publikacja "samotna matka w społeczeństwie obywatelskim. diagnoza aktywności dolnośląskich...

Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

1

SAMOTNA MATKA

W SPOŁECZEŃSTWIE OBYWATELSKIMDiagnoza aktywności dolnośląskich kobiet

Opracowanie

Instytut Rzeźby SpołecznejFundacja im. Josepha Beuysa

Wrocław 2009


2

Autorzy:Ewa MiszczukMonika Miszczuk-Wereszczyńska

Projekt okładki, opracowanie graficzne: Jarosław AugustyniakZdjęcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS)Korekta tekstu: Agnieszka Kłos

ISBN 9788360732311

Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2

54-058 Wrocław,ul. Samotna 8a

tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26

e-mail: [email protected] www.atla2.com.pl


3

Zarząd Instytutu Rzeźby Społecznej pragnie złożyć podziękowania:

Samotnym Mamom z dolnośląskich Ośrodków dla Samotnych Matek

za aktywną współpracę w ramach projektu oraz okazane zaufanieDzieciom Samotnych Mam za serdeczne przyjęcie i piękne rysunki

Kierownictwu oraz Pracownikom dolnośląskich Ośrodków za otwartość

i wszelką udzieloną pomoc w realizacji projektuNaszym Partnerom, za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz insty-

tucjonalneDonatorom za udzielone wsparcie finansowe oraz możliwość realizacji

naszego projektu


4

Spis treści WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Problematyka diagnozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Badana zbiorowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Zastosowane metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

1. CHARAKTERYSTYKA OŚRODKÓW DLA SAMOTNYCH MATEK NA DOLNYM ŚLĄSKU . . .151 .1 . Dane dolnośląskie na tle statystyk ogólnopolskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 .2 . Ośrodki dla samotnych matek na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA DOLNOŚLĄSKICH SAMOTNYCH MATEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2 .1 . Cechy społeczno-demograficzne Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 .2 . Sytuacja rodzinna respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3. DETERMINANTY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK .523 .1 . System wartości badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 .2 . Poziom poczucia podmiotowości respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653 .3 . Poziom zaufania społecznego badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 .4 . Sytuacja samotnych matek w Polsce i w innych krajach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

4. WYMIARY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK . . . . . . . 874 .1 . Aktywność zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 894 .2 . Aktywność edukacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064 .3 . Aktywność kulturalna, czas wolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144 .4 . Aktywność obywatelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

5. MAPA POMOCY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1375 .1 . Sytuacja materialna respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1375 .2 . Dotychczasowe formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415 .3 . Formy oczekiwanej pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

WNIOSKI I REKOMENDACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148LITERATURA I MATERIAŁY źRÓDŁOWE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151SPIS TABEL I WYKRESÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153ZDJĘCIA Z REALIZACJI PROJEKTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155


5

WSTĘP

Niniejsza publikacja zawiera wyniki socjologicznej diagnozy aktywności obywatelskiej sa-

motnych matek w województwie dolnośląskim na tle ich sytuacji społeczno ekonomicznej .

Badania przeprowadzono w terminie od lutego do czerwca 2009 roku w ramach projektu pt .:

„Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet” .

i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego,

Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach

Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.

Partnerami projektu były lokalne organizacje pozarządowe z Wrocławia: Stowarzyszenie Pomo-

cy Samotnym Matkom i Dzieciom oraz Stowarzyszenie Kulturalno-Artystyczne „Rita Baum” .

Ogólne cele Funduszu dla Organizacji Pozarządowych „Demokracja i społeczeństwo oby-

watelskie”, w ramach którego zrealizowaliśmy nasze przedsięwzięcie, zostały sformułowane

następująco:

„Wypełnianie przez Polskę standardów demokratycznych i przestrzeganie zasad Unii Europejskiej

miało duże znaczenie przy ocenie Polski w okresie poprzedzającym członkostwo w UE . Przyszły

rozwój gospodarczy i polityczny Polski zależy jednak od rosnącego zaangażowania jej obywateli

w procesy decyzyjne . Aktywne i efektywne społeczeństwo obywatelskie jest jednym z niezbęd-

nych warunków nowoczesnego i sprawnie działającego systemu demokratycznego . Niezależny

sektor pozarządowy, stanowiący ważny filar społeczeństwa obywatelskiego, stwarza możliwości

dla wspólnych działań na poziomie lokalnym, regionalnym i centralnym . Pomaga w rozwoju ducha

obywatelskiego, mobilizuje społeczeństwo oraz zapewnia efektywny nadzór nad władzami .”1

Aktywizacja społeczna, pobudzanie postaw obywatelskich, przełamywanie bierności,

niechęci do działania osób i grup narażonych na marginalizację społeczną, jest jednym

z najistotniejszych priorytetów społeczeństwa obywatelskiego . Jego członkami mają być

1 . Fundusz dla Organizacji Pozarządowych, Dokument ramowy, Mechanizm Finansowy EOG 2004-2009, z dnia 25 grudnia 2009 r., s. 5.

Przedsięwzięcie to zostało zrealizowane przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein


6

upodmiotowieni (posiadający realny wpływ na otaczającą rzeczywistość) i aktywni oby-

watele, którzy w pełni uczestniczą w życiu publicznym oraz wykazują motywację do dzia-

łania w ramach wszystkich istotnych instytucji społecznych .

Nasz projekt miał na celu aktywizację obywatelską oraz przeciwdziałanie wykluczeniu

społecznemu samotnych matek z ośrodków dla samotnych matek działających na terenie

Dolnego Śląska . Jak pokazują wyniki poczynionej diagnozy, samotne matki znajdują się na

pograniczu wykluczenia ze społeczeństwa obywatelskiego, co przejawia się przede wszyst-

kim biernością społeczną, zaprzestaniem aktywności w najistotniejszych wymiarach życia

społecznego, takich jak: praca, edukacja, życie publiczne, działalność w organizacjach spo-

łecznych, życie kulturalne czy opieka zdrowotna .

Dotychczas brakowało aktualnych danych na temat aktywności samotnych matek na Dol-

nym Śląsku, dlatego lokalne instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe zajmujące

się problemami tych kobiet nie dysponowały empiryczną wiedzą umożliwiającą skuteczną

aktywizację matek i trwałą zmianę ich sytuacji życiowej . Kolejnym powodem podjęcia kwe-

stii dolnośląskich samotnych matek była skala występowania na Dolnym Śląsku samotnych

matek i kobiet w ciąży pozbawionych własnego lokum . Dane statystyczne dowodzą także, iż

problem ten narastał w latach 2000-2008 (według Głównego Urzędu Statystycznego) .

Sytuację dolnośląskich samotnych matek pogarsza fakt ich niskiej pozycji społeczno-ekono-

micznej oraz jednoczesny brak wsparcia ze strony rodzin, znajomych, organizacji pozarzą-

dowych i – w końcu - administracji publicznej . Niska pozycja społeczna, trwałe lub cykliczne

wykluczenie z rynku pracy, niski poziom wykształcenia, szczególnie sprzyjają bierności i wy-

kluczeniu społecznemu we wszystkich istotnych aspektach .

Jak wynika z obserwacji poczynionych w trakcie realizacji projektu, podmioty świadczące

pomoc samotnym matkom na Dolnym Śląsku nie współpracują ze sobą w zakresie wymia-

ny wiedzy oraz doświadczeń . Diagnoza ma być podstawą opracowania szerszego projektu

aktywizacji obywatelskiej kobiet i modelu lokalnej współpracy międzyinstytucjonalnej oraz

międzyludzkiej .

Problematyka diagnozy

Jak pokazują dane pochodzące z dwóch Spisów Powszechnych z 1988 oraz z 2002 roku, w tym

okresie w Polsce nastąpił wzrost ilości rodzin niepełnych z 15,4% do 19,4% (ogółu rodzin) . W


7

2002 roku aż 90% niepełnych rodziny tworzyły samotne matki z dziećmi . Tylko w co dziesiątym

przypadku mieliśmy do czynienia z ojcami wychowującymi swe potomstwo bez wsparcia mat-

ki . Proporcje niepełnych rodzin wzrastały głównie w miastach (z 16,8% w 1998 roku do 21,1%

w 2002 roku) . Na terenach wiejskich odpowiedni odsetek uległ zmianie z 13% (1998 rok) na

16,8% cztery lata później . Samotne macierzyństwo najczęściej dotyczyło kobiet w wieku od 25

do 49 lat (w sumie 54%), a na wsiach – kobiet co najmniej pięćdziesięcioletnich (53%) . W 2002

roku samotne macierzyństwo wiązało się przede wszystkim z zamieszkiwaniem Dolnego Śląska

lub województwa zachodniopomorskiego (po ok . 20% rodzin), a najrzadziej występowało w wo-

jewództwie wielkopolskim i podkarpackim (po ok . 15,5% rodzin) .2 Omawiane wyniki prezento-

wanej diagnozy dotyczącej sytuacji społecznej samotnych matek na Dolnym Śląsku wiążą się

zatem z procesami urbanizacyjnymi, a szczególnie ze zmianą modelu rodziny na tym terenie .

Samotne macierzyństwo nie zawsze wynika z dobrowolnej decyzji o wyborze takiego a nie

innego stylu życia . Jak wynika z naszej diagnozy, część samotnych matek, w wyniku utraty

dachu nad głową, doznanej przemocy, choroby alkoholowej w rodzinie czy utraty pracy

i środków do życia, jest zmuszona poszukiwać pomocy w odpowiednich instytucjach, które

mają na celu wsparcie matek w trudnych sytuacjach życiowych . Na takich kobietach skupia-

my się w niniejszej publikacji, w której prezentujemy wyniki badań aktywności społecznej

samotnych matek na tle ich aktualnej sytuacji życiowej .

Zgodnie z naszymi założeniami, takie samotne matki, a także ich dzieci są szczególnie

narażone na wykluczenie społeczne, bierność, życie na marginesie społeczeństwa obywa-

telskiego - jego fundamentalnych instytucji . Jednocześnie założyliśmy, że kobiety, które

decydują się na radykalną nieraz zmianę swojej sytuacji życiowej są potencjalnie jednost-

kami aktywnymi i zdolnymi do samoorganizacji oraz samopomocy . Nasza diagnoza od-

twarza poziom aktywności (względnie bierności) kobiet, a także przyczyny ewentualnej

niechęci respondentek do podejmowania działania w różnych wymiarach życia społecz-

nego .

Jako tło sytuacji samotnych matek w społeczeństwie obywatelskim, przybliżyliśmy rów-

nież sytuację kobiet samotnie wychowujących dzieci w Islandii, Liechtensteinie oraz Nor-

wegii .

Ważnym elementem omawianych badań było uzyskanie informacji, jakie instytucje, oso-

by oraz w jakich wymiarach świadczą pomoc dolnośląskim samotnym matkom, na ile jest

2 . Za: Kobiety w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007 r., s.15.


8

możliwa i ma tutaj znaczenie samoorganizacja, samopomoc wśród mieszkanek ośrodków

dla samotnych matek . Respondentki w trakcie badań zgłosiły również zapotrzebowanie na

formy pomocy, jakiej aktualnie oczekują .

Problematyka niniejszej publikacji zawiera:

Charakterystykę ośrodków zamieszkiwanych przez samotne matki 3

Charakterystykę społeczno-demograficzną respondentek 3

Determinanty aktywności obywatelskiej (system wartości, poczucie podmiotowo- 3

ści, poziom zaufania społecznego)

Sytuację samotnych matek w Polsce i w innych krajach 3

Wymiary aktywności/ bierności samotnych matek, ze szczególnym uwzględnie- 3

niem aktywności obywatelskiej

Mapę pomocy – dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia samotnych matek 3

na Dolnym Śląsku

Wnioski z badań oraz rekomendacje 3

Badania terenowe odbyły się na obszarze Dolnego Śląska w sześciu stacjonarnych ośrod-

kach zamieszkiwanych przez samotne matki i ich dzieci oraz kobiety ciężarne . Dzięki pomo-

cy Dyrekcji placówek oraz przy czynnej współpracy samotnych matek, przeprowadziliśmy

socjologiczną diagnozę – badania jakościowe (wywiady pogłębione, zogniskowane wywia-

dy grupowe) oraz badania ilościowe (ankiety audytoryjne) z udziałem samotnych matek

oraz kierowników instytucji objętych projektem .

W ten sposób zebraliśmy unikalne informacje dotyczące sytuacji życiowej oraz aktywności

obywatelskiej kobiet zamieszkujących dolnośląskie ośrodki dla samotnych matek . Eksper-

tyza opiera się również o analizę dostępnych danych Głównego Urzędu Statystycznego

oraz Urzędu Statystycznego we Wrocławiu, a także danych Eurostatu .

Badana zbiorowość

Zgodnie z definicją Głównego Urzędu Statystycznego, stacjonarne placówki przeznaczone

dla samotnych matek z dziećmi i kobiet w ciąży oraz ośrodki o charakterze interwencyjnym,

należą do szeroko rozumianych instytucji pomocy społecznej . Samotne matki wraz z dzieć-


9

mi mogą uzyskać pomoc zarówno w „domach” dla samotnych matek, jak i w schroniskach

dla osób bezdomnych czy w ośrodkach interwencji kryzysowej:

„Domy i zakłady pomocy społecznej obejmują stacjonarne placówki takie jak: domy pomo-

cy społecznej, rodzinne domy pomocy, placówki zapewniające całodobową opiekę osobom

niepełnosprawnym, przewlekle chorym, w podeszłym wieku w ramach działalności gospo-

darczej lub statutowej, środowiskowe domy samopomocy i inne ośrodki dla osób z zabu-

rzeniami psychicznymi, domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, noclegow-

nie, schroniska i domy dla bezdomnych oraz pozostałe tj . placówki typu centrum wsparcia

rodziny, centrum interwencji kryzysowej, udzielające wsparcia, w tym schronienia osobom

i rodzinom w stanie kryzysu .”3

W analizowanej diagnozie, pole zainteresowań ograniczyliśmy do ośrodków, w których

przebywają wyłącznie lub przede wszystkim kobiety samotnie wychowujące małoletnie

dzieci oraz kobiety w ciąży .

Zastosowane metody badawcze

Diagnoza składała się z części jakościowej (wywiady indywidualne z kierownikami oraz

wywiady grupowe z matkami), w ramach której wstępnie rozpoznano problemy związane

z aktywnością obywatelską samotnych matek oraz z części ilościowej, dzięki której ustalili-

śmy dokładne charakterystyki społeczno-demograficzne dolnośląskich samotnych matek

oraz określiliśmy częstość występowania poszczególnych zjawisk w omawianej zbioro-

wości .

Prace badawcze polegały na przeprowadzeniu:

6 indywidualnych wywiadów eksperckich z kierownikami dolnośląskich ośrodków 3

dla samotnych matek;

4 zogniskowanych wywiadów grupowych z samotnymi matkami (z udziałem 29 3

dyskutantek);

6 ankiet audytoryjnych z udziałem samotnych matek z dolnośląskich ośrodków 3

(48 respondentek) .

3 . Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008 , s. 22.


10

Wywiady IDI z kierownikami

W diagnozie jakościowej wzięli udział kierownicy ośrodków dla samotnych matek na Dol-

nym Śląsku . Głównym problemem tej części badań była ocena aktywności samotnych ma-

tek na tle ich sytuacji życiowej i kondycji placówek, w których zamieszkują, z punktu widze-

nia ich kierowników . Sześć wywiadów eksperckich zostało „przeprowadzonych z osobami,

które specjalizują się w dziedzinie stanowiącej tematykę badania .”4

Dla uzyskania tych informacji zastosowaliśmy technikę indywidualnych wywiadów po-

głębionych - Indywidual In-Depth Interview (tzw . IDI) . Każdą z przeprowadzonych rozmów

nagrano na dyktafon cyfrowy, a następnie dokonano jej transkrypcji . O wyborze jakościo-

wej metody (odpowiadającej na pytania: Jak? i Dlaczego?) zadecydował przede wszystkim

fakt, że ze względu na swą „miękkość” i mniejszą standaryzację, pozwoliła ona stwierdzić,

w jaki sposób profesjonaliści na co dzień pracujący z samotnymi matkami i ich dziećmi,

postrzegają diagnozowane zjawiska . Ponadto wywiady pogłębione znajdują zastosowanie

w badaniach, w których problem wymaga znacznie głębszego poznania poglądów i postaw

badanych, niż jest to możliwe przy użyciu tradycyjnej „ilościowej” ankiety czy zestandaryzo-

wanego wywiadu kwestionariuszowego .

Wywiady z kierownikami oraz ankiety audytoryjne przeprowadziliśmy we wszystkich sze-

ściu instytucjach biorących udział w projekcie (2 we Wrocławiu oraz po 1 ośrodku w Głogo-

wie, Ścinawie, Pobiednej i Zgorzelcu) .

Zogniskowane wywiady grupowe

Zaprezentowane w niniejszym raporcie badania zostały przeprowadzone również w opar-

ciu o jakościową technikę zogniskowanych wywiadów grupowych . W czterech sesjach

dyskusyjnych wzięły udział kobiety zamieszkujące Wrocław, Zgorzelec, Ścinawę i Głogów .

Zogniskowany wywiad grupowy (Focus Group Interview, w skrócie FGI) jest to dyskusja

prowadzona przez wykwalifikowanego i doświadczonego moderatora . Zazwyczaj grupa

dyskusyjna składa się z kilku osób (optymalna ich ilość wynosi od 6 do 12) . Zadaniem

osoby prowadzącej wywiad – moderatora – „jest prowadzenie zogniskowanego wywiadu

grupowego, czyli kierowanie i stymulowanie płynną konwersacją kilku osób równocze-

4 . Z. Sawiński Z., P. B. Sztabiński, F. Sztabiński, Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000, s. 232.


11

śnie, a nie – jak to czasami ma miejsce – realizowanie pełnych wywiadów indywidualnych

w tym samym czasie .”5

Moderator opiera się na przygotowanym uprzednio scenariuszu wywiadu FGI . W trakcie

dyskusji jego zadanie polega na odpowiedniej stymulacji toku, problematyki i rytmu wy-

wiadu, tak aby uzyskać jak najwięcej informacji na temat, który jest przedmiotem badania .

Inicjuje on interakcję pomiędzy uczestnikami sesji a następnie kontroluje, aby tematyka

rozmowy dotyczyła problematyki badawczej . Moderator ma również za zadanie stworze-

nie takich warunków przeprowadzenia dyskusji, ażeby sprzyjały one udzielaniu szczerych

i spontanicznych odpowiedzi uczestników wywiadu . Odpowiednie podejście, doświadcze-

nie w pracy z grupą oraz wszelkie „miękkie” umiejętności społeczne moderatora są szczegól-

nie pożądane w diagnozowaniu zjawisk, które mogą okazać się dla respondentów drażliwe,

trudne do wyartykułowania czy nieuświadomione . Dla uzyskania jak najrzetelniejszych da-

nych, moderator stosuje różne profesjonalne techniki, takie jak np . parafrazowanie, klaryfi-

kację, dopytywanie, pogłębianie .6

W trakcie realizacji wywiadu grupowego osoba prowadząca wykorzystuje dynamikę grupy,

rozumianą jako wzajemny wpływ uczestników badania na siebie . Zaletą wywiadu grupo-

wego jest możliwość wykorzystania wielu właściwości grupy społecznej, a dynamika grupy

wpływa korzystnie na tempo i ilość zdobywanych informacji . Osoby znajdujące się w po-

dobnej lub w identycznej pozycji społecznej wzajemnie kontrolują szczerość wypowiedzi

poszczególnych uczestników dyskusji . Wartością dodatkową, w przypadku poruszania pro-

blemów trudnych jest możliwość spotkania się, wymiana i porównywanie osobistych do-

świadczeń z innymi uczestnikami .

W porównaniu z wywiadami indywidualnymi, dyskusje grupowe dają możliwość zebra-

nia dużej ilości informacji od większej ilości respondentów w stosunkowo krótkim czasie .

Stwarzają jednak ryzyko konformizmu myślenia, ujednolicania opinii pod silnym wpływem

grupy czy negatywnego wpływu moderatora - hamującego dyskusję lub uzyskującego od-

powiedzi zgodne z własnymi oczekiwaniami .7 Te ewentualne negatywne zjawiska należy

przewidzieć już na etapie formułowania scenariusza oraz organizacji samych dyskusji .

5 . J. Lisek-Michalska, Fokus – sztuka czy metoda, (w:) Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, praca zbiorowa pod red. J. Lisek-Michalskiej i P. Daniłowicza, Łódź 2007, s. 63.

6 . D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa 2001; na temat moderatora: s. 113-126; na temat technik moderowania: s. 127-133.

7 . Por.: D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe, s. 23.


12

W wyniku przeprowadzonych prac badawczych otrzymaliśmy wyjaśnienie motywów po-

stępowania, odtworzyliśmy stereotypy, wzorce myślenia, oceniania lub reagowania respon-

dentek, dotarliśmy także do nieuświadomionych motywów podejmowanych przez nich

działań, ich aktywności oraz powodów bierności .

Przeprowadzone 4 dyskusje grupowe z udziałem samotnych matek trwały od 1,5 do 2 go-

dzin i zostały przeprowadzone w małych 7-8 osobowych grupach . Sesje odbywały się na

terenie ośrodków biorących udział w projekcie, ażeby jak najbardziej zbliżyć się do codzien-

ności respondentek .

Tabela 1. Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI

respondentek, dotarliśmy także do nieuświadomionych motywów podejmowanych przez nich działań, ich aktywności oraz powodów bierności.

Przeprowadzone 4 dyskusje grupowe z udziałem samotnych matek trwały od 1,5 do 2 godzin i zostały przeprowadzone w małych 7-8 osobowych grupach. Sesje odbywały się na terenie ośrodków biorących udział w projekcie, ażeby jak najbardziej zbliżyć się do codzienności respondentek. Tabela 1. Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI

Liczba respondentek biorącychudział w badaniach FGI

877729

FGI I (Głogów)FGI II (Ścinawa)FGI III (Zgorzelec)FGI IV (Wrocław)

GrupaFGI

Ogółem

Licz

bare

spon

dent

ek

Łącznie w dyskusjach udział wzięło 29 samotnych matek, zróżnicowanych pod względem wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, sytuacji zawodowej i rodzinnej. Kobiety biorące udział w sesjach grupowych reprezentowały różne grupy wiekowe: 7 z nich było w wieku od 19 do 24 lat, 10 ukończyło od 25 do 34 lat, wiek ośmiu z nich mieścił się w przedziale od 34 do 44 lat, zaś 4 przekroczyły już 44. rok życia. Jeśli chodzi o poziom wykształcenia, to 13 badanych zakończyło edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej, 11 uczestniczek sesji ukończyło szkołę zasadniczą zawodową, 4 – średnią lub pomaturalną, a jedna posiada dyplom szkoły wyższej. Uczestniczki sesji pochodziły (tj. zamieszkiwały przed przyjazdem do pierwszego ośrodka) głównie z miast o różnej wielkości (26 respondentek na 29), w tym jedna z Warszawy oraz jedna z Łodzi, ale głównie były to mieszkanki Dolnego Śląska i przybyły do placówek z różnych stron regionu: 7 z Wrocławia, 3 z Głogowa, 2 z Wałbrzycha, 2 z Lubina, a także po jednej z kobiet: z Bolesławca, Chocianowa, Jeleniej Góry, Krotoszyna, Lubania, Nowej Rudy, Polkowic. Nieliczne (3) respondentki reprezentowały tereny wiejskie. Tylko 6 na 29 dyskutantek pracowało w momencie przeprowadzania diagnozy, w tym 2 w oparciu o umowy cywilno prawne: umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, zaś 4 były zatrudnione na czas określony. Niemal połowa respondentek nie posiadała zawodu wyuczonego (12/29), wśród pozostałych doliczyliśmy się trzech kucharek i jednego piekarza, czterech sprzedawczyń, trzech krawcowych i szwaczek, dwóch techników ekonomistów oraz po jednej kobiecie posiadającej zawód wyuczony technika budowlanego, elektromontera, księgowej oraz specjalistki ekonomii. W wywiadach FGI wzięła udział jedna kobieta zamężna oraz jedna wdowa, a także 19 panien oraz 8 kobiet rozwiedzionych. Przeważały matki jedynaków (11 kobiet) oraz dwójki dzieci (9), kolejne 6 respondentek wychowuje trójkę, pozostałe 3 badane – czwórkę lub piątkę potomstwa. Niezależnie od ilości potomstwa, niemal co czwarta z tych kobiet doznała rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (8 kobiet). Większość uczestniczek sesji po raz pierwszy trafiła do ośrodka dla samotnych matek (20 na 29), dla 3 z nich to druga taka placówka, dla jednej osoby – trzecia, a co czwarta

10

Łącznie w dyskusjach udział wzięło 29 samotnych matek, zróżnicowanych pod względem

wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, sytuacji zawodowej i rodzinnej .

