê³y tak¿e polskie granice.

Na scenie europejskiej pojawi³ siê nowy, ba³tycki uk³ad miêdzynarodowej ko-operacji. W ci¹gu ostatniej dekady XX w. kraje po³o¿one wokó³ Ba³tyku wytwo-rzy³y gêst¹ sieæ powi¹zañ instytucji i programów rz¹dowych, samorz¹dowychi organizacji pozarz¹dowych. Te struktury miêdzynarodowe, organizacje, zwi¹zki,pomimo ¿e niektóre z nich maj¹ charakter i formy wczesno integracyjne zacieœ-niaj¹ zwi¹zki pomiêdzy podmiotami kszta³tuj¹cymi Europê Ba³tyck¹.

��

Jeszcze nie tak dawno w Brukseli nie s³ysza³o siê okreœlenia „wspó³pracaba³tycka”. W ci¹gu ostatnich dwóch dekad Region Ba³tycki sta³ siê wa¿nym part-nerem w realizacji polityki europejskiej. Wspó³praca ba³tycka sta³a siê znacz¹cymelementem bezpieczeñstwa i stabilnoœci na naszym kontynencie. Uznanie przezKomisjê Europejsk¹ Regionu Morza Ba³tyckiego za jeden ze swych priorytetów,zaanga¿owanie siê w prace Rady Pañstw Morza Ba³tyckiego i jej komisje, zaanga-¿owanie finansowe przez takie instrumenty jak PHARE, CBC, TACIS CBC, Pro-gram Ma³ych Ba³tyckich Projektów (BSPF), INTERREG itp. – wyraŸnie œwiadczyo pewnej reorientacji politycznej z kierunku po³udniowego (region Morza Œród-ziemnego) na pó³nocny, wzmacniaj¹cy pozycjê i wizerunek Regionu MorzaBa³tyckiego. By³o to szczególnie zauwa¿alne od roku 1995, kiedy to w komitecieregionów prym zaczêli odgrywaæ przedstawiciele Danii i Szwecji. W dokumencie„Inicjatywa Regionu Morza Ba³tyckiego” Komisja UE i Rada UE zdefiniowa³yzainteresowania Unii Europejskiej tym regionem.

Ba³tyk postrzegany jest obecnie jako kszta³tuj¹cy siê nowy subregion o olbrzy-mim potencjale politycznym i gospodarczym. Morze Ba³tyckie stanowi naturalnyakwen wokó³ którego od koñca XX w. zachodz¹ na wielu p³aszczyznach bardzowyraŸne procesy integracyjne. Po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 r. Ba³tyksta³ siê bez ma³a morzem wewnêtrznym UE. Europa Ba³tycka z ponad 106 milio-nami mieszkañców stanowi¹cych 23% ca³ej populacji UE, wytwarzaj¹ca unijnego16% GDP cechuje siê ogromnym potencja³em ekonomicznym i innowacyjnym.Pod wzglêdem dynamiki rozwoju region ten zaliczany jest do œcis³ej unijnejczo³ówki. Jego atuty to miêdzy innymi stosunkowo wysoki poziom wykszta³ceniakadr, spora dynamika wzrostu nak³adów na B+R, lokalizacja licz¹cych siê oœrod-ków naukowych i technologicznych oraz gêsta sieæ morskich i l¹dowych po³¹czeñkomunikacyjnych, wszystko to sprawia, ¿e ten kszta³tuj¹cy siê region zajmuje co-raz wy¿sze pozycje w wielu europejskich rankingach�.

Wspó³praca pañstw Europy Ba³tyckiej ma za sob¹ d³ug¹ tradycjê. Po rozsze-rzeniu UE 1 maja 2004 r. Europa Ba³tycka wkroczy³a w now¹ fazê rozwoju. Faktten niew¹tpliwie wp³yn¹³ na zacieœnienie wspó³pracy pomiêdzy pañstwamipo³o¿onymi wokó³ Ba³tyku. Oznacza³ dalsze prowadzenie wspólnych inicjatywba³tyckich w ramach Unii Europejskiej w celu niwelacji wystêpuj¹cej jeszczeperyferyjnoœci regionów ba³tyckich. Stabilizacja polityczna i rozwój ekonomicznymog¹, w d³u¿szej perspektywie przekszta³ciæ tworz¹c¹ siê ponad granicami Euro-pê Ba³tyck¹ w nowe ekonomiczne i kulturalne centrum Europy�. Jednak jego dal-szy rozwój zale¿y od tego czy zdo³a wypracowaæ wspóln¹ to¿samoœæ i politykêgospodarcz¹�.

��

��

� ��

� �� !�� "�� #$$%�� &� '��(�� !� � �� )*��+�+ ,�-�+�.� �/ #$$$� !� # 0�� "�� 1�

Wspó³praca w dziedzinie ochrony œrodowiska morskiego Ba³tyku, którapocz¹tkowo by³a zwornikiem porozumiewania, szybko sta³a siê tylko jednymz istotnych elementów wspó³dzia³ania, obok ró¿nych inicjatyw rz¹dowych i sa-morz¹dowych. Przyroda i dziedzictwo kulturowe bêd¹ nadal bardzo wa¿nymiprzes³ankami kooperacji, kszta³towania œwiadomoœci ekologicznej i cywilizacyj-nej regionu.

Istnieje wiele uzasadnieñ stwierdzenia, ¿e obserwowane obecnie tendencjemaj¹ charakter rozwojowy i utrwal¹ siê w przysz³oœci. Bliskoœæ geograficzna tychobszarów czyni potencjalne rynki szczególnie atrakcyjnymi. Bardzo wa¿ne s¹ tutak¿e mocno zakorzenione w historii zwi¹zki kulturowe, polityczne i gospodar-cze pomiêdzy krajami le¿¹cymi nad Ba³tykiem�.

Istniej¹ce i powstaj¹ce obecnie systemy wspó³pracy i kooperacji spo³ecznoœcii organizacji spo³ecznych na szczeblach lokalnych, regionalnych, krajowych i miê-dzynarodowych oraz wspólne ponad narodowe ba³tyckie zwi¹zki, organizacjei projekty kszta³tuj¹ obraz Europy Ba³tyckiej pod koniec pierwszej dekady XXI w.Obok szeroko zarysowanych i dojrza³ych programów formuj¹cych i zacieœ-niaj¹cych powi¹zania w przestrzeni ba³tyckiej takich jak VASAB 2010 – Wizjei Strategie Wokó³ Ba³tyku coraz bardziej zdecydowanie bêd¹ rozwijaj¹ siê formywspó³pracy sektorowej.

Najwa¿niejsze fora wspó³pracy to The CBSS – Council of the Baltic Sea States,BSSSC – Baltic Sea States Sub regional Cooperation, BSPC – Baltic Sea Parliamen-tary Conference, Baltic Sea Forum, CPMR’s Baltic Sea Commission. Inne pozaVASAB em 2010, to BaltMet – Baltic Metropoles Network, B 7 – Baltic Sea SevenIslands, UBC – Union of the Baltic Cities, w dziedzinie ochrony œrodowiska i ener-getyki to Baltic 21 – an agenda 21 for the Baltic Sea Region, HELCOM, ASREC –Baltic Sea Region Energy Co-operation, wspó³prac¹ gospodarcz¹ zajmuje siê Bal-tic Development Forum, BCAA – Baltic Sea Chambers of Commerce Association,BASTUN – Baltic Sea Trade Union Network, w dziedzinie kultury, turystyki i or-ganizacji pozarz¹dowych przoduj¹ ARS BALTICA, BTC – Baltic Sea TourismCommission, Baltic Sea NGO forum, nauk¹, biotechnologi¹ i zdrowiem zajmuj¹siê BUP-The Baltic University Programme, ScanBalt oraz The Northern Dimen-sion Partnership in Public Health and Social Well-being (NDPHS)�.

Warunkiem niezbêdnym zwiêkszenia dynamiki rozwoju jest poprawa stanuinfrastruktury technicznej, w tym dróg, kolei, po³¹czeñ promowych (w tym auto-strad morskich) i lotniczych, telekomunikacji, energetyki oraz przejœæ granicz-nych. Bardzo istotne jest wypracowanie wspólnej koncepcji rozwoju korytarzytransportowych. Ponadgraniczne oddzia³ywanie sieci transportowych wp³ywana rozwój spo³eczno-gospodarczy obszarów przylegaj¹cych do linii komunikacy-jnych.

��

�� "

� �� !��#�� $�� !% #�� &�� #�!�� 2�34'�(�� ! ��)�� !� �� 56� ��5��!� �!� 7�!��!�!� 0��71� 8�!!9�� #$$:�

� );��!�� 5 �� / ��$� � #� <�� 9�� $�

Projekty uruchomione przez VASAB 2010 pokazuj¹ w³aœciwy kierunek i spo-sób wykorzystania korytarzy transportowych dla rozwoju regionalnego. Wrazz rozwojem gospodarki rynkowej, wspó³pracy technologicznej, wspó³pracyw dziedzinie kultury, szkolnictwa, turystyki, wymiany informacji nastêpuje tak¿edalszy rozwój procesów demokratyzacji.

Inicjatywa INTERREG zapocz¹tkowana w 1989 r. i kontynuowana w nastêp-nych okresach programowania jako INTERREG II (1994-1999), INTERREG III(2000–2006) oraz obecnie w ramach g³ównego nurtu polityki spójnoœci UE (Cel 3:Europejska Wspó³praca Terytorialna) Udzia³ finansowy wspólnoty pochodzi zeœrodków Europejskiego Funduszu Regionalnego.

W okresie programowania na lata 2007–2013 w regionie Morza Ba³tyckiegouruchomiono 13 programów wspó³pracy transgranicznej. Programy te maj¹ nacelu promowanie wspó³pracy i bezpoœrednich kontaktów wspieraj¹cych rozwójgospodarczy i spo³eczny oraz ochronê œrodowiska na obszarach przygranicz-nych. Wspólne dzia³ania transgraniczne dotycz¹ takich zagadnieñ jak:– wspieranie przedsiêbiorczoœci, rozwój ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, tu-

rystyki, kultury oraz handlu transgranicznego,– ochrona œrodowiska naturalnego i dóbr kultury, zapobieganie zagro¿eniom

przyrodniczym i technologicznym,– poprawa dostêpu do sieci transportowych, informacyjnych i komunikacyj-

nych,– gospodarka wodna, gospodarowanie odpadami oraz systemy energetyczne,– rozwój i wspólne wykorzystanie infrastruktury, w szczególnoœci w takich dzie-

dzinach jak ochrona zdrowia, kultura i edukacja,– wspó³praca administracyjna oraz integracja spo³ecznoœci lokalnych poprzez

wykonywanie wspólnych dzia³añ dotycz¹cych rynku pracy, promocji i równo-uprawnienia, rozwoju zasobów ludzkich oraz wspierania sektora badaw-czo-rozwojowego.W latach 2007–2013 w Europie Ba³tyckiej uruchomiono trzy programy

wspó³pracy transnarodowej: Baltic Sea Region, North Sea oraz Northern Periphe-ry. Dwa ostatnie programy ukierunkowane s¹ na wspó³pracê z obszarami spozaregionu Morza Ba³tyckiego.

Programy wspó³pracy transnarodowej maj¹ za zadanie zrównowa¿ony i sko-ordynowany rozwój przestrzenny. G³ówne priorytety dotycz¹ tu:– wspierania przedsiêbiorczoœci,– poprawy dostêpu do obszaru programowanego oraz wewn¹trz obszaru pro-

gramowanego,– zwiêkszenie atrakcyjnoœci i konkurencyjnoœci miast i regionów,– rozs¹dne korzystanie ze œrodowiska naturalnego oraz zarz¹dzanie jego zaso-

bami�.

��

��

� ;� �+�� "��" �� ), ��+! �!�� / �� !� #$� =��>�' �� ?!��( &��(�� (�

W 1997 r. Finlandia wysunê³a propozycjê ustanowienia „Wymiaru Pó³nocne-go” Unii Europejskiej. Inicjatywa ta mia³a na celu rozwiniêcia i zdefiniowania in-teresu Unii Europejskiej w Europie Pó³nocnej: od Islandii do pó³nocno-zachod-niej Rosji, od Morza Barentsa do po³udniowego wybrze¿a Morza Ba³tyckiego.G³ównymi adresatami projektu by³a Rosja (jej pó³nocno-zachodnia czêœæ), Litwa,£otwa, Estonia oraz pó³nocno-wschodnia Polska. W realizacjê „Wymiaru Pó³noc-nego” oprócz Finlandii zaanga¿owa³y siê pozosta³e kraje nordyckie: Szwecja,Norwegia, Dania oraz Islandia. Inicjatywa ta wykorzystuje sprawdzone i funkcjo-nuj¹ce w tej czêœci Europy struktury wspó³pracy, pos³uguje siê przeznaczonymidla tego obszaru funduszami pomocowymi, bez potrzeby tworzenia nowych in-stytucji�.

„Wymiar Pó³nocny” ma na celu lepsz¹ koordynacjê polityki Unii Europejskiejw Europie Pó³nocnej, niwelowanie ró¿nic w rozwoju gospodarczym, szczególniepomiêdzy krajami UE a Rosj¹ i krajami by³ego bloku wschodniego. Ta platformadialogu pomiêdzy pañstwami nale¿¹cymi do Unii, a tymi, które znajduj¹ siê pozajej strukturami ma zapobiegaæ ryzyku nowego podzia³u Europy w sytuacji, gdyPolska, Litwa, £otwa i Estonia zosta³y cz³onkami UE, a Rosja nie mo¿e na to liczyæw realnej perspektywie.

Wydaje siê, ¿e wspieranie integracji ba³tyckiej mog³oby byæ w przysz³oœci bar-dziej efektywne, gdyby wszystkie istniej¹ce i rozproszone obecnie œrodkipo³¹czyæ w jednolity program ba³tycki dostêpny dla wszystkich zainteresowa-nych pañstw. Krokiem w tym kierunku s¹ starania maj¹ce na celu wypracowaniewspólnej strategii dla Europy Ba³tyckiej.

W koñcu 2007 r. Rada Europy przyjê³a w Brukseli zapis, który sta³ siê manda-tem dla Komisji Europejskiej do podjêcia prac nad Strategi¹ Unii Europejskiej dlaregionu Morza Ba³tyckiego.

Celem Strategii ma byæ aktywizacja potencja³u, który powsta³ w regionie Mo-rza Ba³tyckiego w wyniku rozszerzenia UE w 2004 r. Zgodnie z zapowiedziamiprzedstawicieli Komisji Europejskiej, cel ten ma byæ osi¹gniêty poprzez wykona-nie takich priorytetów jak: ochrona œrodowiska, dobrobyt, dostêpnoœæ i atrakcyj-noœæ oraz bezpieczeñstwo.

Rada Europy zainteresowa³a siê problematyk¹ regionu Morza Ba³tyckiegopod wp³ywem grupy pos³ów z pochodz¹cych g³ównie z pañstw ba³tyckich UEskupionych w nieformalnej grupie Baltic Europe. Grupa ta opracowa³a i przedsta-wi³a w listopadzie 2005 r. przewodnicz¹cemu Komisji Europejskiej dokument „An

EU Strategy for the Baltic Sea Region”. Opracowanie to mia³o istotny wp³yw na przy-jêt¹ 16 grudnia 2005 r. rezolucjê Parlamentu Europejskiego dotycz¹c¹ przysz³oœci„Wymiaru Pó³nocnego”�. W dokumencie tym zwrócono uwagê na rolê wspó³pra-cy ba³tyckiej w kontekœcie rozszerzenia UE w 2004 r. Jednoczeœnie po raz pierwszy

��

�� "

� �� 7 ��!�!�� #�!�� ( �� )��!&�� ,�� !��<��.� !�/ #$$$�

� �� !�� (�� ( � �� #�!�� #@.##.��:�

zaproponowano przyjêcie osobnej strategii dla Europy Ba³tyckiej, która by³abywewn¹trzunijnym elementem „Wymiaru Pó³nocnego”.

Parlament Europejski przyj¹³ 16 listopada 2006 r. rezolucjê w sprawie strategiidla regionu Morza Ba³tyckiego. W rezolucji zawarto postulat adresowany do Ko-misji Europejskiej w sprawie podjêcia prac nad dokumentem strategicznym stwa-rzaj¹cym ramy dla:– aktywizacji potencja³u, jaki powsta³ w regionie Morza Ba³tyckiego w wyniku

rozszerzenia UE w roku 2004,– promocji wizerunku regionu Morza Ba³tyckiego jako najbardziej atrakcyjnego

i najbardziej konkurencyjnego obszaru w sensie globalnym,– podjêcia wzmo¿onych wysi³ków, maj¹cych na celu poprawê stanu œrodowiska

w regionie.Jednym z celów Strategii ma byæ wzrost konkurencyjnoœci Europy Ba³tyckiej

i to zarówno w kontekœcie europejskim jak i w odniesieniu do wyzwañ globalnych.Dokument ma tak¿e przyczyniæ siê do promocji wizerunku regionu Morza Ba³tyc-kiego. W szczególnoœci wp³yn¹æ ma na utrzymanie i przyci¹ganie kapita³u ludzkie-go, skuteczne promowanie regionu jako miejsca lokowania inwestycji zagranicz-nych, promocjê eksportu towarów poprzez zasadê „dobre, bo wyprodukowanew regionie Morza Ba³tyckiego”, ma tak¿e promowaæ ofertê turystyczn¹ regionu.Koncepcja Strategii dla regionu Morza Ba³tyckiego, która mia³aby na celu promo-wanie regionu jako jednego z priorytetowych obszarów Unii Europejskiej wysu-niêta zosta³a szwedzkiego ministra spraw zagranicznych Karla Bildta podczas sesjiRady pañstw Morza Ba³tyckiego w Malmö w czerwcu 2007 r.

Skuteczna strategia promocji regionu powinna wynikaæ ze wspó³pracy po-miêdzy administracj¹ rz¹dow¹ i samorz¹dow¹, œrodowiskami naukowymi orazprzedstawicielami zainteresowanych sektorów gospodarki. Podstawowe pyta-nia, na które nale¿y odpowiedzieæ przy formu³owaniu strategii promocji regionuwg M. Anderssona, to:– jak¹ wartoœæ dodan¹ bêdzie ona stanowiæ dla regionu Morza Ba³tyckiego jako

ca³oœci oraz dla poszczególnych pañstw regionu?– jakie s¹ wspólne dla ca³ego regionu elementy, które wyró¿niaj¹ go w perspe-

ktywie globalnej?– w oparciu o jakie elementy (kulturalne, gospodarcze, geograficzne, historyczne,

spo³eczne, ekologiczne) powinno siê konstruowaæ strategiê promocji regionu?�

Potencjalne problemy w przygotowywaniu tak sformu³owanej koncepcjizdaniem tego samego autora dotyczyæ mog¹ narodowego protekcjonizmu, trud-noœci w ustaleniu miarodajnych, jednolitych kryteriów, w oparciu o które mo¿nabadaæ skutecznoœæ strategii, koniecznoœæ koordynacji strategii opartej na marke-tingu terytorialnym regionu ze strategiami narodowymi oraz brak centrum koor-dynacji strategii opartej na marketingu terytorialnym regionu.

��

��

� <� �!��!� �� ( � � �� )�� ,��!� !� �!� �� +/ ��A� �� 9� <�� !�

Europa Ba³tycka jest jeszcze bardzo zró¿nicowana. W jej obrêbie znajduj¹ siêjedne z najbogatszych, jak i jedne z najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej.Istotne s¹ tak¿e zró¿nicowania pod wzglêdem gêstoœci zaludnienia, dochodówi poziomu ¿ycia, a tak¿e struktur gospodarczych. Zró¿nicowana infrastrukturatransportowa utrudnia dobre powi¹zania komunikacyjne pomiêdzy poszczegól-nymi krajami. G³ówne korytarze transportowe w regionie s¹ jeszcze niedostatecz-nie rozwiniête. Jednoczeœnie region ten dysponuje ogromnym potencja³em, bystaæ siê modelowym regionem zintegrowanego planowania przestrzennego.

W celu zwiêkszenia wewnêtrznej spójnoœci niezbêdne jest wykorzystywanietradycyjnych instrumentów polityki spójnoœci UE, konieczny jest tak¿e pilny roz-wój odcinków transgranicznych Transeuropejskiej Sieci Transportowej (TEN-T)stanowi¹ce szlaki multimodalne na styku morza i l¹du. Planowanie i zarz¹dzanieobszarami morskimi powinno byæ zharmonizowane z przyleg³ymi obszaramil¹dowymi.

Europa Ba³tycka, pomimo wysokiego poziomu konkurencyjnoœci gospodarekkrajów j¹ tworz¹cych, wci¹¿ napotyka na wiele barier ograniczaj¹cych dalszy jejrozwój, utrudniaj¹cy utrzymanie pozycji konkurencyjnej na rynki unijnym i œwia-towym. Najwa¿niejsze z nich to zró¿nicowanie poziomu rozwoju gospodarcze-go, niewystarczaj¹ce wykorzystanie potencja³u innowacyjnego, niekorzystnastruktura i niewielkie wykorzystanie potencja³u klastrów oraz trudnoœci w roz-woju przedsiêbiorczoœci.

W zwi¹zku z tym powstaj¹ca strategia powinna uwzglêdniæ rozwój wspó³-pracy w zakresie polityki innowacyjnej oraz pog³êbienia wspó³pracy naukowo--technicznej krajów nadba³tyckich.

Wspó³praca transgraniczna i miêdzyregionalna wspierana przez w ramachprogramów polityki spójnoœci Unii Europejskiej cechuje siê bardzo wysok¹ war-toœci¹ dodan¹ dla ca³ej Europy Ba³tyckiej. Wszystkie kraje po³o¿one w tym regio-nie maj¹ pozytywne doœwiadczenia, którymi mog¹ siê podzieliæ z pozosta³ymi.

Spoœród trzech zasadniczych aspektów gospodarczego, spo³ecznego i œro-dowiskowego, rozwój gospodarczy wydaje siê byæ najwa¿niejszy. Rozwójwspó³pracy gospodarczej powinien byæ postrzegany jako istotny czynnikpog³êbiania integracji pañstw regionu Morza Ba³tyckiego z jedne strony, z drugiejzaœ utrzymania dynamiki rozwoju i atrakcyjnoœci ca³ego regionu.

Szczególne znaczenie dla stabilnoœci rozwoju Europy Ba³tyckiej ma wspó³pra-ca energetyczna. Przygotowywana strategia powinna odnieœæ siê do inicjatyw,które wspieraj¹ zmniejszanie zale¿noœci od dostaw energii z jednego kierunku.Dotychczasowy system energetyczny krajów ba³tyckich jest w ograniczonym sto-pniu po³¹czony z systemami innych pañstw cz³onkowskich. Konieczna jest zatembudowa infrastruktury przesy³owej pomiêdzy pañstwami cz³onkowskimi, któraumo¿liwi powstanie wspólnego rynku energii i solidarne dzia³anie miêdzy pañ-stwami cz³onkowskimi w sytuacjach kryzysowych. Inwestycje w infrastrukturêenergetyczn¹ wykonywane w ramach TENs (Trans-European Networks), podobniejak wszystkie inne inwestycje, powinny odpowiadaæ wymogom ochrony œrodowi-

��

�� "

ska, s³u¿yæ dywersyfikacji kierunków importu energii i zgodnie z konkluzjamiRady EU z czerwca 2006 r. powinna przynosiæ korzyœci wszystkim pañstwomcz³onkowskim.

We wstêpnym stanowisku Polski w sprawie Strategii przyjêtym w czerwcu2008 r. okreœlono wstêpne warunki daj¹ce szanse na osi¹gniêcie zak³adanych ce-lów. Wskazano miedzy innymi na koniecznoœci skoncentrowania siê na ograni-czonej liczbie priorytetów, dochodzeniu do konsensusu przy ich wyznaczaniuprzez pañstwa regionu, szkodliwoœci dominacji jednego pañstwa przy forsowaniuswoich priorytetów. Zwrócono uwagê tak¿e na kluczowe dla odniesienia sukcesuStrategii mechanizmy jej implementacji w ramach Planu Dzia³ania, na koordynacjêpomiêdzy dzia³aniami podejmowanymi w ramach Strategii i w ramach „WymiaruPó³nocnego” oraz na partycypacjê wszystkich œrodowisk w konstruowaniu Strate-gii, w szczególnoœci œwiata nauki, biznesu i organizacji pozarz¹dowych.

Ba³tyk jest naszym wyzwaniem i szans¹ na przysz³oœæ. Stabilny zrównowa¿o-ny rozwój ³¹cz¹cy w harmonijny sposób cele ekonomiczne, ekologiczne i spo³ecz-ne to podstawowy kierunek dalszej integracji. Rozwój powinien promowaæró¿norodnoœæ, wyra¿aj¹c¹ siê szacunkiem dla jednostki ludzkiej, przyrody, spe-cyfiki regionalnej i spuœcizny kultury. Poniewa¿ preferencje regionalne i indy-widualne mog¹ byæ odmienne, dlatego musi istnieæ mo¿liwoœæ rozwoju ró¿nychstylów ¿ycia, kultur i nawet dzia³añ gospodarczych. Nie mo¿e byæ wysokiej jako-œci ¿ycia bez ró¿norodnoœci. Zasada ró¿norodnoœci wzmacnia regionaln¹ i lokaln¹to¿samoœæ, poprawia elastycznoœæ spo³eczeñstwa�.

Wspó³praca ba³tycka stabilizuj¹ca du¿¹ czêœæ naszego kontynentu jest klu-czem do pe³nej integracji Europy. Tutaj o¿ywione zosta³y stare ba³tyckie powi¹za-nia kulturalne, tutaj jest miejsce na kultywowanie dobrego s¹siedztwa z Rosj¹,tutaj w koñcu mo¿na przezwyciê¿yæ podzia³y pomiêdzy stref¹ ubóstwa a stref¹dostatku. D³uga historia regionu daje szansê na rozwiniêcie to¿samoœci regional-nej. Wizja zintegrowanej Europy Ba³tyckiej, wspólnoty celów i strategii, wydajesiê byæ ide¹ godn¹ ze wszech miar dalszej uporczywej pracy na jej urzeczywist-nieniem, byæ mo¿e nast¹pi to ju¿ w nastêpnych dekadach XXI w.

Wnioski

Po rozszerzeniu UE 1 maja 2004 roku Europa Ba³tycka wkroczy³a w now¹ fazêrozwoju. Ba³tyk sta³ siê bez ma³a morzem wewnêtrznym UE. Wp³ynê³o to na dal-sze zacieœnienie wspó³pracy pomiêdzy pañstwami po³o¿onymi wokó³ Ba³tyku.W wielu dziedzinach powi¹zania te maj¹ charakter sieciowy. Intensyfikacjawspólnych inicjatyw ba³tyckich w ramach Unii Europejskiej w nastêpnych deka-dach XXI w. zmniejszy wystêpuj¹ce dysproporcje i wp³ynie na niwelacje pery-feryjnoœci regionów ba³tyckich. Stabilizacja polityczna i rozwój ekonomiczny

��

��

� � �� *�� +++ ,��(��"� ��-� �� ,� "-� � �� 2�34B� ��+�� 0��1��-" �� !� .'�'� /010�C��D�� #$$��

mog¹, w d³u¿szej perspektywie przekszta³ciæ tworz¹c¹ siê ponad granicami Euro-pê Ba³tyck¹ w nowe ekonomiczne i kulturalne centrum Europy. S³u¿yæ temu bê-dzie tak¿e strategia UE dla regionu Morza Ba³tyckiego. Przygotowywanydokument ma staæ siê jednym z trzech priorytetów szwedzkiego przewodnictwaw Radzie UE w drugiej po³owie 2009 r.

