publikacja „ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie”, 2010 r

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

1


1

EKONOMIA SPOŁECZNAW PRAKTYCEDoświadczenia dolnośląskie

Opracowanie

Instytut Rzeźby SpołecznejFundacja im. Josepha Beuysa

Wrocław 2010

EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie EKONOMIA SPOŁECZNA W PRAKTYCE. Doświadczenia dolnośląskie

2 3

Zarząd Instytutu Rzeźby Społecznej pragnie złożyć podziękowania:

3 KierownictwuorazPracownikomdolnośląskichinstytucji,praktykomorazeks-pertomEkonomiiSpołecznejzaotwartośćiwszelkąudzielonąpomocwre-alizacjiprojektu, 3 NaszymPartneromzanieocenionewsparciemerytoryczneorazinstytucjonal-ne, 3 MinisterstwuPracyiPolitykiSpołecznejzaudzielonewsparciefinansoweorazmożliwośćrealizacjiprojektu.

Autorzy publikacji:Ewa Miszczuk, Monika Miszczuk-Wereszczyńska

Autor artykułu:Piotr Marek Radzimiński

Współpraca merytoryczna: Magdalena Adamowicz

Projekt okładki, opracowanie graficzne: Jarosław Augustyniak

Zdjęcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS)

Korekta: Agnieszka Kłos

ISBN xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2

54-058 Wrocław, ul. Samotna 8a

tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26

e-mail: [email protected] www.atla2.com.pl

SPIS TREŚCI

5

7.1.10. Spółdzielnia Socjalna „WwwPromotion” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1227.2. Dobre praktyki na Dolnym Śląsku: badania własne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

7.2.1. Spółdzielnia Socjalna „Austeria Krokus” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1267.2.2. Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Arkadia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1277.2.3. Spółdzielnia Socjalna „Mona Lisa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1287.2.4. Spółdzielnia „RAZ-DWA-TRZY” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1297.2.5. Zakład Aktywizacji Zawodowej „Rosa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1307.2.6. Centrum Integracji Społecznej Wrocław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1317.2.7. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych CUPRUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137Inne materiały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140Spis wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140Dolnośląskie praktyki Ekonomii Społecznej. Galeria zdjęć z realizacji projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

SPIS TREŚCI

4

Spis treściWSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Problematyka diagnozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Pojęcie „ekonomii społecznej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Metoda badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Analiza źródeł wtórnych (desk research) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Wywiady pogłębione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA – MIT I RZECZYWISTOŚĆ Piotr Marek Radzimiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Literatura: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Dolnośląska ES na tle Polski: analiza źródeł wtórnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.1.1. Działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292.1.2. Poziom przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.1.3. Spółdzielczość i spółdzielnie socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.1.4. Inne podmioty ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

2.2. Podmioty ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452.3. Sieci parterstw dolnośląskiej ES: badania własne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

III. LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚWIADOMOŚCI BADANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.1. ES w oczach ekspertów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613.2. ES w oczach praktyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

IV. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.1. Obszary działania podmiotów-ekspertów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694.2. Obszary działania podmiotów-praktyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 724.3. Kondycja ekonomiczna praktyków ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764.4. Plany inwestycyjne praktyków ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 815.1. Warunki sprzyjające rozwojowi ES na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

5.1.1. Mocne strony ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835.1.2. Szanse ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

5.2. Bariery rozwoju ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 905.2.1. Słabe strony ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 915.2.2. Zagrożenia ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

VI. MAPA POMOCY DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1026.1. Dotychczasowe formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1026.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104

VII. DOBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOŁECZNEJ: POLSKA I DOLNY ŚLĄSK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1127.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza źródeł wtórnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

7.1.1. Zakład Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia „Teatr Grodzki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1157.1.2. Żarska Spółdzielnia Socjalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1157.1.3. Pensjonat „U Pana Cogito” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1167.1.4. Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo przy Stowarzyszeniu ETAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1177.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki (BDR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1187.1.6. Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1197.1.7. Spółdzielnia Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1197.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i Środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1207.1.9. Wspólnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „Być Razem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121


6 7

Problematyka diagnozy

Jak wynika z naszych wstępnych analiz, dotychczas brakowało aktualnych danych na

temat funkcjonowania oraz barier rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, dla-

tego lokalne instytucje publiczne, prywatne przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarzą-

dowe działające w zakresie ekonomii społecznej, nie dysponowały empiryczną wiedzą

umożliwiającą im skuteczną działalność.

Przywoływane w analizie źródeł wtórnych dotychczasowe badania i ekspertyzy do-

tyczące poziomu ogólnopolskiego, są nieprzekładalne bezpośrednio na praktykę dol-

nośląską. Regionalne podmioty ES borykają się z licznymi problemami i potrzebują wie-

lowymiarowego wsparcia ze strony różnych instytucji, a także współdziałania w celach

promocji ich działalności. Stąd wynikała potrzeba specjalistycznej diagnozy tych potrzeb

i problemów oraz upowszechnienie wiedzy na temat dobrych praktyk i rozwiązań, które

mogą być inspiracją dla podmiotów ES, a szczególnie dolnośląskich spółdzielców.

Publikacja ta zawiera analizę problemów szczegółowych, na które składa się:

• Mapa dolnośląskiej ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. Współpraca podmio-

tów ES z I, II i III sektorem – identyfikacja sieci partnerstw.

• Poziom wiedzy na temat ES, w tym na temat spółdzielni socjalnych w badanych pod-

miotach.

• Wielowymiarowa charakterystyka dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej

oraz instytucji wspierających.

• Obszary i zakres działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej, ze szcze-

gólnym uwzględnieniem spółdzielni socjalnych.

• Narzędzia i metody reintegracji społeczno-zawodowej wobec grup zagrożonych

wykluczeniem społecznym stosowane przez podmioty ES.

• Identyfikacja warunków sprzyjających rozwojowi ES na Dolnym Śląsku.

• Bariery rozwoju ES na Dolnym Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem przedsię-

biorczości społecznej (m.in. instytucjonalno-prawne, leżące po stronie beneficjen-

tów). Problemy z zakładaniem i prowadzeniem podmiotów ES.

• Planowane działania inwestycyjne, prorozwojowe badanych podmiotów ES. Iden-

tyfikacja barier uniemożliwiających dalsze działanie.

• Dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia podmiotów ES. Potrzeby informacyj-

ne, doradcze i szkoleniowe w zakresie ES zgłaszane wśród „praktyków”.

• Dobre praktyki ES w Polsce i na Dolnym Śląsku.

WSTĘP

W niniejszej publikacji zawarto wyniki socjologicznej diagnozy aktualnego stanu eko-

nomii społecznej na Dolnym Śląsku. Badania terenowe przeprowadzono w drugiej poło-

wie 2010 roku w ramach projektu pt.: „Ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia

dolnośląskie.”

Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Pracy

i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Funduszu Inicjatyw Obywatelskich

w 2010 roku.

Głównym celem projektu było wspieranie rozwoju regionalnego modelu ekonomii

społecznej (ES) jako elementu modelu ogólnopolskiego, podniesienie jakości i zwiększe-

nie zakresu wsparcia dolnośląskich podmiotów ekonomii społecznej (ES). Realizację celu

głównego umożliwiła diagnoza dotychczasowej praktyki i barier rozwoju ES, ze szcze-

gólnym uwzględnieniem rozwoju przedsiębiorczości społecznej w ramach spółdziel-

ni socjalnych na Dolnym Śląsku. Równie ważnym celem zrealizowanego zadania było

zwiększenie zainteresowania i poziomu wiedzy na temat ekonomii społecznej, a przez

to – upowszechnianie i promocja idei przedsiębiorczości społecznej oraz dolnośląskich

i ogólnopolskich dobrych praktyk w tym obszarze. Jak wynika z zarówno ze wstępnych

obserwacji, jak i omówionych tutaj badań, niski poziom ogólnej wiedzy społecznej, jest

jedną z najistotniejszych determinant problemów z jakimi borykają się dolnośląskie pod-

mioty.

Poznanie dotychczasowych warunków sprzyjających oraz barier funkcjonowania, ma

zoptymalizować możliwości rozwoju ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, ze szcze-

gólnym uwzględnieniem przedsiębiorczości społecznej realizowanej przez lokalne spół-

dzielnie socjalne.


8 9

„Wielu traktuje definicję ekonomii społecznej w sposób prosty – dla nich niektóre insty-

tucje posiadające określoną formę prawną (w tym na pewno spółdzielnie socjalne i organi-

zacje pozarządowe), to podmioty ekonomii społecznej. I o czym tu więcej gadać? Jeszcze

inni, bardziej wtajemniczeni, mówią: „Co tam forma prawna! Przedsiębiorstwem społecz-

nym są te działania, które wykorzystują mechanizmy rynkowe do społecznych celów”. Nie

ma ciągle definicji prawnej. Zresztą jak stworzyć definicję prawną, kiedy w potocznym języ-

ku nie możemy w tej kwestii dojść do porozumienia”3.

Często stosowanym rozwiązaniem pomagającym w rozstrzygnięciu jakie organizacje

można zaklasyfikować do przedsiębiorstw ekonomii społecznej, są opracowane przez ze-

spół badaczy – EMES European Research Network, kryteria społeczne i ekonomiczne. We-

dług tej grupy analityków, przedsiębiorczość społeczna oznacza połączenie rynkowych

i nierynkowych źródeł finansowania i zasobów niepieniężnych (np. praca społeczna) oraz

uzyskiwanie dochodów z „ofiarności prywatnej”4.

EMES określa kryteria społeczne oraz ekonomiczne, którymi powinny charakteryzo-

wać się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną jako:

Kryteria ekonomiczne:

– „prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o in-

strumenty ekonomiczne;

– niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych;

– ponoszenie ryzyka ekonomicznego;

– istnienie choćby nielicznego płatnego personelu.

Kryteria społeczne:

– wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia;

– oddolny, obywatelski charakter inicjatywy;

– specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania;

– możliwie wspólnotowy charakter działania;

– ograniczona dystrybucja zysków”5.

3. Por.: P. Frączak, Test na ekonomię społeczną [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184. 4. Za: Co to jest ekonomia społeczna? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=54755DA53D93296579

CFBB3DEF549E3. Strona oficjalna EMES: http://www.emes.net/index.php?id=2.5. Tamże.

Pojęcie „ekonomii społecznej”

Ustalenie grupy docelowej projektu oraz badanej zbiorowości stanowiło istotny pro-

blem, ze względu na brak jednoznacznych definicji i zgody, co do znaczenia pojęć „eko-

nomia społeczna” i „przedsiębiorczość społeczna”.

Według dokumentu, pt. „Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na

lata 2009-2013”, wspólny mianownik dla bardzo szerokiego pojęcia ekonomii społecz-

nej stanowi „prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych), nad maksyma-

lizacją zysku”, a więc pierwszeństwo celów społecznych przed ekonomicznymi1. Tak więc

w takim ujęciu instytucje ekonomii społecznej są zarówno podmiotami społecznymi, jak

i gospodarczymi, jednakże ten pierwszy aspekt ma decydujące znacznie dla ich działal-

ności. W przywołanym dokumencie wymieniono takie podmioty ekonomii społecznej,

jak: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze doręczeniowe,

przedsiębiorstwa społeczne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia i fundacje.

Gospodarka społeczna zaś obejmuje istotne społecznie świadczenia w takich obszarach,

jak: edukacja, wsparcie socjalne, leczenie i rehabilitacja oraz pomoc w zatrudnieniu.

Program Operacyjny Kapitał Ludzki, w ramach którego można starać się o dofinan-

sowanie projektów mających na celu wsparcie przedsiębiorstw społecznych, w swym

słowniku przyjętej terminologii podaje, że do podmiotów ekonomii społecznej należy

zaliczyć jedynie: „spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje

pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003

r. o pożytku publicznym i wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r. z późn. zm.), Cen-

tra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej,

Warsztaty Terapii Zajęciowej”2.

Zarówno wśród samych praktyków, którzy – poszukując środków dofinansowania –

sięgają do wymienionych wyżej dokumentów programowych, jak i w coraz bogatszej li-

teraturze przedmiotu, nie ma jednoznacznej definicji, które podmioty można zaliczyć do

podmiotów ekonomii społecznej.

Obrazowo opisał tę sytuację Piotr Frątczak w swoim felietonie, zmieszczonym na głów-

nym polskim portalu poświęconym zagadnieniom ekonomii społecznej:

1. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013 [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/download/PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf, s. 30-31.

2. Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013, s. 346-347 [w:] http://www.efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf., s. 346-347.

http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184

http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=5475B5DA53D93296579CFBB3DEF549E3


http://www.emes.net/index.php?id=2

http://www.mpips.gov.pl/bip/download/PO FIO 2009-2013 02.10.2008.pdf


http://www.efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf



10 11

Do badań dobrano celowo łącznie 40 podmiotów, po 20 instytucji obu typów: 20 in-

stytucji wspierających i 20 instytucji – praktyków. Jednakże cała zbiorowość jest znacz-

nie szersza i obejmowała (w momencie konceptualizacji problematyki empirycznej), ok.

100 instytucji zarówno wspierających, jak i praktyków. W momencie projektowania ba-

dań w województwie dolnośląskim, działały następujące instytucje ES: Dolnośląski Wo-

jewódzki Urząd Pracy wraz z filami (4 instytucje), powiatowe urzędy pracy wraz z filiami

(43), spółdzielnie socjalne (14), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (4), Warsztaty Terapii Za-

jęciowej (32), NGO gospodarcze (8). Wstępnie było to zatem 105 instytucji wraz z filiami9.

W ramach naszego projektu odtworzono pełną mapę ekonomii społecznej, poszerzając

powyższy zestaw o CIS-y (3 instytucje) oraz inne podmioty, nie ujęte w zestawieniu FRES.

W konsekwencji przyjęcia takiego podziału, wywiady zostały przeprowadzone na te-

renie badanych podmiotów w dwóch grupach respondentów: wśród „praktyków” oraz

wśród „ekspertów” ekonomii społecznej (ES). Jeśli dany podmiot działał w obu obszarach

(np. organizacja pozarządowa), brana była pod uwagę dominująca bieżąca działalność.

a) Praktycy objęci badaniami to następujące podmioty:

• spółdzielnie socjalne,

• Centra Integracji Społecznej (CIS),

• Kluby Integracji Społecznej (KIS),

• Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ),

• Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ),

• Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW),

• organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą.

Pierwsza grupa respondentów, obejmowała powyższe dolnośląskie podmioty ekonomii

społecznej – „praktyków”, działających w ramach tych podmiotów.

b) Eksperci to następujące podmioty:

• lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za politykę społeczną,

• Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy,

• powiatowe urzędy pracy,

• wydziały i komórki instytucji samorządowych: starostwa powiatowe,

• Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej,

9. Zgodnie z szacunkami Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), na podstawie baz udostępnionych przez FRES. Aktualne bazy: http://www.fres.org.pl/podmioty.html.

Inni autorzy (Carlo Borzaga i Jacques Defourny) podają nieco odmienne wspólne ce-

chy podmiotów ekonomii społecznej: po pierwsze podmioty takie służą celom ponadin-

dywidualnym (wspólnotowym lub społecznym), które mają być istotniejsze niż genero-

wanie zysku. Po drugie: są one niezależnie zarządzane. Po trzecie: są to podmioty oparte

o demokratyczne procesy podejmowania decyzji. Po czwarte: obowiązuje w nich prymat

człowieka i pracy nad gromadzonym kapitałem i jego dystrybucją6.

Ponadto, rozróżnia się „stare” i „nowe” formy organizacyjne gospodarki społecznej. Do

tych ostatnich, najnowszych, zalicza się spółdzielnie socjalne, Kluby i Centra Integracji

Społecznej (KIS-y i CIS-y), Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), zakłady pracy chronionej,

partnerstwa lokalne i sieci firm społecznych7. Trwają jednak spory, na ile te różne formy

organizacyjno-prawne spełniają podstawowe kryteria społeczne i ekonomiczne, choćby

te określone przez EMES. Powyższe ustalenia braliśmy pod uwagę przy konceptualizacji

problemów badawczych, jak i ostatecznego ustalenia próby badawczej8.

Badana zbiorowość. Próba badawcza: praktycy i eksperci ES

W doborze próby badawczej kierowaliśmy się opisanymi powyżej ustaleniami teore-

tycznymi oraz wskazówkami i praktyką lokalnych ekspertów ekonomii społecznej. Na tej

podstawie został wstępnie ustalony lokalny model instytucjonalny ekonomii społecznej,

będący wykładnią doboru próby jakościowej.

Po konsultacjach z ekspertami z Fundacji Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), przy-

jęliśmy, że lokalni „eksperci ES” to pracownicy „instytucji wspierających ES”. Przy czym in-

teresowały nas te podmioty, które mają zasięg działania na poziomie wojewódzkim oraz

instytucje działające w powiatach o najniższych i najwyższych wskaźnikach rozwoju ES,

co ustaliliśmy dzięki analizie dostępnych źródeł wtórnych. Z kolei lokalni „praktycy ES” to

pracownicy „instytucji działających w ramach ES”, do których zaklasyfikowaliśmy po kon-

sultacjach, głównie nowe formy przedsiębiorczości społecznej.

6. C. Borzaga, J. Defourny, The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wy-gnański (przy wsparciu P. Frątczak): Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania, wąt-pliwości. Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, 2006, s. 15. [w:] http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/Publikacje/Wygnanski_ESw%20Polsce_definicje.pdf.

7. Por.: A. Ciepielewska, Wstęp: założenia teoretyczne i metodologiczne projektu badawczego Bank Dobrych Praktyk polskiej gospodarki społecznej [w:] A. Ciepielewska, Dobre praktyki polskiej gospodarki społecznej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008.

8. Kwestie pojęcia ekonomii społecznej w świadomości reprezentantów badanych podmiotów ES omawiamy w dalszej części publikacji.


12 13

ne narzędzia (scenariusze wywiadów IDI). Wywiady przeprowadzone były z jednym re-

prezentantem w każdej badanej instytucji. W obu grupach respondentów byli to:

a) wśród „praktyków”: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy mery-

toryczni;

b) wśród „ekspertów”: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy dzia-

łów zajmujących się ekonomią społeczną lub wykluczeniem społecznym (ze szczegól-

nym uwzględnieniem osób bezrobotnych) – kierownictwo, pracownicy merytoryczni.

Koordynator projektu wysyłał wcześniej listy do dyrekcji podmiotów z zaproszeniem do

badań oraz umawiał telefonicznie respondentów.

Publikacja niniejsza zawiera analizę badań jakościowych uzupełnioną o informacje

pochodzące z analizy źródeł wtórnych (rozdziały II-VII). Doniesienia te zostały poprzedzo-

ne artykułem Piotra Marka Radzimińskiego (rozdział I), który przedstawia rozbieżności

pomiędzy formalno-prawnymi podstawami a rzeczywistością, w której funkcjonują spół-

dzielnie socjalne, nie tylko dolnośląskie, ale i te prowadzące działalność w innych woje-

wództwach.

• gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej,

• instytucje, organizacje szkolące podmioty ES.

Respondentami byli „eksperci” pracujący w powyższych instytucjach wspierających pod-

mioty ES. W sumie przeprowadzonych zostało 20 wywiadów eksperckich.

Metoda badawcza

Analiza źródeł wtórnych (desk research)Badania terenowe przeprowadzone przez nas na Dolnym Śląsku poprzedziła analiza

dostępnych źródeł wtórnych. Na ich podstawie zebraliśmy wszelkiego typu informacje,

w tym dane statystyczne dotyczące dotychczasowego rozwoju lokalnych podmiotów

ES oraz tzw. dobrych praktyk w zakresie ES, zarówno na Dolnym Śląsku, jak i w innych

województwach. Dzięki tej wstępnej analizie możliwe było odpowiednie skonstruowanie

zarówno całości koncepcji badań jakościowych, jak i szczegółowego narzędzia badaw-

czego.

Wywiady pogłębioneDla uzyskania informacji zawartych w problematyce badawczej zastosowaliśmy tech-

nikę indywidualnych wywiadów pogłębionych – z ang. Indywidual In-Depth Interview

(tzw. IDI). Wywiady były przeprowadzane przez odpowiednio przeszkolone osoby z do-

świadczeniem w realizacji tego typu badań. Każdą z rozmów nagrywaliśmy na dyktafon

cyfrowy, a następnie dokonaliśmy ich transkrypcji (celowych). O wyborze jakościowej

metody (odpowiadającej na pytania: „Jak?” i „Dlaczego?”, w przeciwieństwie do metod

ilościowych), zadecydował przede wszystkim fakt, że ze względu na swą „miękkość”

i mniejszą standaryzację, pozwoliła ona stwierdzić, w jaki sposób praktycy oraz eksperci

lokalnej ekonomii społecznej, postrzegają diagnozowane zjawiska10. Ponadto wywiady

pogłębione znajdują zastosowanie w badaniach, w których problem wymaga znacznie

głębszego poznania poglądów i postaw badanych, niż jest to możliwe przy użyciu trady-

cyjnej „ilościowej” ankiety czy zestandaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego.

Wywiady przeprowadzono na terenie podmiotów biorących udział w projekcie, za-

równo wśród ekspertów, jak i praktyków. Dla tych obu grup przygotowano dwa oddziel-

10. Więcej na temat badań jakościowych: Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka, Poznań 2001, s. 297-319.


14 15

Spółdzielnia socjalna jest osobą prawną i z tej racji podlega wpisowi do Krajowego Re-

jestru Sądowego na wnio sek założycieli, do którego to wniosku obowiązkowo dołącza się

zaświadczenia po twierdzające status założycieli jako osób należących do wymienionych

kategorii (orzeczenie o stopniu niepełnospraw ności, zaświadczenie powiatowego urzę-

du pracy o statusie bezrobotnego, za świadczenie o statusie bez domnego realizującego

indywidualny program wy chodzenia z bezdomności, zaświadczenie o zakoń czeniu przez

osoby uzależnione wymaga nych programów terapeutycznych itp.).

Spółdzielnię socjalną mogą również założyć co najmniej dwie spośród takich osób

prawnych, jak:

• organizacje pozarządowe w rozumieniu ustawy o działalno ści po żytku publicznego

i o wolontariacie;

• jednostki samorządu terytorialnego;

• kościelne osoby prawne.

Spółdzielcy prowadzą działalność o dwojakim charakterze. Nadrzęd nym ich celem

jest jednak powrót do uregulowanego życia społecznego i zawodowego, i temu celowi

podporządkowana jest podstawowa działalność spółdzielni. W art. 2 ust. 2 ustawy wska-

zano, iż spółdzielnia działa na rzecz:

• społecznej reintegracji jej członków, przez co należy rozu mieć dzia łania mające na

celu odbudowanie i podtrzyma nie umiejętności uczestni czenia w życiu społeczno-

ści lo kalnej, i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, za mieszkania lub pobytu,

• zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozu mieć działania mające na

celu odbudowanie i podtrzyma nie zdolności do samodziel nego świadczenia pracy

na rynku pracy – a działania te nie są wykony wane w ramach prowadzonej przez

spół dzielnię socjalną działalności go spodarczej.

Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w opar ciu o wspólną

pracę11. Ponadto spółdzielnia socjalna może prowadzić działal ność społeczną, kultural-

no-oświatową oraz społecznie użyteczną, zarówno na rzecz swoich członków jak również

11. Art. 2 ust. 1 ustawy.

I. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA – MIT I RZECZYWISTOŚĆ Piotr Marek Radzimiński

Instytucja spółdzielni socjalnej została w Polsce wprowadzona ustawą z dnia 20 kwiet-

nia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz.

1001), która odpowiednio znowelizowała ustawę z dnia16 września 1982 r. Prawo spół-

dzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Aktualną podstawą prawną dla

funkcjonowania tej katego rii spół dzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdziel-

niach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.), zwana w dalszej części tego

artykułu ustawą.

Spółdzielnia socjalna jest formą prawną podmiotu łączącego ce chy przedsiębiorstwa

oraz organizacji pozarządowej, mającego umożliwić swym członkom, w 50% osobom

zagrożonym wykluczeniem spo łecznym, powrót do uregulowanego życia społecznego

i aktywności na rynku pracy. Spółdziel nia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera

się na zasa dzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Interpretując – można

powiedzieć, że spółdzielnia socjalna jest przed siębiorstwem społecznym prowadzącym

dzia łal ność gospodarczą – wyznaczającym sobie cele ściśle społeczne oraz inwe stują-

cym wypracowane nadwyżki, zależnie od wy znaczonych celów – w działal ność lub we

wspólnotę, nie kierując się przy tym po trzebą osiągania mak sy malnego zysku na rzecz

właścicieli.

Spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby z pełną zdolnością do czynno ści prawnych

i równocześnie zaliczające się przynajmniej do jednej z następujących kategorii:

• bezrobotni,

• niepełnosprawni,

• uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzają cych po zakończeniu le-

czenia,

• chorzy psychicznie,

• bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności,

• osoby opuszczające zakłady penitencjarne, które mają trudno ści z reintegracją spo-

łeczną,

• uchodźcy uczestniczący w indywidualnym programie integra cji,

• inne osoby, pod warunkiem, że ich liczba nie przekracza 50% ogólnej liczby człon-

ków-założycieli.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Osoba_prawna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Krajowy_Rejestr_Sdowy


http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040991001



http://pl.wikipedia.org/wiki/Przedsibiorstwo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Organizacja_pozarzdowa

http://pl.wikipedia.org/wiki/Spdzielnia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zdolno_do_czynnoci_prawnych


16 17

• stworzenie systemu wsparcia dla powstających instytucji finanso w ych, udzie lających

pomocy podmiotom ekonomii społecznej,

• włączenie samorządu terytorialnego (ze szczególnym uwzględnieniem gmin), w two-

rzenie systemu poręczeń i gwarancji dla powstających spółdzielni so cjalnych i innych

inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej”16.

Trzeba podkreślić, iż przedmiotowa problematyka pojawiała się również w kolejnych

tzw. „Kra jowych Programach na rzecz Integracji Społecznej”, stano wiących polską de-

klarację w ramach wspólnotowej polityki społecznej Unii Europejskiej. W ostatnim „Kra-

jowym Programie Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010” wskazano wyraźnie, że „w celu zwiększenia dynamiki rozwoju spółdzielni socjalnych

założono przyjęcie no welizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych. Wśród nowych roz-

wiązań pla nowano złagodzenie proporcji pomiędzy osobami zagro żonymi wyklucze-

niem społecz nym a pozostałymi członkami spółdzielni do stanu 50 na 50, wprowa dzenie

możliwości tworzenia spółdzielni socjalnych przez jednostki samorządu tery torialnego

i organizacje pozarządowe oraz zwiększenie poziomu dota cji z Funduszu Pracy dla spół-

dzielni socjalnych. Przewidziano również zwiększe nie wsparcia przy refundacji kosztów

ubezpieczenia społecznego, jak również nowe roz wiązania dotyczące klauzul społecz-

nych w zamówieniach publicz nych, preferujące podmioty zatrudniające osoby wykluczo-

ne społecznie. Po nadto w ramach Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki,

prze wi dziano dodatkowy komponent wspierający osoby niezatrudnione w tworze niu

spółdzielni, m.in. poprzez wsparcie szkoleniowe, dotacje, czy też wsparcie pomostowe.

Przewiduje się, iż w wyniku wprowadzonych zmian regulacyj nych oraz wsparcia finanso-

wego w 2013 r., w spół dzielniach socjalnych za trudnio nych będzie od 7 do 10 tys. osób”17.

Obecnie, zgodnie z polskim prawodawstwem, założyciele spółdzielni zwolnieni są

z opłat rejestracyjnych za wpis spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego, i za wydruko-

wanie ogłoszenia o powstaniu spółdzielni w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Nadto:

• Osoby, chcące założyć spółdzielnię socjalną, mogą otrzymać jednora zowo środki

z Funduszu Pracy na podjęcie działalności gospodarczej w wysokości nie przekra-

czającej 4-krotnej wysokości przeciętnego wyna grodzenia na każdego członka za-

łożyciela spółdzielni socjalnej.

16. Tamże s. 7.17. Tamże, s. 8.

środowiska lokal nego. Cele te są fi nansowane z nadwyżki bi lansowej12, która nie może

być podzielona między członków spółdzielni13.

Tyle na temat spółdzielni socjalnych mówi samo prawo14. Podobnie, czyli w sposób

równie nieskomplikowany, sytuację instytucji spółdzielni socjalnej rysuje państwo. Jego

polityka wobec spółdzielczości socjalnej opierać się miała, przynajmniej w zało żeniach,

na trzech filarach:

• działaniach programowych,

• regulacjach prawnych,

• instrumentach finansowych.

Jak piszą w swojej pracy M. Juszczyk, C. Miżejewski i M. Ołdak: „Spółdzielczość socjalna

od początku była wyraźnie wskazywana w do kumen tach programo wych rządu. W naj-

ważniejszym dokumencie rządowym, czyli Strategii Rozwoju Kraju 2007-2013, w Priory-

tecie 4, którego celem jest bu dowa zintegrowanej wspólnoty spo łecznej i jej bezpieczeń-

stwa, wska zano iż „promowana będzie integracja i aktywiza cja społeczna, w szczególno-

ści roz wój instytucji zatrudnienia socjalnego, spółdziel czości socjalnej, bu downictwa

socjalnego, rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełno sprawnych, jak też rozwój

kontraktów socjalnych i innych instrumentów ak tywizujących, sto sowanych przez służby

społeczne”15. I kontynuują ci autorzy:

„Również w Strategii Polityki Spo łecznej 2007-2013 przewidziano jako jeden z celów:

rozwój form ekono mii społecznej, na rzecz pobudzenia aktywizacji zawodowej osób zagro-

żonych wy kluczeniem społecznym. Cel ten powinien być realizowany poprzez:

• rozwój ruchu spółdzielni socjalnych oraz spółdzielni inwalidzkich,

• promowanie współpracy pomiędzy publicznymi służbami zatrudnie nia a ośrodkami

pomocy społecznej w zakresie spółdzielczości socjal nej,

• tworzenie lokalnych form zatrudnienia, mających na celu realizację gmin nych usług

o charakterze socjalnym i opiekuńczym,

12. Art.10 ust.1 ustawy.13. Art.10 ust. 2 ustawy.14. Wcześniej, aby założyć spółdzielnię, trzeba było powoływać się na trzy różne akty prawne. Ustawa, której uchwa-

lenie poprzedziły długie spory, uznawana jest za kontrowersyjną. Po wszechne bowiem jest przekonanie, że choć porządkuje pewne problematyczne aspekty i rozwiązuje część problemów, wiele pozostało niezmienione – o czym w dalszej części artykułu.

15. M. Juszczyk, C. Miżejewski, M. Ołdak, Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Porad nik, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa 2009, s. 6 i n.



18 19

dia) a liberalnym (Wlk. Brytania). Jego ograni czenia można zmniejszyć lub wyeliminować

przez zmiany organiza cyjno-prawne, m.in. zwiększenie wskaźnika osób, które nie będąc

członkami spół dzielni mogą świadczyć pracę na jej rzecz z 20 do np. 30 proc., umożliwienie

przedsiębiorcom ubieganie się o członkostwo w spółdzielniach socjalnych, wprowadzenie

możliwości wypłacania dywidendy, wprowadzenie do ustawy o zamówieniach publicznych

preferencji dla tego sektora rynku, zwłaszcza ze strony sektora finansów publicznych czy

umieszczenie spółdzielni so cjalnej w inkubatorze przedsiębiorczości, szcze gólnie w począt-

kowym okresie jej funk cjonowania”18.

Wracając jednak do polskiej rzeczywistości, wymienić trzeba kilka podstawowych

trudności na jakie napotykają członkowie-założyciele, a które wynikają ze specyfiki pod-

miotu, jakim jest spółdzielnia socjalna. Zgodnie z dostępnym piśmiennictwem można

je podzielić na dwie grupy. I tak, do pierwszej zaliczyć należy trudności po jawiające się

wewnątrz spółdzielni, zaś do drugiej grupy – trudności zewnętrzne podmiotu19.

Najogólniej rzecz ujmując, pierwsza kategoria problemów dotyka sfery trud ności or-

ganizacyjnych (np. znalezienie pięciu osób „wykluczonych”, zbudowanie prawidłowych

relacji międzyludzkich, właściwe zrozumienie istoty spółdzielni itp.). Dalej, są to trudności

związane z właściwym zarządzaniem spółdzielnią. Chodzi tu choćby o wybór właściwego,

ze względu na umiejętności zarządcze, prezesa spółdzielni czy ogólnie – samo właściwe

nią zarządzanie. Kolejny istotny problem, występujący w pierwszej fazie istnienia spół-

dzielni, stanowią trudności w planowaniu działań przyszłościowych spółdzielni, trudno-

ści finansowo-księgowe i marketin gowe, i wreszcie trudności związane z promowaniem

samej spółdzielni, i zakresu jej działalności.

Słusznie, jak się wydaje, pisze A. Englot w swej pracy, że dla wła ściwego działania spół-

dzielni socjalnych, dla ich bezpiecznego przejścia pierwszego etapu rozwoju, potrzebne

jest wsparcie w postaci:

• „szkoleń, warsztatów, terapii,

• usług doradczych z zakresu zarządzania, prawa, rachunkowości, marke tingu, plano-

wania; usługi te powinny być w dalszej fazie funk cjonowania spółdzielni odpłatne, bo

wiedza kosztuje,

18. R. Radoszewski, Przełamywanie barier zatrudnienia – od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.com.pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11.

19. A. Englot, Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.org.pl/pu-blikacje-i-ekspertyzy,11,.html.

• Osoby chcące przystąpić do już istniejącej spółdzielni socjalnej, mogą otrzymać

środki z Funduszu Pracy w wysokości 3-krotności przecięt nego wyna grodzenia na

każdego członka.

• Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako osoba

bezrobotna albo poszukująca pracy, może otrzymać ze środków Funduszu Rehabili-

tacji Osób Niepełnosprawnych środki na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej

w wysokości nie wyższej niż piętnastokrotność przecięt nego wynagrodzenia.

• Dochody spółdzielni wydatkowane w roku podatkowym na społeczną i zawodową

reintegrację jej członków są, w części niezaliczonej do kosztów uzyska nia przycho-

dów zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych.

• Spółdzielnia socjalna może ubiegać się o sfinansowanie ze środków Funduszu Pracy

składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wy padkowe od kwoty minimal-

nego wynagrodzenia osób, o których mowa w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach

socjalnych, w pełnej wysokości przez okres 24 miesięcy od dnia zatrudnienia oraz

w połowie wysokości przez kolejne 12 miesięcy, na podstawie odpowiedniej umo-

wy między starostą a spółdzielnią oraz udokumentowanego wniosku spółdzielni.

• Spółdzielnia socjalna może stosować uproszczone zasady rachunkowo ści, jeżeli jej

przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i ope racji finansowych za po-

przedni rok obrotowy, nie przekroczyły równo wartości 1 200 000 EURO.

Jednak ani wcześniejsze, ani też aktualne oświadczenia progra mowe rządu nie zmie-

niły rzeczywistości spół dzielców socjalnych. Problemy bowiem pozostały – jak choćby

te zwią zane z powołaniem do życia spółdzielni socjalnej. Przede wszystkim więc zwra-

cają uwagę trudności z uzyskaniem kapitału z innych źródeł komer cyj nych, czemu na

przeszkodzie stoi brak możliwości zabezpie czenia pożyczki, brak historii kredy towej, brak

instrumentów finansowych dostoso wa nych do spe cyfiki i potrzeb spół dzielni socjalnych,

a w konsekwen cji wy sokie koszty uzyskania kapi tału. Poza tym, brak uzależnienia wyniku

fi nanso wego spółdzielni od efektów pracy jej członków obniża motywację pra cowni ków.

Te oraz inne mankamenty powodują, że w obecnej sy tuacji prawnej, finan sowej i organi-

zacyjnej spółdzielnie socjalne mogą mieć funda mentalne pro blemy z dalszym rozwojem.

„A przecież tak być nie musi”, jak pisze w swoim artykule „Przełamywanie barier zatrudnie-

nia – od diagnozy do stra tegii”, R. Radoszew ski i dalej kontynuuje:

„(…) o czym przekonują przykłady wło skie, fińskie, francu skie i brytyj skie. Polski mo-

del spółdzielni socjalnych lokuje się pośrodku skali, między mo delem socjalnym (Finlan-

http://www.naszesprawy.com.pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11



http://pl.wikipedia.org/wiki/Koszty_uzyskania_przychodw

http://pl.wikipedia.org/wiki/Koszty_uzyskania_przychodw

http://pl.wikipedia.org/wiki/Podatek_dochodowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Starosta


20 21

z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spół-

dzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Spółdzielcy doceniają w obowiązu-

jącym ustawodawstwie, m. in. zapis, iż dochody przezna czane na działalność sta tutową

są zwolnione z podatku, a w pierwszym roku działalności możliwe jest uzy skanie zwrotu

pieniędzy na składki ZUS. Doce niana jest także możliwość prowadze nia działalności sta-

tutowej w formie odpłatnej. Z drugiej jednak strony krytykowany jest sposób wspierania

nowych spółdzielni. Ich zało życiele i członkowie mogą ubiegać się o dofinansowanie ze

środków publicz nych. Ci pierwsi o sumę nie większą niż 300% przecięt nego miesięcz-

nego wynagro dzenia, zaś przystępujący do spółdzielni już istnieją cej – o 200%. Pojawia

się zatem py tanie: co powoduje, iż dotacje są tak niskie, jeżeli istnieje świadomość, że

ich wy sokość skazuje spółdzielnie socjalne na wykonywanie jedynie prostych, tj. tanich

prac? Nadto, przyznawane spółdzielcom środki są mniejsze niż te, które z urzędów pracy

otrzymują osoby ma jące w zamiarze za jąć się tzw. „normalnym” biznesem22, a tych pierw-

szych dotyczą więk sze rygory. W przypadku likwidacji spółdzielni przed upływem roku

pienią dze trzeba bowiem zwrócić wraz z odsetkami. Można więc postawić w tym miejscu

pytanie o logikę działania polskiego prawodawcy, mającego przecież wiedzę, iż przed-

miotowe dotacje pochodzą ze środków publicznych23. Wśród innych krytykowanych zapisów ustawy jest wymóg prowadzenia pełnej księ-

gowości. Dla wielu członków-założycieli, posiadających status bezrobotnego, taki wy-

móg prawny jest powodem odstąpienia od założenia spółdzielni, zaś dla pozostałych,

którzy już założyli spółdzielnię, oznacza dodatkową pracę i wy datki oraz ryzyko związane

z bezwzględnością „fi skusa”. Jak pisze M. Sobczyk:

„Powszechnie wskazywany jest też brak mechanizmów, które pozwalałyby spółdziel-

niom zdobywać środki na bieżącą działalność – dotacja z Urzędu Pracy rozchodzi się bo-

wiem bardzo szybko. Dobrze to podsumowała na łamach prasy Jolanta Nowakowska – wi-

ceprezes Spółdzielni Socjalnej „Będa” w Będzinie: Dali nam wędkę, ale bez żyłki i haczyka.

W żadnym z tych przepisów, na których się opieraliśmy (a jest to kilka kilogramów papieru),

nie napisano, skąd takie spółdzielnie, zakładane przez bezrobotnych biedaków, bezdomnych,

żyjących często całe lata na garnuszku pomocy społecznej, mają wziąć środki obrotowe na to,

żeby rozkręcić biznes. Jan Brzost, który przez pół roku próbował założyć spółdzielnię, dodaje:

22. Osoby takie mogą otrzymać z urzędu pracy do około 12 tys. zł w ramach jednorazowych środków na podjęcie działal-ności gospodarczej.

23. Por.: M. Sobczyk, Tam miała być praca [w:] „Obywatel” nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

• stworzenia funduszu pożyczkowego dla spółdzielni socjalnych, który stwarzałby finan-

sowe zabezpieczenie jej działalności,

• przyznania wsparcia finansowego spółdzielniom socjalnym, które to wsparcie z mocy

prawa im się należy,

• współpracy samorządów ze spółdzielniami socjalnymi i większe wyczule nie urzędni-

ków na problemy osób wykluczonych,

• kształcenia liderów,

• promocji dobrych praktyk spółdzielczości socjalnej w celu budowanie po zytywnego

wizerunku w społeczeństwie”20.