Kobiety biorące udział w sesjach grupowych reprezentowały różne grupy wiekowe: 7 z nich

było w wieku od 19 do 24 lat, 10 ukończyło od 25 do 34 lat, wiek ośmiu z nich mieścił się

w przedziale od 34 do 44 lat, zaś 4 przekroczyły już 44 . rok życia . Jeśli chodzi o poziom wy-

kształcenia, to 13 badanych zakończyło edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej,

11 uczestniczek sesji ukończyło szkołę zasadniczą zawodową, 4 – średnią lub pomaturalną,

a jedna posiada dyplom szkoły wyższej .

Uczestniczki sesji pochodziły (tj . zamieszkiwały przed przyjazdem do pierwszego ośrodka)

głównie z miast o różnej wielkości (26 respondentek na 29), w tym jedna z Warszawy oraz

jedna z Łodzi, ale głównie były to mieszkanki Dolnego Śląska i przybyły do placówek z róż-


13

nych stron regionu: 7 z Wrocławia, 3 z Głogowa, 2 z Wałbrzycha, 2 z Lubina, a także po jednej

z kobiet: z Bolesławca, Chocianowa, Jeleniej Góry, Krotoszyna, Lubania, Nowej Rudy, Polko-

wic . Nieliczne (3) respondentki reprezentowały tereny wiejskie .

Tylko 6 na 29 dyskutantek pracowało w momencie przeprowadzania diagnozy, w tym 2

w oparciu o umowy cywilno prawne: umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, zaś 4 były za-

trudnione na czas określony . Niemal połowa respondentek nie posiadała zawodu wyuczo-

nego (12/29), wśród pozostałych doliczyliśmy się trzech kucharek i jednego piekarza, czte-

rech sprzedawczyń, trzech krawcowych i szwaczek, dwóch techników ekonomistów oraz

po jednej kobiecie posiadającej zawód wyuczony technika budowlanego, elektromontera,

księgowej oraz specjalistki ekonomii .

W wywiadach FGI wzięła udział jedna kobieta zamężna oraz jedna wdowa, a także 19 pa-

nien oraz 8 kobiet rozwiedzionych . Przeważały matki jedynaków (11 kobiet) oraz dwójki

dzieci (9), kolejne 6 respondentek wychowuje trójkę, pozostałe 3 badane – czwórkę lub piąt-

kę potomstwa . Niezależnie od ilości potomstwa, niemal co czwarta z tych kobiet doznała

rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (8 kobiet) .

Większość uczestniczek sesji po raz pierwszy trafiła do ośrodka dla samotnych matek (20 na

29), dla 3 z nich to druga taka placówka, dla jednej osoby – trzecia, a co czwarta dyskutantka

przebywa już w czwartym, a nawet piątym ośrodku . Łącznie 13 na 29 kobiet zamieszkuje

pierwszą lub kolejną placówkę tylko miesiąc (4 badane) lub od 2 do 6 miesięcy (9 kobiet) .

Co piąta dyskutantka przebywa w ośrodkach od pół roku do 12 miesięcy (6) i co trzecia ko-

rzysta ze wsparcia tychże instytucji od ponad roku do dwóch lat (8) lub dłużej (2) .

Widzimy, iż w sesjach wzięły udział samotne matki o zróżnicowanych cechach społeczno-demo-

graficzych, a dzięki ich czynnemu udziałowi w wywiadach grupowych, udało nam się odtwo-

rzyć szerokie spektrum ich doświadczeń życiowych . Zarejestrowany podczas zogniskowanych

wywiadów grupowych materiał empiryczny poddaliśmy transkrypcji, a następnie dokonaliśmy

analizy jakościowej – wraz z danymi zebranymi w wywiadach indywidualnych z kierownikami .

Skoncentrowaliśmy się na jakościowym opisie badanej rzeczywistości, a więc zwróciliśmy przede

wszystkim uwagę na różnorodność badanych zjawisk, nie zaś na częstotliwości ich występo-

wania w badanej populacji . Ponadto skupiliśmy się przede wszystkim na barierach, czynnikach

utrudniających aktywność społeczną oraz samoorganizację dolnośląskich samotnych matek .

Zarówno indywidualne wywiady pogłębione, jak zogniskowane wywiady grupowe stały się

podstawą skonstruowania kwestionariusza ankiety audytoryjnej i zebrania danych ilościowych .


14

Badania ilościowe (ankiety audytoryjne)

Użycie zestandaryzowanego narzędzia ankiety audytoryjnej pozwoliło uzyskać dane po-

równywalne dla 6-ciu badanych instytucji . W ramach techniki audytoryjnej ankieta jest wy-

pełniana samodzielnie przez badaną osobę . Specyfika tejże metody polega na wypełnie-

niu kwestionariusza jednocześnie przez grupę respondentów zgromadzonych w jednym

pomieszczeniu, w tym samym czasie, co pozwala na zebranie rzetelnych danych od dużej

ilości osób w krótkim terminie . Technika ta jest stosowana w diagnozowaniu zbiorowości

trudno dostępnych, z którymi trudno było by przeprowadzić indywidualne wywiady kwe-

stionariuszowe .8 Co istotne, w porównaniu z wywiadem kwestionariuszowym (który prowa-

dzi ankieter indywidualnie z każdym respondentem), uczestnicy ankiety audytoryjnej mają

zapewnioną anonimowość, sprzyjającą udzielaniu szczerych odpowiedzi .

Do próby badawczej „trafiły” samotne matki, które w trakcie realizacji diagnozy przebywały

w ośrodkach biorących udział w projekcie . Ze względu na rotację kobiet, ich stałą wymianę

w badanych instytucjach, mówimy tutaj o „próbie” czyli odpowiednio dobranej części, a nie

o całej populacji samotnych matek w dolnośląskich ośrodkach - czyli badanej zbiorowości .9

Z rozmów z kierownikami wynika, że termin realizacji badań nie wpłynął tutaj na pojawienie

się nietypowych charakterystyk kobiet zamieszkujących ośrodki, a więc możemy uogólniać

wyniki na szerszą zbiorowość – dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących wyspecja-

lizowane ośrodki .

Próba badawcza objęła niemal wszystkie matki z badanej populacji w terminie realizacji dia-

gnozy . W trakcie przeprowadzania ankiet audytoryjnych w ośrodkach przebywało łącznie

48 kobiet . Wszystkie przebywające w ośrodkach samotne matki wypełniły kwestionariusze

ankiet, z wyłączeniem kilku kobiet, które były wówczas poza ośrodkami na tzw . „przepust-

kach” (wyjazdy do rodzinnych domów, odwiedziny u rodzin, dzieci) .

Struktura próby ilościowej została szczegółowo omówiona w dalszej części publikacji .

8 . Zob.: Z. Sawiński, P.B. Sztabiński, F. Sztabiński., Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000, s. 269.

9 . Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 193.


15

1. CHARAKTERYSTYKA OŚRODKÓW DLA SAMOTNYCH MATEK NA DOLNYM ŚLĄSKU

Zgodnie z zarejestrowanym stanem w dniu 31 grudnia 2008 roku, na terenie województwa dol-

nośląskiego funkcjonowało łącznie 80 stacjonarnych zakładów opieki społecznej, w tym 8 (bez

filii) domów i zakładów opieki społecznej zamieszkiwanych przez matki z dziećmi i kobiety w cią-

ży, (czyli – zgodnie z terminologią przyjętą w naszym opracowaniu – przez „samotne matki”) .10

1.1. Dane dolnośląskie na tle statystyk ogólnopolskich

Problem samotnych matek pozbawionych miejsca zamieszkania jest szczególnie istotny

w na Dolnym Śląsku . Region ten zajmował w 2007 roku drugie miejsce w Polsce pod wzglę-

dem ilości matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży zamieszkujących zakłady opieki

społecznej (207 mieszkańców, w tym 130 kobiet) . Tylko w województwie mazowieckim ade-

kwatne liczebności były wyższe i wyniosły aż 450 kobiet i dzieci (w tym 154 matki i kobiety

ciężarne) . Wskaźniki te pokazują, że różnica dotyczyła tutaj przede wszystkim liczby dzieci

przebywających ze swymi matkami w placówkach, gdyż pomimo ponad dwukrotnie wyż-

szej ilości przebywających w tychże instytucjach, na Mazowszu w 2007 roku, do ośrodków

trafiło tylko o około jedną piątą (24) kobiet więcej niż na terenie Dolnego Śląska .

Relatywnie wysokie ilości mieszkańców instytucji pomocy społecznej dla samotnych matek

zaobserwowano w województwie łódzkim (179 osób, w tym 85 kobiet), zachodniopomor-

skim (177, w tym 141 kobiety), opolskim (162 osoby, w tym 104 kobiety) oraz małopolskim

(160 osób, w tym 93 kobiety) . Różnice w proporcjach pomiędzy dziećmi oraz kobietami

w ciąży zamieszkującymi omawiany typ placówek niekoniecznie wynikają z dzietności sa-

10 . Dane za: Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław maj 2009 , s. 3-10.


16

motnych matek, ale mogą się bardziej wiązać z sytuacją rodzinną oraz możliwością przyby-

wania w ośrodku ze swoimi dziećmi .11

Tabela 2. Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy

społecznej w Polsce w roku 2007Tabela 2. Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej w Polsce w roku 2007

13

Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciążymieszkające w zakładach stacjonarnej pomocy

społecznej w Polsce w roku 2007

450 154 34,2%207 130 62,8%179 85 47,5%177 141 79,7%162 104 64,2%160 93 58,1%156 86 55,1%148 72 48,6%143 65 45,5%135 74 54,8%

76 20 26,3%59 26 44,1%50 28 56,0%36 14 38,9%29 22 75,9%17 1 5,9%

2184 1115 51,1%

MazowieckieDolnośląskieŁódzkieZachodniopomorskieOpolskieMałopolskieKujawsko-pomorskieŚląskieWielkopolskieLubelskiePodlaskieWarmińsko-mazurskiePomorskieLubuskieŚwiętokrzyskiePodkarpackie

Ogółem w Polsce

Licz

bam

iesz

kańc

ów

W ty

mko

biet

y

Udz

iał k

obie

twśr

ód o

gółu

mie

szkańc

ów

Źródło: Główny Urząd Statystyczny

W 2007 roku w skali ogólnopolskiej, około jeden na pięciu (ok. 21%) mieszkańców (kobiet i dzieci) omawianych zakładów trafił do placówki funkcjonującej w województwie mazowieckim a co jedenasty (ok. 9%) – do instytucji na Dolnym Śląsku. Nieco mniejsze odsetki liczą osoby korzystające z zakładów w województwie łódzkim oraz zachodniopomorskim (po ok. 8%) oraz opolskim (nieco ponad 7%).

W 2007 roku w skali ogólnopolskiej, około jeden na pięciu (ok . 21%) mieszkańców (kobiet

i dzieci) omawianych zakładów trafił do placówki funkcjonującej w województwie mazo-

wieckim a co jedenasty (ok . 9%) – do instytucji na Dolnym Śląsku . Nieco mniejsze odsetki

liczą osoby korzystające z zakładów w województwie łódzkim oraz zachodniopomorskim

(po ok . 8%) oraz opolskim (nieco ponad 7%) .

11 . Wszystkie statystyki za rok 2007 przytoczyliśmy za: Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Infor-macje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, s. 168.


17

Wykres 1. Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z ma-

łoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 rokuWykres 1. Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 roku

Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnejpomocy społecznej dla matek z małoletnimidziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 roku

Mazowieckie

20,60%450

Dolnośląskie

9,48%207

Łódzkie

8,20%179

Zachodniopomorskie

8,10%177

Opolskie

7,42%162

Pozostałewojewództwa

46,20%1009


Z jednej strony, mniejsza ilość samotnych matek pozbawionych miejsca zamieszkania występuje we wschodnich częściach kraju, co może wiązać się z dominującą rolą społeczną kobiety, jako matki. Można tylko założyć, że taki wzorzec przeciwdziała wykluczeniu samotnych matek z grupy rodzinnej i chroni przed utratą miejsca zamieszkania, ponieważ kobieta trafia do bliższej lub dalszej rodziny, nie zaś do wyspecjalizowanych instytucji. Z drugiej strony – mniejsze ilości samotnych matek i kobiet w ciąży np. na Ziemi Lubuskiej czy na Pomorzu mogą wynikać z braku placówek świadczących pomoc matkom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Jak pokazuje nasza diagnoza, większość takich ośrodków w województwie dolnośląskim powstaje w wyniku oddolnej inicjatywy organizacji pozarządowych. Niewykluczone zatem, że wzrost problemu samotnego macierzyństwa powiązanego z brakiem „dachu nad głową” dotyczy regionów silniej zurbanizowanych, ale też o bardziej rozwiniętym sektorze pozarządowym w zakresie pomocy społecznej. Należałoby potwierdzić bądź odrzucić przypuszczenie, że w województwach, w których funkcjonuje mniej instytucji trzeciego sektora tworzących ośrodki dla samotnych matek, kobiety pozbawione dachu nad głową, czy też doświadczone przemocą, bezrobociem są częściej zmuszone, by pozostać wraz z małżonkami czy partnerami lub poszukują częściej wsparcia u członków swej rodziny (rodziców, dziadków, rodzeństwa). Jak wynika z analizowanej diagnozy, kobiety migrują również do innych województw, w których występuje większa ilość wyspecjalizowanych instytucji wspierających samotne matki.

14

Z jednej strony, mniejsza ilość samotnych matek pozbawionych miejsca zamieszkania wystę-

puje we wschodnich częściach kraju, co może wiązać się z dominującą rolą społeczną kobiety,

jako matki . Można tylko założyć, że taki wzorzec przeciwdziała wykluczeniu samotnych matek

z grupy rodzinnej i chroni przed utratą miejsca zamieszkania, ponieważ kobieta trafia do bliższej

lub dalszej rodziny, nie zaś do wyspecjalizowanych instytucji . Z drugiej strony – mniejsze ilości

samotnych matek i kobiet w ciąży np . na Ziemi Lubuskiej czy na Pomorzu mogą wynikać z braku

placówek świadczących pomoc matkom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej .

Jak pokazuje nasza diagnoza, większość takich ośrodków w województwie dolnośląskim po-

wstaje w wyniku oddolnej inicjatywy organizacji pozarządowych . Niewykluczone zatem, że

wzrost problemu samotnego macierzyństwa powiązanego z brakiem „dachu nad głową” doty-

czy regionów silniej zurbanizowanych, ale też o bardziej rozwiniętym sektorze pozarządowym

w zakresie pomocy społecznej . Należałoby potwierdzić bądź odrzucić przypuszczenie, że w wo-

jewództwach, w których funkcjonuje mniej instytucji trzeciego sektora tworzących ośrodki dla

samotnych matek, kobiety pozbawione dachu nad głową, czy też doświadczone przemocą,

bezrobociem są częściej zmuszone, by pozostać wraz z małżonkami czy partnerami lub poszu-


18

kują częściej wsparcia u członków swej rodziny (rodziców, dziadków, rodzeństwa) . Jak wynika

z analizowanej diagnozy, kobiety migrują również do innych województw, w których występuje

większa ilość wyspecjalizowanych instytucji wspierających samotne matki .

1.2. Ośrodki dla samotnych matek na Dolnym Śląsku

Jeśli chodzi o dynamikę opieki społecznej na Dolnym Śląsku, to w latach 2003-2008: „W naj-

większym stopniu uległa zwiększeniu liczba miejsc w placówkach dla matek z małoletni-

mi dziećmi i kobiet w ciąży – o 16,2% (przy czym ponad dwukrotnie w stosunku do stanu

sprzed 5 lat) oraz w placówkach dla bezdomnych – 6,1% (o 82,3% w stosunku do 2003 r .) .”12

Te niepokojące procesy odzwierciedla poniższy wykres .

Wykres 2. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet

w ciąży w województwie dolnośląskim w latach 2000-2008

1.2. O rodki dla samotnych matek na Dolnym l sku Jeśli chodzi o dynamikę opieki społecznej na Dolnym Śląsku, to w latach 2003-2008: „W największym stopniu uległa zwiększeniu liczba miejsc w placówkach dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży – o 16,2% (przy czym ponad dwukrotnie w stosunku do stanu sprzed 5 lat) oraz w placówkach dla bezdomnych – 6,1% (o 82,3% w stosunku do 2003 r.).”12 Te niepokojące procesy odzwierciedla poniższy wykres.

Wykres 2. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w województwie dolnośląskim w latach 2000-2008

Liczba miejscLiczba mieszkańcówLiczba ośrodków

Domy i zak ady stacjonarnej pomocy dla matekz ma oletnimi dzie mi i kobiet w ci y w województwiedolno l skim z latach 2000-2008

ród o: Urz d Statystyczny we Wroc awiu

0 100 200 300Warto ci

2000

2003

2004

2005

2006

2007

2008

120112

2168

1064

222196

6259

1706

303214

7296

2077

344260

8

Jak podkreślaliśmy wcześniej, jednym z istotnych motywów realizacji projektu był wyraźny wzrost ilościowy matek, dzieci i kobiet w ciąży zamieszkujących dolnośląskie ośrodki. W latach 2003-2008 nastąpił skok zarówno ilości instytucji, jak i miejsc dla matek i dzieci oraz samych mieszkańców placówek dla samotnych matek. W 2000 roku odnotowano, zatem dwie takie instytucje, a w 2008 – działało ich już 8.

15

12 Pomoc spo eczna w województwie dolno l skim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław maj 2009 r., s. 4

12 . Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław maj 2009 r., s. 4


19

Jak podkreślaliśmy wcześniej, jednym z istotnych motywów realizacji projektu był wyraźny

wzrost ilościowy matek, dzieci i kobiet w ciąży zamieszkujących dolnośląskie ośrodki. W

latach 2003-2008 nastąpił skok zarówno ilości instytucji, jak i miejsc dla matek i dzieci oraz

samych mieszkańców placówek dla samotnych matek . W 2000 roku odnotowano, zatem

dwie takie instytucje, a w 2008 – działało ich już 8 .

W 2003 roku istniejące wówczas 4 dolnośląskie placówki zapewniały łącznie 168 miejsc mat-

kom i ich dzieciom oraz kobietom w ciąży, a zamieszkiwane były przez 106 kobiet i dzieci .

Rok później powstały kolejne dwie instytucje, w których przewidziano w sumie 222 miejsc,

zaś doliczono się 196 mieszkańców . W 2008 roku następuje wzrost ilości interesujących nas

ośrodków do 8 instytucji, w których utworzono 344 miejsca . Pod koniec 2008 roku placówki

te zamieszkiwała rekordowa ilość, bo 260 matek, dzieci i kobiet w ciąży .13

W omawianej ekspertyzie uczestniczyło łącznie 6 z aktualnie siedmiu działających ośrodków .

Z naszych ustaleń wynika bowiem, iż w trakcie trwania analizowanej diagnozy, zlikwidowa-

no jedną z wrocławskich placówek przeznaczoną dla małoletnich matek i kobiet w ciąży .

Przyjrzymy się szczegółowym danym charakteryzującym dolnośląskie placówki biorące

udział w projekcie . Dane ilościowe zebrane w oparciu o 6 ankiet audytoryjnych wypełnia-

nych przez samotne matki, zostały zinterpretowane i udokumentowane dodatkowo wyni-

kami o charakterze jakościowym . Przypomnijmy, że posłużyliśmy się dwoma technikami

„miękkimi” – indywidualnymi wywiadami pogłębionymi (IDI) z kierownikami sześciu ośrod-

ków biorących udział w projekcie, a w czterech z tych placówek przeprowadziliśmy ponadto

zogniskowane wywiady grupowe (FGI) z udziałem samotnych matek .

Poniższe dane dotyczą zatem sześciu dolnośląskich ośrodków ulokowanych we Wrocławiu (2 in-

stytucje), Ścinawie, Pobiednej, Głogowie oraz Zgorzelcu (po jednym ośrodku) . Ilekroć w publikacji

będzie mowa o dolnośląskich ośrodkach, mamy na myśli te właśnie instytucje, które wzięły udział

w naszym projekcie . Ze względu na to, że udało nam się dotrzeć niemalże do wszystkich samot-

nych matek i kobiet w ciąży przebywających w trakcie prowadzenia badań w zakładach stacjonar-

nej pomocy, zakładamy, że są one miarodajne dla całego województwa dolnośląskiego .14

13 . Zob.: Tabela 1. Domy i zakłady stacjonarnej pomocy społecznej w latach 2003-2008. Stan w dniu 31 XII., (w:) Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., s. 5.

14 . Rozbieżności w liczbie mieszkańców ośrodków według GUS oraz uzyskanych w wyniku naszej diagnozy mogą wynikać z różnicy terminów, w których szacowana była ta wielkość. Niniejsza diagnoza powstała na podstawie danych zebranych w ciągu pół roku, głównie w okresie wiosenno-letnim 2009 roku, natomiast dane GUS są zliczone na dzień 31. grudnia 2008 r. Zapewne w okresie zimowym zwiększa się ilość osób przebywających w ośrodkach. Niewykluczo-ne również, że w 2009 roku średnia liczba mieszkańców placówek uległa zmianie w stosunku do 2008 roku.


20

Wszystkie diagnozowane ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarządowe . Z

naszego rozeznania wynika, że na terenie Dolnego Śląska funkcjonuje tylko jedna

instytucja podległa bezpośrednio władzom samorządowym i działa ona na terenie

Legnicy .