Literatura: Andersson M., The case of the Baltic Sea Region, „Place Branding and Pub-lic Diplomacy” 2007, Vol. 3, Palgrave Macmillan; Communication from the Commis-

sion, Baltic Sea Region Initiative, SEC(96) 608; Communication from the Commission,Orientations for a Union Approach towards the Baltic Sea Region, SEC(94) 1747; Europe-

an Parliament resolution on the future of the Northern Dimension, 16-11-2005; „Journalof Nordregio” 2009, No 1, March, vol. 9; Kurjata E., Polityka UE wobec Regionu

Morza Ba³tyckiego – wymiar lokalny i regionalny, „Zeszyty Ba³tyckie” 1999, nr 1 (Unia

Europejska a Region Morza Ba³tyckiego); Lipponen P., The Northern Dimension of The

European Union, „New Northern Europe Business Magazine” 1999; Palmowski T.,Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Ba³tyckiej, Gdañsk 2000;Raport Talliñski z III Konferencji Ministrów Planowania Przestrzennego Krajów Basenu

Morza Ba³tyckiego, [w:] W. Toczyski (red.), Rozwój przestrzenny obszaru ba³tyckiego

w perspektywie programu VASAB 2010, Gdañsk 1998;Report on the Current State and

Perspectives for Cooperation in the Baltic Sea Region, Commission of the EuropeanCommunities, COM(95) 609; Ryba J., Strategia Unii Europejskiej dla regionu Morza

Ba³tyckiego, „Biuletyn Analiz” 2008, nr 19, Urz¹d Komitetu Integracji Europejskiej;Storm Pedersen J.S., The Baltic Region and the New Europe, Roskilde 1993; Vision and

Strategies around the Balic Sea 2010 (VASAB 2010).

��

EU strategies for Baltic Europe

� ��

� ��

� ��

�� ! �� "�"! �� #� ��

�� $��% �� &' �� (�� ))� ��

&�� % �� &��

�� '� �� %�� %� ��

�� %��* ��

�� #� �� % � � � &�� '� ��

�� % �� + ��

�� ,��

�� % �� &�� % �� &��

�� &' �� %��

�� %� � �� &'-��

� �� ))"�

�� "

�� "

R�� R��-J��

Zgromadzenie Ba³tyckie – instytucja trójstronnej

wspó³pracy parlamentarnej pañstw ba³tyckich

W kontekœcie polityki zagranicznej Polski tzw. £uk Po³udniowego Ba³tyku(South Baltic Aroc) nadal nie cieszy siê wielk¹ popularnoœci¹, a tym samymi dzia³alnoœæ trójstronna s¹siednich pañstw ba³tyckich�. Powinniœmy uwzglêdniædwa zasadnicze elementy wp³ywaj¹ce na jego wielkie znaczenie�:

Po pierwsze, to problem Obwodu Kaliningradzkiego, który ze wzglêdu nabezprecedensowy spadek dochodu regionu, który zmniejszy³ siê o 70%, rozpacz-liwie szuka swoich szans w Rosji, ale te¿ i w Europie. Równie¿ Unia Europejskadostrzeg³a niebezpieczeñstwa z tym zwi¹zane i pragnie przyjœæ Rosjanom z po-moc¹ w ramach tzw. Wymiaru Pó³nocnego.

Jest te¿ drugi element gry na obszarze £uku Po³udniowego Ba³tyku, którymwi¹¿e siê z budowaniem spójnoœci wschodniej Europy, sprzyjaj¹cej zjednoczonejEuropie, a przede wszystkim Niemcom. Tkwi w tym skomplikowany splot zagad-nieñ, które powinni dobrze naœwietliæ naukowcy i publicyœci. Wszak¿e, to jest pe-wne, ¿e zainteresowanie Niemców integracj¹ ba³tyck¹ i republikami ba³tyckimima nie tylko historyczny charakter. Niemiecka uwaga dla wschodniej Europy wy-nika g³ównie z ich dalekowzrocznej tzw. Ostpolitik, w której wa¿niejsze od resen-tymentów s¹ interesy ekonomiczne. Si³a niemieckiej gospodarki poszukuje te¿i w czêœci Europy swojego miejsca.

Za niemieckim przyk³adem powinna pod¹¿aæ te¿ Polska. Dla tego te¿ pozna-nie w¹tku wspó³pracy trójstronnej pañstw ba³tyckich, a przede wszystkim ich po-lityka zagraniczna, powinna byæ nie bez znaczenia dla polskiej politykizagranicznej i dla polskich naukowców badaczy zajmuj¹cych problematyk¹ tzw.Europy Ba³tyckiej�.

��

� �� !�� "�� #�$�� %��& �� !'()**)+ !!! � �� *�� ,�� -"�� "�� .��"�� ,��"��& �� /��0& �" / 1��& �2 �� *�� 3 �� "�� "�� 4��.�� 3 ��& �� & �� 2��

� 3� (��& 5� 6�� 0 +��7 899:& �� ;�� 5� %��& �� <=�& �� :>>?& �� >�

Celem niniejszej publikacji jest dok³adne nakreœlenie struktury Zgromadze-nia Ba³tyckiego, jego celów i kierunków dzia³añ pocz¹wszy od 1990 po 2009 rok.W drugiej czêœci opracowania zostanie przedstawiona w ujêciu syntetycznym po-lityka regionalna i miêdzynarodowa prowadzona przez Zgromadzenie Ba³tyckiew o parciu o dane wziête z uchwalanych rezolucji, deklaracji, apeli, wyst¹pieñ itd.W zwi¹zku z powy¿szym charakter tej publikacji nale¿y uwa¿aæ za sprawoz-dawczo-analityczny.

By zrealizowaæ powy¿ej nakreœlony cel autorka wykorzysta³a nastêpuj¹ceŸród³a: opublikowane materia³y archiwalne MZS Republiki Litewskiej, opubliko-wane dokumenty Zgromadzenia Ba³tyckiego (rezolucje, uchwa³y, apele przyjêteod 1992 do 2009 r.), a tak¿e odczyty, oœwiadczenia, przemówienia ró¿nych politykówLitwy, £otwy i Estonii (np.: L. Andrikienë, V Birkavs, T. H. Ilves, V. Landsbergisa,R. Ra�uks, A. Saudargasa i T. Velliste). Tak¿e zosta³y wykorzystane artyku³y umie-szczone na ³amach czo³owych dzienników litewskich i ³otewskich („Lietuvos rytas“,„Respublika“, „Atgimimas“, „Kauno Diena“, „Lietuvos aidas“, „Vakarinës naujie-nos“; „Diena“, „Latv§jas V‘stnesis“, „Lauku Av§ze“, „Vakara Zinas“). Bardzo cennymŸród³em informacji okaza³a siê ksi¹¿ka litewskiego naukowca R. Vilpišauskasa�

„Integracija Europoje: Baltijos Šalys ir Europos S¹junga“ (Vilnius 2001).Zgromadzenie Ba³tyckie jest miêdzynarodow¹, trójstronn¹ organizacj¹

wspó³pracy parlamentów Republiki Litewskiej, Republiki Estoñskiej i Republiki£otewskiej. Jest to organizacja o charakterze zamkniêtym.

Tu¿ po og³oszeniu niepodleg³oœci oraz po zorganizowanych w 1990 r. demo-kratycznych wyborach parlamentarnych – rz¹d Litwy, £otwy i Estonii uzgodni³y,i¿ w celu wzmocnienia i polepszania trójstronnej wspó³pracy nale¿y powo³aæwspóln¹ instytucjê. Tak¹ organizacj¹ zosta³a Rada Pañstw Ba³tyckich (organizacjaczêsto mylona z Rad¹ Pañstw Morza Ba³tyckiego), której sta³ymi organami zo-sta³y: Ba³tycka Rada Prezydentów, Ba³tycka Rada Ministrów oraz ZgromadzenieBa³tyckie (forum parlamentarzystów).

Zgromadzenie Ba³tyckie by³o i jest jednym z trzech organów, które wyró¿niad³ugotrwa³e i nieprzerwane funkcjonowanie od 1992 roku. W odró¿nieniu odRady Prezydentów i Rady Ministrów trzech pañstw ba³tyckich, których niejedno-krotnie dzia³alnoœæ by³a zawieszana.

Struktura

Parlament ka¿dego pañstwa ba³tyckiego zatwierdza i powo³uje delegacjê na-rodow¹, utworzon¹ z 20 parlamentarzystów, do której zalicza siê jej przewod-nicz¹cy i jego zastêpca. Sesja ZB jest prawomocna w tym wypadku, je¿eli w jejobradach uczestnicz¹ nie mniej ni¿ dwie trzecie cz³onków delegacji danego pañ-stwa. ZB ma swoje prezydium, które koordynuje pracê tej instytucji. W sk³ad ka¿-

��

��

� #� *�� 4��@�� A ��& � : ��B�� 899> �� !�� '�� / ,�� =�� 3��C��

dej delegacji narodowej wchodzi kierownik i jego zastêpca, których powo³ujeparlament danego pañstwa. Prac¹ prezydium kieruje przewodnicz¹cy prezy-dium i dwaj zastêpcy, którzy s¹ kierownikami wszystkich trzech delegacji.

Podstawowymi zadaniami prezydium s¹: koordynowanie procesu organiza-cyjnego kolejnej sesji; koordynacja obrad w trakcie przebiegu danej sesji; koordy-nowanie pracy organów ZB w okresie miêdzy sesyjnym; sprawowanie kontrolinad bud¿etem ZB; reprezentowanie ZB i podtrzymywanie stosunków z organiza-cjami miêdzynarodowymi, z parlamentami oraz rz¹dami pañstw ba³tyckich; wy-konywanie innych zadañ, przedstawionych w statucie ZB.

ZB ma swoje komitety. Komitety s¹ tworzone w celu przygotowania i rozpatry-wania spraw miêdzypañstwowych, wa¿nych dla ZB.

Sta³ymi komitetami ZB s¹:– ds. Spraw Bezpieczeñstwa i Spraw Zagranicznych,– ds. Ochrony Œrodowiska i Energetyki,– ds. Spraw Socjalnych i Ekonomiki,– ds. Bud¿etu i Kontroli,– ds. Oœwiaty, Nauki i Kultury,– ds. Prawa.

ZB przewiduje tworzenie grup partyjnych (tzw. frakcji), w sk³ad którychmog¹ wchodziæ cz³onkowie delegacji narodowych w celu promowania podo-bnych pogl¹dów i interesów politycznych. Frakcja powinna liczyæ nie mniej ni¿ 5osób z nie mniej ni¿ dwóch delegacji narodowych.

Tzw. Komisja Redakcyjna zajmuje siê przygotowywaniem dokumentacjiw sprawach nad którymi obraduje ZB, udziela pomocy w opracowywaniu aktówprawnych, wydaje publikacje, broszurki itd.

Struktura ZB nie jest skomplikowana, lecz wystarczaj¹co rozbudowana byw skuteczny i szybki sposób przyjmowaæ nowe uchwa³y. Jednak uchwa³y ZBmaj¹ charakter niewi¹¿¹cych zaleceñ.

Sekretariat ZB jest g³ównym organem administracyjnym organizacji. Sta³asiedziba sekretariatu mieœci siê w Rydze (£otwa).

ZB jest finansowane przez ww. parlamenty narodowe.

Cele i kierunki dzia³alnoœci

Cele i kierunki dzia³alnoœci ZB delegaci wszystkich trzech pañstw ustalili jed-nomyœlnie podczas dziewi¹tej sesji w paŸdzierniku 1996 r. Cytat: „Celem ZB jestjednoczenie parlamentów trzech pañstw ba³tyckich, natomiast parlamenty po-przez swoj¹ dzia³alnoœæ musz¹ wp³yn¹æ na decyzje rz¹dów“�.

ZB, realizuj¹c swoje cele, ma prawo rozwa¿aæ wszystkie kwestie, dotycz¹ce wspó³-pracy pañstw ba³tyckich. ZB ustali³o nastêpuj¹ce podstawowe kierunki dzia³alnoœci:1. Polityka bezpieczeñstwa i polityka zagraniczna;

��

*�� *�� 5��C��

� *� 4��@��& �� !��" �� #�� !�� $%��& 4�� 899:& �� D�

2. Prawa cz³owieka;3. Wspó³praca w walce z przestêpczoœci¹;4. Harmonizowanie systemu prawa pañstw ba³tyckich;5. Ochrona œrodowiska i ochrona zdrowia, eksploatacja dóbr naturalnych;6. Wspó³praca w dziedzinie kultury;7. Wspó³praca z instytucjami parlamentarnymi innych miêdzynarodowych or-

ganizacji regionalnych.Wszystkie kierunki dzia³alnoœci ZB by³y i s¹ wa¿ne, jednak najwiêcej uwagi

ZB poœwiêca polityce bezpieczeñstwa i polityce zagranicznej. Uchwa³y przyjêteprzez ZB w celu formowania wspólnej polityki zagranicznej pañstw ba³tyckich,maj¹ wielki wp³yw na uchwa³y parlamentów i rz¹dów narodowych. Priorytetemtych uchwa³ do 2004 roku by³a integracja z Uni¹ Europejsk¹ i wejœcie w strukturyNATO. Po 2004 roku wiêkszy nacisk ZB k³adzie na wspó³pracê w walce z przestêp-czoœci¹ zorganizowan¹, ³amanie praw cz³owieka, ochrona œrodowiska i zdrowiaoraz eksploatacja dóbr naturalnych, wspó³praca w dziedzinie kultury i nauki.

Lata 1991–1993 okres niepewnoœci politycznej ZgromadzeniaBa³tyckiego (uregulowanie stosunków z Rosj¹)

Jeszcze 12 maja 1990 r., z inicjatywy Przewodnicz¹cego Rady Najwy¿szej Re-publiki Estonii A. Rüütela, by³a powo³ana Rada Pañstw Ba³tyckich (dalej RPB).Wtedy podstawowym celem Rady by³o utworzenie ca³kowicie nowego systemupolitycznego pañstw ba³tyckich. Po za tym, z inicjatywy tego¿ przewodnicz¹cegopañstwa ba³tyckie w tym dniu podpisa³y Deklaracjê „O przyjaznej wspó³pracyRepubliki Litewskiej, Republiki £otewskiej i Republiki Estoñskiej“.

Wed³ug V. Landsbergisa�, mia³a to byæ organizacja, która: „...bêdzie kontynu-atorem tzw. Ententy Ba³tyckiej z okresu miêdzywojennego (1934-1940). Onawówczas by³a bardziej struktur¹ wspó³pracy rz¹dów, a myœmy za³o¿yli RadêPañstw Ba³tyckich jako mieszan¹ strukturê wspó³pracy, któr¹ reprezentowaæmaj¹ parlamenty i rz¹dy pañstw ba³tyckich. W ten sposób powsta³y podwalinyprzysz³ej wspó³pracy trójstronnej pañstw ba³tyckich...“�.

Walka o odzyskanie pe³nej niepodleg³oœci pañstw ba³tyckich od Rosji, najszy-bsze rozpoczêcie procesu integracyjnego z Europ¹ zachodni¹ i ustalenie wspólnejpolityki zagranicznej pañstw ba³tyckich – takie by³y priorytety RPB w latach 1991– 1993. Do sprawnej realizacji powy¿szych zamierzeñ RPB powo³uje Zgromadze-nie Ba³tyckie (dalej ZB). Dzia³alnoœæ Rady Pañstw Ba³tyckich w tej publikacji niebêdzie omawiana ze wzglêdu na ograniczon¹ liczbê stron.

Ju¿ 1 grudnia 1990 r. w Wilnie odby³o siê pierwsze ogólne posiedzenie ZB,podczas którego zosta³y omówione mo¿liwoœci faktycznej wspó³pracy pañstw

��

��

� ��& �� EF�� / �� 4� 6��"��

ba³tyckich oraz utworzono komisjê miêdzyparlamentarn¹ w celu opracowywaniakonkretnych zasad owej wspó³pracy�.

Nieco póŸniej, 8 listopada 1991 r. odby³a siê narada Rad Najwy¿szych Litwy,£otwy i Estonii, podczas której za³o¿ono Zgromadzenie Miêdzyparlamentarne PañstwBa³tyckich, w skrócie nazywane Zgromadzeniem Ba³tyckim. „Celem narady by³oza³o¿enie instytucji miêdzyparlamentarnej, która uzgadnia³aby wspólnie: ustawodaw-stwo, politykê wewnêtrzn¹ i zagraniczn¹ pañstw ba³tyckich Litwy, £otwy i Estonii“�.

W procesie tworzenia statutu ZB nie obesz³o siê bez ró¿nicy zdañ miêdzyparlamentarzystami Litwy i Estonii. Delegacja litewska uwa¿a³a, ¿e nowa instytu-cja miêdzyparlamentarna, jak¹ jest ZB, ma byæ organem konsultacyjno-koor-dynacyjnym, natomiast Estoñczycy uwa¿ali, i¿ ma to byæ instytucja wy³¹czniekonsultacyjna. Trzeba zaznaczyæ, ¿e parlamentarzyœci Estoñscy, przedstawiaj¹cswoj¹ pozycjê, podkreœlali nie jednokrotnie, i¿ uchwa³y ZB nie mog¹ mieæ zdolno-œci wywierania praktycznego wp³ywu na rz¹dy pañstw. Po d³ugich i burzliwychdyskusjach przyjêto propozycjê delegacji estoñskiej. Wiêc w przypisach pra-wnych ZB, uchwalonych 8 listopada 1991 r. i uzupe³nionych 31 maja 1992 r. odno-towano, ¿e charakter formalno-prawny uchwa³ bêdzie przybiera³ wy³¹cznieformê odezw, zaleceñ i rekomendacji�. Jednak¿e ¿aden mechanizm czy zasadywdra¿ania uchwa³ w ¿ycie nie by³y stworzone. Dlatego uchwa³y ZB maj¹ do dzi-siaj charakter jedynie rekomendacyjny. Tak¿e na za³o¿ycielskim posiedzeniu ZBprzedstawiciele pañstw stron zaznaczyli, i¿ pañstwa ba³tyckie sw¹ trójstronn¹ ko-munikacjê polityczn¹ mog¹ rozwijaæ na ró¿ne sposoby np.: Estonia – unikaj¹cwszelkich zobowi¹zañ tzw. „jednolitego Ba³tyku “, Litwa – tworzeniem bardziejœcis³ej polityki regionalnej, a £otwa jako pañstwo prowadz¹ce umiarkowan¹ poli-tykê wykonawcz¹��. Ta pozycja Estonii czêœciowo by³a uzale¿niona od tworzeniainnego re¿imu handlu zagranicznego ni¿ wizja miêdzynarodowej wspó³pracyhandlowej ówczesnej Litwy i £otwy. Wówczas Estoñczycy proponowali zagrani-cznym inwestorom najbardziej liberalne zasady handlowe, gdy Litwa i £otwa op-towa³y za bardziej ostro¿n¹ polityk¹ handlow¹. Szczególn¹ uwagê przywi¹zuj¹cdo ochrony produktów rolnych przed konkurencyjnoœci¹ z UE��. To by³a jedna

��

*�� *�� 5��C��

� �� !�"��& �� &��'��& G4�� @��7 :>>:& �� ;:& ��:�� & �� H:�� 6��$�� *��"��& )�� *��"�� 6��$�� *��"�� (��I� ��"�I��

J�� "�I��K '�� 8�� J��& :>>8 �� LI� ?: �K�� )��C�� 2 �� /�� G)��

�� C�� "�� (��& �� / �� 2�� /�� "�� 7 � �� C��M� '��

�� 3�� N ,� *�� & ()�� *+ ��,�� -& 3��%&3�� 899DO ,� *�� & .��*+ �� ,�� -" �� *��/��- �� - �� ) -��% �� 0�� 1� !�� P NQ ��" �� J#�$�� )��N (�� K& =�� 3��C��& 3�� 899EO (� �� 2�� *��- �� - 3 �4 �� *+�� )�� " �� ,�� -& !�� )�� %��"�� J(�� !�� )��K& %��" 899E�

z przyczyn, krêpuj¹cych wówczas wspó³pracê trzech parlamentów pañstw ba³ty-ckich.

Drug¹ przyczyn¹ trudnej wówczas wspó³pracy w ramach ZB by³a niestabilnai ró¿na sytuacja spo³eczna/narodowoœciowa i polityczna ka¿dego kraju��.Wszystko to sprawi³o, ¿e od maja 1992 r. do paŸdziernikiem 1993 r. delegacje par-lamentarne trzech pañstw nadba³tyckich ani razu siê nie spotka³y w ramach ZB.

Wracaj¹c do tematu przewodniego, jakim s¹ pierwsze lata funkcjonowaniaZB (1991–1993). Pierwszy dokument koñcowy posiedzenia plenarnego ZB, któreodby³o siê w Rydze 24–25 stycznia 1992 r., zawiera³ ca³oœciowe podstawy prawnetrzystronnej wspó³pracy pañstw ba³tyckich, a tak¿e ogólne zasady tworzenia no-wego rynku ba³tyckiego na obszarze Litwy, £otwy i Estonii oraz podstawy inte-gracji ze strukturami ekonomicznymi Europy. Ju¿ na pierwszym posiedzeniu ZBmocno akcentowano wspó³pracê z Rad¹ Pañstw Ba³tyckich (RPB), a w tym z Rad¹Ministrów (RM) i Rad¹ Prezydentów (RP), jako instytucjami, które najœciœlejwspó³pracuj¹ca i popieraj¹ ZB w czasie przyjêcia przez ZB wa¿nych trzystron-nych uchwa³. Po za tym, np.: z oœwiadczeñ Ministerstwa Spraw ZagranicznychLitwy wynika, i¿ ZB poœwiêca³o wówczas wiele uwagi „dwustronnym i wielo-stronnym stosunkom ze Skandynawi¹, które s¹ korzystne dla procesu integracjieuropejskiej pañstw nadba³tyckich, jak te¿ i wspó³pracy w ca³ym regionie morzaba³tyckiego”.

Jednak nale¿y nadmieniæ, i¿ ówczesna powolna i praktycznie znikoma w pra-ktyce dzia³alnoœæ ZB, przyczyni³a siê do tego, i¿ w maju 1992 r. Wspólnota Euro-pejska podpisa³a jednoczeœnie ze wszystkimi pañstwami ba³tyckimi tzw. Umowy„pierwszego pokolenia“ o handlu i wspó³pracy. Ju¿ w tym okresie wspomnianoo mo¿liwoœci tworzenia Zwi¹zku Ce³ oraz postawiono cele podpisania z UE umo-wy o asocjacji.

Po za tym na pierwszej sesji ZB pañstwa ba³tyckie zgodnie podpisa³y siê podapelem do Prezydenta Rosji w sprawie wycofania wojsk radzieckich z terytoriumpañstw ba³tyckich, a podczas drugiej sesji ZB (31 maja 1992 r.) apel powtórzonooraz poproszono o polityczne wsparcie wszystkie parlamenty Europy i organiza-cje miêdzynarodowe.

Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ, i¿ w latach 1990–1993 bezspornie wspólnymcelem pañstw nadba³tyckich a tym samym i ZB by³o bezpieczeñstwo pañstwowe.

��

��

�� 3�� N *� *�� 5��C��N 5��6�� - ��,��- ��/��- 37�� !��4 *�� )��- �� - ��- 8998�:;;<&G�(.)'�)'=,7 899F& �� :HO 2�� ,�� - 37�� !��4 � �/�� & P NQ !�� *� �� 5�� *�&!�� '�� #�� =�� ,�� 1�� =�� ,�� 1�� (��& ��C A (��C 899?O �� 7�� 899; ��& P NQ +� *��& 1� 1�� J��K& 2��-�� & �� E�=�� %�� -��& =�� ,�� 1�� (��& (��C 899? �� N G�(.)'�)'=,7 899?& �� ::O �� *� ��-3�� *� ��4 ��- ��,��- ��- 37�� !��4 ��/��- 8998�:;;8& P NQ 5�� ,�� *� ��& =�� ,�� & <�� )�� +��& ��C 899?�

Lata 1993–1997 okres owocnej wspó³pracy pañstw ba³tyckich(pocz¹tek wspó³pracy z NATO i Uni¹ Europejsk¹ oraz wspólnaintegracja gospodarcza; aktywna wspó³praca z Rad¹ Nordyck¹i pañstwami Beneluksu)

Jeszcze w okresie tzw. niejasnoœci politycznej, omawiane pañstwa ba³tyckiemusia³y szukaæ wspólnego porozumienia nie tylko na poziomie podstawowej po-lityki gospodarczej czy spo³ecznej, tak¿e, a mo¿e i przede wszystkim, na poziomiewzajemnych stosunków w regionie ba³tyckim. Trzecia sesja ZB��, by³a decyduj¹c¹o jakoœci owych stosunków, a która w efekcie zaowocowa³a podpisan¹ we wrzeœ-niu 1993 r. Umow¹ o wolnym handlu.

Zdaniem litewskiego naukowca Vilpišauskasa, g³owy pañstw ba³tyckich na-reszcie zrozumia³y, ¿e zgodna trójstronna wspó³praca jest konieczna, a podpisan¹umowê uzna³y za krok do przodu w procesie integracyjnym z Europ¹ zachodni¹.

Podczas trzeciej sesji ZB w celu zaktywizowania trzystronnej wspó³pracyprzyjêto dodatkowe bardzo radykalne w swej treœci uchwa³y. Kolejny raz odnowa zosta³y przewartoœciowane znaczenie i wartoœci sporz¹dzonych dotychcza-sowo przepisów prawnych uchwalonych podczas pierwszej i drugiej sesji ZB.Skupiono siê na najwa¿niejszej sprawie, która w czasie posiedzenia za³o¿yciel-skiego ZB wywo³a³a wielkie dyskusje, to by³a zmiana statutu ZB. Od 31 paŸdzier-nika 1993 r. w przepisach prawnych instytucji miêdzyparlamentarnej trzechpañstw ba³tyckich zapisano, ¿e „Zgromadzenie Ba³tyckie jest instytucj¹ konsul-tacyjn¹ oraz koordynacyjn¹, za³o¿on¹ w celu rozwa¿ania ogólnych kwestii i pro-jektów”. Kierownik delegacji estoñskiej Ü. Nugis, który wczeœniej pesymistycznieocenia³ mo¿liwoœci trzystronnej wspó³pracy, tym razem zaznaczy³, ¿e „wspó³pra-ca jest konieczna...”.

Drug¹ uchwa³¹, przyjêt¹ przez ZB, podczas omawianej trzeciej sesji by³a rezo-lucja pt.: „Rada Ba³tycka“. W rezolucji zosta³o zapisane, i¿ „sesja ZgromadzeniaBa³tyckiego, która odby³a siê 29–31 paŸdziernika 1993 r. w Tallinie, przy uwzglêd-nieniu rozwijaj¹cej siê wspó³pracy Republiki Litewskiej, Republiki Estoñskieji Republiki £otewskiej, rozwa¿y³a rekomendacje sporz¹dzone w sprawie podsta-wowych twierdzeñ dla umowy o projekcie Rady Pañstw Ba³tyckich (zw. Rad¹Ba³tyck¹, RB), proponuje utworzyæ sta³¹ organizacjê wspó³pracy miêdzynarodo-wej – Radê Ba³tyck¹; która by dzia³a³a za poœrednictwem Zgromadzenia Ba³tyc-kiego i Rady Ministrów Pañstw Ba³tyckich“��.

Powo³anie Rady Ba³tyckiej oznacza³o, ¿e ZB d¹¿y do bardziej skutecznejwspó³pracy miêdzy parlamentami i przedstawicielami rz¹dów pañstw ba³tyc-kich. RB mia³a zostaæ najwy¿sz¹ form¹ wspó³pracy miêdzy ZgromadzeniemBa³tyckim a Ba³tyck¹ Rad¹ Ministrów. Po za tym, to polecenie by³o poleceniem

��

*�� *�� 5��C��

�� "�� ?�� J(��& :>>? �� ?: �K& J ��K& �� :;�9?�899F�� 6��$�� *��"��& )�� *��"�� 6��$�� *��"�� "�� '��&

(��& ?:� :9� :>>? �� A ��

utworzenia nowej instytucji w celu wspó³pracy rz¹dów pañstw ba³tyckich, któranazwana zosta³a Ba³tyck¹ Rad¹ Ministrów (dalej – BRM). Przyjêta uchwa³a przezZgromadzenie Ba³tyckie o za³o¿eniu RB by³a bardzo pozytywnie przyjêta przezwszystkie trzy pañstwa ba³tyckie. Wówczas kierownik delegacji litewskiejE. Bièkauskas nawet wyst¹pi³ z propozycj¹ utworzenia Zwi¹zku Pañstw Ba³tyc-kich, nazywaj¹c go „Beneluksem Ba³tyckim”.