Trudności zewnętrzne w funkcjonowaniu spółdzielni dotyczą przede wszyst kim dzia-

łań, a właściwie braku działań ze strony organów, które w zamierzeniu prawodawcy miały

być pomocniczymi dla idei spółdzielczości socjalnej. Warto więc przypomnieć, że w za-

mierzeniu państwa spółdzielnie socjalne miały powstawać dla tych, którzy mają niewiel-

kie szanse na „normalne” zatrudnie nie.

Ideę przyświecającą temu celowi określić można w następujący sposób:

• jeżeli osobom wy kluczonym społecznie stworzy się korzystne warunki do prowa-

dzenia działal ności gospodarczej, dając możliwość uzyskania dochodów, będzie to

pomoc w powrocie do społeczeństwa, w zerwaniu z nałogiem, odzyskaniu poczu-

cia własnej wartości itp.,

• jeżeli uwzględniony zostanie aspekt finansowy, to można przyjąć, że spółdzielnie

będą szansą na przywrócenie samodzielności tym, których do tej pory utrzymywało

państwo w ramach systemu opieki społecznej.

Niestety, praktyczna realizacja tej idei napotyka obecnie na wiele przeszkód. Spół-

dzielnie nie dają sobie rady na rynku, a te kłopoty, jak już pisano wyżej, zniechęcają wie-

lu potencjalnych członków już na etapie rejestrowania działalności. Nadto, parafrazując

rzymską maksymę prawną – Dura lex sed lex21 – wobec prawodawstwa regulującego dzia-

łalność spółdzielczo-socjalną, można użyć zwrotu: słabe prawo, ale prawo.

Jak pisano na wstępie niniejszego artykułu, podstawą prawną funkcjonowa nia pol-

skich spółdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U.

20. Tamże.21. Łac. „Twarde prawo, ale prawo”.



22 23

ręczycieli dotacji, pomimo odstąpienia od tego wymogu ustawodawcy, co w przypadku

osób wykluczonych stanowi aż nazbyt często zasadniczą barierę27.

Często jest tak, iż przyznana już dotacja przekazywana jest z urzędów pracy z opóźnie-

niem, a ponadto w tym zakresie nie można skorzystać z jakiejkol wiek pomocy prawnej.

Do Za rządu Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni So cjalnych z wielu miejsc kraju

płyną informacje o braku środków na dotacje dla zało życieli nowych spółdzielni i na czę-

ściowe refundowanie tworzenia miejsc pracy w już istnieją cych28.

Jak analizuje M. Sobczyk, „niektórzy spółdzielcy skarżą się, że próbowali zainteresować

swoją działalnością lokalne organizacje pozarządowe, ale te nie odpowiadają. Spra wiają

często wrażenie, że są zainteresowane najwyżej organizowaniem szko leń, jeśli otrzymają

na to środki w ramach jakiegoś projektu. Tymczasem pomoc z ich strony jest dla wielu

inicjatyw po prostu niezbędna”29.

Wydaje się, że istniejąca sytuacja spółdzielni socjalnych, zarówno prawna jak i organi-

zacyjna, wymaga dalszego doskonalenia. Idzie tu, m.in. o „konieczność stworzenia fundu-

szy gwarancyjnych dla zainteresowanych założeniem spółdzielni, przy znawa nie dotacji

nie poszczególnym członkom, ale samej spółdzielni (która będzie ich poręczycielem),

oraz wprowadzanie mechanizmów ułatwiających spółdzielniom uzy skiwanie zleceń od

samorządów, np. zniesienie wymogu przetargów”30. Najistotniejsza jest w tym względzie

wypowiedź cytowanego już parokrotnie w tej pracy M. Sobczyka, który uważa, że

„państwo czy organizacje pozarządowe powinny mniej pieniędzy wydawać na konferen-

cje, szkolenia czy wykłady, a skupić się na faktycznym wsparciu spółdzielczości socjalnej. Fun-

dusze unijne ze względu na długotrwałe procedury uzyskania, są nierealne w obliczu w miarę

krótkiego czasu rozpo częcia działalności gospodarczej przez spółdzielnię socjalną. Poza tym

i tak nie są one dla spółdzielni socjalnych aktualnie dostępne w żadnym z progra mów pomo-

cowych”.

Jak dalej kontynuuje ten autor:

„dużym wsparciem byłoby zlecanie (…) dostarczania produktów i usług, np. przez sa-

morządy. W większości [spółdzielnie – przyp. autora] nie ocze kują cudów. Chcą po prostu,

27. Decyzje w tym zakresie podejmuje starosta powiatowy w oparciu o sformułowane przez siebie (w umowie) warunki.28. M. Sobczyk, Tam miała być praca, op. cit.29. Tamże.30. Tamże.

Banki nie udzielą żadnego kredytu nowopowstałej spółdzielni, zresztą większość banków nie

wyraża nawet zgody na założenie im konta!. (…)”.

I dalej czytamy w cytowanym artykule:

„Problem stanowi także współdziałanie przepisów o spółdziel niach z innymi aktami

prawnymi. Dotacje mogą otrzymać tylko zarejestrowani bezro botni, ale osoby niepełno-

sprawne – już nie. Dzieje się tak, bo w świetle innych ustaw nie są bezrobotnymi, lecz poszu-

kującymi pracy, którym przysługuje najwyżej zwrotna pożyczka z Państwowego Funduszu

Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Spółdzielcy skarżą się też na niekorzystne zasady

refundowania kosztów ubezpieczenia społecznego, brak określenia źródła finansowania

w początkowym okresie działania... Absurdów, niejasności i przykładów niesprawiedliwo-

ści jest więcej”24.

Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, iż wadliwe przepisy to tylko część problemów,

jakie stoją przed spółdzielniami o przedmiotowym charakterze. Bowiem dzieje się tak,

że pomoc świadczona przez administrację samorządową nie funkcjonuje na rów nym

poziomie. Niejednokrotnie na wysokości zadania nie stają te instytucje, które powinny

być najbardziej zainteresowane rozwojem spółdzielczości socjalnej, jak np. powiatowe

urzędy pracy. Nie są one zorientowane w kwestiach związanych z ekonomią społeczną,

zaś gminy – choć cieszą się prawem zle cania pewnych zadań w za kresie, m.in. pomocy

społecznej czy ochrony śro dowiska – nie czynią tego lub czynią to w sporadycznych przy-

padkach. „Spółdzielnie, tak jak organizacje pożytku publicz nego, mogą też otrzymywać

bezpłatnie lokale na działalność – wszystko to zależy od dobrej woli samorządu. Niestety,

równie często – a nawet częściej – spotykają się na poziomie lokalnym z brakiem wspar-

cia”25. Nadto trzeba zwrócić uwagę, iż „spółdzielcy pod kreślają, że wiele zależy od życz-

liwości i kompetencji urzędników. Zdarza się, że po stawa jednego urzędnika decyduje

o tym, czy ktoś ostatecznie zakłada spółdzielnię, czy odpuszcza. Obojętność urzędni ków

to jeden z częstszych wątków w historiach spółdzielców”26.

Kolejna sfera trudności zewnętrznych, które dotykają spółdzielnie socjalne to fakt sto-

sowania w sposób bardzo restrykcyjny przepisów o przyznawaniu jednorazowych dota-

cji. Dotyczy to w szczególności praktyk żądania od spółdzielców przedkładania list po-

24. Tamże.25. Tamże.26. Tamże.


24 25

II. MAPA DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ

Zaprezentowane wyniki analizy źródeł wtórnych (desk research) dotyczą działalności

w organizacjach pozarządowych oraz kondycji wolontariatu na Dolnym Śląsku na tle

Polski (również w odniesieniu do danych międzynarodowych), a także poziomu i dy-

namiki przedsiębiorczości, w skali ogólnopolskiej, dolnośląskiej oraz w poszczególnych

powiatach interesującego nas tutaj województwa. Ponadto, prezentujemy informacje

dotyczące skali i zachodzących zmian w dziedzinie spółdzielczości w całym kraju oraz na

Dolnym Śląsku. Dostępne źródła danych dostarczyły nam również możliwie najbardziej

aktualnych ilościowych informacji odnośnie udziału poszczególnych typów podmiotów

ekonomii społecznej w skali ogólnopolskiej, dla Dolnego Śląska i w ramach jego poszcze-

gólnych powiatów. Dzięki temu usytuowaliśmy analizowany region na mapie polskiej

ekonomii społecznej, zaś w ramach województwa ustaliliśmy powiaty o najwyższych

i najniższych wskaźnikach przedsiębiorczości społecznej. Niniejszy rozdział zamyka, od-

tworzona w toku badań jakościowych lokalna mapa sieci parnterstw pomiędzy poszcze-

gólnymi podmiotami dolnośląskiej ES.

Zanim jednak skupimy się na danych ilościowych, określimy zakres definicyjny omawia-

nych typów przedsiębiorstw społecznych. Jak pamiętamy, zgodnie z przyjętą tutaj definicją

operacyjną, w ramach ekonomii społecznej funkcjonują spółdzielnie socjalne, Centra Inte-

gracji Społecznej (CIS), Kluby Integracji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej

(ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW)

oraz organizacje pozarządowe (NGO) prowadzące działalność gospodarczą.

W świetle prawa spółdzielnia jest „dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby

osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w inte-

resie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą”32. Jak czytamy dalej

w „Prawie spółdzielczym”, spółdzielnia „może prowadzić działalność społeczną i oświato-

wo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska”33. Majątek takiego podmiotu

stanowi prywatną własność jej członków (np. w spółdzielniach handlowych, mieszkanio-

wych).

Spółdzielnia socjalna34 stanowi szczególną formę organizacyjno-prawną spółdzielni

pracy. Przedmiotem działalności takiego podmiotu socjalnego jest „prowadzenie wspól-

32. Ustawazdnia16września1982r.Prawospółdzielcze(Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

33. Tamże, Art.1. Ustawy.34. Za: Ustawazdnia27kwietnia2006r. ospółdzielniachsocjalnych(Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.)

[w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

żeby stworzono system, w którym ludzie przedsiębior czy będą mogli sami na siebie zara-

biać – nawet jeśli mają bardzo utrudniony start”31.

Literatura:

Englot A., Trudności w pierwszej fazie funkcjonowania spółdzielni socjalnych, czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.

org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html.

Juszczyk M., Miżejewski C., Ołdak M., Jak założyć i prowadzić spółdzielnię socjalną. Porad nik, Krajowa Rada

Spółdzielcza, Warszawa 2009.

Radoszewski R., Przełamywanie barier zatrudnienia – od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.

com.pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--

od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11.

Sobczyk M., Tam miała być praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel.

org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

31. Tamże.





http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126

http://www.obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126


26 27

darczej. Kluby Integracji Społecznej organizują przedsięwzięcia o charakterze terapeu-

tycznym, zatrudnieniowym i samopomocowym.

Zakres zadań Zakładów Aktywności Zawodowej (ZAZ) reguluje Ustawa z dnia 27

sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U.

97.123.776 z poźn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia

21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77

z poźn. zm.)40. Celem zakładów jest zatrudnienie osób niepełnosprawnych zaliczonych

do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także wspieranie ich poprzez rehabilitację

zawodową i społeczną. ZAZ-y przygotowują swych uczestników do życia w otwartym

środowisku oraz świadczą im pomoc w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego

i aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie. ZAZ może prowadzić działalność wy-

twórczą, handlową i usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie. Jednak nie jest to

działalność gospodarcza w rozumieniu odpowiednich przepisów, lecz prowadzona jest

ona jako wsparcie dla celów statutowych41.

Z kolei, zasady tworzenia i funkcjonowania Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ)

reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy

i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej42.

WTZ-em określa się wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę stwarzającą

osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy, możliwość rehabilitacji spo-

łecznej i zawodowej. Warsztat daje możliwość zdobycia lub przywrócenia umiejętności

niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Odbywa się to poprzez stosowanie technik tera-

pii zajęciowej zmierzających do usamodzielnienia uczestników, poprzez wyposażenie

ich w umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej,

a także rozwijania psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych

umiejętności zawodowych.

40. Zob.: Ustawazdnia27sierpnia1997r.orehabilitacjizawodowejizatrudnianiuosóbniepełnosprawnych,(Dz. U.97.123.776 z późn. zm.); RozporządzenieMinistraPracy iPolitykiSpołecznejzdnia21stycznia2000 r.wsprawiezakładówaktywnościzawodowej, (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z poźn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl.

41. Więcej na temat ZAZ, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 1/2008: J. Kluczyńska, A. Sienicka, ZakładAktywnościZawodowejjakoprzedsiębiorstwospołeczne[w:] http://www.owies.org.pl/media/file/zaz.pdf.

42. Ustawazdnia27sierpnia1997r.orehabilitacjizawodowejispołecznejorazzatrudnianiuosóbniepełnosprawnych(Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776 z późn. zm.) oraz RozporządzenieMinistraGospodarki,PracyiPolitykiSpołecznejzdnia25marca2004r.wsprawiewarsztatówterapiizajęciowej,(Dz.U. 2004 nr 63 poz. 587) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

nego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków”35, którymi mogą być m.in.

osoby bezrobotne, osoby zagrożone wykluczeniem społecznym czy też osoby niepeł-

nosprawne36. Spółdzielnia socjalna jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie

osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Jest to stosunkowo niewielkie przed-

siębiorstwo, gdyż podmiot taki może założyć co najmniej pięć osób (ale nie więcej niż

pięćdziesiąt), spełniających wymienione wyżej warunki. Aczkolwiek spółdzielnie socjal-

ne mogą zatrudniać osoby nie będące jej członkami. Taka forma gospodarowania daje

możliwość wspólnej pracy osobom, które indywidualnie mogłyby mieć trudności z pro-

wadzeniem działalności gospodarczej, a także mają nikłe szanse na znalezienie etatu na

„otwartym” rynku pracy. Ten sposób prowadzenia wspólnej firmy pozwala takim osobom

na tworzenie sobie miejsc pracy. Oprócz aktywizacji zawodowej członków spółdzielni, re-

alizuje się w ten sposób ważne cele społeczne, takie jak: tworzenie więzi międzyludzkich

oraz reintegrację społeczną37. Co istotne, w spółdzielniach socjalnych nie ma możliwości

redystrybucji zysku między członkami spółdzielni.

Do jednostek przedsiębiorczości społecznej zaliczamy Centra Integracji Społecznej (CIS) oraz Kluby Integracji Społecznej (KIS), których zakres zadań i funkcjonowanie re-

gulują przepisy ustawy z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym38. Tego typu

podmioty mogą być zakładane zarówno przez instytucje publiczne, jak i przez organiza-

cje pozarządowe. Działalność CIS oraz KIS jest skierowana do osób, które są zagrożone

wykluczeniem społecznym, bądź już znalazły się poza obrębem życia społecznego. Są to

przede wszystkim osoby bezdomne, uzależnione od alkoholu, narkotyków, innych środ-

ków odurzających, osoby chore psychicznie, długotrwale bezrobotni, osoby zwalniane

z zakładów karnych oraz uchodźcy. Celem CIS jest reintegracja społeczna i zawodowa

tych osób. Centrum, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność wy-

twórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie39. Aktywność

ta nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o działalności gospo-

35. Tamże, Art. 2. Ustawy. 36. Odsyłamy w tym miejscu do rozdziału I niniejszej publikacji, autor wymienia wszystkie kategorie osób uprawnionych

do zakładania spółdzielni socjalnych (P. M. Radzimiński, SpółdzielniaSocjalna–mitirzeczywistość).37. Więcej na temat spółdzielni socjalnych, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 4/2008: J.

Brzozowska, J. Kluczyńska, A. Sienicka, Spółdzielnia socjalna [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.40.pdf.

38. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143, z późn. zm.) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl. W 2011 roku zasady działania CIS oraz Zakładów Aktywizacji Zawodowej mają ulec zmianom. Wiąże się to ze zniesieniem formy organizacyjnej gospodarstwa pomocniczego (zob.: P. Ciurak, CentraIntegracjiSpołecznejzreformowane[w:] http://samorzad.lex.pl/artykul-aktualnosci/258).

39. Więcej na temat CiS, w publikacji z serii „Ekonomia Społeczna. Testy 2008”, nr 9/2008: J. Kluczyńska, A. Sienicka, CentrumIntegracjiSpołecznej–przedsiębiorstwospołeczne? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.45.pdf.


28 29

2.1. Dolnośląska ES na tle Polski: analiza źródeł wtórnych

Na możliwości rozwoju dolnośląskiego sektora ekonomii społecznej, a szczególnie na

kondycję organizacji pozarządowych, wpływa ogólny poziom aktywności obywatelskiej,

który wyraża się, po pierwsze poziomem ogólnej, „zewnętrznej” aktywności społecznej

przejawiającej się w skali uczestnictwa członków społeczeństwa w różnych formach wo-

lontariatu. Po drugie zaś, istotnym uwarunkowaniem jest ilość działających podmiotów

pozarządowych. Ważnym elementem szerszego kontekstu funkcjonowania dolnośląskiej

ekonomii społecznej są wskaźniki przedsiębiorczości. Ponadto, możliwości funkcjonowa-

nia poszczególnych typów przedsiębiorstw społecznych są w pewnym stopniu zależne

od ogólnej kondycji spółdzielni socjalnych, CIS-ów, KIS-ów czy też organizacji pozarządo-

wych w Polsce.

2.1.1. Działalność w organizacjach pozarządowych i wolontariatSpoglądając na kondycję sektora non-profit z szerszej, i z nieco historycznej już per-

spektywy, można stwierdzić, że poziom zatrudnienia w tym sektorze w Polsce w połowie

lat dziewięćdziesiątych umiejscawiał nas na końcu rankingów europejskich i światowych.

Zgodnie z danymi na 1995 rok, a więc na pierwszą „pięciolatkę” transformacji ustrojo-

wej, kiedy to kształtować się miały zręby demokracji, społeczeństwo polskie znajdowa-

ło się znacznie poniżej średniej dla 22 krajów. Wtedy to przeciętny poziom zatrudnienia

w badanym sektorze non-profit wynosił 4,8% ogólnego zatrudnienia pozarolniczego46.

W Polsce współczynnik ten był niemal pięciokrotnie niższy (1,0%) i przyjmował zbliżoną

wartość do wyników dla czterech innych krajów Europy Środkowej, czyli: Czech (1,7%),

Węgier (1,3%), Rumunii (0,6%) i Słowacji (0,9%). Większość badanych krajów stanowi-

ły kraje rozwinięte (13 na 22), w których to sektor pozarządowy okazał się bardzo silny

dzięki znacznemu wsparciu publicznemu w obszarze edukacji, ochrony zdrowia i usług

socjalnych. W 1995 roku najwyższe wskaźniki udziału sektora non-profit w zatrudnieniu

pozarolniczym zaobserwowano w Holandii (12,6%), Irlandii (11,5%), Belgii (10,5%) oraz

46. Dane za: E. Leś, S. Nałęcz, J.J. Wygnański, S. Toepler, L. Salamon,Sektornon-profitwPolsce.Szkicdoportretu,The Johns Hopkins University, Instytut Studiów Politycznych PAN, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych KLON, Warszawa, marzec 2000, s. 5-6. Jak czytamy w publikacji: „W badaniach wzięły udział kraje Europy Zachodniej (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Wielka Brytania) i inne kraje rozwinięte (Australia, Izrael, Japonia, USA oraz kraje Ameryki Łacińskiej (Argentyna, Brazylia, Kolumbia, Meksyk, Peru) , także kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja, Węgry)” (tamże, s. 2.).

Chyba najmniej znaną formą przedsiębiorczości społecznej są Towarzystwa Ubez-pieczeń Wzajemnych (TUW). Zgodnie z przepisami prawnymi tak nazywa się zakład,

który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności43. TUW-y charakteryzuje fakt

posiadania członków i zasada wzajemności. „Ze względu na tę pierwszą cechę, towarzy-

stwa wzajemne zaliczane są do grupy zrzeszeń zainteresowanych, w przeciwieństwie

do spółek akcyjnych, które klasyfikuje się jako zrzeszenia kapitału. Są więc zrzeszeniami

osób, które łączy wspólny cel i interes, które identyfikują się nie poprzez powiązanie kapi-

tałowe, lecz poprzez przynależność i wzajemny cel. Członkostwo i zasada wzajemności są

ze sobą ściśle powiązane”44. TUW ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności,

przy czym nie jest ono nastawione na zysk, a osobom zrzeszonym oferuje stosunkowo

tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone

świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających

połączona jest wspólnotą interesów jej członków.

W rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego

i o wolontariacie (z późniejszymi zmianami), organizacje pozarządowe określa się jako:

„1) niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finan-

sach publicznych,

2) niedziałające w celu osiągnięcia zysku – osoby prawne lub jednostki organizacyjne

nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność

prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4”45.

W art. 4 wymienionej ustawy zostają wymienione zadania publiczne, z których duża

części należy do sfery pomocy społecznej i integracji społecznej. W badaniach jakościo-

wych braliśmy pod uwagę tylko takie NGO, które prowadzą działalność gospodarczą,

a więc ujęte są w rejestrach działalności gospodarczej. Jednakże w bazach źródłowych,

na których opiera się poniższa analiza, nie rozróżnia się organizacji prowadzących dzia-

łalność gospodarczą, dlatego informacje źródłowe odnoszą się do całości sektora poza-

rządowego.

43. Działanie TUW reguluje Ustawazdnia22maja2003r.odziałalnościubezpieczeniowej, (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151, z poźn. zmianami) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl.

44. Za: P. Milewski, Zasadawzajemnościiczłonkostwo,[w:] „Gazeta Ubezpieczeniowa”, 18.10.2009: http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140.

45. Patrz: Znowelizowana Ustawazdnia24kwietnia2003r.odziałalnościpożytkupublicznegoiowolontariacie, z późn. zm. art. 3, ust. 2., (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873) [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140



30 31

wśród dorosłych Polaków wyniósł zaledwie 10%51. W kolejnych pięciu latach udział ten

systematycznie wzrastał, by w 2005 roku osiągnąć poziom najwyższy w ciągu ostatnich

10 lat, czyli 23,2%. Następnie obserwowaliśmy tendencję zniżkową aż do roku 2008 (tyl-

ko 11,0%). W okresie od 2007-2009 mieliśmy do czynienia z „kryzysem wolontariatu”52,

a odsetki takich zaangażowanych obywateli wahały się od 11,0% do ok. 13,2%. W 2010

następuje tendencja zwyżkowa, ponieważ 16% członków społeczeństwa zadeklarowało

pracę w charakterze wolontariusza.

Wykres 1 Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków (2001-2010)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań Stowarzyszenia Klon/Jawor: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego, civicpedia.ngo.pl

Według danych dostępnych w bazach Głównego Urzędu Statystycznego, w 2008 roku

wśród województw o największej liczbie fundacji i stowarzyszeń w ujęciu nominalnym

znalazły się cztery województwa: mazowieckie (w sumie 10,2 tys.; w tym 2,0 tys. fundacji

i 8,2 tys. stowarzyszeń i organizacji społecznych), wielkopolskie (odpowiednio: 6,6 tys.;

0,4 tys.; 6,2 tys.), małopolskie (6,3 tys.; 0,7 tys.; 5,9 tys.) oraz województwo śląskie (6,3 tys.;

0,4 tys.; 5,9 tys.). Na kolejnej pozycji obserwujemy Dolny Śląsk, gdzie w bazach REGON

w 2008 roku było zarejestrowanych 4,8 tys. stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz

51. Za: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego,Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2010,http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63.

52. Jak określili ten proces autorzy badań, za: j.w.

w Izraelu (9,2%)47. Polska osiągnęła korzystniejszy wynik tylko od takich państw, jak wska-

zana już Słowacja, a także Rumunia (0,6%) i Meksyk (0,4%).

Jak dowodzą bardziej aktualne dane, pokazujące od innej strony społeczne znaczenie

działalności non-profit, w 2007 roku, przynależność do polskich organizacji pozarządo-

wych była mało popularna w porównaniu z innymi krajami Europy. Członkostwo w tego

typu organizacjach deklarowało 8,0% społeczeństwa polskiego, podczas gdy średnia eu-

ropejska wynosiła aż 18,0%. Najniższy poziom tak określonej aktywności obywatelskiej

dotyczył Rumunii (6,0%) oraz Bułgarii (7,0%), z kolei Słowacja (20,0%) i Czechy (19,0%)

osiągnęły poziom nieco ponad przeciętny wynik dla krajów Europy Zachodniej, a jed-

nocześnie te dwa kraje znacznie przekroczyły przeciętny poziom dla Europy Środkowo-

-Wschodniej (12,0%)48. Społeczeństwo polskie zakwalifikowało się do tych, w których ten

wymiar partycypacji obywatelskiej okazał się jednym z najniższych.

Podobnie niewielka proporcja Polaków deklarowała w 2007 roku, iż pracuje społecz-

nie w przynajmniej jednej organizacji pozarządowej49. Taki poziom aktywności sytuował

społeczeństwo polskie na pozycji znacznie niższej niż średnia dla krajów Europy Zachod-

niej (16,0%), a nawet dla jej regionu środkowo-wschodniego (12,0%). Pod tym względem

polskie wskaźniki były niemal równie niskie, co zaobserwowane w Rumunii i Węgrach (po

7,0%) oraz w Bułgarii (7,0%). Z krajów byłego „bloku wschodniego” ponownie wyróżniły

się Czechy, w których procent dorosłych obywateli pracujących społecznie wyniósł wów-

czas aż 16%, czyli tak jak średnio dla zachodniej części kontynentu. Warto pamiętać o tych

niskich, jak na warunki europejskie, wskaźnikach dla Polski, ponieważ analiza SWOT wy-

raźnie pokazała, że bierność obywatelska jest jednym z istotnych czynników hamujących

rozwój polskiej ekonomii społecznej50.

Analiza dynamiki wolontariatu w latach 2001-2010 wskazuje, że w naszym społe-

czeństwie zainteresowanie pracą w charakterze wolontariatu było bardzo zróżnicowane.

Według szacunków Stowarzyszenia KLON/JAWOR, w 2001 roku, procent wolontariuszy

47. Tamże, s. 6. 48. S. Nałęcz, J. Bartkowski,SocialandEconomicPotentialsoftheCivilSocietyOrganizationsinCEEafter1989

[w:] S. Eliason (red.), BuildingDemocracyandCivilSocietyEastoftheElbe,London- NewYork, Routledge 2007. Por. także: Sektor non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań statystycznych

zrealizowanych przez GUS na formularzach SOF, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009, s. 12-13.

49. Wskaźnikiem jest procent dorosłej ludności świadczącej pracę społeczną w przynajmniej jednej organizacji non-profitw 2007 roku. Dane za: S. Nałęcz, J. Bartkowski,SocialandEconomicPotentialsoftheCivilSocietyOrganizationsinCEEafter1989.

50. Więcej na ten temat w rozdziale V. niniejszej publikacji.


32 33

dowych, a Pomorze zajęło dopiero dziesiątą pozycję w powyższym rankingu, zgodnie

z danymi z 2006 roku, województwa te należały do de facto najbardziej aktywnych pod

względem ilości podmiotów sektora pozarządowego. Niezależnie jednak od przyjętego

sposobu szacowania, województwo dolnośląskie znajduje się na czwartej pozycji w ran-

kingach. Społeczności lokalne z tego regionu należą więc do relatywnie dobrze „zorgani-

zowanych” w skali kraju.

Warto zaakcentować, że na pozycję poszczególnych województw ma wpływ poło-

żenie w ich granicach największych aglomeracji miejskich, które stanowią jednocześnie

„centra aktywności” organizacji pozarządowych. Jeżeli przeanalizujemy województwa

nie uwzględniając ośrodków miejskich, to z mapy aktywności obywatelskiej „znika” nam

rejon mazowiecki i małopolski. Różnica ilościowa pomiędzy wschodnim rejonem Polski

a zachodnim była w 2006 roku bardzo wyrazista, a szczególne zagęszczenie organizacji

pozarządowych na 10 tys. ludności występowało w zachodniej i północnej części kraju.

Najmniejsza ich ilość działała w rejonie wschodnim54.

Dzisiejszy obraz aktywności społecznej w Polsce może mieć zatem związek, między in-

nymi z historią danego rejonu. Trudna jest interpretacja czy chodzi tu bardziej o uwarun-

kowania kulturowe, czy skłonność do zrzeszania się, czy też może o większą aktywność

w innym sektorze niż pozarządowy (np. w II Sektorze). Można przyjąć różne wyjaśnienia

dotyczące niskiej aktywności społecznej mieszkańców rejonów wschodnich, nie mniej

powyższa analiza uświadamia, iż występują wyraźne różnice. Z tego punktu widzenia, po-

łożenie województwa dolnośląskiego relatywnie, w warunkach polskich, sprzyja partycy-

pacji społecznej (a w założeniu), również w ramach ekonomii społecznej. Jednakże, jesz-

cze raz to podkreślimy, społeczeństwo polskie należy do najbardziej biernych w Europie.

2.1.2. Poziom przedsiębiorczościDrugą omawianą tutaj determinantą regionalnej ekonomii społecznej, jest współ-

czynnik przedsiębiorczości. Wskaźnik ten odpowiada ilości przedsiębiorstw przypadają-

cych na 10 tys. ludności. Poziom przedsiębiorczości wiąże się ze stopniem zorganizowa-

nia, innowacyjności, a także z poziomem zamożności danego obszaru. Wskazuje nam na

gotowość do podejmowania działań rynkowych przez mieszkańców danego rejonu.

54. Tamże, s. 7-8.

około 0,5 tys. fundacji, czyli w sumie 5,3 tys. podmiotów pozarządowych. Najmniejsza

liczba tego typu organizacji występowała w województwach: podlaskim (w sumie 2,3

tys.), opolskim (2,1 tys.) i lubuskim (1,9 tys.). Województwo mazowieckie swoją wysoką

pozycję zawdzięczało Warszawie, gdzie swoją siedzibę posiadało ok. 35,0% ogółu organi-

zacji na tym obszarze.

Wykres 2 Liczba fundacji i stowarzyszeń w podziale na województwa (2008)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON 2008, [w:] www.gus.gov.pl.

Jeszcze inny obraz polskiej aktywności społecznej wyłania się, jeśli przyjrzymy się ze-

stawieniu województw pod kątem liczby organizacji pozarządowych w przeliczeniu na

10 tysięcy ludności53. Według ustaleń Jana Herbsta, w 2006 roku, najbardziej zaktywizo-

wane okazały się pod tym względem województwa mazowieckie (19,3 podmiotów na

10 tys.), pomorskie (17,8 tys.) i lubuskie (16,8 tys.), a także dolnośląskie (16,4 tys.). Mimo,

że Ziemia Lubuska w 2008 roku odznaczała się najmniejszą liczbą organizacji pozarzą-

53. Na podstawie: J. Herbst, Geografia polskiej ekonomii społecznej, 2006, [w:] „Ekonomia społeczna. Teksty 2006”, http://www.ekonomiaspoleczna.pl, s. 7-8. Ponieważ dane takie pokazują stan na 2006 rok, należy tutaj zachować ostrożność w wyciąganiu jednoznacznych wniosków.

http://www.ekonomiaspoleczna.pl


34 35

(odpowiednio: 783 i 753 firmy), lubelskim (680 i 724) i podkarpackim. Również w aspekcie

przedsiębiorczości zauważalne są różnice pomiędzy wschodnimi rejonami polski a pół-

nocnymi i zachodnimi.

W samym województwie dolnośląskim w 2009 roku do obszarów o najwyższym współ-

czynniku przedsiębiorczości należały miasta na prawach powiatu: przede wszystkim Wro-

cław (1544 firm na 10 tys. ludności), Jelenia Góra (1445), Legnica (1259), Wałbrzych oraz

powiat jeleniogórski (1263)55. Do mniej już przedsiębiorczych powiatów należał również

powiat wałbrzyski (1097), świdnicki (1071), kłodzki (1038) i wrocławski (1015). W pozo-

stałych powiatach wskaźnik przedsiębiorczości był niższy niż 1000 firm. W grupie o bar-

dzo niskim poziomie przedsiębiorczości znalazły się powiaty: polkowicki (713), górowski

(748), lwówecki (757), wołowski (768) oraz strzeliński (790). Są to powiaty peryferyjne,

znajdujące się na obrzeżach i w oddaleniu od „centrum” (Wrocławia lub też innych miast)

albo są to powiaty mało atrakcyjne, jeśli chodzi o inwestycje.

Po zapoznaniu się z szerszymi uwarunkowaniami funkcjonowania ekonomii społecz-

nej, możemy przyjrzeć się bliżej podmiotom ekonomii społecznej i specyfice ich dzia-

łalności.

2.1.3. Spółdzielczość i spółdzielnie socjalnePolski sektor spółdzielczy charakteryzuje duże zróżnicowanie podmiotów, które

wchodzą w jego skład. Według rejestru REGON, do przedsiębiorstw tego typu zakla-

syfikowane są: spółdzielnie mieszkaniowe, pomioty świadczące samopomoc chłop-

ską, spółdzielnie pracy i usługowe działające poza rolnictwem, a także rolnicze spół-

dzielnie produkcyjne (RSP), spółdzielnie kółek rolniczych (SKR) oraz inne spółdzielnie

wiejskie. Ponadto są to banki spółdzielcze, spółdzielnie konsumentów, a także zrze-

szające inwalidów i niewidomych, spółdzielnie rzemieślnicze (oprócz budowlanych

i rękodzieła artystycznego), spółdzielnie rzemieślnicze – budowlane, grupy producen-

tów rolnych (GPR-y), spółdzielnie użytkowników (poza spożywczymi, mieszkaniowy-

mi, bankowymi, bez rolniczych) oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe

(SKOK)56. Spółdzielnie socjalne należą do szerszej kategorii spółdzielni pracy. W „Ra-

55. Podane liczby wskazują na ilość podmiotów gospodarczych na 10 tys. ludności w 2009 r., na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego [w:] www.gus.gov.pl. (Przyjęliśmy, że w skali Polski, „bardzo wysoki” poziom przedsiębiorczości zaczyna się od współczynnika większego niż 1250, a „bardzo niski” – przy wskaźniku mniejszym niż 800 przedsiębiorstw na 10 tys. mieszkańców).

56. Na podstawie: K. Abramczuk, J. Herbst, Sektorspółdzielczy [w:] J. Dąbrowska (red.), Odtrzeciegosektoradoprzedsiębiorczościspołecznej–wynikibadańekonomiispołecznejwPolsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008., s. 27-29.

Wykres 3 Poziom przedsiębiorczości na 10 tys. ludności (2002-2009)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, [w:] www.gus.gov.pl.

Jak pokazują szacunki GUS, poziom ilości przedsiębiorstw w poszczególnych woje-

wództwach w latach 2002-2009, pozostaje na zróżnicowanym poziomie. W analizowa-

nym okresie do najbardziej przedsiębiorczych należeli mieszkańcy województwa za-

chodniopomorskiego (1150 firm a 10 tys. ludności w 2002; 1270 firm w 2009 roku) oraz

mazowieckiego (odpowiednio 1080 oraz 1238 podmiotów). W latach 2002-2009 roku

dolnośląski wskaźnik przedsiębiorczości należał do jednych z najwyższych w kraju (1101

firm na 10 tys. ludności w 2002 roku i 1101 w 2009). Rosnąca ilość podmiotów gospo-

darczych w tych regionach pozwala przypuszczać, że ich wiodąca pozycja utrzyma się.

Z kolei najniższe wskaźniki przedsiębiorczości występują w województwach podlaskim

http://www.gus.gov.pl


36 37

przeciwnie – proces dzielenia się dużych spółdzielni na szereg mniej szych podmiotów (np.

przypadek spółdzielni mieszkaniowych)”58.

Jak konkludują ci autorzy: „Na początku XXI wieku liczba spółdzielni w Polsce usta-

bilizowała się”59. Dane GUS, zobrazowane na poniższym wykresie, pokazują jednak, że

również po 2000 roku zachodziły dalsze zmiany ilościowe, gdyż w latach 2000-2009 liczba

spółdzielni systematycznie spadała60.

Wykres 4 Liczba spółdzielni w Polsce (2000-2009)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, REGON, www.gus.gov.pl.

Tak więc w 2000 roku polski sektor spółdzielczy szacowano na około 19 tysięcy przed-

siębiorstw wchodzących w jego skład. Liczba ta zmalała w ciągu kolejnych pięciu lat do

ok. 18 tysięcy. Mówiąc obrazowo – co roku „znikało” z mapy spółdzielczości średnio ponad

140 podmiotów. Do 2009 roku ilość ta spadła o kolejne przeszło 1100 przedsiębiorstw, do

58. K. Abramczuk, J. Herbst, Sektorspółdzielczy, s. 28. 59. Tamże, s. 28. 60. Na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego [w:] http://www.gus.gov.pl.

porcie o spółdzielczości polskiej” wskazano aż 15 różnych typów podmiotów i są to:

1. „Spółdzielczość spożywców Społem

2. Gminne spółdzielnie Samopomoc Chłopska

3. Spółdzielnie Mleczarskie

4. Spółdzielnie Ogrodniczo – Pszczelarskie

5. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne

6. Spółdzielnie Kółek Rolniczych

7. Banki Spółdzielcze

8. Spółdzielnie Mieszkaniowe

9. Spółdzielnie Pracy i Usług oraz Budowlane

10. Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych

11. Spółdzielnie Rękodzieła Artystycznego Cepelia

12. Spółdzielnie Rzemiosła

13. Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo – Kredytowe

14. Spółdzielnie Socjalne

15. Spółdzielcze Grupy Producentów Rolnych”57.

Trzy ostatnie „nowe” formy, w tym spółdzielnie socjalne, rozwijały się w Polsce po 1989

roku, w ramach procesów transformacji gospodarki.

Jak czytamy w artykule Katarzyny Abramczuk i Jana Herbsta, w okresie transformacji, czy-

li po roku 1990, sektor spółdzielczy ulegał dynamicznym zmianom, przy czym po tendencji

wzrostowej na początku lat dziewięćdziesiątych, w drugiej połowie dekady liczba spółdzielni

w Polsce zaczyna spadać. Ulegała zmianom również struktura wewnętrzna sektora:

„Początek transformacji ustrojowej przyniósł dość gwałtowny wzrost liczby spółdziel-

ni w Polsce. Wedle danych GUS, w 1989 roku istniało ich w całym kraju 16,7 tys. W ciągu

pierwszych 4 lat po przełomie liczba ta zwiększyła się o ponad 3 tys. Jednak w połowie lat

90. liczba spółdzielni zaczęła systematycznie spadać, do nieco ponad 18 tys. w roku 2004.

Trzeba tu zaznaczyć, że istotnym czynnikiem determinującym te zmiany mógł być nie tylko

proces faktycznego zwiększania się bądź zmniejszania liczby nowych spółdziel ni, ale także

różne reakcje poszczególnych części sektora spółdzielczego na okres trans formacji – zrze-

szanie się spółdzielni w większe struktury (jak np. w przypadku banków spółdzielczych) lub

57. Raportostaniespółdzielczości,Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010 [w:] http://krs.org.pl/home.php?d_id=2&m_id=191.

http://www.gus.gov.pl


38 39

Analogicznie jak w skali ogólnokrajowej, spadkowa tendencja, utrzymuje się także

w województwie dolnośląskim. Od 2000 roku obserwujemy zatem stały spadek liczby

spółdzielni na przestrzeni analizowanych 10-ciu lat. Liczba dolnośląskich spółdzielni zma-

lała w tym okresie z 1555 (w 2000 roku) do 1378 (w 2009 roku), a więc o 177 tego typu

przedsiębiorstw (czyli o 11,4%).

Wykres 6 Liczba spółdzielni w województwie dolnośląskim (2000-2009)


Jeśli chodzi o powiaty województwa dolnośląskiego, do tych o najwyższym współ-

czynniku spółdzielczości należały w 2009 roku największe miasta oraz powiaty zlokalizo-

wane wokół dużych ośrodków miejskich, a także charakteryzujące się wysokim wskaźni-

kiem przedsiębiorczości w ramach II sektora gospodarki. Zgodnie z GUS, spółdzielczość

była najbardziej rozwinięta w sensie ilościowym w miastach: Wrocław (380 spółdzielni

różnego typu), Jelenia Góra (40) i Legnica (39) oraz powiatach: świdnickim (99), kłodzkim

(71), oleśnickim (46) oraz ząbkowickim (53).