Ośrodki biorące udział w projekcie zatrudniają co najwyżej kilka osób, a zazwyczaj wspie-

rają się ekspertami, psychologami, terapeutami, czy księgowymi, pracującymi w ramach

umów cywilno-prawnych (umowa o dzieło, umowa zlecenie) . Część załóg pracowniczych

stanowi obsługa techniczna ośrodka (palacz, konserwator, kierowca), ale większość prac

związanych z utrzymaniem placówek wykonują same mieszkanki . Czasem kierownicy

wspierają się pracą wolontariuszy, zaś jeden z nich sam wykonuje nieodpłatnie swoje

obowiązki związane z zarządzaniem placówką . Tak respondenci opisywali strukturę za-

trudnienia w ich ośrodkach:

A ile jest pracowników? –

To jest trudne słowo „pracownik”, ponieważ my nie zatrudniamy tutaj żadnych osób tzn. etatowo −

na umowę-zlecenie jest tylko psycholog i księgowa. Natomiast ja jako kierujący placówką jestem

wolontariuszem. Moja koleżanka, która prowadzi administrację, również jest wolontariuszką

i przychodzi popołudniami, bo również pracuje do południa. Obsługą techniczną są trzej pano-

wie, którzy zajmują się typowym pionem technicznym, czyli obsługą, pracami remontowymi,

kierowca, palacz. No zmieni się ten stan, jeśli uda się nam podłączyć do sieci ciepłowniczej. (IDI)

* * *

Czy są tutaj jacyś konserwatorzy, kuchnia? –

Mamy same sobie gotują, sprzątają, także to jest po to, żeby one się uczyły. Często jest tak, że −

w innym miejscu nie bardzo miały taką okazję. Także tutaj same. Mamy trzech panów. Jeden to

jest właściwie taki starszy pan, który właśnie świetnie gotuje i przy okazji uczy inne panie. (IDI)

* * *

A ile jest pracowników? –

Pracowników? Dwa i pół etatu z konserwatorem. Nie licząc ludzi, którzy są na umowę o dzieło: psy-−

cholodzy, terapeuci, prawnik - to już są specjaliści na umowę o dzieło. (IDI)

Ośrodki dla samotnych matek, czyli stacjonarne zakłady zamieszkiwane przez matki

dzieci małoletnich i kobiety w ciąży zostały scharakteryzowane również pod względem

wielkości, ilości mieszkanek, powodów trafiania kobiet do placówek, poziomu fluktu-

acji mieszkańców - długości przebywania w ośrodku oraz zjawiska „wędrówki po ośrod-

kach” .


21

Jako że udało nam się przeprowadzić badania ilościowe z niemal wszystkimi mieszkan-

kami badanych instytucji, podane wyniki pozwalają stwierdzić przybliżoną wielkość po-

szczególnych ośrodków . Jednakże należy pamiętać, o zmienności tej liczby, wynikającej

z fluktuacji mieszkańców .

Wykres 3. Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnych miejscowościach wo-

jewództwa dolnośląskiego15

Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnychmiejscowościach województwa dolnośląskiego

Pobiedna

10,42%n=5

Głogów25,00%n=12

Zgorzelec

18,75%n=9

Wrocław

29,17%n=14

Ścinawa16,67%n=8

W terminie przeprowadzania ankiet audytoryjnych, największa proporcja spośród czter-

dziestu ośmiu respondentek zamieszkiwała dwa wrocławskie ośrodki dla samotnych matek

(w jednym z nich 5 a w drugim 9 – łącznie 14 kobiet, 29% próby) . Najliczniej reprezentowany

był jednak ośrodek głogowski, gdzie ankietę audytoryjną wypełniło 12 kobiet, czyli czwarta

część próby . Podobne odsetki uczestniczek badań osiągnęły ośrodki w Zgorzelcu (9 kobiet,

ok . 19% próby) oraz w Ścinawie (ok . 17% , 8 matek) . Najmniej licznie zamieszkiwały samot-

ne matki wspomniany już jeden ośrodek wrocławski oraz dom ulokowany w Pobiednej (po

10% próby, 5 kobiet) .

15 . Uwaga: jeśli nie podajemy informacji na temat źródła danych, oznacza to, że opieramy się na omawianych bada-niach własnych.


22

Z punktu widzenia tematyki diagnozy, bardzo istotny jest problem przyczyn trafiania kobiet

do ośrodków świadczącym wsparcie samotnym matkom oraz kobietom w ciąży . W kwe-

stionariuszu ankiety zamieściliśmy pytanie otwarte, które brzmiało: Proszę napisać, dlaczego

musiała Pani zamieszkać w ośrodku dla samotnych matek? Kobiety mogły udzielić więcej niż

1 odpowiedź .

Tabela 3. Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek

Tabela 3. Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek

Dlaczego musiała Pani zamieszkać w Ośrodkudla Samotnych Matek?

22 45,8%10 20,8%

9 18,8%6 12,5%5 10,4%2 4,2%2 4,2%

1 2,1%

48 118,8%

Utrata dachu nad głowąPrzemoc w domuAlkoholizm w rodzinieKonflikt z rodzinąTrudna sytuacja materialnaNiechciana ciążaBrak odpowiedziBrak wsparcia ze stronyrodziny

Ogółem

N %

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentkamogła wskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Jak widzimy, na pierwszym miejscu rankingu uzyskanych odpowiedzi, nasze respondentki umieściły problem utraty dachu nad głową i znalezienie się w sytuacji bezdomności (22 odpowiedzi, niemal połowa próby). Co piąta uczestniczka ankiety audytoryjnej doznała przemocy w rodzinie (10 kobiet 21%) lub musiała opuścić dotychczasowe środowisko z powodu nadużywania alkoholu przez któregoś członka rodziny, najczęściej partnera, ojca dzieci (9 odpowiedzi, 19% próby). W dalszej kolejności respondentki wymieniały konflikt z rodziną (6 kobiet, ok. 13%) lub też trudną sytuację materialną (5 odpowiedzi, 10%). Dwie z respondentek ujawniły, iż zaszły w ciążę, niechcianą przez partnera lub najbliższą rodzinę. Dane ilościowe potwierdzają wyniki diagnozy jakościowej. Samotne matki traciły lokum w wyniku wypowiedzenia najmu, rozstania z partnerem. Niejednokrotnie w wywiadach grupowych mówiły o alkoholizmie w rodzinie oraz doznanej przemocy fizycznej, psychicznej ze strony męża lub partnera.

Ja tu przyszłam z tego względu, że wynajmowałam mieszkanie, a wynajmowałam mieszkanie, bo mąż mi zmarł… I warunki były takie ciężkie i żeśmy wynajmowali, ale z powodu remontu… i że ja jestem chora i mam tą astmę… I remont mieszkania państwo zaczęli robić i musiałam opuścić lokal tak szybko, że nie byłam w stanie tak szybko czegoś znaleźć. No i musiałam iść do MOPS-u i MOPS mnie skierował. (FGI)

* * *

Ja powiem w ten sposób – trafiłam do tego ośrodka, ponieważ musiałam odejść z domu.

Miałam męża alkoholika… Jak większość z nas. … No jak większość z pań…. który stosował przemoc fizyczną wobec mnie i moich

dzieci. No i trzeba było po prostu opuścić dom. (FGI)

W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych, samotne matki uwydatniały problem niekorzystnej sytuacji mieszkaniowej, bezdomności i niejednokrotnie podkreślały, że posiadanie własnego lokum umożliwiłoby im realną zmianę w życiu i wyjście z aktualnej relacji zależności od rodziny czy wyspecjalizowanych instytucji. Chociaż pozytywnie oceniały zmianę warunków życia po zamieszkaniu w ośrodku, a szczególnie zyskanie poczucia bezpieczeństwa własnego oraz swoich dzieci.

19

Jak widzimy, na pierwszym miejscu rankingu uzyskanych odpowiedzi, nasze respondent-

ki umieściły problem utraty dachu nad głową i znalezienie się w sytuacji bezdomności (22

odpowiedzi, niemal połowa próby) . Co piąta uczestniczka ankiety audytoryjnej dozna-

ła przemocy w rodzinie (10 kobiet 21%) lub musiała opuścić dotychczasowe środowisko

z powodu nadużywania alkoholu przez któregoś członka rodziny, najczęściej partnera,

ojca dzieci (9 odpowiedzi, 19% próby) . W dalszej kolejności respondentki wymieniały kon-

flikt z rodziną (6 kobiet, ok . 13%) lub też trudną sytuację materialną (5 odpowiedzi, 10%) .

Dwie z respondentek ujawniły, iż zaszły w ciążę, niechcianą przez partnera lub najbliższą

rodzinę .

Dane ilościowe potwierdzają wyniki diagnozy jakościowej . Samotne matki traciły lokum

w wyniku wypowiedzenia najmu, rozstania z partnerem . Niejednokrotnie w wywiadach


23

grupowych mówiły o alkoholizmie w rodzinie oraz doznanej przemocy fizycznej, psy-

chicznej ze strony męża lub partnera .

Ja tu przyszłam z tego względu, że wynajmowałam mieszkanie, a wynajmowałam mieszkanie, bo

mąż mi zmarł… I warunki były takie ciężkie i żeśmy wynajmowali, ale z powodu remontu… i że

ja jestem chora i mam tą astmę… I remont mieszkania państwo zaczęli robić i musiałam opuścić

lokal tak szybko, że nie byłam w stanie tak szybko czegoś znaleźć. No i musiałam iść do MOPS

-u i MOPS mnie skierował. (FGI)

* * *

Ja powiem w ten sposób – trafiłam do tego ośrodka, ponieważ musiałam odejść z domu. Miałam −

męża alkoholika…

Jak większość z nas.−

… No jak większość z pań…. który stosował przemoc fizyczną wobec mnie i moich dzieci. No −

i trzeba było po prostu opuścić dom. (FGI)

W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych, samotne matki uwydatniały problem

niekorzystnej sytuacji mieszkaniowej, bezdomności i niejednokrotnie podkreślały, że po-

siadanie własnego lokum umożliwiłoby im realną zmianę w życiu i wyjście z aktualnej

relacji zależności od rodziny czy wyspecjalizowanych instytucji . Chociaż pozytywnie oce-

niały zmianę warunków życia po zamieszkaniu w ośrodku, a szczególnie zyskanie poczu-

cia bezpieczeństwa własnego oraz swoich dzieci .

Teraz przede wszystkim dzieci mają spokój. To jest najważniejsze… że są one już mniej znerwico-−

wane, mają mniej stresu… Mają spokój po prostu….

Mają swoje miejsce… −

Mają gdzie lekcje swoje odrobić, gdzie mogą się uczyć, gdzie mogą się nawet bawić, a w domu, −

no to nie wiadomo, jak by było. (FGI)

Kierownicy ośrodków w wywiadach IDI również wskazywali na brak mieszkania lub złe

warunki mieszkaniowe oraz przemoc w rodzinie, jako najczęstsze powody podjęcia próby


24

zmiany swej sytuacji życiowej samotnych matek . Przyjrzyjmy się wypowiedziom pracow-

ników placówek:

Z jakich powodów kobiety z dziećmi najczęściej trafiają do ośrodka?−

To znaczy różnie. Często są to ofiary przemocy, gdzieś tam konfliktów w rodzinie. Często są to rodziny −

patologiczne z jakimś tam problemem alkoholowym, czy jakimś tam agresywnym zachowaniem .

Jeszcze dopytam. Czy zdarzają się dziewczyny wyrzucone przez rodziców?−

Tak, tak, też tak bywało.−

Czy są dziewczyny bezdomne?−

Też się zdarzają, ale to z takiego powodu, że np. ciasno było w domu, nie było warunków, głównie −

takich socjalnych, żeby mieć to dziecko przy sobie. (IDI)

* * *

Najczęściej to są konflikty rodzinne, to jest najczęstszy powód. A powody konfliktów są różne: i al-

koholizm, i nieporozumienia różne, i brak akceptacji na samotne macierzyństwo, napiętnowanie

społeczne. Generalnie bardzo są złożone. (IDI)

Kierownicy badanych instytucji podawali również inną przyczynę, jaką stanowi – w ich

opinii – brak samodzielności części mieszkanek ośrodków . Do tego typu instytucji trafiają

kobiety, które nigdy lub sporadycznie nie pracowały, są gorzej wyedukowane niż samotne

matki żyjące poza ośrodkami . Ze wsparcia placówek korzystają poza tym kobiety okre-

ślone jako „bezradne”, nie radzące sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, a także osoby

wychowywane w rodzinach, w których doszło do zaniedbań wychowawczych, gdyż nie

przekazano odpowiednich wzorców osobowych, które pozwoliłby na samodzielne życie

po osiągnięciu dorosłości .

Czy powodem trafienia do Państwa może też być zła sytuacja materialna?−

Myślę, że często też tak jest. Ale najczęściej myślę, że taka bezradność, nieporadność. Część jest −

osób takich upośledzonych troszkę. Myślę, że w tym też jest przyczyna. To jakby idzie z pokolenia

na pokolenie. (IDI)

* * *


25

– A najczęściej jakie to jest wykształcenie?

– Zawodowe. No większość myślę podstawowe wykształcenie. Jakby poczucie takie, że one są

gorsze, takie niedowartościowane. W domu przeważanie patologia, albo też jakieś tam upo-

śledzenie. Brak wzorców jakichś takich w rodzinie. Brak wzorców osobowych. Takie, że to z za-

niedbań też wynika. (IDI)

Aktualne mieszkanki dolnośląskich ośrodków borykają się z dwoma najistotniejszymi pro-

blemami – sytuacją materialną (brakiem miejsca zamieszkania, brakiem własnych docho-

dów) oraz złą sytuacją rodzinną – przemocą w rodzinie, chorobą alkoholową czy brakiem

wsparcia społecznego ze strony członków rodziny .

Jeśli dochodzi do przemocy w rodzinie ze strony partnera, część kobiet decyduje się

na radykalną zmianę w życiu, ale poprzedza ją dłuższy lub krótszy okres podejmowa-

nia decyzji o odejściu z domu . W momencie opuszczenia dotychczasowego miejsca

zamieszkania, środowiska rodzinnego, kobiety podejmują próbę zmiany swej sytuacji

życiowej . Ten przełom w życiu kobiet wiąże się nie tylko z utratą miejsca zamieszkania,

ale również z zerwaniem więzów z najbliższymi oraz utratą dotychczasowej pracy czy

źródeł utrzymania w postaci pensji męża, partnera, wsparcia finansowego ze strony

rodziny .

Jedna z respondentek tak oto opowiedziała o długotrwałym procesie podejmowania de-

cyzji dotyczącej zmiany swojej sytuacji życiowej oraz o trudnej sytuacji rodzinnej, która

stała się bezpośrednią przyczyną zamieszkania w wyspecjalizowanym ośrodku:

Ja już wiedziałam o takim domu, bo u mnie to już było nie pierwszy raz, że odchodziłam od męża

z powodu… No źle mnie traktował, bił mnie, męczył mnie tak psychicznie… No i siostrę mam w Zie-

lonej Górze. Tam raz byłam w takim domu…. Ale jeszcze wróciłam znowu do męża, no i miało być

dobrze, ale nigdy nie było tego „dobrze”. I w końcu mam już czworo dzieci, wtedy miałam dwoje, jak

oglądałam ten dom. Znowu wróciłam, znowu dwoje dzieci, to już czworo… I dalej to samo… No

i tak podjęłam… Z kąta w kąt jeździłam, to do siostry, to do mamy. W końcu powiedziałam „dość!”.

Mama umarła mi w tamtym roku w listopadzie. Na mieszkaniu mojej mamy mieszkał brat, też ma

troje dzieci. Tam jest tylko dwa pokoiczki, malutkie. Nie było dla mnie miejsca. Więc zdecydowałam

się tutaj przyjechać. (…) Potem poszłam do opieki i opieka mnie tu skierowała. (FGI)

Samotna matka zaczyna więc poszukiwać pomocy ze strony innych osób oraz instytucji .

W jaki sposób kobiety dowiadują się o możliwości wsparcia ze strony ośrodków dla sa-

motnych matek?


26

Tabela 4. źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek

Jeśli dochodzi do przemocy w rodzinie ze strony partnera, część kobiet decyduje się na radykalną zmianę w życiu, ale poprzedza ją dłuższy lub krótszy okres podejmowania decyzji o odejściu z domu. W momencie opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania, środowiska rodzinnego, kobiety podejmują próbę zmiany swej sytuacji życiowej. Ten przełom w życiu kobiet wiąże się nie tylko z utratą miejsca zamieszkania, ale również z zerwaniem więzów z najbliższymi oraz utratą dotychczasowej pracy czy źródeł utrzymania w postaci pensji męża, partnera, wsparcia finansowego ze strony rodziny. Jedna z respondentek tak oto opowiedziała o długotrwałym procesie podejmowania decyzji dotyczącej zmiany swojej sytuacji życiowej oraz o trudnej sytuacji rodzinnej, która stała się bezpośrednią przyczyną zamieszkania w wyspecjalizowanym ośrodku:

Ja już wiedziałam o takim domu, bo u mnie to już było nie pierwszy raz, że odchodziłam od męża z powodu… No źle mnie traktował, bił mnie, męczył mnie tak psychicznie… No i siostrę mam w Zielonej Górze. Tam raz byłam w takim domu…. Ale jeszcze wróciłam znowu do męża, no i miało być dobrze, ale nigdy nie było tego „dobrze”. I w końcu mam już czworo dzieci, wtedy miałam dwoje, jak oglądałam ten dom. Znowu wróciłam, znowu dwoje dzieci, to już czworo… I dalej to samo… No i tak podjęłam… Z kąta w kąt jeździłam, to do siostry, to do mamy. W końcu powiedziałam „dość!”. Mama umarła mi w tamtym roku w listopadzie. Na mieszkaniu mojej mamy mieszkał brat, też ma troje dzieci. Tam jest tylko dwa pokoiczki, malutkie. Nie było dla mnie miejsca. Więc zdecydowałam się tutaj przyjechać. (…) Potem poszłam do opieki i opieka mnie tu skierowała. (FGI)

Samotna matka zaczyna więc poszukiwać pomocy ze strony innych osób oraz instytucji. W jaki sposób kobiety dowiadują się o możliwości wsparcia ze strony ośrodków dla samotnych matek?

Tabela 4. Źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek

21

Skąd dowiedziała się Pani o tym, że jakoSamotna Matka może uzyskać Pani pomoc w

tego typu ośrodkach?

30 62,5%

14 29,2%4 8,3%3 6,3%2 4,2%1 2,1%1 2,1%1 2,1%

48 116,7%

Z ośrodka pomocyspołecznejOd znajomych, przyjaciółOd innych osóbOd policjantaOd kuratora sądowegoOd rodzinyOd prawnikaOd księdza, w parafii

Ogółem

N %


Najczęstszym źródłem informacji o wyspecjalizowanych placówkach są inne instytucje – ośrodki pomocy społecznej (30 wskazań, ok. 63% próby), do których trafiają samotne matki poszukujące wsparcia materialnego i psychologicznego. O połowę mniej respondentek dowiedziało się o możliwości zamieszkania w ośrodkach dla samotnych matek w sposób nieformalny – od swych znajomych, przyjaciół (14 odpowiedzi, 29%). Sporadycznie pomocne

Najczęstszym źródłem informacji o wyspecjalizowanych placówkach są inne instytucje –

ośrodki pomocy społecznej (30 wskazań, ok . 63% próby), do których trafiają samotne matki

poszukujące wsparcia materialnego i psychologicznego . O połowę mniej respondentek do-

wiedziało się o możliwości zamieszkania w ośrodkach dla samotnych matek w sposób nie-

formalny – od swych znajomych, przyjaciół (14 odpowiedzi, 29%) . Sporadycznie pomocne

okazują się w takich przypadkach inne osoby, na przykład dalsi znajomi, członkowie rodzi-

ny, policjanci czy kuratorzy sądowi, prawnicy lub księża w parafii . Na takie ścieżki informacji

wskazały, co najwyżej 4 respondentki, a na pomoc członka rodziny, prawnika lub księdza

mogły liczyć tylko pojedyncze aktualne samotne matki .

Przytoczmy odpowiednie cytaty z dyskusji grupowych:

Przeważnie to przez opiekę kierują do ośrodka. –

Ale „opiekę” czyli to jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, tak? –

Tak. –

Ja się dowiedziałam ze szkoły córki… ze szkoły podstawowej od pedagoga szkolnego, gdzie pe- –

dagog szkolny znał moją sytuację rodzinną. Byłam z pedagogiem szkolnym w stałym kontakcie,

tak jak z kuratorem. I od pedagoga i kuratora dowiedziałam się o tym ośrodku.


27

Mhm… czyli to są takie dwie drogi. A panie tutaj? –

Znaczy ja sama od siebie przyjechałam tutaj na własną rękę, a w sumie też mi znajoma ten ośro- –

dek podsunęła, dlatego że ona tu kiedyś przez trzy lata mieszkała.(…) Powiedziała mi, że jest

tutaj ośrodek dla samotnej matki.

Czyli te trzy ścieżki… –

Ja też dowiedziałam się przez ośrodek pomocy społecznej, bo zwróciłam się do nich o pomoc, –

żeby mi pomogły znaleźć jakieś miejsce i mi pomogły. (FGI)

* * *

Ja tu trafiłam prosto ze szpitala, ponieważ mam poważne problemy zdrowotne, no to przywio-

zło mnie tutaj pogotowie. No i tutaj jestem od pięciu miesięcy. No i powiem, że ten ośrodek po-

stawił mnie na nogi. Dzięki kierownictwu… Pan kierownik załatwił wszystkie formalności i tak

dalej. No i jestem w trakcie starania się o dzieci, bo brak warunków mieszkaniowych i środków

utrzymania też. A dowiedziałam się o ośrodku… to znaczy szpital mi to załatwił w Nowej Soli.

(…) (FGI)

* * *

Ja tu trafiłam, bo zostawił mnie konkubin, umarł mój tato i zostałam wymeldowana przez brata, –

a dowiedziałam się o ośrodku z opieki społecznej. I tym sposobem trafiłam tutaj. (…)

A inne panie, jak się dowiedziały? –

Ja jestem z Jeleniej Góry i dowiedziałam się przez opiekę społeczną, z Jeleniej Góry, że jest taki –

ośrodek. No i dali mi skierowanie, i tak się tutaj znalazłam. Bo też nie mam gdzie… Właściwie nie

jestem z Jeleniej Góry. Jestem aż Kędzierzyna-Koźle, ale matka nie dała mi mieszkać w domu.

No i po prostu tak się tułam po świecie, i się znalazłam tu. I jestem tutaj już cztery lata. I tak po

ośrodkach, bo byłam też w X. [nazwa placówki]. (FGI)

Okazuje się zatem, że najbardziej wiarygodnym źródłem informacji dla kobiet z dziećmi lub

ciężarnych, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej są publiczne instytucje – ośrodki po-

mocy społecznej, gdzie respondentki dowiedziały się dość przypadkowo, „przy okazji”, o moż-

liwości umieszczenia w ośrodku i odcięcia się od nieprzyjaznego środowiska społecznego .

Kolejną ważną charakterystyką dolnośląskich placówek jest poziom fluktuacji mieszkanek,

mierzony długością okresu przebywania w ośrodku . Spójrzmy na kolejne zestawienia wyni-

ków badania .


28

Wykres 4. Okres przebywania w OśrodkachWykres 4. Okres przebywania w Ośrodkach

Jak długo przebywa Pani w tym Ośrodku?

