Psihosocijalna podrska prisilnim migrantkinjama

-pregled dosadašnjeg rada i preporuke za dalje -

Analiza rada putem fokus grupnih intervjua u 10 BiH opština

Nacionalni izvještaj za projekat „Rodno zasnovana studija prisilne migracije i mentalnog zdravlja u

kontekstu socio-političke tranzicije u BiH, Srbiji i Kosovu 2014-2016“

u okviru Regionalnog programa podrške društvenim istraživanjima,

Friburg univerziteta u Švicarskoj

dr Jagoda Petrović

2

SADRŽAJ

I UVOD ................................................................................................................................... 4

II METODOLOGIJA ............................................................................................................ 4

III ORGANIZACIONO-TEHNIČKI ASPEKTI REALIZACIJE FGI ............................ 4

IV NAČIN OBRADE INFORMACIJA DOBIJENIH U FGI ............................................ 5

V REZULTATI ....................................................................................................................... 6

A Opšti podaci .....................................................................................................................

6

1. Realizacija FGI i broj učesnika ................................................................................... 6

2. Polna struktura učesnika ..............................................................................................

6

3. Učesnici prema stručnoj spremi, zvanju i ustanovi u kojoj su zaposleni ................... 6

B Tematske cjeline (sekcije) i istraživačka pitanja .......................................................

8

1. Programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i izbjeglicama ..

8

1.1. Vrste psihosocijalnih usluga osobama iz RIP populacije, posebno ženama ........ 8

1.2. Teškoće pri realizaciji programa koje su ugrožavale njihovo sprovođenje ........

10

1.3. Najveće slabosti i kvaliteti realizovanih programa ............................................ 11

1.4. Obuke za rad sa RIP osobama ............................................................................

13

1.5. Inicijatori programa psihosocijalne podrške .......................................................

13

1.6. Struktura korisnika psihosocijalnih usluga .........................................................

14

2. Formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške ..................................... 16

2.1. Zakoni i podzakonski akti kao okvir za rad ustanove/organizacije ................... 16

2.2. Državni organi ili ustanove nadležni za psihosocijalnu podršku ....................... 17

2.3. Međunarodne organizacije koje podržavaju programe psihosocijalne podrške..

17

3. Međuinstitucionalna i međusektorska saradnja ........................................................ 17

4. Perspektiva, sugestije, preporuke .............................................................................. 18

4.1. Primjeri dobre prakse i greške koje ne bismo smjeli ponavljati .........................

18

4.2. Unapređenje mentalnog zdravlja i rješavanje psiholoških problema

osoba iz RIP populacije .....................................................................................

18

C) Siže po tematskim cjelinama .................................................................................... 21

3

1. Programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i izbjeglicama ..

21

2. Formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške .......................................

22

3. Međuinstitucionalna i međusektorska saradnja .........................................................

23

4. Perspektiva, sugestije, preporuke .............................................................................. 23

VI PRILOZI

Prilog 1: Upitnik sociodemografske karakteristike učesnika fokus-grupnog intervjua .......... 26

Prilog 2: Strukturirani vodič za diskusiju u fokus-grupnom intervjuu ....................................

27

LISTA AKRONIMA

FGI Fokus-grupni intervju

RIP raseljeni, izbjeglice i povratnici

BiH Bosna i Hercegovina

CMZ Centar za mentalno zdravlje

CSR Centar za socijalni rad

NVO Nevladina organizacija

UG Udruženje građana

KUD Kulturno-umjetničko društvo

UN Ujedinjene nacije

IBHI International Bureau for Humanitarian Issues

MIRL Ministarstvo za izbjeglice i raseljena lica

PTSP Posttarumatski streni poremećaj

UNHCR Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbjeglice

UNDP Program Ujedinjenih naroda za razvoj

UNICEF Fond Ujedinjenih naroda za djecu

WFP Svjetski progtam za hranu

4

OSCE Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju

CRS Catholic Relief Services

SDC Švicarska Agenciju za razvoj i saradnju

SIŽE

Programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i izbjeglicama Tokom rata i u prvim godinama nakon rata (okvirno od 1992. do 2000. godine) preovlađuje

humanitarno-materijalna pomoć (smještaj, hrana, odjeća, obuća, namještaj, peći, ogrev,

lijekovi, ljekarske intervencije) raseljenim osobama i izbjeglicama, a posebno osobama u

kolektivnim centrima. Nakon 2000. godine provode se projekti održivog povratka (obnova

kuća i ekonomska samoodrživost). Inicijatori programa psihosocijalne podrške su UN i

međunarode organizacije. Projekte podrške ženama iz RIP kategorije provode domaće NVO,

uz podršku međunarodnih organizacija (projekti ekonomskog, političkog i psihološkog

osnaživanja žena). Neke nevladine organizacije neposredno nakon rata realizuju projekte

namijenjene ženama - žrtvama nasilja (nehuman boravak u logorima, silovanje, fizičko i

psihičko zlostavljanje). Ova vrsta psihosocijalne podrške jenjava kada su žene koje su

pretrpjele torturu osnovale svoja udruženja. NVO koje su se time bavile preusmjeravaju svoju

djelatnost na psihosocijalnu podrške ženama - žrtvama porodičnog nasilja. Posljednjih godina

iniciraju se projekti koji vraćaju u fokus žene - žrtve ratnih tortura. Provode se obuke za

psihosocijalni rad sa ženama - žrtvama nasilja koje su namijenjene stručnim radnicima iz

CMZ, CSR i NVO.

Formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške: Zakoni iz oblasti zaštite na

državnom nivou, na nivou dva entiteta, Brčko dikstikta (BD) i na nivou 10 kantonalna u

FBiH; složen administrativni sistem utiče na neujednačen pristup.

Slabosti: nedostatak evaluacije i kontrole; hroničan nedostatak sredstava; loša stručna

osposobljenost; nedostatak obuka za rad sa RIP osobama; nedostatak supervizije za stručnjake

koji pružaju psihosocijalnu pomoć; spore i komplikovane procedure u organima uprave; CMZ

i CSR nemaju posebne evidencije RIP populacije, pa ni procjenu njihovih psihosocijalnih

potreba i specijalizovane programe podrške ženama; striktno provođenje zakona i stav da je

bavljenje problemima posebne korisničke grupe neka vrsta diskriminacije; birokratizovan

pristup sputava imaginaciju, pristup usmjeren na klijenta, aktivizam i samoinicijativu.

Prednosti: razvija se sistem koordinisane brige za mentalno zdravlje na nivou opština (CMZ,

CSR, NVO, opštinski organi uprave); u nekim opštinama su potpisani memorandumi o

saradnji; ministarstva zdravlja provode obuke iz oblasti mentalnog zdravlja; domaće NVO u

saradanji sa međunarodnim organizacijama obučavaju stručno osoblje za rad sa ženama –

žrtvama torture.

Struktura RIP populacije: starije osobe koje su u vrijeme migracija bile u „najboljoj

životnoj dobi“; žene koje su tokom rata izgubile muške članove; mladi koji su u vrijeme rata

bili djeca.

5

Problemi RIP populacije: kod mladih loši rezultati u učenju i poremećaji ponašanja –

indicija o transgeneracijskom prenosu traume; stalna izloženost stresnim događajima

(smještaj, nezaposlenost, siromaštvo) - kumulacija traume; privremeno raseljavanje zbog

poplava - retraumatizacja; najčešći psihički problemi - anksioznost, neuroza, depresija,

PTSP.

Perspektiva, sugestije, preporuke: istitucionalna transformacija - poslove iz sistema zaštite

RIP populacije prenijeti u sistem socijalne zaštite pošto su problemi preostalog broja RIP

osoba „klasični“ socijalni problemi (stanovanje, zaposlenje, siromaštvo); u CSR razvijati

usluge psihološkog savjetovanja uz doedukaciju osoblja za psihoterapeutski rad; istraživanje

transgeneracijskog prenosa traume; programi psihoscijalne podrške za starije žene bez

bližnjih; otvaranje dnevnih centara za stare osobe, za mlade sa poremećajima u ponašanju i za

osobe sa mentalnim poteškoćama, gdje bi se posebno tretirale žene iz RIP populacije; razvijati

projekte psihosocijalnog rada sa ženama - žrtvama ratne torture; potpisivanje protokola o

koordinisanoj brizi u oblasti mentalnog zdravlja na nivou opština; ojačati kapacitete mjesnih

zajednica; zapošljavanje i kontinuirana edukacija stručnih radnika (socijalni radnici, psiholozi,

psihijatri, neuropsihijatri); supervizija za stručne radnike u oblasti zaštite mentalnog zdravlja;

jačanje NVO koje se bave problemima žena iz RIP populacije; podizanje svijesti o potrebama

i problemima žena iz RIP populacije kroz medijske priloge, afirmisanje pozitivnih primjera,

formiranje grupa za podršku ženama.

ABSTRACT

During the war and in the first years after the war (from 1992 to 2000) prevailing type of

psycho-social support programs in BiH involved the acute assistance that was

humanitarian in its nature (shelter, food, clothes, shoes, furniture, stoves, firewood, medicines,

medical interventions) specifically targeting the displaced persons and refugees, in particular

those accommodated in so called ‘collective centers’. After 2000 most of the implemented

projects were related to sustainable return (house repair and economic self-sustainability).

Initiators of psycho-social support programs were the UN and the international organizations.

Projects of support to women belonging to refugee, returnee and internally displaced

population (RRI) were implemented by the local NGOs with support of international

organizations (economic, political and psychological women empowerment projects).

Immediately after the war a number of NGOs implemented projects that targeted the women

who were victims of violence (inhuman treatment in detention camps, rape, physical and

psychological abuse). This type of external psycho-social support dimished once the women

who suffered torture founded their own self-support associations. When this took place, the

NGOs involved in the above programs redirected their activities to provision of psycho-social

support to women victims of domestic violence. In the recent years there is a re-emergence of

support projects targeting women – victims of war torture. Trainings concerning psycho-

social work advancement for the professional staff of mental health centers, social welfare

centers and NGOs are being implemented across the country as to improve their assistance to

women victims of violence.

Formal legal framework for the provision of psycho-social support is an area governed by

legislation at several governance levels, including the state level, level of the two entities and

the Brčko District (BD) and the Cantonal governance levels (of ten Cantons in the entity of

the Federation of Bosnia and Herzegovina). Such complex administrative system causes a

non-harmonized approach.

Greatest flaws identified by this study concearn the lack of evaluation and control;

continuous lack of funds; poor professional capacity of mental health workers and social

workers; lack of general training programs specifically targeting RRIs; lack of supervision

oof experts providing psycho-social assistance; slow and complicated administrative

procedures across different sectors of assistance in the country; lack of registers (local

6

community centers and social welfare centers do not have a separate registration of the RRIs,

nor the assessment of their psycho-social needs and specialized support programs targeting

women); rigidity in implementation of the existent laws providing psychosocial assistance and

prevalence in approach that dealing with problems of a particular group of population is a

discrimination of others; bureaucratic attitude hindering any imaginative work approach,

client oriented approach, and activism being reduced to a individual-initiative by few

enthusiastic people .

Greatest advantages identified are following ones: thw system of coordinated care of

mental health at the municipal level is developed (mental health centers, social welfare

centers, municipal administration authorities); in some municipalities memoranda of

cooperation are signed; ministries of health are organizing trainings in mental health;

domestic NGOs in co-operation with international organizations are giving training sessions

to professionals dealing with women – victims of torture.

BiH’s RRI population structure involves th generations of people who were “at their best”

during the migration when we consider their age, health, work ability and social productivity,

many of which are traumatized by war events as they encountered both material and human

losses (sometimes lost the whole family in the war), and youth who were children and

adolescents during the war.

Having this in mind, the problems observed and pointed out during the FGI with

mental health workers, social workers and NGO representatives providing psychosocial

support among the RRI population include: among youth poor results in school and

behavioral disorders – indication on trans-generational trauma transfer; permanent exposure

to stress situations (housing, unemployment, poverty) - trauma accumulation; temporary

resettlement due to flooding – re-traumatization; most frequent psychological problems –

anxiety, neurosis, depression, PTSD.