Co istotne, liczba podmiotów spółdzielczych zarejestrowanych w Wałbrzychu spadła

z 50-ciu w 2000 roku do zera w 2009 roku. Bardzo interesująco wyglądają dane dotyczą-

ce powiatu wałbrzyskiego, gdzie w analizowanym okresie zwielokrotniła się liczba spół-

dzielni, rosnąc z zaledwie 18-stu do aż 67 podmiotów w 2009 roku, dzięki czemu powiat

nieco ponad 17-stu tysięcy. W sumie, na przestrzeni lat 2000-2009, liczba spółdzielni zo-

stała zredukowana o 1818 podmiotów, czyli o 9,6%.

Jak kształtuje się poziom spółdzielczości (mierzony ilością spółdzielni) w podziale na

województwa? W 2009 roku największa ilość spółdzielni prowadziła swoją działalność

w województwie mazowieckim (3156 podmiotów), wielkopolskim (1749) oraz właśnie

na Dolnym Śląsku (1378). Także w 2000 roku te trzy regiony charakteryzowały najwyższe

w skali kraju wskaźniki spółdzielczości, chociaż widoczny jest spadek, podobnie, jak we

wszystkich innych województwach61.

Wykres 5 Liczba spółdzielni według województw (2009)


61. Tamże.


40 41

Wykres 8 Powiaty z liczbą spółdzielni ≤ 25 w roku 2000


Najbardziej aktualne dane63 wskazują, że największa liczba spółdzielni socjalnych przy-

padała w 2009 roku na: województwo śląskie (28 podmiotów w 2009), wielkopolskie (22),

mazowieckie (18) oraz warmińsko-mazurskie (17), a w 2010 roku: również województwo

śląskie (40 spółdzielni), wielkopolskie (36) oraz mazowieckie (29), a także łódzkie (23).

Informacje te wskazują na pewne rozbieżności, gdyż nie dotyczą tego samego okresu,

ale kolejnych lat. A co istotniejsze, różnią się one metodologią zbierania danych. Według

bazy z 2010 roku, spółdzielnie socjalne bardzo nielicznie występują w województwie

opolskim (tylko 7), świętokrzyskim (5) i podlaskim (4). Podobnie, według danych z 2009

roku, spółdzielczość socjalna najsłabiej była rozwinięta na Podlasiu (1), w województwie

świętokrzyskim (3) i na Opolszczyźnie (6), ale także w województwie zachodniopomor-

skim, lubelskim, pomorskim (od 4 do 6 spółdzielni).

63. Powołujemy się tutaj na dwa źródła: z 2010 roku za: KatalogspółdzielniSocjalnych, Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), [w:] http://www.ozrss.pl/katalog.htm; oraz na dane z 2009 roku według cytowanego już Raportuostaniespółdzielczości,Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010. Krajowa Rada Spółdzielcza swoje dane zaczerpnęła z Krajowego Rejestru Sądowego (stan na 20.07.2009 r.), natomiast OZRSS prowadzi własną, stale aktualizowaną bazę na stronie internetowej.

ten aktualnie zalicza się do najbardziej aktywnych w zakresie spółdzielczości62. Można

więc powiedzieć, że sektor spółdzielczości „przesuwał się” z Wałbrzycha do innych miej-

scowości w powiecie wałbrzyskim.

Jeśli zaś chodzi o powiaty o najniższych wskaźnikach spółdzielczości, to zarówno

w roku 2000 jak i 2009 był to powiat kamiennogórski (15 podmiotów w 2000 i 14 w 2009

r.), milicki (odpowiednio: 17 i 17 ) oraz legnicki (odpowiednio: 25 i 17). Niewielkie liczby

interesujących nas tu przedsiębiorstw odnotowano ponadto w powiecie głogowskim (25

i 23) oraz wołowskim (25 i 24 podmioty).

Wykres 7 Powiaty z liczbą spółdzielni ≥ 45 w roku 2000


62. Potwierdzają to również dane jakościowe, omówione w rozdziale V niniejszej publikacji.


42 43

Według danych Stowarzyszenia Klon/Jawor z 2008 roku64, Centa Integracji Społecz-

nej występowały bardzo rzadko na terenie Polski, w sumie doliczono się 35-ciu takich

podmiotów. Są one są zarejestrowane głównie w województwach: kujawsko-pomorskim

(6 podmiotów), warmińsko-mazurskim (5) i zachodnio-pomorskim (4 podmioty). Dolny

Śląsk znalazł się w grupie regionów, na które przypadają po trzy CIS-y (województwa lu-

buskie, świętokrzyskie, śląskie). Na pozostałych obszarach działa co najwyżej od jednego

do dwóch takich podmiotów, przy czym w województwie łódzkim, podkarpackim i ma-

łopolskim nie funkcjonowało ani jedno takie Centrum.

Wykres 10 Centra Integracji Społecznej (2008)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: „Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki”, 2009 (www.ekonomiaspoleczna.pl).

Jak pamiętamy, Zakłady Aktywności Zawodowej, to nowa forma zatrudnienia wspie-

ranego, skierowanego do osób niepełnosprawnych, osób borykających się z trudno-

ściami na otwartym rynku pracy. Nie jest to jednak forma rozpowszechniona. W 2007

roku65 na łącznie 51 polskich takich instytucji, około co siódma zarejestrowała swoją

64. Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: EkonomiaSpołecznawProgramieOperacyjnymKapitałLudzki,Stała Konferencja Ekonomii Społecznej SKES [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/ES_w_POKL.pdf., s. 16.

65. Tamże, s. 16.

Wykres 9 Spółdzielnie Socjalne (2009-2010)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Raportu o stanie spółdzielczości” według Krajowej Rady Spół-dzielczej na 2009 r. (www.krs.pl) oraz danych Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych na 2010 r. (www.ozrss.pl).

Województwo dolnośląskie w rankingu na 2010 rok znalazło się na dość odległej, bo

szóstej pozycji, wraz z warmińsko-mazurskim, w którym również działa 19 analizowanych

tutaj przedsiębiorstw społecznych. Zgodnie z informacjami na rok 2009, na Dolnym Ślą-

sku zarejestrowanych było 14 spółdzielni socjalnych, co dało temu regionowi piątą pozycję

w skali kraju.

Niezależnie jednak od powyższych rankingów, sektor spółdzielczości socjalnej w Pol-

sce jest bardzo słabo rozwinięty, co wpływa znacząco również na jego kondycję w mniej-

szej, wojewódzkiej skali.

2.1.4. Inne podmioty ESKolejne statystyki pokazują, ile w Polsce, a także na Dolnym Śląsku, w latach 2007-

2008, działało takich podmiotów ekonomii społecznej, jak: Centra Integracji Społecznej,

Zakłady Aktywności Zawodowej oraz Warsztaty Terapii Zajęciowej.

http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/ES_w_POKL.pdf



44 45

sza ich ilość zarejestrowana była wówczas w województwach: opolskim (15), lubuskim

(19) i podlaskim (22).

I znów okazuje się, że Dolny Śląsk wprawdzie znalazł się na pierwszych miejscach hie-

rarchii pod względem utworzonych WTZ-tów (40), ale – podobnie jak w przypadku wcze-

śniejszych statystyk – mieści się mniej więcej na środku skali.

Wykres 12 Warsztaty Terapii Zajęciowej (2007)


2.2. Podmioty ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku

Nieco inny ilościowy obraz dolnośląskiej ekonomii społecznej uzyskujemy, biorąc pod

uwagę lokalne informacje, które zawarła (i stale aktualizuje) Fundacja Rozwoju Ekonomii

Społecznej (FRES)67. Według informacji FRES, na drugą połowę 2010 roku, na analizowa-

67. BazapodmiotówESDolnyŚląsk,Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej FRES, 2010 [w:] http://www.fres.org.pl/podmioty.html.

działalność na terenie województwa wielkopolskiego lub śląskiego (po 7 zakładów),

a jedna na osiem działała w województwie podkarpackim (6). Województwo dolno-

śląskie należało do regionów, w których utworzono jedynie 3 takie podmioty (obok

województwa lubelskiego i mazowieckiego). W lubuskim i podlaskim nie odnotowano

w ogóle takich form działalności w ramach ekonomii społecznej, a w województwie

łódzkim działał tylko jeden ZAZ.

Wykres 11 Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2007)


Warto wspomnieć jeszcze o Warsztatach Terapii Zajęciowej aktywizujących osoby nie-

pełnosprawne, które należą do znacznie liczniej działających podmiotów ES, aniżeli dwa

wyżej omówione rodzaje. Spośród 643 WTZ-tów (według danych na rok 2007)66, najwięk-

sza reprezentacja tego typu instytucji funkcjonowała w województwie wielkopolskim (76

warsztatów), mazowieckim (68), małopolskim (58), lubelskim i śląskim (po 54). Najmniej-

66. Tamże, s. 16.


46 47

instytucji ES została odnotowana w Jeleniej Górze, wraz z powiatem jeleniogórskim, na któ-

rym to obszarze działają 4 WTZ-ty, oraz po jednym ZAZ-ie, organizacji pozarządowej pro-

wadzącej działalność gospodarczą oraz jeden TUW. W Legnicy oraz w powiecie legnickim

doliczono się jednego Zakłady Aktywizacji Zawodowej oraz 5-ciu WTZ-tów.

Można powiedzieć, że lokalizacja we Wrocławiu lub w jego pobliżu, sprzyja powsta-

waniu różnego rodzaju podmiotów ES, a szczególnie Warsztatów Terapii Zajęciowej oraz

NGO prowadzących działalność gospodarczą. Wałbrzych i okoliczne miejscowości „spe-

cjalizują się” w tworzeniu spółdzielni socjalnych, zaś Legnica i Jelenia Góra – sprzyjają po-

wstawaniu WTZ-tów. Nie są to jednak silnie sprzyjające warunki, o czym świadczą ślado-

we ilości wszystkich podmiotów na badanym terenie. Jakkolwiek jest to dość przeciętna

sytuacja w warunkach polskich.

Na lokalnej mapie ekonomii społecznej odkryliśmy także „białe plamy”, tereny, na któ-

rych nie założono ani jednego takiego podmiotu. Są to następujące powiaty: średzki, ka-

miennogórski, lwówecki, górowski, głogowski, oławski i polkowicki.

„Zalążki” sektora ES można dostrzec w powiatach wołowskim i kłodzkim (po 1 spół-

dzielni socjalnej); ząbkowickim, jaworskim, lubańskim, bolesławieckim, oleśnickim i

zgorzeleckim (po 1 WTZ); a także w powiecie strzelińskim, gdzie powstał jeden Zakład

Aktywizacji Zawodowej. W pozostałych jednostkach administracyjnych gospodarka spo-

łeczna jest bardzo słabo lub słabo rozwinięta, gdyż zarejestrowanych jest tam od dwóch

do trzech podmiotów ES (w powicie trzebnickim, dzierżoniowskim, świdnickim, milickim,

lubińskim oraz złotoryjskim).

2.3. Sieci parterstw dolnośląskiej ES: badania własne

W ostatniej części niniejszego rozdziału przyjrzymy się bliżej sieci partnerstw, czyli

wzajemnym relacjom występującym pomiędzy badanymi podmiotami dolnośląskiej sfe-

ry gospodarki społecznej z pozostałymi sektorami gospodarki.

Odpowiednie pytania zadawane podczas wywiadów respondentom-ekspertom oraz

respondentom-praktykom brzmiały następująco: Z jakimi innymi instytucjami, niż wcze-

śniej wymienione, działającymi w obszarze ekonomii społecznej współpracują Państwo (z

sektorem ekonomii społecznej, z sektorem publicznym, z sektorem prywatnym, z sektorem

pozarządowym czy z innymi instytucjami z Dolnego Śląska)? Eksperci byli dopytywani

o kontakty z poszczególnymi typami instytucji lokalnych praktyków.

nym terenie działało w sumie 61 podmiotów ekonomii społecznej, w tym: 31 Warsztatów

Terapii Zajęciowych, 14 spółdzielni socjalnych, 7 organizacji prowadzących działalność

gospodarczą, oraz 5 Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych.

Dla porównania, przypomnijmy, że dostępne statystyki ogólnopolskie szacowały, że

w analizowanym regionie działało 40 WTZ-tów (o 9 więcej niż w bazie FRES), 3 ZAZ-y (o 1

mniej), 14-19 spółdzielni socjalnych (podobnie jak w danych FRES). Można więc powie-

dzieć, że wszystkie przywołane, zróżnicowane zasoby danych oddają miarodajny obraz

lokalnej mapy przedsiębiorczości społecznej.

Wykres 13 Liczba podmiotów ekonomii społecznej

w województwie dolnośląskim (2010)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: „Baza podmiotów ES Dolny Śląsk”, www.fres.org.pl.

Analiza źródeł zastanych pozwoliła nam nie tylko umieścić województwo dolnośląskie

na mapie ogólnokrajowej ES, ale także zmierzała do określenia regionalnych silnie i mocno

rozwiniętych obszarów przedsiębiorczości społecznej. Jeśli weźmiemy pod uwagę łączną

ilość wszystkich analizowanych typów podmiotów, to najbardziej zaawansowaną jednost-

ką administracyjną okazuje się powiat wrocławski oraz miasto Wrocław, w których odnoto-

wano łącznie 18 podmiotów (w tym 7 WTZ, 5 NGO prowadzących działalność gospodarczą,

3 spółdzielnie socjalne oraz 2 jednostki TUW). W Wałbrzychu oraz powiecie wałbrzyskim

działa w sumie 7-miu praktyków ES: 5 spółdzielni socjalnych oraz 2 WTZ-ty. Podobna ilość

http://www.fres.org.pl


48 49

Przypomnijmy, że do podmiotów eksperckich, w przyjętym tutaj rozumieniu zaliczyli-

śmy: lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za politykę społeczną, Dolnośląski Woje-

wódzki Urząd Pracy (DWUP), powiatowe urzędy pracy (PUP), wydziały i komórki instytucji

samorządowych (starostwa powiatowe), Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej (DOPS),

gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecznej (OPS-y) .

Jeśli chodzi o kooperację pomiędzy praktykami, według analizy jakościowej, najbardziej

typową relacją dla wszystkich respondentów-praktyków jest podejmowanie różnych dzia-

łań wraz z podmiotami o takim samym statusie formalnym. Tak więc, lokalne spółdzielnie

socjalne podejmują zazwyczaj współpracę z innymi takimi przedsiębiorstwami, a niektóre

również z Centrami Integracji Społecznej oraz Klubami Integracji Społecznej. Reprezentanci

Warsztatów Terapii Zajęciowych oraz Zakładów Aktywizacji Zawodowej wskazywali głów-

nie na takie właśnie instytucje, a także na spółdzielnie socjalne oraz CIS-y. Te ostatnie oraz

KIS-y najchętniej podejmują współpracę ze spółdzielcami oraz z innymi CIS-ami i KIS-ami.

Powiązania tego typu należą jednak do dość sporadycznych, ze względu na śladową ilość

takich podmiotów w województwie dolnośląskim. Charakterystyczną relacją dla bada-

nych organizacji pozarządowych (NGO) prowadzących działalność gospodarczą było

współdziałanie z innymi NGO, ze spółdzielniami socjalnymi oraz z CIS-ami.

Co istotne, biorące udział w badaniach Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych nie

podejmowało współpracy z innymi towarzystwami (np. z filiami struktur ogólnopolskich,

które działają na Dolnym Śląsku), ani też z ekspertami ES. Wynika to z tego faktu, że TUW-y

niemal wyłącznie współpracują z firmami prywatnymi, które są ich kontrahentami68. Cho-

ciaż wśród klientów zdarzają się również instytucje publiczne (konkretnie są to lasy pań-

stwowe). TUW działa jednak bardziej w ramach szerszego sektora prywatnego, w branży

ubezpieczeniowej, niż w sieci powiązań lokalnej gospodarki społecznej.

Jak wynika z analizy wypowiedzi z obu prób badawczych (ekspertów i praktyków), z róż-

nego typu ekspertami najsilniej współpracują spółdzielnie socjalne, ZAZ-y i WTZ-ty. Spół-

dzielcy w trakcie badań potwierdzali relacje z Dolnośląskim Wojewódzkim Urzędem Pracy

oraz powiatowymi urzędami pracy. Co więcej, w swojej działalności spółdzielnie nawiązują

kontakty z jednostkami samorządowymi (urzędami gminy, miejskimi) oraz z instytucjami

pomocy społecznej różnego szczebla (Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, pod-

miotami miejskimi i gminnymi). Ponadto, spółdzielnie socjalne w największym stopniu,

spośród wszystkich praktyków, kooperują z instytucjami szkolącymi, wspierającymi – są to

lokalne organizacje pozarządowe (głównie o statusie fundacji), które wyspecjalizowały się

68. Więcej na temat specyfiki działalności TUW w analizie SWOT.

Tabela 1 Sieci parnerstw dolnośląskiej ES: praktycy i eksperci

SIECI PARNERSTW DOLNOŚLĄSKIEJ ES

Spółdzielnie Socjalne WTZ/ZAZ CIS/KIS NGO gosp. TUW

Praktycy: 3 Spółdzielnie

socjalne 3 CIS/KIS

Praktycy: 3WTZ 3 ZAZ 3 Spółdzielnie

socjalne 3 CIS


socjalne 3 CIS


socjalne 3 CIS 3 NGO (prow. dz.

gosp.)

Brak współpracy

Eksperci: 3 DWUP 3 PUP-y 3 Urzędy miej-

skie 3 Urzędy gminy 3 DOPS 3MOPS GOPS 3 Instytu-

cje szkolące/ wspierające ES

3 Ogólnopolski Zw. Rew. Spół. Socjalnych (OZRSS)

Eksperci: 3 Urząd Marszał-

kowski 3 Urząd miasta 3 Burmistrz, pre-

zydent miasta 3 PUP-y 3 Starostwa po-

wiatowe 3 DOPS 3MOPS, GOPS 3 PCPR-y 3 Domy Opieki

Społecznej

Eksperci: 3 DWUP 3 PUP-y 3 DOPS 3 OPS-y 3 Instytucje szko-

lące/ wspierające ES

3 NGO (niepr. dział. gosp.)

Eksperci: 3 PUP 3 DOPS 3 Instytucje szko-

lące/ wspierające ES

3 Urząd Marszał-kowski

3 Starostwa po-wiatowe

Brak współpracy

Inne instytucje: 3 NGO (niepr.

dział. gosp.) 3MPiPS 3 Kancelaria

Prezydenta 3 firmy prywat-

ne

Inne instytucje: 3 NGO (niepr.

dział. gosp.) 3 Instytucje dzia-

łające na rzecz os. niepełn.

3 przedszkola 3 PIP (Państwowa

Inspekcja Pra-cy)

3 Firmy prywatne

Inne instytucje: 3 Ośrodki kształ-

cenia zawodo-wego

3 Firmy prywatne

Inne instytucje: 3 Sieci, zrzeszenia

NGO 3MSZ (Min. Spr.

Zagr.) 3 Kancelaria Pre-

zydenta 3 Firmy prywatne

Inne instytucje: 3 Firmy prywatne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań jakościowych.

Jak zatem kształtuje się współpraca podmiotów ES z I, II i III sektorem? Czy dolnoślą-

scy praktycy rzeczywiście współpracują z instytucjami, które są powołane do wsparcia lub

z którymi mogą potencjalnie kooperować?


50 51

aczkolwiek są to jednostkowe przypadki podmiotów dolnośląskiej ES. Rzadko nawiązuje się

tu współpracę z prywatnymi przedsiębiorcami.

Przytoczmy kilka reprezentatywnych wypowiedzi praktyków:

– Najchętniej trzymamy z takimi instytucjami, które już wiedzą, co robić, na przykład Fundacja

de Gaulla … Również inne stowarzyszenie [działające] na rzecz spółdzielni socjalnych, funda-

cja ARS z Poznania, z gminą z Byczyna. Staramy się współpracować ze wszystkimi. Poza tym,

był taki projekt realizowany przez WwwPromotion, gdzie spotykały się spółdzielnie z Dolnego

Śląska i rozmawiały o swoich problemach. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– A z jakimi instytucjami publicznymi współpracowaliście dotychczas jako stowarzyszenie?

– Z CIS-em.

– A z firmami?

– Tak, stale dostajemy dary od firm prywatnych (…).

– A czy współpracują Państwo z takimi podmiotami, jak: gminne lub powiatowe ośrodki pomo-

cy społecznej?

– Tak. To bardzo ścisła współpraca i mamy nadzieję nadal ją kontynuować.

– A firmy i instytucje szkolące....

– Tylko FRES [Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej]. (…)

– W jakim zakresie współpracujecie Państwo z ośrodkami pomocy społecznej?

– Oni kierują do nas osoby w złej sytuacji finansowej, które otrzymują od nas sprzęty ze sklepu za

bardzo niskie ceny. Czasami MOPS dokonuje dotacji docelowej. (IDI, praktyk, stowarzyszenie)

– Współpracujemy ze wszystkimi placówkami, które działają na rzecz osób niepełnosprawnych,

z urzędem pracy, z bankami, z marketami, zakładami pracy. Dostajemy talony z marketów,

każdy coś nam daje. Czasami meble, zawsze jakieś spore rabaty. (IDI, praktyk, WTZ)

– Z kim z sektora publicznego współpracują Państwo?

– Z bardzo wieloma. Profesor Bartoszewski, Ministerstwo Spraw Zagranicznych przy wielu

projektach, z wieloma posłami utrzymujemy stały kontakt. Jest też sporo urzędów, jesteśmy

w stałym kontakcie z Kancelarią Prezydenta. (…)

– A tu, na Dolnym Śląsku?

– Urząd Marszałkowski, starostwo powiatowe, ponieważ doradzamy sobie i organizujemy

wspólne „eventy”. (IDI, praktyk, NGO)

– Współpracujemy z fundacją z Głogowa, z fundacją z Legnicy… z Legnickim Stowarzyszeniem

Inicjatyw Obywatelskich oraz Legnickim Ośrodek Wpierania Ekonomii Społecznej. To nie tak,

we wspieraniu przedsiębiorstw społecznych. Warto wspomnieć w tym miejscu, że członko-

wie spółdzielni nie tylko aktualnie korzystają z takiej pomocy, ale pełnią niejednokrotnie

rolę ekspertów, trenerów, partnerów różnorodnych projektów z zakresu ekonomii społecz-

nej. Niektórzy badani z tej grupy mówili ponadto o relacjach z Ogólnopolskim Związkiem

Rewizyjnym Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), a także z Kancelarią Prezydenta. Wskazywali na

wspólne przedsięwzięcia podejmowane wraz z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej

(MPiPS), z NGO nie prowadzącymi działalności gospodarczej, czy też z firmami.

WTZ-ty oraz ZAZ-y, z racji swojej działalności, kooperują zarówno z Urzędem Marszał-

kowskim, jak i mniejszymi jednostkami samorządowymi, urzędami miasta i starostwami

powiatowymi. Instytucje samorządowe zapewniają zaplecze instytucjonalne tychże pod-

miotów, nierzadko będąc ich inicjatorami (jak np. jedno ze starostw powiatowych, któ-

re powołało i objęło swoją kuratelą lokalny WTZ). W ramach swej aktywności omawiane

dwa typy podmiotów działają we współpracy z urzędami pracy oraz z różnymi ośrodka-

mi pomocy społecznej, a konkretnie z komórkami odpowiedzialnymi za pomoc osobom

niepełnosprawnym. W sieci powiązań znalazły się tu również domy opieki społecznej, ale

też inne podmioty spoza sfery ekonomii społecznej: różnego typu NGO, inne instytucje

zajmujące się problemami osób niepełnosprawnych, przedszkola i firmy prywatne.

CIS-y i KIS-y, z tego względu, że zajmują się aktywizacją zawodową różnych grup za-

grożonych wykluczeniem społecznym, najściślej współpracują z Dolnośląskim Woje-

wódzkim Urzędem Pracy oraz z powiatowymi urzędami pracy, a także z ośrodkami szko-

lenia zawodowego (które zaklasyfikowaliśmy do „innych instytucji”). Przedsiębiorstwa

społeczne mogą z tymi urzędami wymieniać wiedzę i doświadczenia oraz korzystają ze

wsparcia specjalistów rynku pracy, jako trenerów, doradców. Centra i Kluby, podobnie jak

spółdzielnie socjalne, kooperują poza tym z instytucjami szkolącymi w zakresie ES.

NGO prowadzące działalność gospodarczą również współpracują z urzędami pracy

(głównie jako pracodawcy zatrudniający stażystów, pracowników), ale i ze starostwami po-

wiatowymi, z którymi wspólnie realizują zadania publiczne. Podmioty pozarządowe chętnie

wchodzą w relacje z instytucjami wspierającymi ES, nierzadko jako partnerzy realizowanych

projektów. Niektórzy respondenci z omawianej grupy nawiązują współpracę z regionalnymi

instytucjami, jak DOPS czy Urząd Marszałkowski. Charakterystyczne dla tej części praktyków

ES jest działanie w ramach szerszych sieci zrzeszających NGO (np. funkcjonujące w danej sfe-

rze: pomocy społecznej, integracji). Działania w ramach sektora pozarządowego dają również

większe szanse na współpracę z jednostkami ogólnopolskimi (MSZ, Kancelarią Prezydenta),


52 53

– W różnym, głównie merytorycznym. Na przykładzie – przychodzi do nas spółdzielca, ma kry-

zys, chce się wygadać, potrzebuje doradztwa, chce dopytać o kwestie alimentacji, ma pro-

blemy prawne lub może jak rozliczyć delegację. Wspieramy więc głównie w merytorycznym

i technicznym zakresie, to taka wzajemność. Oni dziś są specyficznym przedsiębiorstwem,

a my wiemy, że im się udało. (IDI, ekspert)

Niektórzy z praktyków oraz ekspertów rzadko współpracują z innymi podmiotami

i pozostają „na obrzeżach” lokalnej mapy ES. Z punktu widzenia pierwszej grupy bada-

nych, mała ilość relacji jest spowodowana zazwyczaj niechęcią publicznych instytucji (np.

niektórych PUP) do podejmowania współpracy, niedostępnością podmiotów wojewódz-

kich dla małych lub nowopowstałych przedsiębiorstw społecznych. Innym zgłaszanym

problemem we współpracy z urzędami jest ich nieprzewidywalność, a także nierówno-

mierność, jednostronność relacji na niekorzyść praktyków. W grupie praktyków mówiono

również o braku podmiotowego traktowania podmiotów ES. Innym problemem może

okazać się organizacja wewnętrzna urzędu, brak kompetentnych czy też przychylnych

urzędników, fluktuacja kadry i wynikające stąd zagrożenie utratą wypracowanych relacji

z konkretnym pracownikiem, przychylnym praktykom ES.

– Nie ma w nim [w jednym z urzędów dolnośląskich] niestety stabilności. Urząd ten w naszym

systemie jest najbardziej niepewnym czynnikiem, z jakim można się wiązać. Nie ma tu moc-

nych stron, oprócz osób, które rozumieją sensowność pewnych działań i chcą je wspierać…

Ale uważam, że za duża jest tam fluktuacja. Jeśli chodzi o konkursy otwarte, to jest zbyt duża

konkurencja. (…) (IDI, praktyk, NGO)

– Dlaczego nie ma współpracy z urzędami pracy?

– Były próby, ale niestety nie udało się. Urzędy tak samo traktują firmę komercyjną jak spół-

dzielnie socjalną. Dlatego bardziej wspierają firmy komercyjne niż spółdzielnię socjalną. (IDI,

praktyk, NGO)

– Ze starostwem nie [współpracujemy], z urzędem miejskim… na przykład… też nie. Od dawna

nie startujemy w żadnych konkursach. Sposób traktowania nas przez urząd miasta traktuje-

my jako niezadowalający. Kiedyś skorzystaliśmy ze środków UM . Teraz to się nie dzieje. Jeśli

jesteśmy traktowani przedmiotowo, to po prostu nie wchodzimy w to. (IDI, praktyk, NGO)

Nieco inaczej wygląda obraz tej sytuacji ze strony ekspertów. Jak przekonywał jeden z nich,

często same przedsiębiorstwa społeczne (np. organizacje pozarządowe) nie są zainteresowa-

że mamy od nich wsparcie finansowe. Przyjeżdżają do nas ludzie, którzy na przykład prowa-

dzą szkolenia na temat spółdzielni socjalnych i tego typu tematów. (…)

– Czy jest współpraca między Państwem a urzędem pracy?

– Tak, bardzo ścisła. My zatrudniamy na umowę-zlecenia doradców zawodowych z urzędu pra-

cy, żeby ta współpraca była bardziej płynna. (IDI, praktyk, KIS)

A oto typowe wypowiedzi ekspertów:

– Czy pomagaliście Państwo lub inicjowaliście działalność, która przyczyniłaby się do powsta-

wania spółdzielni socjalnych?

– Tak, oczywiście, wielokrotnie braliśmy udział w projektach, współpracujemy z Fundacją „Mer-

kury”, byliśmy współzałożycielami kilku spółdzielni socjalnych, które nadal funkcjonują.

– A w jakim sensie współtworzyliście?

– Tworzyliśmy grupy osób bezrobotnych i szkoliliśmy ich od początku, jak się zakłada spół-

dzielnię socjalną, skąd pozyskać fundusze i dofinansowania, jak poruszać się po rynku pracy

w okolicy, jaka byłaby najlepsza forma działalności dla danej spółdzielni. (IDI, ekspert)

– To była współpraca np. z ZAZ-em w zakresie tworzenia strony internetowej, przebudowywa-

nia strony, ale też przedstawiciele ZAZ-u byli u nas na takim cyklu szkoleniowym o działalno-

ści gospodarczej, społecznej w takich podmiotach. A z Warsztatów Terapii Zajęciowej też były

osoby u nas na takim cyklu.

– Czy to jest taka doraźna pomoc czy cykliczna, stała współpraca?

– Z WTZ-tem była to współpraca raczej doraźna, natomiast z ZAZ-em taka stała, rozłożona

przez jakiś czas. Co do słabych i mocnych stron myślę, że podobnie jak ze spółdzielniami. To

znaczy, mocną stroną jest to że, można faktycznie nasze działania konfrontować, z tym co

jest naprawdę potrzebne i je modyfikować. Ale z tego co wiem, dobrze nam się współpraco-

wało, komunikacja między nami i współpraca dobrze przebiegała. (IDI, ekspert)

– Dlaczego pomagaliście Państwo w zakładaniu spółdzielni socjalnych?

– Ponieważ wyznajemy zasadę, że „wędka” daje więcej satysfakcji. Wierzymy w potencjał i za-

soby tych ludzi, z którymi współpracujemy. Kibicujemy im w drodze do sukcesu i to jest dla

nas ważniejsze niż dawanie pieniędzy. Wierzymy, że reintegracja społeczna i zawodowa jest

o wiele ważniejsza.

– I dalej współpracujecie Państwo ze spółdzielnią socjalną?

– Tak.

– W jakim zakresie?


54 55

– Natomiast jeśli chodzi o biznes to nie współpracujemy z takim. Oczywiście na przykład je-

steśmy klientem jakiegoś banku, ale ogólnie jestem rozczarowany tym, jak mało biznes jest

zaangażowany w tą sferę społeczną [ES]. Oczywiście trochę jest, ale i tak wszystko chce mieć

pod kontrolą. I wcale nie chodzi mi o jakieś środki finansowe, ale na przykład wystarczyłby

know-how, czyli zamiast „ryby” dać organizacjom „wędkę” , czyli wiedzę na jakiś temat, kon-

takty, informacje, jak robić biznes itd. Chodzi też o to, żeby nauczyć te podmioty ES, jak dzia-

łać na rynku komercyjnym. (IDI, praktyk, NGO)

– Wydaje mi się, że tu jest największa nisza do zagospodarowania. Sektor prywatny albo w ogóle nie

wie o istnieniu podmiotów ES, albo nie chce wiedzieć, albo uważa, że to jest niezdrowa konkurencja.

Pracujemy nad tym, ale jest tutaj najwięcej rzeczy do zrobienia, żeby to jakoś rozwijać. (IDI, ekspert)

Nie tylko praktycy, ale również eksperci dolnośląskiej ekonomii społecznej, nawiązują

wzajemne relacje. W toku badań ustaliliśmy, że najbardziej skłonne do kooperacji są insty-

tucje wspierające, głównie szkolące w zakresie ES. Jak zaznaczaliśmy, jest to kilka NGO-sów,

które są wyspecjalizowane w tym zakresie. Respondenci z tej grupy wskazywali na relacje

z DWUP, a także z konkretnymi urzędami powiatowymi, z miejskimi i gminnymi instytu-

cjami pomocy społecznej oraz z Urzędem Marszałkowskim Województwa Dolnośląskiego.

Co warte podkreślenia, instytucje wspierające tworzą wewnętrzne partnerstwa, prowadząc

wspólne projekty na rzecz wspierania innych podmiotów ES (ekspertów i praktyków).

Tabela 2 Współpraca ekspertów w ramach dolnośląskiej ES

WSPÓŁPRACA EKSPERTÓW W RAMACH DOLNOŚLĄSKIEJ ES

DOPS MOPS/GOPS PUP/WUPInstytucje

wspierające/szkolące ES

Starostwa powiatowe

Eksperci: 3 DWUP 3 Urząd Marszał-

-kowski 3 Instytu-

cje wspiera-jące/ szkolące ES

Eksperci: 3 DOPS 3WUP 3 PUP-y

Eksperci: 3 DOPS 3 Starostwa po-

wiatowe

Eksperci: 3 DWUP 3 PUP 3 Instytucje wspiera-

jące/szkolące ES 3 DOPS 3MOPS 3 GOPS 3UMWD (Urz.

Marsz. Woj. Doln.)

Eksperci: 3 PUP


ne współpracą z instytucjami samorządowymi. Według cytowanego poniżej respondenta,

wynika to z faktu, że organizacje są ulgowo traktowane, że uzyskują dofinansowania nieza-

leżnie od faktycznych efektów swej pracy. Ponadto, lokalne NGO coraz mniej chętnie realizują

projekty z udziałem osób potrzebujących wsparcia. Jeśli organizacje ES zajmują się problema-

tyką, na przykład spółdzielni socjalnych, to jednak preferują działania niezależne od urzędów,

które są traktowane bardziej instrumentalnie, a rzadziej są postrzegane jako partnerzy:

– Te instytucje [NGO] niezbyt się starają, aby współpracować z takim organizacjami jak urząd

pracy, pomoc społeczna czy inne tego rodzaju instytucje. Ja nie widzę takiej chęci. Ja wiem

z czego to wynika, to do niczego tym instytucjom nie jest potrzebne. One i tak te pieniądze

dostaną, i tak, czy zrobią coś, czy nie zrobią, to podejrzewam, że takie samo to dofinanso-

wanie będzie. Powiem tak, łatwiej się obrabia papiery niż pracuje z żywym człowiekiem. Bo

w urzędzie pracy czy w MOPS-ach czy w DOPS-ach , są pewne grupy osób, którymi można by

się było zająć w sposób taki specjalny. Próbować je przygotować do takiej działalności, jak na

przykład, spółdzielnia socjalna. Myślę, że te organizacje pozarządowe w części coś takiego ro-

bią, ale nabory robią same. Nie ma żadnej współpracy. Ta współpraca jest tylko wtedy, kiedy

te organizacje tego potrzebują do jakiegoś celu. Kiedy w ramach realizowanego programu,

coś tam urząd pracy ma zrobić albo ma jakąś grupę przygotować, to wtedy jest ta współpra-

ca. Natomiast nie ma takiej naturalnej współpracy. (IDI, ekspert)

Badani praktycy ES bardzo rzadko współpracują z II sektorem. Zazwyczaj kontakty

tego typu ograniczają się do sporadycznego przyjmowania pomocy materialnej (np.

paczki świąteczne dla beneficjentów ZAZ-ów, WTZ-tów):

– A [współpracują Państwo] z sektorem prywatnym?

– Raczej nie. Tak samo z pozarządowym. Wszelkiego rodzaju banki czy coś takiego, organizują

paczki na Mikołaja czy z okazji innych świąt, ale to nie jest stała współpraca. (IDI, praktyk,

WTZ prow. przez NGO)

Tylko nieliczne przedsiębiorstwa społeczne nawiązały trwałe kontakty z podmiotami

prywatnymi. Respondenci (z obu prób badawczych) zwrócili uwagę na fakt, że przedsię-

biorstwa społeczne nie są traktowane jako równorzędni partnerzy biznesu. Polscy pry-

watni przedsiębiorcy niechętnie wspierają nie tylko działania z zakresu ekonomii społecz-

nej (na przykład dzieląc się wiedzą, doświadczeniem), ale w ogóle niechętnie włączają się

w inicjatywy społeczne:


56 57

– Wojewódzki Urząd Pracy?

– Jak najbardziej, ponieważ realizujemy projekty unijne, tutaj współpraca jest stała. Z PUP na-

tomiast nie.

– Proszę mi opowiedzieć dlaczego tak wygląda współpraca z urzędem pracy?

– No, nie należy do łatwych. Wiadomo, że we współpracy z instytucjami są jakieś komplikacje.

Chociaż po tych kilku latach realizacji projektów unijnych jest zdecydowanie lepiej. My za-

uważamy niechęć MOPS-ów i PCPR-ów do współpracy, w realizowaniu projektów unijnych.

(IDI, ekspert)

Nasi respondenci niejednokrotnie zgłaszali krytyczne uwagi, co do możliwości nawią-

zywania i utrzymywania współpracy, nie tylko w ramach ekonomii społecznej. Pojawiały

się wypowiedzi, zgodnie z którymi, w Polsce nie ma wypracowanych modelowych form

partnerstw pomiędzy instytucjami, zarówno w sektorze pozarządowym, jak i publicznym.

A właśnie te dwa rodzaje instytucji wchodzą w skład lokalnej ES.

Przytoczmy słowa jednego z ekspertów:

– Ale powiem Panu szczerze: to nie jest kwestia tylko tych organizacji pozarządowych, które

działają, tak jak działają. Natomiast w Polsce nie ma współdziałania różnego rodzaju insty-

tucji. A powinno być! Bo w wielu przypadkach te instytucje zajmują się albo tym samym klien-

tem, albo bardzo podobnym. Klasyczny przykład, już abstrahując od NGO-sów, to pomoc

społeczna i urzędy pracy. Z oficjalnych danych statystycznych, ponad 80%, a nawet ponad

90% podopiecznych MOPS, to są również nasi bezrobotni. I nie ma zainteresowania jakąś

bliższą współpracą pomiędzy MOPS-em a PUP. (IDI, ekspert)

W ramach relacji eksperckich Dolnośląski Ośrodek Pomocy Społecznej kooperuje

głównie z Urzędem Marszałkowskim oraz z podmiotami wspierającymi/ szkolącymi. Miej-

skie oraz gminne ośrodki pomocy społecznej akcentowały przede wszystkim współpracę

z DOPS, DWUP oraz z powiatowymi urzędami pracy. Te zaś, oprócz współpracy z DOPS,

wskazywały na kooperację ze starostwami powiatowymi, które ponadto podejmują

współpracę z lokalnymi urzędami pracy. Są to stosunki mocno sformalizowane, a ich

zasady są określone przez wewnętrzne i zewnętrzne reguły działania urzędów. Wyjątek

stanowią tutaj instytucje wspierające, które – ze względu na swój status formalny – mają

większą swobodę działania i nawiązywania relacji z innymi ekspertami.

Poniżej cytujemy przykładowe fragmenty wywiadów IDI:

– Tak [współpracujemy] z MOPS-em.

– A Wojewódzki Urząd Pracy?

– Tak. Realizowaliśmy projekt nauki posługiwania się komputerem dla seniorów.

– A powiatowe urzędy pracy?

– Nie. Skupiliśmy się na Wrocławiu.

– Wydziały i komórki instytucji samorządowych: Urząd Marszałkowski, starostwa powiatowe?

– Nie. Jedynie z Urzędem Miasta.

– Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej?

– MOPS.

– Firmy, instytucje szkolące podmioty ES?

– Jeśli chodzi o szkolenia, to jedynie bezpośrednio z trenerami. Raz, na samym początku współ-

pracowaliśmy z firmą, ale nam się nie spodobało i zrezygnowaliśmy.

– A czy są może jakieś bariery przy współpracy z miastem, z urzędami?

– Raczej nie. To jest kwestia podejścia. Wcześniej mówiłem, że barierą jest brak zaufania i to je-

dyne z czym trzeba walczyć. Jeśli ma się odpowiednie podejście, zawsze można się dogadać.