Do 3 miesięcy

31,25%n=15

Od 4 do 6 miesięcy

22,92%n=11

Od 7 do 12 miesięcy

14,58%n=7

Od 13 do 24 miesięcy

12,50%n=6

Powyżej 24 miesięcy

16,67%n=8

Brak odpowiedzi2,08%n=1

Średni czas przebywania w ośrodku oszacowaliśmy na poziomie 14 miesięcy, najkrótszy czas pobytu aktualnych mieszkanek wyniósł 1 miesiąc, najdłuższy zaś - 5 lat. Największą część stanowią mieszkanki, które korzystają z pomocy stacjonarnych zakładów do 3 miesięcy (15 kobiet, 31%) lub co najwyżej pół roku (11 kobiet, 23%) - łącznie 26 kobiet czyli 54% uczestniczek diagnozy. Tylko co szósta badana zamieszkuje diagnozowane placówki dłużej niż dwa lata. Łącznie doliczyliśmy się 4 kobiet, które przebywają w danym ośrodku taką maksymalną ilość czasu, 4 kobiet, które zamieszkują dolnośląskie placówki od około trzech lat oraz 2 matek korzystających z możliwości zamieszkania już od 2 lat. Możemy mówić o znacznej fluktuacji samotnych matek, gdyż zdecydowana większość z nich przebywa w danej instytucji pomocy co najwyżej rok (39 kobiet, 81% próby). Zapewne wynika to z charakteru placówek, które najczęściej określają w regulaminie maksymalny czas pobytu kobiet potrzebujących wsparcia. Po tym terminie (zazwyczaj po dwunastu miesiącach) powinno nastąpić „usamodzielnienie się”, a więc powrót kobiety do życia poza ośrodkiem. Jednakże brak dostępu do mieszkań socjalnych, trudności w konkurowaniu na rynku pracy, sprawiają, że część kobiet przebywa w ośrodkach znacznie dłużej. Szybszemu usamodzielnieniu się sprzyja wyższy poziom edukacji samotnej matki, jej kompetencje społeczne, większe poczucie wartości, podmiotowości.

No, to też jest różnie, bo jeżeli... To znaczy, generalnie powinna przebywać rok czasu, ale nie zawsze tak jest. Wiadomo, jak tam któreś dziewczyny są obrotniejsze i zaradniejsze, które typowo jakby z przemocy, ale gdzieś tam zasób swoich umiejętności mają. Takie, że wystarczy je trochę wesprzeć, utwierdzić, podnieść ich poczucie wartości, to one spokojnie sobie radzą, także szybciej wracają do społeczności. Czyli łatwiejsze mają kontakty z osobami na zewnątrz, nie są takie wyizolowane. No i wiadomo praca, gdzieś tam wynajmują mieszkania i jakoś tam sobie radzą. Ale myślę, że powodem tego, że tak jest, jest zasób inteligencji. (IDI)

23

Średni czas przebywania w ośrodku oszacowaliśmy na poziomie 14 miesięcy, najkrótszy

czas pobytu aktualnych mieszkanek wyniósł 1 miesiąc, najdłuższy zaś - 5 lat . Największą

część stanowią mieszkanki, które korzystają z pomocy stacjonarnych zakładów do 3 mie-

sięcy (15 kobiet, 31%) lub co najwyżej pół roku (11 kobiet, 23%) - łącznie 26 kobiet czyli

54% uczestniczek diagnozy .

Tylko co szósta badana zamieszkuje diagnozowane placówki dłużej niż dwa lata . Łącz-

nie doliczyliśmy się 4 kobiet, które przebywają w danym ośrodku taką maksymalną ilość

czasu, 4 kobiet, które zamieszkują dolnośląskie placówki od około trzech lat oraz 2 ma-

tek korzystających z możliwości zamieszkania już od 2 lat .

Możemy mówić o znacznej fluktuacji samotnych matek, gdyż zdecydowana większość

z nich przebywa w danej instytucji pomocy co najwyżej rok (39 kobiet, 81% próby) .


29

Zapewne wynika to z charakteru placówek, które najczęściej określają w regulaminie

maksymalny czas pobytu kobiet potrzebujących wsparcia . Po tym terminie (zazwy-

czaj po dwunastu miesiącach) powinno nastąpić „usamodzielnienie się”, a więc po-

wrót kobiety do życia poza ośrodkiem . Jednakże brak dostępu do mieszkań socjal-

nych, trudności w konkurowaniu na rynku pracy, sprawiają, że część kobiet przebywa

w ośrodkach znacznie dłużej . Szybszemu usamodzielnieniu się sprzyja wyższy poziom

edukacji samotnej matki, jej kompetencje społeczne, większe poczucie wartości, pod-

miotowości .

No, to też jest różnie, bo jeżeli... To znaczy, generalnie powinna przebywać rok czasu, ale nie za-

wsze tak jest. Wiadomo, jak tam któreś dziewczyny są obrotniejsze i zaradniejsze, które typowo

jakby z przemocy, ale gdzieś tam zasób swoich umiejętności mają. Takie, że wystarczy je trochę

wesprzeć, utwierdzić, podnieść ich poczucie wartości, to one spokojnie sobie radzą, także szybciej

wracają do społeczności. Czyli łatwiejsze mają kontakty z osobami na zewnątrz, nie są takie wy-

izolowane. No i wiadomo praca, gdzieś tam wynajmują mieszkania i jakoś tam sobie radzą. Ale

myślę, że powodem tego, że tak jest, jest zasób inteligencji. (IDI)

* * *

Jak długo średnio przebywa taka kobieta w Państwa ośrodku? –

Regulamin mówi rok. To jest bardzo ruchome, dlatego że tworząc kontrakty z tymi osobami –

ustalamy pewne rzeczy i pewne sprawy, które muszą rozwiązywać. I często ten pobyt, tak jak

w przypadku Pani Krysi, najstarszej naszej wychowanki. Ona, jeśli dobrze kojarzę, jest u nas

6. rok. Tylko dlatego, że przez ten okres czasu nikt nie umiał z nią nic zrobić. Gmina tak jakby

odjechała na zasadzie, nie mamy mieszkań komunalnych. Mamy obowiązek, ale nie mamy

mieszkań. Pani X. [imię kobiety] jest ewidentnie osobą, która nie posiada umiejętności życia

samodzielnego, życia w społeczeństwie. Gdzieś tam musi być w ciągłym dozorze i nadzorze.

Nie mówię, że w takim permanentnym sensie, „masz teraz to zrobić, teraz to, i teraz to” metodą

palcową, ale niestety musi być kontrolowana. (IDI)

* * *

Raczej nie ukrywam, że przebywa bardzo długo. Bo chodzi o mieszkania socjalne, nie? Więc nie

ma mieszkania? Gdzie ma iść? Przebywać według regulaminu może 12 miesięcy. Ale jeżeli na

zasadzie, tej co opowiadałam, podjęła pracę, podjęła leczenie, robi wszystko, żeby wyjść na pro-


30

stą. Nie mam sumienia, żeby ją wyrzucić i kazać jej iść wynająć mieszkanie. Gdzie ona zarabia

np. 1000 zł mimo średniego wykształcenia. 1000 zł zarabia, zapłaci za przedszkole 300, bo już

przekracza ten średni dochód, nie ma żadnej pomocy. I ona może z powrotem z tego kryzysu,

myśląc, że ona sobie nie poradzi, z powrotem w alkoholizm. Temu dziecku też trzeba od czasu

do czasu kupić jakąś lalkę, jakiegoś „słodycza”. A u nas jednak zawsze coś załatwimy dodatkowo.

No więc trzymamy i 5 lat, i 6. (IDI)

Na etapie projektowania diagnozy założyliśmy, że te samotne matki, które po okresie po-

bytu w jednym z ośrodków nie znalazły nowego miejsca zamieszkania ani też nie wróciły

do poprzedniego miejsca zamieszkania, poszukują nowej wyspecjalizowanej instytucji,

w której mogą uzyskać wsparcie . Zjawisko to nazwaliśmy „wędrówkami po ośrodkach”

- zmianami miejsca zamieszkania w kolejnych instytucjach, co jest wymuszone brakiem

możliwości znalezienia nowego lokalu i faktycznego usamodzielnienia się .

Wykres 5. Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek,

w których przebywały dotychczas respondentki

* * * Jak długo średnio przebywa taka kobieta w Państwa ośrodku? Regulamin mówi rok. To jest bardzo ruchome, dlatego że tworząc kontrakty z tymi

osobami ustalamy pewne rzeczy i pewne sprawy, które muszą rozwiązywać. I często ten pobyt, tak jak w przypadku Pani Krysi, najstarszej naszej wychowanki. Ona, jeśli dobrze kojarzę, jest u nas 6. rok. Tylko dlatego, że przez ten okres czasu nikt nie umiał z nią nic zrobić. Gmina tak jakby odjechała na zasadzie, nie mamy mieszkań komunalnych. Mamy obowiązek, ale nie mamy mieszkań. Pani X. [imię kobiety] jest ewidentnie osobą, która nie posiada umiejętności życia samodzielnego, życia w społeczeństwie. Gdzieś tam musi być w ciągłym dozorze i nadzorze. Nie mówię, że w takim permanentnym sensie, „masz teraz to zrobić, teraz to, i teraz to” metodą palcową, ale niestety musi być kontrolowana. (IDI)

* * *

Raczej nie ukrywam, że przebywa bardzo długo. Bo chodzi o mieszkania socjalne, nie? Więc nie ma mieszkania? Gdzie ma iść? Przebywać według regulaminu może 12 miesięcy. Ale jeżeli na zasadzie, tej co opowiadałam, podjęła pracę, podjęła leczenie, robi wszystko, żeby wyjść na prostą. Nie mam sumienia, żeby ją wyrzucić i kazać jej iść wynająć mieszkanie. Gdzie ona zarabia np. 1000 zł mimo średniego wykształcenia. 1000 zł zarabia, zapłaci za przedszkole 300, bo już przekracza ten średni dochód, nie ma żadnej pomocy. I ona może z powrotem z tego kryzysu, myśląc, że ona sobie nie poradzi, z powrotem w alkoholizm. Temu dziecku też trzeba od czasu do czasu kupić jakąś lalkę, jakiegoś „słodycza”. A u nas jednak zawsze coś załatwimy dodatkowo. No więc trzymamy i 5 lat, i 6. (IDI)

Na etapie projektowania diagnozy założyliśmy, że te samotne matki, które po okresie pobytu w jednym z ośrodków nie znalazły nowego miejsca zamieszkania ani też nie wróciły do poprzedniego miejsca zamieszkania, poszukują nowej wyspecjalizowanej instytucji, w której mogą uzyskać wsparcie. Zjawisko to nazwaliśmy „wędrówkami po ośrodkach” - zmianami miejsca zamieszkania w kolejnych instytucjach, co jest wymuszone brakiem możliwości znalezienia nowego lokalu i faktycznego usamodzielnienia się. Wykres 5. Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w których przebywały dotychczas respondentki

Jeden ośrodek

60,42%n=29

Dwa ośrodki

20,83%n=10

Co najmniejtrzy ośrodki

18,75%n=9

Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w którychprzebywały dotychczas respondentki

24

Zdecydowaną większość respondentek stanowiły „nowicjuszki”, które po raz pierwszy za-

mieszkały w danym ośrodku (29 kobiet, 60% próby) . Około jedna na pięć uczestniczek

daignozy, korzystała ze wsparcia dwóch placówek (10 kobiet, ok . 21%) i podobna część


31

badanych poszukiwała wspracia w conajmniej trzech ośrodkach (9 badanych, ok . 19%) .

Zgodnie z danymi uzyskanymi za pomocą ankiet, 4 kobiety przebywały do momentu ba-

dań już w trzech placówkach, po 2 badane – w czterech lub pięciu ośrodkach a jedna

respondentka – aż w sześciu .

Kierownicy wyjaśniali, iż część samotnych matek nie może uzyskać pełnej samodzielno-

ści z kilku istotnych powodów . Pierwszym z nich jest zły stan zdrowia lub też wspomniany

mniej lub bardziej znaczny stopień upośledzenia umysłowego . Zdarzają się również kobiety

z „wyuczoną bezradnością”, które – pozbawione z róźnych powodów wsparcia rodziny – sta-

ją się stałymi „klientkami” instytucji pomocy społecznej . Tak się dzieje, jeżeli umrze któreś

z rodziców matki, zajdzie ona w nieakcpetowaną przez rodzinę ciążę lub dojdzie do ostrego

konfliktu pomiędzy członkami rodziny .

Jak przekonywali dwaj kierownicy, coraz rzadziej jednak dochodzi do powrotów samotnych

matek do ośrodków, ponieważ zarządzający placówkami mają możliwość kontroli czy dana

kobieta korzystała w ostatnim czasie z pomocy innych placówek, a jeśli dochodziło do ta-

kich zmian dość często, kierownik może odmówić przyjęcia do ośrodka . Z drugiej jednak

strony, pracownicy instutucji mają do dyspozycji coraz więcej instrumentów sprzyjających

usamodzielnianiu się kobiet – są to na przykład szkolenia podoszące kwalifikacje matek,

zwiększające ich szanse na rynku pracy, a także dające poczucie własnej wartości, sprzyjają-

ce usamodzielnieniu się:

No ja myślę, że teraz coraz rzadziej to się zdarza. Myślę, że dzięki współpracy z MOPS-ami, mamy

możliwości pozyskiwania od wojewody. Mamy środki na jakieś szkolenia, na przeprowadzenie...

Ja co roku, tak staram się dwa razy w roku kurs obsługi kasy fiskalnej i kurs komputerowy. To jakby

poszerza ich horyzont i jakby większe też możliwości stwarza. Raz, że nowych umiejętności naby-

wają, ale też bardziej dowartościowane są. One często na początku boją się, ale później… (…) Tak,

okazuje się, że warto. Że nie są takie inne, że nie są takie gorsze, prawda? To głównie na tym, żeby

je wspierać i żeby je tak do góry ciągnąć. (IDI)

Przyjrzyjmy się teraz szczegółowo cechom społeczno-demograficznym samotnych matek

zamieszkujących scharakteryzowane powyżej dolnośląskie ośrodki .


32

2. CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA DOLNOŚLĄSKICH SAMOTNYCH MATEK

Jak pokazują statystyki GUS, na koniec roku 2007, na 207 mieszkańców zakładów stacjonarnej

pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (w tym 130 kobiet i 77-ro

dzieci) przypadała jedna czwarta osób – matek w wieku od 19 do 40 lat . Nieco mniejszą część

stanowiły kobiety, które ukończyły od 41 do 60 lat (blisko 21%), zaś jedna na czternaście miesz-

kanek ukończyła 60 . rok życia .16 Niemal połowa przebywających w tych instytucjach nie ukoń-

czyła 18 roku życia i były to głównie dzieci (77-ro), ale też 19 nieletnich matek i kobiet w ciąży .

Wykres 6. Struktura wieku dolnośląskich mieszkańców zakładów stacjonarnej pomocy spo-

łecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w 2007 roku

Wykres 6. Struktura wieku dolnośląskich mieszkańców zakładów stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w 2007 roku

Struktura wiekowa dolnośląskich mieszkańcówzakładów stacjonarnej pomocy społecznej dla matekz małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w 2007 roku

Do 18 lat

46,38%96

Od 19 do 40 lat

25,60%53

Od 41 do 60 lat

20,77%43

Powyżej 60 lat

7,25%15


Samotne matki biorące udział w diagnozie zostały scharakteryzowane pod względem takich cech jak: wiek, miejsce pochodzenia, poziom wykształcenia, pochodzenie społeczne (wykształcenie rodziców), zawód wyuczony badanych. Ważne informacje dotyczą sytuacji rodzinnej mieszkanek dolnośląskich ośrodków, a więc ich stanu cywilnego, ilości, płci oraz wieku posiadanych dzieci, typu rodziny pochodzenia oraz ilości rodzeństwa respondentek.

Przyjrzyjmy się wynikom analizowanych badań w sześciu dolnośląskich ośrodkach.

2.1. Cechy społeczno-demograficzne Samotnych Matek Samotne matki biorące udział w prezentowanej diagnozie dzielą się na dwie niemal równe większe kategorie wiekowe: kobiety w wieku od 18 do 34 (łącznie 24 kobiety 50% próby) oraz respondentki, które ukończyły co najmniej 35 lat (22 kobiety 46%). Dwie osoby nie udzieliły odpowiedzi na odpowiednie pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety.

26

16 . Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia…, s. 168.


33

Samotne matki biorące udział w diagnozie zostały scharakteryzowane pod względem ta-

kich cech jak: wiek, miejsce pochodzenia, poziom wykształcenia, pochodzenie społeczne

(wykształcenie rodziców), zawód wyuczony badanych . Ważne informacje dotyczą sytuacji

rodzinnej mieszkanek dolnośląskich ośrodków, a więc ich stanu cywilnego, ilości, płci oraz

wieku posiadanych dzieci, typu rodziny pochodzenia oraz ilości rodzeństwa respondentek .

Przyjrzyjmy się wynikom analizowanych badań w sześciu dolnośląskich ośrodkach .

2.1. Cechy społeczno-demograficzne Samotnych Matek

Samotne matki biorące udział w prezentowanej diagnozie dzielą się na dwie niemal równe

większe kategorie wiekowe: kobiety w wieku od 18 do 34 (łącznie 24 kobiety 50% próby)

oraz respondentki, które ukończyły co najmniej 35 lat (22 kobiety 46%) . Dwie osoby nie

udzieliły odpowiedzi na odpowiednie pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety .

Wykres 7. Wiek respondentekWykres 7. Wiek respondentek

Wiek respondentek

Od 18 do 24 lat

10,42%n=5

Od 25 do 34 lat

39,58%n=19

Od 35 do 44 lat

31,25%n=15

Powyżej 44 lat 14,58%n=7


W całej naszej próbie nawiększe proporcje dotyczyły kobiet, których wiek mieścił się w przedziale od 25 do 34 lat (19 kobiet, ok. 40%) bądź też w zakresie od 35 do 44 roku życia (15 osób, 31%). Średnia wieku wyniosła około 35 lat. Najmniej licznie reprezentowane były matki poniżej 25 roku życia (5 kobiet, 10%) oraz te, które ukończyły już co najmniej 45 lat (7 kobiet, ok. 15%). Przy czym dwie najmłodsze mieszkanki były w wieku 19 lat, zaś trzy najbardziej zaawansowane wiekowo ukończyły 50-53 lat. Do dolnośląskich ośrodków najczęściej trafiają zatem matki z dziećmi lub kobiety w ciąży już względnie dojrzałe i potencjalnie samodzielne. Miejscowości, z których pochodzą respondentki, zanim zamieszkały w pierszym ośrodku, podzieliliśmy pod względem adminitracyjnym na miasta wojewódzkie, miasta powiatowe, inne miasta (niż wojewódzkie czy powiatowe) oraz obszary wiejskie. Kierowaliśmy się założeniem, że w bardziej scentralizowanych oraz zurbanizowanych miejscowościach występuje większy dostęp do instytucji, które mogą kierować do wyspecjalizowanych ośrodków samotne matki poszukujące pomocy.17

27

17 Pytanie zamknięte (bez możliwości wpisania własnej odpowiedzi) w kwestionariuszu ankiety sformułowaliśmy następująco: Proszę zaznaczyć, gdzie Pani mieszkała zanim zaczęła Pani mieszkać w ośrodkach pomocy dla samotnych mam? Chodzi nam o miejscowość, z której przyjechała Pani do pierwszego ośrodka.

W całej naszej próbie nawiększe proporcje dotyczyły kobiet, których wiek mieścił się w prze-

dziale od 25 do 34 lat (19 kobiet, ok . 40%) bądź też w zakresie od 35 do 44 roku życia (15 osób,


34

31%) . Średnia wieku wyniosła około 35 lat . Najmniej licznie reprezentowane były matki poni-

żej 25 roku życia (5 kobiet, 10%) oraz te, które ukończyły już co najmniej 45 lat (7 kobiet, ok .

15%) . Przy czym dwie najmłodsze mieszkanki były w wieku 19 lat, zaś trzy najbardziej zaawan-

sowane wiekowo ukończyły 50-53 lat . Do dolnośląskich ośrodków najczęściej trafiają zatem

matki z dziećmi lub kobiety w ciąży już względnie dojrzałe i potencjalnie samodzielne .

Miejscowości, z których pochodzą respondentki, zanim zamieszkały w pierszym ośrodku,

podzieliliśmy pod względem adminitracyjnym na miasta wojewódzkie, miasta powiatowe,

inne miasta (niż wojewódzkie czy powiatowe) oraz obszary wiejskie . Kierowaliśmy się za-

łożeniem, że w bardziej scentralizowanych oraz zurbanizowanych miejscowościach wystę-

puje większy dostęp do instytucji, które mogą kierować do wyspecjalizowanych ośrodków

samotne matki poszukujące pomocy .17

Wykres 8. Miejscowości pochodzenia respondentekWykres 8. Wiek respondentek

Miasto wojewódzkie

29,17%n=14

Miasto powiatowe

31,25%n=15

Inne miasto(niż wojewódzkieczy powiatowe)

14,58%n=7

Wieś22,92%n=11


Typ miejscowości, z których pochodzą respondentki

Nasze hipotezy potwierdziły się, gdyż wśród diagnozowanych samotnych matek i kobiet w ciąży przeważyły kobiety pochodzące z miast wojewódzkich – 29% (14 kobiet) oraz powiatowych: 31% (15 osób). Łącznie z większych jednostek administracyjnych trafiało do placówek sześć na dziesięć respondentek. Z mniejszych miast zaś – co siódma (7 kobiet, 15%) a z terenów wiejskich – niespełna co czwarta respondentka (11 kobiet, 23%). Jak wcześniej wskazywaliśmy, samotne rodzicielstwo, w tym przeważające samotne macierzyństwo jest przede wszystkim zjawiskiem miejskim i wiąże się z zamieszkiwaniem w większych jednostkach administracyjnych. Omawiana lokalna diagnoza potwierdza tę ogólnopolską tendencję, gdyż trzy czwarte respondentek zamieszkiwało tereny zurbanizowane, zanim trafiło do ośrodka dla samotnych matek. Kolejne dane ukazują kierunki migracji matek samotnie wychowujących potomstwo do dolnośląskich ośrodków.

28

Nasze hipotezy potwierdziły się, gdyż wśród diagnozowanych samotnych matek i kobiet w ciąży

przeważyły kobiety pochodzące z miast wojewódzkich – 29% (14 kobiet) oraz powiatowych:

17 . Pytanie zamknięte (bez możliwości wpisania własnej odpowiedzi) w kwestionariuszu ankiety sformułowaliśmy następująco: Proszę zaznaczyć, gdzie Pani mieszkała zanim zaczęła Pani mieszkać w ośrodkach pomocy dla samot-nych mam? Chodzi nam o miejscowość, z której przyjechała Pani do pierwszego ośrodka.


35

31% (15 osób) . Łącznie z większych jednostek administracyjnych trafiało do placówek sześć na

dziesięć respondentek . Z mniejszych miast zaś – co siódma (7 kobiet, 15%) a z terenów wiejskich

– niespełna co czwarta respondentka (11 kobiet, 23%) . Jak wcześniej wskazywaliśmy, samotne

rodzicielstwo, w tym przeważające samotne macierzyństwo jest przede wszystkim zjawiskiem

miejskim i wiąże się z zamieszkiwaniem w większych jednostkach administracyjnych . Omawia-

na lokalna diagnoza potwierdza tę ogólnopolską tendencję, gdyż trzy czwarte respondentek

zamieszkiwało tereny zurbanizowane, zanim trafiło do ośrodka dla samotnych matek .

Kolejne dane ukazują kierunki migracji matek samotnie wychowujących potomstwo do

dolnośląskich ośrodków .