Recommendations drawing form this study and its findings involve following:

institutional transformation – to include issues related to RRI population care and protection

into the social protection system since the remaining RRI issues constitute a “classical” social

problems (housing, employment, poverty); capacitate social welfare centers to provide

psychological consulting services along with provision of additional training to their staff for

psycho-therapeutic work; make research on trans-generational trauma transfer;

implementation of programs entailing psycho-social support for elderly women without

relatives; opening of day-care centers for elderly persons, youth with behavioral disorders and

persons with mental difficulties where women belonging to RRI population could be aided;

develop projects including psycho-social work with women – victims of torture; signing of

protocols on coordinated care in the mental health area at the municipal level; strengthening

the capacities of local communities; advancing and delivering and continuous training of

professionals (social workers, psychologists, psychiatrists, neuro-psychiatrists); ensuring

supervision over professionals in mental health field; economic and educational

empowerment of NGOs working with women members of RRI population; awareness-raising

on the needs and problems facing RRI women through media, affirmation of good practice

examples, establishment of women support groups across country.

I UVOD

7

Fokus-grupni intervju (u daljem tekstu FGI), kao metoda ispitivanja u kvalitativnim

istraživanjima, odabran je kao podesno sredstvo za dobijanje validnih informacija o

posmatranoj društvenoj pojavi. Prednost fokus-grupnog intervjua u odnosu na uobičajene

standardne metode bila je u tome što su podaci prikupljeni od neposrednih učesnika -

stručnjaka u oblasti psihosocijalnog rada, koji su u spontanom razgovoru iznijeli svoja

iskustva na zadanu temu. Grupe su bile homogene što je obezbijedilo dobru konverzaciju i

iskrene iskaze.

Navedene činjenice opravdavaju izbor ove metode ispitivanja u procjeni stavova

kompetentnih predstavnika relevantnih institucija, ustanova i organizacija o psihosocijalnoj

podršci ženama iz kategorije raseljenih, izbjeglih i povratnika (u daljem tekstu RIP

populacija) i njihovoj ulozi u psihosocijalnoj podršci.

II METODOLOGIJA

1. Fokus-grupni intervju izabran je kao istraživačka tehnika za istraživanje među

predstavnicima centara za mentalno zdravlje, centara za socijalni rad, relevantnih nevladinih

organizacija i organa uprave. Ova istraživačka tehnika je korišćena da se dobiju odgovori na

pitanja u vezi sa četiri osnovna problema:

- programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i izbjeglicama;

- formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške raseljenim ženama;

povratnicama i izbjeglicama;

- međuinstitucionalna i međusektorska saradnja;

- perspektiva, sugestije, preporuke.

2. Za učesnike/ce u fokus grupama birane su osobe koje su imale formalnu i/ili

neformalnu edukaciju iz oblasti psihosocijalnog rada i koje su angažovane u institucijama,

ustanovama i organizacijama koje su nadležne za ovu vrstu rada.

III ORGANIZACIONO-TEHNIČKI ASPEKTI REALIZACIJE FGI

U periodu od 01.03.2016. do 30.04.2016. godine realizovano je 10 FGI u deset

gradova/opština BiH, što se vidi iz sljedećeg tabelarnog prikaza.

Tabela br. 1:

Opštine u kojima su realizovani FGI prema broj učesnika i trajanju FGI

Grad/opština Datum Trajanje FGI

Doboj 12.03.2016. 76 min.

Derventa 12.03.2016. 90 min.

Brčko 18.03.2016. 65 min.

Prijedor 30.03.2016. 60 min.

Srebrenik 31.03.2016. 60 min.

Banja Luka 04.04.2016. 90 min.

Mostar 14.04.2016. 90 min.

Trebinje 15.04.2016. 50 min.

Vogošća 24.04.2016. 55 min.

Istočno Sarajevo 28.04.2016. 55 min.

Prosječno trajanje FGI 70 min.

8

FGI su rađeni u mjestima u kojima je prethodno rađeno psihometrijsko istraživanje

mentalnog zdravlja raseljenih žena, povratnica i izbjeglica. Prosječno trajanje FGI je 70

minuta.

U logističkom (pripremnom) dijelu trebalo je prevazići sljedeće poteškoće:

- dogovor oko zajednički prihvatljivog vremena održavanja intervjua, budući da je

većina učesnika stalno zaposleno osoblje ustanova/organizacija;

- dogovor oko zajednički prihvatljivog prostora, pri čemu su centri za socijalni rad

najčešće izlazili u susret, ustupajući svoje prostorije;

- dobijanje dozvola/saglasnosti nadležnih organa za učešće njihovih predstavnika u

razgovoru, što se pokazalo problematičnim u slučaju centara za mentalno zdravlje.

Iako se tokom razgovora nastojalo držati predviđenog redoslijeda tematskih cjelina i

pitanja, negdje su spontane izjave mijenjale tok intervjua, pa su na licu mjesta mijenjana

pitanja i postavljana dodatna. Osnovni razlog je bio da se sagovornicima omogući

asocijativno izlaganje i da se podstaknu na iznošenje bitnih informacija. Ishod je bio značajan

u dijelu sjećanja na prošle događaje (od prije 20-tak godina) te kod davanja preporuka. Veliki

broj pitanja i potpitanja nije uvijek bilo moguće postavljati za 5-6 sagovronika. Umjesto toga,

negdje su bila korisnija neplanirana pitanja a još više „relaksirajuća“ koja možda nemaju

direktnu vezu sa glavnom temom, ali su sagovornika usmjeravala na neke detalje kojih se nije

sjetio prethodno. Najveći dio vremena je korišten za prvi set pitanja. U nekim fokus grupama

sažimana su pitanja iz prvog seta da se sagovornici ne bi prekidali i da bi imali mogućnost da

se kroz slobodne asocijacije sjete dešavanja i povezano ispričaju šta su radili.

Poteškoće uočene u vezi sa odnosom učesnika prema temi razgovora su:

- neki sagovornici su imali blagi otklon zbog toga što je prošlo mnogo vremena od

ratnih dešavanja i vremena kada je problematika RIP populacije bila aktuelna;

- predstavnici nekih ustanova nisu mogli učestvovati (CMZ), ili su imali ograničeno

vrijeme za razgovor, pa su se naknadno priključivali (npr. Prijedor) ili su ranije

napuštali FGI (npr. Istočno Novo Sarajevo);

- neki učesnici nisu cijeli poslijeratni period bili na sadašnjim referatima pa nisu imali

informacije o dešavanjima.

Većina učesnika je imala direktno iskustvo u rada sa RIP populacijom pa su opširno

iznosili iskustva i doprinos. Takođe, većina učesnika intervjua su bili raseljeni, izbjeglice ili

povratnici pa su davali opširne opise ličnog proživljavanja. Stoga se povremeno javljala

tendencija da FGI poprimi obilježja ventilacije sopstvenih stresova vezanih za iskustva

raseljavanja.

Prilikom realizacije FGI mnogo je značilo moderatorovo višegodišnje iskustvo u radu

sa RIP populacijom, te su postavljana i neka neplanirana pitanja i potpitanja. To je posebno

značilo u razgovoru o perspektivi i preporukama. Vodič sa pitnjima i tematskim sekcijama za vođenje fokus-grupnog intervjua, kao i

Upitnik o socidemografskim podacima ispitanika nalaze se u aneksu izvještaja.

IV NAČIN OBRADE INFORMACIJA DOBIJENIH U FGI

Obrada i analiza prikupljenih informacija rađena je na dva nivoa:

1. Nakon realizovanih fokus grupnih interjua rađena je transkripcija razgovora, a već

pri transkribovanju markirane su izjave učesnika FGI, relevantne za pojedine tematske

sekcije.

2. Relevantni odgovori prikupljeni u toku FGI, sistematizovani su prema ključnim

tematskim sekcijama i pitanjima i registrovani u originalu (onako kako su izgovoreni).

9

3. Iz odgovora koji su grupisani prema tematskim sekcijama izdvojeni su odgovori

koji su bili procentualno najzastupljeniji u ukupnom broju odgovora, ali i oni koji su otkrivali

nepoznate činjenice ili upućivali na inovativne pristupe. Ovaj dio se opisuje u daljem tekstu,

kao i opšti podaci o učesnicima FGI.

V REZULTATI

A Opšti podaci

4. Realizacija FGI i broj učesnika

U FGI je učestvovalo 50 sagovornika. Selekcija učesnika izvršena je na osnovu

prethodnih saznanja o ustanovama, organizacijam institucijama koje se bave ili bi trebalo da

se bave psihosocijalnom podrškom. FGI su realizovani tokom mjeseca marta i aprila 2016.

godine, što obuhvata 10 intervju, ali i logističke pripreme (telefonski razgovori, dopisi i

obavještenja radi dogovora o sudjelovanju potencijalnih učesnika i dogovora o prostoru gdje

će se održati FGI). Prosječan broj učesnika po fokus grupi bio je 5, što je u skladu sa

preporukom da u akademskim istraživanjima, koja najčešće tematizuju kompleksniji

istraživački problem i u kojima od ispitanika očekujemo šire elaboracije odgovora, treba

planirati fokus grupe sa manjim brojem ispitanika. U takvim istraživanjima od ispitanika se

očekuje dublji uvid i detaljniji odgovori na postavljena pitanja, uopštavanje sopstvenog

iskustva, a istraživač ima veću mogućnost da traži dodatna razjašnjenja kod osetljivih tema,

kada ispitanicima treba dati više vremena da izraze svoje stavove (Đurić, 2005).

5. Polna struktura učesnika

Prema polnoj strukturi u fokus-grupnim intervjima učestvovalo je 13 mušakaraca

(26%) i 37 žena (74%). Tabela br. 2:

Učesnici fokus-grupnih intervjua prema polu

Pol Broj učesnika %

Muškarci 13 26

Žene 37 74

Ukupno 50 100

Polna struktura odražava realno stanje, prema kome su u sistemu socijalne i

zdravstvene zaštite uobičajeno zastupljenije žene.

6. Učesnici prema stručnoj spremi, zvanju i ustanovi u kojoj su zaposleni

Tabela br. 3:

Učesnici fokus-grupnih intervjua prema stručnoj spremi

Stručna sprema Broj %

Doktor nauka 1 2

Magistar 8 16

VSS 31 62

VŠS 5 10

10

SSS 5 10

Ukupno 50 100

Tabela br. 4:

Učesnici fokus-grupnih intervjua prema stručnom zvanju ZVANJE No ZVANJE No

Doktor pravnih nauka 1 Dipl. ekonomista 1

Magistar pravnih nauka 1 Dipl. politolog 1

Magistar socijalnog rada 6 Dipl. žurnalista 1

Magistar socijalne pedagogije 1 Dipl. profesor književnosti 1

Dipl. socijalni radnik 11 Prof. odbrane i zaštite 1

Doktor medicine, neuropsihijatar 1 Pravnik 1

Dipl. psiholog 6 Socijalni radnik 4

Dipl. geograf 1 Student socijalnog rada 1

Dipl. pedagog 1 Medicinska sestra 1

Dipl. defektolog 1 Ostali 3

Dipl. pravnik 5 UKUPNO 50

Tabela br. 4:

Učesnici fokus-grupnih intervjua prema ustanovi/organizaciji u kojoj su zaposleni

Ustanova/organizacija/institucija Broj učesnika %

CMZ 5 10

CSR 15 30

NVO 17 34

UKC – Klinika za psihijatriju 2 4

Univerzitet 1 2

Vlada Republike Srpske 2 4

Vlada Brčko distrikta 2 4

Gradski/opštinski organ 6 12

UKUPNO 50 100

Iz predočenih tabela može se zaključiti da je postignut respektabilan sastav fokus

grupa, s obzirom na obrazovni nivo sagovornika, stručna zvanja i ustanove/organizacije iz

kojih dolaze. O kompetenciji sagovornika govore i sljedeći podaci:

- Do(edukacije) iz sljedećih oblasti: KBT (kognitivno-bihavioralna terapija); REBT

(racionalno-emocionalno-bihavioralna psihoterapija); nasilje u porodici rad sa maloljetnicima;

Transakciona analiza; sistemska porodična terapija; PTSP – stres, antistresne terapije; krizne

intervencije; kvalitet života; rad sa žrtvama korištenja psihoaktivnih supstanci; bolesti

zavisnosti; informatika i statistička obrada podataka; rad sa osobama sa invaliditetom;

socijalni menadžment; menadžment privatne sigurnosti i civilne zaštite; diskriminacija –

oblici, uzroci i posljedice; demokratija i ljudska prava; rad sa izbjeglicama, raseljenima i

povratnicima; socijalna uključenost; prava žena; ekonomsko osnaživanje žena; porodica i

porodični odnosi druge edukacija iz oblasti mentalnog zdravlja i rada u CMZ, razne edukacije

iz socijalne zaštite, razne edukacije iz oblasti rada NVO i dr;

- Polovina sagovornika je 15 i više godina provela na sadašnjem radnom mjestu;

- Većina učesnika (38) ima lično iskustvo izbjeglišta, raseljeništva i povratništva;

- Polovina učesnika je učestvovala u nekim projektima psihosocijalne podrške osobama

iz izbegličke/povratničke/raseljeničke populacije. Uglavnom se radi o predstavnicima

11

NVO-a. Predstavnici iz vladinog sektora ovim problemima su se pretežno bavili u

sklopu redovnih poslova.