(IDI, ekspert)

– Czy oprócz wymienionych organizacji [praktyków], współpracujecie Państwo z kimś jeszcze

w ramach ES?

– Oczywiście, z Wojewódzkim Urzędem Pracy, Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej,

współpracujemy także z powiatowym urzędem pracy. (IDI, ekspert)


58 59

temu ustaliliśmy, po pierwsze, czy termin ten funkcjonuje w świadomości społecznej obu

badanych zbiorowości, a także – jak jest on definiowany.

Według EMES, przypomnijmy, za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność

zorientowaną społecznie, której zyski w założeniu są reinwestowane w cele społeczne

lub we wspólnotę, a nie maksymalizację zysku lub zwiększenie dochodu udziałowców

lub właścicieli72. Ogólnie można powiedzieć, że w obu próbach badawczych podawano

określenia, zgodnie z którymi ES oznacza osiąganie zysków połączone ze wsparciem skie-

rowanym do różnych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, na przykład poprzez

tworzenie miejsc pracy dla osób bezrobotnych czy niepełnosprawnych. Inni responden-

ci podkreślali nastawienie przedsiębiorców społecznych przede wszystkim na osiąganie

efektów społecznych, a w mniejszym stopniu na uzyskiwanie dochodów. Podobnie rozu-

miano ES, gdy określano tę sferę gospodarki jako działania na granicy aktywności obywa-

telskiej i biznesu, także z położeniem nacisku na „zyski” społeczne. Część badanych poj-

mowała ES jako działalność organizacji pozarządowych, fundacji i stowarzyszeń, inni zaś

utożsamiali przedsiębiorczość społeczną ze spółdzielniami socjalnymi, z pracą zawodową

wykonywaną w tych podmiotach. Pojawiały się ponadto skojarzenia z aktywnością opar-

tą na kooperacji różnych podmiotów (np. organizacji pozarządowych, instytucji samorzą-

dowych), a także definicje wskazujące na funkcje, jakie pełnią przedsiębiorstwa społecz-

ne wobec szerszego systemu społecznego. Chodziło tutaj przede wszystkim o wsparcie

„osób gorzej przystosowanych do życia w społeczeństwie”, jednostek i grup zagrożonych

bądź już wykluczonych społecznie.

Wśród ekspertów pojawiały się ponadto głosy, że w samym pojęciu „ekonomii spo-

łecznej” zawarta jest sprzeczność, ponieważ ekonomiści postrzegają działalność gospo-

darczą z zupełnie innej perspektywy niż aktywiści społeczni. Praktycy z kolei dostrzegali

niejasność, zawiłość a nawet brak jednej definicji ekonomii społecznej.

72. Za cytowanym już tekstem: Cotojestekonomiaspołeczna?

III. LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ W ŚWIADOMOŚCI BADANYCH

Przeprowadzane badania jakościowe obrazują aspekty świadomościowe badanych

zjawisk. W poszukiwaniu oraz analizie danych skupiliśmy się na tym, jak lokalna ekono-

mia społeczna jawi się w świadomości społecznej zarówno praktyków, jak i ekspertów ES.

Świadomość społeczna, w socjologicznym, „podręcznikowym” rozumieniu oznacza:

„(…) zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglą-

dów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej

członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk”69.

Do świadomości społecznej należą tylko takie jej elementy, które są podzielane, uzna-

ne i zaakceptowane przez członków danej zbiorowości (w naszym przypadku: praktyków,

ekspertów), a także zobiektywizowane, czyli funkcjonują niezależnie od poszczególnych

jednostek70. Ten „niematerialny” element świata społecznego jest kontrolowany poprzez

normy społeczne, a także zależy od położenia jednostek i grup w strukturze społecznej

(np. zróżnicowany jest dostęp do wiedzy).

Ważnym zagadnieniem, które analizujemy w tym rozdziale, jest definicja ekonomii

społecznej, jaką dysponują eksperci i praktycy regionalnej ES, a także wiedza i poglądy na

temat przedsiębiorczości społecznej. Jest to szczególnie istotne ze względu na sygnalizo-

wane wcześniej rozbieżności w określaniu zakresu tego pojęcia. W trakcie wywiadów indy-

widualnych, respondenci-praktycy ES odpowiadali na pytanie wskaźnikowe, które brzmia-

ło następująco: Ostatnio dużo się mówi o ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej,

spółdzielczości? Ponieważ Państwo działają w tym obszarze, chciał(a)bym dowiedzieć się, jak

Pan(i) rozumie pojęcie „ekonomii społecznej”? Na czym polega? Co się pod tym kryje? W przy-

padku ekspertów, narzędzie było nieco przeformułowane: Ostatnio dużo się mówi o ekono-

mii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, spółdzielczości? Ponieważ są duże rozbieżności

w określaniu czym jest, a czym nie jest ekonomia społeczna, chciał(a)bym dowiedzieć się, jak

Pan(i) rozumie pojęcie „ekonomii społecznej”? Na czym polega? Co się pod tym kryje?71. Dzięki

69. P. Sztompka, Socjologia.Analizaspołeczeństwa,Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002, s. 307. 70. Por. Tamże, s. 292-293. 71. Respondenci, którzy ujawnili brak wiedzy w tym zakresie, byli informowani przez osobę prowadzącą wywiad,

że (w przyjętym w badaniu rozumieniu) za podmioty ES uznaje się: spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywizacji Zawodowej etc.


60 61

3.1. ES w oczach ekspertów

Wśród biorących udział w naszej diagnozie ekspertów szczególną uwagę zwracano

na fakt, że pojęcie „ekonomii społecznej” (czy „przedsiębiorczości społecznej”) jest bardzo

szerokie, a najogólniejsza jej definicja skupia się na prymacie osiągania celów społecz-

nych nad ekonomicznymi. Ten pierwszy typ dążeń podmiotów ES wiąże się z wieloaspek-

towym działaniem na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

– Ekonomia społeczna, to jest bardzo szeroko rozumiane pojęcie, wiąże się oczywiście z przedsię-

biorczością społeczną. To jest taki profil działalności, skierowany na cele społeczne, gdzie zysk

w ramach takiej działalności, wszystko jest przekazywane na cele społeczne danej instytucji. (IDI,

ekspert)

– Czym dla Pani jest ekonomia społeczna? Z czym się wiąże? O czym nam mówi?

– Dla nas to jest coś takiego: żeby osiągać cele społeczne narzędziami i metodami ekonomicznymi,

czyli coś co ma pomóc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, żeby poprzez pracę mo-

gli się integrować ze środowiskiem społecznym i pracy, żeby znów mogli się nauczyć pracy. (IDI,

ekspert).

– Ja przez to rozumiem, że jest to działanie na styku działań obywatelskich i biznesowych, ale

takie, które za główny cel stawia sobie nie osiąganie zysku finansowego, ale zysku społeczne-

go. (IDI, ekspert)

Zyski ekonomiczne są więc generowane „przy okazji” prowadzenia działalności reali-

zującej „wskaźniki społeczne”, stąd też praktyki takie łączą ze sobą typową działalność

obywatelską, „społecznikowską”, z prowadzeniem biznesu. Ten ostatni typ aktywności

gospodarczej charakteryzuje nie tylko osiąganie wskaźników ekonomicznych, ale i pono-

szenie ryzyka, które jest „wpisane” w biznes. W „ekonomii społecznej” ryzyko to podejmu-

ją liderzy przedsiębiorstw społecznych, przyjmujący odpowiedzialność za środki publicz-

ne uzyskane na prowadzenie działalności, ale i za stabilność ekonomiczną podmiotu.

Z powodu niekorzystnego traktowania ES przez banki, niechęci do udzielania kredytów,

ryzyko to jest znaczące73.

73. Więcej miejsca temu problemowi poświęcimy w ramach analizy SWOT dolnośląskiej ES.

Tabela 3 Lokalna defnicja ES (esperci i praktycy)

LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOŁECZNEJ

EKSPERCI ES PRAKTYCY ES

3 osiąganie zysków połączone z pomaga-

niem innym, tworzeniem nowych miejsc

pracy

3 nastawienie przede wszystkim na efekty

społeczne, w mniejszym stopniu na zysk

ekonomiczny

3 działania na granicy aktywności obywa-

telskiej i biznesu, z nastawieniem na osią-

ganie celów, „zysków” społecznych

3 działalność stowarzyszeń, fundacji

3 działalność spółdzielni socjalnych

3 działalność Centrów Integracji Społecz-

nej, Klubów Integracji Społecznej, Zakła-

dów Aktywności Zawodowej

3 opieka państwa, wsparcie osób gorzej

przystosowanych do życia w społeczeń-

stwie

3 podmioty zwiększające wiedzę dotyczącą

możliwości uczestnictwa w rynku pracy

3 „sztuczne” pojęcie ukute na potrzeby po-

zyskiwania środków, zastąpienie terminu

„pomoc społeczna”

3 zawiłość, niejasność, brak jednej definicji


społeczne

3 aktywizacja zawodowa osób zagrożo-

nych wykluczeniem społecznym


społeczne, w mniejszym stopniu na zysk

ekonomiczny

3 sprzeczność pomiędzy „ekonomią spo-

łeczną” a podejściem ekonomistów

3 szersze skojarzenie ze spółdzielniami so-

cjalnymi

3 praca zawodowa w ramach spółdzielni

socjalnej

3 działania na rzecz osób zagrożonych wy-

kluczeniem społecznym oparte na ko-

operacji podmiotów

3 zawiłość, niejasność, brak jednej definicji


Jak wynika z powyższego zestawienia, badani eksperci i praktycy podawali nieco od-

mienne „środowiskowe” definicje rozważanego tutaj pojęcia. Przedsiębiorcy społeczni za-

proponowali mniej takich określeń, aniżeli druga grupa badanych. Praktycy byli też bardziej

skłonni do ujawniania niewiedzy lub trudności z ustaleniem zakresu definicyjnego pojęcia

„ekonomia społecznej”. Poniżej prezentujemy przykładowe cytaty z przeprowadzonych

wywiadów.


62 63

przywracanie społeczeństwu osób wykluczonych społecznie, ich integrację społeczno-

zawodową, a także chroni osoby zagrożone przed wyrzuceniem na margines życia spo-

łecznego.

– Czym dla Pani jest ekonomia społeczna?

– Moim zdaniem jest to cały zorganizowany system przedsiębiorstw, instytucji, które w oparciu

o właściwe regulacje prawne umożliwiają aktywizację zawodową i społeczną wśród osób,

które są wykluczone na rynku pracy. A też dodatkowo wspierają ich przedsiębiorczość. Kieru-

ją nimi, pomagają w usamodzielnieniu, pomagają w reintegracji zawodowej osób wykluczo-

nych społecznie lub zagrożonych wykluczeniem. A tutaj na naszym terenie mamy naprawdę

ogromny wachlarz tej kategorii osób. Nasz dział nazywa się Działem Analiz i Projektów. Być

może w niewielu MOPS-ach spotkał się Pan z wyodrębnioną organizacyjnie komórką, która

nie tylko bezpośrednio dotyka problemów wynikających z działania MOPS w zakresie ustawy

o pomocy społecznej, ale też ma możliwość wyjścia dalej, poprzez realizację projektów i tej

działalności… takiej… aktywizującej. (IDI, ekspert)

– Dla mnie jest to wspieranie reintegracji społecznej i zawodowej osób bezrobotnych. Jest szan-

są dla każdego, nie tylko bezrobotnych, i przede wszystkim ogromnym potencjałem w inte-

grację, zacieśnianie się więzi i wspieraniem tych ludzi w wierze, że wszystko mogą osiągnąć.

Dla mnie to wędka a nie ryba. (IDI, ekspert)

Przedsiębiorczość społeczna była również postrzegana węziej, przez pryzmat funkcji

społecznej, jaką wypełniają podmioty zwiększające wiedzę na temat możliwości uczest-

nictwa w rynku pracy osób bezrobotnych.

– A czym dla Pana jest ekonomia społeczna?

– To jest bardzo szerokie pojęcie, dla mnie jest to szerzenie jak największej wiedzy na temat sa-

modzielnego funkcjonowania na rynku pracy. (IDI, ekspert)

Ekonomia społeczna, może ponadto oznaczać usystematyzowane zasoby wiedzy

i praktyk, które z kolei usprawniają gospodarowanie środkami przeznaczonymi na wpar-

cie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, na przykład, dla optymalizacji działań

na rzecz osób niepełnosprawnych. Jak wyjaśniał jeden z ekspertów na przykładzie pomo-

cy osobom niepełnosprawnym:

– Ekonomia społeczna dla mnie to takie wydanie ekonomii, gdzie zysk nie jest głównym kry-

terium sukcesu. Sukcesem jest człowiek funkcjonujący wokół takich przedsięwzięć. Człowiek,

który zarabia pieniądze, tworzy swoją niezależną teraźniejszość i przyszłość. (…) Jednak

gdybym miał podać jeszcze jeden wyróżnik ekonomii społecznej, to jest wzięcie na siebie od-

powiedzialności naszych młodych liderów czyli wzięcie na siebie elementu ryzyka. Mam taki

przykład, że w zeszłym roku banki, które obiecywały pożyczki, kredyty i kredyty inwestycyjne

na rozwój tej działalności, o której mówimy, z zakresu ekonomii społecznej, tudzież kredyt

nie inwestycyjny, tylko odnawialny w koncie, okazało się, że się na nas wypięły. Co to oznacza

dla takich przedsiębiorców społecznych, jakimi jesteśmy? Oznacza to wyskoczenie z własnej

kasy, niestety. (IDI, ekspert)

Niektórzy eksperci twierdzili, że z powyższych powodów, najbardziej typowymi przed-

siębiorstwami społecznymi są fundacje i stowarzyszenia (jak już pisaliśmy wcześniej, są

to tzw. NGO) prowadzące działalność gospodarczą, gdyż pełnią one określoną statutem

misję społeczną, ale mogą również osiągać dochody z tytułu swojej działalności, pod wa-

runkiem, że są one przeznaczane na cele statutowe. Wymieniano poza tym inne pod-

mioty, które można określić terminem przedsiębiorstw społecznych. Głównie są to spół-

dzielnie socjalne, ale i Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady

Aktywności Zawodowej.

– Przedsiębiorczość społeczna, ekonomia społeczna to dla mnie takie podmioty, które łączą

działania gospodarcze ze społecznymi, czyli wszelkiego rodzaju spółdzielnie socjalne, Centa

Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Zakłady Aktywności Zawodowej, ale też or-

ganizacje, które zajmują się działalnością gospodarczą, czyli fundacje, stowarzyszenia. Takie,

które łączą jedne cele z drugimi. (IDI, ekspert)

– Ekonomia społeczna u nas jest traktowana bardzo szeroko. Nie jest to zamknięcie katalogu

tylko do wybranych przedmiotów, które są zgodnie z przepisami wymieniane, ale też ES dla

nas to coś szerokiego: zarówno funkcjonowanie różnych podmiotów ekonomii społecznej,

o różnym profilu i organizacji pozarządowych, i spółdzielni socjalnych, i Centrów Integracji

Społecznej, i Klubów Integracji Społecznej. (IDI, ekspert)

Inny sposób definiowania ES przez ekspertów polega na wskazywaniu poszczegól-

nych, szerzej lub węziej rozumianych funkcji społecznych. Przedsiębiorczość społeczna

– w takim rozumieniu – jest złożonym systemem instytucjonalnym, który ma na celu


64 65

– Ekonomia społeczna, według mnie, to obszar działalności człowieka związany z gospodaro-

waniem zasobami. Jest nie tyle nastawiona na zysk, ale nastawiona na lepszy cel niż jego

powiększanie. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą).

– Dla mnie to jest rodzaj finansów, który jest przeznaczony na takie jednostki, które służą pomo-

cy ludziom, którzy są zagrożeni wykluczeniem społecznym. (IDI, praktyk, WTZ)

– Ja w sumie nie wiem, jak zdefiniować ekonomię społeczną. Są to na pewno działania, które

mają na celu coś więcej niż tylko zysk, których głównym celem jest włączenie osób niepełno-

sprawnych do społeczeństwa, do w miarę samodzielnego działania. (IDI, praktyk, ZAZ)

Pomimo, że przedsiębiorstwa społeczne działają komercyjnie i wymagana jest od nich

konkurencyjność74, przedkładanie „zysków” społecznych nad ekonomicznymi sprawia, że

na zatrudnienie w nich mają szanse osoby, które są trwale już wykluczone z otwartego

rynku pracy, jako praktycznie pozbawione szans na znalezienie pracy poza sektorem ES.

– [Ekonomia społeczna] to jest taki szeroko pojęty sposób dystrybucji środków, który uwzględnia

czynnik społeczny. Czyli podmiot ekonomii społecznej nie działa wyłącznie w celu wypraco-

wania zysków w długim okresie. Działa na rynku komercyjnym, ale zysk nie jest celem samym

w sobie. Jest środkiem. Jest narzędziem do tego, aby wypracowywać zysk społeczny. Ekonomia

społeczna dzieje się też wtedy, kiedy wypracowując zysk, korzystamy z umiejętności i wiedzy

osób, które normalnie na rynku pracy nie miałby szans. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działal-

ność gospodarczą).

Jest to konsekwencją sprzeczności pomiędzy „ekonomią społeczną”, celami przedsię-

biorców społecznych a podejściem ekonomistów do osób zagrożonych wykluczeniem

społecznym, na przykład niepełnosprawnych:

– Ekonomia społeczna w Polsce jest na bardzo niskim poziomie. Podejście ekonomisty do oso-

by niepełnosprawnej to kategorie – jak zarobić, ile zarobić. Osoba niepełnosprawna niestety

nie wytworzy na godzinę nie wiadomo ile sztuk, nie może pracować tyle godzin, co inni. (IDI,

praktyk, WTZ).

74. Najsilniej dotyczy ten wymóg spółdzielni socjalnych, a najmniej – WTZ-tów, o czym więcej w następnym rozdziale.

– Jest to dla mnie cały zakres działań, który może dawać możliwość właściwego zarządzania

środkami. My tutaj w wydziale zajmujemy się sprawami takimi jak np. rehabilitacja spo-

łeczna, rehabilitacja zawodowa, a także podziałem środków, przekazywanych nam przez

PFRON. Jest to działanie, które w pewnym stopniu zahacza o tę ekonomię społeczną, gdyż

wymaga np. analizy rynku, analizy potrzeb, analizy wniosków składanych przez różne pod-

mioty gospodarcze o dofinansowanie działalności gospodarczej, czy też o dofinansowanie

do stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej itd. My finansujemy WTZ-y również, mamy

też środki na dofinansowanie spółdzielni socjalnych. (IDI, ekspert)

Pojawiły się również odpowiedzi wskazujące na problemy z jednoznacznym określe-

niem czym jest ES, na niejasności i zawiłości. Zdarzały się też opinie, że ES to „sztuczne

pojęcie” ukute na potrzeby pozyskiwania środków unijnych, a ten nowy, „modny” termin

zastąpił tradycyjne pojęcie „pomocy społecznej”.

3.2. ES w oczach praktyków

Praktycy postrzegali „ekonomię społeczną” najczęściej z perspektywy swojej codzien-

nej działalności, chociaż – jak się okazuje – mają oni dość adekwatną (a więc zgodną

z „oficjalnymi” definicjami) wiedzę na temat omawianej sfery gospodarki. Dzieje się tak,

ponieważ przedsiębiorcy społeczni coraz częściej ubiegający się o dodatkowe środki, do-

tacje na prowadzenie działalności, spotykają się z tą terminologią w dokumentach apli-

kacyjnych (chodzi tu o środki unijne, ale też PO FIO). Ponadto, prowadzący podmioty ES

na Dolnym Śląsku nie tylko mają coraz szerszy dostęp do kursów, szkoleń z tego zakresu,

ale coraz częściej sami zaczynają występować w roli ekspertów, prowadząc projekty edu-

kacyjne, promocyjne, organizując wizyty studyjne dla przedsiębiorców społecznych oraz

instytucji samorządowych i pozarządowych.

Tak więc, praktycy, podobnie jak i badani eksperci, akcentowali, iż przedsiębiorcy

społeczni przede wszystkim dbają o „wskaźniki” społeczne, a dopiero w dalszej kolejności

troszczą się o zwiększanie zasobów materialnych. Zadania przedsiębiorstw społecznych

dotyczą w pierwszej kolejności sfery społecznej (np. pomoc osobom wykluczonym, ak-

tywizacja zawodowa bezrobotnych, usamodziel-nianie niepełnosprawnych, wspieranie

osób opuszczających zakłady karne).


66 67

– [Ekonomia społeczna] to są wszelkiego rodzaju działania zmierzające do współpracy na róż-

nych szczeblach. Ekonomia społeczna to optymalizowanie działań każdego przedsiębior-

stwa na danym terenie poprzez współpracę i pomaganie innym, tworzenie nowych miejsc

pracy dla osiągnięcia celu jakim jest miejsce pracy, czy jakiś zysk dla ludzi lub zakładu pracy.

(IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą).

Wśród badanych praktyków, podobnie jak w grupie ekspertów, zgłaszano trudności

z podaniem definicji ES, co jednak nie wynika z niezrozumienia tego pojęcia przez prak-

tyków, ale z braku zgody teoretyków. Część respondentów po raz pierwszy spotykała się

z terminem ES w ramach naszego projektu, kiedy otrzymywała od nas zaproszenia do

udziału w diagnozie:

– Prawdę mówiąc trudno mi powiedzieć, na czym to polega hasło samo.. „ekonomia społecz-

na”? Trudno mi to zdefiniować. Pozyskiwanie jakichś funduszy ... ja to tak rozumiem, jakiś

fundusz...Trudno mi to zdefiniować. To hasło w ogóle jak przeczytałam od państwa, to nie

bardzo wiedziałam, o czym mam pomyśleć. Także nie będę tu zmyślała, powiem tak, jak było

– pierwsze skojarzenie w ogóle nie wiedziałam, o co chodzi, co to za „ekonomia społeczna”,

o co chodzi tak w ogóle, co to za badania. Trudno jest mi to zdefiniować, jestem zajęta czymś

innym, skupiona na tym, co robię, robię coś i pędzę z tym naprzód. (IDI, praktyk, WTZ)

– Ostatnio bardzo wiele mówi się o ekonomii społecznej. Czym ona jest dla Pani?

– Mówiąc szczerze, nie zastanawiałam się nad tym. Ekonomię społeczną można określać w róż-

ny sposób na przykładzie różnych stowarzyszeń czy fundacji. Myślę, że nie ma jednej podręcz-

nikowej definicji, która określałaby ekonomię społeczną. (IDI, praktyk, WTZ)

Respondenci podnosili problem braku świadomości społecznej na temat tego, czym

jest ES i jakie realizuje cele. Część badanych twierdziła jednak, że sytuacja ta zmienia się

na korzyść, zwiększa się nie tylko wiedza na temat tego typu podmiotów, ale również

i nastawienie społeczne. Niejednokrotnie kontrahenci chętniej zlecają pracę, jeżeli do-

wiadują się, że w ten sposób przyczyniają się do poprawy jakości życia osób zagrożonych

wykluczeniem społecznym (w podanym przykładzie – osób bezdomnych).

– W tej chwili spotykam się z sytuacjami, kiedy osoby mogące dać pracę przychylniej patrzą, je-

żeli ja mówię, że to są osoby wychodzące z wykluczenia i ta praca jest dla nich terapeutyczna.

Zdarza się, że osoby reagują pozytywniej jeśli wiedzą, jaka jest ich sytuacja. Zdarza się, że ktoś

W tej grupie badanych, podobnie, jak w definicji eksperckiej, przedsiębiorczość spo-

łeczna najsilniej kojarzyła się z organizacjami pozarządowymi oraz spółdzielniami socjal-

nymi, które w najpełniejszy sposób realizują ideę prymatu celów społecznych nad eko-

nomicznymi.

– Czy zna Pan podmioty działające w ramach ES?

– Najbardziej znane są spółdzielnie socjalne, które robią coś uzasadnionego ekonomicznie, ale

nie dla zysku, tylko dla innych. (IDI, praktyk, NGO prowadzące działalność gospodarczą).

– Byłem właśnie na szkoleniu z ekonomii społecznej „Jak tworzyć spółdzielnie socjalne” i myślę,

że to jest świetny twór i chcemy współpracować z nimi. (IDI, praktyk, NGO prowadzące dzia-

łalność gospodarczą).

– Ja w sumie nie wiem, co to jest ekonomia społeczna. Nie wiem. Jest to jakaś dziedzina eko-

nomiczna nauki… Natomiast mniej więcej wyczuwam przynajmniej intuicyjnie, co to jest

gospodarka społeczna.

– I gospodarka społeczna to…?

– Gospodarka społeczna to jest, w jednym zdaniu, działalność gospodarcza, ale nie nastawiona

na zysk, a jeśli już jest taki zysk wypracowany, to ten zysk jest przekazywany na cele statu-

towe. Czy tu chodzi o spółdzielnię socjalną, czy o stowarzyszenie, fundację, czy organizację

pozarządową, która prowadzi działalność gospodarczą, czy prowadzi w ramach stowarzy-

szenia przedsiębiorstwo społeczne… To chyba ta naczelna zasada, że zysk nie jest dzielony

na udziałowców tej firmy, tylko jest przeznaczany na cele społeczne, statutowe. (IDI, praktyk,

spółdzielnia socjalna).

Jeśli chodzi o spółdzielców, przedsiębiorczość społeczna oznacza dla nich możliwość

podjęcia i kontynuowania pracy, źródło utrzymania.

– Czym jest ES dla Pana?

– Dla mnie? Dla mnie konkretnie jest to forma przeżycia. Ja po prostu z tego żyje. (IDI, praktyk,

spółdzielnia socjalna)

Pojawiła się również charakterystyka dziedziny ES, jako takiej, w której działania

oparte są na kooperacji wielu podmiotów, w przeciwieństwie do rywalizacji w typo-

wym biznesie.


68 69

IV. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ

Jak pamiętamy, badania przeprowadziliśmy w dwóch grupach respondentów, „prak-

tyków” oraz wśród „ekspertów” dolnośląskiej ekonomii społecznej (ES). Praktycy objęci

diagnozą to następujące podmioty: spółdzielnie socjalne (6 wywiadów), Centra Integracji

Społecznej (1), Kluby Integracji Społecznej (1), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2), Warsz-

taty Terapii Zajęciowych (5), Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (1) oraz organizacje

pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą (4).

Wśród ekspertów znalazło się 20 różnych instytucji szczebla samorządowego: Dolno-

śląski Ośrodek Polityki Społecznej (1 wywiad), Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy (1),

powiatowe urzędy pracy (3), wydziały i komórki instytucji samorządowych: starostwa

powiatowego, urzędu miejskiego (3), gminne lub powiatowe ośrodki pomocy społecz-

nej (6) oraz instytucje, organizacje (wyspecjalizowane NGO) szkolące podmioty ekonomii

społecznej (6).

Badani eksperci reprezentowali instytucje zlokalizowane w następujących powiatach:

legnickim, lubińskim, oleśnickim, świdnickim, trzebnickim, wrocławskim, wałbrzyskim,

a więc działające na terenach o zróżnicowanym poziomie rozwoju ekonomii społecznej

(według przytaczanych ustaleń ilościowych). Podobnie zostali dobrani praktycy, tak aby

ich doświadczenia odzwierciedlały specyfikę powiatów o odmiennych uwarunkowaniach

sprzyjających lub blokujących rozwój ES75. Stąd też, uczestnikami badań były podmioty

reprezentujące powiat jaworski, lubiński, legnicki, milicki, a także strzeliński, świdnicki,

trzebnicki, wrocławski oraz wałbrzyski.Przyjrzyjmy się, czym charakteryzują się lokalne podmioty działające w zakresie ES.

4.1. Obszary działania podmiotów-ekspertów

Jeśli chodzi o zakres aktywności badanych ekspertów, w większości są to instytucje

publiczne, które swoje zadania opierają na zewnętrznych zasadach działania (prawo-

dawstwo) i które swoje cele również określają na podstawie formalnych procedur, jak na

przykład PCPR, ośrodki opieki społecznej, czy też urzędy pracy. Poza Dolnośląskim Woje-

75. Więcej na ten temat w następnym rozdziale.

nie zdaje sobie sprawy, jak ważne jest dla nich takie zlecenie. Boi się, znając ich przeszłość.

(NGO prowadzące spółdzielnię socjalną)

– W ogóle jest mała wiedza jeszcze w społeczeństwie. Tu wszyscy myślą, że nam ktoś płaci wy-

płaty, ktoś nam daje. To jest błędne. No i ta „ekonomia społeczna”, że trzeba pomagać wła-

śnie, to są fundacje, stowarzyszenia wszystkie. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

Nieprzychylność wobec różnych podmiotów ES, ich negatywny stereotyp społeczny

(np. spółdzielni socjalnych), nadal jednak stanowi przeszkodę w prowadzeniu i rozwijaniu

przedsiębiorczości społecznej. W kolejnym rozdziale przedstawiliśmy pełen zestaw takich

barier, nie tylko ze sfery świadomości społecznej.


70 71

nej. Plus dodatkowo są to szkolenia z zakresu ES. Ale nie mamy bezpośredniego kontaktu, nie

wspieramy te podmioty ES, tylko organizujemy szkolenia dla nich. (IDI, ekspert)

– Jaki jest główny profil działalności?

– Spółdzielnie socjalne, pomagamy w ich tworzeniu, w wyszukiwaniu nisz rynkowych, robieniu

biznes planów i tym podobne. (IDI, ekspert)

– Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w [nazwa miasta]. Jest to jednostka samorządowa i bu-

dżetowa gminy [nazwa]. Głównym profilem naszej działalności jest pomoc społeczna, ale

również działanie w zakresie uzależnień oraz Ekonomii Społecznej. (IDI, ekspert)

– Trudno mówić o bezpośrednim zajmowaniu się przez nas [MOPS] ekonomią społeczną. Na-

sze zadanie sprowadza się bardziej do funkcji informacyjnej, wspierającej, wspomagającej,

szkoleniowej. Od początku tego roku w ramach struktur MOPS funkcjonuje KIS. (IDI, ekspert)

– My głównie pomagamy w tworzeniu i zakładaniu spółdzielni socjalnych lub innych stowa-

rzyszeń i fundacji. To jest również jakaś ścieżka rozwoju. Proponujemy im najpierw jakąś inte-

grację poprzez stworzenie stowarzyszeń. Później usługi prawne i księgowe. W zależności od

problemu można się zawsze do nich zwrócić. Najczęściej przy pisaniu statutów lub rozlicza-

niu projektów. (IDI, ekspert)

– Powiatowy Urząd Pracy w [nazwa miasta] wykonuje zadania z zakresu promocji zatrud-

nienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Do zadań PUP należą

przede wszystkim, opracowanie i realizacja programu promocji zatrudnienia oraz aktywiza-

cji lokalnego rynku pracy. Pozyskiwanie i gospodarowanie środkami finansowymi na reali-

zację zadań z zakresu aktywizacji lokalnego rynku pracy. Udzielanie pomocy bezrobotnym

i poszukującym pracy w znalezieniu pracy, a także pracodawcom w pozyskaniu pracowni-

ków przez pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe. Rejestrowanie bezrobotnych i po-

szukujących pracy. (IDI, ekspert)

– Proszę podać główny profil działalności.

– Edukacja i promocja idei rozwoju trzeciego sektora, w oparciu też o samowystarczalność, bo

to w ostatnim okresie jest dla nas bardzo ważny wątek, czyli źródła finansowania działalności

społecznej. Pokazujemy, że one powinny być zamieszone w rożnych elementach, misyjnych,

ale też gospodarczych. (IDI, ekspert)

wódzkim Urzędem Pracy oraz Dolnośląskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, czyli insty-

tucjami o zasięgu regionalnym, podmioty świadczące lub potencjalnie mogące wspierać

lokalnych praktyków, działają na terenie najbliższej jednostki administracyjnej: miasta,

gminy, powiatu. Odstępstwo od reguły stanowią ponadto podmioty szkolące i wspiera-

jące praktyków ES, które mają niejednokrotnie rozbudowane struktury, z centralą ulo-

kowaną we Wrocławiu lub Wałbrzychu oraz oddziałami z siedzibami w innych miastach

(Legnica, oddziały wałbrzyskie, jeleniogórskie i wrocławskie). Tę grupę ekspertów stano-

wią wyłącznie organizacje pozarządowe, fundacje i stowarzyszenia, które wyspecjalizo-

wały się w działalności skierowanej do organizacji pozarządowych, przedsiębiorców spo-

łecznych oraz innych instytucji-ekspertów ES76. Fundacje, które zajmują się szkoleniem

i innym wsparciem lokalnej ES działają „wewnątrz” lokalnego sektora przedsiębiorczości

społecznej. Pozostali badani eksperci swoją działalność prowadzą również w innych sfe-

rach, poza ES, która jest lub może być tylko jednym z aspektów działań. Przykładem są

tutaj zarówno powiatowe urzędy pracy, które współpracują przede wszystkim z „typo-

wymi” przedsiębiorstwami prywatnymi, ale też eksperci-stowarzyszenia, które swoimi

zadaniami obejmują nie tylko NGO-sy prowadzące działalność gospodarczą, ale pozo-

stające w zdecydowanej większości podmioty pozarządowe, które nie są zarejestrowane

jako przedsiębiorcy.

Inną istotną charakterystyką lokalnych NGO eksperckich (fundacji działających „we-

wnątrz” lokalnej ES) jest tworzenie parnerstw pomiędzy nimi, wspólna realizacja projek-

tów w zakresie ekonomii społecznej.

Oto cytaty z wypowiedzi ekspertów, którzy w ten sposób opowiadali o swojej misji

i sposobach działania77.

– Działamy w myśl ustawy o pomocy społecznej, czyli tak naprawdę zajmujemy się pomocą

społeczną, integracją społeczną. Jesteśmy podzieleni na działy. (…) Tak naprawdę organizu-

jemy szkolenia dla kadr jednostek pomocy społecznej z całego województwa dolnośląskiego.

Jest dział świadczeń rodzinnych. To oczywiście świadczenia. I dział trzeci to Dział Współpracy

i Analiz. (…) Organizujemy szkolenia dla NGO, CIS, KIS czy dla jednostek ekonomii społecz-

76. Są to następujące badane podmioty: Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej (FRES), z główną siedzibą w Wałbrzychu, z oddziałami we Wrocławiu, Jeleniej Górze i Legnicy) oraz Regionalne Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarządowych (RCWIP), z centralą we Wrocławiu, a oddziałami w Wałbrzychu i Jeleniej Górze. Fundacja „Merkury” zlokalizowana na terenie Wałbrzycha oraz Fundacja Wspierania Organizacji Pozarządowych UMBRELLA i Centrum ds. Katastrof i Klęsk Żywiołowych „Tratwa” we Wrocławiu.

77. O udzielanych formach wsparcia przez te instytucje piszemy w rozdziale VI poświęconym dotychczasowym oraz oczekiwanym formom pomocy świadczonej dolnośląskim praktykom ES.


72 73

• integracja społeczna członków spółdzielni,

• resocjalizacja osób bezdomnych,

• Dziedziny działalności: gastronomia, usługi hotelarsko-turystyczne, agroturystycz-

ne usługi informatyczne, usługi porządkowe, produkcja bombek.

KIS/CIS:

• aktywizacja społeczna, organizacja czasu wolnego,

• integracja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (bezrobotnych, niepełno-

sprawnych, walczących z uzależnieniami),

• aktywizacja zawodowa, podnoszenie kwalifikacji zawodowych,

• organizacja szkoleń, kursów,

• inicjowanie, wpieranie założycieli spółdzielni socjalnych.

WTZ/ZAZ:

• nauka zawodu, przyuczanie do zawodów,

• aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych,

• rehabilitacja osób niepełnosprawnych,

• aktywizacja społeczna (uczestnictwo w zajęciach, szkolenia, przygotowanie do sa-

modzielnego życia),

• prowadzenie zajęć artystycznych, teatralnych,

• organizacja imprez integracyjnych dla osób niepełnosprawnych.

NGO prowadzące działalność gospodarczą:

• pomoc osobom w sytuacjach kryzysowych (bezdomność),

• wsparcie materialne osób bezdomnych (sklep charytatywny),

• szkolenia, kursy,

• wsparcie psychologiczne dla osób wychodzących z uzależnień,

• kontrakty socjalne, indywidualna praca z beneficjentami,

• aktywizacja kulturalna, uczestnictwo w imprezach,

• integracja społeczna: np. poprzez gry zespołowe, wspólną rozrywkę,

• zajęcia sportowe.

Badane podmioty eksperckie różnią się strukturą zatrudnienia profesjonalistów z za-

kresu ekonomii społecznej. Te, które wyspecjalizowały się w świadczeniu pomocy przed-

siębiorstwom społecznym, zatrudniają od jednego do kilku ekspertów: doradców, trene-

rów, prawników, ekonomistów. Tworzą one stosunkowo niewielkie struktury zatrudnie-

nia, stąd też profesjonaliści ES również nie obsadzają dużej ilości etatów. Część podmio-

tów-ekspertów nie posiada w swoich kadrach osób zajmujących się ekonomią społeczną.

W takich przypadkach są oni zatrudniani na umowy cywilnoprawne na czas realizacji

konkretnych zadań, projektów. Ostatnia część badanych podmiotów z tej grupy w ogó-

le nie dysponuje takimi pracownikami, a ewentualne zadania związane z przedsiębior-

czością społeczną pełnią pracownicy danej jednostki, którzy zajmują się również innymi

sferami działań. Taka sytuacja jest typowa, na przykład dla powiatowych urzędów pracy.

4.2. Obszary działania podmiotów-praktyków

Z kolei, działalność lokalnych praktyków polega w niemal wszystkich przypadkach na

udzielaniu wsparcia osób zagrożonych wykluczeniem społecznym78. Aktywność ta skie-

rowana jest do osób bezrobotnych (spółdzielnie socjalne, NGO), dotkniętych bezdomno-

ścią (spółdzielnie socjalne, NGO), a także niepełnosprawnych mieszkańców województwa

dolnośląskiego (WTZ, ZAZ, ale też KIS, CIS) oraz osób uzależnionych (KIS i CIS). Jedynie

Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych nie kieruje swojego wsparcia do szczególnych

osób, grup, ponieważ decydująca jest tam zasada wzajemności, może być nawiązywana

pomiędzy dowolnymi podmiotami społecznymi.

Ważnym elementem diagnozy dolnośląskiego sektora ES społecznej jest przyjrzenie

się, jakimi metodami, w jaki sposób, instytucje te wspierają, aktywizują społecznie i zawo-

dowo osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. Poszczególne typy podmiotów wska-

zywały następujące narzędzia i metody reintegracji społeczno-zawodowej.

Spółdzielnie socjalne:

• aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, bez-

domnych,

• tworzenie miejsc pracy dla innych osób zagrożonych bezrobociem,

78. Specyfikę poszczególnych kategorii podmiotów ekonomii społecznej przedstawiliśmy już w rozdziale II niniejszej publikacji.


74 75

łania przedsiębiorców społecznych, wymaga się ilościowego określenia spodziewanych

(we wnioskach konkursowych) i uzyskanych już rezultatów (w sprawozdaniach z realizacji

projektów)79.

Ponadto reintegracja zawodowa osób niepełnosprawnych jest w Polsce niezwykle

trudna, ale nie ze względu na obiektywną nieskuteczność stosowanych instrumentów.

W sytuacji kryzysu ekonomicznego, kurczącego się rynku pracy, osoby z grup narażonych

na wykluczenie społeczne mają nikłe szanse na znalezienie zatrudnienia. Innym czynni-

kiem obniżającym skuteczność metod integracyjnych oraz aktywizujących jest nastawie-

nie i poziom motywacji uczestników kursów, warsztatów czy spółdzielców.

– My dalej jesteśmy grupą wsparcia. Utrzymujemy kontakty. Nawet jeśli nie ma tych zarobków

wielkich, jesteśmy dość specyficzną spółdzielnią, bo każdy jednak jakieś to minimum na bio-

logiczną egzystencję ma dzięki rentom z tytułu niezdolności do pracy i tutaj ewentualne przy-

chody poszczególnych członków są formą dorabiania sobie do tych rent. (…) Jesteśmy cały

czas przede wszystkim grupą wsparcia, spotykamy się, jeździmy na różne wspólne imprezy

reintegracyjne czy integracyjne, pomagamy, doradzamy sobie wzajemnie, wymieniamy się

informacjami czy doświadczeniami (…). (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Jak Pani ocenia skuteczność stosowanych form pomocy w zakresie aktywizacji społeczno-za-

wodowej?