Wykres 9. Województwa pochodzenia respondentekWykres 9. Wiek respondentek

0,0% 25,0% 50,0% 75,0%

Warto ci

Dolnośląskie

Mazowieckie

Lubuskie

Kujawsko-pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie

Zachodniopomorskie

79,2%4,2%

4,2%

4,2%

4,2%

2,1%

2,1%

Województwa, z których pochodz respondentki

n=1

n=1

n=2

n=2

n=2

n=2

n=38

W przeważającej proporcji przypadków, uczestniczki diagnozy pochodziły z województwa dolnośląskiego (38 kobiet, 79% próby), najczęściej z Wrocławia (10 kobiet). Jakkolwiek po dwie z badanych wyemigrowały w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania z województwa mazowieckiego, lubuskiego, kujawsko-pomorskiego lub śląskiego. Zdarzyły się również kobiety, które przybyły na Dolny Śląsk z Ziemi Świętokrzyskiej oraz Pomorza Zachodniego. Mamy jednak do czynienia bardziej z lokalnymi, wewnętrznymi migracjami matek na Dolnym Śląsku (np. pomiędzy miastami lub terenami wiejskimi i zurbanizowanymi) lub z sąsiadujących województw aniżeli z ruchliwością na szerszą, ogólnopolską skalę. Chociażby ze względów ekonomicznych, kobiety poszukują wsparcia najczęściej dość blisko swojego uprzedniego miejsca zamieszkania. Poza tym, jak wynika też z rozmów z kierownikami, jeśli dochodzi do interwencji w sytuacji przemocy domowej, kobiety z dziećmi są dowożone przez pracowników opieki społecznej do najbliższego ośrodka dysponującego wolnymi miejscami. Szczegółowe analizy materiału empirycznego dowiodły ponadto, że migracje z innych województw dotyczyły mieszkanek miast, przede wszystkim wojewódzkich oraz najmniejszych jednostek administracyjnych (innych niż powiatowe czy wojewódzkie). Ani jedna imigrantka nie pochodziła z terenów wiejskich.

29

W przeważającej proporcji przypadków, uczestniczki diagnozy pochodziły z województwa

dolnośląskiego (38 kobiet, 79% próby), najczęściej z Wrocławia (10 kobiet) . Jakkolwiek po

dwie z badanych wyemigrowały w poszukiwaniu nowego miejsca zamieszkania z wojewódz-

twa mazowieckiego, lubuskiego, kujawsko-pomorskiego lub śląskiego . Zdarzyły się również

kobiety, które przybyły na Dolny Śląsk z Ziemi Świętokrzyskiej oraz Pomorza Zachodniego .


36

Mamy jednak do czynienia bardziej z lokalnymi, wewnętrznymi migracjami matek na Dolnym

Śląsku (np . pomiędzy miastami lub terenami wiejskimi i zurbanizowanymi) lub z sąsiadujących

województw aniżeli z ruchliwością na szerszą, ogólnopolską skalę . Chociażby ze względów

ekonomicznych, kobiety poszukują wsparcia najczęściej dość blisko swojego uprzedniego

miejsca zamieszkania . Poza tym, jak wynika też z rozmów z kierownikami, jeśli dochodzi do in-

terwencji w sytuacji przemocy domowej, kobiety z dziećmi są dowożone przez pracowników

opieki społecznej do najbliższego ośrodka dysponującego wolnymi miejscami .

Szczegółowe analizy materiału empirycznego dowiodły ponadto, że migracje z innych

województw dotyczyły mieszkanek miast, przede wszystkim wojewódzkich oraz naj-

mniejszych jednostek administracyjnych (innych niż powiatowe czy wojewódzkie) . Ani

jedna imigrantka nie pochodziła z terenów wiejskich .

Wykres 10. Poziom wykształcenia respondentekWykres 10. Poziom wykształcenia respondentek

10,0% 20,0% 30,0% 40,0%

Warto ci

Podstawowe, gimnazjalne

Zasadnicze zawodowe

rednie ogólnokszta c ce

rednie zawodowe

Wy sze zawodowe

37,5%

45,8%

8,3%

2,1%

6,3%

Poziom wykszta cenia respondentek

n=18

n=3

n=1

n=4

n=22

Dane ilościowe dowodzą, że badane dolnośląskie samotne matki zazwyczaj ukończyły szkołę zasadniczą zawodową (22 kobiety, 46% próby) lub jedynie szkołę podstawową czy też gimnazjalną (18, ok. 38%). Łącznie co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia osiągnęła zdecydowana większość, bo ponad osiem na dziesięć uczestniczek ankiet. Ten niski kapitał społeczny stanowi ważną barierę w poszukiwaniu zatrudnienia oraz przyczynia się do obniżenia aspiracji edukacyjnych badanych. Będziemy pisać o tym szerzej w odpowiednim rozdziale. Nieliczne kobiety posiadają dyplom szkoły średniej ogólnokształcącej (4 osoby, 8%), średniej zawodowej (1 kobieta) i tylko 3 z badanych zadeklarowały ukończenie studiów wyższych – co daje 6% pobranej próby. Dla większej przejrzystości, w dalszych analizach ilościowych połączyliśmy w jedną kategorię wykształcenia liczebności kobiet, które ukończyły liceum ogólnokształcące lub szkołę średnią zawodową. Uczestniczki naszej diagnozy relatywnie niski poziom wykształcenia dziedziczą zarówno po ojcu jak i po matce.18 Należy jednak podkreślić, że największa część badanych nie potrafiła określić poziomu wykształcenia swojego ojca, kiedy respondentka miała 14 lat (22 odpowiedzi „nie wiem”, 46% próby), a znacznie rzadziej już taka niewiedza dotyczyła poziomu edukacji matki (27% odpowiedzi „nie wiem” ). Zapewne wynika to z faktu, że taka

30

18 Dane dotyczące dziedziczenia wykształcenia zebraliśmy za pomocą dwóch pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety: Jakie wykszta cenie mia a Pani matka, kiedy mia a Pani 14 lat? oraz Jakie wykszta cenie mia Pani ojciec, kiedy mia a Pani 14 lat?


37

Dane ilościowe dowodzą, że badane dolnośląskie samotne matki zazwyczaj ukończyły szko-

łę zasadniczą zawodową (22 kobiety, 46% próby) lub jedynie szkołę podstawową czy też

gimnazjalną (18, ok . 38%) . Łącznie co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształce-

nia osiągnęła zdecydowana większość, bo ponad osiem na dziesięć uczestniczek ankiet . Ten

niski kapitał społeczny stanowi ważną barierę w poszukiwaniu zatrudnienia oraz przyczynia

się do obniżenia aspiracji edukacyjnych badanych . Będziemy pisać o tym szerzej w odpo-

wiednim rozdziale . Nieliczne kobiety posiadają dyplom szkoły średniej ogólnokształcącej (4

osoby, 8%), średniej zawodowej (1 kobieta) i tylko 3 z badanych zadeklarowały ukończenie

studiów wyższych – co daje 6% pobranej próby .

Dla większej przejrzystości, w dalszych analizach ilościowych połączyliśmy w jedną kategorię

wykształcenia liczebności kobiet, które ukończyły liceum ogólnokształcące lub szkołę średnią

zawodową .

Uczestniczki naszej diagnozy relatywnie niski poziom wykształcenia dziedziczą zarówno po

ojcu jak i po matce .18 Należy jednak podkreślić, że największa część badanych nie potrafiła

określić poziomu wykształcenia swojego ojca, kiedy respondentka miała 14 lat (22 odpo-

wiedzi „nie wiem”, 46% próby), a znacznie rzadziej już taka niewiedza dotyczyła poziomu

edukacji matki (27% odpowiedzi „nie wiem” ) . Zapewne wynika to z faktu, że taka część re-

spondentek socjalizowała się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, rodzinnych do-

mach dziecka lub w niepełnej rodzinie (tylko z matką) .

Pozostałe samotne matki najczęściej wychowywały się w rodzinach, w których oboje ro-

dzice ukończyli szkołę podstawową lub gimnazjalną, przy czym silniejszy był tu wpływ

matki (42% dla matek i 25% dla ojców) . Co szósta badana kobieta pochodzi od rodziców

z wykształceniem zasadniczym zawodowym (17% dla ojców i 17% dla matek), zaś jeden na

dwunastu ojców oraz jedna na dziesięć matek badanych, w momencie wychowywania re-

spondentki, posiadała dyplom szkoły średniej (odpowiednio: 8% ojców i 10% matek) . Tylko

w wyjątkowych przypadkach uczestniczki diagnozy pochodziły z domów rodziców wyedu-

kowanych na poziomie wyższym zawodowym (2% ojców, 4% matek) .

18 . Dane dotyczące dziedziczenia wykształcenia zebraliśmy za pomocą dwóch pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety: Jakie wykształcenie miała Pani matka, kiedy miała Pani 14 lat? oraz Jakie wykształcenie miał Pani ojciec, kiedy miała Pani 14 lat?


38

Wykres 11. Wykształcenie rodziców respondentek, gdy miały one 14 lat

część respondentek socjalizowała się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, rodzinnych domach dziecka lub w niepełnej rodzinie (tylko z matką). Pozostałe samotne matki najczęściej wychowywały się w rodzinach, w których oboje rodzice ukończyli szkołę podstawową lub gimnazjalną, przy czym silniejszy był tu wpływ matki (42% dla matek i 25% dla ojców). Co szósta badana kobieta pochodzi od rodziców z wykształceniem zasadniczym zawodowym (17% dla ojców i 17% dla matek), zaś jeden na dwunastu ojców oraz jedna na dziesięć matek badanych, w momencie wychowywania respondentki, posiadała dyplom szkoły średniej (odpowiednio: 8% ojców i 10% matek). Tylko w wyjątkowych przypadkach uczestniczki diagnozy pochodziły z domów rodziców wyedukowanych na poziomie wyższym zawodowym (2% ojców, 4% matek). Wykres 11. Wykształcenie rodziców respondentek, gdy miały one 14 lat

MatkaOjciec

10,0% 20,0% 30,0% 40,0%Wartości

Brak odpowiedzi

Nie wiem

Podstawowe, gimnazjalne

Średnie ogólnokształcącelub zawodowe

Wyższe zawodowe

Zasadnicze zawodowe

2,1%

27,1%

45,8%

41,7%

25,0%

8,3%

10,4%

4,2%

2,1%

16,7%

16,7%

Jakie wykształcenie miała Pani matka/ojciec kiedy miała Pani 14 lat?

Reasumując: przeszło dwie piąte ojców oraz połowa matek naszych respondentek ukończyła co najwyżej szkołę zasadniczą zawodową (odpowiednio: 42% i 58% wskazań). Dowodzi to faktu, że swój niski kapitał społeczny badane odziedziczyły po obojgu rodzicach i bardzo rzadko doznały awansu społecznego, a więc uzyskania wyższego poziomu wykształcenia niż ten, który osiągnęli rodzice. Szczegółowe analizy pokazują, że respondentki najczęściej osiągają wykształcenie średnie, jeśli ich matki również uzyskały dyplom szkoły średniej lub ukończyły tylko szkołę podstawową. Taka korzystna zmiana pozycji społecznej dotyczyła jednak tylko trzech uczestniczek ankiet. Częściej już dochodziło do ukończenia szkoły zawodowej, gdy matka zakończyła swoją edukację w szkole podstawowej (9 przypadków).

31

Reasumując: przeszło dwie piąte ojców oraz połowa matek naszych respondentek ukoń-

czyła co najwyżej szkołę zasadniczą zawodową (odpowiednio: 42% i 58% wskazań) . Do-

wodzi to faktu, że swój niski kapitał społeczny badane odziedziczyły po obojgu rodzi-

cach i bardzo rzadko doznały awansu społecznego, a więc uzyskania wyższego poziomu

wykształcenia niż ten, który osiągnęli rodzice . Szczegółowe analizy pokazują, że respon-

dentki najczęściej osiągają wykształcenie średnie, jeśli ich matki również uzyskały dyplom

szkoły średniej lub ukończyły tylko szkołę podstawową . Taka korzystna zmiana pozycji

społecznej dotyczyła jednak tylko trzech uczestniczek ankiet . Częściej już dochodziło do

ukończenia szkoły zawodowej, gdy matka zakończyła swoją edukację w szkole podsta-

wowej (9 przypadków) . Trzy respondentki, które posiadają dyplomy szkoły wyższej zawo-

dowej pochodziły od matek, które ukończyły szkołę zasadniczą zawodową, średnią lub


39

również wyższą (po 1 wskazaniu) . W identyczny sposób wyższe wykształcenie badanych

pochodzi od ich ojców . Ci ostatni, tak jak i matki badanych, kształtują awans z wykształce-

nia podstawowego na poziom zasadniczy zawodowy (5 przypadków w próbie) oraz średni

(3 respondentki) .

Liczebność próby jest zbyt mała, ażeby wyciągnąć daleko idące wnioski, ale można stwier-

dzić, że badane kobiety przejawiają tendencję bądź do zachowania, bądź nieznacznego

podwyższenia swojego poziomu wykształcenia w stosunku do rodziców . Wpływ matek

i ojców wykazuje tutaj podobną siłę i kierunek . W kilku przypadkach doszło nawet do de-

gradacji społecznej, czyli badane osiągnęły niższy poziom wykształcenia aniżeli ich rodzice .

Proces ten dotyczył 4 badanych o najniższym poziomie wykształcenia, których ojciec ukoń-

czył szkołę zasadniczą zawodową (3) lub średnią (1) oraz 5 respondentek podobnie wyedu-

kowanych: 4 pochodziły od matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, zaś jedna

badana – od matki z wykształceniem średnim .

Aktualny poziom wykształcenia samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrod-

ki powiązany jest nie tylko z pułapem edukacji ich rodziców . Ważnym czynnikiem okazał

się również wiek diagnozowanych oraz typ miejscowości, z której przybyły do danej

placówki .19

Zakończenie edukacji na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej dotyczy zazwyczaj

kobiet, które są w wieku od 25 do 34 lat (około połowa z nich) lub powyżej 44 lat (przeszło

dwie piąte tej części kobiet) . Respondentki najmłodsze (18-24 lat) w ogóle nie wskazały na

najniższy stopień edukacji . Są one zazwyczaj znacznie lepiej wyedukowane niż starsze sa-

motne matki . Sześć na dziesięć najmłodszych respondentek uzyskała dyplom szkoły zasad-

niczej zawodowej, zaś cztery na dziesięć – średniej ogólnokształcącej lub zawodowej .

Najbardziej zróżnicowane pod względem poziomu wykształcenia okazały się badane, któ-

rych wiek przekroczył 44 lata . Przeszło jedna czwarta z nich osiągnęła poziom zasadniczy

zawodowy, natomiast co siódma - średni lub wyższy pułap edukacji . Z drugiej jednak strony,

najliczniejsza ich część zakończyła swoją edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej .

Ankietowane, które przed przybyciem do ośrodka zamieszkiwały tereny wiejskie, mają re-

latywnie najniższy poziom wykształcenia . Dziewięć na dziesięć z nich zakończyło edukację

19 . Uwaga: z tej części analizy wyłączyliśmy braki odpowiedzi, stąd mogą wynikać różnice w liczebności ogółem.


40

co najwyżej w szkole zasadniczej zawodowej, a co jedenasta – w średniej . Żadna z kobiet

pochodzących z obszarów wiejskich lub najmniejszych miast nie posiadała dyplomu uczel-

ni wyższej . Uzyskaniu najwyższego poziomu edukacji sprzyjało wśród respondentek wcze-

śniejsze zamieszkiwanie w mieście wojewódzkim lub powiatowym .

Biorące udział w diagnozie samotne matki zamieszkujące miasta wojewódzkie istotnie rza-

dziej (ok . 3 na 10) deklarowały osiągnięcie najniższego, co najwyżej gimnazjalnego pozio-

mu wykształcenia . W przypadku pozostałych miejscowości, z których przyjeżdżały badane

(miasta powiatowe i mniejsze oraz wsie), proporcja kobiet z wykształceniem podstawowym

i gimnazjalnym wyniosła od 4 do 4,5 na 10 respondentek .

Zamieszkujące diagnozowane ośrodki matki samotnie wychowujące swe dzieci oraz kobie-

ty w ciąży nie tylko ujawniały dość niski kapitał kulturowy (niski poziom wykształcenia), ale

w większości zajmują one również niskie pozycje w strukturze zatrudnienia .

Wykres 12. Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS)Wykres 12. Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS)

10,0% 20,0% 30,0% 40,0%

Warto ci

Brak zawodu

Robotnicy przemysłowii rzemieślnicy

Pracownicy usługosobistych i sprzedawcy

Specjaliści

Rolnicy, ogrodnicy,leśnicy i rybacy

Operatorzy i monterzymaszyn i urządzeń

Brak odpowiedzi

39,6%

29,2%

18,8%

6,3%

2,1%

2,1%

2,1%

Zawód wyuczony (grupy wielkie zgodnie z KZiS)

n=19

n=14

n=9

n=3

n=1

n=1

n=1

Biorąc pod uwagę tzw. „grupy wielkie” zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności20, około 40% próby (19 kobiet) nie posiadało zawodu wyuczonego. Brak zawodu ujawniły respondentki z wykształceniem podstawowym gimnazjalnym oraz z dyplomem liceum ogólnokształcącego, które jednocześnie nie miały okazji zdobyć konkretnych kwalifikacji zawodowych na kursach czy szkoleniach lub w ramach przyuczenia zawodowego w zakładzie pracy. Nieliczne uczestniczki ankiet z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym przyuczyły się do zawodów typowo robotniczych lub do pracy w charakterze monterów maszyn i urządzeń. Niemal trzecia część wszystkich diagnozowanych samotnych matek uzyskała zawód zakwalifikowany do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (14 kobiet, 29%). Blisko co piąta ankietowana uzyskała dyplom w profesji podpadającej pod kategorię „pracownika usług osobistych i sprzedawców” (9 matek, 19%). W pojedynczych przypadkach badane wskazały zawód w charakterze „rolników, ogrodników, leśników i rybaków” lub „operatorów i monterów maszyn i urządzeń” (po 1 odpowiedzi).

34

20 Klasyfikacja Zawodów i Specjalno ci (wg Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8. grudnia 2004 r. Dz. U. Nr 265, poz. 2644) jest klasyfikacją stosowaną przez Powiatowe Urzędy Pracy.


41

Biorąc pod uwagę tzw . „grupy wielkie” zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności20, około

40% próby (19 kobiet) nie posiadało zawodu wyuczonego . Brak zawodu ujawniły respondent-

ki z wykształceniem podstawowym gimnazjalnym oraz z dyplomem liceum ogólnokształcą-

cego, które jednocześnie nie miały okazji zdobyć konkretnych kwalifikacji zawodowych na

kursach czy szkoleniach lub w ramach przyuczenia zawodowego w zakładzie pracy . Nieliczne

uczestniczki ankiet z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym przyuczyły się do za-

wodów typowo robotniczych lub do pracy w charakterze monterów maszyn i urządzeń .

Niemal trzecia część wszystkich diagnozowanych samotnych matek uzyskała zawód zakwa-

lifikowany do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (14 kobiet, 29%) . Blisko co pią-

ta ankietowana uzyskała dyplom w profesji podpadającej pod kategorię „pracownika usług

osobistych i sprzedawców” (9 matek, 19%) . W pojedynczych przypadkach badane wskazały

zawód w charakterze „rolników, ogrodników, leśników i rybaków” lub „operatorów i monterów

maszyn i urządzeń” (po 1 odpowiedzi) .

Tylko trzy respondentki reprezentują specjalistki, a dokładniej do naszej próby „trafiły”: ekono-

mistka, logopeda oraz reżyserka teatralna . Są to kobiety, które ukończyły szkoły wyższe . Jeśli

chodzi o zawody zaliczone do innych wcześniej wymienionych „grup wielkich” (KZiS), to najwię-

cej respondentek jest z zawodu krawcowymi (9 osób, 19% próby), 5 ukończyło szkołę gastrono-

miczną uzyskując dyplom kucharza (10%), a 4 reprezentują zawodowych sprzedawców (8%) .

Te ostatnie kobiety ukończyły kierunkowe szkoły średnie lub zasadnicze zawodowe . Oprócz wy-

mienionych specjalistek, inne zawody również były reprezentowane przez pojedyncze samotne

matki i były to zazwyczaj profesje potocznie uznawane za silnie zmaskulinizowane, typowo „mę-

skie”, czyli: ogrodnik terenów zieleni, tokarz, elektromonter (elektryk zakładowy), piekarz, tapicer,

operator urządzeń przetwórstwa mięsa . Jedna z matek jest wykwalifikowaną przędzarką .

2.2. Sytuacja rodzinna respondentek

Istotnym czynnikiem warunkujących aktualną sytuację życiową samotnych matek jest ich sytu-

acja rodzinna . Często rodzina stanowi jedyną grupę społeczną, na której wsparcie może liczyć

kobieta w sytuacji bezdomności lub doznania przemocy ze strony męża czy też nieformalnego

patera życiowego .

20 . Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (wg Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8. grudnia 2004 r. Dz. U. Nr 265, poz. 2644) jest klasyfikacją stosowaną przez Powiatowe Urzędy Pracy.


42

Jak kształtują się szczegółowe wymiary sytuacji rodzinnej matek biorących udział w ankie-

cie audytoryjnej?

Wykres 13. Stan cywilny respondentekWykres 13. Stan cywilny respondentek

Stan cywilny respondentek

Panna

50,00%n=24

M atka4,17%n=2

W separacji

4,17%n=2

Rozwiedziona 25,00%n=12

Wdowa12,50%n=6


Połowa diagnozowanych kobiet była reprezentowana przez panny (24 osoby). Na panieństwo wskazały wszystkie badane w wieku od 18-24 lat. Tylko dwie respondentki w momencie przeprowadzania diagnozy były zamężne (4% próby) i były one w wieku od 25 do 36 lat. Również dwie nie udzieliły odpowiedzi na temat swojego stanu cywilnego. Jak się okazuje, samotne macierzyństwo wiąże się z faktycznym pozostawaniem poza związkiem małżeńskim, a nie czasowym rozstaniem z partnerem. Świadczy o tym znaczna przewaga badanych rozwiedzionych (12 kobiet, 25%) nad pozostającymi w separacji (2 kobiety, 4%). W trakcie badań jakościowych dowiedzieliśmy się, że kobiety zamieszkujące w ośrodkach niejednokrotnie uzyskują tam pomoc prawną i wsparcie innych mieszkanek, a do rozpadu małżeństwa dochodzi już po zamieszkaniu w placówce. Podjęciu decyzji o rozwodzie najbardziej sprzyjał wiek mieszczący się w przedziale od 35-44 lat, zaś nieco młodszy wiek (25-34) wiązał się z podjęciem decyzji o separacji. Zatem badane kobiety podejmowały decyzję o rozstaniu z mężem po ukończeniu 34. roku życia. Można przypuszczać, że następowało to wtedy, gdy dzieci zostały posłane do szkoły, dzięki czemu kobiety stały się bardziej niezależne i mobilne. Potencjalnie mogły wrócić lub pełniej uczestniczyć w rywalizacji na rynku pracy. Potencjalnie, ponieważ, jak się okazuje, samotne matki zamieszkujące ośrodki mają duże trudności ze znalezieniem zatrudnienia.21 Wśród dolnośląskich samotnych matek znalazło się również 6 kobiet owdowiałych (13% próby) i były to zazwyczaj jednocześnie respondentki najbardziej zaawansowane wiekiem (powyżej 44 lat), choć zdarzały się wdowy wśród kobiet, które ukończyły zaledwie od 25 do 34 lat.

36

Wśród 48 matek biorących udział w diagnozie 2 respondentki nie posiadają jeszcze dzieci - są to kobiety w ciąży. W sumie wśród badanych doliczyliśmy się 6 kobiet ciężarnych, w tym dwie pierworódki. Tak więc niemal wszystkie respondentki posiadają już dzieci i można je zaliczyć do „samotnych matek” (46 kobiet).

21 Problem bierności zawodowej, będziemy szerzej rozważać w odpowiednim rozdziale poświęconym aktywności obywatelskiej dolnośląskich samotnych matek.

Połowa diagnozowanych kobiet była reprezentowana przez panny (24 osoby) . Na panień-

stwo wskazały wszystkie badane w wieku od 18-24 lat .