Podsumowuj¹c: delegaci wszystkich trzech pañstw ba³tyckich, w tym przedewszystkim litewscy, najbardziej cieszyli siê po trzeciej sesji, i¿ zosta³y wznowionespotkania parlamentarzystów pañstw ba³tyckich na najwy¿szym poziomie, pod-pisan¹ trójstronn¹ umow¹ o wolnym handlu oraz rozpoczêtym procesem tworze-nia instytucji Ba³tyckiej Rady Ministrów��.

WypowiedŸ E. Bièkauskasa o mo¿liwoœci utworzenia Beneluksu ba³tyckiegowówczas nie by³a nowym zjawiskiem w krajach nadba³tyckich. Ten pomys³ ju¿na pocz¹tku lat 90. XX w. by³ nie raz poruszany przez polityków pañstwach ba³ty-ckich. Tak te¿ np. prezydent £otwy G. Ulmanis, podsumowuj¹c dotychczasow¹pracê ZB, podkreœla³, ¿e doskona³ym przyk³adem wspó³pracy i solidarnoœcipañstw nadba³tyckich jest doœwiadczenie pañstw Beneluxu. Tak, wiêc politykomLitwy, £otwy i Estonii wydawa³o siê, ¿e ich trójstronna wspó³praca mog³aby po-wieliæ model pañstw Beneluksu. Jednak w rzeczywistoœci pañstwa ba³tyckie napocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych boryka³y siê z wieloma trudnoœciami po pier-wsze – polityki wewn¹trzpañstwowej (brak w³asnego wojska, policji, systemuoœwiaty, waluty, systemu prawa); po drugie, pañstwa nadba³tyckie mia³y i maj¹nadal, bardzo ró¿ne doœwiadczenia we wspó³pracy ze swoimi najbli¿szymi s¹sia-dami. Po za tym Estonia, która podczas trzeciej sesji ZB zgodzi³a siê w koñcuz tym, i¿ nale¿y zainicjowaæ bardziej aktywn¹ trójstronn¹ wspó³pracê, nadalw¹tpi³a, czy nie zyska³aby bardziej wspó³pracuj¹c i podpisuj¹c umowê bilateraln¹z Finlandi¹, a nie z Litw¹ i £otw¹. Tymczasem Litwa akcentowa³a, ¿e nie jestsk³onna uto¿samiaæ siê z s¹siedni¹ £otw¹, na której terytorium nadal stacjono-wa³y wojska radzieckie. Kolejny wp³yw na uniemo¿liwienie zrealizowania mode-lu pañstw Beneluksu ba³tyckiego stwarzali lobbyœci ka¿dego pañstwa – aktywniebroni¹cy jak narodowych, tak te¿ swoich interesów, czêsto podkreœlaj¹c ko-nieczn¹ ochronê rynku wewnêtrznego. Tak, wiêc protekcjonalna polityka Litwyi £otwy, szczególnie w dziedzinie gospodarki rolnej, jeszcze na d³ugo zamknê³ajakiekolwiek mo¿liwoœci urzeczywistnienia idei Beneluksu Ba³tyckiego.

Dlatego te¿ pañstwa ba³tyckie tworzy³y Zwi¹zek Ba³tycki bardzo wolno i sto-pniowo, a podpisana Umowa o wolnym handlu d³ugo nie by³a ratyfikowana(wesz³a w ¿ycie z dniem 1 stycznia 1994 r.). Niektórzy politycy litewscy, estoñscyi ³otewscy do dzisiaj, s¹ przekonani, ¿e to w³aœnie by³a „historycznie najwa¿niejszaumowa podpisana miêdzy trzema pañstwami ba³tyckimi”��. Trzeba zaznaczyæ, i¿z perspektywy czasu analizuj¹c znaczenie podpisanych umów podczas sesji ZB

��

��

�� *� ,��I& �� &��" �� >�� 5��& G6��$�� 7 :>>?& ?9 ��R��&�� :& D�

�� *� 4��@��& �� & �� EH& :9H�

od 1992 po 1997 r., maj¹cych najczêœciej deklaratywne znaczenie, po raz pierwszypodpisano umowê, maj¹c¹ praktyczne zastosowanie. Pañstwa ba³tyckie uzgod-ni³y, ¿e ta umowa bêdzie (dopóki pañstwa ba³tyckie nie zostan¹ cz³onkami UEformalnie) podstawowym krokiem we wzmocnieniu realizacji zamierzeñ uczest-nictwa Litwy, £otwy i Estonii w ekonomicznej integracji z Uni¹ Europejsk¹.

Podczas czwartej sesji ZB, która odby³a siê 13–15 maja 1994 r. w Jurmale(£otwa), podpisano rezolucjê „W sprawie projektu Republiki Litewskiej, Republi-ki Estoñskiej i Republiki £otewskiej o wspó³pracy ba³tyckiej”��. W dokumencie zo-sta³y zawarte informacje o tym, ¿e ZB, po rozpatrzeniu projektu trzystronnejumowy o wspó³pracy ba³tyckiej, przygotowanego przez rz¹dy pañstw ba³tyckich25 kwietnia 1994 r., powinno jak najszybciej podpisaæ rezolucjê o za³o¿eniu Ba³-tyckiej Rady Ministrów.

W ten sposób za³o¿ona instytucja – Ba³tycka Rada Ministrów (BRM) – pracêrozpoczê³a 13 czerwca 1994 r. W tym dniu zebrani szefowie rz¹dów pañstw ba³ty-ckich – A. Šle�evièius, M. Laar, V. Birkavs – poczynania te nazwali „...historycznymi

w ca³oœciowym procesie integracji pañstw ba³tyckich z UE��. BRM jest odpowiedzialnaza wspó³pracê miêdzy rz¹dami pañstw ba³tyckich oraz za wspó³pracê tychrz¹dów ze ZB.

Podstawowymi zadaniami BRM s¹:1. Przyjêcie uchwa³, uwzglêdniaj¹c przy tym rekomendacje ZB;2. Wykonywanie zadañ, delegowanych przez BRM zgodnie z umow¹ pañstw

ba³tyckich;3. Rozpatrywanie wielu innych kwestii spo³ecznych, a tak¿e organizowanie

i nadzorowanie wdra¿ania œrodków finansowych.BRM zarz¹dza wymiennie co pewien czas (co 5 lat nastêpuje zmiana) jeden z

trzech przedstawicieli rz¹düw pañstw ba³tyckich. Na dzia³alnoœæ tej instytucjisk³ada siê kilka czynników: organizacja spotkañ Ministrów Spraw Zagranicz-nych, nadzór nad dzia³alnoœci¹ tzw. Komitetu wspó³pracy ba³tyckiej oraz tzw.Komitetu dygnitarzy�.

Cechy ró¿ni¹ce BRM od ZB: wszystkie uchwa³y siê przyjmuj¹ w drodze con-sensusu, a co najwa¿niejsze s¹ one obowi¹zuj¹ce. Dlatego uchwa³y BRM s¹ nie raztraktowana nadrzêdnie od uchwa³ ZB, które maj¹ charakter deklaratywny.

Powo³anie instytucji BRM rzeczowo przyspieszy³o wspó³pracê miêdzy Litw¹,£otw¹ i Estoni¹. O tym fakcie w roku 1999 wspomnia³ A. Saudargas „... za³o¿enieinstytucji BRM by³o podsumowaniem w rozwijaniu wspó³pracy instytucjonalnejmiêdzy pañstwami ba³tyckich”��.

��

*�� *�� 5��C��

�� "�� ;�� J(��& :?A:E �� :>>; ��K ��"� �� N J ��K& ��:E�9?�899F�

�� S��& .�� & G*��"��7 :>>D& :F � ��& �� E�� *� 4��@��& �� & �� EF& :9H�� / �� J�� K �� & 6��$�� *��"��

��& ��"�& 4��& :>>>�� I� 8>� - �� 2 ��N 6� 5��@��& ?�� >�� @�� @��& G6��$�� 7 :>>>& D ��& �� :& 8�

Rok 1994 by³ rokiem rozpoczynaj¹cym etap wzmocnionych dyskusji na tematpolityki zagranicznej trzech pañstw nadba³tyckich, a w tym przede wszystkim, natemat cz³onkostwa pañstw nadba³tyckich w UE i NATO. W póŸniejszym okresiepowsta³o mnóstwo rezolucji ZB oraz wspólnych trzystronnych umów, które pro-mowa³y wejœcie pañstw ba³tyckich do UE i NATO na zasadzie zwartej „grupy”trzech pañstw��.

Tak¿e zalet¹ czwartej sesji ZB by³o przyjêcie oœwiadczenia „w sprawie stosun-ków z pañstwami grupy Wyszehradzkiej”. W oœwiadczeniu stwierdza siê, ¿e pod-trzymywanie stosunków w dziedzinie polityki, ekonomiki, bezpieczeñstwai kultury z pañstwami grupy Wyszehradzkiej jest bardzo korzystne dla pañstwba³tyckich, które siê integruj¹ z miêdzynarodowymi organizacjami europejskimii œwiatowymi. ZB podtrzymuje te¿ oœwiadczenie przyjête przez prezydentówpañstw ba³tyckich 25 maja 1994 r., w którym zachêca siê do rozwijania dialoguz krajami Europy Œrodkowej.

Na czwartej sesji ZB w oœwiadczeniu zosta³ zaakcentowany konflikt rosyjsko--ba³tycki o tzw. nacisku Rosji, wywieranym na pañstwa ba³tyckie. W owymoœwiadczeniu przede wszystkim podkreœlono, i¿ dowolne radykalne dzia³ania zestrony Rosji wobec s¹siaduj¹cej Estonii bêd¹ odbierane, jako groŸba dla wszystkichtrzech pañstw ba³tyckich.

V sesja ZB, która odby³a siê w Wilnie w dniach 11-13 listopada 1994 r. zaowo-cowa³a sporz¹dzeniem rezolucji „W sprawie wspó³pracy pañstw ba³tyckichw d¹¿eniu do cz³onkostwa w Unii Europejskiej”. Ta rezolucja jeszcze raz akcento-wa³a zamiar „stopniowej integracji pañstw nadba³tyckich z europejskimi struktu-rami politycznymi oraz ekonomicznymi”. Po za tym ZB podkreœla³o swezadowolenie z podpisania oddzielnych bilateralnych umów o wolnym handlumiêdzy UE a pañstwami ba³tyckimi. Te umowy zosta³y podpisane z pañstwamiba³tyckimi 18 lipca 1994 r. i wesz³y w ¿ycie z dniem 1 stycznia 1995 r. Owe umowyo wolnym handlu ustali³y liberalizacjê handlu, opart¹ na zasadach GATT-u�� orazznosi³y c³a UE na wwo¿one towary z pañstw ba³tyckich. Jednak nale¿y podkre-œliæ, ¿e pañstwa ba³tyckie dbaj¹c o wspólne interesy regionu stara³y siê uzgodniæz UE odpowiednio podobne warunki, a otrzyma³y w odpowiedzi bardzo ró¿newarunki prowadzenia polityki handlowej. Tak np. Estonia pierwsza mia³a zapew-niony wwóz bezc³owy na towary, £otwa dosta³a czteroletni okres przejœciowy,natomiast Litwa okres szeœcioletni.

Kwestia pertraktacji w sprawie umów stowarzyszeniowych pañstw ba³tyc-kich z UE poruszona zosta³a ju¿ w 1993 r. Wówczas, przed konferencj¹ w Kopen-

��

��

�� *� 4��@�� 02�� & 2� �� :>>? �� /�� C�� 3�� C�� "��& � �/R�� 2�� 2�� =) �� / � �/2�� =) �� 0 ��0�

�� <�� +�(( ��"� N 5��" 2�� 5�� A�� & �-�� 6 ��@�� = B��& J��NTT�� ""��T8T��T��T��U�� T 8;?99H>��K& �� 89�98�899H�

hadze, podczas spotkania przedstawicieli Ministerstw Spraw Zagranicznychpañstw nadba³tyckich, Litwa i £otwa akcentowa³y chêæ pertraktowania w spra-wie umów stowarzyszeniowych z UE, natomiast Estonia przede wszystkim k³ad³anacisk na sporz¹dzenie umowy o wolnym handlu. Tak, wiêc 4 lutego 1994 r. Komi-sja i Rada Ministrów UE og³osi³y deklaracjê, która podkreœla³a znaczenie integra-cji pañstw ba³tyckich z UE oraz znaczenie trzystronnych umów o wolnymhandlu. W deklaracji podkreœlono, ¿e „Rada podejmuje siê wszystkich koniecz-nych dzia³añ, zmierzaj¹cych ku temu, aby jak najszybciej rozpoczêto pertraktacjew sprawie podpisania umów stowarzyszeniowych z Estoni¹, £otw¹ i Litw¹, któreumo¿liwi¹ im cz³onkostwo w UE. Pañstwa ba³tyckie rozpoczê³y pertraktacjew sprawie umów stowarzyszeniowych w sierpniu 1995 r. Jednak¿e umowystowarzyszeniowe podpisane zosta³y przez UE i pañstwa ba³tyckie i wesz³y w ¿y-cie dopiero 1 lutego 1998 r., po ratyfikowaniu je przez Parlament Europejski orazparlamenty wszystkich pañstw – cz³onków UE. Umowa stowarzyszeniowa z UEoznacza³a, ¿e UE uznaje d¹¿enie pañstw ba³tyckich do zostania cz³onkami UE. T¹umow¹ inkorporowano regulamin umowy o wolnym handlu, akcentowano zna-czenie rozwoju tzw. dialogu politycznego, podkreœlano wspó³pracê ekonomiczn¹w konkurencyjnej gospodarce UE, podkreœlono znaczenie wymiany us³ug, kapi-ta³u i si³y roboczej oraz uzgodniono prawa pañstw ba³tyckich na podstawie akce-su z UE. Podpisuj¹c umowê stowarzyszeniow¹ osobno z ka¿dym pañstwemba³tyckim, UE jeszcze raz zaakcentowa³a „potrzebê dalszej regionalnej wspó³pra-cy pañstw ba³tyckich”.

Podczas pi¹tej sesji ZB przyjêto po za tym kilka innych uchwa³, maj¹cychdu¿e znaczenie w procesie integracji pañstw nadba³tyckich z UE. Np. przyjêto re-zolucjê „W sprawie integracji pañstw ba³tyckich w dziedzinie energetyki“. ZB za-proponowa³o rozpocz¹æ integracjê energetyki pañstw ba³tyckich po przezstworzenie wspólnego systemu energetycznego, który móg³by byæ atrakcyjny dlainwestorów zagranicznych oraz by³by ³atwiej inkorporowany do systemu energe-tyki europejskiej. Oprócz tego, ju¿ wówczas zaczêto myœleæ o utworzeniu wspól-nego rynku energetycznego pañstw nadba³tyckich by ewentualnie powstrzymaæw przysz³oœci ró¿norakie nacisk UE w tej dziedzinie.

W rezolucji odnosz¹cej siê do „rozwoju turystyki pañstwach ba³tyckich”,sporz¹dzonej podczas V sesji, zwrócono uwagê na brak odpowiednio zorganizo-wanych struktur informacyjno-reklamowych oraz na brak marketingu turystycz-nego w tym regionie oraz na brak istnienia wspólnej organizacji turystycznejpañstw ba³tyckich (TOBS). Rozwój polityki turystycznej, który przyczyni³ siêw póŸniejszym okresie do powstania takich projektów pañstw ba³tyckich, jak ViaBaltika, BALTRAIL, mia³ tak¿e du¿e znaczenie dla trójstronnej wspó³pracypañstw ba³tyckich, lecz tak¿e przyœpieszenie integracji tych pañstw z UE. W tensposób wspomniana rezolucja i powsta³e dziêki niej projekty przyczyni³y siê doowocnego przyci¹gania inwestorów z Europy Zachodniej oraz wp³ynê³a na pro-mocjê turystyki w regionie pañstw nadba³tyckich, jako ca³oœci, a nie oddzielnie re-klamuj¹cych siê pañstw nadba³tyckich.

��

*�� *�� 5��C��

Podczas pi¹tej sesji ZB akcentowano te¿ znaczenie miêdzynarodowych part-nerów. W rezolucji „O kierunkach dalszej wspó³pracy Rady Ba³tyckiej i RadyPó³nocnej” podkreœlano, ¿e relacje miêdzy Zgromadzeniem Ba³tyckim i Rad¹Pañstw Ba³tyckich, utworzone jeszcze w 1992 r., musz¹ przyczyniæ siê do bardziejœcis³ej wspó³pracy po miêdzy Rad¹ Pañstw Ba³tyckich i Rad¹ Pañstw Pó³nocnych.Mówiono o procesach integracyjnych Europy, dalszym rozwoju stosunków eko-nomicznych pañstw ba³tyckich i pó³nocnych. Strategiczna wspó³praca i podtrzy-manie ciep³ych stosunków z pañstwami pó³nocnymi, pomog³y tak¿e pañstwomba³tyckim w integracji z UE, szczególnie, i¿ Szwecja i Finlandia wówczas ju¿ by³yna progu integracji z UE.

Podczas szóstej sesji ZB, która odby³a siê w dniach 21–22 kwietnia 1995 r.w Rydze (£otwa), ZB og³osi³o nastêpuj¹c¹ rezolucjê „W sprawie wzmocnieniaprocesu integracji z Uni¹ Europejsk¹”. Ta rezolucja by³a tak jakby kronik¹, od-zwierciedlaj¹c¹ ówczesne realia polityki integracyjnej pañstw nadba³tyckich z UE.Przede wszystkim, w rezolucji ZB gratulowa³o Finlandii i Szwecji cz³onkostwaw UE. Ten fakt jeszcze bardziej wzmocni³ nadziejê pañstw ba³tyckich o po³¹cze-niu siê z rodzin¹ Unii Europejskiej. Nale¿y jednak¿e wspomnieæ, i¿ Estonia toosi¹gniêcie pañstw pó³nocnych ocenia³a najmniej optymistycznie w odró¿nieniuod dwóch pozosta³ych pañstw ba³tyckich.

W innej rezolucji uchwalonej podczas szóstej sesji ZB „W sprawie ujednolice-nia przepisów o handlu produktami rybnymi i produktami rolnictwa w pañ-stwach ba³tyckich” ZB wyrazi³o swoje niezadowolenie, ¿e „zró¿nicowane systemyurzêdów celnych i ochrony rynku pañstw ba³tyckich w tych dziedzinach“ prze-szkadzaj¹ w pe³ni urzeczywistniaæ trzystronn¹ umowê o wolnym handlu, a dotego utrudniaj¹ kontrolê granic pañstw ba³tyckich oraz przyczyniaj¹ siê do rozwi-janiu siê przemytu.

Siódma sesja ZB, która odby³a siê 1–2 grudnia 1995 r. w Tallinie, podczas któ-rej by³y omawiane kolejne etapy trójstronnej wspó³pracy pañstw nadba³tyckichi integracji ich z UE. A og³oszonej rezolucji pt. „W sprawie Ba³tyckiego Zwi¹zkuCe³” ZB przypomina o wznowieniu dyskusji na temat utworzenia ostatecznegoi wszechstronnego gospodarczo Zwi¹zku Ce³.

Premierzy pañstw ba³tyckich na spotkaniach w latach 1997–1998 kilkakrotnieodwo³ywali siê do rezolucji ZB w zwi¹zku z potrzeb¹ za³o¿enia Zwi¹zku Ce³, jed-nak¿e nadal brakowa³o konkretnej koncepcji.

Reasumuj¹c, Zwi¹zek Ce³ Pañstw Ba³tyckich nie zosta³ za³o¿ony, poniewa¿w³adze pañstw ba³tyckich po podpisaniu umów stowarzyszeniowych z UE li-czy³y na szybkie cz³onkostwo w owej instytucji.

Siódma sesja ZB akcentowa³a te¿ potrzebê œciœlejszej trzystronnej wspó³pra-cy. Po pierwsze, og³oszona rezolucja „W sprawie rozwi¹zywania konfliktówpañstw ba³tyckich“ zwróci³a uwagê na polepszenie stosunków wzajemnych orazna koniecznoœæ unikania nieporozumieñ. ZB podkreœli³o kwestiê granic wzaje-mnych oraz ustalenia stref ekonomicznego wp³ywu na Morzu Ba³tyckim oraz za-chêca³o BRM i rz¹dy pañstw by zosta³y one jak najszybciej omówione.

��

��

Oprócz tej rezolucji przyjêtej podczas siódmej sesji ZB, og³aszaj¹c koniecznoœæœciœlejszej wspó³pracy pañstw ba³tyckich, przyjê³o jeszcze jedn¹ rezolucjê „W spra-wie zasad jednoœci pañstw ba³tyckich“. Ta rezolucja proponuje parlamentomi rz¹dom pañstw ba³tyckich we wspó³pracy kierowaæ siê nastêpuj¹cymi zasadami:– traktowaæ niepowodzenie albo problem jednego z trzech pañstw jako wspólny

problemem wszystkich trzech pañstw;– niebezpieczeñstwo, gro¿¹ce jednemu z trzech pañstw jest niebezpieczeñ-

stwem wszystkich trzech a osi¹gniêcia jednego z trzech pañstw s¹ osi¹gniêcia-mi wszystkich trzech.Na siódmej sesji ZB uchwalono rekomendacjê „W sprawie realizacji projektu

„Via Baltika“. Przypomnijmy: podczas pi¹tej sesji ZB przyjêto uchwa³ê o mo¿li-woœci rozwoju wspólnej sieci turystycznej (TOBS), a w celu jej realizowania szóstasesja zaproponowa³a projekt BALTRAIL.

Ósm¹ sesjê ZB, która siê odby³a 13–14 kwietnia 1996 r., mo¿na nazwaæ prawdzi-wym okresem prze³omowym. Wówczas przyjêto kolejne rezolucje i uchwa³y, bar-dzo wa¿ne dla przysz³ej trójstronnej wspó³pracy pañstw ba³tyckich.

Przede wszystkim – powo³ana zosta³a nowa instytucja – Rada Ba³tycka (dalejRB). O za³o¿eniu Rady Ba³tyckiej (RB) mówiono ju¿ na siódmej sesji, gdziesporz¹dzono protokó³ dodatkowy pt. Zasady pracy ZB i BRM. W protokole zapi-sano, i¿ najwy¿sz¹ form¹ wspó³pracy tych instytucji bêdzie za³o¿enie Rady Ba³ty-ckiej. ZB d¹¿y³o do polepszania i wzmocnienia wspó³pracy pañstw ba³tyckichoraz skuteczniejszego koordynowania komunikacj¹ ZB i BRM. Wieloletni kierow-nik delegacji litewskiej E. Bièkauskas zaznaczy³, i¿ „...dla jakoœci wspó³pracy w ra-mach ZB utworzenie Rady Ba³tyckiej by³o pocz¹tkiem praktycznej realizacjiza³o¿eñ np.: „Umowy o wolnym handlu produktami rolnictwa“.

Podkreœlono, ¿e RB bêdzie zwo³ywana co roku, a miêdzy jej sesjami bêd¹ siêodbywa³y wspólne spotkania prezydium ZB i kierowników rz¹dów, bêd¹dzia³a³y odpowiednie komitety ZB i BRM, a ich sekretariaty bêd¹ utrzymywa³ymiêdzy sob¹ sta³¹ ³¹cznoœæ.

Warto nadmieniæ, ¿e po za³o¿eniu RB zwykle odbywa³y siê te¿ zebrania pre-zydentów wszystkich trzech pañstw ba³tyckich. Wiêc, patrz¹c na instytucjonaln¹stronê wspó³pracy, widzimy, ¿e w ci¹gu kilku lat stworzono dosyæ gêst¹ sieæ in-stytucji w celu podtrzymania trzystronnej wspó³pracy.

Dziewi¹ta sesja ZB, która odby³a siê w Rydze 5–6 paŸdziernika 1996 r., charakte-ryzowa³a przyjêta na tej sesji rezolucja „O uzgodnieniu ustawodawstwa pañstwba³tyckich“, w której akcentowano znaczenie ujednolicania prawa wewnêtrznegopañstw ba³tyckich. Zak³adano, i¿ tzw. harmonizacja prawa trzech pañstw ba³tyc-kich musia³aby pomóc tak¿e w przyœpieszeniu z procesie integracji z UE.

Praca ZB szczególnie uaktywni³a siê w czerwcu 1997 r., przed konferencj¹miêdzyrz¹dow¹ UE. W trakcie owej konferencji UE mia³a zaprosiæ pañstwa ba³ty-ckie do rozpoczêcia negocjacji w sprawie ich przyst¹pienia do struktur UE.

Na jubileuszowej, dziesi¹tej sesji ZB, zwo³anej 26–27 kwietnia 1997 r. w Pernu,ZB w swoim oœwiadczeniu „W sprawie integracji z Uni¹ Europejsk¹“ zwróci³o

��

*�� *�� 5��C��

uwagê, ¿e dotychczas nie wszystkie parlamenty pañstw UE ratyfikowa³y umowystowarzyszeniowe pañstw ba³tyckich z UE. ZB wyrazi³o nadziejê, ¿e bêd¹ oneca³kowicie ratyfikowane do koñca unijnej konferencji miêdzyrz¹dowej, która od-bêdzie siê w czerwcu 1997 r. w Amsterdamie. Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, pro-ces ratyfikacji umów stowarzyszeniowych nie by³ tak szybki, jak tego oczekiwa³ypañstwa ba³tyckie, i przed³u¿y³ siê do pocz¹tku 1998 r. (umowy wesz³y w ¿yciez dniem 1 lutego 1998 r.).

Po za tym podczas dziesi¹tej sesji ZB podkreœli³o, ¿e udane pertraktacje miê-dzy pañstwami ba³tyckimi a pó³nocnymi (Finlandia, Szwecja, Norwegia) w spra-wie bezwizowego ruchu, przyczyniaj¹ siê bezpoœrednio do szybszej integracjipañstw ba³tyckich z UE, a jednoczeœnie w wejœciem ich do strefy Schengen.

Lata 1997–2002 okres indywidualnych zmagañ pañstw ba³tyckich

W 1997 r. Estonia zosta³a zaproszona, jako jedyne pañstw z trzech pañstwba³tyckich, do negocjacji akcesyjnych w sprawie cz³onkostwa w UE, nie wiadomoby³o jak ma wygl¹daæ wspólna dalsza wspó³praca trzech pañstw ba³tyckich a tymprzede wszystkich realizacja umowy solidarnoœciowej.

Do jedenastej sesji ZB, maj¹cej siê odbyæ jesieni¹, jeszcze zostawa³o kilka mie-siêcy, jednak politycy pañstw ba³tyckich byli bardzo zaniepokojeni. Nie wyobra-¿ano sobie jak ma wygl¹daæ wówczas dalsza wspó³praca pañstw ba³tyckichw kwestiach integracji euroatlantyckiej, gdy¿ do cz³onkostwa w UE zaproszonotylko jedno pañstwo – Estoniê. Uwa¿ano, ¿e pañstwa ba³tyckie mog¹ byæ zapro-szone do integracji w procesie unijnym czy euroatlantyckim wszystkie trzy lub¿adne. Jednak decyzja Komisji Europejskiej by³a odmienna.

Przez ca³e lato 1997 r. parlamenty litewski i ³otewski zastanawia³y siê nad po-wodem KE zaproszenia wy³¹cznie Estonii do negocjacji w sprawie cz³onkostwaw UE. Komisja Europejska w przedstawionych rekomendacjach dok³adnie i bezli-toœnie wymieni³a niedoci¹gniêcia pañstw pominiêtych. Ówczesny prezydentEstonii L. Merri powiedzia³, ¿e „na dobr¹ ocenê Estonii wp³yw mog³o mieæ te¿ to,¿e to pañstwo stosuje mniej beztaryfowych ograniczeñ oraz ce³ na import/eksportwe wspü³pracy z UE ni¿ to robi¹ pozosta³e pañstwa ba³tyckie“��. Prezydent LitwyA. Brazauskas, t³umacz¹c, dlaczego Litwa nie trafi³a do grupy „zaproszonych“,stwierdzi³: „nie umiemy siebie pokazaæ, Ÿle analizujemy sytuacjê“��. Polityk³otewski R. Ra�uks akcentowa³, ¿e „przez ca³y czas jednym z najwa¿niejszych za-dañ by³o tworzenie powszechnego obrazu w UE, i¿ pañstwa ba³tyckie przedewszystkim stawiaj¹ trzystronn¹ wspó³pracê w dziedzinach polityki wewnêtrzneji polityki zagranicznej”, a tej stanowczoœci jego zdaniem zabrak³o��.