– Zawodowej, to powiem, że jest marna w zasadzie, ale ze względu na rynek. Natomiast jeśli

chodzi o społeczną, to dosyć dobre efekty widzimy. Patrzymy na nich [beneficjentów], jak się

zachowują, jak się zachowywali jak tu przyszli, jak w środkach komunikacji się zachowywali,

jak potrafili się zachować na jakichś występach, wyjściach, jak bardzo chętnie w tym uczest-

niczą. Sami sobie wybierają możliwości form kulturalnych, sami sobie organizują spotka-

nia z ludźmi z osiedla, starali się coś robić. Jeżeli chodzi o społeczną [aktywizację], to jest na

wysokim poziomie. Natomiast jeżeli chodzi o zawodową, podejrzewam, że to jest związane

z tym, co się dzieje w kraju, rynek pracy jest taki jaki jest i trudno wymagać, żeby dla osób

niepełnosprawnych nagle znalazły się jakieś miejsca. Aczkolwiek są przygotowani niektórzy

zawodowo. (IDI, praktyk, WTZ)

79. Szeroki zestaw innych problemów przedstawiamy w rozdziale V, w którym rozważamy czynniki sprzyjające oraz blokujące działalność lokalnych podmiotów ES.

TUW: prowadzenie działalności polegającej na świadczeniu usług ubezpieczenio-

wych na zasadach wzajemności dla dużych przedsiębiorstw i podmiotów gospodarczych

różnych sektorów branżowych.

I przytoczmy egzemplifikacje z wywiadów IDI:

– Zakład Aktywności Zawodowej [nazwa]. Został stworzony przez stowarzyszanie [nazwa].

Zajmuje się całokształtem pomocy dla osób niepełnosprawnych. (…) Zostały tu adopto-

wane stare budynki, takie jak stodoły. Funkcjonujemy już pięć lat. Zajmujemy się tu przede

wszystkim ceramiką. Produkujemy doniczki, platery, zegary, różne gadżety dla odbiorców. Są

to: samorządy gminne, samorząd powiatowy, firm. Robimy okolicznościowe gadżety rekla-

mowe przede wszystkim. Tu była też taka działalność związana z ogrodnictwem, ale to już

szczątkowy zakres. Często na święta sprzedajemy choinki. Mamy też małą drukarnię. Tam już

produkujemy rzeczy na własny użytek. (IDI, praktyk, ZAZ)

– Czym teraz się Państwo zajmujecie?

– Jeśli chodzi o działalność gospodarczą, to przede wszystkim hostel czyli wynajmowanie

miejsc dla gości indywidualnych i dla grup (…). Oprócz hostelu prowadzimy też wyżywienie

na miejscu. Rozpoczęliśmy działalność cateringową czyli obsługujemy szkolenia, konferencje

wśród zaprzyjaźnionych organizacji pozarządowych. (IDI, praktyk, NGO)

– Jesteśmy spółdzielnią socjalną. Działamy na terenie powiatu wałbrzyskiego. Nasza działal-

ność to produkcja pizzy i dostarczanie jej pod wskazany adres. (IDI, praktyk, spółdzielnia so-

cjalna)

– Proszę powiedzieć, czym dokładnie się Państwo zajmują? Jaki jest główny profil działalności

tego podmiotu?

– Usługi teleinformatyczne, czyli tworzenie stron internetowych, pozycjonowanie tych stron,

administrowanie, bieżąca aktualizacja witryn, portali. To jest nasza główna działalność. (IDI,

praktyk, spółdzielnia socjalna)

Reprezentanci wszystkich badanych podmiotów-praktyków podkreślali celowość

i sens prowadzonych przez nich, wymienionych powyżej, działań. Przekonywali, że ak-

tywność ich przyczynia się w realny sposób do zmiany sytuacji życiowej grup i osób ob-

jętych wsparciem. Najczęściej akcentowano jednak, że jest to działalność specyficzna, na-

stawiona niejednokrotnie na rezultaty odsunięte w dalszej perspektywie czasowej. Pro-

blemem jest natomiast fakt, że w rozmaitych programach, z których dotowane są dzia-


76 77

Stosunkowo najkorzystniej swoją sytuację materialną oceniały Warsztaty Terapii Za-

jęciowej, Zakłady Aktywizacji Zawodowej, CIS, KIS oraz Towarzystwo Ubezpieczeń Wza-

jemnych. Spółdzielnie socjalne były bardziej skłonne do zgłaszania średnich, a nawet

niekorzystnych ocen. Podobnie zróżnicowana okazała się kondycja ekonomiczna WTZ-

-tów. W przypadku tych dwóch kategorii praktyków, sytuacja ekonomiczna jest zależna

od złożonych czynników społecznych czy formalno-prawnych. Zapewne stąd wynika

różnica sytuacji materialnej ramach tych kategorii podmiotów. Jeśli chodzi o spółdziel-

nie socjalne, to prosperują najlepiej te podmioty, które „wstrzeliły się” swoją działalnością

w zapotrzebowanie na rynku. Jednakże, większość badanych przedsiębiorstw społecz-

nych wymaga wsparcia z zewnątrz.

– A jak z Państwa kondycją ekonomiczną? Ona się polepszyła, pogorszyła przez ostatni rok?

– To znaczy my nie oszczędzamy na wypłatach. Ja uważam, że jeżeli człowiek pracuje po 12

godzin musi godziwie zarabiać. Zarabiamy w granicach 3 tysięcy zł. miesięcznie każdy i nie

jest źle. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Jak Pan ocenia ogólną sytuację ekonomiczną swojej instytucji?

– W miarę dobra.

– Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprawiła się czy pogorszyła?

– Zdecydowanie poprawiła.

– A myśli Pan, że w ciągu następnego roku nastąpi kolejna poprawa?

– Mam nadzieję, że tak. (IDI, praktyk, ZAZ)

– Jak oceniają Państwo kondycję materialną swojego stowarzyszenia?

– Za mało mamy środków na wynagrodzenia pracowników.

– A czy sytuacja ta poprawiła się czy pogorszyła w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy?

– Nie uległa zmianie, środki są takie same. Mamy takie same szanse na otrzymanie dodatko-

wych dofinansowań, jak zawsze. (IDI, praktyk, WTZ)

– Jak Pani ocenia aktualną kondycję ekonomiczną swojej organizacji?

– Słaba.

– A czy na przestrzeni ostatnich dwunastu miesięcy ta kondycja poprawiła się czy pogorszyła?

– Poprawiła się. W zeszłym roku przez cztery miesiące nie brałyśmy wypłat a teraz mamy. W tym

miesiącu z poślizgiem, bo robiłyśmy wesele, więc trzeba było porobić zakupy. Wydaje mi się,

że jest lepsza, ale do dobrej kondycji to jeszcze dużo brakuje. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjal-

na)

– Wszystko jest uzależnione od chęci uczestnika oraz od kompetencji doradcy zawodowego. Są

osoby, które chętnie chcą podjąć zatrudnienie, inne są mocno pasywne i są „na nie”. Mamy tu

sztab specjalistów, dla których priorytetem jest zmiana tego nastawienia. (IDI, praktyk, KIS)

Jeśli chodzi natomiast o ocenę efektywności mechanizmów podmiotów ES ze strony

badanych ekspertów, to mieli oni zazwyczaj zastrzeżenia co do efektywności spółdzielni

socjalnych. Wątpliwości budziła przede wszystkim możliwość autonomicznego działania

tychże podmiotów po ewentualnym „odcięciu” zewnętrznych źródeł finansowania. Poda-

wano przykłady dolnośląskich podmiotów, które nie przetrwały w takiej sytuacji. Zada-

wano zatem pytanie, czy spółdzielcy rzeczywiście w ten sposób są przywracani na rynek

pracy. Jednocześnie podkreślano, że ten mechanizm rzeczywiście aktywizuje, motywuje

oraz poprawia kondycję psychospołeczną osób, które wcześniej bezskutecznie poszuki-

wały zatrudnienia. W przypadku miejscowości o najwyższych wskaźnikach bezrobocia

może to być jedyna aktualna możliwość na integrację społeczną osób pozostających

poza rynkiem pracy.

Eksperci wskazywali również na pozytywne aspekty spółdzielczości socjalnej. Według

jednego z nich, te spółdzielnie, które odniosły sukces, stają się „inkubatorami” przedsię-

biorczości „biznesowej”:

– Jak Pan ocenia skuteczność reintegracji społeczno-zawodowej w spółdzielni socjalnej?

– Bardzo rożnie. Te spółdzielnie, które odniosły sukces – czyli się sprawdziły, nie zostały zniszczo-

ne przez konkurencje biznesową, przekształcają się w spółki, firmy jednoosobowe i prawdę

mówiąc, traktują spółdzielnię socjalną jako inkubator własnej aktywności gospodarczej. Tu

ludzie mogą bezpiecznie się szkolić: jak działać, jak pracować i jak prowadzić biznes. Potem

następuje wymiana ludzi w spółdzielni. Te osoby odchodzą do innych firm lub sami je zakła-

dają. (IDI, ekspert)

4.3. Kondycja ekonomiczna praktyków ES

Dolnośląscy przedsiębiorcy społeczni zostali dopytani o ocenę aktualnej sytuacji eko-

nomicznej oraz o ewentualne spodziewane zmiany w tym zakresie w następnych dwu-

nastu miesiącach.


78 79

nowane rozszerzenie działalności o nowe formy działania wymaga jednak uprzedniego

zainwestowania w bazę lokalową.

– Jakie inwestycje Państwo planują?

– Otworzenie poligrafii. To jest dla nas najważniejsze. Nawet gdybyśmy mieli zaczynać od jed-

nej maszyny, prostych urządzeń. A potem zaczniemy się coraz bardziej rozwijać. (IDI, praktyk,

ZAZ)

– Nasze moce przerobowe są na wyczerpaniu. My już nie jesteśmy w stanie zrobić więcej. Już

zatrzymujemy produkcję reklam, ulotek i całego marketingu. To co mamy, będziemy powoli

dozować. Także, jeśli chodzi o rozwój to tak, ale już o inną działalność. Żeby rozwijać [nazwa

zakładu] musiałbym zatrudnić kolejne osoby. A ja nie chcę, żeby ktoś nowy zepsuł to, na co

przez tyle lat ciężko pracowaliśmy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Czy w ciągu najbliższych dwóch lat planujecie Państwo jakąś inwestycję?

– Tak, pracownię ogrodniczą. Mamy mnóstwo nowych podań, ale lokalowo jesteśmy mali. To

są osoby dorosłe. Ustawa mówi o pięciu uczestnikach na jednego opiekuna. Potrzebujemy

więc kolejnych pracowni. (IDI, praktyk, WTZ)

– Czy zamierzają Państwo najbliższych dwóch latach podjąć działania inwestycyjne?

– To właśnie to, co mówiłam, że zamierzamy poszerzyć o tę drugą działalność. Chcielibyśmy

jeszcze ten lokal, ale nie mamy pieniędzy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Nasza specyfika nie przewiduje inwestycji. Mamy sprzęt komputerowy, łącza internetowe. To

biuro. Nie musimy budować, nie musimy nic rozbudowywać. (IDI, praktyk, spółdzielnia so-

cjalna)

– Musimy naprawić dach. Muszę też zaplanować stopniową wymianę sprzętu komputerowego.

(IDI, praktyk, CIS)

Jak wynika z badań, plany inwestycyjne ukierunkowane na rozszerzenie zakresu dzia-

łalności, ujawniały takie podmioty, które dobrze prosperują na otwartym rynku usług,

ponieważ mogą liczyć na duży popyt. Z drugiej strony, plany rozwojowe charakteryzują

na przykład także WTZ-ty, które działają na terenach, gdzie istnieje duże zainteresowa-

nie potencjalnych beneficjentów, osób niepełnosprawnych, oferowaną formą wsparcia.

Zainteresowanie to jest najczęściej pochodną deficytu instytucji, które świadczą pomoc

takim grupom.

Jeśli zaś chodzi o prognozy odnośnie sytuacji ekonomicznej w kolejnych dwunastu

miesiącach, to poprawy spodziewają się badane NGO, jedna Spółdzielnia Socjalna oraz

Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych. Jednakże część analizowanych organizacji po-

zarządowych przewidywała stabilizację sytuacji ekonomicznej (NGO, WTZ, Spółdzielnia

Socjalna). Pesymizm odnośnie sytuacji finansowej dotyczył głównie WTZ-tów i ZAZ-ów.

Posłużmy się przykładami z wywiadów:

– Jak Pan osobiście ocenia kondycję waszej organizacji?

– Na przykład w skali od 1-6 to na 4,5.

– A w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprawiło się czy pogorszyło?

– Poprawiło się.

– A spodziewa się Pan polepszenia sytuacji?

– Tak.

– Dlaczego?

– Dostaliśmy duże granty, które pomogą nam pokryć etaty osób, które u nas pracują. Dostali-

śmy te pieniądze na realizację programu skierowanego do społeczności romskiej, a poza tym

pierwszy miesiąc działalności cateringowej pokazuje, że to jest dobry kierunek. (IDI, praktyk,

NGO)

– Jak ocenia Pan sytuację materialną stowarzyszenia?

– Od dwóch lat mamy taką samą sytuację finansową i budżet. Musimy sobie radzić z takim bu-

dżetem jaki mamy.

– A czy planujecie Państwo jakieś inwestycje w przyszłym roku?

– Oczywiście, jeśli tylko będziemy mieli fundusze, to tak. (IDI, praktyk, ZAZ)

Jak kształtują się wobec tego plany inwestycyjne?

4.4. Plany inwestycyjne praktyków ES

Badani praktycy ES zazwyczaj nie planują większych nakładów inwestycyjnych, ze

względu na brak środków finansowych lub z braku konieczności, ponieważ dysponują

niezbędną infrastrukturą. Przedsiębiorstwa społeczne, które ujawniły takie plany, zamie-

rzają poszerzyć swoją działalność o nowe obszary (ZAZ, WTZ, spółdzielnie socjalna). Pla-


80 81

V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ

Ważnym celem badań przeprowadzonych wśród dolnośląskich praktyków i eksper-

tów ekonomii społecznej było ustalenie wszelkich uwarunkowań, które bądź to ułatwiają,

bądź blokują rozwój lokalnej ES. Do analizy bogatego materiału badawczego zastosowa-

liśmy klasyczną analizę SWOT. Technika ta polega na ustaleniu mocnych stron, atutów,

pozytywnych wewnętrznych aspektów analizowanego zjawiska (S – z ang. Strengths);

cech negatywnych, słabych stron (W – z ang. Weaknesses), a także szans, czyli wszelkich

możliwości korzystnych zmian (O – z ang. Opportunities) oraz zagrożeń mogących wywo-

łać niepożądane zmiany (T – z ang. Threats).

Ustaliliśmy zatem mocne i słabe strony dolnośląskiej ES, czyli uwarunkowania we-

wnętrzne, które charakteryzują stan aktualny tego obszaru gospodarki społecznej. Do

szans i zagrożeń przyporządkowaliśmy wszelkie czynniki zewnętrzne wobec podmio-

tów ekonomii społecznej, które mogą przyczynić się do pozytywnych lub negatywnych

przekształceń. Zidentyfikowane szanse i zagrożenia zostały przyporządkowane do szer-

szych obszarów uwarunkowań geograficznych, społecznych, ekonomicznych oraz for-

malno-prawnych i politycznych. Najogólniejsze wyniki dokonanej analizy zawiera po-

niższa tabela.

Tabela 4 Analiza SWOT lokalnej ES

ANALIZA SWOT LOKALNEJ ES

UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE ES

MOCNE STRONY SŁABE STRONY

3wsparcie ze strony lokalnych ekspertów ES (pra-wo, doradztwo), np. NGO doradzających spół-dzielniom socjalnym, PCPR-y współtworzące WTZ-ty

3 lokalne projekty skierowane do spółdzielni so-cjalnych (np. doposażenie, zakup sprzętu kom-puterowego itp.)

3 spotkania z innymi podmiotami (spółdzielniami socjalnymi, NGO)

3 zaangażowanie spółdzielców w prowadzenie własnej działalności

3 silni, zaangażowani liderzy 3 profesjonalna, doświadczona kadra

3mała wiedza na temat możliwości współpracy w ramach ES

3 brak współpracy pomiędzy podmiotami ES 3 brak promocji ekonomii społecznej 3 niechęć działaczy (NGO) do łączenia działalności

społecznej z ekonomiczną 3 brak możliwości stworzenia nowych miejsc dla

potencjalnych beneficjentów (np. osób niepeł-nosprawnych)

3 brak szkoleń dla osób prowadzących spółdziel-nie socjalne

3 zniechęcenie, utrata motywacji części spółdziel-ców

Brak środków finansowych z jednej strony, a drugiej – niski popyt na świadczone

usługi, ogranicza możliwości rozwojowe dolnośląskich praktyków ES. W kolejnej części

publikacji poddamy analizie SWOT sferę lokalnej ekonomii społecznej. Przybliżymy inne

bariery rozwoju tej dziedziny dolnośląskiej aktywności.


82 83

5.1. Warunki sprzyjające rozwojowi ES na Dolnym Śląsku

Omówmy w pierwszej kolejności najbardziej charakterystyczne aspekty pozytywne

i warunki sprzyjające rozwojowi, czyli mocne strony oraz szanse lokalnej ES.

5.1.1. Mocne strony ESRespondenci z obu badanych grup (eksperci i praktycy) wskazali na szereg pozytyw-

nych cech regionalnej gospodarki społecznej. Duży atut stanowi możliwość korzystania

ze wsparcia oferowanego przez ekspertów ES. Pomoc taka na Dolnym Śląsku jest silnie

zinstytucjonalizowana, świadczona przez organizacje posiadające swoje struktury w stra-

tegicznych miejscach Dolnego Śląska (miasta takie jak: Wrocław, Wałbrzych, Legnica, Jele-

nia Góra). Wsparcie jest świadczone przede wszystkim praktykom, aktualnym i przyszłym

spółdzielcom, jak i obecnym i potencjalnym ekspertom, którzy mogą współpracować ze

spółdzielcami (np. pracownicy PUP, MOPS, GOPS, starostwa powiatowe itd.). Innym przy-

kładem są Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, które powołują i kooperują z Warsztatami

Terapii Zajęciowej, pracownicy urzędów miejskich czy gminnych, którzy pomagają w za-

kładaniu i wspierają przedsiębiorstwa społeczne, przede wszystkim spółdzielnie socjalne.

Szczególnie pomocne okazują się bezpłatne konsultacje prawno-księgowe adresowane

najczęściej do działaczy lokalnego sektora pozarządowego oraz do spółdzielców.

Pozytywnym czynnikiem lokalnej ES są również lokalne projekty, niewielkie granty,

dzięki którym przedsiębiorcy społeczny mogą się doposażyć w sprzęt komputerowy, za-

kupić meble biurowe itp.

Respondenci podkreślali w toku wywiadów, że cechą pozytywną praktyk ES na Dol-

nym Śląsku są „branżowe” spotkania organizowane w ramach projektów dla działaczy

organizacji pozarządowych i spółdzielni socjalnych. Dzięki temu mogą oni wymieniać

swoje doświadczenia, a także zdobyć informacje niezbędne do prowadzenia bieżącej

działalności.

Szczególnie praktycy akcentowali, że mocną stroną regionalnych przedsiębiorstw

społecznych jest zaangażowanie ich kadr w utworzenie podmiotu i prowadzenie działal-

ności. Dotyczy to nie tylko spółdzielni socjalnych czy NGO-sów, ale także WTZ-tów, KIS-u,

czy CIS-ów, których przedstawiciele zwracali szczególną uwagę na poziom profesjonali-

zmu i doświadczenie swoich kadr. Również TUW oraz działające ZAZ-y swoją skuteczność

w realizowaniu celów zawdzięczają dobrze dobranym zespołom.

UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE ES

SZANSE ZAGROŻENIA

Obszary geograficzne: 3 kraje rozwiniętej demokracji (Włochy, Skandy-

nawia) 3 lokalizacja w wielkich miastach, w „centrum”:

stolicy, województwa, kraju 3 „ściana zachodnia” kraju, centralna Polska, gdzie

rozwinięty jest sektor ES 3Wielkopolska, Śląsk 3 podregion wałbrzyski i Wrocław na Dolnym

Śląsku

Obszary geograficzne: 3małe miejscowości 3 „ściana wschodnia” kraju 3 Dolny Śląsk, powiaty poza ośrodkami miejskimi

(Wrocławiem, Wałbrzychem, Legnicą, Jele-nią Górą)

Uwarunkowania społeczne: 3 rozwinięta aktywność społeczna 3 zaufanie społeczne, silne więzi społeczne 3 znajomość i pozytywne postawy wobec idei

spółdzielczości 3 rosnąca świadomość społeczna na temat NGO,

spółdzielni socjalnych 3 zapotrzebowanie na pomoc (np. dla osób niepeł-

nosprawnych), duża ilość beneficjentów 3 oddolna aktywność rodziców, rodzin osób nie-

pełnosprawnych (WTZ, ZAZ)

Uwarunkowania społeczne: 3 brak wiedzy, świadomości społecznej na temat

spółdzielni socjalnych 3 negatywne postawy wobec idei spółdzielczości 3małe zaangażowanie w działalność społeczną,

niski poziom aktywności społecznej 3 bierność potencjalnych beneficjentów 3 pauperyzacja społeczeństwa

Uwarunkowania ekonomiczne: 3większa możliwość pozyskiwania środków na

działalność podmiotów ES 3współpraca z sektorem prywatnym, wspieranie

podmiotów ES przez biznes (jako podwykonaw-ców, dostawców usług)

Uwarunkowania ekonomiczne: 3 brak siły nabywczej wynikającej m.in. ze zuboże-

nia społeczeństwa 3wysoki poziom bezrobocia 3 niewielki dostęp do środków finansowych dla ES

(spółdzielnie socjalne, NGO) 3 brak niewielkich grantów umożliwiających roz-

poczęcie działalności spółdzielni socjalnych



84 85

terenie Polski do regionów umożliwiających w największym stopniu rozwój ES zaliczono

„ścianę zachodnią” oraz centralną Polskę, albo też województwo śląskie i Wielkopolskie.

Jednakże, podkreślmy, że respondenci często zgłaszali trudności z wyznaczeniem obsza-

rów korzystnych dla przedsiębiorczości społecznej poza Dolnym Śląskiem.

W interesującym nas tu województwie najlepsze warunki dla działania i rozwoju ES

zaobserwowano w podregionie wałbrzyskim, a szczególnie w samym Wałbrzychu oraz

w powiecie wałbrzyskim, a także we Wrocławiu. Są to dwa głównie „centra” dolnośląskiej

ekonomii społecznej. Jak pamiętamy, również w świetle dostępnych danych ilościowych,

te obszary okazały się najbardziej rozwinięte w zakresie ES. We Wrocławiu, jak wynika

z relacji uczestników badań jakościowych, skupione są wszelkiego rodzaju instytucje, któ-

re mogą wspierać praktyków ES, a więc urzędy, eksperci, organizacje zrzeszające prakty-

ków (np. NGO). Region wałbrzyski wyróżnia się natomiast tym, że została zorganizowana

i utrwaliła się już współpraca pomiędzy różnymi podmiotami: praktykami (głównie spół-

dzielcami), sektorem samorządowym oraz ekspertami ES (lokalizacja trzech NGO, które

pełnią funkcję instytucji szkolących/wspierających). Wśród sprzyjających parterów samo-

rządowych, głównie wskazywano tutaj na Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, który ma

swoją główną siedzibę w Wałbrzychu. I znów przytoczmy kilka przykładów:

– Wydaje mi się, że mechanizm prawny [dla spółdzielni socjalnych] akurat jest dobry. Natomiast

w Polsce nie ma już nikogo kto by pamiętał na czym polega spółdzielczość. Najpierw trzeba

by wysłać do Skandynawii setki liderów z Polski, żeby się tego nauczyli. (IDI, ekspert)

– W którym regionie podmioty ES najlepiej się rozwijają?

– Nie wiem… Zapewne w Warszawie, gdzie są największe możliwości. Tam są największe orga-

nizacje pozarządowe. (IDI, praktyk, NGO)

– Myślę, że [ekonomia społeczna] jest na bardzo dobrym poziomie, jeśli chodzi o całą Polskę.

Bardzo dobrze funkcjonuje to w centralnej Polsce, trochę gorzej, jeśli chodzi o Dolny Śląsk.

(IDI, praktyk, KIS)

– A jak wygląda rozwój ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, w porównaniu do całej Polski?

– Niestety nie mam punktu odniesienia. Z teorii wiem, że o tym mówi się od dawna, że organi-

zowane są inicjatywy, typu konferencje lokalne i wojewódzkie. Aby mierzyć się praktycznie

trzeba znać się teoretycznie. Ważne jest pokazywanie dobrych praktyk w ekonomii społecz-

nej. Powstawanie pierwszych spółdzielni socjalnych miało miejsce właśnie w województwie

dolnośląskim. (IDI, ekspert)

W sektorze spółdzielczości socjalnej, bardzo często podkreślanym atutem byli silni,

mocno zmotywowani i zaangażowani liderzy, którzy dzięki swojej determinacji oraz

umiejętności współpracy z otoczeniem społecznym z sukcesem prowadzą przedsiębior-

stwa. Jest to o tyle ważne, że spółdzielnie są zarządzane grupowo, natomiast te, którym

udało się rozwinąć, mają na swoim czele takiego lidera, który potrafi także poradzić sobie

z problemami grupowymi, które ujawniają się szczególnie w pierwszych etapach funk-

cjonowania spółdzielni.

Oto przykładowe fragmenty wywiadów IDI:

– Myślę, że [pozytywną stroną ES jest] potencjał osobowy grupy zapaleńców, szkoląca się kadra.

Na terenie Dolnego Śląska mamy mnóstwo osób zaangażowanych w wolontariat, w tworze-

nie spółdzielczości. Oprócz tego, tu są ludzie, którzy mają odwagę, żeby wziąć do ręki „wędkę”,

a nie żebrać o „rybę”. (IDI, ekspert)

– Czy na Dolnym Śląsku jest coś co szczególnie sprzyja rozwojowi WTZ?

– To wszystko zależy od ludzi, żeby coś mieć trzeba o to zabiegać. W naszej okolicy kilkoro rodzi-

ców chciało otworzyć fundację „X.”. Dostali oni lokal, wyremontowali go, opiekują się dziećmi

z zespołem Downa. Wśród rodzin osób niepełnosprawnych takie inicjatywy są naprawdę czę-

ste. (IDI, praktyk, WTZ).

– Myślę, że spółdzielnia socjalna jest bardzo specyficzna i człowiek utrzymuje pewną autono-

mię. To nie jest taka praca, że wstaje się o szóstej rano i idzie się kopać rowy, tylko trzeba mieć

grupę, która sama się wspiera i nakręca. Jeżeli jest dobry lider, to spółdzielnia może wiele osią-

gnąć. (IDI, ekspert)

– To jest działanie z ludźmi dla ludzi – od nich wszystko zależy. Od dobrego animatora i prze-

wodniczącego. Ludzie przypadkowi, wzięci nie wiadomo skąd, zanim sobie nie zaufają, mi-

nie bardzo dużo czasu i wtedy ciężko liczyć na sukces. Zupełnie inaczej wygląda to w małych

miasteczkach. Upada jakiś mały zakład pracy i wtedy oni się organizują i wykorzystują swój

zapał do pracy. (IDI, ekspert)

5.1.2. Szanse ESJeśli chodzi o uwarunkowania geograficzne, jak przekonywali niektórzy z respon-

dentów, dolnośląski, ale i Polski sektor ekonomii społecznej powinien wzorować się na

modelach funkcjonujących w krajach „rozwiniętej demokracji”. Podawano tutaj przykła-

dy Włoch i Skandynawii, gdzie sprzyja się działaniom przedsiębiorców społecznych. Na


86 87

w społeczeństwie polskim, w którym to najczęściej albo brakuje wiedzy w tym zakre-

sie, albo idea ta została zdewaluowana. Chociaż powoli sytuacja zaczyna się zmieniać na

korzyść spółdzielców. Wzrost wiedzy, świadomości i kształtowanie pozytywnych postaw

wobec różnych podmiotów ES sprzyja z kolei większej partycypacji, chęci uczestnictwa

potencjalnych beneficjentów. Ma to zarówno znacznie dla zawiązujących się spółdzielni

socjalnych, NGO świadczących pomoc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym,

jak i dla CIS i KIS-ów, które kierują swoje wsparcie do osób wymagających wsparcia na

rynku pracy. Dla ZAZ-ów czy WTZ-tów oraz organizacji pozarządowych prowadzących

działania na rzecz osób niepełnosprawnych, bardzo ważna jest pozytywna postawa naj-

bliższego środowiska społecznego potencjalnych beneficjentów oraz np. oddolna aktyw-

ność rodziców w tym zakresie.

Zacytujmy typowe wypowiedzi z wywiadów IDI:

– A jak Pan ocenia rozwój ES w Polsce?

– To jest bardzo trudny temat w naszym społeczeństwie, ponieważ wydaje mi się, że tak jak

obserwowałem działaczy z Włoch na przykład, którzy tutaj pracowali przy międzynarodo-

wych projektach, to tamta ekonomia społeczna rozwija się na zupełnie innej bazie rozwoju

społecznego niż u nas. W krajach rozwiniętych, „starych” demokracji, aktywność społeczna

jest powszechna w społeczeństwie. U nas, myślę, że mamy bardzo dobre tradycje, ale zostały

zapomniane. W tym momencie aktywność społeczną w Polsce ogranicza się do wrzucenia

drobnych do puszki. Obserwowałem dwie spółdzielnie socjalne, które rozwijały się tutaj w na-

szej okolicy i jedyne co widziałem, to aktywność tych osób, które ją zakładały. Ich potencjał

a jednocześnie kompletna bierność ze strony potencjalnych beneficjentów. Te pomysły dlate-

go szybko się wypalają. (IDI, ekspert)

– W Polsce spółdzielnie socjalne miały być trochę jak remedium na bezrobocie, a to nie jest do-

bry pomysł. Ruch spółdzielczy to musi być ruch obywatelski. Czasem to się udaje, ale udaje

się właśnie w małych ośrodkach, gdzie społeczność jest zintegrowana. Wtedy ludzie chcą coś

razem zrobić, ufają sobie. (IDI, ekspert)

– Czy trudno było założyć WTZ-y?

– Raczej nie. Pierwsze WTZ-ty powstały niejako siłą rozpędu. Rodzice dzieci niepełnosprawnych

założyli stowarzyszenie. Powstał ośrodek i dzieci tych rodziców były w ośrodku. Rehabilitowa-

no je. My wspieraliśmy ośrodek. Wszystko naprawdę dobrze funkcjonowało, ale dzieci urosły.

(...). I tak właśnie siłą rozpędu powstał WTZ dla tych dorosłych już „dzieci”. (IDI, ekspert)

– Ale czy u nas, jest coś takiego specyficznego co ułatwia, takie coś nasze… regionalne?

– W rejonie Wałbrzycha, bo tym się troszeczkę zajmowałam, tam powstało dwa, trzy lata temu,

wiele spółdzielni socjalnych. Ponieważ to był teren, gdzie było bardzo duże bezrobocie. I tam

osoby bezrobotne odnajdywały pracę, w spółdzielniach socjalnych.(…) Teraz zostały tylko

dwie. Nawet największa „Ogrody Smaków” już nie istnieją . (IDI, ekspert)

– Według Pana wiedzy, gdzie najlepiej rozwijają się takie spółdzielnie socjalne w Polsce?

– Na Śląsku oraz na Dolnym Śląsku w regionie wałbrzyskim. Nie znam bardzo dobrze tej kwe-

stii, ale z tego co słyszę, to właśnie tam. (IDI, ekspert)

Kluczowe znaczenie dla możliwości działania regionalnego (i polskiego) sektora

przedsiębiorczości społecznej mają szersze uwarunkowania społeczne. Respondenci

podkreślali, że ES, a szczególnie spółdzielnie socjalne oraz NGO, mają największe szanse

na skuteczne działalnie w takich społecznościach, w których rozwinięta jest aktywność

obywatelska. Wskazywaliśmy już wcześniej, że społeczeństwo polskie należy do najmniej

aktywnych w Europie (ale i na świecie). Te obiektywne wskaźniki przekładają się także na

praktykę dolnośląskich NGO. Dlatego lokalne przedsiębiorstwa społeczne mają większe

możliwości działania w tych społecznościach dolnośląskich, gdzie wskaźniki aktywności

są większe (tereny zurbanizowane, centra regionu).

Inną determinantę społeczną pozytywnie oddziałującą na kondycję ES (w mikro i ma-

kroskali) stanowi poziom zaufania społecznego80 oraz silne więzi społeczne81, które po-

wodują przede wszystkim chęć do współdziałania, a wręcz umożliwiają kooperację. Na

ten aspekt szczególną uwagę zwracali spółdzielcy i eksperci skupiający się na spółdziel-

czości oraz TUW. W tego typu przedsiębiorstwach, wzajemne zaufanie członków decydu-

je wręcz o sukcesie podmiotu i możliwości jego przetrwania.

Zgodnie z opiniami badanych, rozwój przedsiębiorczości społecznej jest tym bardziej

prawdopodobny, im wyższy jest poziom wiedzy, świadomości społecznej na temat eko-

nomii społecznej oraz w zakresie specyfiki działania poszczególnych typów podmiotów

(NGO, spółdzielnie socjalne, KIS-y, CIS-y, TUW). Przedsiębiorczości społecznej sprzyja-

ją ponadto pozytywne postawy wobec idei spółdzielczości, co jest szczególnie istotne

80. Zaufanie społeczne oznacza „oczekiwanie korzystnych dla mnie działań parterów interakcji, czy stosunków społecznych”. Zaś jego brak wiąże się z założeniem o reakcji niosącej dla nas negatywne skutki. Uzyskanie skutecznej pomocy ze strony innych osób oraz instytucji, a także nawiązanie i utrzymywanie współpracy wiąże się z uprzednim założeniem, że ktoś – osoba (zaufanie osobiste), organizacja (zaufanie instytucjonalne) czy inny podmiot działa w dobrej wierze, z zamiarem niesienia pomocy czy współpracy, nie zaś realizuje ukryte cele, które są sprzeczne z naszymi własnymi. Por.: P. Sztompka, Socjologia.Analizaspołeczeństwa,s. 198.

81. Więzi społeczne, to stosunki, wszelkie zależności między ludźmi. Por.: J. Szczepański, Elementarnepojęciasocjologii,Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 90 i nast.


88 89

siębiorstwa te lepiej prosperują i mają znacznie bardziej stabilną kondycję ekonomiczną

aniżeli takie, które nie mogą liczyć na takie wsparcie.

Respondenci-praktycy doceniali merytoryczną pomoc części pracowników instytu-

cji samorządowych, publicznych (głównie MOPS-y, GOPS-y, PCPR-y). Chociaż wiedza na

temat, na przykład, spółdzielczości socjalnej, jest nierówno „rozłożona” na terenie wo-

jewództwa. Można powiedzieć, że im dalej od takich „centrów” lokalnej ES jak Wrocław

i Wałbrzych, tym mniejsza świadomość potencjalnych ekspertów ekonomii społecznej,

a więc ośrodków opieki społecznej, powiatowych urzędów pracy. Im dalej od tychże

„centrów”, tym większe ma znaczenie indywidualne zaangażowanie i zainteresowanie

lokalnych instytucji przedsiębiorczością społeczną. Dlatego też, jak można przeczytać

w rozdziale VII, przykłady dolnośląskich dobrych praktyk, odnajdujemy w mniejszych

miejscowościach, gdzie większe znaczenie od dostępu do różnych instytucji mają lokal-

ne relacje pomiędzy spółdzielcami, osobami prowadzącymi WZT-y czy ZAZ-y a sektorem

publicznym. W mniejszych społecznościach, relacje te są mniej sformalizowane i bardziej

bezpośrednie, a same przedsiębiorstwa społeczne są bardziej „widoczne”. Mówimy tu

jednak o wyjątkowych modelowych sytuacjach. Prezentowane wcześniej dane ilościowe

pokazały, że zdecydowanie mniej praktyków ES działa poza terenami zurbanizowanymi.

Zacytujmy respondentów:

– A czy jest coś co sprzyja rozwojowi sektora ES?

– No na pewno są różne działania prowadzone przez rozmaite instytucje, placówki, które szkolą

czy przygotowują do prowadzenia takiej działalności. Ale myślę, że cały ten system wsparcia

i pomagania jest jeszcze bardzo niedoskonały. Poza tym rozwojowi tej dziedziny ekonomii

sprzyja przychylność władz samorządowych.

– Znają Panie takie samorządy?

– Ja myślę, że ten rejon wałbrzyski jest takim przykładem. Tam jest kilka podmiotów działają-

cych w dziedzinie ekonomii społecznej. Być może właśnie dzięki przychylności tamtejszych

władz. (IDI, ekspert)

– A czy po stronie urzędów też są takie chęci [ do wspierania ES]?

– Naszego urzędu tak. Zresztą nie jest żadną tajemnicą, że władza tutejszej gminy bardzo

wspierała pierwsze rozmowy na temat spółdzielni socjalnych. Tu jest ogromna determinacja

i chęć współpracy. (IDI, ekspert)

Do szans rozwoju lokalnej ekonomii społecznej badani zaliczyli również nowe możli-

wości ekonomiczne. Aktualnie zwiększyły się szanse pozyskiwania środków na działal-

ność podmiotów ekonomii społecznej, i to nie tylko praktyków, ale i ekspertów, którzy

wdrażają projekty wspierające działalność tych pierwszych. Projekty mogą być reali-

zowane ze środków samorządowych, rządowych (np. w ramach PO FIO) oraz unijnych

(w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki). Rozwojowi lokalnych przedsię-

biorstw społecznych mógłby sprzyjać mechanizm małych grantów na doposażenie orga-

nizacji, zakup niezbędnego sprzętu itp.

– Co sprzyja rozwojowi przedsiębiorstw ekonomii społecznej?

– Bardzo mobilizujące byłyby małe granty na samym początku, nie takie jakie obecnie oferują

urzędy – ale np. 5000 na spółdzielnię. Za to takie osoby są w stanie się wyposażyć. A potem

w miarę zarabiania mogą się doposażyć. (IDI, praktyk, NGO)

Uczestnicy badań jakościowych zwracali uwagę, że przedsiębiorstwa społeczne

działają najsprawniej tam, gdzie możliwa jest współpraca z sektorem prywatnym, kiedy

przedsiębiorcy z II sektora współpracują z podmiotami ES, zlecając im podwykonawstwo

czy też dostarczanie usług (jak catering, usługi transportowe itd.). Niewiele jest jednak

takich przykładów spółdzielni socjalnych, NGO prowadzących działalność gospodarczą

czy też WTZ, które mogą liczyć na taką kooperację. Są to wyjątkowe przypadki.

– Myślę, że w tej chwili jest dobry czas ku temu [by rozwijała się ES], ponieważ powstają spół-

dzielnie, zawiązują się kontakty. Obserwuję to na naszym przykładzie, gdzie mamy w tej

chwili taką firmę… Centrala jest w Warszawie… która poprzez chęć szukania pomocy dla

osób niepełnosprawnych przyjęła założenie, że będą się zajmowali pomocą dla osób niepeł-

nosprawnych. I ostatnio przyjechali pracownicy tej firmy z rodzinami, pomagali nam tutaj

w takich rzeczach, jak malowanie czy prace w ogrodzie. Mamy też od nich ogromne zamó-

wienie. (IDI, praktyk, ZAZ)

Silnie sprzyjającym rozwojowi lokalnej ES czynnikiem zewnętrznym okazuje się przy-

chylne traktowanie tej dziedziny przedsiębiorczości przez reprezentantów lokalnych

władz. W trakcie wywiadów podawano przykłady partnerstwa pomiędzy praktykami dol-

nośląskiej ES a instytucjami samorządowymi, które spółdzielniom socjalnym oraz WTZ-

-tom zlecają wykonywanie usług (jak catering, prace porządkowe), dzięki czemu przed-


90 91

powiatów do nas dołączać. Musimy się jednak liczyć z tym, że pierwszeństwo mają osoby

z naszego powiatu. (IDI, praktyk, WTZ)

NGO prowadzące działalność gospodarczą: • problemy z rozpoczęciem działalności gospodarczej, niewiedza działaczy,

• brak pomysłu na działalność gospodarczą,

• strach przed zwiększoną kontrolą finansową działalności,

• brak funduszy na prawników, księgowych.