B . Tematske cjeline (sekcije) i istraživačka pitanja

1. Programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i izbjeglicama

1.1.Vrste psihosocijalnih usluga osobama iz RIP populacije, posebno ženama iz RIP

populacije

a) Psihosocijalne usluge koje su pružane osobama iz RIP populacije

Psihosocijalne usluge namijenjene svim pripadnicima RIP populacije mogu se

klasifikovati u dvije grupe, s obzirom na vremenski period u kome su pružane. U prvu grupu

spadaju psihosocijalne usluge koje su pružane tokom rata i u prvim godinama nakon rata

(okvirno od 1992. do 2000. godine). Bile su namijenjene raseljenim osobama. Preovlađuje

humanitarno-materijalna pomoć: smještaj, hrana, piće, odjeća, obuća, namještaj, peći, ogrev,

igračke), zatim medicinska pomoć i usluge (lijekovi, ljekarski pregledi i intervencije), a

indirektno i psihološka podrška. Specifična vrsta psihosocijalne podrške pružana je raseljenim

osobama smještenim u kolektivne centre. Timovi (socijalni radnik, ljekar, medicinska sestra,

volonteri) posjećivali su korisnike kolektivnih centara. Najčeće se radilo o projektima koje su

podržavale UN i međunarodne organizacije a provodile lokalne NVO. Podrška vladinog

sektora (centari za socijalni rad, lokalne ustanove i institucije) nije bila sistematska i

organizovana. Nije bilo projekata i programa specifično namijenjenih ženama, niti ženama

žrtvama torture. Centri za socijalni rad (CSR) i medicinske ustanove ovoj grupi korisnika

pomažu u sklopu redovnih aktivnosti i po potrebi.

U drugu grupu spadaju psihosocijalne usluge koje su pružane u periodu kada

počinje intenzivan povratak izbjeglih i raseljenih u predratna mjesta življenja, nakon 2000.

godine. U početku je bilo najznačajnije ostvarenje elementarnih građanskih prava, kao što su

imovinska prava (povrat imovine i obnova porušenih stambenih objekata), pravo na

obrazovanje (upis djece u školu), pravo na zdravstvenu zaštitu (zdravstveno osiguranje

posredstvom CSR ili Ministarstva za raseljenje, izbjeglice i povratnike), pravo na

informisanje i besplatnu pravnu pomoć. Zatim slijede projekti održivog povratka, koje

sprovode nevladine organizacije, ali i vladine organizacije, kao što su resorna ministarstava za

raseljene, izbjeglice i povratak, CSR, opštinske službe. Projekti održivog povratka obuhvatali

su pretežno humanitarno-materijalnu pomoć u vidu donacija za ekonomsko osnaživanje.

Dododjeljivani su plastenici, motokultivatori, košnice za pčele, stoka, kokoške, a negdje i

novčana sredstva za pokretanje malog biznisa (npr. frizerski salon). Vladine institucije i

ustanova uglavnom rade na strateškom planiranju, te putem komisija i drugih tijela vrše

odabir korisnika, obilazak terena, praćenje toka obnove kuće. Osim matrijalne pomoći,

projekti psihosocijalne podrške bili su usmjereni ka razvoju povjerenja i međunacionalnog

razumijavanja. „Nije se radilo samo sa povratnikom, evo gdje ti se kuća pravi i izvoli, nego je

osnov bio da se radi i sa komšijama, susjedima, jer je povratak bio težak“ (direktorica Udruge

„Humanitarna organizacija Altruist“ Mostar).

12

Resorna ministarstva (kantonalna, entitetska i državno) provode programe obnove

stambenih jedinica kroz dodjelu građevinskog materijala, novčanu pomoć za izgradnju

objekata, izgradnju kuća po sistemu „ključ u ruke“. Aktuelan je Regionalni projekat izgradnje

stambenih jedinica. U manjem obimu rade se projekti održivog povratka. Resorno ministartvo

obezbjeđuje zdravstvenu zaštitu za RIP osobe ako je nemaju po nekom drugom osnovu.

b) Projekti podrške ženama iz RIP kategorije

Neposredno nakon rata domaće NVO, uz podršku međunarodnih, provode projekte

ekonomskog i psihološkog osnaživanja, te društvenog jačanja i organizovanja žena iz RIP

kategorije. Primjeri: projekti podrške i ekonomskog osnaživanja žena na entitetskim

granicama (krave, farme koka nosilja, podjela plastenika za proizvodnju povrća; projekat

radionica konflikt rezolucije sa ženama (Opština Kotor Varoš/Večići i Dabovci, Bosanski

Petrovac, Hašani, Baljvine, Ribnik); projekti okupljanja žena iz RIP kategorije i žene iz reda

domicilnog stanovništva (savjetodavni rad, različite edukacije i radionice, sekcije žena i

uspostavljanje saradanje između žena iz različitih nacionalnih grupa; projekat pod nazivom

„Kako ponovo živjeti zajedno“ koji se sastojao od serijala po tri polusatne radio emisije u

kojima su žene iz RIP kategorije govorile o problemima svoje populacije, a nakon tri radio

emisije su učestvovale u TV emisiji; projekti informisanja, posredovanja i zastupanja žena

radi ostvarenja građanskih i socijalnih prava (upućivanje na nadležne institucije, lična karta,

zdravstvena i socijalna zaštita); projekti psihosocijalne podrške kroz angažovanje žena u

izradi ručnih radova; programi osnaživanja povratnica koje pripadaju jednom od

konstitutivnih naroda i čiji broj je manji u odnosu na nacionalno većinsko stanovništvo;

projekti jačanja mjesne zajednice i uloge žene u mjesnoj zajednici (aktiviranje žena u

savjetima mjesnih zajednica).

Vladin sektor (CSR, CMZ, opštinski, kantonalni, entitetski organi uprave) ne provode

projekte koji su specifično usmjereni ka ženama. CMZ i CSR se strogo pridržavaju zakonskih

odredbi i pravila struke. Po mišljenju svih ispitanika, svako izdvajanje neke skupine, pa i

žena, bila bi neka vrste diskriminacije i odstupanja od pravila. Birokratizovani pristup u praksi

ovih ustanova sputava imaginaciju, pristup usmjeren na klijenta, aktivizam i samoinicijativu.

Ovo posebno dolazi do izražaja u radu organa uprave, pri čemu je jedan od razloga

insistiranje na strogoj podjeli nadležnosti. O tome govori iskaz socijalne radnice zaposlene u

Službi za socijalna pitanja, boračku i invalidsku zaštitu u opštini Vogošća: „Organ uprave radi

na drugi način. Zakonom mu je određeno pružanje nekih drugih usluga. Boračka populacija

dobija, npr. novačanu pomoć za ratne vojne invalide, za šehidske porodice itd. I to je jedna

vrsta psihosocijalne pomoći, u dijelu da su oni zbrinuti, da imaju finasije. A što se tiče ove

pomoći psihologa i neke stručne pomoći konkretno u organu uprave to ne postoji, jer organ

uprave nije nadležan za to. Za to su nadležne neke druge ustanove, kao što je centar za

socijalni rad itd.“

c) Projekti psihosocijalne podrške ženama iz RIP populacije koje su žrtve nasilja

Projekti NVO, pomenuti u prethodnim tačkama ovog poglavlja, indirektno su

doprinosili psihosocijalnoj podršci ženama – žrtvama nasilja.

CMZ i CSR pružaju psihosocijalnu podršku ovim osobama kroz redovan rad u vidu

individualnog i grupnog psihološkog savjetovanja. Naravno, u slučaju da se žene obrate za

pomoć i najčešće kada se obrate za pomoć koja nije direktno povezana sa problemom nasilja.

O tome se doznaje u toku tretmana.

Neke NVO rade projekte isključivo namijenjene ženama - žrtvama nasilja. Među

njima su i organizacije koje su pravovremeno (odmah nakon rata) uočile potrebu da svoje

13

projekte i programe usmjere ka ovoj kategoriji. Primjer je NVO Žene BH, „koja 22 godine od

osnivanja radi isključivo sa ženama, povratnicama u stanju potrebe i sa djecom, posebno sa

ženama žrtvama nasilja... Odmah nakon rata, tj. već 94. godine od kada je osnovano pa do

kada je trajala neka potreba radilo se sa ženama žrtvama koje su prošle logore i torturu u

logorima“ (program menadžer i magistrica socijalnog rada, Udruženje „Žena BiH“ Mostar).

Međutim, u narednom periodu od 10-tak godina ova vrsta psihosocijalne podrške

jenjava. Po mišljenju sagovornika koji su bili uključeni u rad sa ženama – žrtvama torture,

razlog je to što su žene koje su pretrpjele torturu osnovale svoja udruženja. NVO-i su prestali

sa projektima psihosocijalne podrške ženama - žrtvama torture kada su počela da se formiraju

udruženja žena koja su okupljala ovu kategoriju. Smatrali su da je njihov rad suvišan, tj. da će

novoformirana udruženja preuzeti i taj dio posla. Rad NVO-a koje su inicirale psihosocijalnu

podršku ženama - žrtvama torture prerastao je u rad sa ženama – žrtvama porodičnog nasilja.

Organizuju se SOS telefoni, osnivaju se sigurne kuće (primjer NVO Žene BiH, Udružene

žene Banja Luka). Nevladine organizacije preuzimaju ulogu osvještavanja žena – žrtava

porodičnog nasilja o njihovim pravima. Takođe, podrška ženama – žrtvama porodičnog

nasilja je institucionalizovana, budući da su sigurne kuće ušle u sistem socijalne zaštite te su

CSR preuzeli značajniju odgovornost.

Trenutno se psihosocijalna podrška raseljenim ženama i povratnicama, a posebno

onima koje su bile žrtve torture odvija na dva kolosijeka. Jedna vrsta usluga razvija se u

okviru NVO koje su od ranije bile specijalizovane za psihosocijalni rad sa ženama. O tome su

svjedočile predstavnice udruženja „Žena BiH“, „Udruženje žena Derventa“, „Fondacija

Udružene žene Banja Luka“. Istovremeno, prema riječima sagovornika iz navedenih NVO i

nekoliko predstvanica CSR, CMZ i opštinskih organa, formiraju se mreže u kojima su

okupljeni predstavnici nevladinih organizacija i nadležnih ustanova (CMZ i CSR, organ

uprave). Provodi se edukacija osoblja iz NVO, CMZ i CSR i potpisuju

sporazumi/memorandumi o saradnji. Edukovano osoblje iz CSR i CMZ će u sklopu svojih

redovnih aktivnosti koristiti stečena znanja za rad sa traumatizovanim ženama. Osoblje iz

NVO-a radi svoje programe psihosocijalne pomoći, koja obuhvata pravnu pomoć i terapijski

rad. O tome svjedoči sljedeća izjava: „Žene se sad ponovo uvode u taj rad s traumom.

Udruženje ’Žena BiH’ trenutno radi sa traumom i tu se uglavnom radi sa ženama koje su

raseljene i ženama koje su povratnice. Dakle, trenutno Udruženje ’Žene BiH’ ima grupa žena

koje rade s traumom jer ima žena koje su prošle torturu“ (program menadžer i magistrica

socijalnog rada, Udruženje „Žena BiH“ Mostar).

Na osnovu potpisanih sporazuma i prethodne neformalne saradnje, stručnjaci iz CMZ i

CSR angažuju se i u nevladinom sektoru. Razlog je taj što lokalne zajednice ne raspolažu

dovoljnim brojem stručnjaka za ovu vrstu psihosocijalne podrške pa se koriste/razmjenjuju

zajednički kadrovski resursi. Prethodno pomenuta udruženja žena - žrtava torture ne provode

ovakve specijalizovane programe psihoscijalne pomoći. Njihovo članstvo čine žene - žrtve

torture, a ne stručnjaci za rad sa traumatiziranim ženama. Stoga, njihove članice koriste

usluga NVO-a koje pružaju ovu vrstu psihosocijalnih usluga ili usluge nadležnih ustanova

(CMZ i CSR). Ilustrativan je sljedeći iskaz: „Što se tiče žena koje su pretrpjele torturu, one su

osnovale svoje udruženje. Sada djeluju ovdje u Derventi odnedavno, od kada je osnovano ovo

republičko udruženje, Udruženje RS... To je odnedavno. One su dolazile kod nas jer kod nas

su sve članice žene, tako da mi ne naplaćujemo članarinu, ko god dođe da nam se obrati mi

pomažemo.“ (članica Upravnog odbora UG „Udruženje žena Derventa“)

Može se očekivati da će aktuelna edukaciju osoblja za rad sa traumatizovanim ženama

podići nivo pruženih usluga psihosocijalnog rada.