Wiêc z czasem nieco uspokojona i pogodzona z decyzj¹ KE delegacja Litwy,£otwy przygotowywa³a siê do jedenastej sesji ZB. Jednak podczas jedenastej sesji,

��

��

�� *� 4��@��& �� & �� EF& D8�� & �� :9D��

która odby³a siê w Wilnie 7–8 listopada 1997 r., nie przyjêto ¿adnych uchwa³, za-chêcaj¹cych do trzystronnej wspó³pracy. Jeszcze przed rozpoczêciem sesji, na po-siedzeniu prezydium ZB, np. Estonia wyrazi³a niezadowolenie, ¿e rezolucje,które zamierzano uchwaliæ w czasie tej sesji, nie s¹ odpowiednio dopracowane.W ten sposób Estonia da³a do zrozumienia, ¿e nie jest zainteresowana koordyno-waniem dalszej trzystronnej wspó³pracy.

Podczas 11 sesji zosta³a uchwalona jedna rezolucja o tzw. charakterze integra-cyjnym z UE pt. „W sprawie integracji pañstw ba³tyckich z Uni¹ Europejsk¹“�� –mia³a ona charakter bardziej formalny ni¿ praktyczny.

Po zakoñczeniu jedenastej sesji ZB, ukaza³y siê w mediach wypowiedzi po-szczególnych polityków (M. Laurinkus�� – Litwa, E. Jurkanisow – £otwa), ¿e ZBstaje siê coraz bardziej organizacj¹ zbêdn¹, któr¹ mo¿na by by³o ewentualnie zre-formowaæ (zdaniem autorki desperacki pomys³ V. Lansbergisa). Bardzo pesymi-stycznie na ewentualne reformy odzywali siê delegaci estoñscy, którzy wówczaszaczêli krytykowaæ pracê ZB, a tak¿e jego prezydium. Chocia¿ po zaproszeniuEstonii jako pierwszej do cz³onkostwa w UE trójstronna wspó³praca by³a bardziejteoretyczn¹ ni¿ praktyczn¹, jednak po kilku tygodniach od jedenastej sesji ZB,szefowie pañstw podpisa³y trzystronn¹ Umowê w sprawie usuniêcia beztaryfo-wych handlowych barier (9 czerwca 1997 r.).

Dwunasta sesja ZB odby³a siê 8–9 maja 1998 r. w Ventspils, na której nie przy-jêto ¿adnych uchwa³ o charakterze integracyjnym, wydawa³a siê wiêc byæzupe³nie nieproduktywn¹. Przyjêt¹ trójstronn¹ rezolucjê „W sprawie informowa-nia mieszkañców o Unii Europejskiej“ wyró¿nia³a jedynie informacja „i¿ nale¿yzapoznaæ mieszkañców Litwy, £otwy i Estonii z procesami integracyjnymi w Eu-ropie i omówienia kwestii wst¹pienia do Unii Europejskiej“.

Podczas trzynastej sesji ZB, która siê odby³a 26–28 listopada 1998 r. w Tallinie,trójstronna wspó³praca pañstw ba³tyckich prze¿ywa³a kolejny etap kryzysutrwaj¹cy rok. Owszem podczas tej sesji zosta³a przyjêta rezolucja „W sprawie rea-lizacji projektu Via Baltika“.

Po nieowocnej pracy ZB w 1998 r. i w³aœciwie w roku 1999 zwo³ano pierwszyraz nadzwyczajn¹ sesjê ZB, która odby³a siê 8 lutego w Helsinkach. Podczas tej se-sji sporz¹dzony zosta³ apel do Rady Pó³nocnej. W którym Litwa i £otwa, prosio wsparcie Finlandiê (która wówczas przejmowa³a przewodnictwo w UE) w spra-wie cz³onkostwa tych pañstw w UE ju¿ w 1999 r.

Po sesji nadzwyczajnej kierownik delegacji litewskiej L. Andrikienë,udzielajàc wywiadu do tygodnika „Lietuvos Aidas“ zaznaczy³a, ¿e rozpocz¹³ siê„okres odrodzenia we wspó³pracy pañstw ba³tyckich“��.

��

*�� *�� 5��C��

�� & �� D;�� ,� 6��& �� G��V JG-��VK& F �� :>>F �� 1��& �� &�� @�� @�� 7��@�� $�� & @��@�&

& �� 7�� &��& G6��$�� 7 :>>>& :? ��& �� E�

Czternasta sesja ZB odby³a siê w dniach 27–29 maja 1999 r. w Wilnie ju¿ za-owocowa³a pewnymi rozwi¹zaniami. Przyjêto wiele znacz¹cych uchwa³ zachê-caj¹cych do trójstronnej wspó³pracy.

Np. przyjêta zosta³a Uchwa³a „W sprawie statutu Zgromadzenia Ba³tyckie-go“, przyjêt¹ przez ZB, gdzie jeszcze raz okreœlono strukturê ZB jego cele oraz kie-runki dzia³añ. Np. we wzbogaconym o dodatkowe treœci statucie umieszczonezosta³y konkretne schematy wspó³pracy ZB z Ba³tyck¹ Rad¹ Ministrów (dalejBRM). Po przyjêciu tego statutu, na znaczeniu straci³ regulamin ZB, uchwalony 8listopada 1991 r., który by³ nie raz uzupe³niany i poprawiany w swej treœci. Pod-czas sesji ZB sporz¹dzono apel do BRM w sprawie rozwoju strukturalnego insty-tucji i akcentowano potrzebê za³o¿enia Sekretariatu BRM. Wed³ug kierownikadelegacji ³otewskiej R. Ra�uks (ta delegacja by³a inicjatorem tego pomys³u) stalepracuj¹cy Sekretariat BRM móg³by zapewniæ odpowiedni poziom wspó³pracykoordynuj¹c wspó³pracê BRM z ZB oraz pobudza³by do dzia³ania Pó³nocn¹ RadêMinistrów (dalej PRM) na rzecz wspó³pracy z BRM. Tak podczas czternastej sesjiZB zosta³ powo³any Sekretariat BRM.

Podczas tej sesji ZB przyjê³o te¿ rezolucjê „W sprawie strategii pañstw ba³tyc-kich w dziedzinie energetyki“�. Ta rezolucja ZB reasumuje koniecznoœæ dalszegorozwoju systemu energetycznego pañstw ba³tyckich oraz rekomenduje instytu-cjom pañstwowym pañstw ba³tyckich przyj¹æ „przedstawion¹ strategiê energety-ki ba³tyckiej, jako podstawê d³ugotrwa³ego rozwoju dzia³u energetycznego“.Mówi¹c o strategii energetycznej polityk estoñski T. Velliste podkreœli³, i¿ dane za-danie nie bêdzie wykonalnym bez: „...chc¹c po³¹czyæ ba³tycki pierœcieñ energe-tyczny dooko³a Morza Ba³tyckiego, trzeba bêdzie poci¹gn¹æ dodatkowe linieenergetyczne miêdzy Litw¹ a Polsk¹; wa¿nym te¿ bêdzie po³o¿enie kablu po dniemorza ba³tyckiego miêdzy Estoni¹ a Finlandi¹“��.

Wart podkreœlenia fakt, i¿ podczas tej sesji ZB otrzymano pierwszy raz oficjal-nie i w formie pisemnej pozdrowienia z Kongresu Stanüw Zjednoczonych, Sena-tu Stanüw Zjednoczonych oraz od Zjednoczonego Komitetu NarodowegoBa³tów znajduj¹cego siê w USA. W tym pozdrowieniu politycy amerykañscy ¿y-czyli pañstwom ba³tyckim jak najszybciej zostaæ cz³onkami NATO.

Piêtnasta sesja ZB (2–4 grudnia 1999 r. w Rydze) odby³a siê bez wiêkszychzmian. Mówiono o problemach integracji pañstw ba³tyckich z UE i przede wszy-stkim o konsekwencjach finansowych kryzysu ekonomicznego w Rosji (szczytkryzysu 1998 r.) dla pañstw ba³tyckich.

Szesnasta sesja ZB odby³a siê 26–27 maja 2000 r. w Tartu. Stosunki miêdzy de-legacjami by³y zimne, ma³o mówiono o wspólnej wspó³pracy w regionie a ci¹glepodkreœlano indywidualny rozwój gospodarczy pañstw ba³tyckich. By³o to pody-ktowane nastêpuj¹cym faktem – Litwa i £otwa oraz Bu³garia, Rumunia, Malta,

��

��

� �� / �� 0�� %� J::�:? �� :>>; ��K& �� /�� C�� "��

�� / �� W�� C��& �X�� X�� & (� 4��&)�� $��$�& ��"�& 4��& :>>>�� LI� 8>�

S³owacja – na szczycie unijnym, ktüry siê odby³ 10–11 grudnia 1999 r., uzyska³yzgodê na cz³onkostwo w UE.

Podczas siedemnastej sesji ZB, która siê odby³a w dniach 7–9 grudnia 2000 r.w Wilnie, uroczyœcie obchodzono dziesiêciolecie powstania ZB. Wspomniano, jak1 grudnia 1990 r. odby³o siê pierwsze spotkanie Rad Najwy¿szych pañstw ba³tyc-kich, gdzie i zapocz¹tkowano ZB. W obchodach dziesiêciolecia uczestniczyliwszyscy byli przewodnicz¹cy Rad Najwy¿szych ZB – V. Landsbergis, A. Rüüteli A. Gorbunovas. Byli te¿ goœcie z zagranicy: prezydent MiêdzyparlamentarnejRady Konsultacyjnej pañstw Beneluxu J. Bock‘a, wiceprzewodnicz¹cy Sejmu Pol-ski J. Kroll.

Podczas siedemnastej sesji ZB mówiono du¿o o rozwoju turystyki w tym re-gionie. I zosta³a przyjêtej rezolucja „O rozwoju turystyki m³odzie¿owej w pañ-stwach ba³tyckich i w regionie Morza Ba³tyckiego”. Podczas tej sesji zosta³ tezsporz¹dzony apel do Ba³tyckiej Rady Ministrüw w sprawie „rych³ego rozwojutransportu kolejowego“.��

Osiemnast¹ sesjê ZB (1–2 czerwca 2001 r. w Rydze) charakteryzowa³a stagna-cja w trójstronnych stosunkach miêdzyparlamentarnych. Jedynym wydarzeniemtej sesji ZB by³o utrwalanie wspó³pracy ZB i BRP. Wówczas odby³o siê wspólneju¿ trzecie posiedzenie ZB i BRP. Wspomniano, i¿ wa¿nym jest dla pañstw ba³tyc-kich obecne przewodnictwo Szwecji w UE, a póŸniejsze Danii (w drugim pó³ro-czu 2002 r.). Podczas tego posiedzenia ambasador Szwecji na £otwie T. Bertelmanpowiedzia³, i¿ liczy na to ¿e pañstwa ba³tyckie ju¿ w 2004 r. bêd¹ uczestniczyæw odbywaj¹cych siê wyborach do Parlamentu Europejskiego. Po za tym zaznaczy³,¿e jednym z g³ównych celów pañstw pó³nocy i pañstw ba³tyckich jest „stworzeniewspólnego rynku energetycznego i dostosowanie elektronicznej dzia³alnoœci in-ternetowej w sferze gospodarczej regionu“. Oprócz wymienionych celów przy-pomnia³ te¿ o problemach we wspó³pracy w regionie ba³tyckim: beztaryfowebariery handlowe, przeszkody biurokratyczno – administracyjne, niezdolnoœæpañstw ba³tyckich w wykorzystaniu œrodków funduszy strukturalnych UE prze-znaczonych na realizowanie tzw. polityki regionalnej.

Przyjêto te¿ oœwiadczenie „W sprawie rozwoju wspó³pracy ZgromadzeniaBa³tyckiego i Rady Pó³nocnej“.

Podczas dziewiêtnastej sesji ZB (odby³a 13–15 grudnia 2001 r. w Tallinie), wie-le mówiono o procesach integracyjnych pañstw ba³tyckich z UE, a tak¿e by³yomawiane nastêpuj¹ce kwestie: bezpieczeñstwo w regionie Ba³tyku; technologieinformacyjne oraz perspektywy rozwoju turystyki morskiej.

ZB przyjê³o uroczycie wyniki z referendum pañstw UE w sprawie przyst¹pie-nia kolejnych pañstw do UE. Wówczas mówiono, ¿e symbolem jednoœci pañstwba³tyckich mog³oby siê staæ jednoczesne zorganizowanie referendum w tejsprawie we wszystkich pañstwach ba³tyckich. I tak do jednoœci w organizowaniu

��

*�� *�� 5��C��

�� 3/ �� /2 � 3�� (�� :H ��

referendum w pañstwach ba³tyckich nie dosz³o, referendum na Litwie zorganizo-wano w maju 2003 r., a na £otwie i Estonii we wrzeœniu br.

Podczas jubileuszowej, dwudziestej sesji ZB (23–25 maja 2002 r. w Wilnie),niespodziewanie zaczê³y zachodziæ zmiany we wspó³pracy pañstw ba³tyckichw procesie integracyjnym z UE. Delegaci trzech pañstw ba³tyckich stwierdzili, ¿ena drodze do UE stopniowo zosta³y wyrównane pozycje ich pañstw, a co za tymidzie, s¹ na wspólnej pozycji przyjêcia do NATO. Zosta³a przyjêta rezolucja„W sprawie nowej struktury i strategii dzia³alnoœci Zgromadzenia Ba³tyckiego“,gdzie k³adziony jest nacisk na œcis³¹ wspó³pracê ZB i BRM.

Na dwudziestej sesji ZB zosta³a te¿ przyjêta rezolucja „O wykorzystywaniuwsparcia Unii Europejskiej procesu integracyjnego pañstw ba³tyckich“. W tymcelu ZB podkreœli³o znaczenie wspólnego uczestnictwa a tym samym i realizacjiprogramu PHARE.

W kolejnej rezolucji podpisanej podczas XX sesji pt. „Wspólna polityki rolnic-twa pañstw ba³tyckich“ zosta³o podkreœlone znaczenie rolnictwa w tym regionie.Tutaj tez by³y ró¿nice zdañ, gdy¿ Estonia uwa¿a³a rolnictwo za marginalny sektorw swej polityce gospodarczej.

Podczas dwudziestej pierwszej sesji ZB (Ryga, 13 – 14 grudnia 2002 r.) przyjê-to szczególnie wa¿ne uchwa³y o zmianie statutu ZB. Przede wszystkim od dniawejœcia w ¿ycie znowelizowanego statutu ZB (1 stycznia 2003 r.), zwyczajna sesjaZB bêdzie siê odbywa³a raz do roku. To oznacza, ¿e w 2003 r. odbêdzie siê jednazwyczajna sesja ZB, a tym samym delegaci bêd¹ siê spotykaæ dwa razy rzadziej.W ci¹gu dziesiêciu lat (z krótk¹ przerw¹ (maj 1992 r. – paŸdziernik 1993 r.)) w ra-mach ZB parlamentarzyœci spotykali podczas sesji wiosennych i jesiennych.

Zgodnie z powy¿szym ZB przyjê³o uchwa³ê „W sprawie reform Zgromadze-nia Ba³tyckiego“. Tak te¿ XX sesja ZB w historii tej organizacji zapisuje siê jako pie-rwsza dokonywuj¹ca konkretnych zmian organizacyjnych.

Podsumowuj¹c okres dzia³alnoœci ZB w latach 1997–2002 nale¿y stwierdziæ,i¿:– po pierwsze, delegacje litewska i ³otewska pragnê³y lobowaæ na rzecz wspólne-

go przyst¹pienia wszystkich trzech pañstw ba³tyckich do struktur UE; po nie-udanych próbach obrano drogê tzw. indywidualnego postêpu w negocjacjachdo cz³onkostwa w UE;

– po drugie przyjêto nie wiele uchwa³, kilka rezolucji i sporz¹dzono kilka apeli,które w swej treœci by³y bardziej skierowane na rozwój infrastruktury w regio-nie, turystyki; sprawy wolnego handlu; sprawy energetyczne by³y przedsta-wione jedynie jako pomys³y;

– po trzecie, ju¿ tradycyjnie nie obesz³o siê bez ró¿nicy zdañ ze strony estoñskiejdelegacji, ciekawie na ten temat napisa³ dziennikarz ³otewski S. Metuz~lsw dzienniku „Vakara Zinas“ („Wiadomoœci wieczorne“)��.

��

��

�� ,��& ��>� @�� @� ��& G4�� %��7 8999& > ��& �� ::�:?�

– po czwarte, zjawiskiem pozytywnym tego okresu w stosunkach trójstronnychi godnym nag³oœnienia by³ fakt, i¿ podczas siedemnastej sesji ZB zosta³ wysto-sowany apel do Rosji, w którym siê sygnalizuje, i¿ zarzuty stawiane £otwieprzez Rosjê w 2000 r. odnoœnie dyskryminacji mniejszoœci rosyjskiej„...wywo³a³y ostr¹ reakcjê Litwy i Estonii i ¿e ten region w kwestiach mniejszoœcirosyjskiej w pañstwach ba³tyckich reagowaæ zawsze bêdzie jednomyœlnie“��.

Rok 2002–2009 rozpoczynaj¹cy siê kryzys we wspó³pracypañstw ba³tyckich widoczny na forum ZB

Wielu parlamentarzystów stwierdza brak potrzeby dalszego spotykania siêpodczas sesji, a nale¿y skoncentrowaæ na wewn¹trz narodowej pracy politycznej,ekonomicznej itd. Wówczas zosta³a zwo³ana sesja nadzwyczajna (Lunda, 29kwietnia 2003 r.) by do koñca wyjaœniæ relacje miêdzy parlamentarne, a przy oka-zji zosta³o sporz¹dzone oœwiadczenie, i¿ ZB jest za tym by zosta³o zorganizowanereferendum publiczne w sprawie przyst¹pienia Litwy, £otwy i Estonii do UE. Poczym w Wilnie 27-29 listopada 2003 roku odby³a siê kolejna 22 sesja ZB. Podczasktórej zosta³o przyjêtych kilka rezolucji: rezolucja pt. wejœcie pañstw ba³tyckichdo UE i NATO; ochrona œrodowiska regionu ba³tyckiego, kwestie naftowe a tak¿esprawy zwi¹zane z rozwojem informatyczno-technologicznym tych pañstw.

Dwudziesta trzecia sesja ZB zbieg³a siê z 10 sesj¹ jubileuszow¹ BR (Ryga, 17-19grudnia 2004 r.), podczas której przyjêtych zosta³o wiele rezolucji odnosz¹cych siêw wiêkszoœci do spraw zwi¹zanych z polityk¹ zagraniczn¹ pañstw ba³tyckich, taknp. Rezolucja w sprawie polityki migracyjnej obywateli pañstw ba³tyckich do UE,Rezolucja w sprawie wspó³pracy oœwiatowej pañstw ba³tyckich z pañstwami skan-dynawskimi; Rezolucja zwi¹zana z realizacj¹ uk³adu Schengen, a tak¿e rezolucjeodnosz¹ce siê do sytuacji politycznej Ukrainy i zachowañ politycznych Rosji.

Rok 2004, po wejœciu Litwy, £otwy i Estonii do UE i NATO, parlamentarzyœcipowa¿nie siê zastanawiaj¹ nad sensem dzia³alnoœci ZB.

W roku 2005 odby³y siê dwie sesje 24-ta sesja ZB (Tallin 24-25 listopada 2005 r.)i sesja nadzwyczajna ZB (Pernu, 29 kwietnia 2005 r.), podczas której parlamenta-rzyœci jedno g³oœnie wystosowali oœwiadczenie do Federacji Rosyjskiej w sprawieuroczystych obchodów 60-tej rocznicy koñca II wojny œwiatowej. W oœwiadcze-niu podkreœlaj¹ pejoratywne znaczenie paktu Mo³otow – Ribbentrop. Sesja 24by³a poœwiêcona w ca³oœci kwestiom finansowo-statutowym ZB. Po za uchwalon¹rezolucj¹ ds. projektu „Rail Baltica".

25 sesja zwo³ana w Wilnie w grudniu 14-17 2006 roku zaowocowa³a kilkomarezolucjami o charakterze geopolitycznym, np. rezolucja o stosunku Rosji do Gru-zji, rezolucja odnosz¹ca siê do demokratyzacji Bia³orusi, rezolucja ds. walki z ter-roryzmem itd. Podczas g³osowañ w nad rezolucjami panowa³a jednomyœlnoœæwœród parlamentarzystów.

��

*�� *�� 5��C��

�� *� 4��@��&LL �� HD�

26 sesja (Ryga, listopad 23-24 2007 r.) i 27 sesja (Viliandi, grudzieñ 4-6 2008 r.)w swych uchwa³ach i rezolucjach, oœwiadczeniach odzwierciedla³y problemyobecnej polityki miêdzynarodowej, np.: walka z terroryzmem, handel ludŸmi(w tym szczególnie kobietami i dzieæmi), przemyt narkotyków, zbli¿aj¹cy siê kry-zys gospodarczy itd.

***Dokonana analiza przyjêtych uchwa³, rezolucji, oœwiadczeñ, apeli, wypowie-

dzi poszczególnych wiod¹cych polityków itd., podczas odbytych dwudziestu sie-dmiu sesjach Zgromadzenia Ba³tyckiego pozwala na wyci¹gniêcie nastêpuj¹cychwniosków:1. Proces integracyjny pañstw ba³tyckich z UE w du¿ym stopniu zale¿a³ od

zgodnej wspó³pracy przedstawicieli pañstw ba³tyckich w ramach ZB.Wyró¿niæ nale¿y nastêpuj¹ce okresy:a) Na powstanie tzw. okresu niepewnoœci (1991–1993) w funkcjonowaniu

ZB wp³ynê³a trudna wewnêtrzna sytuacja polityczna oraz ekonomicznawszystkich trzech pañstw ba³tyckich.

b) Okres wspólnego dzia³ania pañstw ba³tyckich w ramach ZB (1993 – 1997)wyrü¿nia³ siê du¿¹ skutecznoœci¹ w procesach integracyjnych z Uni¹ Eu-ropejsk¹. Wzmocniona wspó³praca pañstw ba³tyckich zaowocowa³aprzyjêciem wielu uchwa³ przyspieszaj¹cych d¹¿enie pañstw ba³tyckichdo cz³onkostwa w Unii Europejskiej.

c) Okres samodzielnych starañ pañstw ba³tyckich (1997 – 2002) w procesieintegracyjnym z Uni¹ Europejsk¹ cechowa³ indywidualny postêp.

d) Okres od 2002 r. do koñca 2004 r. cechowa³ rozpoczynaj¹cy siê kryzys wewspó³pracy pañstw ba³tyckich. Wielu parlamentarzystów stwierdza brakpotrzeby dalszego spotykania siê podczas 22 i 23 sesji.

e) Okres po 2004 r. do 2009 r. intensywne rozmowy o kwestiach geopolitycz-nych jako czynnik ³¹cz¹cy i nadaj¹cy wspólne t³o do dalszej wspó³pracytrójstronnej pañstw ba³tyckich.

2. Nie wszystkie uchwa³y, przyjête podczas sesji ZB, doczeka³y realnego zasto-sowania. Wiêkszoœæ z nich zrealizowano czêœciowo, a pozosta³e nie zosta³yrealizowane wogóle. Bolesnym tematem trójstronnej wspü³pracy by³a nie-zdolnoœæ utworzenia funcjonuj¹cego w praktyce Zwi¹zku Ce³. Nigdy niedosz³o do absolutnej wolnoœci ekonomicznej w tym regionie. Natomiast no-wopowsta³e i funkcjonuj¹ce do dzisiaj projekty, to:a) Trójstronne instytucje – Ba³tycka Rada Ministrüw, Rada Ba³tycka, Ba³tycka

Rada Prezydentów.b) Trójstronne projekty – automagistrala Via Baltika, sieæ kolejowa BALTRAIL,

pierœcieñ energetyczny Morza Ba³tyckiego, utworzenie sieci turystyczneji in.

��

��

Powo³anie nowych trójstronnych instytucji mia³o wielki wp³yw na dalsz¹dzia³alnoœæ Zgromadzenia Ba³tyckiego. Ba³tycka Rada Ministrüw, polecaj¹crz¹dom pañstw rozwa¿anie uchwa³, przyjêtych przez Zgromadzenie Ba³tyckie,d¹¿y do tego, aby procesy trójstronnej polityki pañstw ba³tyckich by³y realizowa-ne skuteczniej. Podczas Rady Pañstw Ba³tyckich, wspülnym spotkaniu RadyMinistrów i Zgromadzenia Ba³tyckiego, cz³onkowie rz¹düw i parlamentów pañstwmaj¹ mo¿liwoœæ wspólnego rozwa¿ania najbardziej aktualnych kwestii politycz-nych, spo³ecznych, ekonomicznych.

Realizacja trójstronnych projektüw pañstw ba³tyckich aktywnie zachêca dowspü³pracy tak¿e inne pañstw nale¿¹ce do basenu morza ba³tyckiego (Via Balti-ka, BALTRAIL itd.).3. Analiza opracowañ przedstawionych na ³amach gazet a tak¿e analiza treœci

rezolucji przyjêtych podczas ZB pokaza³a jak pañstwa ba³tyckie mia³y ró¿nestanowiska, pogl¹dy, a tym samym trudno dochodzi³y do wspólnego konsen-susu w posczególnych kwestiach. Jednak w koñcu wiêkszoœæ uchwa³ przyj-mowano zgodnie, a wniosek z tego nastêpuje taki, i¿ pañstwa uwa¿a³y siebieza jedn¹ dru¿ynê. Tak np. jednomyœlnie, choæ nie bez dyskusji, przez wszy-stkie trzy pañstwa ba³tyckie podpisane zosta³y:

1. Umowy o wspü³pracy i handlu ze Wspólnot¹ Europejsk¹;2. Umowy o wolnym handlu z Uni¹ Europejsk¹;3. Umowy stowarzyszeniu z Uni¹ Europejsk¹.

Chocia¿ po og³oszeniu decyzji Komisji Europejskiej w 1997 r. w sprawie za-proszenia jedynie Estonii do negocjacji integracyjnych z UE stosunki trójstronnepañstw ba³tyckich radykalnie uleg³y zmianie. Estonia zaczê³a ignorowaæ wspó³pra-cê z pozosta³ymi dwoma pañstwami. Po tym wydarzeniu nadal przez kilka latLitwa i £otwa stara³y siê przestrzegaæ zasad wspülnej polityki w regionie. Po za-proszeniu przez Komisjê Europejsk¹ Litwy i £otwy do szczegó³owych negocjacjiw 1999 r., wspó³praca pañstw ba³tyckich zupe³nie os³ab³y. W latach 2000–2004 sto-sunki tych pañstw przeros³y we wspó³zawodnictwo, kto szybciej zostanie cz³on-kiem Unii Europejskiej. I w tym wypadku zapomniano o zasadach przyjêtychw roku 1995 na ZB – „solidarnoœæ i jednoœæ w dzia³aniu“.4. Analiza dzia³alnoœci Zgromadzenia Ba³tyckiego odzwierciedla trzystronn¹

komunikacjê polityczn¹ pañstw ba³tyckich w latach 1991–2009. Pañstwaba³tyckie w przeanalizowanym okresie podpisa³y jednak kilka znacz¹cych dlanich umów:a) Trójstronn¹ umowê o wolnym handlu;b) Trójstronn¹ umowê o wolnym handlu produktami rolnictwa;c) Trójstronn¹ umowê w sprawie usuniêcia barier beztaryfowych.Trzeba zaznaczyæ, ¿e wszystkie porozumienia przyjêto w okresie wspülnych

dzia³añ i starañ, bêd¹c w naleprzej formie trójstronnej politycznej komunikacjipañstw ba³tyckich.