– Nikt z nas nie był przygotowany na tego typu działalność. Jedynie księgowa, która miała

wcześniej doświadczenie w prowadzeniu księgowości dla podmiotów komercyjnych. Ale na

początku nic nie wiedzieliśmy, ani jakie podatki trzeba będzie płacić, ani co z VAT-em. Do tej

pory zastanawiamy się, co będzie, jeśli przyjdzie kontrola i jak pokazać, że te fundusze prze-

znaczamy na cele statutowe, bo tylko wtedy unikniemy płacenia podatku dochodowego. A są

przeznaczane. I jesteśmy wciąż w takim zawieszeniu, bo ja mam wrażenie, że ustawodawca

nie nadąża za zmianami. (IDI, praktyk, NGO)

Inne przedsiębiorstwa (TUW, CIS oraz KIS) nie musiały rozwiązywać większych dyle-

matów na początku działania. Jakie negatywne uwarunkowania związane z prowadze-

niem i rozwijaniem działalności wskazywali respondenci z obu prób badawczych?

5.2.1. Słabe strony ESNa podstawie uzyskanych wyników jakościowych, do negatywnych cech lokalnej

sfery ekonomii społecznej zaliczyć należy niski poziom wiedzy praktyków oraz różnych

instytucji publicznych na temat możliwości kooperowania. Stąd też wynika brak stałej,

opartej na wypracowanych modelach współpracy. Istnieją, jak pisaliśmy wcześniej, wza-

jemne relacje na linii praktycy – eksperci – inne podmioty, ale nie wyczerpują one nawet

części możliwych powiązań.

Badani zwracali uwagę na brak dostatecznej promocji na terenie Dolnego Śląska, za-

równo samej idei ES, jak działań poszczególnych praktyków. Ci ostatni borykają się z dość

częstym problemem nieznajomości technik marketingowych i brakiem doświadczenia

w promowaniu swoich usług i produktów. Spółdzielcy podkreślali również deficyt szko-

leń dla osób, które już prowadzą spółdzielnie i potrzebują bardziej szczegółowych i prak-

5.2. Bariery rozwoju ES

Przeszkody, które – w oczach respondentów – utrudniają bądź nawet uniemożliwiają

działalność i rozwój dolnośląskiego sektora przedsiębiorczości społecznej można podzie-

lić na bariery, słabości tkwiące wewnątrz samego sektora, jak i zewnętrzne, wynikające

z cech złożonego otoczenia, w jakim funkcjonują dolnośląskie podmioty ES.

Respondenci zostali również dopytani o bariery związane z zakładaniem podmiotu,

rozpoczynaniem działalności. Poszczególne kategorie dolnośląskich przedsiębiorstw

społecznych musiały pokonać na początku aktywności poniższe problemy.

Spółdzielnie socjalne: • bierność potencjalnych beneficjentów,

• niewiedza urzędników,

• brak wsparcia ze strony PUP, innych urzędów,

• problemy z zabezpieczeniem finansowym, z pozyskaniem poręczycieli.

– Biznesplan był przygotowany, ale nie mieliśmy poręczycieli. A to jest nieosiągalne. I to najle-

piej, żeby miał 3 tysiące brutto. My chcieliśmy tego wsparcia, co jest obiecywanie przez sa-

morządy, przez państwo. Niestety, to tylko działa w teorii. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

WTZ/ZAZ: • niespójność przepisów prawnych,

• biurokracja działalności, konieczność szczegółowej sprawozdawczości,

• bariery mentalne: niechęć, negatywne postawy rodziców osób niepełnosprawnych,

• podział na regiony, regionalizacja beneficjentów według powiatów,

• brak wystarczającej ilości miejsc dla chętnych,

• problemy lokalowe (za mało pomieszczeń),

• problemy finansowe,

• problemy z konkurencją (ZAZ),

– Sama ustawa o warsztacie terapii zajęciowej to masa biurokracji. Ustawa mówi także, że nie

możemy przyjmować osób z innych powiatów, z tym, że to też nie jest tak do końca, ponie-

waż ostatnio na szkoleniu było mówione, że my nie mamy prawa zabraniać osobom z innych


92 93

– Na przykład tak się rozpadła spółdzielnia X. Dostali zlecenia, pojawiły się większe pieniądze

i powywracało im się w głowach. Wszyscy chcieli nagle być prezesami. Nikt nie chciał praco-

wać. Ja jednak byłbym za tym, żeby spółdzielnia przynajmniej w połowie była spółdzielnią

rodzinną. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Ze swojego doświadczenia na obszarze naszej gminy to ocena mogłaby być subiektywna, ale

jeśli chodzi o inne gminy, to ekonomia społeczna nie ma wciąż pewnej siły przebicia. Widzimy

to na przykładzie spółdzielni socjalnych – pojawiają się bariery nie do przejścia – albo jest

to tylko słomiany zapał, albo szybko się rozwiązują, albo brakuje wsparcia przedstawicieli

innych instytucji, które jest szalenie ważne. (IDI, ekspert)

– Są też inne problemy. Na początku jest mnóstwo zapału, podczas zakładania spółdzielni. Nie-

stety potem to się wypala. Fakt, że obijamy się o urzędy nie zmienia faktu, że my nie damy

rady długo sami podtrzymywać pewnych pomysłów, jeśli oni sami nie będą chcieli. Może to

jest czasem wina lidera. (IDI, ekspert)

– A jakie są bariery, już na etapie, kiedy spółdzielnia powstała, aby ją utrzymać?

– Ludzie, to jest największy z problemów. W momencie kiedy zaczynają, jest euforia i entuzjazm.

Później, kiedy spółdzielnia już zaczyna funkcjonować, zaczynają się nieporozumienia itd.

i wtedy najczęściej ludzie się wypalają i spółdzielnia kończy swoją działalność. (IDI, ekspert)

5.2.2. Zagrożenia ES Na jakich obszarach geograficznych słabo rozwija się ES? Według respondentów,

na mapie ogólnopolskiej i wojewódzkiej ekonomii społecznej można znaleźć wiele

niezagospodarowanych stref. Przytoczone w poprzednich rozdziałach analizy ilo-

ściowe zostały potwierdzone przez naszych respondentów. Według nich, najtrudniej

jest prowadzić i rozwijać na „ścianie wschodniej” kraju. Problem dotyczy też małych

miejscowości, gdzie brakuje odpowiednio wykształconych kadr. Jeśli chodzi o Dolny

Śląsk, to słabiej rozwinięte pod względem ES są powiaty położone poza ośrodkami

miejskimi: Wrocławiem i Wałbrzychem, Legnicą czy Jelenią Górą. Poza tymi obszara-

mi, rozwój przedsiębiorczości społecznej wynika z opisywanej już motywacji i zaan-

gażowania potencjalnych spółdzielców, pracowników urzędów czy instytucji pomo-

cy społecznej.

tycznych kursów, na przykład z zakresu marketingu, zarządzania, technik sprzedaży, po-

zyskiwania kontrahentów.

Niektóre WTZ-ty mają ograniczone możliwości tworzenia nowych miejsc dla poten-

cjalnych beneficjentów, rozszerzania wsparcia w sensie ilościowym. Na przeszkodzie sto-

ją tutaj warunki lokalowe. Z kolei ważnym problemem części spółdzielców okazały się

konflikty grupowe, związane z podziałem władzy, czy też wynikające z utraty motywa-

cji w trakcie działalności, zwłaszcza, w momencie problemów finansowych, gdy brakuje

kontrahentów, rynków zbytu. W organizacjach pozarządowych kryzys motywacji wiąże

się z niechęcią działaczy do łączenia działalności społecznej z ekonomiczną. Kiedy NGO

zaczyna prowadzić aktywność gospodarczą, może dojść do „schizofrenii organizacyjnej”,

wynikającej z problemów z łączeniem dwóch rodzajów celów.

– To problem włożenia w strukturę organizacji, która ma charakter misyjny, podmiotu bizne-

sowego, który funkcjonuje według reguł biznesowych i konkuruje na rynku komercyjnym.

W biznesie patrzy się w kategoriach zarobków, kosztów, zysków czyli liczb, natomiast my my-

śleliśmy w kategoriach dobra wspólnego. Osoby, które były pedagogami nagle musiały stać

się menadżerami. To było osłabienie zespołu, rozczarowanie wśród partnerów, którzy wcze-

śniej współpracowali personalnie z pewnymi osobami… a tutaj nagle te osoby się wycofują.

(IDI, praktyk, NGO)

– Największym problemem był wtedy lokal, warunkiem utworzenia WTZ-u było dysponowanie

lokalem spełniającym ściśle określone warunki. Ten drugi WTZ podobnie. (IDI, ekspert)

– A to jeszcze… poza tymi problemami, o których wspomniałem, czyli pozyskania pewnych

zleceń do wykonania… wynika również z pewnej specyfiki funkcjonowania spółdzielni jako

takiej. Nawet jeśli tej spółdzielni dobrze idzie i wydawałaby się sytuacja super, to wtedy poja-

wiają się problemy z porozumieniem się członków spółdzielni, np.: „Dlaczego ty masz dostać

tyle , a ja tyle”, „Jja więcej pracowałem, a ty mniej”, „A ty tylko coś przy papierze, a ja musiałem

łopatą”. I z tego co wiem, to wiele spółdzielni socjalnych rozleciało się z powodu wewnętrz-

nych takich starć i niesnasek. Ci ludzie nie potrafili się dogadać między sobą. Interes pojedyn-

czej jednostki brał górę nad interesem całe spółdzielni. Oni nie widzieli tego jako jednostki

w całości tylko każdy dbał o swoje interesy. (IDI, ekspert)

– Nie wiem, może my się źle reklamujemy, ale wydaje mi się, że nasz władze niespecjalnie wie-

dzą, co my robimy. Być może to my powinniśmy coś zrobić, żeby pokazać, co robimy, że to ma

sens. (IDI, praktyk, CIS)


94 95

nym obszarze ES. Stąd wynika zbyt małe zainteresowanie potencjalnych beneficjentów

działań (np. KIS, CIS). Przede wszystkim chodzi tutaj jednak o niechęć do organizowania

spółdzielni socjalnych, pomimo że potencjalnych osób uprawnionych do ich zakładania

nie brakuje. Jednakże wysokie wskaźniki bezrobocia i postępująca pauperyzacja społe-

czeństwa działa w zupełnie przeciwnym kierunku. Nie „popycha” do podjęcia aktywności,

ale działa jak „hamulec”, powodując postępującą marginalizację społeczną, wycofywanie

się jednostek i grup poza instytucje społeczne (gospodarkę, pracę, edukację, kulturę, po-

litykę).

Działalność spółdzielcza (ale też na przykład w ramach TUW oraz NGO) wymaga ko-

operacji, ta zaś odpowiedniego poziomu zaufania społecznego. Poziom zaufania społecz-

nego jest określany jako czynnik bądź to zwiększający, bądź utrudniający rozwój społe-

czeństwa obywatelskiego83. Im niższy jest poziom zaufania, tym też mniejsze prawdo-

podobieństwo współdziałania osób i grup, podejmowania aktywności na rzecz innych,

ale też poszukiwania wsparcia społecznego poza swoim bezpośrednim środowiskiem

społecznym. Reprezentatywne badania sondażowe nad społeczeństwem polskim (2006 r.)

pokazały, że – poza obszarem prywatności, bezpośrednich i nieformalnych relacji spo-

łecznych – możemy mówić o „kulturze nieufności”. Oznacza to, że zaufanie społeczne

niemal wyłącznie zarezerwowane jest dla najbliższej rodziny, mniejszą siłę ma wobec

dalszych krewnych, znajomych, sąsiadów oraz bliskich współpracowników w zakładzie

pracy84.

Respondenci mówili o tych problemach w następujący sposób:

– Ta idea [TUW] nie jest rozpowszechniona. Powiem szczerze, od dwóch lat prowadzimy tak na-

prawdę akcję edukacyjną, bo klienci o tym nie słyszeli. Niedużo się o tym mówiło i to jest taki

margines. I tak jak Pani mówiłam, TUW-ów w Polsce też jest niewiele, chyba siedem. (…) Mało

tego, nie wszystkie funkcjonują na takich zasadach jak my, bo część z nich powolutku prze-

kształca się w komercję i właściwie nie różnią się od komercyjnych firm. (IDI, praktyk, TUW)

– Wydaje mi się, że tych barier jest coraz mniej, ale myślę, że jedną z jeszcze istniejących jest

niewiedza. My szkolimy ludzi w innych regionach, bo na naszym terenie ludzie nie bardzo

wiedzą, co to jest spółdzielczość socjalna. Nie jest to forma promowana w powiatowych urzę-

dach pracy. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

83. Por.: Zaufaniewsferzeprywatnej i publiczneja społeczeństwoobywatelskie. Komunikat zbadań,Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.

84. Tamże.

Poniżej podajemy przykładowe odpowiedzi:

– Z tego co wiem to [najlepiej jest] na linii od Wisły na zachód [Polski], a dalej jest ściana wschod-

nia. Tam jest gorzej o pracę i jeżeli chodzi o osoby niepełnosprawne, to ciężej jest stworzyć im

tam warunki, dlatego my tu mamy bardziej widoczne wzorce. (IDI, praktyk ZAZ)

– Uważam, że jest wiele osób, które mogłyby poprowadzić takie kluby (KIS), instytucji, które się

na tym znają. Tutaj większym utrudnieniem są mimo wszystko te techniczne zasoby, lokalo-

we zwłaszcza, brak takich miejsc, ich dostosowanie, wyremontowanie… brak pieniędzy niż

braki kadrowe. Osób, które zajmują się reintegracją społeczną jest naprawdę coraz więcej.

Natomiast w mniejszych miejscowościach i wioskach brak jest ekspertów, psychologów czy

doradców zawodowych. Z takimi specjalistami może być problem. (IDI, ekspert)

Relacje badanych potwierdzają założenie, że decydujący, pozytywny lub negatywny

wpływ na ES, a szczególnie na spółdzielnie socjalne, mają czynniki stricte społeczne.

Wyraźną barierą okazuje się deficyt świadomości społecznej, wiedzy na temat specyfiki

działania spółdzielni. Pochodną niewiedzy lub błędnych przekonań są negatywne posta-

wy wobec spółdzielców, a także samej idei spółdzielczości. Jest to bardzo istotne, ponie-

waż negatywne stereotypy spółdzielców (postrzeganych rzadziej jako przedsiębiorców,

a częściej np. jako „byłe osoby bezrobotne”) sprawiają, że spółdzielnie stają się mniej kon-

kurencyjne, mają gorszą „markę” od typowych firm. Idea spółdzielczości została w Pol-

sce zdewaluowana, jako „niemodna”, i przez wiele lat była przedstawiana w negatywnym

świetle, dlatego trudno jest aktualnie ten proces odwrócić. Tym bardziej, że nie podej-

muje się systemowych działań, np. kampanii promocyjnych, edukacji w szkołach w tym

zakresie.

Tak jak aktywność społeczna może sprzyjać rozwojowi spółdzielni socjalnych i całej ES,

tak bierność blokuje takie procesy. Według danych z 2007 roku, zakres bierności obywa-

telskiej w społeczeństwie polskim był dość znaczący i zapewne do dziś utrzymuje się na

zbliżonym poziomie. Wyniki Centrum Badania Opinii Społecznej pokazały, że tylko co pią-

ty członek? społeczeństwa polskiego zadeklarował się jako społecznik pracujący „na rzecz

swojego środowiska lub osób potrzebujących” (20,0%). Identyczna część, a więc jedna

piąta społeczeństwa, według deklaracji, partycypowała w organizacjach obywatelskich

(20,0%)82. Niski poziom zaangażowania społecznego jest również odczuwany na bada-

82. Za: Polacyoswojejaktywnościspołecznej.Komunikatzbadań,Centrum Badania Opinii Społecznej, Warsza-wa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej w styczniu 2008 r. pytano o aktywność w 2007 roku.


96 97

łeczną85. W wymiarze ekonomicznym, dochodzi do spadku siły nabywczej społeczeństwa,

co dla przedsiębiorstw społecznych oznacza utratę potencjalnych klientów, odbiorców

usług.

Innym problemem ekonomicznym, z którym borykają się dolnośląscy praktycy ES

(najczęściej spółdzielcy oraz działacze NGO) okazał się ograniczony dostęp do środków

finansowych, zwłaszcza na początkowym etapie działania, kiedy podmioty te mają nikłe

szanse na zdobycie dużych dotacji. Brakuje – jak wskazywała część badanych – systemu

niewielkich grantów, dzięki którym nowe podmioty mogłyby wesprzeć się „na stracie”.

Zdaniem niektórych respondentów, zagrożeniem może być jednak zbytnie uzależnienie

się przedsiębiorstw społecznych od wszelkiego rodzaju dofinansowań. Zaznaczmy jed-

nak w tym miejscu, że podmioty ES, a zwłaszcza spółdzielnie socjalne i NGO, mają ogra-

niczone możliwości uzyskiwania funduszy na sposoby typowe dla II sektora gospodarki.

Ponadto banki nie są chętne do udzielania pożyczek, kredytów podmiotom ES.

– Co sprzyja rozwojowi działalności gospodarczej NGO?

– Czy coś sprzyja? Pytanie rozumiem, ale czy jest coś co sprzyja? Ja nie widzę jakiś sprzyjających

okoliczności. Dzisiaj wiele organizacji, fundacji, stowarzyszeń działających w tym zakresie,

działa z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej i jest OK. Jak te pieniądze się skończą to

podejrzewam, że 90% tych instytucji przestanie istnieć, bo nie będzie zasilania finansowego,

które na dzisiaj umożliwia funkcjonowanie i świadczenie usług, właśnie w zakresie szkoleń,

doradztwa, informacji z tego zakresu. (IDI, ekspert)

– Główny powód jest taki, że te instytucje potrafią funkcjonować, działać gdy są wspierane .

W momencie gdy te osoby mają pracować i prowadzić księgowość i inne rzeczy, których wy-

maga działalność …. Ja od początku jej powstania, miałam kontakt z [nazwa spółdzielni so-

cjalnej]. Nawet korzystaliśmy z jej usług, na różnych szkoleniach, konferencjach. I wydawało

nam się, że działa ona bardzo dobrze, ale działała ona „ bardzo dobrze” w cudzysłowie. Ale

w momencie, gdy pomoc, ta z zewnątrz była coraz mniejsza, to zaczęły się problemy pomię-

dzy pracownikami. (IDI, ekspert)

85. Apatia społeczna oznacza stan świadomości społecznej przejawiający się w bierności. Jest to „postawa jednost-ki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne”. Za: K. Olechnicki, P. Załecki, Słowniksocjologiczny,Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1999, s.22.

– Ludzie nie wiedza, czym tak naprawdę jest spółdzielnia socjalna, że nie utrzymuje nas pań-

stwo, tylko sami na siebie pracujemy. Często ma na to wpływ nazwa [„socjalna”].

– Czyli macie problem z prawidłowym odbiorem społecznym?

– Dopóki to była instytucja dla osób niepełnosprawnych wszystko było w porządku. Od kiedy

jesteśmy spółdzielnią socjalną… jest już gorzej. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Podobno powstała jakaś jedna w [nazwa miasta], ale z tego co wiem to nie działa. Samą re-

jestrację to każdy sobie może zrobić jeśli chce, natomiast co dalej…? Ci ludzie tutaj u nas byli,

orientowali się, a później z naszej pomocy zrezygnowali. Coś próbowali sami zrobić, ale z tego

co się orientuję to nic nie dzieje się w tej chwili. (IDI, ekspert)

– Pięć osób, które miałyby sobie zaufać, to jest kapitał, którego nie posiadają. I mimo, że mie-

liśmy taki projekt, w którego rezultacie miała powstać spółdzielnia socjalna. To był projekt,

gdzie miało być 10 działalności gospodarczych co najmniej założonych i jedna spółdzielnia.

Tych działalności było zdecydowanie więcej w okresie projektu i jeszcze po projekcie były reje-

strowane. Spółdzielnia nie powstała, chociaż było kilka grup inicjatywnych. Pierwsze to kry-

zys zaufania, nie ufają sobie wzajemnie, są też takie osoby, które chcą przyczepić się do tych

bardziej inicjatywnych, a same mają takie pomysły, że one prawie prezesami będą od razu.

(…) Kilka miesięcy trwania projektu to było za mało, żeby ktoś zmienił swoje myślenie, że tu

wszyscy pracują i wypracowują przychód. (IDI, praktyk, CIS)

– No właśnie, problem mamy, jeżeli chodzi o wszystkie szkolenia z zakresu ES czy to dotyczy

spółdzielni, czy też NGO, z rekrutacją. Nie ma chętnych na te szkolenia. Prowadziliśmy kiedyś

ankietę potrzeb szkoleniowych i w tej ankiecie nikt nie wspomniał , że jest potrzeba zorgani-

zowania takich szkoleń. Co świadczy o tym, że jest problem z tą ES.

– Jak Pani myśli, dlaczego ludzie nie są zainteresowani tą formą działalności?

– Wydaje mi się, że jest bardzo trudno prowadzić taką działalność. Jest to pięć osób, które za-

zwyczaj są wykluczone społecznie, borykające się ze swoimi problemami. I jeżeli te osoby

mają jeszcze dogadać się ze sobą… Plus dodatkowo te wszystkie prawne uwarunkowania,

które utrudniają. (IDI, ekspert)

Uwarunkowania makroekonomiczne mogą również blokować skutecznie aktyw-

ność w ramach przedsiębiorczości społecznej. Powyżej opisaliśmy skutki społeczne wy-

sokiego poziomu bezrobocia, jego wpływ na pauperyzację, która wywołuje apatię spo-


98 99

księgowości… Każda fundacja musi spełniać mnóstwo wymogów, co jest ciężkie dla małych

czy lokalnych podmiotów. (IDI, ekspert)

– W sumie jesteśmy za bardzo kontrolowani przez urzędników. Brakuje nam trochę samodziel-

ności i wolności. Przede wszystkim wiadomo, że brakuje środków finansowych na stworze-

nie nowych miejsc pracy. A my chcieliśmy poszerzać działalność, iść do przodu. (IDI, praktyk,

WTZ)

– Nie ma czegoś takiego, żeby np. gminy, jakieś instytucje samorządowe mogły zlecać takim

spółdzielniom socjalnym jakąś część czy pewne prace związane, na przykład, z utrzymaniem

porządku, jakieś drobne prace pomocnicze dla tych samorządów. (…) Tego niestety nie ma

i to dość mocno utrudnia. Z doświadczenia, może nie tutaj naszego urzędu, bo my tu mamy

stosunkowo mało [spółdzielni]… ale pracowałem w UP w [nazwa miasta] i tam tych spół-

dzielni troszkę więcej się potworzyło, ale ich szanse utrzymania się są niewielkie, powiedział-

bym. (IDI, ekspert)

Poszczególne kategorie praktyków zgłaszały odmienne listy problemów, które stano-

wią wewnętrzne i zewnętrze „hamulce” aktualnie prowadzonej i planowanej działalności.

Co warte podkreślenia, szczególnie rozbudowany zestaw dotyczy dolnośląskich spół-

dzielni socjalnych. Spójrzmy jeszcze na poniższe szczegółowe zestawy danych.

Spółdzielnie socjale:

• niska świadomość społeczna, uprzedzenia wobec spółdzielni socjalnych,

• brak odpowiedniej wiedzy i pomocy ze strony urzędów,

• brak zainteresowania lokalnych władz spółdzielczością socjalną,

• konieczność w konkurowaniu z innymi firmami na rynku, problemy z konkurencyj-

nością,

• brak popytu na usługi, brak zleceń,

• konieczność odprowadzania składek do ZUS od początku działalności,

• brak możliwości finansowych: otrzymania kredytu z banku, otrzymania sprzętu,

maszyn w leasing,

• brak pomysłu na działalność przynoszącą zyski, nieznajomość rynku,

• wysokie koszty prowadzenia księgowości – konieczność zatrudniania specjalistów

z zewnątrz,

• wysokie koszty utrzymania lokalu, zaległości z czynszem, opłatami za media,

• nieosiągalność dotacji dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,

– Na pewno słyszał Pan o tym co nasi posłowie wymyślili odnośnie ZAZ i WTZ. Zamierzają

na nas oszczędzać. Jeśli skończy się finansowanie takich placówek, to w tym momencie te

wszystkie osoby są przykute w domu. (IDI, praktyk, WTZ)

Respondenci odtworzyli ponadto zestaw uwarunkowań formalno-prawnych, które

powodują spowolnienie lub regres przedsiębiorczości społecznej. Po pierwsze, są to nie-

jasne lub skomplikowane przepisy, utrudniające na przykład działalność gospodarczą or-

ganizacji pozarządowych. Barierą jest skomplikowane i zmienne ustawodawstwo, a także

zbyt wysokie wymogi formalne dla podmiotów pobierających dotacje, nadmierna kon-

trola i biurokratyzacja działań powodująca poczucie „tonięcia w papierach”. Jest to szcze-

gólnie uciążliwie dla małych i nowych podmiotów, które nie dysponują odpowiednią

ilością środków na profesjonalną księgowość, a także dla WZT-tów, od których instytucje

udzielające wsparcia finansowego wymagają szczegółowej dokumentacji prowadzonych

działań. Badani praktycy niejednokrotnie twierdzili, że konkretne instytucje oraz lokalne

władze samorządowe nie są zainteresowane tematyką ekonomii społecznej, nie są skłon-

ne do wspierania działań spółdzielców.

– PCPR wymaga przygotowywania niezmiernie licznej dokumentacji. Papiery muszą być nie-

jako na wszystko. Mam poczucie, że wręcz „toniemy” w papierach i koniecznych dokumen-

tach. Jest to bardzo poważne utrudnienie dla naszej pracy. Niestety zdarza się nawet teraz,

że brakuje pieniędzy na wynagrodzenia. A i wynagrodzenia są naprawdę niewysokie jak na

tak wykwalifikowana kadrę jaką tutaj mamy. To jest kolejne bardzo poważne utrudnienie, bo

niektórzy zastanawiają się czy tu dalej pracować. (IDI, praktyk, WTZ)

– Co w takim razie utrudnia powstawanie podmiotów ES?

– Moim zdaniem przepisy. Ludzie boją się podjąć ryzyka oraz odpowiedzialności prawnej, gdy-

by coś poszło nie tak. (IDI, ekspert)

– Wydaje mi się, że uregulowania prawne, które są w Polsce nadal… Z tym się najbardziej bory-

kają te wszystkie instytucje. Nie tylko spółdzielnie, ale i CIS-y . Wydaje mi się, że przepisy są za

sztywne. (IDI, ekspert)

– Podejrzewam, że profesjonalizacja organizacji pozarządowych z jednej strony ma swoje zale-

ty dla tych, które już istnieją, mają swoje struktury. Porównując nas – z trzema czy czterema

osobami pracującymi w księgowości, czy w kadrach – do organizacji, która w ogóle nie ma


100 101

• brak wiedzy na temat Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych,

• brak świadomości firm, instytucji publicznych z korzyści ekonomicznych płynących

z ubezpieczeń wzajemnych,

• mała ilość TUW-ów w Polsce,

• komercjalizacja TUW-ów w Polsce.

NGO prowadzące działalność gospodarczą:• niejasne przepisy dotyczące działalności gospodarczej NGO,

• nadmierne kontrole urzędowe,

• biurokratyzacja działań NGO, niemierzalność efektów „miękkich” działań,

• za małe wsparcie samorządu dla NGO, niechęć do współpracy z NGO w realizacji

zadań publicznych,

• brak zainteresowania sektora prywatnego działalnością społeczną, wspieraniem

podmiotów ES,

• problemy z uzyskaniem kredytu, brak zaufania ze strony banków,

• bardzo duża konkurencja w pozyskiwaniu środków w otwartych konkursach (np.

w Urzędzie Marszałkowskim),

• brak lokalnych partnerów – organizacji pozarządowych prowadzących podob-

ną działalność,

• specyfika działalności opartej w większej mierze na zaufaniu społecznym partne-

rów i otoczenia niż na „twardych” wynikach ekonomicznych,

• problemy z ciągłością działalności, brak płynności, stabilności finansowej, działanie

„od projektu do projektu”,

• dla małych NGO: wymogi profesjonalne, brak księgowych, prawników,

• problemy lokalowe, problemy z utrzymaniem budynku,

• „schizofrenia organizacyjna”: problemy z łączeniem działalności statutowej z dzia-

łalnością ekonomiczną,

• brak przedsiębiorczości wśród liderów NGO, niechęć do działalności biznesowej,

• bariery mentalne członków: traktowanie działalności gospodarczej jako sytu-

acji przymusowej.

• brak profesjonalizmu, doświadczenia spółdzielców w danej dziedzinie działalno-

ści gospodarczej,

• brak odpowiedniego wykształcenia członków spółdzielni (prawo, ekonomia, mar-

keting),

• niski poziom zarobków osób prowadzących spółdzielnie socjalne,

• brak silnego lidera, animatora,

• brak samodzielności osób prowadzących spółdzielnie,

• konflikty w ramach grupy prowadzącej spółdzielnie, brak zaufania pomiędzy człon-

kami,

• problemy z motywacją do prowadzenia spółdzielni.

CIS/KIS:

• brak możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych (poza dotacją miejską),

• niepewność, zagrożenie likwidacją działalności CIS,

• problemy z beneficjentami: bierność, niechęć do uczestnictwa w zajęciach.

WTZ/ZAZ: • planowane oszczędności ze strony ustawodawcy, w dotowaniu tych podmiotów,

• trudniejszy dostęp do środków finansowych podmiotów spoza wielkich miast,

• brak wsparcia ze strony władz samorządowych,

• nadmierna kontrola ze strony urzędów, brak samodzielności podmiotów,

• niechęć pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych,

• problemy finansowe, za małe środki z PFRON-u na prowadzenie działalności,

• problemy z prowadzeniem wymaganej dokumentacji,

• problemy lokalowe, trudności z rozszerzeniem zasięgu działalności, zwiększeniem

liczby beneficjentów,

• trudności z łączeniem działalności WZT z pozostałą działalnością organizacyjną (dla

WTZ prowadzonych przez stowarzyszenia), konflikty merytoryczne na tym tle,

• problemy kadrowe, brak środków na zatrudnienie, niskie płace, problemy z fluktu-

acją kadr.

TUW : • niski popyt na ubezpieczenia w TUW,

• dominacja na rynku tradycyjnych firm ubezpieczeniowych,


102 103

– Jaką formę wsparcia i jakim podmiotom oferuje Państwa organizacja?

– Doradztwo w takim szerokim zakresie. Doradztwo specjalistyczne. Czyli jeśli jest potrzeba

bardzo specjalistycznej wiedzy dla zakładanej spółdzielni, której my nie mamy, wtedy zapra-

szamy zewnętrznych ekspertów z bardzo różnych dziedzin czasami. Ale też szkolenia, warsz-

taty, w różnych formach. (IDI, ekspert)

Instytucje eksperckie realizują także projekty promujące sektor spółdzielczości spo-

łecznej, podnoszące stan wiedzy na temat tej sfery oraz skupiają się na pomocy praktycz-

nej w zakładaniu i prowadzeniu już powstałych przedsiębiorstw społecznych:

– Jest to główna domena naszej działalności. Jest to forma promocji, rozpowszechnianie, roz-

mowy, pokazywanie, ale też w formie takiego praktycznego pomagania podmiotom, które

chcą powstać, głównie spółdzielniom socjalnym. Spółdzielnie socjalne to jest taka… bardziej

nasza działka. (IDI, ekspert)

Mniej popularną metodą pomocy praktykom dolnośląskiej ES jest wsparcie material-

ne w postaci dostępu do lokali, sprzętu komputerowego, wyposażenia lokali. Jest to także

pomoc stricte finansowa, udzielana przez urzędy, głównie jednostki miejskie, w ramach

szerszych projektów (np. systemowej współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządo-

wymi).

– Jakie formy wsparcia oferują Państwo podmiotom działającym w obszarze ES na terenie Dol-

nego Śląska?

– Przede wszystkim swoją infrastrukturę. Przede wszystkim lokalowa i doradcza. No i sprzęt.

(IDI, ekspert)

– Jakie formy wsparcia oferujecie Państwo podmiotom działającym w obszarze ES?

– Nasz urząd ma coroczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi. Ogłaszane

są konkursy na realizację zadań w różnych obszarach. W ramach tych zadań organizacje

mogą zgłaszać swoje pomysły i na ogół otrzymują wsparcie. (IDI, ekspert)

Powyższe informacje udzielane przez ekspertów potwierdzają przedsiębiorcy społecz-

ni działający na Dolnym Śląsku. Najczęściej uczestniczyli oni w różnego typu szkoleniach,

kursach, innych formach edukacji oraz wsparcia merytorycznego w zakresie ES. Niektó-

rzy respondenci-praktycy wymieniali uzyskaną pomoc materialną (sprzęt komputerowy,

meble biurowe), a część wskazywała na lokalne źródła finansowania za pośrednictwem

VI. MAPA POMOCY DOLNOŚLĄSKIEJ EKONOMII SPOŁECZNEJ

W poprzednim rozdziale poddaliśmy analizie czynniki sprzyjające oraz utrudniające

rozwój lokalnych podmiotów ekonomii społecznej. Jak się okazało, respondenci dostrze-

gali mocne strony i szanse, ale także różnorodne negatywne charakterystyki lokalnego

sektora ES oraz zagrożenia zewnętrzne wobec tej sfery dolnośląskiej działalności. Czy sek-

tor przedsiębiorczości społecznej może liczyć na wsparcie ze strony lokalnych podmio-

tów eksperckich? Czy praktycy są zmotywowani do uczestnictwa w dostępnych formach

pomocy? Spróbujmy odpowiedzieć na tak postawione pytania.

6.1. Dotychczasowe formy wsparcia

Z relacji badanych instytucji eksperckich wynika, że część z nich wspiera lokalne

przedsiębiorstwa społeczne, głównie spółdzielnie socjalne, WZT-ty oraz organizacje po-

zarządowe prowadzące działalność gospodarczą, ale także inne podmioty ES. Pomoc ta

jest skupiona przede wszystkim na zakresie merytorycznym: instytucje szkolące prowa-

dzą kursy, świadczą doradztwo, udzielają pomocy prawnej. Eksperci podawali ponadto

przykłady pomocy psychologicznej dostępnej dla potencjalnych przedsiębiorców spo-

łecznych (np. osób bezrobotnych, niepełnosprawnych).

– Jakie formy wsparcia oferują Państwo podmiotom działającym w obszarze ekonomii społecz-

nej na terenie Dolnego Śląska?

– Szkolenia, doradztwo.

– Jakim podmiotom?

– Właściwie wszystkim. Bo i spółdzielnie socjalne i CIS-y , KIS-y, NGO czy właściwie cały obszar

ES może wziąć udział w naszych szkoleniach. (IDI, ekspert)

– Jakie formy wsparcia udostępniacie Państwo podmiotom działającym w ramach ekono-

mii społecznej?

– Nie finansowe, raczej pomoc prawną, psychologiczną. Prowadzimy specjalistyczne zajęcia

i szkolenia, które mają motywować do pracy w ramach działalności gospodarczej. (IDI, eks-

pert)


104 105

W obu grupach badanych mówiono o potrzebie szkoleń, ale wyspecjalizowanych, do-

stosowanych do realnych i zmieniających się potrzeb podmiotów ekonomii społecznej.

Innej pomocy i w odmiennym zakresie potrzebują „młode” przedsiębiorstwa społeczne,

a innej te, które działają w sektorze dłużej (np. szkolenia dotyczące aplikowana o środ-

ki z Unii Europejskiej). Poprawa poziomu wiedzy jest potrzebna również ekspertom ES.

Część reprezentantów lokalnych urzędów ujawniała zapotrzebowanie na informacje,

zwiększanie wiedzy, zarówno o całym sektorze, specyfice i mechanizmach działania, jak

i na temat spółdzielni socjalnych.

Dolnośląscy przedsiębiorcy społeczni mówili także o potrzebach lokalowych, pojawia-

jących się zwłaszcza na początku działalności. Eksperci zaś rekomendowali utworzenie

mechanizmów specjalnych pożyczek, kredytów dostępnych dla sektora ES. Innym źró-

dłem finansowania mogłyby być dodatkowe środki samorządowe przeznaczane na dzia-

łania z tej sfery. Bez uświadamiania i promocji tego typu przedsiębiorczości w społeczno-

ściach lokalnych, zwiększanie dostępu do środków finansowych mija się jednak z celem,

gdyż nie są one w pełni wykorzystywane (jak np. środki na założenie lub na przystąpienie

do spółdzielni socjalnej w powiatowych urzędach pracy).

Tylko w wyjątkowych przypadkach badani praktycy przedsiębiorcy społeczni nie

zgłaszali zapotrzebowania na zewnętrzną pomoc, ponieważ już się usamodzielniły:

– Jakiego typu informacje chcieliby Państwo otrzymać na temat ekonomii społecznej?

– Właściwie to nie potrzebuję żadnych informacji, byłam na wielu szkoleniach i też bardzo dłu-

go już pracuję w tym obszarze. (IDI, praktyk, WTZ)

Na poniższym rysunku zamieściliśmy formy pomocy, które mogłyby sprzyjać rozwojo-

wi lokalnej ekonomii społecznej.

dolnośląskich urzędów, jak na przykład Urząd Marszałkowski, Dolnośląski Ośrodek Polity-

ki Społecznej, gminne lub powiatowe ośrodki opieki społecznej czy PCPR-y.

– Ja korzystałam ze szkoleń na początku działalności, konsultowałam projekty z nimi [z insty-

tucją ekspercką]. Korzystam ze szkoleń Dolnośląskiego Ośrodka Polityki Społecznej, uczestni-

czymy w konferencjach i korzystamy z doświadczeń innych centrów, przenosimy dobre prak-

tyki, korzystamy często ze szkoleń odnośnie ustawy o zamówieniach publicznych, bo ciągle

się zmienia, a papierki muszą być poprawne. Pracownicy korzystają ze studiów podyplomo-

wych w zakresie polityki społecznej. (IDI, praktyk, CIS)

– To znaczy, ja już brałam w kilku udział [w szkoleniach]...

– I jakiego typu to były szkolenia?

– Takie interpersonalne i ogólnie, o poszerzeniu wiedzy na temat ekonomii społecznej. (IDI,

praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Pomoc prawna, merytoryczna i szkolenia. (…) Dostaliśmy komputer, laptopa meble, ale nie

same pieniądze. Sami znaleźliśmy sobie lokal. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– Z jakich form wsparcia swojej działalności skorzystali Państwo?

– Środki z PFRON-u, Urzędu Marszałkowskiego za pośrednictwem MOPS-u i od miasta. (IDI,

praktyk, WTZ)

Jakich form pomocy oczekują badani praktycy a jakie zalecają lokalni eksperci?

6.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia

Respondenci wskazywali zarówno na potrzebę wsparcia całego sektora dolnośląskiej

ekonomii społecznej, jak i poszczególnych typów podmiotów-praktyków, wchodzących

w jego skład. Przede wszystkim niezbędna jest promocja działań z zakresu przedsiębior-

czości społecznej, jak i zwiększania społecznej wiedzy na temat działania, na przykład

spółdzielni socjalnych czy Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych.

Część praktyków podkreślała znaczenie nawiązywania i utrzymywania kontaktów po-

między różnymi podmiotami ES. Rekomendowano organizację spotkań, dyskusji, szko-

leń, które mogłyby zainteresować przedsiębiorców społecznych. Badani deklarowali rów-

nież chęć skorzystania z indywidualnego doradztwa oraz z usług coachingu, przydatnego

przede wszystkim lokalnym liderom ES.