Jedan od aktuelnih projekata je i psihosocijalna podrška ženama – žrtvama torture koje

svjedoče pred međunarodnim sudom u Hagu. Ova vrsta podrške može se podvesti pod neki

vid psihosocijalnih usluga ženama – žrtvama torture.

14

1.2. Teškoće pri realizaciji programa koje su ugrožavale njihovo sprovođenje

U ratnom periodu i periodu neposredno nakon rata osnovnu poteškoću predstavljala su

ratna dejstva i drastične međunacionalne tenzije. Problem su bili otpori na terenu, budući da

se pružala podrška povratnicima koji su bili druge nacionalne pripadnosti u odnosu na

većinsko domicilno stanovništvo. Ilustrativan je odgovor socijalnog radnika iz CSR Prijedor:

„Sjećam se da sam prvo počeo raditi u P... pa smo dolazili da tamo pomažemo izbjeglice koji

su bili ... muslimani. Pa su nam jedne prilike slupali auto. Jedva smo izvukli žive glave ....

Tako da je bilo i tih otpora na terenu. To je bilo svježe odmah iza rata. Tu je bilo i naoružanih

ljudi u uniformama. Baš je bilo, onako, malo poteško.“

U vladinom sektoru (CMZ i CSR) osnovne poteškoće su:

- spore i komplikovane procedure;

- hroničan nedostatak sredstava (direktorica NVO Udruženja Zajedno Banja Luka:

„Institucije su bile u jako lošoj situaciji... Sjećam se da nismo imali lični dohodak i

nismo imali šta da pružimo ljudima“);

- loša tehnička i materijalna opremljenost;

- nedostatak stručnog osoblja u CSR gdje nema stručnjaka – sertifikovanih

psihologa ili socijalnih radnika;

- striktan zakonski okvir djelovanja, tj. CMZ I CSR rade isključivo po zakonima,

pravilima i procedurama svoje struke i samo ako se u okviru tog rada neko pojavi

sa problemom, pružaju psihosocijalnu podršku na isti način kao i drugim

korisnicima („što nije u zakonu decidirano navedeno, ne provodi se“);

- često se prenebregava ono što je zakonom predviđeno jer bi to zahtijevalo dodatni

angažman ionako slabo plaćenog osoblja ili potraživanje finansijskih sredstava za

„pokrivanje“ takvih inicijativa (Primjeri: U zakonu o socijalnoj zaštiti postoji

odredba po kojoj CSR mogu da realizuju tzv „proširena prava“, što daje

mogućnost dodatnih usluga, shodno potrebama lokalne zajednice, ali se ta odredba

ne primjenjuje; zakonom o socijalnoj zaštiti je predviđena usluga savjetovanja, ali

ova usluga nije podzakonskim aktom precizno razrađena, a nema ni osposobljenih

stručnjaka sa pružanje kvalitetnih usluga psihološkog savjetovanja);

- ne rade se specijalizovani programi podrške osobama iz RIP kategorije, niti

ženama – žrtavam torture jer se smatra da bi bilo kakvo bavljenje problemima

posebne korisničke grupe bilo neka vrsta diskriminacije;

U nevladinom sektoru osnovne poteškoće su:

- neukost osoblja za pisanje projekata i apliciranje kod međunarodnih donatora i

vladinih institucija. Ilustrativni iskazi: direktorica NVO Udruženje Zajedno Banja

Luka: „Bili smo neuki da bismo znali uraditi projekte i uzeti novac koji se nudio.

Ne samo mi, i naše institucije. Tako da i ono novaca što je bilo, niko ih nije uzeo

za te svrhe. A bilo je neophodno...“; direktorica Udruge djece s posebnim

potrebama „Vedri osmijeh“ Mostar: Koliko god da vi imate članstvo, na čelu

uvijek imate mali broj ljudi koji su osposobljeni raditi i voditi neke projekete“;

- otpor prema međunarodnim organizacijama „jer su ljudi imali utisak da nam je

svijet donio rat“ (direktorica NVO Udruženje Zajedno Banja Luka);

- nedostatak podrške organa uprave nevladinim organizacijama koje se bave

pružanjem psihosocijalnih usluga, odnosno finasiraju se „klasična“ udruženja

(KUD, sportske organizacije, udruženja osoba sa invaliditeto, udruženja boraca i

ratnih vojnih invalida) a „nove“ NVO imaju male šanse da apliciraju i dobiju

značajnija sredstva.

15

1.3. Najveće slabosti i kvaliteti realizovanih programa

Generalno, najveće slabosti su nedostatak evaluacije i kontrole. Ilustrativan iskaz je:

„Nije bilo kontrole. Čak imamo i mnoge kuće koje su napravljene da se ljudi nisu ni vratili. A

kad je bila aplikacija da se vrate, to je bilo nema na koljenima, hoćemo, vratićemo se, ne

damo mi obraza a i dan-danas imamo primjera kuća koje stoje prazne ili su prodate. To je

period dug gdje se zaista tu svega i svačega izdešavalo. Dok, na drugoj strani, imamo zaista

povratnike koji su sa ono malo što su dobili uložili jako puno i nekako preživljavaju i žive od

toga što imaju.... To što kažem što se ne prati u kontinuitetu taj povratak. To je, po meni,

novac koji se daje i eto faktički nema efekta“ (direktorica Udruge „Humanitarna organizacija

Altruist“).

Posljedica je to što u mnogim obnovljenim kućama nije došlo do stvarnog povratka, a

porodice koje su se vratile nisu dobile potrebnu pomoć za ekonomsku samoodrživost, niti

adekvatnu psihosocijalnu podršku.

U poslijeratnom periodu nije bilo dovoljne institucionalne organizovanosti i kadrovske

osposobljenosti. Pritom, institucije uopšte nisu imale novac. Bili su rijetki primjeri

samoinicijative CSR koji su, radeći svoj posao posebnu pažnju posvećivao RIP osobama. Po

mišljenju sagovornika, to je više bio odraz profesinalne i ljudske samosvijesti socijalnih

radnika, nego rezultat organizovane institucionalne brige. Ilustrativan iskaz je: „Centar je bio

stalno uz te ljude, ali ne kao Centar. Sami smo mi kao ljudi išli“ (direktorica NVO Udruženje

Zajedno, Banja Luka).

Neki smatraju da je usmjerenost na podršku ženama iz drugih nacionalnosti bila jedna

od slabosti. Trebalo je organizovati psihosocijalnu podršku, bez obzira na nacionalnu

pripadnost, dakle prema realnim potrebama korisnika. To je moglo više doprinijeti

zajedništvu i dobrobiti korisnika.

Nasuprot ovim mišljenjima, ističe se da prilikom implementacije projekata vladinog

sektora uvijek gledalo na proporcionalnu zastupljenost korisnika iz tri konstitutivna naroda.

To je dovelo do toga da budu zanemarene prijeke potrebe nekih korisnika, a da pomoć dobiju

oni kojima ta pomoć nije bila nužna. Nacinalni ključ je loše rješenje jer se davalo po

nacionalnoj pripadnosti, a ne po potrebi. Tako su uložene pare za obnovu kuća i održivi

povratak, ali su ljudi prodali te kuće ili povremeno žive u njima.

U implementaciju projekata međunarodnih organizacija uključivani su i stručni radnici

vladinih ustanova (najčešće iz CSR). Tako su znanja stečena kroz lična iskustva u radu sa RIP

populacijom primjenjivali u svojim ustanovama.

Projekti domaćih nevladinih organizacija doprinijeli su osvješćivanju žena iz RIP

populacije, njihovom ekonomskom osamostaljivanju i psihološkom osnaživanju. Takođe,

takvi projekti doprinosili su jačanju lokalne zajednice. Primjer kvalitetnog psihosocijalnog

rada sa ženama iz seoskih mjesnih zajednica iznijela je članica Upravnog odbora UG

Udruženje žena Derventa: „Mi smo krenuli organizaciono od 2005. godine pa do danas. Znači

imali smo taj savjetodavni dio upućivanje na institucije, kontaktiranje. Imali smo situaciju

npr. da žena nikada nije imala ličnu kartu, a imala je 70 godina pa smo je vodili prvo da izvadi

ličnu kartu da bi mogla da ostvari ta neka svoja prava. Zastupanje. Od takvih stvari do onih da

smo organizovali s njima različite vrste edukacija i radionica. Dosta smo radili sa

Ekumenskom organizacijom koja je baš provodila te projekte na tom kako da kažem,

uključivanja svih žena, bez obzira na nacionalnu, vjersku, starosnu pripadnost u nekakve

tokove društvenog i javnog života. Imali smo nekoliko takvih projekata tako da smo imali

projekte jačanja mjesne zajednice i uloge žene u mjesnoj zajednici. Išli smo od radionica do

zagovaranja pa smo pokupili jedno 500 potpisa da se žene aktiviraju u savjetima mjesnih

16

zajednica, jer smo smatrali da su one najmjerodavnije da kažu šta im u mjestu stanovanja

treba i nedostaje. Jer one su i majke i znaju za potrebe djece i kompletne porodice. Tako da

smo uspjele da od nekakvog početka zatvaranja žena u svoje sredine da ih okupimio u sekcije

žena i da uspostavimo saradanju između različitih nacionalnih grupa...Tako da smo uspjele za

ovih 10 godina da žene okupimo da ih aktiviramo, da se izborimo zajedno sa drugim ženskim

organizacijama i ovdje u Derventi da žena postane sve više subjekat društva a da je sve manje

zatvorena u kući. Radili smo malo na njihovom ekonomskom i društvenom jačanju i

organizovanju tako da sada u svakom selu imamo sekciju žena koje jako lijepo djeluju.“

Programi i edukativne radionice koje su organizovala resorna ministrstva doprinijeli su

razvoju sistema koordinisane brige, što podrazumijeva povezivanje nadležnih lokalnih

ustanova i organizacija (CMZ, CSR, opštinski organi uprave, NVO). U nekim opštinama

(Derventa, Banja Luka, Brčko Distrikt) potpisani su memorandumi o saradnji. To je

doprinijelo podizanju kvaliteta psihosocijalnih usluga i boljoj „pokrivenosti“ potreba

korisnika, uz poštovanje međusobnih ingerencija.

1.4. Obuke za rad sa RIP osobama

U ratnom periodu i periodu neposredno nakon rata nisu organizovane obuke za rad sa

RIP osobama.

Nakon formiranja CMZ, resorna ministrstva su provodila brojne obuke iz oblasti

mentalnog zdravlja (Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, Ministarstvo

za rad, socijalnu politiku i raseljena lica Kantona Sarajevo).

Aktuelne obuke za psihosocijalni rad sa ženama - žrtvama nasilja podržavaju

međunarodne humanitarne organizacije (npr. Medica Mondiale) a provode domaće NVO

(Medica Zenica, Udružene žene Banja Luka). Namijenjene su stručnim radnicima iz CMZ,

CSR i NVO. Obuke se vrše tako što se okupljaju stručnjaci iz više gravitirajućih opština ili

kantona, tako da se ujedno stvaraju mreže ustanova i organizacija.

Nije bilo, niti se trenutno provode obuke stručnjaka (supervizora) koji bi radili sa

osobama koje pružju pomoć raseljenima, izbjeglicama i povratnicima (supervizija). Magistar

socijalnog rada, iz CSR Banja Luka kaže: „Radila sam kao socijalni radnik koji zna šta može

a šta ne može u svom zanimanju. Ali, u suštini, nije bilo neke obuke. Nije bilo neke obuke, da

barem njih desetak koji su ostali prođu neku obuku. U tom opštem haosu vjerovatno niko nije

ni razmišljao da će se oni slomiti. I ja sam doživjela kasnije njihov krah kao ustanove.

Shvatila sam, u stvari, da su se oni potrošili. Oni su se potrošili. Oni nisu više imali resursa, ni

finasijskih a ni psihičkih. Niko nije radio superviziju sa njima. Koliko znam, to ni u jednom

centru nije bilo i mislim da je to velika greška bila što se tiče stručnih radnika.“

1.5. Inicijatori programa psihosocijalne podrške

U ovom dijelu istraživnja cilj je bio da se dođe do odgovora na pitanja o efektima

programa psihosocijalne podrške u pogledu unapređenja dobrobiti osoba koje su bile

uključene i u pogledu uticaja na razvoj institucionalne prakse i stručnog rada u oblasti

psihosocijalne podrške i srodnim oblastima; o značaju i procjeni efekata tj. jesu li sprovođena

evaluacijska istraživanja i, ako jesu, šta su pokazali rezultati tih istraživanja; o uticaju

evaluacije na programe i njihovo dalje sprovođenje, o uvidu relevantnih institucija u

psihosocijalne potrebe i probleme osoba iz RIP populacije, o tome u kojoj mjeri su prepoznate

i uvažene specifične potrebe žena i posebno ranjivih grupa.