Tylko dwie respondentki w momencie przeprowadzania diagnozy były zamężne (4% próby)

i były one w wieku od 25 do 36 lat . Również dwie nie udzieliły odpowiedzi na temat swojego

stanu cywilnego . Jak się okazuje, samotne macierzyństwo wiąże się z faktycznym pozostawa-

niem poza związkiem małżeńskim, a nie czasowym rozstaniem z partnerem . Świadczy o tym

znaczna przewaga badanych rozwiedzionych (12 kobiet, 25%) nad pozostającymi w separacji

(2 kobiety, 4%) . W trakcie badań jakościowych dowiedzieliśmy się, że kobiety zamieszkują-

ce w ośrodkach niejednokrotnie uzyskują tam pomoc prawną i wsparcie innych mieszkanek,

a do rozpadu małżeństwa dochodzi już po zamieszkaniu w placówce .

Podjęciu decyzji o rozwodzie najbardziej sprzyjał wiek mieszczący się w przedziale od 35-44

lat, zaś nieco młodszy wiek (25-34) wiązał się z podjęciem decyzji o separacji . Zatem bada-

ne kobiety podejmowały decyzję o rozstaniu z mężem po ukończeniu 34 . roku życia . Można

przypuszczać, że następowało to wtedy, gdy dzieci zostały posłane do szkoły, dzięki czemu


43

kobiety stały się bardziej niezależne i mobilne . Potencjalnie mogły wrócić lub pełniej uczestni-

czyć w rywalizacji na rynku pracy . Potencjalnie, ponieważ, jak się okazuje, samotne matki za-

mieszkujące ośrodki mają duże trudności ze znalezieniem zatrudnienia .21 Wśród dolnośląskich

samotnych matek znalazło się również 6 kobiet owdowiałych (13% próby) i były to zazwyczaj

jednocześnie respondentki najbardziej zaawansowane wiekiem (powyżej 44 lat), choć zdarza-

ły się wdowy wśród kobiet, które ukończyły zaledwie od 25 do 34 lat .

Wśród 48 matek biorących udział w diagnozie 2 respondentki nie posiadają jeszcze dzieci -

są to kobiety w ciąży . W sumie wśród badanych doliczyliśmy się 6 kobiet ciężarnych, w tym

dwie pierworódki . Tak więc niemal wszystkie respondentki posiadają już dzieci i można je

zaliczyć do „samotnych matek” (46 kobiet) .

Według stanu na 31 grudnia 2008 r ., w naszym kraju we wszystkich placówkach dla matek

z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży przebywało łącznie 1225 dzieci i młodzieży do lat 18 .22

W trakcie realizacji omawianej diagnozy, z naszymi respondentkami zamieszkiwało pięćdzie-

sięcioro siedmioro dzieci . O bardzo niekorzystnej sytuacji rodzinnej znacznej części uczestni-

czek diagnozy świadczy fakt, iż spośród 46 matek posiadających dzieci, 14 przebywa w ośrod-

ku bez swoich dzieci, z drugiej strony, 32 zamieszkuje w nich wraz z dziećmi . Z naszych ustaleń

wynika, iż w momencie diagnozy, z wszystkimi wychowankami w danym ośrodku przebywała

tylko niespełna połowa respondentek (23 z nich, 48% próby), a niemal co piąta ankietowana

aktualnie zamieszkiwała tylko z częścią swojego potomstwa (9 matek, 19%) . Co trzecia badana

matka doznała sytuacji rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (14 kobiet) . Jedna na trzy uczest-

niczki ankiet przebywała w placówce dla samotnych matek z jednym dzieckiem (15 kobiet), co

piąta z dwójką (10 kobieta) a co siódma z większą ilością potomstwa . Dwie kobiety w próbie

badawczej, jak pamiętamy, były ciężarnymi, przyszłymi pierworódkami .

Mimo małej próby, można dostrzec pewną prawidłowość: im większa ilość dzieci, tym bar-

dziej prawdopodobne było rozdzielenie z częścią potomstwa, ale też w momencie prze-

prowadzania diagnozy ilościowej, również 6 na 16 matek jedynaków nie zamieszkiwało ze

swoim dzieckiem . Można założyć, iż część potomstwa stanowią osoby dorosłe i pochodzą

one od najstarszych badanych matek, które po usamodzielnieniu się jedynych dzieci pozo-

stały w diagnozowanych placówkach .

21 . Problem bierności zawodowej, będziemy szerzej rozważać w odpowiednim rozdziale poświęconym aktywności obywatelskiej dolnośląskich samotnych matek.

22 . Za: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s. 262.


44

Wykres 14. Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek

Według stanu na 31 grudnia 2008 r., w naszym kraju we wszystkich placówkach dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży przebywało łącznie 1225 dzieci i młodzieży do lat 18.22 W trakcie realizacji omawianej diagnozy, z naszymi respondentkami zamieszkiwało pięćdziesięcioro siedmioro dzieci. O bardzo niekorzystnej sytuacji rodzinnej znacznej części uczestniczek diagnozy świadczy fakt, iż spośród 46 matek posiadających dzieci, 14 przebywa w ośrodku bez swoich dzieci, z drugiej strony, 32 zamieszkuje w nich wraz z dziećmi. Z naszych ustaleń wynika, iż w momencie diagnozy, z wszystkimi wychowankami w danym ośrodku przebywała tylko niespełna połowa respondentek (23 z nich, 48% próby), a niemal co piąta ankietowana aktualnie zamieszkiwała tylko z częścią swojego potomstwa (9 matek, 19%). Co trzecia badana matka doznała sytuacji rozłąki ze wszystkimi swoimi dziećmi (14 kobiet). Jedna na trzy uczestniczki ankiet przebywała w placówce dla samotnych matek z jednym dzieckiem (15 kobiet), co piąta z dwójką (10 kobieta) a co siódma z większą ilością potomstwa. Dwie kobiety w próbie badawczej, jak pamiętamy, były ciężarnymi, przyszłymi pierworódkami. Mimo małej próby, można dostrzec pewną prawidłowość: im większa ilość dzieci, tym bardziej prawdopodobne było rozdzielenie z częścią potomstwa, ale też w momencie przeprowadzania diagnozy ilościowej, również 6 na 16 matek jedynaków nie zamieszkiwało ze swoim dzieckiem. Można założyć, iż część potomstwa stanowią osoby dorosłe i pochodzą one od najstarszych badanych matek, które po usamodzielnieniu się jedynych dzieci pozostały w diagnozowanych placówkach. Wykres 14. Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek

Ilość respondetek przebywających z dziećmiw Ośrodku dla Samotnych Matek

Bez dzieci

29,17%n=14

Z wszystkimi dziećmi

47,92%n=23

Z częścią dzieci

18,75%n=9

Brak dzieci4,17%n=2

37

22 Za: Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s. 262.

Wykres 15. Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych MatekWykres 15. Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek

Liczba dzieci przebywających w Ośrodkudla Samotnych Matek

Żadne z posiadanychdzieci

29,17%n=14

Jedno dziecko

31,25%n=15

Dwoje dzieci

20,83%n=10

Co najmniejtroje dzieci 14,58%

n=7

Brak dzieci4,17%n=2

Na sto pięcioro dzieci badanych kobiet, tylko nieco ponad połowa (57 dzieci, 54% z nich) aktualnie przebywa razem z matką w ośrodku. Z wywiadów przeprowadzonych z kierownikami (IDI) oraz nieformalnych rozmów z samotnymi matkami (FGI) wynika, że dzieci samotnych matek pozostają albo z dziadkami w dotychczasowym miejscu zamieszkania albo też, w sytuacji krytycznej, przemocy rodzinnej, choroby alkoholowej, trafiają do placówek opiekuńczo-wychowawczych lub do instytucji interwencyjnych dla dzieci i młodzieży. Aczkolwiek choroba alkoholowa lub zaniedbania ze strony matki tylko wyjątkowych przypadkach stanowią bezpośrednią przyczynę rozstania z dziećmi:

Mieliśmy przypadek w zeszłym roku, gdzie mama zabrała dziecko na melinę. Dziecko uciekło, przyszło do nas, do tej pory coś się dzieje, bo to dziecko my żeśmy przechowali. Nie powinniśmy tego zrobić, bo nie mamy żadnych uprawnień. Dziecko jest już w domu dziecka w tej chwili. Ale w sumie tak na kilka lat, to muszę Pani powiedzieć, że było może z 10 takich mam, gdzie trzeba było dziecko odebrać. (IDI)

Część samotnych matek traci zatem prawo do opieki nad dziećmi lub ma ograniczone prawa rodzicielskie, co jest spowodowane chorobą alkoholową, bezdomnością, złymi warunkami mieszkaniowymi czy też brakiem stałego zatrudnienia.

Mamy taką młodą mamę, 27 letnia, która od 14. roku życia pije alkohol. Nadużywała alkoholu. Skończyła szkołę średnią. Ma dzieci. Jedno dziecko zabrała siostra, drugie dziecko jest przy niej. U nas stanęła na nogi. Czwarty rok nie pije alkoholu. Był taki przełom po roku, kiedy była taka bardzo butna, gdzieś ten alkohol zaczął w niej działać, no nie wiemy jak. Brakowało jej tego alkoholu. Zostawiła to dziecko i uciekła. No ja tak nie oddaję szybko dzieci, więc udało nam się ją zwerbować z powrotem i jest do chwili obecnej z tym dzieckiem. (IDI)

38


45

Na sto pięcioro dzieci badanych kobiet, tylko nieco ponad połowa (57 dzieci, 54% z nich) ak-

tualnie przebywa razem z matką w ośrodku . Z wywiadów przeprowadzonych z kierownikami

(IDI) oraz nieformalnych rozmów z samotnymi matkami (FGI) wynika, że dzieci samotnych ma-

tek pozostają albo z dziadkami w dotychczasowym miejscu zamieszkania albo też, w sytuacji

krytycznej, przemocy rodzinnej, choroby alkoholowej, trafiają do placówek opiekuńczo-wy-

chowawczych lub do instytucji interwencyjnych dla dzieci i młodzieży . Aczkolwiek choroba

alkoholowa lub zaniedbania ze strony matki tylko wyjątkowych przypadkach stanowią bez-

pośrednią przyczynę rozstania z dziećmi:

Mieliśmy przypadek w zeszłym roku, gdzie mama zabrała dziecko na melinę. Dziecko uciekło, przyszło

do nas, do tej pory coś się dzieje, bo to dziecko my żeśmy przechowali. Nie powinniśmy tego zrobić, bo

nie mamy żadnych uprawnień. Dziecko jest już w domu dziecka w tej chwili. Ale w sumie tak na kilka lat,

to muszę Pani powiedzieć, że było może z 10 takich mam, gdzie trzeba było dziecko odebrać. (IDI)

Część samotnych matek traci zatem prawo do opieki nad dziećmi lub ma ograniczone pra-

wa rodzicielskie, co jest spowodowane chorobą alkoholową, bezdomnością, złymi warun-

kami mieszkaniowymi czy też brakiem stałego zatrudnienia .

Mamy taką młodą mamę, 27 letnia, która od 14. roku życia pije alkohol. Nadużywała alko-

holu. Skończyła szkołę średnią. Ma dzieci. Jedno dziecko zabrała siostra, drugie dziecko jest

przy niej. U nas stanęła na nogi. Czwarty rok nie pije alkoholu. Był taki przełom po roku, kie-

dy była taka bardzo butna, gdzieś ten alkohol zaczął w niej działać, no nie wiemy jak. Bra-

kowało jej tego alkoholu. Zostawiła to dziecko i uciekła. No ja tak nie oddaję szybko dzieci,

więc udało nam się ją zwerbować z powrotem i jest do chwili obecnej z tym dzieckiem. (IDI)


46

Wykres 16. Stosunek posiadanych dzieci do ilości dzieci przebywających w Ośrodkach Wykres 16. Stosunek posiadanych dzieci do ilości dzieci przebywających w Ośrodkach

Liczbaposiadanych dzieci

Liczba dzieciprzebywaj cych w O rodku

0,0%

25,0%

50,0%

75,0%

100,0%

War

toci

100,0%

54,3%

Stosunek posiadanych dzieci do ilo ci dzieciprzebywaj cych w O rodkach dla Samotnych Matek

n= 105

n=57

Kolejne statystyki dotyczą wszystkich dzieci diagnozowanych samotnych matek, niezależnie czy ich potomstwo przebywa w ośrodku czy też nie. Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej urodziły jedno (16 kobiet 33% próby) albo też dwoje dzieci (11 kobiet, 23%). Łącznie doliczyliśmy się 27 takich matek. Co czwarta badana posiadała potomstwo liczące trójkę dzieci (12 matek, 25%). Jedna na siedem respondentek wychowywała co najmniej czworo dzieci (15%), przy czym jedna z tych matek urodziła szóstkę, również jedna piątkę, a pięć – czwórkę dzieci. Wbrew potocznej wiedzy, dolnośląskie samotne matki częściej posiadają co najwyżej dwójkę potomstwa, znacznie rzadziej są to kobiety wielodzietne. Średnia ilość dzieci respondentek wynosi około 2 dzieci.

39

Kolejne statystyki dotyczą wszystkich dzieci diagnozowanych samotnych matek, niezależnie czy

ich potomstwo przebywa w ośrodku czy też nie . Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej

urodziły jedno (16 kobiet 33% próby) albo też dwoje dzieci (11 kobiet, 23%) . Łącznie doliczyli-

śmy się 27 takich matek . Co czwarta badana posiadała potomstwo liczące trójkę dzieci (12 ma-

tek, 25%) . Jedna na siedem respondentek wychowywała co najmniej czworo dzieci (15%), przy

czym jedna z tych matek urodziła szóstkę, również jedna piątkę, a pięć – czwórkę dzieci .

Wbrew potocznej wiedzy, dolnośląskie samotne matki częściej posiadają co najwyżej dwój-

kę potomstwa, znacznie rzadziej są to kobiety wielodzietne . Średnia ilość dzieci responden-

tek wynosi około 2 dzieci .


47

Wykres 17. Liczba posiadanych dzieciWykres 17. Liczba posiadanych dzieci

Liczba posiadanych dzieci

Brak dzieci4,17%n=2

Jedno dziecko

33,33%n=16

Dwoje dzieci

22,92%n=11

Troje dzieci

25,00%n=12

Co najmniejczworo dzieci

14,58%n=7

Uczestniczki diagnozy znacznie częściej wychowywały chłopców (56%) aniżeli dziewczynki (43%). Jeśli chodzi o wiek najmłodszego dziecka, to najczęściej nie przekroczyło ono 4-6 lat, w tym co czwarte nie skończyło jeszcze jednego roku życia (11-cioro, 24% dzieci badanych matek) i podobny odsetek mieści się w przedziale wieku od 2-3 lat (12-cioro, 26% dzieci). Nieliczne matki posiadają najmłodsze dzieci w wieku powyżej 17 lat (5 wskazań, 11%), a więc niebawem zakończą swoje formalne obowiązki wychowawcze. Względnie samodzielne najmłodsze dzieci posiada 6 matek, które wiek najmłodszego dziecka ustaliły na poziomie 13-17 lat. Pozostałe respondentki wychowują dzieci co najwyżej 12-letnie, a więc potrzebują w tym zakresie wsparcia ze strony innych osób oraz instytucji. W kwestionariuszu ankiety audytoryjnej dopytaliśmy również o wiek najstarszego z dzieci, ażeby ustalić czy matki mogą liczyć na ewentualną materialną i niematerialną pomoc ze strony dorosłych potomków. Przynajmniej w założeniu, takiego wsparcia mogła oczekiwać przeszło co trzecia uczestniczka diagnozy, gdyż taka ich część posiadała potomka w wieku od 18 do 25 lat (24%) lub starszego (14%). Znaczna część badanych jednak opiekowała się dziećmi co najwyżej dwunastoletnimi, wymagającymi wszechstronnej opieki ze strony dorosłych (łącznie ok. 41% badanych kobiet). Poniższe wykresy obrazują przytoczone dane na temat dzieci naszych respondentek.

40

Uczestniczki diagnozy znacznie częściej wychowywały chłopców (56%) aniżeli dziewczynki

(43%) . Jeśli chodzi o wiek najmłodszego dziecka, to najczęściej nie przekroczyło ono 4-6

lat, w tym co czwarte nie skończyło jeszcze jednego roku życia (11-cioro, 24% dzieci ba-

danych matek) i podobny odsetek mieści się w przedziale wieku od 2-3 lat (12-cioro, 26%

dzieci) . Nieliczne matki posiadają najmłodsze dzieci w wieku powyżej 17 lat (5 wskazań,

11%), a więc niebawem zakończą swoje formalne obowiązki wychowawcze . Względnie sa-

modzielne najmłodsze dzieci posiada 6 matek, które wiek najmłodszego dziecka ustaliły na

poziomie 13-17 lat . Pozostałe respondentki wychowują dzieci co najwyżej 12-letnie, a więc

potrzebują w tym zakresie wsparcia ze strony innych osób oraz instytucji .

W kwestionariuszu ankiety audytoryjnej dopytaliśmy również o wiek najstarszego z dzieci,

ażeby ustalić czy matki mogą liczyć na ewentualną materialną i niematerialną pomoc ze

strony dorosłych potomków . Przynajmniej w założeniu, takiego wsparcia mogła oczekiwać

przeszło co trzecia uczestniczka diagnozy, gdyż taka ich część posiadała potomka w wieku

od 18 do 25 lat (24%) lub starszego (14%) . Znaczna część badanych jednak opiekowała się

dziećmi co najwyżej dwunastoletnimi, wymagającymi wszechstronnej opieki ze strony do-

rosłych (łącznie ok . 41% badanych kobiet) .


48

Pochodzenie społeczne respondentek może być mierzone poziomem wykształcenia

i ogólną pozycją społeczną rodziców (lub byłych opiekunów) respondentek . Z punktu wi-

dzenia problematyki diagnozy ważne okazało się jednak określenie rodziny pochodzenia

badanych samotnych matek . W polskim społeczeństwie, w którym rodzina zajmuje bar-

dzo wysoką pozycję w systemie wartości, bardzo duże znaczenie ma kapitał społeczny

w postaci więzi rodzinnych i wsparcia społecznego innych członków tej grupy .

Odtworzyliśmy wcześniej kapitał społeczny badanych w postaci wykształcenia rodziców

respondentek . Stwierdziliśmy, że jest on zazwyczaj niedookreślony (badanie nie posiadały

wiedzy na temat wykształcenia jednego lub obojga rodziców) lub dość niski, gdyż więk-

szość rodziców kobiet uczestniczących w diagnozie osiągnęła co najwyżej zasadniczy za-

wodowy poziom wykształcenia .

Z jakich rodzin pochodzą dolnośląskie samotne matki biorące udział w projekcie badaw-

czym?

Wykres 18. Rodziny pochodzenia respondentekWykres 21. Rodziny pochodzenia respondentek

W jakim domu wychowywała się Pani?

W pełnej rodzinie:z matką i ojcem

52,08%n=25

Wychowywałamnie tylko matka

22,92%n=11

Wychowywałamnie dalsza rodzina

4,17%n=2

Wychowywali mnieopiekunowie, rodzinazastępcza 10,42%

n=5

Wychowywałam sięw domu dziecka

10,42%n=5

Nasza próba dzieli się na dwie niemal równe części. Nieco ponad połowa uczestniczek diagnozy wychowała się w pełnej rodzinie, pod opieką biologicznej matki i ojca (25 kobiet, 52%). Warto podkreślić, że prawie co czwarta ankietowana kontynuuje wzorzec własnej rodziny niepełnej, gdyż sama była wychowywana przez matkę (11 kobiet, 23%). Łącznie 10 respondentek socjalizowała się w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w rodzinie zastępczej (po 5 kobiet, po 10% próby). Dwie samotne matki znalazły się w dzieciństwie pod opieką dalszej rodziny. Kapitał społeczny w postaci więzów rodzinnych jest w badanej zbiorowości bardzo osłabiony, zwłaszcza, jeśli weźmiemy także pod uwagę dość niski poziom wykształcenia rodziców (biologicznych bądź prawnych opiekunów).

43


49

Nasza próba dzieli się na dwie niemal równe części . Nieco ponad połowa uczestniczek

diagnozy wychowała się w pełnej rodzinie, pod opieką biologicznej matki i ojca (25

kobiet, 52%) . Warto podkreślić, że prawie co czwarta ankietowana kontynuuje wzorzec

własnej rodziny niepełnej, gdyż sama była wychowywana przez matkę (11 kobiet, 23%) .

Łącznie 10 respondentek socjalizowała się w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub

w rodzinie zastępczej (po 5 kobiet, po 10% próby) . Dwie samotne matki znalazły się

w dzieciństwie pod opieką dalszej rodziny . Kapitał społeczny w postaci więzów rodzin-

nych jest w badanej zbiorowości bardzo osłabiony, zwłaszcza, jeśli weźmiemy także pod

uwagę dość niski poziom wykształcenia rodziców (biologicznych bądź prawnych opie-

kunów) .

Wykres 19. Ilość rodzeństwa respondentek.Wykres 22. Ilość rodzeństwa respondentek.

0,0% 10,0% 20,0% 30,0%

Warto ci

Brak rodze stwa

1 rodze stwo

2 rodze stwa

Od 3 do 5 rodze stwa

Powy ej 5 rodze stwa

6,3%

25,0%

33,3%

27,1%

8,3%

Ile ma Pani rodze stwa?

n=4

n=13

n=16

n=12

n=3

Uczestniczki diagnozy najczęściej posiadały 2 rodzeństwa (16 z nich, 33% próby). Nieliczne są jedynaczkami (3 kobiety) a już czterokrotnie częściej pochodzą z dwudzietnych rodzin (12 kobiet, 25%). Przeszło trzecia część badanych wychowywała się w rodzinie wielodzietnej z co najmniej trójką rodzeństwa (36%, 17), zazwyczaj z biologicznymi rodzicami w pełnej rodzinie. Można powiedzieć, że to najbardziej typowa rodzina pochodzenia dolnośląskich samotnych matek. Pełne rodziny pochodzenia to zazwyczaj rodziny wielodzietne (troje i więcej dzieci), w których liczba rodzeństwa respondentek liczyła 2, 3 a nawet 5 osób, chociaż i niektóre niepełne rodziny liczyły taką ilość rodzeństwa. W dalszej części relacji z badań będziemy dowodzić, że kobiety niejednokrotnie mogą liczyć wyłącznie na wsparcie ze strony członków najbliższej rodziny. Najczęściej jest to pomoc doraźna i o bardzo ograniczonym zasięgu, gdyż badane pochodzą niejednokrotnie z rodzin nisko uposażonych materialnie. Jest to jedna z ważnych determinant niskiej aktywności społecznej, zawodowej, edukacyjnej samotnych matek. Podsumowując: dane ilościowe potwierdzają relacje kierowników placówek. W trakcie wywiadów indywidualnych zostali oni poproszeni o odtworzenie obrazu typowej samotnej matki zamieszkującej w danym ośrodku. Z wypowiedzi pracowników placówek wynika, że do tego rodzaju instytucji trafiają najczęściej kobiety w wieku od 18-19 lat do ponad 50 roku życia. Są to zazwyczaj kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub podstawowym i gimnazjalnym. Posiadają one około dwójki dzieci, a rzadziej mają liczniejsze potomstwo. Mieszkanki wrocławskich ośrodków pochodzą głównie z tego miasta, natomiast samotne matki korzystające ze wsparcia instytucji działających poza stolicą Dolnego Śląska, przyjeżdżają do placówek głównie z małych miast. Ich rodziny pochodzenia są zazwyczaj nisko uposażone materialnie, niejednokrotnie borykają się z chorobą alkoholową. Do diagnozowanych ośrodków trafiają również byłe wychowanki domów dziecka, a także

44

Uczestniczki diagnozy najczęściej posiadały 2 rodzeństwa (16 z nich, 33% próby) . Nieliczne są je-

dynaczkami (3 kobiety) a już czterokrotnie częściej pochodzą z dwudzietnych rodzin (12 kobiet,

25%) . Przeszło trzecia część badanych wychowywała się w rodzinie wielodzietnej z co najmniej

trójką rodzeństwa (36%, 17), zazwyczaj z biologicznymi rodzicami w pełnej rodzinie . Można po-

wiedzieć, że to najbardziej typowa rodzina pochodzenia dolnośląskich samotnych matek .