106 107

ściach realizowania potrzeb. Nie wykluczamy organizowania w tym zakresie jakiś większych

spotkań czy też sprowadzania specjalistów. (IDI, ekspert)

– Potrzebne są spotkania. Ostatnio mieliśmy konferencję na temat właśnie ES w Strzelinie. Do-

wiedzieliśmy się, jakie podmioty zaczęły współpracować na tamtym terenie, to wiele nam

dało. Dużo osób się wiele dowiedziało. Tak zacieśniają się nowe kontakty. Przydałby się portal

internetowy czy forum dla ES. Nieraz trzeba się czegoś dowiedzieć, a nie ma prostego przeka-

zu informacji. (IDI, praktyk, ZAZ)

– Czy jest coś, co pomogło by lepiej działać podmiotom w obszarze ekonomii społecznej?

– Na pewno element pożyczkowy. Tak robi biznes i nie ma powodu, żeby tak się nie działo w sek-

torze [ES]. (IDI, ekspert)

– Myślę, że trzeba więcej popracować nad elementami dotyczącymi promocji i usług marketin-

gowych. Ale myślę, że to jest kompleksowe wsparcie i należy doskonalić to, co jest w środku

zawarte i dostosowywać pod potrzeby, niż tworzyć coś nowego. (IDI, ekspert)

– Gdyby wśród społeczeństwa było wiadomo, że spółdzielnie socjalne to są osoby, którym praca

jest potrzebna do powrotu do społeczeństwa, to może [spółdzielcy] byliby przychylniej trak-

towani. (IDI, praktyk, NGO)

– A szkolenia na temat ekonomii społecznej?

– Zawsze na nie jeździmy. Można się tam nauczyć za każdym razem czegoś nowego.(…) Kiedyś

był ktoś z Włoch. Ale tam rząd pracuje zupełnie inaczej. Szkoda, że jest niewiele takich spo-

tkań. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

– No przydałby się oczywiście portal informacyjny, coś na zasadzie ngo.pl, także szkolenia. Ale

w formie zajęć, na przykład indywidualnych czy bezpłatnego doradztwa, coaching. Bo szko-

leń jest wszędzie bardzo dużo. Ja sam mam poczucie „przeszkolenia” społeczeństwa. (IDI,

praktyk, NGO)

– Uważam, że nasz urząd [PCPR] powinien mieć więcej pieniędzy do podziału. Poza tym, po-

winniśmy jako urząd dostać dużo więcej zebranych informacji na określony temat, na przy-

kład spółdzielni socjalnych. Jakieś kontakty, opracowania na temat funkcjonowania takich

podmiotów. My wtedy rzetelnie możemy to przekazywać dalej i odpowiedzieć na wszelkie

związane z tym tematem pytania. (IDI, ekspert)

Wykres 14 Mapa pomocy dolnośląskiej ES


Zacytujmy przykładowe wypowiedzi ekspertów i praktyków.

– A jakiego wsparcia brakuje?

– Przede wszystkim w zakresie oferowania lokali tymże podmiotom. W innych powiatach,

choćby polkowickim, wygląda to inaczej. Jest nie tylko baza lokalowa, ale też liczne dofinan-

sowania do nich. Może jestem trochę niesprawiedliwa dla naszej gminy, ale wydaje mi się, że

można by zrobić trochę więcej. Można by było zachęcić, zainteresować, wypromować. IDI,

ekspert)

– Poza tym ciężko dostępne są informacje w tym zakresie [ES]. Obecnie próbujemy tworzyć

Punkt Informacji Obywatelskiej, który miałaby się zajmować udzielaniem nieodpłatnych in-

formacji mieszkańcom o ich uprawnieniach, sposobie rozwiązywania problemów, możliwo-


108 109

• indywidualne doradztwo (prawne, księgowe),

• specjalistyczne szkolenia z zakresu marketingu, zarządzania, pozyskiwania środ-

ków unijnych, nowoczesnych technologii teleinformatycznych,

• uproszczenie procedur pozyskiwania środków na działalność,

• większa pomoc ze strony urzędników w przygotowaniu i rozliczaniu wniosków

o dotacje,

• zamówienia na preferencyjnych warunkach ze strony władz samorządowych, insty-

tucji publicznych,

• wsparcie finansowe, dostępność dotacji,

• niewielkie granty na rozpoczęcie działalności,

• granty celowe na przeprowadzanie obowiązkowej lustracji,

• wprowadzenie funkcji opiekuna nowopowstającej spółdzielni.

– Przydałaby się taka zmiana przepisów?

– Tak, przydałaby się taka zmiana, o jakiej ja tu wcześniej mówiłem, czyli ułatwiająca wejście na

rynek. Ja wiem, że krytycy mogliby powiedzieć, że „wolny rynek” i dlaczego tu takie podmioty

preferować? Ale jeżeli przyjmiemy, że osoby zakładające spółdzielnie są zagrożone wyklucze-

niem, to pomoc tym ludziom jest jak najbardziej wskazana. Myślę, że gdyby istniały podstawy

prawne takiego „bezprzetargowego” zlecania przez gminę spółdzielniom, to gmina pewnie

chętnie by skorzystała. Na pewno cieszyłoby się to poparciem lokalnej społeczności. Dzisiaj,

jakby zapytać samorządowców czy coś by chcieli zlecić, to powiedzą, że wszędzie mamy usta-

wę o zamówieniach publicznych. (IDI, ekspert)

– Jakich form wsparcia, według Pana, brakuje?

– Wydaje mi się, że jeśli chodzi o spółdzielnie socjalne, to po pierwsze maksymalnego uprosz-

czenia procedur zdobywania środków publicznych na działalność, po drugie wsparcia ze

strony urzędów współpracujących w tym zakresie. Czyli tak, jak jest w kodeksie urzędnika:

jeżeli petent nie potrafi czegoś napisać to de facto jest tak, że powinien to zrobić urzędnik, tak

jest w przepisach. No, ale to zależy tylko od ludzi. (IDI, ekspert)

KIS/CIS:

• możliwość pozyskiwania wsparcia finansowego z różnych źródeł,

• pomoc w ubieganiu się o dofinansowanie ze środków unijnych,

• zmiana, zachęcanie potencjalnych beneficjentów do uczestnictwa przez różne in-

stytucje.

– Na pewno potrzebujemy czysto specjalistycznych szkoleń, związanych z naszą specjalizacją,

ponieważ technologie, Internet, informatyka idą cały czas do przodu, rozwija się to i ciągle

jest coś nowego. To na pewno potrzebujemy szkoleń związanych z teleinformatyką, szkoleń

zawodowych, podnoszenia kwalifikacji czysto specjalistycznych. Na pewno nie potrzebujemy

szkolenia typu: jak założyć spółdzielnię socjalną a dużo przychodzi takich ofert do nas. (…)

– W jakiej formie chcieliby Państwo otrzymywać tego typu informacje?

– W formie bezpośrednich, warsztatowych szkoleń ze specjalistami, na przykład z inżynierami

informatykami, którzy są na bieżąco, z politechniki czy z uczelni wyższych, czy z firm komer-

cyjnych, które są dużymi korporacjami internetowymi i teleinformatycznymi. (IDI, praktyk,


– Na pewno są formy wsparcia, takie jak szkolenie potrzebne, ale to zależy, jaka będzie tema-

tyka poruszana.

– Jakiego typu szkolenia byłyby Pani przydatne?

– Generalnie to wszystko już tutaj wiem, więc żadne szkolenie mi nie pomoże. Trzeba bazować

na tym, co jest, bo to jest dostosowane do przepisów, które w tej chwili są. (…) Natomiast

szkolenie, jak pozyskać pieniądze na przykład z Unii Europejskiej, jak pisać projekty. Takich

szkoleń jest mało albo są odpłatne, albo się bardzo długo czeka. No to takich szkoleń brakuje.

(…) To fakt, bo gdziekolwiek piszę, to albo już miejsc nie ma albo są tak kolosalne kwoty po-

dane, że człowiek rezygnuje z tego szkolenia. (IDI, praktyk, WTZ)

– Fajne byłyby warsztaty, żeby ktoś nas uczył. My mamy teraz taki problem: rzucono hasło za-

proponujcie coś, zróbcie jakiś projekt, dano nam te rozporządzenia itd. I z tego nic nie wynika.

Czytamy to już dwa tygodnie. Pani, która nam to dała, sama nie umiała nam tego wytłu-

maczyć. Takim to jest napisane pismem prawniczym, że trzeba by wynająć prawnika, żeby

nam to przetłumaczył. A chcieliśmy napisać projekt, żeby pozyskać fundusze na integrację

społeczną. Ciężko jest coś takiego zrobić. Odbywają się potem konkursy, z tych konkursów zo-

staje wyłoniony najlepszy projekt, a w zasadzie nikt nie wie, jak to napisać. Na takie szkolenia

chętnie wysłałabym swoją kadrę i sama bym poszła. (IDI, praktyk, WTZ)

Ponieważ potrzeby poszczególnych typów instytucji były dość zróżnicowane, poniżej

prezentujemy zestawy potrzeb zgłoszone przez poszczególne kategorie praktyków oraz

zalecane przez badanych ekspertów ES.

Spółdzielnie socjalne: • odpowiednie ustawodawstwo, lobbing spółdzielni,


110 111

– A jakich form wsparcia wam brakuje?

– Brakuje nam, na przykład, prawnika, który społecznie mógłby nam pomóc w przypadku róż-

nych niejasności. Na pewno przydałaby się pomoc w przypadku kontroli, bo nie znamy się

na pewnych rzeczach, a chcielibyśmy mieć wypracowane i opisane jakieś stanowisko, bo

możliwe, że nie zrozumiemy tych zapytań UKS [Urzędu Kontroli Skarbowej]. Cieszyłbym się

też z istnienia funduszu pożyczkowego na preferencyjnych warunkach, dzięki czemu można

by dofinansować nowe gałęzie biznesu. No i chyba większe sieciowanie organizacji pozarzą-

dowych, prowadzących określoną działalność, np. taka jak nasza (…). Na razie jednak jest

trochę za mała świadomość tego typu działalności. (IDI, praktyk NGO)

– Jakich form wsparcia brakuje, Pani zdaniem?

– Chciałabym wykorzystywać projekty unijne. Jest duże pole do popisu i można zrobić coś pięk-

nego. (IDI, praktyk, KIS)

WTZ/ZAZ: • zmiana mentalności, pomoc ze strony potencjalnych pracodawców, którzy ofero-

waliby staże dla osób niepełnosprawnych,

• informacje na temat możliwych form wsparcia podmiotów działających na rzecz

osób niepełnosprawnych,

• warsztaty, szkolenia z zakresu pozyskiwania środków z Unii Europejskiej, dla pra-

cowników, kierowników,

• szkolenia z zakresu finansowania, z zakresu prawa obowiązującego te podmioty,

• dostęp do lokali, umożliwienie rozszerzenia działalności, zwiększenia ilości benefi-

cjentów.

– Czyli wsparcie prawne?

– Tak. Takie to jest dla nas wszystko niejasne. Przepisy dotyczące organizacji pozarządowych

i prowadzenia warsztatów terapii zajęciowej są nie do końca przemyślane przez organy, które

są powołane do tego. Są czasami takie absurdalne rzeczy wymyślane, jakby nie znał się ktoś

na specyfice osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ktoś pisał coś, co w ogóle nie jest ade-

kwatne do stanu rzeczy. (IDI, praktyk, WTZ)

NGO prowadzące działalność gospodarczą:• szkolenia dla pracowników na temat pozyskiwania środków i prowadzenia działal-

ności gospodarczej,

• kontakty biznesowe,

• organizacja „sieciowej” współpracy organizacji pozarządowych prowadzących dzia-

łalność gospodarczą,

• pomoc prawna,

• wsparcie finansowe działalności nie związanej z konkretnymi projektami,

• powstanie funduszu pożyczkowego, pożyczki dla NGO na preferencyjnych warun-

kach,

• profesjonalna pomoc w przypadku kontroli finansowej z Urzędu Kontroli Skarbowej.


112 113

rozwiązań przez inne podmioty, całościowo lub w części. W końcu działania wzorcowe

powinny być etyczne, mieszczące się w ustalonych normach społecznych, prawnych,

obyczajowych, moralnych88.

Najogólniej rzecz ujmując za cytowaną publikacją przyjęliśmy, że wzorcowe czy dobre

praktyki to:

„(…) takie zasady działania i takie projekty, które prowadzą do dobrych lub bardzo do-

brych wyników organizacji. Powinny one również spełniać dodatkowe warunki, takie jak:

dobre planowanie, autoewaluacja, możliwość implementacji przez inne organizacje, etyka

działania. Dodatkowo mogą też wyróżniać się nowatorstwem w podejściu do rozwiązywa-

nia problemów lub w jakimś innym aspekcie działalności”89.

Poniższe opracowanie własne dobrych praktyk jest oparte na dwóch źródłach da-

nych. Jeśli chodzi o przykłady ogólnopolskie, powołaliśmy się głównie na dostępne bazy

„dobrych praktyk”, a więc takie uznane wśród ekspertów ES źródła, jak: „Atlas dobrych

praktyk” na rok 2009 i 2010 (portal www.ekonomiaspołeczna.pl) oraz strona internetowa

www.ngo.pl. Szczególnie wartościowym zasobem aktualnych informacji jest „Atlas Do-

brych Praktyk”, który powstał z myślą o promocji polskich przedsięwzięć ekonomii spo-

łecznej, czyli tych, które realizację celów społecznych starają się połączyć ze skutecznym

działaniem na rynku90. Dane zawarte w tym przewodniku były porównywane z wynikami

badań własnych. „Atlas Dobrych Praktyk” był również polecany przez naszych responden-

tów-ekspertów. Oto jedna z wypowiedzi:

– Czy zna Pan jakieś podmioty z tego obszaru [ekonomii społecznej], które mogłyby stanowić

wzór dla innych?

– Tak. „FISE” [Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych] zrobiła „ATLAS - dobrych praktyk

ekonomi społecznej”. Są 24 takie przykłady w Internecie na www.ekonomiaspoleczna.pl. Ja

też, wraz z telewizją zarejestrowaliśmy wiele takich miejsc, które warto zobaczyć i można to

zrobić, odwiedzając stronę „www.pracujw.org”. Myślę, że jest tam kilkadziesiąt podmiotów

czyli z 30 – 40, które na pewno mogą być inspirujące. Ludzie pokonali problemy i robią fajne

rzeczy. (IDI, ekspert)

88. Omówienie kryteriów za: A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne, s. 6-8.89. Tamże, s. 8. 90. Za: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2009-2010 [w:] http://

www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433245.

VII. DOBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOŁECZNEJ: POLSKA I DOLNY ŚLĄSK

Określenie „dobrych praktyk” w zakresie ekonomii społecznej nie jest zadaniem najła-

twiejszym. Trudność ta wynika po pierwsze ze wspominanego wcześniej chaosu pojęcio-

wego wokół terminu „ekonomia społeczna”. Najpierw należy bowiem ustalić podmioty,

które zostaną poddane ewaluacji i komparacji. Po drugie, nie ma jednolitych kryteriów

odróżniania „dobrych” praktyk od tych, które nie są za takie uznane. O podobnych wątpli-

wościach piszą autorki publikacji zatytułowanej „Przedsiębiorczość i korzyści społeczne:

identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej”:

„Potrzeba głębszych refleksji nad tym, jakie elementy składają się na dobre przedsię-

biorstwo społeczne. Co należy brać pod uwagę przy ocenianiu funkcjonowania i efektów

ekonomii społecznej? Czy liczy się liczba projektów, ich rozmach, ilość uczestników, czy

może bardziej skuteczność osiągania celów? Czy w ocenie należy uwzględnić wszystkie

kryteria, określające modelowe przedsiębiorstwo społeczne, czy skoncentrować się na wy-

branych, ważniejszych?”86

Na podstawie analizy literatury przedmiotu87, Anna Karwińska i Dobrosława Wik-

tor ustaliły zestaw kryteriów wyróżniania dobrych praktyk, a mianowicie: skuteczność,

wydajność, planowanie, refleksyjność, innowacyjność, uniwersalność oraz etyczność.

Podmiot, który kwalifikuje się do „dobrych praktyk”, powinien realizować zamierzone

rezultaty w jak największym stopniu (skuteczność), jego działania są sprawne i prowa-

dzą do osiągnięcia maksymalnych rezultatów przy jak najniższym zużyciu zasobów

(wydajność). Choć nie jest to lista pełna, a kategorie oceny nie zawsze są rozłączne, jest

to punkt wyjścia, etap wstępny do rozwijania dalszych analiz. Tak więc podejmowane

przez wzorcowe przedsiębiorstwo społeczne projekty są zaplanowane i odpowiednio

przygotowane (planowanie), a także poddawane wewnętrznej ewaluacji (refleksyj-

ność). Szczególnie istotne z punktu widzenia naszej analizy są dwa kolejne czynniki:

podejmowane praktyki powinny proponować nowe formy działań (innowacyjność)

oraz charakteryzować się uniwersalnością, a więc możliwością zastosowania danych

86. A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej [w:] „Ekonomia Społeczna. Teksty 2008”, nr 6/2008, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, s. 6. Materiały publiko-wane w serii są dostępne na stronach portalu http://www.ekonomiaspoleczna.pl.

87. Na podstawie publikacji: S. Dani, J. A. Harding, K. Case, R.I. M. Young, S. Cochrane, J. Gao, and D. Baxter, A methodology for best practice knowledge management [w:] „Proc. ImechE, Part B: J. Engineering Manufacture”, vol. 220, 2006.

http://www.ekonomiaspoeczna.pl

http://www.ngo.pl



114 115

7.1.1. Zakład Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia „Teatr Grodzki”Adres: 43-300 Bielsko-Biała, ul. Sempołowskiej 13; województwo śląskie.

Forma organizacyjna: stowarzyszenie, Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) – status za-

kładu aktywności nadany przez wojewodę śląskiego.

Data rozpoczęcia działalności: 28 grudnia 2004 roku.

Zakres prowadzonej działalności: zakład introligatorsko-drukarski stowarzyszenia „Teatr

Grodzki” to zakład produkcyjno-usługowy. W jego strukturze działa pracownia introligator-

ska, niewielka pracownia drukarska oraz studio składu tekstu i projektowania komputero-

wego.

Najważniejsze inicjatywy:Stworzenie miejsc pracy dla 40 niepełnosprawnych osób, w tym: 12 niewidomych i nie-

dowidzących, 8 chorych psychicznie, 11 z dysfunkcją ruchu i 9 osób zaliczonych do znacz-

nego stopnia niepełnosprawności z innych przyczyn.

Mocne strony: • Stosowanie nowych technologii druku.

• Sprawny marketing, profesjonalna strona WWW.

• Zakład jest przedsiębiorstwem całkowicie podporządkowanym potrzebom pra-

cujących w nim niepełnosprawnych, a jednocześnie nastawionym na aktywizację

i społeczną rehabilitację pracowników.

• Zakład jest jedynym działającym tego typu przedsiębiorstwem w Bielsku-Białej

i jednym z sześciu funkcjonujących w województwie śląskim.

[Źródło informacji: http://www.poligrafia.bielsko.pl.]

7.1.2. Żarska Spółdzielnia SocjalnaAdres: Kujawska 39, 68-200 Żary; województwo lubuskie.

Forma organizacyjna: spółdzielnia socjalna.

Data rozpoczęcia działalności: 25 lipca 2005 rok.

Zakres prowadzonej działalności: usługi szkoleniowe, reklamowe, ogólnobudowlane,

handlowe.

• szkolenia z zakresu ekonomii społecznej oraz przedsiębiorstw społecznych,

• szkolenia zawodowe,

• usługi reklamowe (reklama wizualna, wydruki wielkoformatowe, szyldy, napisy),

• działalność handlowo-usługowa (prowadzenie bufetów szkolnych),

• usługi i roboty hydrauliczne (gazowe, kanalizacyjne, wodne, c.o.).

Z kolei egzemplifikacje dolnośląskich podmiotów ustalono w ramach badań jakościo-

wych, w trakcie których pytaliśmy praktyków i ekspertów o regionalne przedsiębiorstwa

społeczne, które mogą stanowić wzór do naśladowania dla innych podmiotów oraz do-

pytywaliśmy o bliższą charakterystykę tych przykładów91.

7.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza źródeł wtórnych

Zgodnie z zarysowanymi wyżej założeniami, wybierając z dostępnych baz dobrych

praktyk organizacje, które mogą być przykładem polskich wzorcowych przedsięwzięć

w zakresie prowadzonej działalności, kierowaliśmy się takimi przesłankami, „mocnymi

stronami”, jak:

• względna trwałość podmiotu – co najmniej kilkuletnia jego działalność,

• względnie stabilna sytuacja na danym rynku usług czy towarów,

• działania wskazujące na zmierzanie do rozwoju,

• podejmowanie nowych, innowacyjnych działań.

Czynnikiem ważnym z punktu widzenia podejmowanej problematyki, była potencjal-

na możliwość wdrożenia danych praktyk w innych środowiskach i społecznościach, na

przykład na Dolnym Śląsku.

Wśród opisanych dziesięciu podmiotów odnotowaliśmy zarówno Zakłady Aktywności

Zawodowej (ZAZ-y) prowadzone przez stowarzyszenia (NGOs), Centrum Integracji Spo-

łecznej (CiS), stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą, jak i spółdzielnie so-

cjalne. Podmioty te reprezentują województwo śląskie, lubuskie, małopolskie, opolskie,

wielkopolskie, mazowieckie. Jeden z nich działa na terenie Dolnego Śląska, we Wrocła-

wiu. Zwraca uwagę fakt, że mimo różnorodnej działalności, zakresu i formy podejmowa-

nych działań, podmioty zaliczane do „dobrych praktyk” najczęściej działają w wielkich

miastach, co wiąże się z większą dostępnością do różnorodnych instytucji, centralizacją

podmiotów wspierających, co omówiliśmy już w rozdziale zawierającym analizę SWOT

lokalnej ES.

91. Respondenci odpowiadali na pytania, które według scenariusza wywiadu IDI brzmiały: Czy zna Pan(i) podmioty dzia-łające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla innych? Proszę krótko opowiedzieć, co to za podmiot, czym się zajmuje? oraz Czy zna Pan(i) podmioty działające na Dolnym Śląsku, które mogą stanowić wzór działalności dla innych? Proszę krótko opowiedzieć, co to za podmiot, czym się zajmuje?


116 117

• Wyróżnienie „Po Prostu Najlepszy 2006” za najlepsze polskie przedsiębiorstwo ho-

telowe i tytuł Menadżera Roku 2006 przyznawany przez prasę branżową „Dorad-

cę Hotelarza”.

• Nagroda „Dobre Praktyki” Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełno-

sprawnych (PFRON).

[Źródło informacji: http://www.pcogito.pl, „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.4. Lokalne Centrum Integracji Społecznej Piątkowo przy Stowarzyszeniu ETAPAdres: 60-688 Poznań, Piątkowo, Osiedle Jana III Sobieskiego 105; województwo wielko-

polskie.

Forma organizacyjna: Centrum Integracji Społecznej.

Data rozpoczęcia działalności: 2008 rok.

Zakres prowadzonej działalności: aktywizacja społeczna i zawodowa mieszkańców

wielkomiejskich bloków pozostających bez pracy.

Najważniejsze inicjatywy:

• Powołanie spółdzielni socjalnej „Tajemniczy ogród” – pielęgnacja zieleni miejskiej.

• Założenie spółdzielni socjalnej „Art-Smak” – przygotowywanie obiadów dla dzieci.

• Do rozpoczęcia działalności przygotowuje się rękodzielnicza spółdzielnia socjalna

„Kredens”.

• Prowadzenie warsztatów: budowlanego, ogrodniczego, gastro nomicznego, opieki

nad osobami niepełnosprawnymi oraz ostatnio uruchomionego warsztatu ręko-

dzieła.

• Wykłady z przedsiębiorczości, metod aktywnego poszukiwania pracy oraz kursy

komputerowe.

Mocne strony:

• Lokalność działań: trafne rozpoznawanie problemów społeczności.

• Dbałość o jakość usług (zainteresowanie ofertą nie tylko na terenie osiedla, ale rów-

nież na terenie szkół i w domach podopiecznych Miejskiego Ośrodka Pomocy Ro-

dzinie).

• Elastyczność: możliwość dopasowywania oferty do zmieniającej się sytuacji.

• Działanie „wewnątrz” społeczności lokalnej, bliskość geograficzna i społeczna insty-

tucji do potencjalnych beneficjentów.


• Uruchomienie Żarskiego Ośrodka Ekonomii Społecznej, biura porad prawnych oraz

doradztwa eksperckiego w zakresie przedsiębiorstw społecznych.

• Uruchomienie pierwszej w Polsce biblioteki Ekonomii Społecznej.

• Zakupienie profesjonalnego sprzętu do wykonywania usług hydraulicznych, prze-

jęcie w ten sposób części lokalnego rynku.

• Wyremontowanie i wydzierżawienie punktów barowych w szkole, w celu prowa-

dzenia działalności handlowej.

• Rozszerzenie działalności o transport sanitarny (zakup karetki medycznej, stworze-

nie 6 miejsc pracy).

Mocne strony:

• Ciągłe nastawienie na rozwój i osiąganie wyznaczonych celów. Poszukiwanie nisz

rynkowych i pomoc w wyjściu z długotrwałego bezrobocia.

• Przedstawiciele spółdzielni mogą prowadzić „mobilne” szkolenia komputerowe,

m.in. na terenach zakładów karnych w całej Polsce.

• Cykliczne szkolenia na terenie Polski z zakresu funkcjonowania spółdzielni socjalnych.

[Źródło informacji: http://www.socjalna.pl.]

7.1.3. Pensjonat „U Pana Cogito”Adres: 31-055 Kraków, ul. Miodowa 9; województwo małopolskie.

Forma organizacyjna: Zakład Aktywizacji Zawodowej prowadzący działalność hotelarską.


Zakres prowadzonej działalności: usługi hotelarsko-restauracyjne.


• Zatrudnienie 21 osób po kryzysach psychicznych, głównie chorych na schizofrenię.

• Zyski pochodzące z jego działalności w całości przeznaczane są na rehabilitację pracow-

ników – głównie dofinansowanie zakupu leków, turnusy rehabilitacyjne, dokształcanie.

• Podejmowanie działań mających na celu zmianę świadomości społecznej, stereoty-

powego postrzegania osób chorych psychicznie (prelekcje, szkolenia).

Mocne strony:

• Dobra kondycja ekonomiczna pensjonatu.

• Konkurencyjność, uznanie zdobyte w branży turystycznej.


118 119

7.1.6. Spółdzielnia Socjalna „Szansa i Wsparcie”Adres: 41-500 Chorzów, al. Harcerska 3c; województwo śląskie.



Zakres prowadzonej działalności: działalność na rzecz osób bezrobotnych oraz osób

starszych; spółdzielnia socjalna zatrudniająca sanitariuszki podejmujące pracę w szpita-

lach.


• Szkolenie w zakresie sanitariusza szpitalnego i poszukiwanie zatrudnienia dla osób

bezrobotnych w sektorze opieki zdrowotnej i usług opiekuńczych.

• Stała współpraca z kilkoma szpitalami na Śląsku.

• Program wspierania powstawania spółdzielni socjalnych poprzez profesjonalne do-

radztwo, analizę zapotrzebowania rynku, sporządzenie biznesplanu i poszukiwanie

osób, które mogą znaleźć w tej spółdzielni zatrudnienie.

• Organizacja marszów Nordic Walking, oferta skierowana głównie do seniorów.

Mocne strony:

• Przyczynienie się do wzrostu jakości opieki sanitarnej w lokalnych szpitalach po-

przez wprowadzenie nowej usługi.

• Stworzenie stabilnego zatrudnienia dla bezrobotnych kobiet.

• Samowystarczalność finansowa organizacji.

[Źródło informacji: http://www.szansaiwsparcie.free.ngo.pl.]

7.1.7. Spółdzielnia Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w ByczynieAdres: 46-220 Polanowice poczta Byczyna, Polanowice 82 a; województwo opolskie.



Zakres prowadzonej działalności: świadczenie usług budowlanych: murarskich, hy-

draulicznych, elektrycznych, tynkarskich, działalność szkoleniowa.


• Udział w projekcie „Miejsce pracy wokół grodu” (zakres prac: przygotowanie terenu,

układanie kostki, renowacja murów obronnych).

• Szkolenia w unikatowych zawodach „rycerskich”: kowalstwo, płatnerstwo, tkactwo.

• Przeprowadzanie wielu prac budowlanych na zlecenie firm prywatnych, admini-

stracji publicznej oraz spółdzielni mieszkaniowych.

• Bardzo dobra współpraca z lokalnymi partnerami i podejmowanie wspólnych ini-

cjatyw z samorządem, spółdzielniami mieszkaniowymi.

[Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Ręki (BDR)Adres: 03-885 Warszawa, ul. Księcia Ziemowita 51 a; województwo mazowieckie.

Forma organizacyjna: stowarzyszenie prowadzące działalność gospodarczą.


Zakres prowadzonej działalności: pozyskiwanie i redystrybucja darów rzeczowych

(głównie komputerów i mebli biurowych) od firm i instytucji dla organizacji pozarządo-

wych oraz ułatwianie dostępu do technologii (sprzedaż oprogramowania za niewielką

odpłatnością, działania edukacyjne).


• Pozyskiwanie od firm oprócz sprzętu komputerowego, środków czystości i higieny,

materiałów biurowych i mebli, wszystkich niepotrzebnych przedmiotów, które są

użyteczne i dobrej jakości.

• Zakup magazynu do przechowywania sprzętu.

• Akcja „Torebka” – przekazanie 2400 dzieciom toreb z artykułami szkolnymi, książka-

mi, zabawkami i słodyczami.

• Rozszerzenie działalności o pozyskanie darów od osób indywidualnych, urucho-

mienie serwisu www.daryrzeczowe.pl.

• Kampania społeczna mającą na celu zmniejszenie produkcji odpadów wielkogaba-

rytowych i elektronicznych oraz wsparcie sektora NGO poprzez promocję serwisu

w ramach tej kampanii.

• Współpraca z amerykańską fundacją „Compumentor” i uruchomienie programu

„Technologia non-profit”, dającego możliwość zakupu legalnego oprogramowania

znanych firm oraz sprzętu sieciowego za niewielką opłatę (na portalu www.nt.ngo.pl).

Mocne strony:

• Unikalność w skali ogólnopolskiej oraz innowacyjność świadczonych usług.

• Dopasowanie się do potrzeb rynku i elastyczność działań.

• Bardzo zdeterminowany do działań i zaangażowany zespół.

• Podejmowanie współpracy z różnymi partnerami z sektora publicznego i prywat-

nego.

[Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]


120 121

• Przygotowywanie bezrobotnych do wejścia na rynek pracy.

• Przyczynianie się do rozwoju terenów wiejskich.

• Edukowanie środowiska i grup podlegających wykluczeniu.

• Lokalność działań i znajomość problemów społeczności.

• Zaangażowanie zespołu.

[Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2009; http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.9. Wspólnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „Być Razem”Adres: 43-400 Cieszyn, ul. Księcia Janusza 3; województwo śląskie.

Forma organizacyjna: stowarzyszenie prowadzące działalność pożytku publicznego


Zakres prowadzonej działalności: Kompleksowa pomoc osobom bezdomnym, dosko-

nalenie ich umiejętności zawodowych, wsparcie psychologiczne. Nauka systematyczno-

ści, odpowiedzialności za siebie i innych, uczenie samodzielnego gospodarowania.

Najważniejsze inicjatywy: • Prowadzenie Domów Wspólnoty, które mają charakter miejsca czasowego pobytu

(można w nich mieszkać nie więcej niż 2-3 lata).

• Utworzenie trzech domów docelowego pobytu.

• Prowadzenie warsztatów zawodowych (stolarnia, rzemiosło artystyczne, ślusarnia,

szwalnia), czyli tzw. „warsztatów treningu pracy”, które uczą konkretnych umiejęt-

ności, punktualności, adoptują do codziennej pracy.

• Produkcja i sprzedaż niewielkich skrzynek, ramek, remont mebli.

• Odpłatne uczestnictwo mieszkańców w robotach publicznych.

• Indywidualne poradnictwo psychologiczne i socjalne skierowane do podopiecznych.

Mocne strony: • Wypracowanie własnego modelu pracy w zakresie wychodzenia z bezdomności.

• Duże zaangażowanie zespołu.

• Wzorcowa współpraca z władzami lokalnymi.

• Wypracowanie wspólnego zarządzania środkami na prowadzenie gospodarstwa.

• Zmniejszenie liczby osób bezdomnych w Cieszynie z 270 do 30.

• Udzielanie pomocy kilkuset osobom rocznie.

[Źródło informacji: „Atlas dobrych praktyk”, 2010; http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

• Uczestnictwo w Partnerstwie na Rzecz Rozwoju „Tu jest praca” Inicjatywy Wspólno-

towej EQUAL, a także w kilku innych projektach.

• Aktywny udział w powołaniu Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdziel-

ni Socjalnych.

• Współpraca ze spółdzielnią w Holandii: nauka stolarstwa i kursy językowe.

• Współudział w organizacji imprez na terenie gminy na przykład Międzynarodowe-

go Festynu Rycerskiego.

Mocne strony:• Wypracowanie dobrej marki.

• Podnoszenie kwalifikacji osób długotrwale bezrobotnych i odchodzących z rolnic-

twa – nauka prac budowlano-montażowych.

• Stała współpraca z Centrum Integracji Społecznej „CISPOL”.

• Partnerstwo z podmiotami sektora publicznego i prywatnego.

• Powiązanie części działalności ze strategią rozwoju gminy w zakresie rozwoju turystyki.

[Źródło informacji: Witryna spółdzielni: http://www.spoldzielnia.byczyna.pl; „Atlas dobrych praktyk”, 2009, http://www.ekonomiaspołeczna.pl.]

7.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i ŚrodowiskaAdres: 64-420 Kwilcz, ul. Dworcowa 5; województwo wielkopolskie.

Forma organizacyjna: stowarzyszenie

Data rozpoczęcia działalności: listopad 2003 rok.

Zakres prowadzonej działalności: pomoc ludziom bezrobotnym zamieszkującym na

terenie gminy i powiatu.

Najważniejsze inicjatywy: • Utworzenie dwóch Centrów Integracji Społecznej.

• Uczestnicy CIS-u założyli dwie spółdzielnie socjalne: sklep ogrodniczo-zielarski

i usługi cateringowe, prowadzenie jadłodajni dla osób najuboższych na zlece-

nie gminy.

• Organizacja szkoleń podnoszących kwalifikacje (m.in. kursy dla drwali i pilarzy, kra-

wieckie, produkcja ekologiczna makaronów).

• Udzielanie wsparcia terapeutycznego, rehabilitacyjnego i resocjalizacyjnego.

• Propagowanie ekologicznych form prowadzenia gospodarstwa rolnego.

• Program stypendialny dla dzieci z ubogich rodzin.

Mocne strony: • Ograniczanie zjawiska marginalizacji społecznej na obszarach popegeerowskich.

http://www.spoldzielnia.byczyna.pl


122 123

– Czy zna Pani przykłady tego typu działalności w Polsce, które mogłyby stanowić wzór do-

brych praktyk?

– Jest pewnie takich sporo, ale na przykład: Pensjonat „U Pana Cogito” w Krakowie jest takim

fajnym przykładem. Jest to pensjonat prowadzony przez osoby niepełnosprawne umysłowo,

chore, psychicznie zaburzone. Myślę, że to jest taki fajny przykład. (IDI, ekspert)

– Dla mnie wzorem jest „Garncarska Wioska” koło Niedzicy. To jest przedsiębiorstwo społeczne,

które jest spółdzielnią socjalną, ale działa tam też Fundacja przy „Garncarskiej Wiosce”. To jest

przykład takich dobrych praktyk z zakresu ekonomii społecznej. (IDI, ekspert)

– Myślę, że jest sporo takich zakładów: spółdzielnia socjalna w Sośnicy, tam się rozwijają i do-

brze funkcjonują. Oprócz tego w okolicach Obornik jest mała spółdzielnia, która zajmuje się

cateringiem, organizują spotkania. (IDI, praktyk, WTZ)

– Takimi wzorowymi instytucjami są: Centrum Integracji Społecznej w Toruniu, chyba pierwsze

w Polsce. Natomiast drugie jest właśnie w Lublinie, które też dobrze funkcjonuje, ale bazowa-

ło na Toruniu. (IDI, praktyk, KIS)

– Jest, Pana zdaniem, jakiś podmiot który mógłby stanowić wzór do naśladowania w Polsce?

– No tak. Właśnie mówię o spółdzielni w Byczynie, CIS POL w Polanowicach. Przemek Pie-

chocki ze stowarzyszeń na rzecz spółdzielni socjalnych z Poznania, pani Ołdak z Warsza-

wy. To są pasjonaci, którzy naprawdę bardzo wiele dobrego zrobili. (IDI, praktyk, spół-

dzielnia socjalna)

Z drugiej jednak strony, część respondentów z obu badanych grup, nie potrafiła

podać przykładów dobrych praktyk w skali ogólnopolskiej. Praktycy niejednokrotnie

podkreślali, że nie mają aktualnej, adekwatnej wiedzy w tym zakresie. Z kolei niektó-

rzy eksperci oceniali, że brakuje takich pozytywnych wzorców, ponieważ ekonomia

społeczna w Polsce nie rozwija się zbyt szybko, brakuje ponadto regularnej, stałej

wymiany wiedzy w tym zakresie.

– Czy zna Pani podmioty działające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla in-

nych?

– Trudno mi wskazać na taki. Sami też się nie spotykamy bardzo często. Jest od kilku lat pro-

wadzona stała konferencja o ekonomii społecznej i tam możemy sie spotykać... Ale żeby tak

wskazać... Każdy się stara jak może najlepiej. Nawet się nie pokończyły projekty, żeby już po-

kazać rezultaty. (IDI, ekspert)

7.1.10. Spółdzielnia Socjalna „WwwPromotion”Adres: 53 - 609 Wrocław, ul. Fabryczna 10 pok. 26, województwo dolnośląskie.


Data rozpoczęcia działalności: 1 września 2005 roku.

Zakres prowadzonej działalności: zawodowa reintegracja członków spółdzielni (głów-

nie osób niepełnosprawnych) oraz przywrócenie ich na rynek pracy poprzez prowadze-

nie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę.

Najważniejsze inicjatywy: Działalność usługowa – proponowany szeroki zakres usług

informatycznych i innych:

• Telepraca w zakresie projektowania stron WWW, tworzenia grafiki reklamowej.

• Optymalizacja i pozycjonowanie witryn internetowych.

• Aktualizacja oraz administrowanie serwisami WWW.

• Tłumaczenie treści serwisów internetowych na język angielski, niemiecki i rosyjski

(cyrylica).

• Usługi biura rachunkowego.

Mocne strony:

• Wieloletnia działalność związana z promocją przedsiębiorczości społecznej.

• Rozwinięcie działalności o wsparcie i wzmocnienie spółdzielni socjalnych, dostar-

czenia grupie docelowej – spółdzielcom – usług wspierających ich działalność go-

spodarczą.

• Opublikowanie centralnej platformy internetowej „Dolnośląskie spółdzielnie socjal-

ne”, mającej na celu wsparcie działań lokalnych przedsiębiorstw społecznych.

[Źródło informacji: witryna spółdzielni: http://www.promotion.org.pl.]

Jeśli chodzi o wyniki badań własnych, to respondenci wymieniali również takie przy-

kłady polskich wzorców ekonomii społecznej, jak: Przedsiębiorstwo Społeczne Garn-

carska Wioska w Kamionce koło Nidzicy, Spółdzielnia Socjalna w Sośnicy, Spółdzielnia

Socjalna w Byczynie, Centrum Integracji Społecznej przy Stowarzyszeniu „Partnerstwo

Społeczne” w Toruniu, Centrum Integracji Społecznej INTEGRO przy Urzędzie Miasta Lu-

blin oraz Centrum Integracji Społecznej „CISPOL” w Polanowicach. Wskazywano także na

konkretne osoby, które przyczyniają się do rozwoju sektora przedsiębiorczości społecz-

nej w naszym kraju. Poniżej zamieszczamy egzemplifikacje z wywiadów IDI:


124 125

znajdziemy: Centrum Integracji Społecznej z Wrocławia, Zakład Aktywizacji Zawodo-

wej „Rosa” z Jeleniej Góry oraz jedyne dolnośląskie Towarzystwo Ubezpieczeń Wza-

jemnych: TUW-CUPRUM z Lubina.

Respondenci wymieniali również inne podmioty, na przykład: Spółdzielnię Socjalną

„Szklany Świat” – Bombki z Krośnic oraz Warsztat Terapii Zajęciowej w Jaworze.

Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom respondentów:

– Czy zna Pani może jakie fundacje, stowarzyszenia lub inne podmioty, które mogą stanowić

wzór dla innych?

– Powiem tak, ponieważ ja naprawdę działam od niedawna, znam głównie te z rejonu wałbrzy-

skiego. Mówię o spółdzielniach socjalnych, na przykład o spółdzielni „Austeria Krokus”. Pan

Szwaja zawsze zachęca do tworzenia spółdzielni i wspiera je. No i w Wałbrzychu jest spół-

dzielnia „Mona Lisa” (pizzeria). To naprawdę świetnie działa. (IDI, ekspert)

– Czy zna Pani w takim razie taki podmiot ekonomii społecznej, który mógłby stanowić wzór

dla innych?

– Jak najbardziej. Miałam okazję być w kontakcie ze spółdzielnią „Austeria Krokus”. To jest spół-

dzielnia w Rzeczce, która zajmuje się agroturystyką i przygotowuje przepyszne dania. Oni

mają usługi cateringowe. Są przykładem zacięcia i udowadniają sobie, i światu, że wszystko

jest możliwe. (IDI, ekspert)

– No to chociażby WwwPromotion.pl. Oni uchodzą za ekspertów, ponieważ jako pierwsi jesz-

cze przed ustawą, założyli spółdzielnię socjalną i teraz doradzają innym, jak taką działalność

prowadzić. (IDI, ekspert)

– Czy tutaj na Dolnym Śląsku są jakieś takie podmioty godne uwagi, które mogą być dobrym

przykładem dla innych organizacji?

– Ja mogę mówić głównie o spółdzielniach socjalnych, bo na nich gdzieś tam się najbardziej

skupiam. Jest trochę, chociaż ciągle mało takich spółdzielni na Dolnym Śląsku. Ale taką spół-

dzielnią już długo działającą, ponad 2 lata, jest spółdzielnia „Arkadia” ze Żmigrodu. To jest

spółdzielnia, która zajmuje się cateringiem. Myślę, że to jest taki dobry przykład spółdzielni,

która przy sporym wsparciu otoczenia dużo przeszła, ale działa i się rozwija. (IDI, ekspert)

– Jeżeli chodzi o ZAZ to na terenie Dolnego Śląska mamy cztery takie zakłady, oprócz nas, jest to

zakład „Rosa” w Jeleniej Górze, Świerzaw, no i we Wrocławiu powstał niedawno taki Zakład.

Z tego co wiem, to najlepiej się wiedzie zakładowi w Jeleniej Górze. Tam jest wiele hoteli, oni

postawili na współpracę z nimi, prowadzą pralnię. (IDI, praktyk ZAZ)

– A czy zna Pan może działające w ramach ekonomii społecznej spółdzielnie socjalne, które

mogłyby stanowić wzór dla innych spółdzielni?

– Niestety nie.

– A z samego Dolnego Śląska?

– Nie znam żadnej takiej która rzeczywiście byłaby taką znaną spółdzielnią. My opiekowaliśmy

się spółdzielnią PRO-EKO. Oni zajmują się głównie zieloną architekturą. Jakoś tam sobie, na-

wet dobrze. (IDI, ekspert)

Tak więc również dostrzegano problemy z możliwością podania wzorca działania w ra-

mach przedsiębiorczości społecznej dla województwa dolnośląskiego, jednak większość

respondentów podała adekwatne przykłady. Przyjrzyjmy się wynikom analizy badań ja-

kościowych w województwie dolnośląskim.

7.2. Dobre praktyki na Dolnym Śląsku: badania własne

W ramach wywiadów przeprowadzonych wśród lokalnych praktyków i ekspertów

gospodarki społecznej, na podstawie siedmiu praktyków dolnośląskiej ES, ustaliliśmy re-

gionalne wzorce. Warto podkreślić, że najczęściej były wymieniane spółdzielnie socjalne.

Przedsiębiorstwa te działają głównie w niewielkich miejscowościach, a ich sukces jest wy-

nikiem zarówno zaangażowania członków, jak i władz samorządowych. Wzorcowi przed-

siębiorcy społeczni nie tylko osiągają pozytywne wyniki finansowe, ale również, a nawet

przede wszystkim – ich sukces polega na skutecznej walce z problemami grup wyklu-

czonych (osoby bezrobotne, niepełnosprawne). Ponadto wysoka pozycja w rankingu jest

wynikiem sprawnego współdziałania z innymi, słabiej prosperującymi podmiotami ES,

które modelowi przedsiębiorcy wspomagają swoim doświadczeniem i praktyczną wie-

dzą.

Wskazywano przede wszystkim opisane już wrocławskie przedsiębiorstwo spo-

łeczne „WwwPromotion”, zarówno jako ogólnopolski, jak i dolnośląski przykład mo-

delowych działań. Inne „popularne” spółdzielnie socjalne to: „Austeria Krokus”, dzia-

łająca na terenie niewielkiej miejscowości Rzeczka (powiat wałbrzyski), spółdzielnia

„Arkadia” ze Żmigrodu (powiat trzebnicki), wałbrzyska spółdzielnia-pizzeria „Mona

Lisa” (powiat wałbrzyski), czy też aktywna w powiecie spółdzielnia „Raz-Dwa-Trzy”

z Żarowa (powiat świdnicki). Ponadto wśród dolnośląskich wzorcowych praktyków


126 127

• Spółdzielnia prowadzi również gabinet masażu.

• Działalność kulturalna: w grudniu 2008 roku uruchomiono „Galerię” – salon wysta-

wienniczy z możliwością zakupienia prac artystycznych. Spółdzielnia organizuje

przedsięwzięcia artystyczne oraz plenery malarskie (cztery razy w roku).

• Udział w projektach wspierających przedsiębiorczość społeczną.

• Zorganizowanie rajdu samochodowego wraz z Automobilklubem Wałbrzyskim.

• Działanie w ramach społeczności lokalnej oraz animacja przedsiębiorczości spo-

łecznej. Prowadzenie szkoleń, wizyt studyjnych.

Mocne strony: • Doświadczenie w branży, szeroka oferta dla klientów.

• Zatrudnienie osób bezrobotnych i niepełnosprawnych.

• Posiadanie zaangażowanego zespołu i silnego lidera.

• Bardzo dobra opinia w środowisku lokalnych spółdzielców oraz ekspertów.

• Posiadanie stałych klientów, obsługa gości zza granicy.

• Nawiązanie i utrzymywanie sieci kontaktów z innymi spółdzielniami socjalnymi

oraz z lokalnymi instytucjami samorządowymi (gmina Walim, Centrum Kultury i Tu-

rystyki w Walimiu).

[Źródło informacji: badania własne; strony spółdzielni: http://www.austeriakrokus.pl; http://www.auste-riakrokus.eu; http://www.spoldzielniesocjalne.pl/news-723-Spoldzielnia _ Socjalna_Austeria_Krokus.php; oraz: A. Fedas, Ekonomia społeczna z perspektywy człowieka. To nie my znaleźliśmy miejsce – to miejsce nas znalazło!”, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej 2009, za: http://www.fres.org.pl/praktyki.html/.]

7.2.2. Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna „Arkadia”Adres: ul. Rzeźnicza 6, 55-140 Żmigród, powiat trzebnicki.


Data rozpoczęcia działalności: założenie spółdzielni w grudniu 2007 roku.; rozpoczęcie

działalności w czerwcu 2008 roku.

Zakres prowadzonej działalności: produkcja posiłków kuchni domowej, usługi ca-

teringowe.

Najważniejsze inicjatywy: • Od 2007 roku przedsiębiorstwo świadczy usługi gastronomiczne w szerokim zakre-

sie, zarówno na rynku lokalnym, jak i na terenie województwa dolnośląskiego.

• Zdobycie stałych klientów i wyrobienie sobie pozytywnej opinii pozwoliło spół-

dzielni rozszerzyć działalność o profesjonalne usługi cateringowe.

• Świadczenie usług dla sektora publicznego, dowożenie posiłków do szkół.

– Czy jest jakaś spółdzielnia socjalna, na której się wzorujecie?

– Tak, spółdzielnia z Żarowa, ale oni zajmują się czymś zupełnie innym. Mamy z nimi dobry kon-

takt, zawsze możemy się do nich zwrócić o pomoc i wyjaśnienia. (IDI, praktyk, spółdzielnia so-

cjalna)

– Czy zna Pani podmioty działające na Dolnym Śląsku, które mogą stanowić wzór działalności

dla innych?

– To właśnie WwwPromotion, przede wszystkim. My się spotykamy na tych różnych szkole-

niach, trochę tych spółdzielni jest. Najwięcej to nam pomogła spółdzielnia socjalna Www-

Pormotion właśnie. I… „Mona Lisa” z Wałbrzycha, bardzo dobrą pizzę robią. (IDI, praktyk,


– Czy zna Pan podmioty działające w Polsce, które mogą stanowić wzór działalności dla innych?

– Tak, na przykład WwwPromotion, taka jest spółdzielnia we Wrocławiu. Są spółdzielnie, które

naprawdę dają sobie radę, nawet tu kilka naszych spółdzielni dolnośląskich może być wzo-

rem na przykład grupy inicjatywne, które dopiero zakładają spółdzielnie. Ja, powtarzam,

mogę się wypowiadać jedynie w dziedzinie spółdzielczości socjalnej, bo na szerokiej ekonomii

społecznej nie znam się. Nie znam tego dogłębnie charakteru, jak tam jest w stowarzysze-

niach. (IDI, praktyk, spółdzielnia socjalna)

W dalszej części rozdziału przedstawiamy szczegółowe charakterystyki modelowych

dolnośląskich przedsiębiorstw społecznych. Informacje te pochodzą z ogólnodostęp-

nych, publicznych źródeł (oficjalnych witryn internetowych).

7.2.1. Spółdzielnia Socjalna „Austeria Krokus”Adres: Rzeczka 31 58-320 Walim, powiat wałbrzyski


Data rozpoczęcia działalności: prowadzenie gospodarstwa agroturystycznego od 2006

roku; powstanie spółdzielni w grudniu 2007 roku.

Zakres prowadzonej działalności: prowadzenie gospodarstwa agroturystycznego

w Górach Sowich; organizacja wesel, imprez okolicznościowych, imprez firmowych, inte-

gracyjnych, bankietów, szkoleń, również dla innych podmiotów ES.

Najważniejsze inicjatywy: • Prowadzenie usług hotelarskich, gastronomicznych; szeroka oferta aktywnego wy-

poczynku.

• Świadczenie usług cateringowych, kompleksowa organizacja imprez.

http://www.austeriakrokus.pl

http://www.austeriakrokus.eu

http://www.austeriakrokus.eu

http://www.spoldzielniesocjalne.pl/news-723-Spoldzielnia _ Socjalna_Austeria_Krokus.php


128 129

• Wspieranie przedsiębiorczości społecznej, lider projektu pt. „Wizyty studyjne w spół-

dzielniach socjalnych jako sprawdzony pomysł na rozpoczęcie działalności dla grup

inicjatywnych z całej Polski”, w ramach PO FIO w 2010 roku.

Mocne strony: • Aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych, przywrócenie ich na ry-

nek pracy.

• Zdobycie stałych klientów, duża ilość zleceń, dobre wyniki finansowe.

• Silny, kreatywny lider, pomysłodawca spółdzielni.

• Wcześniejsze doświadczenie członków spółdzielni w pracy w branży. Doświad-

czenie lidera jako menedżera pizzerii, doświadczenie kierowcy w pracy taksów-

karza.

• Konkurencyjność dzięki wysokiej jakości produktów i świadczonych usług, szybkiej

realizacji zleceń.

• Dobra organizacja pracy, logistyka.

• Rozwinięcie działalności o wsparcie i wzmocnienie spółdzielni socjalnych,

• Wsparcie ze strony samorządu – uruchomienie przedsiębiorstwa w ramach dota-

cji z Powiatowego Urzędu Pracy w Wałbrzychu. Wsparcie ze strony Regionalnego

Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości Społecznej (ROWPS) z Wałbrzycha.

[Źródło informacji: badania własne; strona spółdzielni: http://www.pizzanatelefon.walbrzych.pl oraz http://www.spoldzielniesocjalne.pl/news-722-Spoldzielnia_Socjalna_Mona_Lisa.php.]

7.2.4. Spółdzielnia „RAZ-DWA-TRZY”Adres: Armii Krajowej 17 a, 58-130 Żarów, powiat świdnicki.


Data rozpoczęcia działalności: marzec 2010 roku.

Zakres prowadzonej działalności: prace porządkowe na terenie Żarowa: sprzątanie

ulic, koszenie rowów, obcinanie żywopłotów.

Najważniejsze inicjatywy: • Powołanie spółdzielni, rozpoczęcie działalności.

• Od października 2010 rozszerzenie działalności o obsługę szaletu miejskiego w Żarowie.

• Przystąpienie do porozumienia o współpracy partnerskiej „Żarowskie inicjatywy”,

mającego na celu zwiększenie aktywności mieszkańców gminy,

• Propagowanie spółdzielczości socjalnej w lokalnych mediach („Gazeta Wrocławska”,

TVP-Wrocław, „Tygodnik Świdnicki”).

• Współorganizowanie „I Żmigrodzkiego Jarmarku Wielkanocnego”, na którym swoje

stoiska miały również inne przedsiębiorstwa społeczne.

• Obsługa imprez związanych ze wspieraniem sektora przedsiębiorczości społecznej

(np. Forum Partnerstw Lokalnych w czerwcu 2009 r.).

Mocne strony:

• Dobre rozpoznanie rynku – wypełnienie „luki” na lokalnym rynku usług, gdzie jest

stosunkowo mało lokali gastronomicznych.

• Indywidualne podejście do klienta, odpowiadanie na zapotrzebowanie rynku.

• Stosunkowo długa działalność, rosnące doświadczenie. Wypracowanie własnych

form współpracy, wysoka jakość usług.

• Aktywizacja zawodowa długotrwale bezrobotnych kobiet (aktualnie 5 zatrudnio-

nych osób). Zdobycie samodzielności przez członkinie spółdzielni.

• Zaangażowanie członkiń spółdzielni, atmosfera wzajemnego zaufania w grupie; sil-

na motywacja do działania i pracy.

• Pomoc ze strony lokalnych instytucji wspierających, władz samorządowych, gmin-

nych i powiatowych. Spółdzielnia powstała w ramach partnerstwa lokalnych insty-

tucji eksperckich (Program Wspierania Ekonomii Społecznej w Gminie Żmigród).

• Współpraca z lokalną społecznością, w ramach partnerstwa „Żmigrodzianie”, zawią-

zanego pomiędzy sektorem samorządowym, prywatnym i pozarządowym.

[Źródło informacji: badania własne; strona spółdzielni: http://www.wssarkadia.pl/; A. Fedas, „Ekonomia spo-łeczna z perspektywy człowieka. Najważniejszy jest człowiek”, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej 2009, za: http://www.fres.org.pl/praktyki.html/.]

7.2.3. Spółdzielnia Socjalna „Mona Lisa”Adres: 58-306 Wałbrzych ul. Gagarina 11, powiat wałbrzyski.


Data rozpoczęcia działalności: 2007/2008 rok.

Zakres prowadzonej działalności: prowadzenie pizzerii w Wałbrzychu, produkcja i dostar-

czanie pizzy do klientów.


• Prowadzenie produkcji pizzy w lokalu w Wałbrzychu oraz uruchomienie usługi

„pizzy na telefon”.

• Udział w projektach unijnych, we współpracy z innymi podmiotami ekonomii

społecznej.

http://www.pizzanatelefon.walbrzych.pl


130 131

• Wyraźne nastawienie na osiąganie celów społecznych (rehabilitacja osób niepełno-

sprawnych, chorych), mniejsze znaczenie mają zyski ekonomiczne.

• Wysoki poziom usług: użycie nowoczesnych urządzeń, używanie profesjonalnych

środków piorących oraz stosowanie najnowocześniejszej technologii prania.

• Ponad pięcioletnia działalność, stabilizacja pozycji na lokalnym rynku usług.

• Stała współpraca z lokalnymi hotelami, zapewnienie stałych zleceń.

• Wsparcie ze strony instytucji samorządowych: powstanie ZAZ w ramach zawarcia

umowy Caritas Diecezji Legnickiej oraz Biura ds. Osób Niepełnosprawnych Urzędu

Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego.

• Dofinansowanie z PFRON-u.

[Źródło informacji: badania własne; strona ZAZ: http://www.pralnia-rosa.caritas.pl; portal ngo.pl: http://bazy.ngo.pl; http://www.niepelnosprawni.pl.]

7.2.6. Centrum Integracji Społecznej WrocławAdres: ul. Strzegomska 49, 53-611 Wrocław, powiat m. Wrocław.

Forma organizacyjna: Centrum Integracji Społecznej (CIS).

Data rozpoczęcia działalności: listopad 2005 roku.

Zakres prowadzonej działalności: reintegracja społeczna i zawodowa, aktywizacja osób

bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo (osób niepełnosprawnych, uzależnionych, bez-

domnych, opuszczających zakłady karne, ofiar przemocy w rodzinie). Prowadzenie kur-

sów, warsztatów, a także indywidualnych konsultacji skierowanych do osób zagrożonych

wykluczeniem społecznym.

Najważniejsze inicjatywy: • Powołanie przez Prezydenta Wrocławia Rafała Dutkiewicza CIS jako gospodarstwa

pomocniczego wobec Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu.

• Wpisanie do Rejestru Dolnośląskiego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Wałbrzychu

jako agencji poradnictwa zawodowego, agencji doradztwa personalnego oraz

agencji pośrednictwa pracy na terenie kraju.

• W lipcu 2009 roku podpisanie porozumienia z Polskim Towarzystwem Informatycz-

nym, zdobycie statusu oficjalnego partnerem ECDL, co umożliwia prowadzenie kur-

sów i szkoleń komputerowych ECDL, przygotowujących do zdobycia Europejskiego

Certyfikatu Umiejętności Komputerowych.

• Koordynator „Partnerstwa dla Zatrudnienia”, skupiającego organizacje pozarządo-

we, instytucje samorządowe, realizujące projekty adresowane do osób bezrobot-

Mocne strony: • Przywrócenie na rynek pracy osób bezrobotnych.

• Dobre rozpoznanie rynku, duży popyt na świadczone usługi, spora ilość zleceń.

• Zaangażowana, silna liderka, zmotywowany do pracy zespół.

• Posiadanie profesjonalnego sprzętu zakupionego w ramach dofinansowania z PUP.

• Stała pomoc ze strony Urzędu Miasta, zlecenia publiczne ze strony miasta.

• Dobre przygotowanie do założenia i prowadzenia spółdzielni – założenie przedsię-

biorstwa poprzedziły szkolenia, konsultacje ze strony ekspertów ES.

• Dobre wykorzystywanie współpracy z mediami do promocji działań spółdzielni.

[Źródło informacji: badania własne; http://gmina.zarow.pl, „Ogólnopolski Katalog Spółdzielni Socjalnych”: http://www.spoldzielniesocjalne.org/kdom3.htm; M. Moczulska, „Raz, dwa trzy, pracujemy!”, „Gazeta Wro-cławska” 30.07.2010, za: http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/288089,zarow-raz-dwa-trzy-pracujemy-,id,t.html; B. Jaworowska, 03.08.2010 TVP Wrocław, „Raz Dwa Trzy porządek!” http://www.tvp.pl/wroclaw/aktualnosci/spoleczne/raz-dwa-trzy-porzadek/2295569.]

7.2.5. Zakład Aktywizacji Zawodowej „Rosa”Adres: ul. Żeromskiego 2, 58-600 Jelenia Góra Jelenia Góra, powiat Jelenia Góra.

Forma organizacyjna: Zakład Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), prowadzony przez CARITAS

Diecezji Legnickiej.

Data rozpoczęcia działalności: grudzień 2005 roku.

Zakres prowadzonej działalności: aktywizacja zawodowa osób niepełno-sprawnych,

łączenie pracy zawodowej z rehabilitacją; świadczenie usług pralniczych, porządkowych,

gastronomicznych.

• Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca osoby nie-

pełnosprawne.

• Promocja zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i za-

grożonych zwolnieniem z pracy.

Najważniejsze inicjatywy: • Uruchomienie działalności gospodarczej.

• Zakup do pralni oraz zainstalowanie wysokiej klasy maszyn i urządzeń.

• Przygotowywanie pracujących w ZAZ do samodzielnego życia poprzez rehabilita-

cję zawodową i społeczną.

Mocne strony: • Działalność na rzecz osób niepełnosprawnych, aktywizacja zawodowa osób niepeł-

nosprawnych, zatrudnienie ponad 20 osób, w tym większości ze znaczną niepełno-

sprawnością.

http://www.pralnia-rosa.caritas.pl

http://www.niepelnosprawni.pl

http://gmina.zarow.pl/

http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/288089,zarow-raz-dwa-trzy-pracujemy,id,t.html

http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/288089,zarow-raz-dwa-trzy-pracujemy,id,t.html

http://www.tvp.pl/wroclaw/aktualnosci/spoleczne/raz-dwa-trzy-porzadek/2295569

http://www.tvp.pl/wroclaw/aktualnosci/spoleczne/raz-dwa-trzy-porzadek/2295569


132 133

• Pozyskanie drugiego Związku Wzajemności Członkowskiej zorganizowanego w opar-

ciu o jednostki organizacyjne Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe.

• Rozszerzenie działalności o ubezpieczenia osobowe.

• Profesjonalizacja kadry Towarzystwa w prowadzeniu działalności ubezpieczeniowej.

• Zdobycie srebrnego godła „QI Services” – nagrody za usługi najwyższej jakości

w konkursie Najwyższa Jakość Quality International 2010.

• Zdobycie tytułu „Dobra Firma” w 2009 r.

Mocne strony: • Wdrażanie indywidualnych, nowoczesnych programów ubezpieczeniowych,

uwzględniających szczególnie specyfikę danej branży.

• Uproszczone procedury zawierania ubezpieczenia (ustawowe wyłączenie z rygoru

zamówień publicznych).

• Obniżenie kosztów ubezpieczenia z tytułu zwrotu składek.

• Transparentność przepływów finansowych, rzetelność.

• Współpraca podmiotów o podobnym charakterze działalności.

• Uproszczone procedury likwidacji szkód.

• Dynamiczne kształtowanie polityki Towarzystwa.

[Źródło informacji: badania własne; strona TUW: http://www.tuw-cuprum.pl.]

nych, w celu dostosowanie szkoleń dla osób bezrobotnych do faktycznego zapo-

trzebowania na rynku pracy.

Mocne strony:

• Motywowanie, podtrzymywanie motywacji u osób zagrożonych wykluczeniem

społecznym.

• Uczestnicy projektów wzmacniają poczucie własnej wartości, rozwijają kompeten-

cje społeczne, osobiste, co sprzyja dostosowaniu do wymagań pracodawców.

• Zwiększanie szans na rynku pracy, podniesienie kompetencji i poprawa umiejętno-

ści zawodowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.

• Zatrudnianie specjalistycznej kadry.

• Pięcioletnie doświadczenie w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej.

• Prowadzenie wielu projektów w ramach funduszy unijnych (Europejski Fundusz

Społeczny).

• Ścisła współpraca i stałe dofinansowanie ze strony władz samorządowych (miejskich).

[Źródło informacji: badania własne; strona CIS: http://www.cis.wroclaw.pl.]

7.2.7. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych CUPRUMAdres: 59-301 Lubin, ul. M. Skłodowskiej-Curie 82.

Forma organizacyjna: Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych.

Data rozpoczęcia działalności: marzec 1994 roku.

Zakres prowadzonej działalności: TUW-CUPRUM prowadzi działalność ubezpieczenio-

wą w zakresie ubezpieczeń osobowo-majątkowych, oferując podmiotom gospodarczym

ochronę z zakresu:

• ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków,

• ubezpieczenia mienia w transporcie krajowym i zagranicznym,

• ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami,

• ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych,

• ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ogólnej.

Najważniejsze inicjatywy, osiągnięcia:

• Jedyny w Polsce zakład ubezpieczeń, stosujący zasadę systematycznego zwrotu

składek z tytułu rozliczenia technicznego rachunku ubezpieczeń za rok obrotowy.

• Dobre wskaźniki ekonomiczne: pięciokrotny wzrost składek przypisanych brutto,

bezinwestycyjny wzrost środków własnych z niespełna 1 mln do poziomu przekra-

czającego 28 mln zł, osiągnięcie poziomu lokat w wysokości 46,8 mln zł.

http://www.cis.wroclaw.pl


134 135

promowanie aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie, partycypacji w lokalnych inicja-

tywach.

Innym „systemowym” problemem jest upadek idei spółdzielczości, zanik wzajemnej

kooperacji i współdziałania. Dostrzegli to zarówno nasi respondenci, ale i obiektywne

badania ogólnopolskie przekonują, że poziom zaufania społecznego jest wysoki tylko

w stosunku do najbliższego otoczenia rodziny i w wąskich kręgach towarzyskich. Tymcza-

sem zaufanie społeczne jest niezbędne do prowadzenia spółdzielni socjalnej, działalności

gospodarczej przez organizacje pozarządowe, wszelkich form terapii przez WTZ-ty, czy

też do tego by ubezpieczyć się w TUW-ie.

Na tym tle, zebrany materiał jakościowy potwierdza nasze założenia, zgodnie z który-

mi znacząca część dolnośląskich przedsiębiorstw społecznych boryka się z licznymi, bar-

dziej konkretnymi problemami. Nie oznacza to, że regionalna gospodarka społeczna nie

ma swoich mocnych stron i szans rozwojowych. Przeciwnie, jak pokazaliśmy w ramach

analizy SWOT, respondenci – eksperci i praktycy regionalnej ES – przedstawili szereg zja-

wisk wewnętrznych i zewnętrznych, które sprzyjają lub mogą w przyszłości wpłynąć po-

zytywnie na funkcjonowanie dolnośląskich podmiotów.

Część respondentów zauważyła, że lokalna ekonomia społeczna rozwija się w bardzo

dobrym tempie w takich miejscowościach, gdzie współpracują ze sobą osoby zaangażo-

wane w tę sferę. Dlatego, pomimo ogólnie mało korzystnego obrazu, zarówno w Polsce,

jak i na Dolnym Śląsku, działają enklawy ekonomii społecznej, gdzie pojawiają się i reali-

zują swoje cele podmioty, które zaprezentowaliśmy w niniejszej publikacji jako wzorce,

„dobre praktyki ES”.

Należy zatem inicjować, kontynuować i poszerzać wsparcie „od wewnątrz” lokalnej ES.

Szczególnie chodzi tutaj o wszelkie formy profesjonalnego doradztwa, w zakresie prawa,

zarządzania, ale również w dziedzinie marketingu i promocji działań prowadzonych przez

praktyków. Pomoc powinna objąć liderów tychże podmiotów, gdyż to oni, jak się przeko-

naliśmy, stanowią znaczący kapitał społeczny regionalnej ES. Należy podtrzymywać ich

zaangażowanie, na przykład poprzez coaching, programy integrujące to środowisko lub

inne mechanizmy skierowane właśnie do tej grupy przedsiębiorców społecznych. Mogą

to być wszelkiego rodzaju specjalistyczne szkolenia i warsztaty, zwiększające poziom

kompetencji kierowników i innych członków podmiotów ES.

Z pewnością w rozwoju dolnośląskiej ES pomogłyby lokalne, „oddolne” projekty finan-

sowane przez odpowiednie instytucje szczebla wojewódzkiego, powiatowego czy przez

urzędy miejskie. Istniejące już mechanizmy konkursowe dają wiele możliwości wdroże-

Wnioski i rekomendacje

W kolejnych rozdziałach publikacji przedstawiliśmy doniesienia z diagnozy socjo-

logicznej aktualnego stanu ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, przeprowadzonej

w ramach projektu „Ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie”. Jak

wynikało z naszego wstępnego rozeznania, znaczna część podmiotów ES, a szczególnie

spółdzielcy, potrzebują wielowymiarowego wsparcia ze strony różnych instytucji, a także

współdziałania w celach promocji ich działalności. Stąd wynikała potrzeba specjalistycz-

nej diagnozy tych potrzeb i problemów, zebrania i upowszechnienia wiedzy na temat do-

brych praktyk i rozwiązań, które mogą stanowić inspirację dla dolnośląskich podmiotów

ES oraz dla osób i podmiotów potencjalnie zainteresowanych, na przykład założeniem

spółdzielni socjalnej czy też WTZ-tu przez organizację pozarządową.

W obszarze naszych zainteresowań badawczych znalazły się instytucje eksperckie

świadczące pomoc lub mogące potencjalnie wspierać lokalnych praktyków przedsiębior-

czości społecznej: spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Kluby Integra-

cji Społecznej (KIS), Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajęciowych

(WTZ), Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) czy też organizacje pozarządowe

(NGO) prowadzące działalność gospodarczą.

Doniesienia z badań terenowych zostały poprzedzone analizą formalno-prawnych

podstaw działania spółdzielni socjalnych w kontekście problemów z realizacją założeń

ustawodawców. Diagnoza dolnośląska, została również ukazana na tle dostępnych da-

nych źródłowych, obrazujących w szerokim kontekście kondycję sektora ES w Polsce.

Wprawdzie Dolny Śląsk znajduje się na dość dobrych lub średnich pozycjach w rankin-

gach poziomu przedsiębiorczości oraz ilości poszczególnych kategorii przedsiębiorstw

społecznych, ale – jak przekonują urzędowe statystyki – ogólny obraz ekonomii społecz-

nej w Polsce i województwie dolnośląskim nie jest zbyt optymistyczny. W toku badań

jakościowych, respondenci oceniali, że jest to pochodną zarówno dość niskiej pozycji

ekonomicznej społeczeństwa polskiego, postępującej pauperyzacji, jak i wynikiem zbyt

słabo rozwiniętej demokracji. Bierność społeczna odnotowywana w różnych dziedzinach

życia społecznego, w uczestnictwie w organizacjach pozarządowych, w różnych formach

wolontariatu, warunkuje również obniżenie wskaźników aktywności w zakresie przed-

siębiorczości społecznej. Najogólniej zatem rzecz ujmując, sektorowi ekonomii społecz-

nej sprzyjać mogą odpowiednie warunki aktywizujące członków lokalnych społeczności,


136 137

Literatura:Abramczuk K., Herbst J., Sektor spółdzielczy [w:] J. Dąbrowska (red.), Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości

społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008.

Borzaga C., Defourny J., The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wy-

gnański (przy wsparciu P. Frątczak), Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania,

wątpliwości. Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, 2006, [w:]

http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/Publikacje/Wygnanski_ESw%20Polsce_definicje.pdf.

Brzozowska J., Kluczyńska J., Sienicka A., Spółdzielnia socjalna, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/

ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.40.pdf.

Ciepielewska A., Dobre praktyki polskiej gospodarki społecznej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warsza-

wa 2008.

Ciurak P., Centra Integracji Społecznej zreformowane, [w:] http://samorzad.lex.pl/artykul-aktualnosci/258).

Dani S., Harding J. A., Case K., Young R.I.M., Cochrane S., Gao J., and Baxter D., A methodology for best practice

knowledge management, [w:] „Proc. ImechE, Part B: J. Engineering Manufacture”, vol. 220, 2006.

Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka,

Poznań 2001.

Frączak P., Test na ekonomię społeczną, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184.

Herbst J., Geografia polskiej ekonomii społecznej, [w:] „Ekonomia społeczna. Teksty 2006”, http://www.ekono-

miaspoleczna.pl.

Karwińska A., Wiktor D., Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii spo-

łecznej, [w:] „Ekonomia Społeczna. Teksty 2008”, nr 6/2008, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicz-

nych [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl.

Kluczyńska J., Sienicka A., Centrum Integracji Społecznej – przedsiębiorstwo społeczne?,[w:] http://www.ekono-

miaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.45.pdf.

Kluczyńska J., Sienicka A., Zakład Aktywności Zawodowej jako przedsiębiorstwo społeczne, [w:] http://www.

owies.org.pl/media/file/zaz.pdf.

Leś E., Nałęcz S., Wygnański J. J., Toepler S., Salamon L., Sektor non-profit w Polsce. Szkic do portretu, The Johns

Hopkins University, Instytut Studiów Politycznych PAN, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządo-

wych KLON, Warszawa, marzec 2000.

Milewski P., Zasada wzajemności i członkostwo, [w:] „Gazeta Ubezpieczeniowa”, 18.10.2009, [w:] http://www.

gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140.

Nałęcz S., Bartkowski J., Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989, [w:]

S. Eliason (red.), Building Democracy and Civil Society East of the Elbe, London-NewYork, Routledge 2007.

Olechnicki K., Załecki P., Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1999.

nia takich rozwiązań, ale do tego niezbędna jest przychylność publicznych instytucji. Lo-

kalne projekty grantowe powinny uwzględniać indywidualne potrzeby przedsiębiorstw

społecznych, a zwłaszcza spółdzielni socjalnych, które w ramach naszej diagnozy zgłosiły

najwięcej problemów wymagających znalezienia skutecznych rozwiązań.

Na terenie Dolnego Śląska zawiązała się instytucjonalna baza podmiotów wspierają-

cych, która już, przynajmniej częściowo odpowiada na potrzeby lokalnych praktyków ES.

Jednak nasi respondenci twierdzili niejednokrotnie, że brakuje wzajemnej, stałej, zorien-

towanej na długoterminowe cele kooperacji, która byłaby także niezbędna przy projek-

towaniu lokalnego modelu wsparcia podmiotów ES.

Należy podkreślić, że sektor ES jest bardzo nierównomiernie „rozłożony” na mapie Dol-

nego Śląska, dlatego warto promować i upowszechniać wiedzę na temat mechanizmów

ES na tych obszarach, gdzie jest ona w stanie „zalążkowym” lub dotychczas jeszcze nie

powstała. Z naszych badań wynika, że często powodem tego stanu rzeczy jest właśnie

brak wiedzy urzędników, samorządowców – z jednej strony, a z drugiej – niski poziom

świadomości społeczności lokalnych na temat tego, czym jest ES, czemu służą działania

takich podmiotów, czy też jak można założyć spółdzielnię socjalną.

Wyrażamy nadzieję, że zawarte w niniejszej publikacji wyniki diagnozy okażą się przy-

datne zarówno dolnośląskim praktykom ekonomii społecznej, jak i ekspertom, którzy

wspierają lub mogą wspierać przedsiębiorstwa społeczne w skutecznym działaniu.








138 139

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151, z poźn. zmianami),

[w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, (Dz.U. 2003 nr 96 poz.

873), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z późn. zm.), [w:]

„Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, (Dz.

U.97.123.776 z późn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http:// isip.sejm.gov.pl.

Wolontariat, [w:] Civicpedia. Badania społeczeństwa obywatelskiego, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2010, [w:]

http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63.

Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Badania

Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.

Sektor non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach

SOF, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009.

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002.

Inne materiały: Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, 2009-2010, [w:]

http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433245.

Baza podmiotów ES Dolny Śląsk, Fundacja Rozwoju Ekonomii Społecznej FRES, 2010, [w:] http://www.fres.org.

pl/podmioty.html.

Co to jest ekonomia społeczna?, [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=5475B-

5DA53D93296579CFBB3DEF549E3, Oficjalna strona EMES, [w:] http://www.emes.net/index.php?id=2.

Ekonomia Społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej SKES,

[w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/ES_w_POKL.pdf.

Katalog spółdzielni Socjalnych, Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych (OZRSS), [w:] http://

www.ozrss.pl/katalog.htm

Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty

2008.

Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013, [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/

download/PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf.

Raport o stanie spółdzielczości, Krajowa Rada Spółdzielcza, styczeń 2010, [w:] http://krs.org.pl/home.php?d_

id=2&m_id=191.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów

terapii zajęciowej, (Dz.U. 2004 nr 63 poz. 587), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.

sejm.gov.pl.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności

zawodowej, (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z poźn. zm.), [w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://

isip.sejm.gov.pl.

Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013, s. 346-347, [w:] http://www.

efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf.

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym, (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143, z późn. zm.),

[w:] „Internetowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.), [w:] „Inter-

netowy System Aktów Prawnych”, http://isip.sejm.gov.pl.

http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63




http://www.emes.net/index.php?id=2


http://www.ozrss.pl/katalog.htm

http://www.ozrss.pl/katalog.htm







140 141

Dolnośląskie praktyki Ekonomii Społecznej

Galeria zdjęć z realizacji projektu

Spis tabelTabela 1 Sieci parnerstw dolnośląskiej ES: praktycy i eksperci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Tabela 2 Współpraca ekspertów w ramach dolnośląskiej ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Tabela 3 Lokalna defnicja ES (esperci i praktycy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Tabela 4 Analiza SWOT lokalnej ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Spis wykresówWykres 1 Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków (2001-2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Wykres 2 Liczba fundacji i stowarzyszeń w podziale na województwa (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Wykres 3 Poziom przedsiębiorczości na 10 tys. ludności (2002-2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Wykres 4 Liczba spółdzielni w Polsce (2000-2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Wykres 5 Liczba spółdzielni według województw (2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Wykres 6 Liczba spółdzielni w województwie dolnośląskim (2000-2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Wykres 7 Powiaty z liczbą spółdzielni ≥ 45 w roku 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Wykres 8 Powiaty z liczbą spółdzielni ≤ 25 w roku 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Wykres 9 Spółdzielnie Socjalne (2009-2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Wykres 10 Centra Integracji Społecznej (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Wykres 11 Zakłady Aktywizacji Zawodowej (2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Wykres 12 Warsztaty Terapii Zajęciowej (2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Wykres 13 Liczba podmiotów ekonomii społecznej w województwie dolnośląskim (2010) . . . . . . . . . . . . . . . . 46Wykres 14 Mapa pomocy dolnośląskiej ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106


143

Z wizytą w Spółdzielni „RAZ-DWA-TRZY” z Żarowa. Od lewej: Lucyna Skorupska (Prezes Spółdzielni), Katarzyna Kabaczko, Leszek Buchowski (Urząd Miejski w Żarowie), Agnieszka Jusza, Sandra Kirklo, Maciej Kozłowski (Wice-prezes Spółdzielni). Na zdjęciu brakuje szóstego członka spółdzielni Józefa Tomaszewskiego (fot. archiwum IRS).

Pani Anita Denes-Ziemkiewicz, Kierownik Ośrodka Pomocy Społecznej w Żarowie, który aktywnie wspiera działania Spółdzielni „RAZ-DWA-TRZY” (fot. archiwum IRS).


144 145

Państwo Barbara i Grzegorz Szwaja, założyciele Spółdzielni Socjalnej „Austeria Krokus”, Rzeczka (fot. archi-wum spółdzielni).

Sala obsługi klienta w TUW-CUPRUM w Lubinie (fot. archiwum TUW-CUPRUM).

Siedziba TUW-CUPRUM w Lubinie (fot. archiwum IRS).


146 147

Tak powstają bombki. Spółdzielnia Socjalna „Szklany Świat” Bombki (fot. archiwum IRS).

Pani Marzena Hofman. Prezes Spółdzielni „Szklany Świat” Bombki w Krośnicach (fot. Dorota Surma, archiwum spółdzielni).

Z widokiem na gospodarstwo agroturystyczne w Górach Sowich, prowadzone przez spółdzielnię „Austeria Krokus” (fot. archiwum spółdzielni).

Z wizytą w spółdzielni „Austeria Krokus”. Od prawej: Pan Grzegorz Szwaja, spółdzielnia i Ewa Miszczuk, IRS (fot. archiwum IRS).


148 149

Wywiad IDI z Panem Marcinem Simonem, Kierownikiem Warsztatów Terapii Zajęciowej w Jaworze - od lewej a od prawej Piotr Lewandowski, IRS (fot. archiwum IRS).

Uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej w Jaworze (fot. archiwum IRS).

Wycieczka do fabryki bombek. Po lewej: dekoratorka Pani Maria Broda, po prawej: Pani Beata Zduńska. (fot. Dorota Surma, archiwum spółdzielni).

Spotkanie wigilijne członków, podopiecznych i przyjaciół Stowarzyszenia „Kamienna Tęcza” z Wrocławia (fot. archiwum IRS).


150

Warsztaty komputerowe, w WTZ w Jaworze (fot. archiwum IRS).

publikacja „ekonomia społeczna w praktyce – doświadczenia dolnośląskie”, 2010 r

Documents