17

U ratu i neposredno nakon rata projekti su isključivo inicirani od strane UN i

međunarodnih organizacija (primjer Prijedor – IBHI, Banja Luka – CARE). Domaće

institucije, nadležne za ova pitanja, bile su potpuno nespremne i needukovane za

psihosocijalnu pomoć i podršku RIP populaciji.

U principu, unutar vladinog sektora (CSR i CMZ, organi uprave na svim nivoima)

nema inicijativa za realizaciju specifičnih projekata i programa, nego se radi „po slovu

zakona“. Karakteristična izjava je: „Što se tiče organa uprave, niko ne može predložiti ništa

lično“ (dipl. pravnik, stručni savjetnik u Službi za boračko-invalidsku i socijalnu zaštitu u

Vogošći), odnosno radi se prema onome što nalažu više instance.

U nevladinom sektoru inicijative „dolaze iz života“ (FGI Vogošća, NVO Fatma:

„Svaka ideja inicirana je nečim ličnim, nečijim životom, nekim nemilim događajem“). U

ovakvom pristupu ima dosta ad hoc djelovanja.

Indirektno, na osnovu izjava može se reći da je tzv. inicijativa bila „samo da se potroše

neka sredstva koja su davali donatori“

Relevantne institucije, ustanove i organizacije nemaju kvalitetan uvid u psihosocijalne

potrebe i probleme RIP populacije. Očigledan dokaz je nedostatak evidencija ove populacije i

njihovih zdravstvenih i psihosocijalnih potreba. Izuzetak su reosorna kantonalna i entitetska

ministarstva koja su nadležna za ovu populaciju. Na osnovu popisa raseljenih lica ova

ministarstva raspolažu evidencijama raseljenih, ali nemaju relevantne evidencije o stvarnim

povratnicima i njihovim potrebama i problemima. Štaviše, ministarstva i organi uprave imaju

previše evidencija, protokola, procedura (primjer MIRL RS). Međutim, efekat u pogledu

konačnog rješavanja problema RIP populacije slab. O tome govori podatak da još uvijek

postoji kolektivni i alternativni smještaj. U Republici Srpskoj još uvijek 2-3 hiljade ljudi živi

u ovim vidovima smještaja. Takođe, sporo se realizuje Regionalni program stambenog

zbrinjavanje RIP populacije. U prilog tome, govori ova izjava: „Izgradnja stambenih objekata

je planirana do 2018. ali ja mislim da će se produžiti. Priča o njemu je počela još 2005.

godine. Tek sada su odabrani prvi korisnici. Tek sada“ (stručni saradnik u MIRL RS).

CMZ nemaju organizovane baze podataka uopšte, a pogotovo ne za RIP poluplaciju,

pa samim tim ni za žene-žrtve torture. O potrebama ove grupe korisnika doznaje se ad hoc -

kroz anamneze, dijagnoze, individualne dosije koje imaju pojedini stručnjaci. Podaci nisu

dostupni na način da se objedine i na osnovu toga prave procjene, planovi, programi. Čak

postoji snažan otpor sagovornika da se takva vrsta evidencija ustroji. Opšti je stav da ne treba

raditi posebna istraživanja, niti procjene njihovih potreba, pa ni evaluacije. Smatraju je da bi

to bila segregacija, odvajanje, stigmatizacija, nešto nehumano i protivzakonito.

CSR su radili evidencije RIP tokom rata jer su dodjeljivali identifikaciona dokumenta

za raseljene i izbjeglice (legitimacije). Danas ne vode posebne evidencije za ovu kategoriju.

Naime, CSR imaju bazu podataka, ali prilikom unošenja podataka ne unose oznake za ova

lica. O tome svjedoči sljedeći iskaz socijalne radnice u CSR Doboj: „Što se tiče današnje

situacije, mi u Centru imamo to pitanje da li je osoba raseljeno ili izbjeglo stanovništavo, ali

jako rijetko ga popunjavamao i mislim da se, u suštini, oni više prepoznaju u direktnom radu.“

Baza podataka CSR uglavnom sadrži podatke o korisnicima novčanih davanja. Neki smatraju

da je to zato što država ima interes da prati novčana izdvajanja. Magistrica socijalnog rada iz

Trebinja izjavljuje: „To su novčana davanja, gdje se donosi rješenje, gdje je upravni postupak.

Ja radim na referatu porodične zaštite. I tu se donosi rješenje, ali nema novčanih davanja. To

su bukvalno usluge. To je pružanje usluge psihosocijalne podrške, tako da to ne ide u bazu

podataka.“

Tamo gdje postoje, podaci se ne koriste za osmišljavanje projekata i programa, shodno

potrebama i problemima RIP populacije uopšte i žena posebno.

18

1.6. Struktura korisnika psihosocijalnih usluga

Što se tiče životne dobi, u povratničkoj populaciji prevladavaju starija lica, koja se

češće odlučuju za povratak. U starosnoj strukturi RIP populacije treba uočiti da nju čine

starije osobe koje su u vrijeme migracija bile u „najboljoj životnoj dobi“, i oni koji su u

vrijeme migracija bili djeca. Ovo zapažanje je veoma značajno s obzirom na psihosocijalne

probleme koji se uočavaju kod mladih koji su rođeni u vrijeme kada su njihovi roditelji bili

raseljeni, izbjeglice pa i povratnici. Mnogi iznose mišljenje da se kod ove grupe mladih

primjećuju lošiji rezultati u učenju, nezaintersovanost za napredovanje, poremećaji u

ponašanju, pa i psihičke tegobe. Ovo bi, naravno trebalo da bude predmet jednog ozbiljnog

istraživanja. U prilog ovakvoj tvrdnji ide dramatična izjava sagovornice iz Udruženja za

zaštitu i unapređenje mentalnog zdravlja u Mostaru: „Ja sam bila u kućnom pritvoru kad je

bio rat. Nisam bila zlostavljanja, ali otac mi je bio zarobljen. Ja sam tad bila u pubertetu.

Imala sam 15 godina. I kad smo ovamo izašli imala sam psihičke poteškoće. Dvije tisućete

sam pokušala suicid. Skočila sam sa zgrade. Slomila sam lijevu ruku, desnu nogu i napukao

mi je kralježnik. Ali, eto, ostala sam živa. Ova mi je noga, evo vidite, ostala kraća, pa sad

nosim ortopedsku cipelu.“

Opšte zapažanje u vezi sa vrstom psihosocijalnih problema jeste da su osobe iz RIP

populacije, nakon ratnih trauma konstantno izložene raznim vrstama poratnih stresnih

dešavanja. Glavni stresori su: gubitak bližnjih, neriješena stambena pitanja, nezaposlenost,

siromaštvo. U nekim područjima su poplave bile novo traumatsko iskustvo. Upečatljiv

primjer je Doboj, gdje je stanovništvo ponovo doživjelo prisilno raseljavanje (privremeno)

zbog ove elementarne nepogode. Može se, dakle, govoriti o kumulaciji stresa. Konstantno

pritisnuti životnim nedaćama, ljudi iz RIP populacije obraćaju se nadležnim ustanovama

(najčešće CMZ i CSR), tražeći pomoć u rješavanju psihičkih tegoba koje su uzrokovane

svakodnevnim životom. Najzastupljeniji psihički poremećaji su: anksioznost, neuroza,

depresija ali i PTSP. Tokom u psihosocijalnog radu na eliminisanju ovih problema, na

površinu isplivaju ratne traume. Dramtična ilustracija za ovu konstataciju je opis slučaja koji

daje psiholog iz CMZ Doboj: „Nažalost, naše iskustvo je takvo da često dođu zbog neke

kliničke slike depresije ili anksioznosti. Puno vremena prođe dok se same ne otvore i kažu da

su doživjele, recimo, neko seksualno nasilje u ratu. Vjerujte, prošlo je dvadeset godina, a mi

sad imamo žene koje tek sad pričaju. Trenutno, moja kolegica i ja imamo jednu gospođu, koje

je prije šest mjeseci došla u stanje teške i duboke depresije s naglašenim suicidalnim

idejama... Trebalo jedno vrijeme da prođe da ona prizna šta je u pitanju – da je ona, u stvari,

preživjela u toku rata seksualno nasilje. I dodatno joj je stres bio to što je u holu našeg centra

za mentalno zdravlje srela svog nasilanika koji tu takođe dolazi kao pacijent. Mi to nismo

znali. Ona je 20 godina... Mi nismo znali niti da je nasilnik, to je premorbidna psihoza. Mi to

nismo znali. To je bio učesnik. Sve ću razjasniti. Znači ovako, igrom slučaja tokom ratnih

dejstava ona je sekualno napastvovana od četiri osobe. Igrom slučaja, jedna od tih osoba bila

je i naš pacijent. I igrom slučaja, ona dolazi na pregled i sreće tu osobu. Možete zamisliti

njene strahove. Hvala dragom bogu, na neki način da se otvorila. Njen muž 20 godina nije

znao šta se njoj desilo. Samo priznanje, samo ventiliranje o tome i na neki način otvorena

priča njoj je već dosta toga, ne mogu reći riješila, ali na neki način krenula je u rješavanje

problema. Jer nekad pasivno i kada se uzima ta medikamentozna terapija nije to jedina stvar

koja može pomoći. Ostaju misli koje su, u stvari, najveći problem. Ta gospođa je

funkcionisala po principu izbjegavanja. Znači, ona nije dolazila, nije išla komšinici, a

pogotovo nije željela to da otkrije jer se plašila. E, mnogo truda i energije treba... S malim

zadacima smo krenuli. Naravno, terapija je na početku vrlo bitna, a kasnije psihosocijalni

rad.... S njom smo radili na tim njenim mislima. Ta gospođa sad dolazi u naš centar. Zna, ako

19

sretne tog čovjeka da je i ona pacijent i na neki način i prema njemu imamo obavezu, jer mi

primamo sve ljude... Ta gospođa dolazi sada sama sa M... što nije blizu centra i ne boji se

više. To je veliki napredak. Misli o događaju se i dalje ponavljaju. U stvari, ona ima jedan

hronični posttraumatski stresni poremećaj i tešku depresiju.“

Žene žrtve torture su pretežno iz ruralnih područja, niskog obrazovanja, bez puno

„dodira sa svijetom“ pa se stide da iznesu svoj problem, čak i posle 20 godina. Zbog toga je

neophodno raditi savjetovanja da se otvore i poduče kako dalje da žive sa tim što su

proživjele.

2. Formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške

2.1. Zakoni i podzakonski akti kao formalno-pravni okvir za rad

ustanove/organizacije

a) Zakoni i podzakonska akta iz oblasti zaštite RIP i rada NVO

Na nivou BiH

- Aneks VII Opšteg mirovnog sporazuma;

- Zakonski i drugi propisi doneseni na bazi Opšteg mirovnog sporazuma;

- Revidirana Strategija BiH za sprovođenje Aneksa VII Opšteg mirovnog sporazuma

(2010. godina);

- Zakon o udrugama i zakladama BiH

Na nivou RS:

- Zakon o raseljenim licima, povratnicima i izbjeglicama u Republiku Srpsku;

- Zakon o prestanku primjene Zakona o korištenju napuštene imovine;

- Zakon o stanovima na kojima ne postoji stanarsko pravo;

- Zakon o izvršenju odluka Komisije za imovinske zahtjeve izbjeglica i raseljenih lica;

- Zakon o poljoprivrednom zemljištu;

- Zakon o izvršenju Budžeta Republike Srpske za 2016. godinu;

- Ekonomska politika Republike Srpske za 2016. godinu;

- Budžet Republike Srpske za 2016.

- Programi rada Vlade Republike Srpske i Ministarstva za izbjeglice i raseljena lica

Republike Srpske.