��

*�� *�� 5��C��

Jednak podpisanie wspólnych umüw przez pañstwa ba³tyckie nie oznacza³ojeszcze stuprocentowej ich realizacji. Podkreœliæ nale¿y, ¿e i dotychczas pañstwaba³tyckie maj¹ do czynienia z tzw. dempingiem i wzajemn¹ ró¿nic¹ zdañ nie razprzeradzaj¹c¹ siê w konflikt.

Najwiêkszy niepoküj wywo³uje niezdolnoœæ niektórych polityküw pañstwba³tyckich w przewidywaniu potrzeby trójstronnej wspü³pracy ma³ych pañstwba³tyckich w regionie, co mo¿e spowodowaæ w koñcu zamkniêcie dzia³alnoœcitego nowo powsta³ego organizmu w ca³oœci z jego wszytskimi instytucjami.Z drugiej strony, nale¿y pok³adaæ nadzieje, i¿ sta³e przekonywania Rady Pó³noc-nej i Miêdzyparlamentarnej Rady Konsultacyjnej Beneluxu, by pañstwa ba³tyckietrzyma³y siê razem mo¿e o¿ywiæ wspü³pracê pañstw ba³tyckich i nie pozwoliæ jejna wygaœniêcie.

Wspólna instytucja miêdzyparlamentarna Litwy, £otwy i Estonii w ci¹gu wie-loletniej pracy potrafi³a zapewniæ szacunek ró¿nych miêdzynarodowych organi-zacji regionalnych oraz organizacji na poziomie œwiatowym. ZB, dzia³aj¹ce ju¿oko³o dwudziestu lat, potrafi³o nie tylko nawi¹zaæ, lecz te¿ rozwin¹æ stosunkiz wieloma organizacjami miêdzynarodowymi w Europie, USA oraz innych czê-œciach œwiata. Niew¹tpliwie najwiêksz¹ uwagê w d¹¿eniu pañstw ba³tyckich dointegracji ze strukturami europejskimi, poœwiêcono wspó³pracy z ró¿nymi orga-nizacjami miêdzynarodowymi, znajduj¹cymi siê na Starym Kontynencie. Takimipartnerami ZB zosta³y: Rada Pó³nocna, Miêdzyparlamentarna Rada Konsultacyj-na Beneluksu, Zgromadzenie Parlamentarne Sejmu i Senatu Rzeczpospolitej Pol-skiej i Sejmu Republiki Litewskiej, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy,Zgromadzenie Parlamentarne Zwi¹zku Europy Zachodniej, Organizacja Bezpie-czeñstwa i Wspó³pracy Europy.

Wa¿nym jest fakt, i¿ ZB cieszy siê du¿¹ popularnoœci¹ i poparciem wœródamerykañskich organizacji spo³eczno-politycznych, za³o¿onych przez wychodŸ-ców litewskich: Zjednoczony Komitet Ba³tów Ameryki, Liga Wolnoœci Ba³tówAmeryki oraz Stowarzyszenie Ba³tów w Pa³acu Przedstawicieli USA.

Po za tym, prawie podczas ka¿dej sesji ZB uczestnicz¹ delegaci z parlamen-tów pañstw s¹siaduj¹cych. S¹ oni zapraszani w roli obserwatora, a nie raz i obiek-tywnego doradcy. W tym kontekœcie nale¿y przedstawiæ opiniê L. Andrikien�, i¿najbardziej œcis³e stosunki „dwustronne – ZB a inne pañstwo” s¹ z BundestagiemNiemieckim, Sejmem Polskim, Dum¹ Kaliningradu Rosyjskiej Federacji orazZgromadzeniem Parlamentarnym Rady Europy. Trzeba zaznaczyæ, ¿e przedsta-wiciele tych organizacji parlamentarnych ju¿ zosta³y sta³ymi obserwatorami nasesjach ZB.

Literatura: Baèiulis A., Kuriasi bendras Baltijos regionas, „Respublika” (1996), 17kwietnia; Imbrasas A., ¨kurta Baltijos Asambl�ja, „Vilniaus laikraštis” 1991, nr 41;Jonušas L., Visos trys Baltijos šalys gali bãti viena bendra erdv�..., „Lietuvos aidas”1999, 6 lutego; Klinga S., Baltijos Asambl�ja – ne vien skambus pavadinimas – teigia

Lietuvos Seimo delegacijos BA vadov�, BA prezident� dr. Laima Andrikien�, „Lietuvos ai-

��

��

das” (1999), 13 lutego; Metuz~ls S., Baltiešu vienot§ba – m§ts vai realit~te, „Vakara Zi-nas” 2000, 9 listopada; Miliãt� R., Baltijos Asambl�ja: antrojo Beneliukso paieškos

Taline, „Lietuvos rytas” 1993, 30 paŸdziernika; Runiewicz M., Konkurencyjnoœæ prze-

mys³owa pañstw nadba³tyckich: wp³yw bezpoœrednich inwestycji zagranicznych na specja-

lizacjê handlow¹ na Jednolitym Rynku Unii Europejskiej [w:] Rozwój gospodarczy: teoria

i praktyka (Development of Economy: Theory and Practice), Uniwersytet Wileñski,Wilno 2005; Runiewicz M., Miêdzynarodowa konkurencyjnoœæ pañstw nadba³tyckich,WSPiZ, Warszawa 2006; Runiewicz M., Wp³yw bezpoœrednich inwestycji zagranicz-

nych (BIZ) na konkurencyjnoœæ eksportu przedsiêbiorstw oraz sektorów: przypadek pañstw

nadba³tyckich, Instytut Ekonomiczny w Zagrzebie (The Institute of Economics), Za-grzeb 2005; Runiewicz-Jasiñska R., Problemy mniejszoœci narodowych (na przyk³adzie

mniejszoœci polskiej) w suwerennych pañstwach nadba³tyckich (Litwa, £otwa, Estonia)

w latach 1991–2001, [w:] Tradycja ³aciñska i bizantyjska wobec idei jednoœci europejskiej,Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Collegium Europaeum Gnes-nense, Poznañ 2003; Runiewicz-Jasiñska R., Przemiany polityczne na Litwie po 1990

roku, [w:] Radomski G., Kalinowska K. (red.), Wychowanie a polityka, t. 5. Cele polity-

czne jako czynnik determinuj¹cy oddzia³ywanie wychowawcze, Uniwersytet Miko³ajaKopernika w Toruniu, Toruñ 2003 oraz [w:] „ATHENAENUM” 2003, nr 11; Runie-wicz-Jasiñska R.: Transformacja postkomunistycznych pañstwach nadba³tyckich (Litwa,

£otwa, Estonia) w œwietle miêdzynarodowych procesów politycznych w latach 1991–2004,„ATHENAENUM” (2007), nr 18; Runiewicz-Jasiñska R., Wspó³praca regionalna

pañstw ba³tyckich (Litwy, £otwy, Estonii) a wyzwania globalizacji, [w:] Europejska myœl

polityczna wobec globalizacji. Tradycja i wyzwania wspó³czesnoœci, Instytut Nauk Poli-tycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniui Katedra Politologii Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu, Poznañ–Toruñ2003; Vilpišauskas R., Integracija Europoje: Baltijos Šalys ir Europos S¹junga, Vilnius2001; Toczyski W., Lendzion J., £uk Po³udniowego Ba³tyku, Pomorski Przegl¹d Go-spodarczy 2001, nr 4; Zaleski J., Razem czy osobno. Przyczynek do koncepcji ba³tyckiej

wspólnoty, CUP, Sopot 1993; Przemówienie (t³umaczenie w³asne autorki) MinistraSpraw Zagranicznych Litwy, A. Saudargo, Lietuvos Respublikos uñsienio reikalåministro, kalba, Vilnius, 1999m. geguñës 29d; Przemówienie przewodnicz¹cegodelegacji estoñskiej, (t³umaczenie w³asne autorki), T. Velliste, Estijos delegacijosBA vadovo, kalba, Vilnius, 1999 m. geguñës 29d; Postaniowienia z drugiej SesjiRPB, (t³umaczenie w³asne autorki), Lietuvos Respublikos, Estijos Respublikos irLatvijos Respublikos Tarpparlamentin�s Asambl�jos (Baltijos Asambl�jos) Nuo-statai priimti 2-oji sesija (Palanga, 1992 m. geguþës 31 d.);

Strony internetowe: Baltijos Asamblejos 3-oji sesija (Tallinn, 1993 m. spalio 31 d.),(www.lrs.lt); Lietuvos Respublikos, Estijos Respublikos ir Latvijos RespublikosBaltijos Asamblëjos Nuostatai, Talinas, 31. 10. 1993 m., (t³umaczenie w³asne autorki).Baltijos Asamblejos 4-sios sesija (Tallinn, 1994 r. maj 13-15), (www.lrs.lt). Timeline:

World Trade Organization – A chronology of key events, BBC News, (http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/2430089.stm).

��

*�� *�� 5��C��

Abstract

The Baltic Assembly – the institution of trilateralparliamentary cooperation of the Baltic countries

��

�� ! �� "��

�� #�� $��

��%��! �� &' �� $�� #� ��(��

�� $�� #�� ! )�#�"��* ��

�� # �� * ��* �� +��* +��"��

�� & �� (�� ( #�� (�� "��(��

�� (� �� ! ,�� ( ��

�� #�� ! -� � �� #��

��( �� #�� ! � ��

�� #� �� .� �� '��! �� "��

�� #�� ! ��( �� (��

�� $�� $�� /�� ( ��

(�� (��* #��

��!

��

��

RECENZJE

Krystyna Gomó³ka

Recenzja

��

��

��

�� !�

Odzyskanie niepodleg³oœci przez Republikê Bia³orusi w 1991 r. wi¹za³o siê zpytaniem o przysz³e sojusze tego pañstwa. Na ziemiach zamieszka³ych przezBia³orusinów przez wieki dominowa³y dwie kultury polska i rosyjska i powodo-wa³y one, i¿ œwiadomoœæ narodowa Bia³orusinów by³a zjawiskiem marginalnym.Zwolennicy utworzenia niepodleg³ego pañstwa bia³oruskiego na pocz¹tku XX w.pomocy poszukiwali w Warszawie lub Moskwie. Traktat ryski dokona³ podzia³uziem zamieszka³ych przez Bia³orusinów pomiêdzy Polskê i ZSRR. Po II wojnieœwiatowej ziemie te znalaz³y siê w ramach BSRR. Nic dziwnego, i¿ rusyfikacjatrwaj¹ca przez 70 lat os³abi³a d¹¿enia narodowoœciowe Bia³orusinów. Pierwszelata niepodleg³oœci Republiki Bia³orusi 1991- 1994 r. to kres zwrócenia siê ku za-chodowi, zakoñczony wyborem na prezydenta Aleksandra £ukaszenki. Od 1995 r.Republika Bia³orusi zmieni³a kurs, przyjmuj¹c kierunek wschodni – sojuszuz Federacj¹ Rosyjsk¹.

Celem pracy nakreœlony przez Eberhardta to ustalenie stopnia zale¿noœcii zbie¿noœci polityki Bia³orusi oraz Federacji Rosyjskiej. Zarysowany problem zo-sta³ zanalizowany na p³aszczyŸnie politycznej, stosunków handlowych, waluto-wych, energetycznych i wojskowych. Struktura pracy jest w³aœciwa Zebranyprzez autora materia³ zosta³ podzielony na piêæ rozdzia³ów W rozdziale pierwszymautor charakteryzuje uwarunkowania stosunków politycznych na które wp³ywmia³y: ma³a œwiadomoœæ narodowa Bia³orusinów, niewielka liczba mieszkañcówBia³orusi pos³uguj¹cych siê jêzykiem bia³oruskim, dominacja jêzyka rosyjskiegow ¿yciu codziennym oraz marginalizacja zainteresowania Bia³orusi¹ na arenie eu-ropejskiej. Niepodleg³a Republika Bia³orusi nawi¹za³a stosunki z s¹siadami niezrywaj¹c kontaktów z Federacj¹ Rosyjsk¹ (s. 31). Uzasadnieniem takiego postêpo-wania, stwierdza Eberhardt by³a koniecznoœæ zagwarantowania pañstwu sta³ych

�� !�� "�#$�% ��& "#$

dostaw surowców, oraz zapewnienie zbytu dla bia³oruskich towarów . StosunekFederacji Rosyjskiej do zbli¿enia z Bia³orusi¹ by³ pozytywny i wynika³ z chêciprzezwyciê¿enia procesów dezintegracyjnych na obszarze wp³ywów radzieckichi by³ on zbie¿ny z d¹¿eniami wybranego w 1994 r. prezydenta Republiki Bia³orusi- Aleksandra £ukaszenki. W drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych dosz³o dopodpisania kilku uk³adów pomiêdzy Rosja i Bia³orusi¹, których efektem koñco-wym by³o utworzenie pañstwa zwi¹zkowego. Zmiana na stanowisku prezydentaRosji i objêcie go przez prezydenta Putina spowodowa³a nowy rozdzia³ w stosun-kach bia³orusko-rosyjskich wyra¿aj¹cy siê w zachowaniu dystansu Rosji wobecBia³orusi. Autorka zgadza siê z tez¹ Eberhardta, i¿ Rosja w obawie przed kolejn¹ „Pomarañczowa Rewolucj¹” wspar³a £ukaszenkê podczas wyborów w 2006 r., alenegocjacje w sprawie porozumieñ sektorowych: wspólnej waluta przed³u¿a³y siêw nieskoñczonoœæ.

W rozdziale drugim autor charakteryzuje stosunki handlowe pomiêdzy Rosjaa Bia³orusi¹ w latach 1991-2007. Rosja przez ca³y ten okres by³a pierwszym partne-rem handlowym Republiki Bia³oruœ. Pocz¹tkowe decyzje obu pañstw polegaj¹cena mno¿eniu barier ochronnych we wzajemnym handlu uleg³y zmianie w 1992 r.po podpisaniu rosyjsko-bia³oruskiego porozumienia o wolnym handlu. Dalszezbli¿enie obu krajów wi¹za³o siê z podpisaniem umowy o unii celnej ( 1995 r.) i zewzrostem dynamiki obrotów handlowych. Realizacja zawartych porozumieñ ina-czej wygl¹da³a w praktyce. Oba pañstwa ze wzglêdów ekonomicznych nie by³yw stanie ujednoliæ swej polityki handlowej wobec pañstw trzecich. Rosja wy-chodz¹c z wielkomocarstwowych za³o¿eñ robiæ tego nie chcia³a. Bia³oruœ w oba-wie przed osamotnieniem gospodarczym nie mog³a. Wreszcie dzia³ania obukrajów cechowa³y niekonsekwencj¹ i polega³y na wnoszeniu zmian do KodeksuCelnego, stosowaniu pozataryfowych instrumentów polityki handlowej. Obapañstwa nie by³y siê w stanie porozumieæ w sprawie stawek akcyzy i VAT w han-dlu zagranicznym Zdecydowanie czêœciej tego typu dzia³aniami wykazywa³a siêRosja. Istotê wymiany handlowej stanowi³o zaanga¿owanie po obu stronach pañ-stwa, poparte motywami politycznymi. Spowodowa³o ono utrzymanie wczeœnie-jszych kontaktów pomiêdzy oboma pañstwami, nie sprzyjaj¹c nawi¹zywaniunowych. Konflikt rosyjsko-bia³oruski polepszy³ warunki dostêpu do rynkubia³oruskiego dla firm rosyjskich. Od pocz¹tku niepodleg³oœci Bia³orusi sprzyjaætemu mia³y stosunki walutowe, bêd¹ce tematem trzeciego rozdzia³u monografii.Rozpad ZSRR spowodowa³ wprowadzenie przez ka¿de pañstwo w³asnej waluty.W 1992 r. Republika Bia³orusi wprowadzi³a na rynek bony rozliczeniowe stano-wi¹ce ekwiwalent rubla. Wyemitowanie bonów nie maj¹cych pokrycia w towa-rach spowodowa³o du¿¹ inflacjê. Najwiêcej jednak straci³a Rosja, od którejBia³oruœ importowa³a towary i surowce energetyczne. Zbli¿enie Rosji i Bia³orusiprzewidywa³o po³¹czenie systemów pieniê¿nych obu pañstw. Planów tych jed-nak nie uda³o siê wcieliæ w ¿ycie. Kluczowe przeszkody to zdaniem Eberhardta tobrak: ustalenia kursu wymiany rubla bia³oruskiego na rosyjskiego i warunkówrozliczeñ podmiotów gospodarczych z obu krajów oraz kryzys gospodarczy

"#� �� !�� "�#$�% ��&

��

w Rosji w1998 r.. Ostatecznie koncepcja wspólnej waluty upad³a na prze³omie2006/2007 r. w okresie nasilenia sporu energetycznego pomiêdzy pañstwami.Trwa³a zale¿noœæ surowcowa Bia³orusi od Rosji jest przedmiotem rozwa¿añ pod-jêtych przez autora w rozdziale czwartym. Eberhardt stwierdza, i¿ Bia³oruœ odzie-dziczy³a po ZSRR gospodarkê energoch³onn¹. W ci¹gu lat dziewiêædziesi¹tychzmiany, które zasz³y w tym wzglêdzie lecz nie charakteryzowa³y siê du¿¹ osz-czêdnoœci¹ w tym zakresie. Miñsk nie poszukiwa³ nowych dostawców surowcówenergetycznych ,a polityka integracji Rosji i Bia³orusi mia³a wzmocniæ te kontakty.Pocz¹tkowy dostawca surowców na Bia³oruœ – Gazprom sprzedawa³ je po cenachwewn¹trz rosyjskich. Z czasem, gdy d³ugi zaczê³y rosn¹æ dopuœci³ do rynkubia³oruskiego innych operatorów, sprzedaj¹cych surowce po wy¿szych cenach.Bia³oruœ –swoje bezpieczeñstwo w zaopatrzeniu w surowce widzia³a w fakcieprzechodzenia przez jej terytorium ruroci¹gów dostarczaj¹cych surowce do kra-jów Europy Zachodniej. Zagro¿enie przysz³o na prze³omie 2007/2008 w momen-cie pojawienia siê koncepcji Ruroci¹gu Ba³tyckiego.

Kluczowe znaczenie dla kszta³towania stosunków rosyjsko-bia³oruskich od-grywa³y sprawy wojskowe bêd¹ce przedmiotem analiz Eberhadta w rozdzialepi¹tym. Bia³oruski Okrêg Wojskowy pokrywa³ siê z terem BSRR. Zlokalizowanona nim ponad 200 baz wojskowych. Rozpad ZSRR wyzwoli³ wœród opozycji nad-zieje na d¹¿enie Republiki Bia³orusi do neutralnoœci, jednak propozycja taka nieznalaz³a poparcia u wiêkszoœci generalizacji, która swoj¹ przysz³oœæ wi¹za³az Rosj¹ a pocz¹tkow¹ powœci¹gliwoœæ w przyst¹pieniu Bia³orusi w 1992 r. doUk³adu Taszkienckiego przyjê³a protestami. Ostatecznie decyzje o akcesji douk³adu przyj¹³ parlament Bia³orusi w 1993 r. Szybko rozwi¹zano akcjê wywiezie-nia broni atomowej z Bia³orusi oraz podpisano umowê o wspó³pracy wojskochrony powietrznej. Bia³oruœ zgodzi³a siê na istnienie na jej terytorium rosyj-skich baz wojskowych przekazuj¹c obiekty w Wilejce i Gancewiczach w 25 letni¹dzier¿awê. Sprawy wojskowe nale¿a³y do najmniej spornych w stosunkach rosyj-sko-bia³oruskich. Najwiêkszym problemem by³y surowce energetyczne i stosunkihandlowe. To w³aœnie te czynniki sta³y siê bezpoœrednia przyczyn¹ za³amania siêkoncepcji unii walutowej. Autorka zgadza siê z tez¹ Adama Eberhardta, i¿ Repub-lika Bia³orusi w stosunkach z Federacj¹ Rosyjsk¹ na pierwszy plan wysuwa³a za-spokojenie interesów gospodarczych kraju, podczas gdy Rosja wobec Bia³orusipodporz¹dkowa³a swoj¹ politykê sferze bezpieczeñstwa. (s. 219).

W przygotowaniu niniejszego studium Adam Eberhard wykorzysta³ szeregdokumentów g³ównie w jêzyku rosyjskim i bia³oruskim. Niektóre z nich zosta³yzamieszczone na stronach internetowych. Autor z wielka starannoœci¹ sporz¹dzi³bibliografiê podaj¹c dok³adne adresy internetowe oraz dzienne daty wykorzysta-nia ich, by zainteresowanym czytelnikom umo¿liwiæ odnalezienie potrzebnychdokumentów. Zamieszczony wykaz ksi¹¿ek i druków zwartych jest imponuj¹cy izawiera ko³o 100 pozycji literatury w jêzyku rosyjskim, bia³oruskim polskim i an-gielskim Autor wykorzysta³ równie¿ treœæ bia³oruskich i rosyjskich artyku³ów pra-sowych zamieszczonych na portalach internetowych.

�� !�� "�#$�% ��& "#%

��

Praca Eberharda jest pierwszym w Polsce opracowaniem ukazuj¹cym stosun-ki rosyjsko -bia³oruskie w ro¿nych aspektach: politycznym, gospodarczym i mili-tarnym, Wydaje siê, i¿ Eberhard œwiadomie omija aspekt kulturowy, któryw pewnej mierze sprzyja³ ich kreowaniu. Jednak studium to ma istotne znaczeniedla praktyki spo³eczno –politycznej. Ukazuje, i¿ plany i zamierzenia integracjiRosji i Bia³orusi nie mog³y byæ zrealizowane, poniewa¿ koncentrowa³y siê g³ów-nie na instytucjonalizacji form dialogu politycznego a nie na mozolnym osi¹ganiukolejnych etapów zbli¿enia i budowaniu trwa³ych fundamentów gospodarczych.

Studium stanowi kompendium wiedzy o stosunkach rosyjsko-bia³oruskichi wype³nia lukê w tym wzglêdzie na polskim rynku wydawniczym

"�� !�� "�#$�% ��&

��

Krystyna Gomó³ka

Recenzja

��

��

��

��

Stowarzyszenie krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej na pocz¹tku lat dzie-wiêædziesi¹tych ze strukturami EU spowodowa³o, i¿ w polityce Unii Europejskiejpojawi³ siê nowy aspekt, który charakteryzowa³ stosunek UE do krajów EuropyWschodniej. – krajów z ni¹ bezpoœrednio s¹siaduj¹cych. W ten sposób stworzonazosta³a Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeñstwa Unii Europejskiej w wy-miarze politycznym, gospodarczym i spo³ecznym, która w odniesieniu do krajówEuropy Wschodniej zosta³a okreœlona mianem wschodniego wymiaru.

Cel pracy zosta³ przez autorkê Beatê Piskorsk¹ okreœlony jako ukazanie specy-fiki polityki Unii Europejskiej wobec obszaru Europy Wschodniej oraz interpreta-cja pojêcia „wymiar wschodni” wyra¿aj¹cy siê w okreœleniu istoty, zakresui p³aszczyzn wymiaru wschodniego. Chc¹c zrealizowaæ cel autorka postawi³adziewiêæ pytañ i szeœæ hipotez badawczych. Zebrany przez autorkê materia³ bada-wczy celem weryfikacji hipotez zosta³ podzielony na cztery rozdzia³y. Konstrukcjapracy jest przejrzysta i powsta³a pod wp³ywem wyodrêbnienia przez autorkêproblemów badawczych. W pierwszym rozdziale pracy Piskorska wyjaœni³a isto-tê, specyfikê i genezê wymiaru wschodniego. W ramach specyfiki wymiaruwschodniego ukazano charakter prawny UE, podmiotowoœæ prawnomiêdzyna-rodow¹, scharakteryzowany zosta³ przedmiot wymiaru wschodniego na tle wy-miaru œródziemnomorskiego i pó³nocnego. W rozdziale drugim pracy uwagazosta³a poœwiêcona koncepcjom polityki UE wobec pañstw Europy WschodniejOd 2000 do 2007 r. stworzono dwie koncepcje: „Szerszej Europy” oraz „Europej-skiej Polityki S¹siedztwa„. Pierwsza z nich objê³a swoim zasiêgiem 27 pañstw,w tym: Federacjê Rosyjsk¹, Ukrainê, Bia³oruœ Mo³dawiê oraz pañstwa basenuMorza Œródziemnego (Algierii, Egiptu, Izraela, Jordanii, Libanu, Syrii, Maroka,Tunezji) oraz Autonomiê Palestyñsk¹. Koncepcja ta zak³ada³a wspó³pracê ekono-

��

miczn¹ z tymi krajami, prowadz¹c¹ do rozwoju gospodarczego oraz demokra-tycznych zmian w tych pañstwach w aspekcie politycznym. Oznacza³a jednakwykluczenie cz³onkowstwa wymienionych pañstw ze struktur UE, nie precy-zuj¹c jasno tego postanowienia w dokumentach. Druga z og³oszonych w 2003 r.koncepcji – Europejska Polityka S¹siedztwa zosta³a stworzona z koniecznoœci jakoœ-ciowej zmiany dotychczasowych stosunków UE z s¹siadami. Mia³a ona bowiemzapobiegaæ pog³êbianiu siê podzia³ów pomiêdzy Uni¹ i jej niestowarzyszonymis¹siadami. Swoim zasiêgiem objê³a kr¹g tych samych pañstw. Jej nowoœci¹ by³owyraŸne stwierdzenie, i¿ og³oszona koncepcja nie prowadzi do rozszerzania UE,choæ w celach Europejskiej Polityki S¹siedztwa stwierdzono, koniecznoœæ prze-ciwdzia³ania powstawaniu nowych linii podzia³u pomiêdzy rozszerzon¹ UE a jejs¹siadami. Instrumentami polityki maj¹cymi sprzyjaæ takim postêpowaniom by³yumowy o Partnerstwie i Wspó³pracy oraz instrumenty finansowe w postaci fun-duszy strukturalnych. Piskorska skupi³a siê na ich prezentacji oraz wykorzysta-niu. przez kraje s¹siaduj¹ce na wschodzie z UE. Funduszami, z których korzystaliwschodni s¹siedzi Unii Europejskiej, by³y: Phare, Interreg, oraz wykorzystywanyw latach 2007–2013 Europejski Instrument S¹siedztwa i Partnerstwa, w ramachprogramów: Polska–Litwa–Rosja, Polska–Bia³oruœ–Ukraina.

W 2004 r. do UE przyst¹pi³o 10 nowych pañstw. Ka¿de z nich zabiera³o g³osw sprawie poszerzenia Unii w przysz³oœci o kraje po³o¿one na wschód od granicyUE. NajwyraŸniej o koniecznoœci rozszerzenia Unii wypowiada³a siê Polska,Litwa i Wêgry, zdecydowanie ostro¿niej w tej kwestii wypowiedzia³a siê Bu³garia.i Rumunia. Pocz¹tkowo swego stanowiska w tej sprawie nie przestawi³a £otwai S³owacja. „Stare„ pañstwa cz³onkowskie w kwestii polityki wschodniej i rozsze-rzenia siê obszaru UE podzieli³y siê na dwie grupy. Czêœæ z nich to pañstwapo³o¿one na po³udniu Europy i bezpoœrednie niegranicz¹ce z nowymi krajamiUE i te zwróci³y swoj¹ uwagê na kraje po³o¿one poza Europ¹. Najbardziejaktywne, stwierdza Piskorska, w dyskusji na temat inicjatywy Europejskiej Poli-tyki S¹siedztwa i formowaniu wymiaru wschodniego by³y: Finlandia, Szwecja,Dania, Wielka Brytania i Irlandia. Stanê³y one na stanowisku priorytetowegotraktowania wschodnich s¹siadów, lecz bez stworzenia perspektyw wst¹pieniado struktur UE. Powœci¹gliwe w swoich wypowiedziach wobec wschodniegos¹siedztwa by³y: Niemcy, Holandia, Austria i Francja. Opowiada³y siê one za po-parciem polityki s¹siedztwa, ale przeciwne by³y intensyfikacji dzia³añ pomoco-wych dla tych krajów, co zwi¹zane by³o z ponoszeniem nowych wydatkówzwi¹zanych z realizacj¹ strategii.