50

Pełne rodziny pochodzenia to zazwyczaj rodziny wielodzietne (troje i więcej dzieci), w któ-

rych liczba rodzeństwa respondentek liczyła 2, 3 a nawet 5 osób, chociaż i niektóre niepełne

rodziny liczyły taką ilość rodzeństwa .

W dalszej części relacji z badań będziemy dowodzić, że kobiety niejednokrotnie mogą liczyć

wyłącznie na wsparcie ze strony członków najbliższej rodziny . Najczęściej jest to pomoc do-

raźna i o bardzo ograniczonym zasięgu, gdyż badane pochodzą niejednokrotnie z rodzin

nisko uposażonych materialnie . Jest to jedna z ważnych determinant niskiej aktywności

społecznej, zawodowej, edukacyjnej samotnych matek .

Podsumowując: dane ilościowe potwierdzają relacje kierowników placówek . W trakcie wy-

wiadów indywidualnych zostali oni poproszeni o odtworzenie obrazu typowej samotnej

matki zamieszkującej w danym ośrodku . Z wypowiedzi pracowników placówek wynika, że

do tego rodzaju instytucji trafiają najczęściej kobiety w wieku od 18-19 lat do ponad 50

roku życia . Są to zazwyczaj kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub podsta-

wowym i gimnazjalnym . Posiadają one około dwójki dzieci, a rzadziej mają liczniejsze po-

tomstwo . Mieszkanki wrocławskich ośrodków pochodzą głównie z tego miasta, natomiast

samotne matki korzystające ze wsparcia instytucji działających poza stolicą Dolnego Śląska,

przyjeżdżają do placówek głównie z małych miast . Ich rodziny pochodzenia są zazwyczaj

nisko uposażone materialnie, niejednokrotnie borykają się z chorobą alkoholową . Do dia-

gnozowanych ośrodków trafiają również byłe wychowanki domów dziecka, a także zdarzają

się kobiety upośledzone umysłowo, które nie mogą liczyć na pomoc najbliższej rodziny .

Przytoczmy fragmentów wywiadów IDI:

Naprawdę rozpiętość wiekowa jest od 19, wcześniej mieliśmy 18 lat, zaraz krótko po ukończeniu,

bo nie możemy mieć młodszych... naprawdę przeróżna jest rozpiętość, nawet do 56 teraz Pani

Wandzia. Ale była też pani, ale tutaj już losowy przypadek, taki że dom jej spłonął, no i też przez

jakiś czas była u nas, dopóki nie została umieszczona w DPSie. (IDI)

* * *

Jaki jest średni wiek kobiet? –

Najmłodsza dziewczyna ma w tej chwili 18 lat,19. Najstarsza mieszkanka domu ma w tej chwili –

60 lat.

Skąd pochodzą te dziewczyny? –

Region Dolnego Śląska –


51

Matki są ze wsi, z miasta? –

Bardzo różnie. I ze środowisk miejskich, i z wiejskich, małomiasteczkowych przede wszystkim. Z biednych –

rodzin, z patologicznych, z rodzin dysfunkcyjnych tzn. każda rodzina jest dysfunkcyjna, jeśli osoba musi

tutaj przebywać. Są też wychowanki Domów Dziecka, czy Ośrodków Szkolno-Wychowawczych. Oso-

by o różnym poziomie intelektualnym, osoby upośledzone aktualnie, dzieci upośledzone intelektualnie,

gdzieś tam zaniedbane w tym wszystkim. Generalnie jest cały przekrój społeczeństwa. (IDI)

Poznaliśmy najistotniejsze cechy ośrodków dla samotnych matek, a także odtworzyliśmy

charakterystykę społeczno-demograficzną zamieszkujących w nich kobiet . W następnym

rozdziale odpowiemy na pytania badawcze dotyczące najistotniejszych świadomościowych

determinant, które współwarunkują poziom aktywności-bierności obywatelskiej diagnozo-

wanej zbiorowości społecznej .


52

3. DETERMINANTY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK

W rozdziale tym rozpatrzymy wpływ determinant świadomościowych na potencjalne zaan-

gażowanie, a raczej – odnotowany brak aktywności społeczno-obywatelskiej dolnośląskich

samotnych matek .

Założyliśmy, iż na motywację do podejmowania działań w zakresie edukacji, aktywności za-

wodowej, kultury czy życia politycznego wpływa system wartości jednostki, czyli społecznie

wyznaczone cele, jakie badane matki uważają za godne realizacji . W społeczeństwie pol-

skim ważną determinantą aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym jest poziom religij-

ności, a konkretnie częstotliwość praktyk religijnych . Aktywności bądź bierności jednostek

sprzyja odpowiednio wysoki lub – przeciwnie – odpowiednio niski poziom poczucia pod-

miotowości jednostek, możliwości wpływania na otaczającą rzeczywistość . Do partycypacji

w życiu społecznym może skłaniać odpowiednio wysoki poziom zaufania do innych ludzi,

jednostek i grup lub instytucji społecznych .

Biorąc pod uwagę czynniki społeczno-demograficzne, wszelkie diagnozy potwierdza-

ją, że najwięcej aktywnych społecznie członków naszego społeczeństwa rekrutuje się

spośród osób z wyższym wykształceniem . Stosunkowo niski poziom wyedukowania re-

spondentek może więc stanowić ważną barierę ich aktywności . Z drugiej jednak stro-

ny, inne cechy tej zbiorowości mogą potencjalnie sprzyjać ich aktywizacji na poziomie

lokalnym .

Jak pokazują ogólnopolskie wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opi-

nii Społecznej, większemu zaangażowaniu w sprawy społeczności lokalnej sprzyja osiąga-

nie najniższych dochodów na osobę w rodzinie, pochodzenie z terenów wiejskich oraz wiek

mieszczący się w przedziale od 45-54 lat . Mniejsze znaczenie ma pozycja zawodowa, gdyż

nie odnotowuje się różnic pomiędzy kadrą kierowniczą a rolnikami, którzy z równą często-

ścią podejmują się pracy społecznej na szczeblu lokalnym . Natomiast osoby najbardziej

bierne pod względem aktywności lokalnej (oprócz braku aktywności religijnej) przekroczy-


53

ły 65 rok życia, zamieszkują miasta i reprezentują zawody robotników wykwalifikowanych

oraz emerytów23 .

Jednakże działalności w organizacjach obywatelskich sprzyja już – poza wysokim pozio-

mem religijności - wysoka pozycja w strukturze społecznej, wyznaczona jednocześnie

przez posiadanie wyższego wykształcenia, relatywnie wysokiego poziomu dochodów

oraz wysoką pozycję zawodową . Do „enklawy” aktywności obywatelskiej należy zatem

głównie kadra kierownicza oraz inteligencja, ale też rolnicy, którzy swym wysokim zaan-

gażowaniem w działalność obywatelską nie potwierdzają wymienionych prawidłowości .

Od 2007 roku praktycznie nie odnotowuje się znaczących różnic ze względu na płeć, cho-

ciaż w latach 2003-2005 wśród pracujących społecznie nieznacznie przeważali mężczyźni

nad kobietami .

Bierność społeczna mierzona brakiem uczestnictwa w organizacjach obywatelskich, w „róż-

nego rodzaju stowarzyszeniach, fundacjach, związkach, samorządach, partiach, klubach,

komitetach, ruchach”24, wiąże się z osiąganiem najniższych dochodów, z wykluczeniem z

rynku pracy (bezrobociem), posiadaniem najniższego poziomu wykształcenia, ogólnymi

złymi warunkami materialnymi oraz wiekiem powyżej 64 lat .

Uczestniczące w diagnozie samotne matki są w większości słabo wyedukowane oraz

borykają się z problemami materialnymi, a głównie z brakiem pracy (własnych docho-

dów) oraz miejsca zamieszkania . Jednoczesna sytuacja bezrobocia i bezdomności może

całkowicie blokować możliwość ich aktywnego udziału w organizacjach społecznych,

w tym takich, które powstałyby jako wynik samoorganizacji kobiet samotnie wychowu-

jących dzieci znajdujących się w podobnym, bardzo niekorzystnym położeniu społecz-

nym .

Dlatego nie mniej istotnym czynnikiem warunkującym aktywność społeczną samot-

nych matek, jest obiektywna sytuacja społeczna, wsparcie społeczne, zarówno pozain-

stytucjonalne, nieformalne, jak i sformalizowane w odpowiednich instytucjach samo-

rządowych . Tak na przykład aktywność zawodową samotnych matek na rynku pracy, z

jednej strony może zwiększać nieformalna sieć powiązań, kapitał społeczny w posta-

ci rodziny, rozbudowanych znajomości, sieci przyjaciół, którzy mogą się zaopiekować

23 . Na podstawie: Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008.

24 . Tamże, s. 4.


54

dziećmi, podczas gdy matka pracuje . Z drugiej strony, adekwatne instytucje państwowe

lub organizacje pozarządowe mogą ułatwiać dostęp kobiet samotnie wychowujących

dzieci do rynku pracy poprzez rozwijanie i utrzymywanie przedszkoli, żłobków czy też

stosowanie wobec pracodawców odpowiednich zachęt do zatrudniania matek samot-

nie wychowujących dzieci .

Wykres 20. Determinanty aktywności społeczno-obywatelskiej

3 Samotna Matka w spo ecze stwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolno l skich kobiet

całkowicie blokować możliwość ich aktywnego udziału w organizacjach społecznych, w tym takich, które powstałyby jako wynik samoorganizacji kobiet samotnie wychowujących dzieci znajdujących się w podobnym, bardzo niekorzystnym położeniu społecznym. Dlatego nie mniej istotnym czynnikiem warunkującym aktywność społeczną samotnych matek, jest obiektywna sytuacja społeczna, wsparcie społeczne, zarówno pozainstytucjonalne, nieformalne, jak i sformalizowane w odpowiednich instytucjach samorządowych. Tak na przykład aktywność zawodową samotnych matek na rynku pracy, z jednej strony może zwiększać nieformalna sieć powiązań, kapitał społeczny w postaci rodziny, rozbudowanych znajomości, sieci przyjaciół, którzy mogą się zaopiekować dziećmi, podczas gdy matka pracuje. Z drugiej strony, adekwatne instytucje państwowe lub organizacje pozarządowe mogą ułatwiać dostęp kobiet samotnie wychowujących dzieci do rynku pracy poprzez rozwijanie i utrzymywanie przedszkoli, żłobków czy też stosowanie wobec pracodawców odpowiednich zachęt do zatrudniania matek samotnie wychowujących dzieci. Wykres 1. Determinanty aktywności społeczno-obywatelskiej

Zacznijmy od rozważenia wpływu czynników subiektywnych, z zakresu świadomości społecznej na zaangażowanie społeczne diagnozowanej społeczności.

3.1. System warto ci badanych

Zastosowaliśmy definicję operacyjną warto ci, która wiąże sferę świadomości społecznej z poziomem praktyki społecznej. Przyjmijmy, iż wartość, w myśl definicji Jana Szczepańskiego, to „dowolny przedmiot rzeczywistości lub wyimaginowany, w stosunku do

Zacznijmy od rozważenia wpływu czynników subiektywnych, z zakresu świadomości spo-

łecznej na zaangażowanie społeczne diagnozowanej społeczności .

3.1. System wartości badanych

Zastosowaliśmy definicję operacyjną wartości, która wiąże sferę świadomości społecznej

z poziomem praktyki społecznej . Przyjmijmy, iż wartość, w myśl definicji Jana Szczepań-

skiego, to „dowolny przedmiot rzeczywistości lub wyimaginowany, w stosunku do którego

jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim

życiu i dążenie do osiągnięcia go odczuwają jako przymus”25 .

25 . J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 97.


55

Wartości są wzajemnie powiązane ze sobą, tworząc mniej lub bardziej zwarte systemy, w

których to jedne cele są nadrzędne i stanowią wartości autoteliczne, istotne same w sobie

(np . „wiara religijna”, „szczęście rodzinne”), zaś inne wartości są im podporządkowane, sta-

nowią cele instrumentalne (np . „praca zawodowa”, która ma się przyczynić do osiągnięcia

„szczęścia rodzinnego”) .

Zdefiniowanie wartości jako uznanych w danej grupie za godne osiągnięcia cele działań

ludzkich pozwala dokonywać wyjaśnień tych ostatnich, poprzez odnoszenie ich do bezpo-

średnio nieobserwowalnego, ale bardzo istotnego aspektu świadomości zbiorowej .

Wykres 21. Relacja: wartość - działanie - cel


którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do osiągnięcia go odczuwają jako przymus”3. Wartości są wzajemnie powiązane ze sobą, tworząc mniej lub bardziej zwarte systemy, w których to jedne cele są nadrzędne i stanowią wartości autoteliczne, istotne same w sobie (np. „wiara religijna”, „szczęście rodzinne”), zaś inne wartości są im podporządkowane, stanowią cele instrumentalne (np. „praca zawodowa”, która ma się przyczynić do osiągnięcia „szczęścia rodzinnego”). Zdefiniowanie wartości jako uznanych w danej grupie za godne osiągnięcia cele działań ludzkich pozwala dokonywać wyjaśnień tych ostatnich, poprzez odnoszenie ich do bezpośrednio nieobserwowalnego, ale bardzo istotnego aspektu świadomości zbiorowej.

Wykres 2. Relacja: wartość - działanie - cel

Zgodnie z takim rozumieniem wartości, determinują one znaczną część poddających się bezpośredniej obserwacji działań ludzkich. Te ostatnie bowiem składają się z reguł, które ukierunkowują zarówno „dobór środków, sposobów czy metod działania” (normy kulturowe), jak i określają „jakie cele są godne, słuszne, właściwe” (wartości kulturowe).4 Dlatego też na przykład miejsce pracy w systemie wartości pozwala wyjaśnić świadomościowe przyczyny aktywności lub też bierności zawodowej, zaś pozycja takiego celu jak „możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym” sprzyja lub blokuje aktywność obywatelską. Przyjrzyjmy się wartościom, które diagnozowane samotne matki uznały za cele warte realizacji. Uczestniczki ankiet audytoryjnych dokonywały wyboru swych celów życiowych spośród następującego zestawu możliwości:5 zachowanie dobrego zdrowia szcz cie rodzinne uczciwe ycie szacunek innych ludzi spokój, poczucie bezpiecze stwa pomy lno kraju wykszta cenie dziecka, dzieci praca zawodowa posiadanie przyjació wolno g oszenia w asnych pogl dów wiara religijna zdobycie dobrego wykszta cenia kontakt z kultur mo liwo udzia u w demokratycznym yciu spo eczno-politycznym dobrobyt, bogactwo ycie pe ne przygód i wra e

3 J. Szczepański, Elementarne poj cia socjologii, Warszawa 1972, s. 97. 4 P. Sztompka, Socjologia. Analiza spo eczna, Kraków 2002, s. 258-259. 5 Respondentki odpowiadały na pytanie wskaźnikowe zawarte w kwestionariuszu ankiety: Co jest dla Pani najwa niejsze w yciu? Prosz si wskaza trzy najwa niejsze dla Pani odpowiedzi.

Zgodnie z takim rozumieniem wartości, determinują one znaczną część poddających się

bezpośredniej obserwacji działań ludzkich . Te ostatnie bowiem składają się z reguł, które

ukierunkowują zarówno „dobór środków, sposobów czy metod działania” (normy kulturo-

we), jak i określają „jakie cele są godne, słuszne, właściwe” (wartości kulturowe) .26 Dlatego

też na przykład miejsce pracy w systemie wartości pozwala wyjaśnić świadomościowe

przyczyny aktywności lub też bierności zawodowej, zaś pozycja takiego celu jak „możliwość

udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym” sprzyja lub blokuje aktywność

obywatelską .

Przyjrzyjmy się wartościom, które diagnozowane samotne matki uznały za cele warte reali-

zacji . Uczestniczki ankiet audytoryjnych dokonywały wyboru swych celów życiowych spo-

śród następującego zestawu możliwości:27

zachowanie dobrego zdrowia 3

szczęście rodzinne 3

26 . P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczna, Kraków 2002, s. 258-259.

27 . Respondentki odpowiadały na pytanie wskaźnikowe zawarte w kwestionariuszu ankiety: Co jest dla Pani najważ-niejsze w życiu? Proszę się wskazać trzy najważniejsze dla Pani odpowiedzi.


56

uczciwe życie 3

szacunek innych ludzi 3

spokój, poczucie bezpieczeństwa 3

pomyślność kraju 3

wykształcenie dziecka, dzieci 3

praca zawodowa 3

posiadanie przyjaciół 3

wolność głoszenia własnych poglądów 3

wiara religijna 3

zdobycie dobrego wykształcenia 3

kontakt z kulturą 3

możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym 3

dobrobyt, bogactwo 3

życie pełne przygód i wrażeń 3

sukces, sława 3

zdobycie własnego mieszkania 3

niezależność finansowa 3

poczucie bezpieczeństwa 3

inna ważna rzecz w życiu. 3

W toku analiz odtworzyliśmy dość zwartą hierarchię dominujących wartości kulturowych –

celów, do których osiągnięcia dążą dolnośląskie samotne matki . Znaczna zbieżność celów

wynika zapewne z podobieństwa sytuacji życiowej kobiet, które zamieszkują diagnozowa-

ne ośrodki .


57

Tabela 5 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek

5 Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

sukces, sława zdobycie własnego mieszkania niezależność finansowa poczucie bezpieczeństwa inna ważna rzecz w życiu.

W toku analiz odtworzyliśmy dość zwartą hierarchię dominujących wartości kulturowych – celów, do których osiągnięcia dążą dolnośląskie samotne matki. Znaczna zbieżność celów wynika zapewne z podobieństwa sytuacji życiowej kobiet, które zamieszkują diagnozowane ośrodki. Tabela 1 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek

Co jest dla Pani najważniejsze w życiu?

29 60,4%29 60,4%27 56,3%20 41,7%16 33,3%11 22,9%

7 14,6%4 8,3%3 6,3%3 6,3%

3 6,3%

3 6,3%1 2,1%1 2,1%1 2,1%1 2,1%1 2,1%

48 333,3%

Szczęście rodzinneZdobycie własnego mieszkaniaSpokój, poczucie bezpieczeństwaZachowanie dobrego zdrowiaWykształcenie dziecka/dzieciUczciwe życieNiezależność finansowaSzacunek innych ludziPraca zawodowaPosiadanie przyjaciółWolność głoszenia własnychpoglądówZdobycie dobrego wykształceniaKontakt z kulturąDobrobyt, bogactwoŻycie pełne przygód i wrażeńInne wartościTrudno powiedzieć

Ogółem

N %

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ respondentka mogławskazać więcej niż jedną odpowiedź.

Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej wskazywały na wartość autoteliczną - „szczęście rodzinne”, które wiąże się ściśle ze „zdobyciem własnego mieszkania” (po 29 kobiet, 60% próby). Na drugiej pozycji hierarchii celów godnych realizacji badane umieściły uzyskanie „spokoju, poczucie bezpieczeństwa” (27 kobiet, 56%), a w następnej kolejności dążą one do „zachowania dobrego zdrowia” (20, 42%). Uczciwe życie okazało się kluczową wartością dla niemal czwartej części badanych (11 kobiet, 23%). Tylko dla co trzeciej ankietowanej ważne znaczenie ma „wykształcenie dzieci” (16 kobiet, 33%), ale jednocześnie jedynie trzy matki chciałyby zrealizować wartość, jaką jest zdobycie zadowalającego poziomu edukacji przez nie same (6%). Równie nieliczne samotne matki wymieniły wśród najważniejszych rzeczy w życiu „pracę zawodową” (3 kobiety). Wszystkie inne cele życiowe były wskazywane co najwyżej przez siedem respondentek – jak „niezależność finansowa” (7), „szacunek innych ludzi” (4) czy „posiadanie przyjaciół” (3).

Uczestniczki ankiet audytoryjnych najczęściej wskazywały na wartość autoteliczną - „szczę-

ście rodzinne”, które wiąże się ściśle ze „zdobyciem własnego mieszkania” (po 29 kobiet, 60%

próby) . Na drugiej pozycji hierarchii celów godnych realizacji badane umieściły uzyskanie

„spokoju, poczucie bezpieczeństwa” (27 kobiet, 56%), a w następnej kolejności dążą one do

„zachowania dobrego zdrowia” (20, 42%) . Uczciwe życie okazało się kluczową wartością dla

niemal czwartej części badanych (11 kobiet, 23%) .

Tylko dla co trzeciej ankietowanej ważne znaczenie ma „wykształcenie dzieci” (16 kobiet,

33%), ale jednocześnie jedynie trzy matki chciałyby zrealizować wartość, jaką jest zdobycie

zadowalającego poziomu edukacji przez nie same (6%) . Równie nieliczne samotne matki

wymieniły wśród najważniejszych rzeczy w życiu „pracę zawodową” (3 kobiety) .


58

Wszystkie inne cele życiowe były wskazywane co najwyżej przez siedem respondentek – jak

„niezależność finansowa” (7), „szacunek innych ludzi” (4) czy „posiadanie przyjaciół” (3) .

Z punktu widzenia problematyki diagnozy bardzo ważna jest obserwacja, że zupełnie w

jednostkowych przypadkach w hierarchii najważniejszych celów życiowych, znalazły się

wartości mające znaczenie w społeczeństwie obywatelskim opartym na systemie demo-

kratycznym . „Wolność głoszenia własnych poglądów” była istotna jedynie dla 3 matek (6%) .

Jednocześnie żadna kobieta nie wymieniła „możliwości udziału w demokratycznym życiu

społeczno-politycznym” ani też troski o „pomyślność kraju” jako determinant podejmowa-

nych przez siebie działań .

W trakcie wywiadów grupowych kobiety argumentowały brak wyboru wartości obywatel-

skich koniecznością realizacji bardziej doraźnych celów, jak znalezienie pracy czy mieszka-

nia, odzyskanie poczucia bezpieczeństwa . Drugim istotnym powodem odrzucania wartości

obywatelskich było poczucie wykluczenia społecznego, pozostawania na marginesie społe-

czeństwa obywatelskiego . Dyskutantki otwarcie mówiły o tym, iż czują się odrzucone przez

społeczeństwo ze względu na sytuację życiową, w jakiej się znalazły, i fakt przebywania w

ośrodkach dla samotnych matek . Tak więc ważniejszym problemem nawet niż samotne ma-

cierzyństwo okazuje się stygmat bezdomności, ciążący na nich i ich dzieciach:

To jest ważne bardziej na zewnątrz [poza ośrodkiem]. −

Najważniejsze jest mieć własne mieszkanie… pracę.−

Mamy tu czas na załatwienie swoich osobistych spraw. A to czy my będziemy głosić wolność poglą-−

dów tu w ośrodku czy na zewnątrz, raczej to chyba nie ma żadnej różnicy.