- Zakon o doprinosima;

- Zakon o udruženjima i fondacijama Republike Srpske;

Na nivou Federacije BiH

- Zakon o raseljenim osobama, povratnicima u Federaciji BiH i izbjeglicama iz

Federacije BiH

- Zakon o humanitarnoj djelatnosti i humanitarnim organizacijama FBiH

- Zakon o udruženjima i fondacijama FBiH

- Uputstvo o vođenju osnovne i centralne evidencije raseljinih lica i povratnika i

obrascu legitimacije raseljenih lica u FBiH

- Uputstvo o nacinu i procedurama odabira korisnika projekata povratka i rekonstrukcije

stambenih jedinica

20

-

b) Zakoni i podzakonska akta iz oblasti zdravstvene i socijalne zaštite

Na nivou Republike Srpske

- Zakon o zdravstvenom osiguranju;

- Zakon o žrtvama porodičnog nasilja;

- Zakon o socijalnoj zaštiti;

- Zakon o socijalnoj zaštiti;

- Zakon o dječijoj zaštiti;

- Porodični zakon

Na nivou Federacije BiH

- Zakon o osnovama socijalne zastite zastite civilnih zrtava rata i zastite obitelji sa

djecom

- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o preuzimanju prava i obaveza osnivaca nad

ustanovama socijalne skrbi u federaciji BiH;

- Zakon o izmjenama i dopunama zakona o osnovama socijalne zastite, zaštite civilnih

žrtava rata i zaštite obitelji sa djecom;

- Zakon o izmjenama i dopunama zakona o osnovama socijalne zastite, zaštite civilnih

žrtava rata i zaštite obitelji sa djecom.

Pružanje psihosocijalne podrške regulsano je zakonima o zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti

na nivou entiteta, kantona i Brčko distrikta. U zakonima u socijalnoj zaštiti posebno je

značajno pravo na pružanje usluga psihološkog savjetovanja. U Republici Srpskoj ovo pravo

nije detaljnije razrađeno podzakonskim aktom (odluka ili uputstvo), iako je zakonom

propisano da takav akt resorni ministar mora donijeti u roku od šest mjeseci nakon donošenja

Zakona. Zakon je donesen u maju 2012. godine.

2.2. Državni organi ili ustanove nadležni za psihosocijalnu podršku

- Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH,

- Ministarstvo za izbjeglice i raseljena lica Republike Srpske,

- Ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica FBiH,

- Ministartvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske,

- Ministarstvo rada i socijalne politike FBiH

- Vlada BD – Odjel za raseljena lica, izbjeglice i stambena pitana i Odjel za zdravstvo i

ostale usluge

2.3. Međunarodne organizacije koje podržavaju programe psihosocijalne

podrške

Međunarodne organizacije koje su učesnici FGI pominjali kao relevantne za njihov rad

su: UNHCR, UNDP, UNICEF, WFP, OSCE, CRS, Care International, Caritas Švicarska,

Šeik Salih Hamel, njemačka nevladina organizacija Medica Mondiale, Američka ambasade,

Humanitarna organizacija Hilsferk Austrija, Helsinški odbor

Njihova podrška bila je naročito izražena u ratno-poratnom peridu i sastojala se

uglavnom od materijalne pomoći o kojoj je bilo riječi u prvom dijelu ove analize. Tek kasnije

podržavaju projekte psihosocijalne pomoći i mentalnog zdravlja. U reformi sistema zaštite

21

mentalnog zdravlja prednjači SDC. Neke od njih i danas pokreću inicijative za projekte

psihosocijalne pdrške ženama-žrtvama torture (npr. Medica Mondialne).

3. Međuinstitucionalna i međusektorska saradnja

U domenu psihosocijalne podrške međuinstitucionalna saradnja se uglavnom odvija na

opštinskom nivou. Učesnici te saradnje su CSR, domovi zdravlja i CMZ, opštinski odsjeci

Ministarstva za izbjeglice i rasljena lica, Opštinski organi za društvene djelatnosti, klinički

centri i psihijatrijske klinike (u gradovima u kojima postoje), razne nevladine organizacije.

Pored onih čiji su prestavnici učestvovali u FGI, to su: crveni križ/krst, Kolo srpskih sestara,

Merhamet, Karitas, Sigurna kuća itd.

U nekim opštinama potpisani su protokoli o međusobnoj saradnji, tako da nema

preklapanja u radu. U opštinama gdje saradnja nije formalizvana, ipak postoji dobra

međusobna saradnja, ali se ističe potreba za potpisivanjem protokola „da se zna ko šta treba

da radi“.

U zdravstvenim ustanovama (npr. psihijatrijske klinike prisutno je minimiziranje

doprinosa nemedicinksog osoblja, kao što su socijalni radnici. Izjava socijalnog radnika iz

Psihijatrijske klinike u Banjaluci glasi: „Ljekari jednostavno kažu (socijalnim radnicima) vi

ste nevažni.“

Opšti je utisak da u međusektorskoj sardanji postoji razlika između učešča vladinog i

nevladinog sektora. Vladine institucije, ustanove i službe rade isključivo po zakonu, dok

domaće NVO prave iskorake, najčešće uz podrški međunarodnih organizacija

4. Perspektiva, sugestije, preporuke

4.1. Primjeri dobre prakse i greške koje ne bismo smjeli ponavljati

a) Pozitivna praksa u radu sa ženama – žrtvama torture

b) Pozitivna praksa u radu sa omladinom – drugom RIP generacijom: formiranje

Dnevnog centra u Istočnom Sarajevu uz podršku UNHCR-a i gradskih vlasti.

c) Pozitivna praksa u radu sa osobama iz RIP populacije koje imaju mentalne

probleme:

- psihosocijalni rad u Dnevnom centru pri Udruženju „Zajedno“ u Banjaluci. Sam

naziv udruženja (Zajedno) ukazuje da to udruženje stručnjaka, porodice i samih korisnika.

Pokazalo se da je to dobra kombinacija za održanje takvih centara. Kapacitete dnevnog centra

koristi CSR Banja Luka (koji i podržava njegov rad), CMZ i Psihijatrijska klinika. Rad centra

doprinosi tome da kod pacijenata nakon bolničkog liječenja ne dolazi do akutnih stanja

mentalnog poremećaja;

- psihosocijalni rad u Udruzi za zaštitu i unapređenje mentalnog zdravlja „In spe“ iz

Mostara. U ovoj NVO su angažovani psiholozi, socijalni radnici, neuropsihijatri. Aktivnosti

se organizuju prema sedmičnom rasporedu: ponedjeljkom učenje engleskog jezika, utorkom

razgovor sa psihologom, srijedom kuharstvo, četvrtkom informatika i petkom razgovor sa

socijalnom radnicom.

d) Pozitivna praksa mreža institucija, ustanova i organizacija, koja je u nekim

opštinama formalizovana potpisivanjem protokola o saradnji i implementaciji projekta

koordinisane brige u oblasti mentalnog zdravlja

e) Pozitivna praksa međusektorke saradnje (vladin i nevladin sektor) i oživljavanje

psihosocijalnog rada sa ženama - žrtvama nasilja u nekim nevladinim organizacijama, kao što

22

su Žene BiH, Medica Zenica, Udružene žene Banja Luka, Viva žene Tuzla. Na inicijativu

NVO Medica Zenica u Hercegovačko-neretvanskom kantonu formirano je radno tijelo koje

čine predstavnici socijalnih ustanova, policije, udrženja logoraša, svih žrtava rata. Ovim

tijelom koordinira NVO Žena BiH. Iz grupe žrtava rata izdiferencirala se grupa uglavnom

raseljenih žena koje sada prolaze psihococijalni tretman.

Najveći broj primjedbi na dosadašnji rad sa RIP populacijom odnosio se na

- nedostatak kontrole u korištenju donacija;

- nedostatak praćenja u implementaciji projekata;

- izostajanje evaluacije učinaka;

- realizacija projekata koji ne prate realne potrebe korisnika;

- sporost u realizaciji projekata.

4.2. Unapređenje mentalnog zdravlja i rješavanje psiholoških problema osoba iz

RIP populacije

U pogledu potrebe za bavljenjem problemima mentalnog zdravalja i problema uopšte

RIP populacije izdvajaju se dva oprečna stava.

a) Nema potrebe da se bavimo problemima RIP populacije i da se razrađuju programi

unapređenja mentalnog zdravalja pripadnika ove populacije.

Stanovništvo BiH ne treba razdvajati na ove kategorije i svi treba da se tretiraju kao

građani BiH. Izraz „izbjeglica“ (pod čim se misli i na raseljene) zvuči pežorativno.

Korištenjem tog termina stigmatizuje se jedna grupa ljudi. Jedan od sagovornika je predložio

da se provede istraživanje u kome će se ispitati da li ljudi pristaju da ih i dalje nazivaju

„izbjeglica“ „raseljeni“, „povratnik“.

Pošto je proteklo mnogo vremena, većina tih ljudi se integrisala. Oni de jure

zadržavaju status, a de facto više na to nemaju pravo. Pitanje je šta je danas RIP populacija i

koliko je ima. Mnoge institucije koje se bave njihovim problemima zadržavaju ingerencije

radi sopstvenog opstanka, a ne čine mnogo na unapređenju psihosocijalnog statusa istinski

ugroženih. „Organi i općinske službe su se danas svele na to da budu neko ko samo evidentira

da li je neko raseljeno lice bez ikakve pomoći. Znači sama općinska služba za rad, socijalna

pitanja, raseljene i boračka pitanja samo evidentira i ništa drugo“ (pravnik, stručni savjetnik u

Službi za boračko-invalidsku i socijalnu zaštitu u Vogošći). U prilog ovoj tezi je podatak da

se smanjuje obim poslova, broj organizacionih jedinica i službenika u resornim

ministarstvima. Primjer je MIRL RS koje po mišljenju jedne od sagovornica „nema budućnost

i perspektivu“ i u kome su pred kraj prošle godine još četiri opštinska odsjeka ukinuta i ostala

su samo četiri u kojima rade samo šefovi odsjeka i po jedan pravnik.

b) Ima potrebe da se bavimo problemima RIP populacije i da se razrađuju programi

unapređenja mentalnog zdravalja pripadnika ove populacije.

Veći broj sagovornika smatra da ima potrebe da se bavimo osobama iz RIP kategorije,

pošto još uvijek mnogi od njih nisu „ostavili iza sebe prošlost, koja umnogome utiče na njihov

sadašnji život“. Potrebe su naročito izražene u slučaju povratnika. Iako je proces vraćanja

stambenog fonda 99% završen, mnoge stambene jedinice su porušene i nije riješeno pitanje

održivog povratka. Aludirajući na finansijske poteškoće, psiholozi i socijalni radnici će reći:

„Ima posla, nema radnih mjesta.“ Na osnovu izjava učesnika FGI, mogu se identifikovati

posebni problemi i posebne korisničke grupe unutar RIP populacije.

U RIP populaciji prevladavaju starije osobe koje su u vrijeme migracija bili u srednjoj

ili poodmakloj životnoj dobi. Stari ljudi nemaju adekvatnu socijalnu mrežu. Članovi rodbine

su ili pomrli, ili su nastanjeni daleko, ili su preokupirani svakodnevnim problemima. „Ljudi iz

bližeg okruženja su sve ljudi koji te u prolazu poznaju. Nisu to tvoje komšije, tvoje kolege s

23

kojima si išao u školu, nije to tvoj rođak. Vidim po sebi. Počinjemo se vraćati ljudima koji su

ti bili prijatelji iz perioda školovanja... I po tome vidim. Jeste zaposlenje stvorilo neku mrežu

ali suštinski ti nemaš prijatelja“ (socijalna radnica iz CSR Banja Luka). Takođe, postoji velik

broj starijih žena koje su same i o kojima ne brinu bližnji, pa ni djeca koja su daleko i imaju

svoju djecu.

U RIP populaciji ima mnogo mladih koji su u vrijeme migracija bili djeca - druga RIP

generacija. Po mišljenju stručnih sagovornika iz CMZ i CSR, kod pripadnike ove grupe se

primjećuju određeni problemi (bježanje iz škole, rano prekidanje školovanja, skitnja,

besposličenje, alkoholizam, vršnjačko nasilje, kriminalne radnje, mentalne poteškoće). To se

može dovesti u vezu sa odrastanjem u „ranjivim“ porodicama u periodu intenzivnih prisilnih

migracija. Ili, kako to sagovornica iz CMZ Brčko kaže, postoji indicija o „transgeneracijskom

prenosu traume“. Stoga se apostrifira psihosocijalni rad sa omladinom.

Pripadnici RIP populacije koji već imaju probleme sa mentalnim zdravljem

predstavljaju posebno ranjivu grupu pri čemu u toj kategoriji ima mnogo žena.