.”Instytucje i Instrumenty wymiaru wschodniego polityki Unii Europejskiej”by³y tematem rozwa¿añ Piskorskiej w rozdziale trzecim monografii. Unia Europe-jska od 2000 r. prowadzi³a aktywn¹ politykê wobec Wspólnoty Niepodleg³ychPañstw, najwiêcej uwagi poœwiêcaj¹c stosunkom z Rosj¹, Ukrain¹, Mo³dawi¹i Bia³orusi¹ Jednym z jej pierwszych dzia³añ, jeszcze w latach dziewiêædzie-si¹tych, by³o podpisanie z tymi krajami Porozumieñ o Partnerstwie i Wspó³pracy,z których jedynie umowa z Bia³orusi¹ nie wesz³a w ¿ycie. Porozumienia e ustano-

��

��

wi³y wspólne cele, ramy instytucjonalne dla wspó³pracy i wezwa³y do dialogui wspó³pracy obszarach: handlu i ekonomii, nauki technologii, energii, œrodowiska,transportu, oraz sektorze spo³ecznym w zakresie dialogu politycznego, sprawwewnêtrznych, zapobieganiu przestêpczoœci, zwalczaniu handlu narkotykami,walk¹ z praniem brudnych pieniêdzy i przestêpczoœci¹. Podpisane umowy umo¿-liwi³y spotkania i wymianê pogl¹dów przywódców na szczycie oraz uczestnictwoinstytucji UE w wymiarze wschodnim polityki Unii (Komisji Europejskiej, RadzieEuropejskiej, Radzie Unii Europejskiej, Parlamencie Europejskim, Komitecie Re-gionów i Komitecie Spo³eczno-Ekonomicznym). Jednym z najistotniejszych in-strumentów wymiaru wschodniego by³y i s¹ wspólne strategie, wprowadzoneprzez Traktat Amsterdamski, np. strategia wobec Rosji czy Ukrainy. Kolejnym in-strumentem jest mo¿liwoœæ zawierania nowych porozumieñ s¹siedzkich, którezast¹pi¹ zawarte umowy, oraz formu³owanie planów 3-5-letnich dla ka¿degopañstwa, wskazuj¹cych priorytetowe obszary wspó³pracy miêdzy UE a wskaza-nym pañstwem. Plany dzia³ania zawieraj¹ zobowi¹zania do realizacji wspólnychcelów podejmowanych przez kraje UE i kraje s¹siedzkie, oraz zobowi¹zania tychostatnich do zbli¿enia siê do standardów UE w obszarach wspó³pracy. Efekty po-stêpów w dzia³aniu s¹ monitorowane przez Komisjê Europejsk¹. Realizacja zadañodbywa siê przez instrumenty finansowe wymiaru wschodniego polityki UE –Tacis CBC i Europejski Instrument S¹siedztwa i Partnerstwa. Piskorska szcze-gó³owo w pracy przedstawi³a priorytety dzia³añ obu instrumentów oraz zobo-wi¹zania UE w zakresie wsparcia wspó³pracy transgranicznej z programu TacisCBC w latach 2004-2006 wobec Rosji, Bia³orusi, Mo³dawii i Ukrainy, ustalaj¹c po-dzia³ œrodków, charakteryzuj¹c wielkoœæ œrodków finansowych przeznaczonychdla tych krajów w ramach Europejskiego Instrumentu S¹siedztwa i Partnerstwa.W rozdziale czwartym Piskorska ukaza³a p³aszczyzny wymiaru realizacji politykiUE w Rosji, na Ukrainie, Mo³dawii z uwzglêdnieniem sytuacji w Naddniestrzuoraz Republice Bia³orusi w aspekcie politycznym, gospodarczym oraz na p³asz-czyŸnie spo³ecznej. Rozdzia³ pi¹ty monografii zawiera podsumowanie dotych-czasowych dzia³añ polityki EU w wymiarze wschodnim oraz nakreœlenieperspektyw jej rozwoju. Piskorska s³usznie zauwa¿a, i¿ proponowane przez Tra-ktat Konstytucyjny os³abienie roli narodowych prezydencji mo¿e zmniejszyæzainteresowanie problemami regionalnymi wœród pañstw cz³onkowskich Unii.Kolejnym czynnikiem zmieniaj¹cym perspektywê wymiaru wschodniego s¹ pro-cesy polityczne i przemiany zachodz¹ce wewn¹trz pañstw Europy Wschodniej,które powodowaæ mog¹ zmianê dzia³añ pañstw–cz³onków UE w krótkotermino-wej i d³ugoterminowej polityce. Zdaniem Piskorskiej nie nale¿y spodziewaæ siê,aby kraje UE wypracowa³y jednolit¹ politykê wobec Europy Wschodniej, satysfa-kcjonuj¹c¹ wszystkich graczy, poniewa¿ interesy partykularne dominuj¹ nadogólnymi. Mo¿na jedynie wzmocniæ wymiar wschodni. Do dzia³añ niezbêdnychw tym zakresie w tym zakresie konieczne jest: dalsze i skuteczne podkreœlenieobecnoœci UE w tym regionie, przemyœlenie metod, którymi UE bêdzie pracowaæoraz dzia³anie metodami wspieraj¹cymi regionalne podejœcie

��

��

Wskazuj¹c na walory poznawcze monografii Piskorskiej nale¿y wymieniæprzede wszystkim:1) noœnoœæ problemu badawczego podjêtego przez autorkê pracy – wielokierun-

kow¹ analizê wymiaru wschodniego polityki Unii Europejskiej;2) dostarczenie bogatej warstwy wiedzy deskryptywnej obrazuj¹cej ró¿ne prze-

jawy dzia³añ podejmowanych przez instytucje Unii Europejskiej w ramachwymiaru wschodniego;

3) w³aœciwe objaœnienie zjawisk i procesów, przemian, odwo³anie siê do teoriiukazuj¹cej wspóln¹ politykê zagraniczn¹ i bezpieczeñstwa UE, celów, zadañ,ustalenie celów, zakresu i funkcji, uwidocznienie instrumentów, p³aszczyzni narzêdzi, w oparciu o które realizuje oraz bêdzie realizowa³a wymiarwschodni w polityce.Monografia Piskorskiej jest jedynym syntetycznym ujêciem analizuj¹cym po-

litykê Unii wobec krajów Europy Wschodniej – Federacji Rosyjskiej, Bia³orusi,Ukrainy oraz Mo³dawii w latach 2000–2007. Czytelnik przekonuje siê o tym, gdyprzegl¹da bibliografiê monografii. Dominuj¹ w niej dokumenty Komisji, Rady UEoraz rezolucje g³ównie w jêzyku angielskim. Pisz¹c pracê autorka wykorzysta³adostêpn¹ literaturê tematu, niewielk¹ w jêzyku polskim. Podstawê dla powstaniapracy stanowi³a bogata literatura w jêzyku angielskim, szkoda, i¿ autorka pozycjibibliograficznych nie ponumerowa³a. Piskorska ³amie równie¿ dotychczasowystereotyp pisania prac naukowych mówi¹cy, i¿ praca naukowa nie mo¿e powstaæna zbyt obszernych Ÿród³ach z Internetu. Wiele uchwa³, raportów, sprawozdañ,opracowañ, z których korzysta³a autorka monografii znajduje siê na stronachinternetowych Piskorska zmuszona by³a wykorzystaæ w pracy w³aœnie tê bazêdanych. Mankamentem jest natomiast brak dat korzystania z danej strony inter-netowej. Mo¿e on byæ uzasadniony w przypadku zapoznania siê z uchwa³ami, re-zolucjami poszczególnych instytucji UE, gdy¿ s¹ one sta³e dostêpne na stronach.Inaczej sytuacja wygl¹da w przypadku opracowañ i artyku³ów uzupe³niaj¹cychmateria³, które pozostaj¹ na stronach internetowych przez okreœlony czas, a iden-tyfikacja ich w póŸniejszym okresie staje siê niemo¿liwa.

Monografia Piskorskiej ma du¿e znaczenie w zakresie nakreœlenia zasad poli-tyki wschodniej UE. Ukazuje ona, i¿ oprócz wymiaru œródziemnomorskiego,pó³nocnego czy transatlantyckiego istniej wymiar wschodni, który zyskuje corazto nowych zwolenników Monografia powa¿nie wzbogaca wiedzê o g³ównychaktorach Unii i jej perspektywach dzia³ania w wymiarze wschodnim i wskazujena koniecznoœæ monitorowania wymiaru wschodniego w polityce Unii Europej-skiej w przysz³oœci.

��

��

Przemys³aw Kieroñczyk

Recenzja

��

��

��

��

� �!�� "#�� ! �� $��

%�� &� � '��(��

Nak³adem Wydawnictwa Naukowego SCHOLAR ukaza³a siê niedawnoksi¹¿ka autorstwa Andreasa Kosserta, bêd¹ca zarówno zarysem historii PrusWschodnich, jak i niezwykle ciekaw¹ polemik¹ ze zjawiskiem politycznej instru-mentalizacji historii tego regionu Europy.

Próba charakterystyki i przynajmniej skrótowej oceny tej publikacji musi zo-staæ poprzedzona pewnym wyjaœnieniem. Historia Prus Wschodnich niew¹tpli-wie przez szereg stuleci powi¹zana by³a z histori¹ niemieck¹, czy raczejniemieckiego obszaru jêzykowo-kulturowego, zatem z punktu widzenia polskiejperspektywy histori¹ raczej „zachodni¹”. Jest jednak g³êboki sens zapoznania z t¹pozycj¹ czytelników niniejszego wydania „Disputatio”, z powodów zdaniem re-cenzenta dosyæ oczywistych. Historia Prus by³a mocno zwi¹zana z histori¹ Polski,w tym – w d³ugim okresie – Polski w najdalej rozbudowanym na wschód kszta³cieterytorialnym, czyli Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Prusy, to tak¿e teryto-rium niezwykle wa¿ne dla historii narodu litewskiego, miejsce gdzie pisa³ Kristi-jonas Donelaitis, obszar, z którego przemycano na Litwê ksi¹¿ki litewskiew czasach narzuconego przez w³adze carskie zakazu druku czcionk¹ ³aciñsk¹.Prusy Wschodnie odcisnê³y swoje piêtno tak¿e na historii rosyjskiej, jakkolwiekwiedza w Polsce o tym, ¿e Rosjanie wcale nie po raz pierwszy administrowali tymobszarem po 1945 r., a Immanuel Kant sk³ada³ pisemny ho³d carycy El¿biecie,wœród osób, które nie s¹ mi³oœnikami historii regionu, jest raczej znikoma. I wresz-cie last but not least – ksi¹¿ka traktuje przecie¿ o ziemiach, które dziœ tworz¹pó³nocno-wschodni¹ czêœæ Polski, enklawê naszego wschodniego s¹siada – Rosjii fragment terytorium drugiego s¹siada – Litwy.

�� )�*

Recenzowana pozycja wpisuje siê niew¹tpliwie w szereg publikacji historycz-nych traktuj¹cych o Prusach Wschodnich. Oczywiœcie, nie sposób w ramach krót-kiej recenzji wymieniæ racjonalnie skonstruowany wybór bibliografii polskiej,niemieckiej, litewskiej, czy rosyjskiej, dotycz¹cej tej materii. Mo¿e tylko tytu³emswoistej sygnalizacji warto wspomnieæ o fundamentalnej pracy Mariana Biskupai Gerarda Labudy – „Dzieje zakonu krzy¿ackiego w Prusach. Gospodarka,spo³eczeñstwo, pañstwo, ideologia”, a tak¿e o syntezie Stanis³awa Salmonowicza„Prusy. Dzieje pañstwa i spo³eczeñstwa”. Janusz Jasiñski, autor „Historii Królew-ca”, przypomnia³ dzieje w jakimœ sensie zapomnianego przez Polaków miasta,maj¹cego przecie¿ bogate zwi¹zki z Polsk¹ i polskoœci¹. Niew¹tpliwie godna jestpolecenia ksi¹¿ka Roberta Traby – „Wschodniopruskoœæ”, bêd¹ca studiumkszta³towania siê to¿samoœci narodowej i regionalnej Prus. Oczywiœcie wymieniæwypada pracê samego Andreasa Kosserta – „Mazury. Zapomniane po³udnie PrusWschodnich”. Z innych pozycji odnotowaæ mo¿na „Przewodnik po zabytkachsztuki dawnych Prus Wschodnich” pióra Andrzeja Rzempo³ucha, który w przy-stêpnej formie pokazywa³ (i odkrywa³) dziedzictwo kulturowe Prus Wschodnichzarówno Polakom, jak i Rosjanom. Nie mo¿na zapomnieæ o „Na tropach Smêtka”Melchiora Wañkowicza, które choæ nie by³o dzie³em stricte naukowym, odegra³oistotn¹ rolê dla sposobu postrzegania Prus Wschodnich przez Polaków. Nie spo-sób zliczyæ wreszcie wspó³czesnych publikacji nieksi¹¿kowych, czy stron interne-towych, tworzonych czêsto przez m³odych Polaków, czy Rosjan, którzyodkrywaj¹ dziedzictwo ziem, bêd¹cych dziœ ich „ma³ymi ojczyznami”.

Ksi¹¿ka Andreasa Kosserta ma jednak charakter dosyæ szczególny, choæniew¹tpliwie nie jest jedyn¹ pozycj¹ odnosz¹c¹ siê w jakimœ zakresie do mitologi-zacji wschodniopruskiej historii. Jest to ksi¹¿ka, w której przewijaj¹ siê bowiem –nie przeszkadzaj¹c bynajmniej sobie wzajemnie - jakby dwa w¹tki. Jednym z nichjest samo przedstawienie dziejów obszaru pomiêdzy Wis³¹ a Szeszup¹. Drugi - tozwrócenie uwagi na dominuj¹ce w przesz³oœci swoiste zawê¿enie spojrzenia nateraŸniejszoœæ i przesz³oœæ Prus, spowodowane w¹sko rozumianym interesem na-rodowym. Pisano historiê tych ziem stricte z niemieckiego, polskiego, litewskiego,czy rosyjskiego punktu widzenia, odrzucaj¹c to, co do wizji opartej w du¿ym sto-pniu na przes³ankach nacjonalistycznych nie pasowa³o. Obraz taki by³ nastêpnieprzyswajany przez ca³e spo³eczeñstwa. Jak napisa³ autor: „Na przyk³adzie PrusWschodnich mo¿emy (…) przeœledziæ, z jak¹ ³atwoœci¹ pamiêæ zbiorowa poddajesiê manipulowaniu i zafa³szowywaniu. (…) Patrz¹c na to, co pozosta³o w history-cznej pamiêci narodów spieraj¹cych siê o Prusy Wschodnie, musimy pamiêtaæ, ¿ewszystkie strony coœ z tej pamiêci œwiadomie wyrzuca³y. Od XIX wieku ka¿daz nich w³asn¹ pamiêci¹ zbiorow¹ sterowa³a po swojemu” (s. 8). Kossert zwracauwagê, ¿e jeszcze i w czasach nam bliskich w publikacjach ziomkostwa wschodnio-pruskiego w RFN mo¿na spotkaæ wypowiedzi neguj¹ce s³owiañskie wp³ywyw Prusach i lansuj¹ce tezê o wy¿szoœci niemieckich kolonizatorów nad ludnoœci¹rdzenn¹. A przecie¿ nie s¹ to wcale pogl¹dy odleg³e od tego, czym karmionoczytelników w czasach eksplozji nacjonalizmu niemieckiego w drugiej po³owie XIX w.

)�+ ��

��

Natomiast, na ile historia Prus Wschodnich zosta³a zmitologizowana przezPolaków, jak nasi autorzy utrwalali z jednej strony wizjê Krzy¿aka permanentniezagra¿aj¹cego polskoœci, a drugiej lansowali tezê, ¿e z faktu, i¿ po³udnie Prus za-mieszkane jest przez ludnoœæ polskojêzyczn¹ wynikaj¹ polskie, niezbite prawa dotych ziem, myœlê, ¿e czytaj¹cy te s³owa potrafi¹ oceniæ sami. Poœród rozbuchanychnacjonalizmów zanik³a œwiadomoœæ, obecna jeszcze w Prusach przed wiekiemXIX, ¿e ziemie te s¹ dziedzictwem i miejscem na ziemi przynale¿nym kilkuspo³ecznoœciom etnicznym. Ludnoœci niemieckiej, polskiej, litewskiej i odcho-dz¹cej w XVII wieku w przesz³oœæ, przynajmniej w wymiarze jêzykowym – daw-nej ba³tycko-pruskiej. Wielokulturowoœæ, wielojêzycznoœæ, tolerancja zosta³yzast¹pione i wyparte przez tezy o wy³¹cznych prawach do tych ziem. Oczywiœcie– zdaniem pisz¹cego te s³owa – fundamentalne znaczenie dla tej fatalnej ewolucjimia³y zmiany w œwiadomoœci niemieckiej i w niemieckim postrzeganiu historii,ale przecie¿ i polska strona nie pozostawa³a w tej materii bierna.

A. Kossert przypomina zatem sw¹ ksi¹¿k¹ Prusy Wschodnie, jako „krainêo wielu obliczach, fascynuj¹c¹ w kontrastach i ró¿norodnoœci”, „istotny elementhistorii Niemiec i Europy” (cytat z fragmentu noty na ok³adce). Historiê tych ziemwidzi, jako konglomerat wp³ywów i osi¹gniêæ ró¿nych spo³ecznoœci etnicznych,tworz¹cych Prusy, a jednoczeœnie pokazuje, jak wielokulturowoœæ i tolerancja zo-sta³y zast¹pione mitami o nacjonalistycznych Ÿród³ach.

Recenzowana pozycja sk³ada siê z piêtnastu (?) rozdzia³ów. Znak zapytaniauzasadniony jest tym, ¿e autor nie dokona³ numeracji tych jednostek redakcyj-nych, a rozdzia³ pierwszy i ostatni stanowi¹ raczej typowy wstêp i zakoñczenie.Uk³ad treœci jest co do zasady chronologiczny – czyli autor zaczyna od przedsta-wienia dziejów ba³tyckich plemion pruskich i wywód prowadzi a¿ do powojen-nej historii - zarówno dawnego obszaru Prus Wschodnich, jak dziedzictwapruskiego w RFN i NRD. Tytu³y poszczególnych rozdzia³ów s¹ dosyæ specyficzne(zob. poni¿ej). Autor w tym przypadku zaniecha³ dosyæ typowej dla pozycji histo-rycznych prostej metody nazywania okresów historycznych, o których rozdzia³ytraktuj¹, na rzecz bardziej oryginalnej terminologii. Dla orientuj¹cego siê przynaj-mniej w podstawowy sposób w historii Prus Wschodnich, tego typu nazewnic-two nie bêdzie stanowi³o najmniejszego problemu dla poruszania siê po treœciksi¹¿ki. Dla osób, które dopiero rozpoczynaj¹ przygodê z wschodnioprusk¹ histo-ri¹ i pracê A. Kosserta postrzegaj¹ przede wszystkim jako zarys historii, mo¿e topowodowaæ ju¿ na wstêpie lektury pewn¹ niedogodnoœæ. Pomocne w tym przy-padku mog¹ byæ tytu³y podrozdzia³ów, które czêœciej, choæ bynajmniej nie za-wsze, odwo³uj¹ siê do znanych z historii wydarzeñ.

W rozdziale pierwszym, pod tytu³em Czyje s¹ Prusy Wschodnie?, zawieraj¹cympodrozdzia³y: „Niemiecka ziemia” czy kraj „reakcyjnych junkrów?” oraz Polskie, litewskie,

czy rosyjskie?, autor poczyni³ uwagi ogólne odnoœnie do problematyki, o którejtraktuje ksi¹¿ka (zarysowanej pobie¿nie w poprzednim fragmencie niniejszej re-cenzji), czyli g³ównie mitologizacji postrzegania Prus i ich historii poprzez zain-teresowane tym obszarem narody. Rozdzia³ drugi Gdzie le¿¹ Prusy? (ze swoistym

�� )�,

��

podtytu³em „Brus”, Prusowie i pocz¹tki Prus), jest oczywiœcie przedstawieniem hi-storii ba³tyckiego ludu Prusów. I tu tak¿e autor zwraca uwagê, ¿e „Niemieccyi polscy, a po czêœci te¿ litewscy naukowcy toczyli ze sob¹ za¿arte spory i pocz¹tekdziejów tego kraju datowali tak, jak im akurat pasowa³o do w³asnej ideologicznejkoncepcji. (…) Nie³atwo jest zbli¿yæ siê obiektywnie do (…) Prusów, bo nawet tenieliczne œwiadectwa, jakie siê na ich temat zachowa³y, zosta³y w duchu narodo-wym zmanipulowane nie do poznania” (s. 19). Rozdzia³ trzeci – Ogniem i mieczem?

(z podrozdzia³ami: Zakon Niemiecki w Prusach i Bitwa 1410 roku), obejmuje oczywi-œcie okres podboju ziem pruskich przez Krzy¿aków i istnienia pañstwa zakonnegow Prusach, a¿ do 1525 r., ze szczególnym uwzglêdnieniem bitwy grunwaldzkiej.Nie trzeba chyba czytelnikowi uœwiadamiaæ, ¿e autor musia³ w tym kontekœcieprzedstawiæ dwa fundamentalne mity narodowe. Jeden polski (i litewski), druginiemiecki. „W oczach nacjonalistów polskich i litewskich krzy¿ zakonny ucieleœ-nia³ samo z³o. (…) Dla Niemców natomiast Zakon (…) sta³ siê znakiem dawnejchwa³y (…) Pañstwo zakonne staje siê teraz (w czasach „wilhelmiñskich” – przyp.aut.) dla Niemców synonimem si³y porz¹dkuj¹cej, niewzruszonej, niez³omnejostoi poœród s³owiañskiej anarchii” (s. 36 i 39).

Kolejny rozdzia³ – Protestanckie ksiêstwo (zawieraj¹cy trzy podrozdzia³y:Pruska reformacja i jej znaczenie w Europie, Pruscy Litwini i Mazurzy i „Sancta War-

mia”), traktuje oczywiœcie o etapie w historii Prus Wschodnich zapocz¹tkowanymho³dem lennym Albrechta Hohenzollerna, z³o¿onym Zygmuntowi I Staremu. By³to czas zarówno umocnienia ewangelickiego charakteru kraju (z wyj¹tkiem oczy-wiœcie nale¿¹cej bezpoœrednio do Polski, katolickiej Warmii), ale tak¿e rozprze-strzeniania siê wp³ywów polskich i litewskich, a zatem utrwalenia siê wielokul-turowego charakteru Prus. W rozdziale pi¹tym (pt. „Karesujcie Prusaków”, tytu³ypodrozdzia³ów: Brandenburgia Hohenzollernów i niepokorne Prusy; „Anusia z Tharau”.

Simon Dach i kr¹g poetów królewieckich; Poddañstwo osobiste, w³asnoœæ ziemska i wojny

tatarskie) autor przedstawia historiê Prus, po objêciu w nich w³adzy przez bran-denbursk¹ ga³¹Ÿ rodu Hohenzollernów. Niektóre stereotypowe opinie, obecne je-szcze niekiedy w spo³eczeñstwie niemieckim, a z którymi spotka³ siê autorniniejszej recenzji, ka¿¹ widzieæ w Prusach Wschodnich „od zawsze” ostojê i opa-rcie rodu Hohenzollernów. A. Kossert zwraca natomiast uwagê, ¿e przez ca³ywiek XVII Prusy by³y nader niepokorne wobec brandenburskich w³adców. St¹dzalecenie Wielkiego Elektora, które da³o tytu³ omawianemu rozdzia³owi – „Kare-sujcie Prusaków, ale nigdy nie spuszczajcie ich z oka” (s. 67). W rozdziale tym au-tor zajmuje siê tak¿e osi¹gniêciami lokalnych twórców kultury i stanem ludnoœcich³opskiej.

Prowincja czyni króla, to rozdzia³ poœwiêcony ju¿ czasom po koronacji Frydery-ka I (obejmuje podrozdzia³y: Koronacja Fryderyka I w Królewcu w 1701 roku; Wielka

zaraza w latach 1709-1711; Pruska tolerancja, obcy przybysze i „repeuplirung”; O szko³ach

i koœcio³ach; „Stosowne miejsce” – duchowny legat Prus Wschodnich). W rozdziale tymzwraca uwagê wzmianka o administrowaniu Prusami Wschodnimi przez Rosjanpodczas wojny siedmioletniej. Okupacja ta spotka³a siê – ku prawdopodobnemu

)�- ��

��

utrapieniu Fryderyka II – z dosyæ powszechn¹ akceptacj¹ Wschodnioprusaków.Rozdzia³ siódmy („Nasz wyrok œmierci”, z podtytu³em: Miêdzy upadkiem i nadziej¹)obejmuje okres od klêski Prus w wojnie z Napoleonem, po tzw. wojnê wyzwo-leñcz¹ lat 1813-1815. A. Kossert zwraca przy tym uwagê, ¿e nawet wówczas dosz³ado g³osu „wieloetniczna historia Prus sprzed czasów nacjonalistycznych” (s. 115).Kolejny rozdzia³ – Czas reform i reakcja (zawieraj¹cy dwa podrozdzia³y: Wschodnio-

pruski liberalizm; „…tam, gdzie ¿yj¹ niedŸwiedzie i wilki”. W stronê nowoczesnoœci), obe-jmuje okres lat 1815-1871.

Szczególnie wa¿ny dla materii poruszonej w ksi¹¿ce jest rozdzia³ dziewi¹typt. Prowincja w Rzeszy Niemieckiej (zawieraj¹cy nastêpuj¹co zatytu³owane jedno-stki redakcyjne: Prusy Wschodnie rozkwitaj¹; Wieloetniczny œwiat Prus Wschodnich;Pocz¹tek koñca Prus: polityka germanizacji; „Kulturkampf” na katolickiej Warmii; „Jako

naród skazany na zag³adê”: Kurowie). Ju¿ same tytu³y wskazuj¹ na materiê poru-szon¹ tym rozdziale i stosunek autora do wydarzeñ historycznych z drugiejpo³owy XIX i pocz¹tku XX w. Rozwojowi gospodarczemu, wzrostowi dobrobytu,towarzyszy³a germanizacyjna polityka w³adz niemieckich, zwiastuj¹ca pocz¹tekkoñca tradycyjnych, wieloetnicznych Prus. Szczególnie interesuj¹cy dla czytelni-ka mo¿e byæ ostatni fragment rozdzia³u dziewi¹tego, traktuj¹cy o fakcie w Polsceniezwykle ma³o znanym, ¿e wieloetnicznoœæ Prus Wschodnich nie sprowadza³asiê tylko do wspó³istnienia Niemców, Polaków, Litwinów, Prusów (do czasu),¯ydów i emigrantów z Europy Zachodniej, ale tak¿e obejmowa³a mieszkañcówMierzei Kuroñskiej – £otyszy. Rozdzia³ kolejny Hindenburg, zbawca Prus Wschod-

nich, obejmuje podrozdzia³y: Niemiecka prowincja jako teatr dzia³añ wojennych i Tan-

nenberg, dotyczy natomiast wydarzeñ z okresu pierwszej wojny œwiatowej, a tak¿eukszta³towanego wówczas mitu Hindenburga oraz bitwy pod Tannenbergiem.