Brojni društveni problemi i elemenatrne nepogode koje su zahvatile neke dijelove

BiH, donose nova traumatska iskustva (gubljenje posla, deložacije, dugotrajna nezaposlenost,

neimaština, poplave, klizišta, iskustva socijalne nepravde). Ovo dovodi do kumulacije traume

i retraumatizacije. Prema riječima psihologa iz CMZ Doboj: „Netom poslije poplave imali

smo žene koje su čak pokušavale suicid. Jednom su izgubile, pa sad ponovo izgubile sve.

Došlo je, u stvari, do retraumatizacije.“

Žene - žrtve torture su pretežno iz ruralnih područja, niskog obrazovanja, „bez puno

dodira sa svijetom“ pa se stide da iznesu svoj problem, čak i posle 20 godina. Bitno je

nastaviti sa uslugama psihosocijalnog rada sa ovim ženama, koje treba da se otvore i poduče

kako dalje da žive sa tim što su proživjele.

Sagovornici su iznijeli sljedeće preporuke:

- Ojačati kapacitete centara za socijalni rad;

- Brigu o RIP populaciji „što više spustiti na mjesne zajednice“, te ojačati kapacitete

mjesnih zajednica, povjeri im veći obim poslova, aktivirati savjete mjesnih zajednica i

zaposliti veći broj ljudi;

- Otvaranje dnevnih centara za stare gdje bi osobe iz RIP populacije kroz osmišljene

programe dobili psihosocijalnu podršku;

- Osmisliti posebne programe psihoscijalne podrške za starije žene bez bližnjih (npr.

kućne posjete);

- Provesti opsežno istraživanje pod nazivom „Transgeneracijski prenos traume“;

- Otvaranje dnevnih centara za mlade kod kojih su uočeni poremećaji u ponašanju;

- Otvaranje dnevnih centara za osobe sa mentalnim poteškoćama, gdje bi se posebno

tretirali oni iz RIP populacije i žene;

- Posebni (permantentni i ad hoc) programi za žene iz RIP kategorije kod kojih je došlo

do retraumatizacij;

- Nastaviti realizaciju postojećih i razvijati nove projekte psihosocijalnog rada sa

ženama - žrtvama ratne torture;

- U centrima za socijalni rad unaprijediti usluge psihološkog savjetovanja, te u tom

smislu podzakonskim aktom bliže odrediti sadržaj ove usluge i omogućiti dodatne

edukacije osoblja iz oblasti psihoterapeutskog rada;

- Razvijati međuinstitucionalnu saradnju na nivou opština kroz potpisivanje protokola o

saradnji i implemnatciji projekta koordinisane brige u oblasti mentalnog zdravlja, te

kroz osmišljavanje projekata koji uvezuju sve činioce psihosocijalne podrške (CSR,

CMZ, udruženja, korisnici);

- Jačanje institucionalnih kapaciteta, posebno putem zapošljavanja i doedukacije što

većeg broja stručnih radnika (socijalni radnici, psiholozi, psihijatri, neuropsihijatri) u

24

ustanovama u čijoj nadležnosti je očuvanje i unapređenje mentalnog zdravlja – CSR,

CMZ, domovi zdravlja;

- Jačanje postojećih i osnivanje novih nevladinih organizacija koje će se baviti

problemima žena uopšte, a posebno žena – žrtva torture;

- Uvođenje supervizija za stručne radnike koji rade u oblasti zaštite mentalnog zdravlja;

- Podizanje svijesti o potrebama i problemima raseljenih žena, izbjeglica i povratnica

kroz medijske priloge, afirmisanje pozitivnih primjera, formiranje grupa za podršku

žena.

C) Siže po tematskim cjelinama

1. Programi psihosocijalne podrške raseljenim ženama, povratnicama i

izbjeglicama

Psihosocijalne usluge namijenjene RIP populaciji tokom rata i u prvim godinama

nakon rata (okvirno od 1992. do 2000. godine) bile su namijenjene pretežno raseljenim

osobama i izbjeglicama. Preovlađuje humanitarno-materijalna pomoć (smještaj, hrana, piće,

odjeća, obuća, namještaj, peći, ogrev, igračke), zatim medicinska pomoć i usluge (lijekovi,

ljekarski pregledi i intervencije). Specifična psihosocijalna podrške pružana je osobama

smještenim u kolektivne centre.

Nakon 2000. godine, kada počinje intenzivan povratak u predratna mjesta življenja,

provode se projekti održivog povratka (obnova kuća i ekonomska samoodrživost).

Psihosocijalna podrška je usmjerena ka razvoju povjerenja i međunacionalnog razumijevanja.

Projekte podrške ženama iz RIP kategorije neposredno nakon rata provode domaće

NVO, uz podršku međunarodnih organizacija. To su projekti ekonomskog i psihološkog

osnaživanja, te društvenog jačanja i organizovanja žena. Projekti nevladinih organizacija

doprinijeli su osvješćivanju žena iz RIP populacije, njihovom ekonomskom osamostaljivanju i

psihološkom osnaživanju. Takođe, takvi projekti doprinosili su jačanju lokalne zajednice.

Vladin sektor (centri za socijalni rad, centri za mentalno zdravlje, opštinski, kantonalni,

entitetski organi uprave) ne provode projekte koji su specifično usmjereni ka ženama. Strogo

se pridržavaju zakonskih odredbi i pravila struke. Svako izdvajanje neke skupine, pa i žena,

smatra se nekim vidom diskriminacije i odstupanja od pravila. Birokratizovani pristup u

praksi ovih ustanova sputava imaginaciju, pristup usmjeren na klijenta, aktivizam i

samoinicijativnost. Neke nevladine organizacije neposredno nakon rata realizuju projekte

namijenjene ženama - žrtvama nasilja (nehuman boravak u logorima, silovanje, fizičko i

psihičko zlostavljanje). Međutim, ova vrsta psihosocijalne podrške jenjava kada su žene koje

su pretrpjele torturu osnovale svoja udruženja. NVO koje su se time bavile preusmjeravaju

svoju djelatnost na psihosocijalnu podrške ženama - žrtvama porodičnog nasilja. Posljednjih

godina inicirani su projekti koji vraćaju u fokus žene - žrtve ratnih tortura.

25

Može se zaključiti da se u vladinom sektoru ide od procedure ka životu, a u

nevladinom od života ka projektu, te da programi psihosocijalne podrške nisu bili rezultat

institucionalnih (sistemskih, državnih ili lokalnih) inicijativa (planova ili strategija), nego više

rezultat inicijative međunarodnih nevladinih organizacija, a kasnije i domaćih nevladinih

organizacija i osoba entuzijasta sa često ličnim iskusvom raseljavanja-povratka.

Osnovne poteškoće u realizaciji projekata u ratnom periodu bila su ratna dejstva i

snažne međunacionalne tenzije. Nakon rata, postojali su otpori na terenu, budući da se

uglavnom pružala podrška povratnicima koji su bili druge nacionalne pripadnosti u odnosu na

većinsko domicilno stanovništvo.

U vladinom sektoru osnovne poteškoće su: spore i komplikovane procedure; hroničan

nedostatak sredstava i stručnog osoblja; striktan zakonski okvir djelovanja; ne rade se

specijalizovani programi podrške osobama iz RIP kategorije, niti ženama jer se smatra da bi

bilo kakvo bavljenje problemima posebne korisničke grupe bilo neka vrsta diskriminacije;

U nevladinom sektoru osnovne poteškoće su: neukost osoblja za pisanje projekata i

apliciranje kod međunarodnih donatora i vladinih institucija; otpor prema međunarodnim

organizacijama; nedostatak podrške organa uprave.

Generalno, najveće slabosti su nedostatak evaluacije i kontrole, loša institucionalna

organizovanost, materijalna i kadrovska osposobljenost.

Obuke za rad sa RIP osobama nisu organizovane u ratnom periodu i u periodu

neposredno nakon rata. Nakon formiranja CMZ, resorna ministrstva su provodila brojne

obuke iz oblasti mentalnog zdravlja. To je doprinijelo razvoju sistema koordinisane brige, što

podrazumijeva povezivanje nadležnih lokalnih ustanova i organizacija (CMZ, CSR, opštinski

organi uprave, NVO). U nekim opštinama potpisani su memorandumi o saradnji. To je

doprinijelo podizanju kvaliteta psihosocijalnih usluga i boljoj „pokrivenosti“ potreba

korisnika, uz poštovanje međusobnih ingerencija.

Aktuelne obuke za psihosocijalni rad sa ženama - žrtvama nasilja podržavaju

međunarodne humanitarne organizacije (npr. Medica Mondiale) a provode domaće nevladine

organizacije. Namijenjene su stručnim radnicima iz CMZ, CSR i NVO. Obuke se vrše tako

što se okupljaju stručnjaci iz više gravitirajućih opština ili kantona, tako da se ujedno stvaraju

mreže ustanova i organizacija.

Nije bilo, niti se trenutno provode obuke stručnjaka (supervizora) koji bi radili sa

osobama koje pružaju pomoć raseljenima, izbjeglicama i povratnicima (supervizija)

Inicijatori programa psihosocijalne podrške u ratu i neposredno nakon rata bile su

UN i međunarodnih organizacija. Domaće institucije bile su nespremne i needukovane za

psihosocijalnu pomoć i podršku RIP populaciji. Unutar vladinog sektora (CSR i CMZ, organi

uprave na svim nivoima) nema inicijativa za realizaciju specifičnih projekata i programa,

nego se radi „po slovu zakona“.

Uvid u psihosocijalne potrebe i probleme RIP populacije ne temelji se na

kvalitetnim podacima i istraživanjima. Relevantne ustanove (CMZ i CSR) nemaju evidencije

ove populacije i njihovih zdravstvenih i psihosocijalnih potreba. O potrebama ove grupe

korisnika doznaje se ad hoc - kroz anamneze, dijagnoze, individualne dosije koje imaju

pojedini stručnjaci. Podaci nisu dostupni na način da se objedine i na osnovu toga prave

procjene, planovi, programi. Čak postoji snažan otpor sagovornika da se takva vrsta

evidencija ustroji. Opšti je stav da ne treba raditi posebna istraživanja, niti procjene njihovih

potreba, pa ni evaluacije. Smatraju je da bi to bila segregacija, odvajanje, stigmatizacija, nešto

nehumano i protivzakonito. Izuzetak su nadležna kantonalna i entitetska ministarstva koja

raspolažu bazama podataka.

Struktura korisnika psihosocijalnih usluga ukazuje na to da u povratničkoj

populaciji prevladavaju starija lica. Kompletnu RIP populaciju čine osobe koje su u vrijeme

migracija bile u „najboljoj životnoj dobi“ a sada su ušle u starost, i oni koji su u vrijeme

26

migracija bili djeca. Ovo zapažanje je veoma značajno s obzirom na psihosocijalne probleme

koji se uočavaju kod mladih koji su rođeni u vrijeme kada su njihovi roditelji bili raseljeni,

izbjeglice pa i povratnici. Kod ove grupe mladih primjećuju lošiji rezultati u učenju,

nezaintersovanost za napredovanje, poremećaji u ponašanju, pa i psihičke tegobe.

Opšte zapažanje u vezi sa vrstom psihosocijalnih problema jeste da su osobe iz RIP

populacije, nakon ratnih trauma konstantno izložene raznim vrstama poratnih stresnih

dešavanja. Glavni stresori su: gubitak bližnjih, neriješena stambena pitanja, nezaposlenost,

nedostatak materijalnih sredstava - siromaštvo. U nekim područjima su poplave bile novo

traumatsko iskustvo.

2. Formalno-pravni okvir za pružanje psihosocijalne podrške

Zakoni i podzakonski akti kao formalno-pravni okvir za rad ustanove/organizacije u

BiH ustanovljeni su na državnom nivou, na nivou dvaju entiteta, na nivou Brčko dikstikta

(BD) i na nivou 10 kantonalna u Federaciji BiH

Zakoni iz oblasti zaštite RIP doneseni su na svim ovim nivoima, dok je oblast

zdravstvene i socijalne zaštite uređena na entitetskom i kanonalnom nivou i na nivou Brčko

distrikta.

Očigledna je složenost administrativno-pravnog sistema, šarolokost zakona i

višestepen pravni sistem. Zanimljivo je da kantoni imaju svoj ustav, pa se javlja i ovakav

paradoks: po Ustavu BiH u Bosni i Hercegovini su konstitutivna tri naroda (Bošnjaci, Hrvati i

Srbi), a po ustavu Hercegovačko-neretvanskog kanotna Srbi nisu konstitutivan narod u tom

kantonu. S obzirom na to, po riječima jedne od sagovornica, oni ne mogu da ostvaruju neka

prava koja su garantovana za pripadnike konstitutivnih naroda (pravo upotrebe maternjeg

jezika, neka prava iz oblasti obrazovanja i sl.).

3. Međuinstitucionalna i međusektorska saradnja

U domenu psihosocijalne podrške međuinstitucionalna saradnja se uglavnom odvija na

opštinskom nivou. Učesnici te saradnje su CSR, CMZ, domovi zdravlja i opštinski odsjeci

Ministarstva za izbjeglice i rasljena lica, opštinski organi za društvene djelatnosti, klinički

centri i psihijatrijske klinike (tamo gdje postoje), razne nevladine organizacije. Pored onih čiji

su prestavnici učestvovali u FGI, to su: crveni križ/krst, Kolo srpskih sestara, Merhamet,

Karitas, Sigurna kuća itd.

U nekim opštinama potpisani su protokoli o međusobnoj saradnji, tako da nema

preklapanja u radu. U opštinama gdje saradnja nije formalizvana, ipak postoji dobra

međusobna saradnja, ali se ističe potreba za potpisivanjem protokola.

Opšti je utisak da u međusektorskoj saradanji postoji razlika između učešća vladinog i

nevladinog sektora. Vladine institucije, ustanove i službe rade isključivo po zakonu, dok

domaće NVO prave iskorake, najčešće uz podršku međunarodnih organizacija

4. Perspektiva, sugestije, preporuke

U pogledu potrebe za bavljenjem problemima mentalnog zdravalja i problema uopšte

RIP populacije izdvajaju se dva oprečna stava.

Prema jednom stavu, ne treba se posebno baviti psihosocijalnom podrškom RIP

populaciji i ženama iz tih kategorija. Iz ovakvog mišljenja proizlazi ideja o istitucionalnoj

27

transformaciji, koja ima opravdanost u činjenici da su problemi preostalog broja RIP

„klasični“ socijalni problemi (obezbjeđenje smještaja, zaposlenja, izvora prihoda, socijalne

integracije). Poslove iz sadašnjeg sistema zaštite RIP prenijeti u sistem socijalne zaštite, te

državno, entitetska, kantonalna ministarstva za RIP transformisati u neku agenciju, ili njihove

poslove povjeriti resoru pri nekom ministarstvu. Primjeri ovakve reorganizacije već postoje,

recimo u Kantonu Sarajevo gdje su djelatnosti socijalnih sektora objedinjene u Ministarstvu

za rad, socijalnu politiku, raseljena lica i izbjeglice). Treba napomenuti da je nešto slično

rečeno u dokumentu Evropske komisije „Funkcionalni pregled sektora povratka“ u preporuci:

„Plan djelovanja se, posebno, tiče mjera neophodnih za transformaciju postojećeg MLjPI BiH

u ministarstvo socijalnih poslova, sa kapacitetima za pomoć razvoja sposobnosti općinskih

uprava“ (EK, 2005: 90). Prema drugom stavu, treba se i dalje baviti psihosocijalnom podrškom RIP populaciji i

ženama iz tih kategorija.

Na osnovu analize rezultata FGI preporuke za buduće djelovanje su:

- Ojačati kapacitete centara za socijalni rad, te razvijati usluge psihološkog savjetovanja

za što je potrebna dodatna edukacija osoblja iz oblasti psihoterapeutskog rada;

- Otvaranje dnevnih centara za stare gdje bi starije osobe iz RIP populacije kroz

osmišljene programe dobili psihosocijalnu podršku;

- Osmisliti posebne programe psihoscijalne podrške za starije žene bez bližnjih;

- Provesti opsežno istraživanje o transgeneracijskom prenosu traume;

- Otvaranje dnevnih centara za mlade kod kojih su uočeni poremećaji u ponašanju;

- Otvaranje dnevnih centara za osobe sa mentalnim poteškoćama, gdje bi se posebno

tretirali oni iz RIP populacije i žene;

- Posebni (permantentni i ad hoc) programi za žene iz RIP kategorije kod kojih je došlo

do retraumatizacije;

- Nastaviti realizaciju postojećih i razvijati nove projekte psihosocijalnog rada sa

ženama - žrtvama ratne torture;

- Razvijati međuinstitucionalnu saradnju na nivou opština kroz potpisivanje protokola o

saradnji i implemenatciji projekta koordinisane brige u oblasti mentalnog zdravlja, te

kroz osmišljavanje projekata koji uvezuju sve činioce psihosocijalne podrške (CSR,

CMZ, udruženja, korisnici);

- Brigu o RIP populaciji „što više spustiti na mjesne zajednice“, te ojačati kapacitete

mjesnih zajednica, povjeriti im veći obim poslova, aktivirati savjete mjesnih zajednica

i zaposliti veći broj ljudi;

- Jačanje institucionalnih kapaciteta, posebno putem zapošljavanja i doedukacije što

većeg broja stručnih radnika (socijalni radnici, psiholozi, psihijatri, neuropsihijatri) u

ustanovama u čijoj nadležnosti je očuvanje i unapređenje mentalnog zdravlja – CSR,

CMZ, domovi zdravlja;

- Jačanje postojećih i osnivanje novih nevladinih organizacija koje će se baviti

problemima žena uopšte, a posebno žena – žrtava torture;

- Uvođenje supervizije za stručne radnike koji rade u oblasti zaštite mentalnog zdravlja;

- Podizanje svijesti o potrebama i problemima raseljenih žena, izbjeglica i povratnica

kroz medijske priloge, afirmisanje pozitivnih primjera, formiranje grupa za podršku

žena.

28

VI PRILOZI

Prilog 1

UPITNIK

SOCIODEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

UČESNIKA FOKUS-GRUPNOG INTERVJUA

Ime i prezime: _________________________________________________

Starosna dob: __________________________________________________

Pol: M Ž

Naziv zvanja koje ste stekli školovanjem (na primer, diplomirani sociolog):

__________________________________________________________________________________

Naziv obrazovne institucije (škole, fakulteta) u kojoj ste stekli gore navedeno zvanje:

_______________________________________________________________________

Dodatna edukacija/stručno usavršavanje:

a __________________________________________________________________

b) __________________________________________________________________

c) ___________________________________________________________________

d) ____________________________________________________________________

29

Institucija/organizacija u kojoj ste zaposleni: ____________________________________

___________________________________________________________________________

Radno mjesto:______________________________________________________________

Dužina rada na sadašnjim poslovima: __________________________________________

Da li ste tokom rata i sami bili:

a) raseljeni

b) izbjeglica

c) povratik(ca)?

Prilog 2

STRUKTURIRANI VODIČ

ZA DISKUSIJU U FOKUS-GRUPNOM INTERVJUU

SEKCIJA I

PROGRAMI PSIHOSOCIJALNE PODRŠKE

RASELJENIM ŽENAMA, POVRATNICAMA I IZBJEGLICAMA

(20-25 min.)

Q-1. Koje su vrste psihosocijalnih usluga, u okviru Vaših delatnosti, dostupne (ili su bile

dostupne) osobama iz izbegličke/povratničke/raseljeničke populacije? Postoje li, ili su

postojali, posebni programi namenjeni ženama iz izbegličke/povratničke/raseljeničke

populacije? Programi namenjeni određenim (posebno ranjivim) grupama (na primer,

žrtvama nasilja)?

Q-2. Sa kojim su se teškoćama ovakvi programi susretali? Šta je u najvećoj meri ugrožavalo

njihovo sprovođenje?

Q-3. Šta se pokazalo njihovim najvećim slabostima, a šta najboljim stranama/kvalitetima)?

Q-4. Jesu li postojale posebne obuke za rad sa izbeglicama i raseljenim osbama? Ako jesu, ko

ih je sprovodio? Kakve su obuke bile u pitanju? U kojoj su meri bile zaista korisne?

Q-5. U kolikoj meri su se programi psihosocijalne podrške zasnivali na ličnim inicijativama?

(Čijim?) Koliko često su takvi programi bili (ili jesu) rezultat institucionalnih

(sistemskih, državnih ili lokalnih) inicijativa (planova ili strategija)? Opišite nam neke

takve primere.

30

Q-6. Kakvi su efekti ostvareni u pogledu unapređenja dobrobiti osoba koje su bile uključene?

A u pogledu uticaja na razvoj institucionalne prakse i stručnog rada u oblasti

psihosocijalne podrške i srodnim oblastima? Koliko su ti efekti bili značajni (duboki

i/ili trajni)? Kako su procenjivani? Jesu li sprovođena evaluacijska istraživanja i, ako

jesu, šta su pokazali rezultati tih istraživanja? Jesu li, i na koji način, rezultati evaluacija

uticali na programe i njihovo dalje sprovođenje?

Q-7. Gledano iz današnje perspektive, koliko je dobar uvid (relevantnih institucija) u

psihosocijalne potrebe i probleme osoba iz raseljeničke, izbegličke i povratničke

populacije? U kolikoj meri su prepoznate i uvažene specifične potrebe žena i posebno

ranjivih grupa?

Q-8. Kakva je (bila) struktura korisnika psihosocijalnih usluga? Možete li opisati određene

dominantne profile (u pogledu karakteristika ličnosti i karakteristika psiholoških teškoća

korisnika programa)? U kojoj su se meri „muški” i „ženski” profili razlikovali? Kako

biste opisali dominantne „ženske” profile? A „muške”?

Ispitati: postoje li posebne evidencije žena - prisilno raseljenih/povratnica - i njihovih

psihosocijalnih potreba uopšte i/ili kao korisnica usluga; da li su rađena istraživanja, procjene,

evidencije, registri; koje su usluge pružane i koliko dugo; vrsta psihosocijalnog rada; rezultati

psihosocijalnog rada (učinak za korisnice i učinak za unapređenje rada organizacije/ustanove);

kriteriji odabira (realne potrebe i problemi korisnica, odabir prema nacionalnoj strukturi

lokalne zajednice, prema utvrđenim politikama i strategijama lokalne ili šire zajednice...)

SEKCIJA II

FORMALNO-PRAVNI OKVIR ZA PRUŽANJE PSIHOSOCIJALNE PODRŠKE

(10-15 min.)

Q-1. U kojim zakonima i podzakonskim aktima je propisan formalno-pravni okvir za rad Vaše

ustanove/organizacije?

Q-2. Kojim aktima su utvrđeni propisi za pružanje psihosocijalne podrške? [Utvrditi da li je

različito od Q-1.]

Q-3. Koji su državni organi ili ustanove nadležni za podršku realizaciji Vaših programa

psihosocijalne podrške?

Q-4. Koje međunarodne organizacije podržavaju Vaše programe psihosocijalne podrške i na

koji način?

Ispitati: na osnovu kojih zakona, podzakonskih aktata, strategija, programa i sl. dotična

ustanova/organizacija zasniva svoje djelovanje u oblasti pružanja psihosocijalne podrške; na

koji način nadležni državni organi i međunarodne organizacije pružaju širi okvir za djelovanje

(to jest, podršku za takve aktivnosti).

SEKCIJA III

MEĐUINSTITUCIONALNA I MEĐUSEKTORSKA SARADNJA

(10-15 min.)

Q-1. Da li imate saradnju sa drugim učesnicima podrške? Da li ste ranije imali saradnju sa

drugim učesnicima podrške?

Q-2. Ako ostvarujete ili ste ranije ostvarivali saradnju sa drugim akterima u pružanju

31

psihosocijalne podrške, koji je (bio) njen sadržaj i svrha? Kakve su bile teškoće u

ostvarivanju saradnje? Koje saradnje niste uspeli ostvariti, a mislite da je bilo potrebno?

Koji su (bili) razlozi neuspeha u ostvarivanju saradnje?

Ispitati: period saradnje; koja vrsta saradnje je realizovana (zajednički projekat); kakva je

uloga pojedinih učesnika; ko je koordinirao aktivnostima; vidovi formalne i neformalne

podrške; koje su razlikesličnosti u pristupu vladinog i nevladinog sektora; odnos vladinog i

nevladinog sektora; kakvi su rezultati saradnje (učinak za korisnice i učinak za unapređenje

rada organizacije/ustanove).

SEKCIJA IV

PERSPEKTIVA, SUGESTIJE, PREPORUKE

(10-15 min.)

Q-1. Šta je danas moguće učiniti za unapređenje mentalnog zdravlja i rešavanje psiholoških

problema žena i muškaraca iz izbegličke/raseljeničke/povratničke populacije? Postoji li

potreba za takvim programima? Zašto? U vezi sa kojim problemima i kod kojih

korisničkih grupa posebno?

Q-2. Koje se dobre prakse (na osnovu ranijih iskustava) mogu preporučiti? Koje greške ne

bismo smeli ponavljati?

Ispitati: Na osnovu predočenih iskustava anticipirati budući način djelovanja.