Rozdzia³ jedenasty - Mit i jego narodowa sakralizacja, obejmuje okres, gdyw zwi¹zku z nastêpstwami pierwszej wojny œwiatowej, w tym przede wszystkim„odciêciem” Prus Wschodnich, plebiscytem, utrat¹ Kraju K³ajpedzkiego („Ma³ejLitwy”), konflikt nacjonalizmów i – zarazem – mitów narodowych osi¹ga swoisteapogeum. Kolejne podrozdzia³y: Plebiscyty i sprawa Kraju K³ajpedzkiego, Odciêci od

Rzeszy, Polityczna radykalizacja – Prusy Wschodnie: lekcja pogl¹dowa, obejmuj¹ okresdo objêcia w³adzy w Niemczech przez nazistów. Nie jest to wszak¿e jeszcze czasostatecznej rozprawy z tym, czym by³y jeszcze sto lat wczeœniej Prusy Wschodnie.Ta przedstawiona jest w rozdziale kolejnym: Pod znakiem swastyki. I tu mamy na-der charakterystyczne tytu³y podrozdzia³ów, oddaj¹ce stosunek autora do ów-czesnej rzeczywistoœci: „Stra¿nicy niemieckiej marchii wschodniej”; Germanizacja a¿ do

¿a³osnego koñca; Utrata stron rodzinnych i zag³ada ¯ydów; „Jesteœmy wyjêci spod pra-

wa!”. Terror i opór; Z³udny spokój wojennej codziennoœci; Przemilczane i wypierane ze

œwiadomoœci: obozy koncentracyjne w Prusach Wschodnich; Masakra na wybrze¿u Sambii;„Exodus”). Po lekturze tego rozdzia³u ma siê nieodparte wra¿enie, ¿e zerwaniez tradycyjnym, wieloetnicznym i tolerancyjnym charakterem Prus Wschodnich,narzucenie nacjonalistycznej mitologii, prowadz¹cej w efekcie do usilnej germa-

�� )��

��

nizacji, doprowadzi³o ostatecznie do tragedii mieszkañców tych ziem, którzy sui

temporis w swej masie ow¹ mitologiê zaakceptowali.Kolejne rozdzia³y to ju¿ w³aœciwie nie opowieœæ o Prusach Wschodnich, bo te

zakoñczy³y swój ¿ywot w dotychczasowej postaci wraz z opanowaniem przezarmiê radzieck¹, ale o ich dziedzictwie. Tak zreszt¹ brzmi tytu³ rozdzia³u trzyna-stego: Dziedzictwo na troje podzielone. Prusy Wschodnie w Rosji, Polsce i Litwie, doty-kaj¹cego jak¿e skomplikowanych losów ziem pruskich, ich starych i nowychmieszkañców w nowej sytuacji po drugiej wojnie œwiatowej. Rozdzia³ ten podzie-lony jest ze wzglêdu na losy terytorium wschodniopruskiego na trzy czêœci: „ro-syjsk¹” (Zdobycz wojenna – Królewiec), „polsk¹” („Bracia Polaków?”) i „litewsk¹”(„Autochtoni” w Kraju K³ajpedzkim). Niew¹tpliwie za szczególne ciekawe, ale tak¿ez³o¿one w ocenie Polaków, a mo¿e i dla niektórych z nas kontrowersyjne, uznaæwypada uwagi autora odnosz¹ce siê do losów ludnoœci Warmii i Mazur, któraznalaz³a siê po wojnie w obrêbie pañstwa polskiego.

Przedostatni rozdzia³ - „Kraina lasów ciemnych”, zawiera spostrze¿enia autoraodnoœnie do wschodniopruskiego dziedzictwa w RFN i NRD. Ze zrozumia³ychwzglêdów, istotny nacisk po³o¿ony jest w nim na dzia³alnoœæ Ziomkostwa PrusWschodnich. Rozdzia³ ostatni (Odkrywajmy na nowo) pe³ni rolê zakoñczenia i za-wiera m.in. apel autora o „nowe ulokowanie historii Prus Wschodnich” (s. 364).

Prawem recenzji jest podnoszenie tak¿e uwag krytycznych. Pisz¹cy te s³owajest jednak w tym przypadku w dosyæ trudnej sytuacji, gdy¿ pozostaje pod wiel-kim, pozytywnym wra¿eniem przeczytanej pozycji, przyznaj¹c otwarcie, ¿episz¹c niniejsz¹ recenzjê mia³ na celu nie tyle zwrócenie uwagi na treœci dyskusyj-ne, czy uchybienia, lecz raczej zachêcenie czytelników do siêgniêcia po przedsta-wian¹ ksi¹¿kê.

Poziom merytoryczny ocenianej pracy nie budzi istotnych zastrze¿eñ, a raczejodwrotnie – zas³uguje na docenienie. Je¿eli w ocenianym dziele znajduj¹ siê treœcikontrowersyjne, to s¹ one przewa¿nie uzasadnione dopuszczaln¹ polemik¹ na-ukow¹ i mieszcz¹c¹ siê w jej ramach swobod¹ interpretacji. Oczywiœcie, osobyprzyzwyczajone do tradycyjnego ujmowania relacji polsko-niemieckich, postrze-ganych w kategoriach wiecznego konfliktu, a tak¿e dochodzenia polskich prawhistorycznych do Ziem Zachodnich i Pó³nocnych, znajd¹ w tej ksi¹¿ce zapewnewiêcej w¹tków dyskusyjnych, ni¿ ci, którzy chc¹ widzieæ historiê w ca³ej jej z³o¿o-noœci, jako pe³n¹ paletê barw, a nie bia³o-czarn¹ alternatywê. Przy okazji wartopodkreœliæ jedn¹, wa¿n¹ cechê przedstawianej pracy – autor nie usi³uje siê niko-mu przypodobaæ, ani tak¿e nie zamierza krytykowaæ nikogo „z za³o¿enia”. Narra-cja prowadzona jest w sposób skrajnie obiektywny, przynajmniej w odczuciupisz¹cego te s³owa. Rozprawiaj¹c siê z mitami, manipulacj¹ historii w duchu naro-dowym, A. Kossert nie tworzy przy tym dzie³a à thèse, w tym sensie, ¿e nie dokonuje

interpretacji faktów historycznych „na si³ê”, udowadniaj¹c swoje racje i przekonania. Za-

tem – walcz¹c z mitami, nie tworzy bynajmniej nowych.

Kilka drobnych uwag nale¿y poœwiêciæ stronie technicznej pracy i kwestiomjêzykowym. Autor pos³uguje siê dobrym jêzykiem naukowym, który niew¹tpli-

))� ��

��

wie u³atwia lekturê, tak¿e osobom, które nie s¹ zawodowymi historykami, tylkopasjonatami historii – jak autor niniejszego tekstu. Wypowiedzi konstruowane s¹w sposób dosyæ przejrzysty i racjonalny, a tym samym zrozumia³y. Czytelnicy„Disputatio” powinni – zdaniem recenzenta – dojœæ do wniosku, ¿e t¹ powa¿n¹rozprawê naukow¹ czyta siê ³atwo i z niew¹tpliw¹ przyjemnoœci¹, a jej autorowiuda³o siê wywa¿yæ proporcje pomiêdzy trudnoœciami, jakie wi¹¿¹ siê ze stosowa-niem jêzyka naukowego, a zrozumia³oœci¹ i logicznoœci¹ wywodu.

Warto zauwa¿yæ, ¿e autor korzysta z mo¿liwoœci, które daj¹ przypisy, co niejest wcale powszechne w tego typu publikacjach, choæ czyni to w sposób dosyæumiarkowany, co mo¿e wzbudziæ niewielkie rozczarowanie u bardziej wyma-gaj¹cego czytelnika. Podkreœliæ mo¿na, ¿e ksi¹¿ka zosta³a zaopatrzona zarównow bibliografiê, jak i wykaz Ÿróde³ ilustracji, a tak¿e w indeks osób i indeks miejsc.Ten ostatni jest szczególnie cenny, bowiem orientacja we wschodniopruskimnazewnictwie miejscowym mo¿e byæ – szczególnie dla nowicjuszy w tej materii –zadaniem dosyæ trudnym. Dosyæ powiedzieæ, ¿e lokalne miejscowoœci maj¹ czê-sto nazwy: niemieck¹, polsk¹, litewsk¹ i rosyjsk¹, przy czym ta ostatnia prawiew ka¿dym przypadku jest nazw¹ przyjêt¹ po 1945 r., nie nawi¹zuj¹c¹ do tradycyj-nego nazewnictwa. Indeks miejsc pozwala siê dobrze zorientowaæ w tym nazew-niczym g¹szczu. Jedynym jego brakiem, choæ o niewielkim znaczeniu, mo¿e byæpominiêcie litewskich nazw miejscowoœci (te s¹ wskazane na mapach na ok³adce).Dodatkowo, pisz¹cemu te s³owa brakowa³o bardziej rozbudowanej bibliografii,choæ z racji mnogoœci publikacji dotycz¹cych tematyki wschodniopruskiej trudnonie uznaæ za racjonalne powodów, dla których autor poprzesta³ tylko na wyborze.Przyznaæ wypada jednak, ¿e móg³by byæ to wybór nieco szerszy. Podobnie przed-stawienie samego autora, tudzie¿ jego dotychczasowych osi¹gniêæ, dokonane naostatniej stronie ok³adki, jest dosyæ lakoniczne. A przecie¿ jest to osoba, która dys-ponuje ju¿ interesuj¹cym dorobkiem, o której na pewno jeszcze niejednokrotnieus³yszymy.

Wypada odnotowaæ starannoœæ edytorsk¹ cechuj¹c¹ recenzowan¹ pozycjê.Jest to ksi¹¿ka wydana bardzo estetycznie, posiadaj¹ca tward¹ ok³adkê, szeregilustracji, tabel i map. Niew¹tpliwie mo¿e byæ przyk³adem starannoœci edytor-skiej. Na pochwa³ê zas³uguje niew¹tpliwie jakoœæ t³umaczenia z niemieckiegoorygina³u i dobra korekta. Generalnie liczba usterek „technicznych” w pracy jestznikoma, choæ oczywiœcie takowe siê zdarzaj¹, nie podwa¿aj¹ jednak wysokiejoceny ksi¹¿ki w omawianym zakresie.

Podsumowuj¹c powy¿sze uwagi, mo¿na dojœæ do wniosku, ¿e przysz³y czyte-lnik recenzowanej pozycji bêdzie mia³ do czynienia z prac¹ dobrze napisan¹, war-toœciow¹ i interesuj¹c¹, której poziom merytoryczny nie budzi zastrze¿eñ, a raczejszacunek dla wiedzy i umiejêtnoœci naukowych jej twórcy. Choæ niekiedy autorocenianej pozycji omawia dobrze zbadane ju¿ przez polsk¹ naukê zagadnienia,to przyznaæ tak¿e wypada, ¿e w pewnym zakresie ksi¹¿ka A. Kosserta stanowidzie³o prze³omowe, stanowi¹c dosyæ wyj¹tkow¹ próbê przedstawienia historiiPrus Wschodnich w kontekœcie „narodowych mitologii”. Nie jest zatem li tylko

�� )).

��

prób¹ przedstawienia znanych faktów i czêsto obecnych ju¿ w literaturze opinii,a zawiera w sobie istotny element nowatorski.

„Prusy Wschodnie. Historia i mit” pióra A. Kosseta, s¹ zatem ksi¹¿k¹ ciekaw¹,wrêcz fascynuj¹c¹, napisan¹ dobrym jêzykiem, która z pewnoœci¹ zas³uguje na¿yczliwe przyjêcie, nie tylko zainteresowanych histori¹ regionu. Jest to pozycja wjakimœ sensie uniwersalna, z której wyp³ywaj¹ wnioski natury nader ogólnej,rodz¹ce sprzeciw wobec w¹skiego, nacjonalistycznego, pozbawionego szacunkuwobec „obcych” traktowania historii.

Prus Wschodnich, jako odrêbnej jednostki terytorialnej, ju¿ od dawna nie ma.Powoli odchodz¹ spoœród ¿yj¹cych ci, którzy pamiêtaj¹ obraz tych ziem przedwywo³an¹ przez Hitlera hekatomb¹ drugiej wojny œwiatowej i zmianamiterytorialno-ludnoœciowymi po jej zakoñczeniu. Pozosta³a ciekawa historia,dziedzictwo wschodniopruskie, a tak¿e przestroga dla kolejnych generacji, któr¹wyraŸnie mo¿na odczytaæ z kart ksi¹¿ki Andreasa Kosserta. Pozycji, któr¹ z naj-wiêkszym i szczerym przekonaniem wypada poleciæ uwadze czytelników. Choæniektórzy z nich znajd¹ w niej mo¿e treœci odmienne od wykszta³conego przezlata obrazu historii Prus Wschodnich w polskiej mitologii narodowej, to jest tododatkowe uzasadnienie, aby tê ksi¹¿kê przeczytaæ.

))� ��

��

Przemys³aw Kieroñczyk

Recenzja

��

��

��

� ��

��

��

Niepisanym zwyczajem w przypadku recenzji, a tak¿e not, jest obejmowanienimi pozycji ksi¹¿kowych relatywnie najnowszych, opublikowanych zazwyczajw perspektywie ostatnich trzech lat. Ksi¹¿ka Tadeusza Lebiody wydananak³adem Oficyny Wydawniczej Arboretum tak¹ nie jest, ukaza³a ju¿ szeœæ lattemu. Autor niniejszej recenzji uwa¿a jednak, ¿e waga merytoryczna tej ksi¹¿ki,charakter tematu, bli¿ej nieznanego polskim czytelnikom, a tak¿e oczywisty fakt, ¿eup³yw kilku lat nie wp³yn¹³ w ¿adnym stopniu na jej wartoœæ poznawcz¹, uzasadniapróbê zainteresowania czytelników „Disputatio” dzie³em Tadeusza Lebiody.

Spostrze¿enia wywo³ane lektur¹ ocenianej ksi¹¿ki wypada zacz¹æ od odnoto-wania nieco myl¹cego tytu³u. Autor pracê swoj¹ zatytu³owa³ skromnie „Niemcyrosyjscy w polityce RFN na tle ich znaczenia w Rosji i relacjach niemiecko-rosyj-skich 1763-2003”, z czego mo¿na wnosiæ, i¿ g³ówn¹ materi¹ poruszan¹ w tejksi¹¿ce s¹ w miarê wspó³czesne relacje niemiecko-rosyjskie, zwi¹zane z polityk¹RFN wobec mniejszoœci niemieckiej w Rosji, a reszta poruszanych zagadnieñ sta-nowi tylko t³o g³ównej materii rozwa¿añ. Z jednej strony tak jest – rzeczywiœcieanaliza polityki Republiki Federalnej stanowi lwi¹ czêœæ ksi¹¿ki, szczególnie jejczêœci drugiej i trzeciej. Czytelnik powinien jednak wiedzieæ, ¿e ma tak¿e do czy-nienia z opracowaniem traktuj¹cym kompleksowo o historii Niemców w Rosji.Zdaniem pisz¹cego te s³owa, tytu³ przedstawianej tu ksi¹¿ki równie dobrzemóg³by brzmieæ na przyk³ad: „Historia Niemców w Rosji, na tle polityki niemiec-kiej wobec Rosji”. Tak, czy inaczej warto czytelnikom zasugerowaæ, ¿e w pozycjitej znajd¹ dobrze, kompetentnie napisany, przy tym w miarê kompletny zarys hi-storii mniejszoœci niemieckiej na ziemiach naszego wschodniego s¹siada. Spo-

�� ! � "#�� $��%��& ��

strze¿enie to jest o tyle istotne, ¿e polska literatura w tej materii jest naderskromna. Przy okazji odnotowaæ mo¿na skromnoœæ autora w omawianej tu spra-wie, który zaznaczy³ jedynie, ¿e: „Czêœæ I pracy s³u¿y nakreœleniu historycznegopod³o¿a dla polityki RFN prowadzonej wobec i w odniesieniu do Niemców rosyj-skich” (s. 18). Jest to prawd¹, pamiêtaæ jednak nale¿y, ¿e owo „nakreœlenie histo-rycznego pod³o¿a”, jest faktycznie samodzieln¹ i w du¿ej mierze wyczerpuj¹c¹temat rozpraw¹ dotycz¹c¹ historii mniejszoœci niemieckiej w Rosji.

Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e i w czêœci drugiej, a tak¿e trzeciej, które poœwiêco-ne s¹ g³ównie polityce niemieckiej wobec Niemców ze wschodu, istotne fragmen-ty dotycz¹ ich sytuacji w zmieniaj¹cych siê uwarunkowaniach historycznych.Przedstawiaj¹ tak¿e politykê radzieck¹, a potem pañstw sukcesorów ZSRR w sto-sunku do tej grupy etnicznej. Nie jest to zatem li tylko analiza dzia³añ i zamiarówRepubliki Federalnej Niemiec, jak mo¿na by wnosiæ chocia¿by z tytu³ów poszcze-gólnych czêœci (zobacz uwagi poni¿ej), ale tak¿e kontynuacja przedstawieniahistorii Niemców rosyjskich.

Autor rozpoczyna swoje dzie³o przytoczon¹ opini¹, dosyæ powszechn¹ poœródnaukowców zajmuj¹cych siê problematyk¹ niemieck¹, czy rosyjsk¹: „Niemcy ro-syjscy, tyle siê o nich s³yszy a tak ma³o o nich wiadomo” (s. 13). Faktycznie, na cozwraca uwagê Tadeusz Lebioda, polska literatura przedmiotu „nie doczeka³a siêmonografii traktuj¹cej o kolonizacji niemieckiej w Rosji, jej charakterze i ewolucji,która dokona³a siê zarówno w imperium rosyjskim jak i Zwi¹zku Radzieckim. Niema te¿ pracy o roli jak¹ spe³niali Niemcy mieszkaj¹cy w pañstwie carów orazw pañstwie robotników i ch³opów, o ich losach w czasach prze³omowych, jak obiewojny œwiatowe, rewolucje i wojna domowa oraz o represjach i terrorze a tak¿edeportacjach okresu stalinizmu” (s. 35). Mo¿na, kwestionuj¹c skromnoœæ autora,uznaæ, ¿e w jakimœ sensie tematyka ta doczeka³a siê ju¿ monografii w 2004 roku,wraz z wydaniem cytowanej tu pozycji jego pióra, jednak powy¿sze spostrze¿e-nie pozostaje nadal – co do zasady – aktualne. Mimo ukazania siê szeregu warto-œciowych dzie³, dotycz¹cych wzmiankowanej materii, stan zainteresowaniai wiedzy nauki polskiej przedstawia jeszcze w tym zakresie wiele do ¿yczenia.

W œlad za poprzedni¹ idzie druga, dosyæ oczywista konstatacja. O ile nawetnauka polska nie zg³êbi³a jeszcze wystarczaj¹co tego ciekawego tematu badaw-czego, to stan wiedzy w tym zakresie zwyk³ych obywateli Rzeczypospolitej, na-wet zainteresowanych histori¹, mo¿na nazwaæ znikomym. Poza ogólnymiinformacjami o emigracji Niemców z ZSRR (Rosji) do RFN i – byæ mo¿e – o propo-nowanym osadnictwie w Obwodzie Kaliningradzkim, do polskiego odbioruspo³ecznego nie trafia³y w³aœciwie ¿adne wieœci o teraŸniejszoœci i historii Nie-mców rosyjskich. Przypuszczaæ zatem wypada, ¿e chocia¿by pojêcie Niemcównadwo³¿añskich jest wiêkszoœci Polaków, w tym nawet relatywnie wykszta³co-nych, ca³kowicie obce. A ju¿ b³ahe pytanie o pochodzenie nazwy popularnej mu-sztardy sarepskiej (zob. s. 113 recenzowanej ksi¹¿ki), by³oby w stosunku doolbrzymiej czêœci Rodaków z ukoñczonymi studiami wy¿szymi czyst¹ z³oœliwo-œci¹. W tym kontekœcie szczególnie nale¿y podkreœlaæ znaczenie i swoist¹ pionier-

�� ! � "#�� $��%��&

��

skoœæ przedstawianej tu ksi¹¿ki (i jednoczeœnie zachêcaæ czytelników „Disputatio”do jej lektury).

W dalszej czêœci niniejszego tekstu wypada zaznajomiæ czytelników – przy-najmniej pobie¿nie – z zawartoœci¹ ocenianej ksi¹¿ki. Wypada przy tym zauwa¿yæ,¿e podzia³ jej treœci na „du¿e” jednostki redakcyjne jest racjonalny, uzasadnionymerytorycznie i w znacz¹cy sposób u³atwia korzystanie z niej. Podstaw¹ systema-tyki ogólnej niniejszej pozycji jest podzia³ na trzy g³ówne czêœci. Pierwsza (Histo-

ryczne pod³o¿e dla polityki RFN) ma – jak ju¿ wzmiankowano – charakter monografiidotycz¹cej ogólnie historii niemieckiego osadnictwa w Rosji i jego póŸniejszychlosów (w czasach re¿imu carskiego, jak i ZSRR). Czêœæ druga (Modele, mechanizmy

i instrumenty polityki RFN na obszarze ZSRR), dotyczy, jak wskazuje nazwa, dzia³añw³adz i instytucji zachodnioniemieckich, a potem ju¿ ogólnoniemieckich,zwi¹zanych z mniejszoœci¹ niemieck¹ mieszkaj¹c¹ na obszarze ZSRR, a potempañstw sukcesyjnych. W czêœci trzeciej (Modele, mechanizmy i instrumenty polityki

imigracyjnej i integracyjnej RFN) autor zajmuje siê g³ównie dzia³aniami w³adz Re-publiki Federalnej wobec Niemców rosyjskich emigruj¹cych z obszarów radziec-kich (czy poradzieckich) i osiedlaj¹cych siê na jej obszarze.

W³aœciwa treœæ ksi¹¿ki poprzedzona jest wstêpem, w którym autor uzasadniawybór tematu, cele i strukturê pracy, a tak¿e przedstawia podstawê Ÿród³ow¹ i li-teraturê, z której korzysta³.

Ka¿da z czêœci ksi¹¿ki podzielona jest na rozdzia³y, których jest w sumie 15.Jak ju¿ nadmieniono, u³atwiaj¹ one w sposób zasadniczy orientacjê w tekœciei znalezienie interesuj¹cych czytelnika informacji. Czêœæ pierwsza sk³ada siê z piê-ciu rozdzia³ów, obejmuj¹cych w porz¹dku merytoryczno-chronologicznym losywspólnot niemieckich od pocz¹tku kolonizacji po czasy stalinowskich represji.Rozdzia³ pierwszy poœwiêcony jest utworzeniu kolonii niemieckich. W jego pier-wszym fragmencie autor opisuje genezê, oraz proces tworzenia i ugruntowaniakolonizacji niemieckiej na obszarze nadwo³¿añskim, zwi¹zanej przede wszy-stkim z imieniem Katarzyny II. Kolonizacji, która zaowocowa³a powstaniem licz-nej grupy etnicznej – Niemców nadwo³¿añskich. W nastêpnym podrozdzialeprzedstawione s¹ losy niemieckich kolonii nad Morzem Czarnym. W trzecim –historia kolonii radykalnych grup i sekt religijnych.

W rozdziale drugim autor dokona³ charakterystyki procesów zachodz¹cychw koloniach do pocz¹tku XX wieku, przedstawiaj¹c m.in. zagadnienia religijne,edukacyjne, a tak¿e zwi¹zane z rozwojem gospodarczym. Trzeci rozdzia³ poœwiê-cony jest zasadniczo okresowi od reform rozpoczêtych przez cara Aleksandra IIdo 1918 r. Autor zwraca w nim uwagê na stosunek II Rzeszy do Niemców rosyj-skich, tendencje rusyfikacyjne w imperium carskim, a tak¿e wp³yw pierwszej wo-jny œwiatowej na sytuacjê Niemców wschodnich. W rozdziale czwartymprzedstawiona jest sytuacja ludnoœci niemieckiej w pañstwie radzieckim do czasuobjêcia w³adzy w Niemczech przez hitlerowców. Z oczywistych wzglêdów szcze-gólnie du¿y fragment tego rozdzia³u obejmuj¹ spostrze¿enia autora odnoœnie doautonomii, któr¹ cieszyli siê Niemcy nadwo³¿añscy (która ostatecznie nabra³a

�� ! � "#�� $��%��& ��

��

kszta³tu Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Niemców Nad-wo³¿añskich). Autor zajmuje siê tak¿e innymi niemiecko-radzieckimi rozwi¹za-niami autonomicznymi, czy quasi-autonomicznymi (rejonami autonomicznymii niemieckimi radami wiejskimi). Przedstawione zosta³y kontakty niemieckiej re-publiki autonomicznej z republik¹ weimarsk¹, a tak¿e szereg problemów, z który-mi musieli borykaæ siê Niemcy rosyjscy w pierwszym kilkunastoleciu po objêciuw³adzy przez bolszewików.

Rozdzia³ 5, ostatni w czêœci „historycznej” traktuje o sytuacji Niemców rosyj-skich w okresie, którego ramy wyznacza istnienie III Rzeszy. Jest to okres nasileniarepresji stalinowskich (czystek, likwidacji rejonów autonomicznych), zakoñczonyostatecznym zniszczeniem tradycyjnej spo³ecznoœci Niemców nadwo³¿añskich.Wkrótce po agresji niemieckiej na Zwi¹zek Radziecki nadwo³¿añska ASRR zosta³azlikwidowana, a tamtejsza ludnoœæ w ca³oœci wysiedlona. Represje oczywiœcie niedotyczy³y tylko Niemców nadwo³¿añskich, wysiedleni zostali chocia¿by Niemcyz Krymu i innych obszarów europejskiej czêœci ZSRR i Kaukazu. W rozdziale tymautor zajmuje siê tak¿e stosunkiem III Rzeszy do Niemców rosyjskich, zarównow okresie przedwojennym, jak i w czasie wojny – w tym planami ich wykorzysta-nia w ramach koncepcji przysz³ego Lebensraumu.

Czêœæ druga ksi¹¿ki poœwiêcona jest g³ównie – jak ju¿ nadmieniano – polityceRepubliki Federalnej wobec problemu Niemców rosyjskich, prowadzonej naobszarze radzieckim i poradzieckim. Autor zastosowa³ tu co do zasady uk³adchronologiczny. W rozdziale szóstym przedstawiona jest polityka zachodnionie-miecka do roku 1989, w ramach której szczególnie istotne by³o zagadnienie emi-gracji Niemców rosyjskich do RFN. Autor przedstawia tak¿e sytuacjê ludnoœciniemieckiej w ZSRR i politykê w³adz radzieckich w stosunku do tej grupy etnicz-nej. Jeden z ostatnich fragmentów tego rozdzia³u dotyczy pomys³ów reaktywo-wania autonomicznej republiki Niemców nadwo³¿añskich. Rozdzia³ siódmy jestlogiczn¹ kontynuacj¹ poprzednika i zawiera spostrze¿enia odnosz¹ce siê g³ówniedo uwarunkowañ zwi¹zanych z emigracj¹ Niemców rosyjskich do RFN naprze³omie lat 80. i 90., traktuj¹c m.in. o kontynuacji dyskusji zwi¹zanej z po-mys³em odtworzenia republiki nadwo³¿añskiej, a tak¿e o ówczesnych antagoniz-mach narodowoœciowych. W kolejnym rozdziale autor przedstawia meandrypolityki RFN (a tak¿e Rosji) wobec Niemców rosyjskich w okresie lat 1991–2003,w tym próby (zakoñczone przewa¿nie fiaskiem) tworzenia szeregu niemieckichjednostek autonomicznych, czy obszarów osiedleñczych. Rozdzia³y 9 i 10 obej-muj¹ natomiast przedstawienie sytuacji Niemców w Kazachstanie i w innych pa-ñstwach poradzieckich po roku 1991 – w kontekœcie polityki prowadzonej przezRepublikê Federaln¹ Niemiec.

Ostatnia, trzecia czêœæ traktuje g³ównie o polityce w³adz niemieckich wobecNiemców rosyjskich przebywaj¹cych na terytorium niemieckim i przyby-waj¹cych na to terytorium (szczególnie masowo w latach 80. i 90.). Rozdzia³ 11przedstawia sytuacjê Niemców rosyjskich w powojennych strefach okupacyj-nych, a póŸniej w RFN i NRD do roku 1989. W kolejnym rozdziale autor zajmuje

�� ! � "#�� $��%��&

��

siê mechanizmami polityki integracyjnej RFN wobec ziomków z Rosji w latach1990-1998, w tym tak¿e odpowiednimi rozwi¹zaniami instytucyjno-prawnymi,które mia³y u³atwiaæ integracjê du¿ej fali emigrantów ze spo³eczeñstwem niemie-ckim. Rozdzia³ 13 poœwiêcony jest natomiast najwa¿niejszym problemom inte-gracyjnym, m.in. powstawaniem gett œrodowiskowych, nisk¹ akceptacj¹Niemców rosyjskich przez opiniê spo³eczn¹ RFN, negatywnym wizerunkiemw mediach itp. Nastêpny rozdzia³ dotyczy mechanizmów niemieckiej politykiimigracyjnej i integracyjnej w latach 1998-2003, a ostatni (15) jest omówieniemstrukturalno-prawnych perspektyw imigracji i integracji Niemców rosyjskich.

W Uwagach koñcowych autor stara siê posumowaæ drogê, któr¹ przebyli Nie-mcy rosyjscy od „masowej kolonizacji w Rosji do masowej emigracji do RFN”(s. 510), zwracaj¹c uwagê na zwi¹zane z t¹ grup¹ etniczn¹ postêpowanie kolej-nych w³adz niemieckich.

Wartoœæ ksi¹¿ki wzbogaca szereg elementów u³atwiaj¹cych czytelnikowi ko-rzystanie z niej, oraz wzbogacaj¹cych jego wiedzê. Mo¿na tu wspomnieæ o: kalen-darium wydarzeñ (s. 510), wykazie skrótów (s. 3), a przede wszystkim bogateji umiejêtnie usystematyzowanej bibliografii (s. 527). Wypada nadmieniæ tak¿eo wielu mapach i tabelach, których wykazy równie¿ znajdziemy w ksi¹¿ce.

Ksi¹¿ka wydana jest relatywnie „skromnie” - posiada miêkk¹ ok³adkê z prost¹szat¹ graficzn¹, brak w niej jest ilustracji, ale jednak dosyæ poprawnie pod wzglê-dem edytorskim. Korekta dzie³a zosta³a przeprowadzona starannie, a drobneusterki „techniczne”, które mo¿na odnotowaæ, w ¿adnym stopniu nie wp³ywaj¹na przyjemnoœæ p³yn¹c¹ z czytania tej pozycji. Oczywiœcie, warto w przysz³oœcipomyœleæ nad publikacj¹ kolejnych wydañ recenzowanej ksi¹¿ki w bardziejatrakcyjnej szacie graficznej, nie mniej i w aktualnym kszta³cie nie budzi ona istot-nych zastrze¿eñ pod wzglêdem estetyczno-edytorskim.

Poziom merytoryczny ocenianej pracy tak¿e nie budzi zastrze¿eñ, mo¿e byæona uznana wrêcz za przyk³adow¹ dobrze przemyœlan¹, zaplanowan¹ i b³yskotli-wie napisan¹ rozprawê naukow¹. Je¿eli ktoœ znajdzie w ocenianym dziele treœcikontrowersyjne, to niew¹tpliwie bêd¹ siê one ca³kowicie mieœci³y w ramach do-puszczalnej polemiki naukowej i swobody interpretacji. Autor pos³uguje siê przytym przystêpnym jêzykiem, który nie trac¹c cech jêzyka naukowego, powoduje,¿e lektura ksi¹¿ki nie powinna sprawiaæ wiêkszych trudnoœci nawet osobom niekoniecznie zorientowanym w tematyce historycznej.

Dla pisz¹cego te s³owa jedynym dyskusyjnym zagadnieniem zwi¹zanymz przedstawian¹ pozycj¹ jest fakt, ¿e autor tylko w œladowej formie wspominalosy najwczeœniejszej (bo ju¿ XIII-wiecznej) kolonizacji niemieckiej na obszarach,które tworzy³y póŸniej imperium rosyjskie. Mowa jest oczywiœcie o tzw. Nie-mcach ba³tyckich, zamieszkuj¹cych przez stulecia obszary dzisiejszej Estoniii £otwy (Kurlandii i Liwlandii). Oczywiœcie losy tej spo³ecznoœci splot³y siê ostate-cznie (mimo wczeœniejszych prób podboju Inflant) z Rosj¹ dopiero na pocz¹tkuXVIII w., by póŸniej – po powstaniu niepodleg³ych pañstw ba³tyckich – nie stano-wiæ ju¿ integralnej czêœci historii rosyjskiej (przed w³¹czeniem republik ba³tyckich

�� ! � "#�� $��%��& ��

��

w sk³ad ZSRR olbrzymia czêœæ tamtejszej ludnoœci niemieckiej zosta³a repatriowa-na na ziemie administrowane przez III Rzeszê), jednak rola odegrana w historiiRosji chocia¿by przez „baronów ba³tyckich” jest godna szczególnej uwagi. Wypa-da zatem zauwa¿yæ, ¿e grupa etniczna Niemców ba³tyckich, choæ nie powsta³aw ramach kolonizacji XVIII- i XIX-wiecznej, a pod panowaniem rosyjskim znalaz³asiê po stuleciach niezale¿nego od Rosji (czy jej poprzedniczek) rozwoju mo¿e byæzakwalifikowana niew¹tpliwie jako kategoria Niemców rosyjskich, przy czymniezwykle istotna z racji roli, któr¹ w carskim imperium odgrywa³a. Oczywiœcie,wp³ywu na politykê zagraniczn¹ RFN ta grupa etniczna, z oczywistych wzglê-dów mieæ nie mog³a, gdy¿ w swej masie opuœci³a obszar swojego zamieszkiwaniaprzed powstaniem tej formy pañstwowoœci niemieckiej. Jednak, skoro autorprzedstawia bardzo szeroko zagadnienie historii Niemców rosyjskich, chybawiêksz¹ uwagê powinien poœwiêciæ tak¿e tej ga³êzi narodu niemieckiego. Tymbardziej, ¿e pojawia³a siê ona w dzia³aniach i planach politycznych zarówno IIRzeszy (odnotowaæ tu wypada projekty kolonizacyjne, czy pomys³ utworzeniazdominowanego przez Niemców pañstwa ba³tyckiego z czasów I wojny œwiato-wej), republiki weimarskiej (troska o los tej mniejszoœci w nowopowsta³ych pañ-stwach ba³tyckich) i III Rzeszy (operacja „powrotu Niemców ba³tyckich domacierzy”).

Powy¿sza uwaga polemiczna nie zmienia jednak ogólnej konstatacji, ¿eprzedstawiana pozycja jest dzie³em niezwykle wartoœciowym, a jej lektura wrêczzadaniem obowi¹zkowym dla wszystkich szerzej zainteresowanych problematyk¹wschodnioeuropejsk¹. Niew¹tpliwie podró¿ poprzez losy „zapomnianej”rosyjskiej mniejszoœci narodowej mo¿e byæ fascynuj¹c¹ przygod¹ intelektualn¹.

�� ! � "#�� $��%��&

��

BIOGRAMY

mgr Piotr P. Bejrowski

Mgr Piotr P. Bejrowski jest absolwentem politologii (spec. miêdzynarodowe sto-sunki polityczne) i studentem V roku historii na Uniwersytecie Gdañskim. Autorobroni³ pracê magistersk¹ pt. Nowy ³ad miêdzynarodowy na prze³omie XX i XXI w.Porównanie wizji amerykañskiej i rosyjskiej. Wspó³pracownik Oœrodka AnalizPolityczno-Prawnych. Specjalizuje siê w zagadnieniach z zakresu wspó³czesnychstosunków miêdzynarodowych i geopolityki. Szczególny obszar jego zaintereso-wañ stanowi polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych i Federacji Rosyjskiej.Jest autorem kilku artyku³ów naukowych.

dr hab. Krzysztof Buchowski

Dr hab. Krzysztof Buchowski, profesor w Instytucie Historii Uniwersytetuw Bia³ymstoku. Doktorat na UwB w 1999 r., habilitacja w Instytucie Historii PolskiejAkademii Nauk w 2007 r. Autor ksi¹¿ek: Polacy w niepodleg³ym pañstwie litewskim1918-1940 (Bia³ystok 1999), Panowie i ¯mogusy. Stosunki polsko-litewskie w miê-dzywojennych karykaturach (Bia³ystok 2004), Szkice polsko-litewskie (Toruñ 2005),Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosun-kach polsko-litewskich w pierwszej po³owie XX wieku (Bia³ystok 2006).

Anna Ga³¹zka

Anna Ga³¹zka uzyska³a licencjat europeistyki. Jest absolwentk¹ Wydzia³u Zarz¹-dzania i Ekonomiki Us³ug Uniwersytetu Szczeciñskiego oraz magistrantk¹WZiEU US na kierunku logistyka.

dr hab. Krystyna Gomó³ka

Dr hab. Krystyna Gomó³ka, profesor nadzwyczajny w Pracownik Katedry NaukSpo³ecznych Wydzia³u Zarz¹dzania i Ekonomii Politechniki Gdañskiej. Przebiegkariery wygl¹da nastêpuj¹co: dr nauk humanistycznych 1985, dr hab. naukhumanistycznych 1994 r. Wyk³ady i sta¿e: Uniwersytet w Brzeœciu, Uniwersytetw Miñsku, Uniwersytet Litewski w Wilnie., Studium Europy Wschodniej Uniwer-sytetu Warszawskiego. Wspó³pracownik Polsko-Litewskiej Izby GospodarczejRynków Wschodnich, Ukraiñskiej Izby Gospodarczej, Bia³oruskiej Izby Gospodar-czej. Specjalista z zakresu zagadnieñ narodowoœciowych, polityki handloweji wspó³pracy transgranicznej Bia³orusi, Rosji i Ukrainy. Autor 5 ksi¹¿ek, ponad 130artyku³ów naukowych w jêzyku polskim, rosyjskim, bia³oruskim i angielskim.

��

mgr Andrzej Jakubowski

Mgr Andrzej Jakubowski jest absolwentem stosunków miêdzynarodowych naUniwersytecie Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie. Ukoñczy³ równie¿ studiapodyplomowe z zakresu prawa ukraiñskiego na Katolickim Uniwersytecie Lubel-skim Jana Paw³a II oraz prawa rosyjskiego w Wy¿szej Szkole Handlu i Prawa im.R. £azarskiego w Warszawie. Doktorant w Zak³adzie Badañ Etnicznych Wydzia³uPolitologii UMCS. Szczególny obszar zainteresowañ badawczych stanowi¹ kon-flikty etnopolityczne w regionie Kaukazu Po³udniowego.

dr Ireneusz JaŸwiñski

Dr Ireneusz JaŸwiñski jest adiunktem w Katedrze Ekonomii Uniwersytetu Szcze-ciñskiego. Sekretarz komitetu redakcyjnego czasopisma „Europa Regionum”.Wyró¿niony Srebrn¹ Odznak¹ Honorow¹ Polskiego Towarzystwa Ekonomiczne-go. Prowadzi badania naukowe w dziedzinie polityki spo³eczno-gospodarczej,ekonomiki regionalnej i kapita³u ludzkiego. Posiada doœwiadczenia wynikaj¹ceze wspó³pracy z administracj¹ publiczn¹ i podmiotami gospodarczymi.

mgr Grzegorz Kaliszuk

Mgr Grzegorz Kaliszuk jest absolwentem kierunku Stosunki Miêdzynarodowew Szkole G³ównej Handlowej w Warszawie. Obecnie jest doktorantem w Kole-gium Gospodarki Œwiatowej w Szkole G³ównej Handlowej. Jest równie¿ szefemdzia³u gospodarka w miesiêczniku „Stosunki Miêdzynarodowe”. Mgr GrzegorzKaliszuk bra³ czynny udzia³ w wielu konferencjach m.in. w: Global Economy2009, International Mobility 2007 oraz Polska Polityka Wschodnia. Do jego zainte-resowañ nale¿y problematyka rozwoju gospodarczego Federacji Rosyjskiej orazby³ych republik radzieckich, jak równie¿ bezpieczeñstwo energetyczne Polskii Europy w aspekcie wspó³pracy z Federacj¹ Rosyjsk¹. Dotychczas opublikowa³ponad 50 artyku³ów.

Marcin Kamiñski

Marcin Kamiñski jest studentem I roku prawa na Wydziale Prawa i AdministracjiUniwersytetu Warszawskiego. Swoje zainteresowania skupia na historii pañstwaPolskiego, w szczególnoœci Ziemi Drohiczyñskiej, z której pochodzi. Artyku³ po-œwiêcony historii Podlasia jest jego debiutem na polu naukowym.

dr Gediminas Kazenas

Dr Gediminas Kazenas jest absolwentem Akademii Rolniczej w Lublinie (1998)oraz Uniwersytetu Micha³a Romera w Wilnie (2005). W 2003 r. uzyska³ stopieñ do-ktora. Od 2004 r. wyk³ada na Uniwersytecie Micha³a Romera, pracuje na Wydzia-le Zarz¹dzania Strategicznego i Polityki w Katedrze Nauk Politycznych. Obszarjego zainteresowañ to polityka regionalna Unii Europejskiej i wspólna politykarolna Unii Europejskiej. Prowadzi zajêcia, dotycz¹ce tych zagadnieñ, jest te¿ auto-rem kilku artyku³ów. Ponadto, interesuje siê stosunkami miêdzynarodowymi,

��

a w szczególnoœci relacjami polsko-litewskimi. Prowadzi³ na ten temat zajêcia naUniwersytecie Marii Curie–Sk³odowskiej w Lublinie. Wspó³pracuje z uniwersyte-tami w Polsce i Szwecji.

dr Przemys³aw Kieroñczyk

dr Przemys³aw Kieroñczyk jest adiunktem w Katedrze Prawa Konstytucyjnegoi Instytucji Politycznych Wydzia³u Prawa Uniwersytetu Gdañskiego oraz docen-tem na Gdañskiej Wy¿szej Szkole Administracji. Specjalizuje siê g³ównie w prawiekonstytucyjnym, choæ szereg jego publikacji dotyczy³o tak¿e materii zwi¹zanych zinnymi ga³êziami prawa. Jego zainteresowania naukowe koncentruj¹ siê wokó³ sy-stemów konstytucyjnych pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej (a w szczegól-noœci republik ba³tyckich), a tak¿e historii rozwi¹zañ ustrojowych. Tej w³aœniematerii dotyczy³a istotna czêœæ z ponad osiemdziesiêciu publikacji tego autora. Zaszczególnie istotne w swoim dorobku uwa¿a opracowania (w tym ksi¹¿ki) od-nosz¹ce siê do szerzej w Polsce nieznanej problematyki konstytucjonalizmu ³otew-skiego i historii konstytucjonalizmu litewskiego. Obok aktywnoœci stricte nauko-wej jego pasj¹ jest dydaktyka, jest m.in. autorem skryptu wprowadzaj¹cego donauki prawa konstytucyjnego. Rozprawa doktorska P. Kieroñczyka dotyczy³atak¿e zagadnienia zwi¹zanego z konstytucjonalizmem litewskim.

prof. dr hab. Andrzej Makowski

Prof. dr hab. Andrzej Makowski jest absolwentem Wy¿szej Szko³y Marynarki Wo-jennej w Gdyni. Przebieg kariery naukowej wygl¹da nastêpuj¹co: obrona pracydoktorskiej w Akademii Marynarki Wojennej w Leningradzie, rok 1985; habilita-cja w Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, rok 1993, uzyskanie tytu³u pro-fesora - rok 2001. Od roku 1986 jest pracownikiem naukowo – dydaktyczny naAkademii Marynarki Wojennej w Gdyni. Profesor prowadzi³ wyk³ady w Akade-miach Marynarki Wojennej w Kopenhadze i w Den Helder (Holandia), a tak¿ew Szkole NATO w Oberammergau oraz w Centrum Analiz Morskich w Aleksandrii(USA). Od dziesiêciu lat prowadzi zajêcia podczas Polskiej Szko³y Miêdzynarodo-wego Prawa Humanitarnego w Radziejowicach oraz wyk³ady z zakresu prawamorza na Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Œl¹skim. Prof. Dr hab.Andrzej Makowski specjalizuje siê w zagadnieniach z zakresu bezpieczeñstwamiêdzynarodowego i narodowego odnosz¹cych siê do tematyki obronnoœci pañ-stwa. Szczególny obszar zainteresowañ badawczych stanowi¹ teorie u¿ycia si³morskich oraz zagadnienia prawne odnosz¹ce siê do dzia³alnoœci si³ morskich nawszechoceanie. Badania odnosz¹ce siê do wymienionej tematyki opublikowa³w ponad 100 pracach oraz 7 ksi¹¿kach. Wspó³pracuje z uczelniami i oœrodkamibadawczymi w kraju i zagranic¹.

Mgr Mateusz Mickiewicz

Mgr Mateusz Mickiewicz jest absolwentem Akademii Wychowania Fizycznegoi Sportu w Gdañsku oraz studentem Wydzia³u Prawa i Administracji Uniwersytetu

��

Gdañskiego. Interesuje siê myœl¹ polityczn¹ oraz problemami Europy Œrodkowo-Wschodniej.

mgr Egidijus Meilunas

Mgr Egidijus Meilunas w 1989 ukoñczy³ studia na Wydziale Medycyny Uniwersy-tetu Wileñskiego. W 2001 uzyska³ tytu³ zawodowy magistra prawa na WydzialePrawa UW. W latach 1991–1992 pe³ni³ funkcjê zastêpcy dyrektora DepartamentuPrasowego w rz¹dzie Republiki Litewskiej. Nastêpnie podj¹³ pracê w dyplomacji.Do 1995 przebywa³ na placówce w Warszawie jako attaché, drugi sekretarz i radcaambasady. Przez kolejne trzy lata w litewskim Ministerstwie Spraw Zagranicz-nych zajmowa³ stanowisko szefa Wydzia³u Krajów Europy Œrodkowej oraz wice-dyrektora Departamentu Politycznego. Od 1998 do 2003 pe³ni³ funkcjê najpierwzastêpcy doradcy, a nastêpnie (od 2002) doradcy prezydenta Valdasa Adamkusads. polityki zagranicznej. W tym okresie by³ tak¿e sekretarzem wykonawczymRady Koordynacyjnej ds. Polityki Zagranicznej przy Prezydencie Republiki Lite-wskiej, a tak¿e wspó³przewodnicz¹cym Komitetu Konsultacyjnego PrezydentówPolski i Litwy. PóŸniej powróci³ do MSZ, w którym zosta³ inspektorem general-nym. Od 2004 pe³ni urz¹d ambasadora Republiki Litewskiej w Warszawie.

dr Agata S. Nalborczyk

Dr Agata S. Nalborczyk jest absolwentk¹ iranistyki, arabistyki i islamistyki na Uni-wersytecie Warszawskim. Studiowa³a arabistykê tak¿e na Uniwersytecie Damas-ceñskim (Syria) i w Institut für Orientalistik (Universität des Saarlandes). Przebiegkariery naukowej: 1993-1995 Zak³ad Zastosowañ Informatycznych (InstytutOrientalistyczny UW), od 1995 r. w Zak³adzie Islamu Europejskiego (Wydzia³Orientalistyczny UW). Studia doktoranckie tak¿e na Universität Wien (1997). Sta-¿e naukowe m.in. w: Institut für Orientalistik, Universität Wien (2006), Centre forthe Study of Islam and Christian-Muslim Relations, Faculty of Theology and Reli-gion (University of Birmingham – 2004), Erhart Kahle Universität (Tybinga, 2003).Stypendystka UNESCO (2004) i Departamentu Stanu USA (2008). Zajmuje siêm.in. mniejszoœciami muzu³mañskimi w Europie (relacje pañstwo-islam, islamw pañstwach niemieckojêzycznych, Wielkiej Brytanii, Europie Œrodkowo-Wschodniej), kontaktami muzu³mañsko-chrzeœcijañskimi, wizerunkiem Europyw œwiecie arabsko-muzu³mañskim, obrazem islamu w Europie, miejscem kobietyw islamie, socjolingwistyk¹ œwiata arabskiego. Autorka kilku rozdzia³ów w mono-grafii Muzu³manie w Europie (Dialog 2005), wspó³autorka (z Agat¹ Marek) leksy-konu Nie bój siê islamu (WiêŸ 2005), który otrzyma³ nagrodê International Awardfor Interreligious Dialogue, przyznawan¹ przez Miêdzynarodow¹ Uniê Prasy Ka-tolickiej (UCIP). Kierownik dwóch grantów badawczych, finansowanych przezMNiSW. Redaktor odpowiedzialny za Europê Œrodkow¹ i Wschodni¹ w projekcie„Yearbook of Muslims in Europe” (Brill, I tom 2009).

��

mgr Kamil Oblodecki

Mgr Kamil Oblodecki jest absolwentem kierunku Stosunki Miêdzynarodowew Instytucie Studiów Miêdzynarodowych Wydzia³u Nauk Spo³ecznych Uniwer-sytetu Wroc³awskiego, oraz s³uchaczem Krajowej Szko³y Administracji Publicznejw Warszawie. Doktorant Studiów Nauk o Polityce, Filozofii i Socjologii Uniwersy-tetu Wroc³awskiego. Wspó³pracuje ze stowarzyszeniem „Centrum Badañ Part-nerstwa Wschodniego”. Specjalizuje siê w zagadnieniach dotycz¹cych polskiejpolityki wschodniej, w szczególnoœci Partnerstwa Wschodniego i polityki zagra-nicznej Bia³orusi.

dr Jakub Olchowski

dr Jakub Olchowski jest adiunktem na Wydziale Politologii Uniwersytetu MariiCurie-Sk³odowskiej w Lublinie, gdzie od 2000 r. pracuje w Zak³adzie StosunkówMiêdzynarodowych. Jego rozprawa doktorska poœwiêcona jest zjawisku bezpie-czeñstwa kulturowo-cywilizacyjnego na obszarze by³ej Jugos³awii. Wspó³pracujez Instytutem Europy Œrodkowo-Wschodniej w Lublinie i innymi organizacjamipozarz¹dowymi. Uczestnik wielu konferencji krajowych i miêdzynarodowych.Partycypowa³ w projektach, realizowanych we wspó³pracy z uniwersytetamiw Niemczech oraz na Ukrainie, obecnie wspó³pracuje z uczelniami na Litwiei w Argentynie. Zajmuje siê zagadnieniami, dotycz¹cymi organizacji miêdzynaro-dowych, bezpieczeñstwa miêdzynarodowego oraz relacjami etnicznymi, zw³asz-cza na Ba³kanach i w Europie Œrodkowo-Wschodniej. Autor i wspó³autor 25 publi-kacji naukowych oraz kilkuset prasowych.

dr hab. Tadeusz Palmowski

Dr hab. Tadeusz Palmowski, profesor nadzwyczajny, kierownik Katedry Geogra-fii Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Gdañskiego, dyrektor Instytutu Geogra-fii UG. Przebieg kariery wygl¹da nastêpuj¹co: doktorat na Wydziale Biologiii Nauk o Ziemi Uniwersytetu Gdañskiego w 1991 r., 2001 r. habilitacja z Nauko Ziemi w zakresie geografii spo³eczno-ekonomicznej w Instytucie Geografiii Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk im. Stanis³awaLeszczyckiego w Warszawie w 2001 r., od 2006 – profesor nadzwyczajny Uniwer-sytetu Gdañskiego. Autor ponad 170 publikacji wydanych w kraju i za granic¹, re-dakcja i wspó³redakcja 16 ksi¹¿ek. Cz³onek siedmiu miêdzynarodowychkomitetów redakcyjnych i kilkunastu komitetów i rad naukowych w tym KomisjiUrbanistyczno-Architektonicznej Województwa Pomorskiego i Zespo³u Proble-mowego ds. Polityki Regionalnej i Przestrzennej Polski i Europy Komitetu Prze-strzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk.

dr Renata Runiewicz-Jasiñska

Dr Renata Runiewicz-Jasiñska jest absolwentk¹ Uniwersytetu Miko³aja Koperni-ka w Toruniu. Stopieñ doktora nauk humanistycznych uzyska³a na WydzialeNauk Humanistycznych w Toruniu. Absolwentka studium z zakresu polityki za-

��

granicznej RP Polskiego Instytutu Spraw Miêdzynarodowych Akademii Dyp-lomatycznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP, ukoñczy³a równie¿ Szko³êOchrony Praw Cz³owieka Helsiñskiej Fundacji Praw Cz³owieka w Warszawie.G³ównym nurtem jej zainteresowañ badawczych s¹ zmiany polityczne, spo³ecz-ne i oœwiatowe pañstw ba³tyckich (Litwy, £otwy i Estonii); polityka regionalna,zagraniczna oraz kwestie ochrony praw cz³owieka, narodowoœciowe i polonijneww. pañstw i Polski. Jest autork¹ 40 publikacji, a tak¿e t³umaczeñ i opracowañencyklopedycznych.

dr Anna Rytel-Warzocha

Dr Anna Rytel-Warzocha jest zatrudniona na stanowisku adiunkta w KatedrzePrawa Konstytucyjnego i Instytucji Politycznych w Uniwersytecie Gdañskim.Tytu³ doktora nauk prawnych uzyska³a w 2009 roku na podstawie rozprawydoktorskiej poœwiêconej instytucji referendum ogólnokrajowego w pañstwachEuropy Œrodkowo-Wschodniej. Jej zainteresowania naukowe dotycz¹ problema-tyki demokracji bezpoœredniej i demokracji partycypacyjnej, jak równie¿ obywa-telstwa, bezpañstwowoœci oraz konstytucyjnych systemów pañstw EuropyŒrodkowo-Wschodniej.

dr Krzysztof Sidorkiewicz

Dr Krzysztof Sidorkiewicz jest adiunktem w Instytucie Historii i Stosunków Miê-dzynarodowych (Zak³ad Stosunków Miêdzynarodowych) na UniwersytecieWarmiñsko-Mazurskim w Olsztynie. Pracuje tak¿e w Pañstwowej Wy¿szej SzkoleZawodowej w Elbl¹gu, w Instytucie Ekonomicznym. Doktorat uzyska³ na Uni-wersytecie Gdañskim (Wydzia³ Nauk Spo³ecznych) w 2003 r. (doktor nauk humanisty-cznych w zakresie nauk o polityce) – temat rozprawy: Sytuacja spo³eczno-politycznaPolaków w Republice Litewskiej w latach dziewiêædziesi¹tych XX w. Jest cz³on-kiem Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych oraz Polskiego Towarzystwa Hi-storycznego. Zainteresowania naukowe zwi¹zane s¹ z nastêpuj¹cymi obszaramibadawczymi: zagadnienie mniejszoœci polskiej na Litwie w aspekcie politycznym,spo³ecznym i kulturowym; wspó³czesne stosunki polsko-litewskie; problematykapolitycznej dzia³alnoœci samorz¹du terytorialnego oraz zagadnienia wspó³pracytrasngranicznej; myœl polityczna w Polsce po 1989 r. Dr Krzysztof Sidorkiewiczjest autorem ponad 50 publikacji naukowych, popularnonaukowych oraz recenzji.

mgr Aleksandra Szczerba

Mgr Aleksandra Szczerba jest doktorantk¹ nauk prawnych na Wydziale Prawai Administracji Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu. Dwukrotna stypen-dystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego. By³a prezes Studenckiego Ko³aNaukowego Miêdzynarodowego Prawa Publicznego. Uczestniczy³a m.in. w:the Summer Course „The European System of Human Rihts Protection”, theEuropa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder). G³ówne zainteresowania badaw-cze mgr Aleksandry Szczerby koncentruj¹ siê wokó³ zagadnieñ prawa miêdzyna-rodowego oraz prawa europejskiego.

��

prof. dr hab. Dariusz Szpoper

Prof. dr hab. Dariusz Szpoper jest kierownikiem Katedry Historii Pañstwa i PrawaPolskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdañskiego. Piastujefunkcjê cz³onka Rady Naukowej Instytutu Slawistyki im. Czes³awa Mi³osza przyUniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie oraz Rady Naukowej Instytutu Wiel-kiego Ksiêstwa Litewskiego przy Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie.Jest równie¿ laureatem Nagrody Obojga Narodów oraz laureatem Orderu Repub-liki Litewskiej ,,Za zas³ugi wobec Litwy“.

��

przegląd naukowy disputatio, tom x

Documents