− Ja zanim tutaj przyszłam do ośrodka, to ja praktycznie sama walczyłam o własną rodzinę. Także

miałam alkoholika i sprawcę przemocy rodzinnej. Sama założyłam sprawę o znęcanie się, do-

prowadziłam sprawę konsekwentnie do końca i takie różne… co się tyczyło męża. Tutaj mogłam

po tych wszystkich przejściach odzyskać spokój, odpocząć psychicznie, żeby potem na zewnątrz

dać sobie radę. Nawet głosić poglądy swoje własne. (FGI)

* * *

A najmniej [ważne]… możliwość udziału w życiu społeczno-politycznym. −

Mhm. Tak. [cała grupa]−

Tutaj panie wszystkie się zgodziły. Tytuł tego projektu to „Samotna matka w społeczeństwie oby-−

watelskim”, bo też chcemy poznać samopoczucie pań, jak panie się czują w tym społeczeństwie,

które się nazywa obywatelskim. A tu panie z drugiej strony wybierają, że ta możliwość udziału w


59

życiu demokratycznym, politycznym jest mało ważna. Dlaczego tak jest to mało ważne?

Dlatego, że nas się nie bierze pod uwagę!−

Ale kogo „nas”. Samotnych matek?−

Nie samotnych matek. Takich ludzi bezdomnych. (FGI) −

Mała wielkość próby nie pozwala na wyciągnięcie daleko idących wniosków, ale w anali-

zach ilościowych ustaliliśmy, że liczba posiadanych dzieci ani też łączny czas przebywania

czy liczba ośrodków, w których zamieszkiwały diagnozowane kobiety nie różnicują wybo-

rów odnośnie najistotniejszych celów w życiu . Natomiast pewne odmienności dostrzegli-

śmy wśród kobiet w różnym wieku oraz znajdujących się na poszczególnych poziomach

wykształcenia .

„Szczęście rodzinne” miało około trzykrotnie większe znaczenie dla kobiet, które w momencie

diagnozy miały ukończone od 25 do 44 lat w porównaniu z respondentkami, których wiek nie

przekroczył 24 roku życia . Ankietowane mieszczące się w przedziale od 25-34 lat wymienia-

ły najczęściej triadę dominujących wartości czyli: rodzinę, mieszkanie oraz poczucie bezpie-

czeństwa . Dla najmłodszych samotnych matek najistotniejsze okazało się również osiągnięcie

„spokoju, poczucia bezpieczeństwa”, zdobycie własnego lokum, ale też uważają one, iż należy

dążyć do usamodzielnienia się finansowego . Z kolei „zachowanie dobrego zdrowia” wskazy-

wały głównie respondentki, które miały co najmniej 44 lata . Dla nich równie istotny był stan

zdrowia, co trzy wspomniane wartości dominujące wśród badanych . Na zdobycie odpowied-

niego wykształcenia przez dzieci szczególną uwagę zwracały kobiety w wieku od 35 do 44

lat . Oprócz „szczęścia rodzinnego” oraz „zdobycia własnego mieszkania” – w tej części próby

edukacja dzieci stanowiła najważniejszy wyznacznik podejmowanej aktywności .

„Wolność głoszenia własnych poglądów” w ogóle nie była istotna dla najmłodszych (do 24

lat) oraz najstarszych dolnośląskich samotnych matek (w wieku powyżej 44 lat), takie warto-

ści nielicznie pojawiły się wśród ankietowanych, które ukończyły od 25 do 44 lat .

Choć opieramy się na jednostkowych przypadkach, to jednak wbrew naszym założeniom,

taki wskazujący na postawy demokratyczne cel życia był wymieniany wyłącznie przez ko-

biety, które zdobyły co najwyżej zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia . Ponadto, je-

dynie respondentki z dyplomem szkoły zawodowej akcentowały wagę, jaką przywiązują do

„zdobycia dobrego wykształcenia” oraz znalezienia lub utrzymania zatrudnienia . Wśród tych

badanych oraz z wykształceniem średnim najczęściej akcentowano dążenie do wyeduko-

wania dzieci na odpowiednim poziomie . Nieliczne kobiety z wykształceniem wyższym za-


60

wodowym dokonały odmiennych wyborów aniżeli samotne matki na niższych szczeblach

poziomu wyedukowania . Jeśli bowiem do średniego wykształcenia włącznie przeważają

trzy opisywane wartości: szczęście rodzinne, własne lokum oraz bezpieczeństwo, to lepiej

wyedukowane diagnozowane kobiety znacznie wyżej sobie cenią niezależność finansową

(młodsze z nich) lub też zachowanie dobrego zdrowia (starsze z nich) .

W trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych, poprzedzających diagnozę ilościową,

również ustaliliśmy hierarchię wartości badanych samotnych matek . W zasadzie dane ilo-

ściowe potwierdziły ustalenia z sesji dyskusyjnych, podczas których kobiety szczególnie ak-

centowały trzy wymienione wartości – szczęście rodzinne, zdobycie własnego mieszkania

oraz poczucie bezpieczeństwa i spokoju . Dyskutantki silnie akcentowały też potrzebę zdo-

bycia samodzielności, niezależności finansowej .

Poniżej zamieściliśmy cytaty, w których to respondentki wyjaśniają powody swoich wy-

borów . Tak więc potrzeba osiągnięcia szczęścia rodzinnego wiąże się z silnym dążeniem

do „spokoju, poczucia bezpieczeństwa”, które jest niemożliwe do osiągnięcia z powodu

braku własnego mieszkania lub dochodów pozwalających na wynajęcie niezależnego

lokum .

No to dla mnie jest… zachowanie dobrego zdrowia, szczęście rodzinne, spokój, poczucie bezpie-−

czeństwa, praca zawodowa i zdobycie własnego mieszkania.

Mhm.. A dla pań?−

Ja zakreśliłam też szczęście rodzinne, szacunek innych ludzi, uczciwe życie, poczucie bezpieczeń-−

stwa, praca zawodowa, wolność głoszenia własnych poglądów i zdobycie własnego mieszkania.

I… niezależność finansowa.

A dlaczego wybrały panie akurat te możliwości?−

Są bardzo ważne właśnie dla nas te… cechy w życiu…−

T− eraz, aktualnie?

Tak, żeby wyjść i mieć prywatność swoją. −

To jest właśnie to, co chciałybyśmy mieć już na zewnątrz [poza ośrodkiem]. Czyli dobre zdrowie, −

nie tylko własne, ale i własnych dzieci też.

Szczęście rodzinne. Bo jednak każda z nas – nie ukrywajmy – no… chce mieć tę szczęśliwą ro-−

dzinę. Czy sama z dziećmi czy z parterem, i dziećmi. Spokój i poczucie bezpieczeństwa, to jest

chyba przede wszystkim w życiu najważniejsze, bo jesteśmy kobietami po przejściach, jesteśmy

ofiarami i w ogóle…

Praca zawodowa, żeby mieć za co utrzymać rodzinę, siebie też i w ogóle… No i zdobycie własne-−


61

go mieszkania. Każda chce mieć własny kąt, własne cztery ściany. (FGI)

* * *

Zachowanie dobrego zdrowia, wykształcenie dzieci i zdobycie własnego mieszkania. −

I poproszę o krótki komentarz, dlaczego to jest ważne?−

Chciałabym nie chorować i żeby też dzieci nie chorowały. Mimo, że mam jedno niepełnosprawne. Chcia-−

łabym też obydwojgu dzieciom dać dobre wykształcenie. No i walczę o własne mieszkanie. (FGI)

* * *

Wie pani co, mnie się wydaje, że jak my tu jesteśmy, to te potrzeby są mniej więcej takie same, że

tu nic nie ma takiego znaczenia, jak mieszkanie i właśnie niezależność finansowa. I możliwość

odejścia stąd. Myślę, że to jest najważniejsze. (FGI)

* * *

No dla mnie pierwszą taką rzeczą najważniejszą jest zdobycie własnego mieszkania. A to wia-

domo, wiąże się z tym, że człowiek chce się usamodzielnić. To się równa temu, że szczęście

rodzinne, bo mam chłopaka, z którym mogłabym… Mam z nim... troje dzieci, dwoje jest peł-

noletnich. Trzeci przebywa w ośrodku poprawczym. Ma 16 lat… Koło Katowic. Mieszkanie i

szczęście rodzinne. Z tym też wiąże się poczucie bezpieczeństwa. To jest takie dla mnie teraz

najważniejsze. (FGI)

Przypuszczalnie taki zestaw najwyżej cenionych wartości, może sprzyjać wycofaniu się z

życia społecznego, ucieczce w enklawę życia rodzinnego lub najbliższego otoczenia spo-

łecznego (np . zamykanie się w ramach środowiska kobiet w ośrodku) . Może prowadzić do

deficytu aktywności samotnych matek . Jest to reakcja zrozumiała ze względu na dotychcza-

sowe trudne doświadczenia uczestniczek diagnozy . Jednakże chcielibyśmy podkreślić, że

jest to strategia niekorzystna dla samych samotnych matek .

Ograniczając swoje kontakty społeczne, rezygnując z pełnego uczestnictwa w życiu

społecznym, stają się one potencjalnymi „stałymi klientkami” różnego rodzaju instytucji

pomocy społecznej, gdyż trafiają w „zaklęty krąg bierności” (jak nazwiemy roboczo to

skomplikowane, wieloaspektowe zjawisko) . Otóż brak kontaktów społecznych uniemoż-

liwia znalezienie pracy, zaś bezrobocie utrudnia rozwinięcie i utrwalenie więzi z innymi

ludźmi . Pozostawanie bez pracy powoduje niemożność znalezienia własnego mieszkania,

a brak lokum bardzo utrudnia konkurowanie na rynku pracy . Znalezienie się w sytuacji


62

bezdomności i bezrobocia powoduje dalsze wycofywanie się z kontaktów społecznych,

rezygnację z edukacji, uczestnictwa w kulturze, wypoczynku, zrywanie więzi społecznych .

Dochodzi do spadku poczucia wartości, poczucia bezsilności, zmniejszenia się poziomu

podmiotowości społecznej . Następuje obniżenie się poziomu zaufania społecznego do

osób, członków rodziny, przyjaciół oraz grup (sąsiedzkich, mieszkańców ośrodka) oraz in-

stytucji społecznych .

Wykres 22. Zaklęty krąg bierności Samotnych Matek


Wykres 3. Zaklęty krąg bierności Samotnych Matek

Wymienione współzależności mogą przebiegać też w inny sposób, inaczej wiązać się w całość. Chcielibyśmy tylko zwrócić uwagę no to, jak liczne są bariery aktywności społeczno-obywatelskiej oraz gdzie ewentualnie same matki, jak i inne osoby, mogą dokonać wyłomu, i zerwania łańcucha niekorzystnych uwarunkowań.6 Zasygnalizujemy w tym miejscu tylko, że zakładamy, iż można temu negatywnemu zjawisku skutecznie przeciwdziałać aktywizując matki w kilku sferach jednocześnie. Uczestnictwo w życiu społecznym odbywa się za pośrednictwem istotnych instytucji społecznych. Ze względu na odnotowane w społeczeństwie polskim wysokie odsetki osób wyznających wiarę religijną (najczęściej – katolicyzm), do jednych z najważniejszych instytucji należy instytucja kościelna. Uczestniczki ankiety audytoryjnej nie wybrały jednakże „wiary religijnej” jako ważnej wartości - determinanty swej aktywności życiowej. Również w toku dyskusji FGI wartość ta nie była wymieniana. Badania ogólnopolskie udowodniły, że uczestnictwo w praktykach religijnych jest istotną determinantą aktywności społecznej w społeczeństwie polskim. Jak piszą autorzy diagnozy na temat wolontariatu, filantropi i alokacji 1% podatku w Polsce:

„Częstotliwość udziału w praktykach religijnych jest zmienną bardzo silnie powiązaną z aktywnością społeczną Polaków. Wśród osób deklarujących udział w tych praktykach co najmniej raz w tygodniu, udział wolontariuszy jest dwukrotnie wyższy niż w przypadku osób

6 Będziemy rozważać to zagadnienie na kolejnych stronach niniejszej publikacji, powołując się na konkretne wyniki na temat aktywności samotnych matek.


63

Wymienione współzależności mogą przebiegać też w inny sposób, inaczej wiązać się w ca-

łość . Chcielibyśmy tylko zwrócić uwagę no to, jak liczne są bariery aktywności społeczno-

obywatelskiej oraz gdzie ewentualnie same matki, jak i inne osoby, mogą dokonać wyłomu,

i zerwania łańcucha niekorzystnych uwarunkowań .28

Zasygnalizujemy w tym miejscu tylko, że zakładamy, iż można temu negatywnemu zjawisku

skutecznie przeciwdziałać aktywizując matki w kilku sferach jednocześnie .

Uczestnictwo w życiu społecznym odbywa się za pośrednictwem istotnych instytucji spo-

łecznych . Ze względu na odnotowane w społeczeństwie polskim wysokie odsetki osób wy-

znających wiarę religijną (najczęściej – katolicyzm), do jednych z najważniejszych instytucji

należy instytucja kościelna . Uczestniczki ankiety audytoryjnej nie wybrały jednakże „wiary

religijnej” jako ważnej wartości - determinanty swej aktywności życiowej . Również w toku

dyskusji FGI wartość ta nie była wymieniana .

Badania ogólnopolskie udowodniły, że uczestnictwo w praktykach religijnych jest istotną

determinantą aktywności społecznej w społeczeństwie polskim . Jak piszą autorzy diagnozy

na temat wolontariatu, filantropi i alokacji 1% podatku w Polsce:

„Częstotliwość udziału w praktykach religijnych jest zmienną bardzo silnie powiązaną z ak-

tywnością społeczną Polaków . Wśród osób deklarujących udział w tych praktykach co naj-

mniej raz w tygodniu, udział wolontariuszy jest dwukrotnie wyższy niż w przypadku osób

mniej aktywnych religijnie . Identycznie jest wśród członków organizacji (nawet po wyłącze-

niu ruchów i organizacji religijnych) . Z podobną tendencją spotykamy się wśród darczyń-

ców – tu wśród osób aktywnie uczestniczących w praktykach religijnych będzie ich o jedną

trzecią więcej .”29

Silną zależność pomiędzy podejmowaniem „działań społecznikowskich” – dobrowolnej i

nieodpłatnej pracy na rzecz swojego otoczenia społecznego a praktykowaniem religijnym,

uchwycono również w badaniach aktywności społecznej, w której wnioski oparto na próbie

ogólnopolskiej .30

28 . Będziemy rozważać to zagadnienie na kolejnych stronach niniejszej publikacji, powołując się na konkretne wyniki na temat aktywności samotnych matek.

29 . A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 35.

30 . Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008, s.3.


64

Jaka jest więc częstotliwość udziału w praktykach religijnych w badanej zbiorowości?

Wykres 23. Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych

10 Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytuacji dolnośląskich kobiet

mniej aktywnych religijnie. Identycznie jest wśród członków organizacji (nawet po wyłączeniu ruchów i organizacji religijnych). Z podobną tendencją spotykamy się wśród darczyńców – tu wśród osób aktywnie uczestniczących w praktykach religijnych będzie ich o jedną trzecią więcej.”7

Silną zależność pomiędzy podejmowaniem „działań społecznikowskich” – dobrowolnej i nieodpłatnej pracy na rzecz swojego otoczenia społecznego a praktykowaniem religijnym, uchwycono również w badaniach aktywności społecznej, w której wnioski oparto na próbie ogólnopolskiej.8 Jaka jest więc częstotliwość udziału w praktykach religijnych w badanej zbiorowości?

Wykres 4. Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych

Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych

Kilka razyw tygodniu

8,33%n=4

Raz tygodniu

20,83%n=10

Przeciętnie 1-2 razyw miesiącu

8,33%n=4

Kilka razy w roku

25,00%n=12

Raz w roku

6,25%n=3

W ogólenie uczestniczę

29,17%n=14

Brak odpowiedzi

2,08%n=1

Niespełna jedna na trzy diagnozowane samotne matki (łącznie 14 kobiet, 29% próby) zadeklarowała, że uczestniczy w praktykach religijnych co najmniej raz w tygodniu, przy czym tylko 4 z nich wykazały się największą aktywnością, biorąc czynny udział w życiu religijnym kilka razy w tygodniu (8% badanych).9 Identyczna ilość kobiet uczestniczy przeciętnie 1-2 razy miesiącu (4 kobiety, 8%). Pozostałe ankietowane najczęściej w ogóle nie partycypują w życiu religijnym (14 kobiet, 29%), tylko klika razy (12 osób, 25%) lub raz w roku (3 kobiety, 6%). Respondentki są zatem albo bardzo aktywne w omawianej sferze, gdyż uczestniczą w praktykach religijnych 1-2 razy w miesiącu lub częściej (łącznie 18 kobiet, ok. 37%) albo – i

7 A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 35. 8 Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008, s.3. 9 Kwestionariusz ankiety zawierał odpowiednie pytanie wskaźnikowe: Jak często bierze Pani udział w praktykach religijnych, takich jak: msze, nabożeństwa lub spotkania religijne? Możliwości odpowiedzi zamieściliśmy na odpowiednim wykresie.

Niespełna jedna na trzy diagnozowane samotne matki (łącznie 14 kobiet, 29% próby) za-

deklarowała, że uczestniczy w praktykach religijnych co najmniej raz w tygodniu, przy

czym tylko 4 z nich wykazały się największą aktywnością, biorąc czynny udział w życiu

religijnym kilka razy w tygodniu (8% badanych) .31 Identyczna ilość kobiet uczestniczy

przeciętnie 1-2 razy miesiącu (4 kobiety, 8%) . Pozostałe ankietowane najczęściej w ogóle

nie partycypują w życiu religijnym (14 kobiet, 29%), tylko klika razy (12 osób, 25%) lub raz

w roku (3 kobiety, 6%) .

Respondentki są zatem albo bardzo aktywne w omawianej sferze, gdyż uczestniczą w prak-

tykach religijnych 1-2 razy w miesiącu lub częściej (łącznie 18 kobiet, ok . 37%) albo – i to

31 . Kwestionariusz ankiety zawierał odpowiednie pytanie wskaźnikowe: Jak często bierze Pani udział w praktykach religijnych, takich jak: msze, nabożeństwa lub spotkania religijne? Możliwości odpowiedzi zamieściliśmy na odpowied-nim wykresie.


65

znacznie częściej - odmawiają udziału czy też uczestniczą sporadycznie w mszach, nabożeń-

stwach, spotkaniach religijnych (razem 29 kobiet, ok . 60% próby) .

Wśród uczestniczek ankiet audytoryjnych, udział w praktykach religijnych tylko w nieznacz-

nym stopniu wiązał się z hierarchią wyznawanych wartości . Analizy statystyczne pokazały, że

brak własnego mieszkania i silne dążenie do jego zdobycia obniża aktywność w sferze prak-

tyk religijnych . Deklaracje dotyczące udziału w tej dziedzinie życia społecznego pojawiały się

nieco częściej wśród kobiet, które jako jeden z głównych celów życia wybrały „niezależność

finansową” oraz „uczciwe życie” . Zaangażowanie religijne wzrastało nieco u badanych, dla

których istotne jest „posiadanie przyjaciół” oraz „zdobycie dobrego wykształcenia” . Z wielką

ostrożnością możemy stwierdzić, że dążenie do pełniejszego włączenia w społeczeństwo po-

przez edukację, pracę (niezależność finansową), nieformalne więzi z przyjaciółmi, wiąże się ze

zwiększeniem prawdopodobieństwa uczestnictwa w praktykach religijnych, a więc włącze-

niem się w jedną z bardzo istotnych w polskim społeczeństwie instytucji społecznych .

Odnotowaliśmy znaczne różnice w częstotliwościach udziału w praktykach religijnych wśród

dolnośląskich samotnych matek w porównaniu z całym społeczeństwem polskim .32 Zgodnie z

wynikami z marca 2009 roku, przeszło połowa ogółu społeczeństwa (54%) uczęszcza na msze

czy nabożeństwa raz w tygodniu lub częściej, a tylko 29% naszych respondentek . Zaledwie co

jedenasty Polak zadeklarował brak aktywności w omawianej sferze (9%) i przeszło trzykrotnie

więcej ankietowanych przyznało, iż w ogóle nie praktykuje religijnie (29%)33 Jeśli więc praktyki

te rzeczywiście silnie korelują z aktywnością w innych sferach życia społecznego, to możemy

się spodziewać, iż zaangażowanie obywatelskie dolnośląskich samotnych matek będzie się

kształtowało na jeszcze niższym poziomie niż w całym społeczeństwie polskim .

3.2. Poziom poczucia podmiotowości respondentek Podmiotowość społeczna jednostek, rozumiana jako ich poczucie wpływu na życie własne oraz

życie społeczne, warunkuje bardzo silnie nie tylko poziom aktywności społeczno-obywatelskiej,

ale przede wszystkim przesądza o jej podjęciu lub o zaniechaniu działań (bierności społecznej) .

32 . Dane dla ogółu społeczeństwa za: Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojo-wych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa marzec 2009 r., s. 4 i nast.

33 . Tamże, s. 4.


66

W szacowaniu poziomu poczucia podmiotowości stosuje się odpowiednie skale, ukazujące

zakres ewentualnego wpływu subiektywnie odczuwanego przez jednostkę . W omawianej

diagnozie zapytaliśmy więc respondentki o ich możliwość wpływania na sprawy dotyczące

poniższych sfer życia społecznego:

ży 3 cia własnego i rodziny

życia ośrodka, w którym mieszkają 3

miejscowości, w której mieszkają 3

parafii lub kościoła, do którego należą 3

zakładu pracy, w którym pracują 3

gminy i powiatu, w którym mieszkają 3

gminy i powiatu, w którym mieszkają 3

województwa dolnośląskiego 3

życia kraju 3

Według badań CBOS, poczucie wpływu na sprawy kraju oraz własnego miasta i gminy jest

uwarunkowane głównie wiekiem, poziomem wykształcenia, wysokością osiąganych do-

chodów oraz ogólną sytuacją badanych34 . Większy poziom podmiotowości cechuje osoby z

wyższym wykształceniem i znajdujące się w relatywnie dobrej sytuacji materialnej, a także

mieszkańców miast (wpływ na sprawy kraju) . Poczuciu wpływu sprzyja ponadto wiek do 34

lat (dla spraw kraju) lub do 44 lat (dla decyzji na poziomie lokalnym) .

Ponadto przekonanie o własnym wpływie na podejmowanie decyzji ważnych dla spraw

kraju i lokalnych „zauważalnie częściej charakteryzuje osoby, które należą do jakichś or-

ganizacji społecznych, niż respondentów niezaangażowanych w taką działalność (od-

powiednio jest to 36% wobec 24% i 55% wobec 40%) . Z niskim poziomem poczucia

wpływu na sprawy polityczne wiąże się niewielka gotowość do partycypacji w tej dzie-

dzinie .”35

Badania nad robotnikami, elitami oraz inteligencją (nauczycielami) przeprowadzone na

Dolnym oraz Górnym Śląsku dowodzą, że spośród tych trzech kategorii respondentów,

robotnicy ujawniali najmniejsze poczucie podmiotowości, czyli wpływu na sprawy kraju,

34 . Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warsza-wa luty 2009., s.2. Sondaż przeprowadzono w styczniu 2009 roku.

35 . Tamże, s.2.


67

miejsca zamieszkania oraz zakładu pracy36 . Niska pozycja zawodowa wiąże się z niewielkim

udziałem w podejmowaniu decyzji na tych różnych poziomach .

Ze względu na cechy społeczno-demograficzne uczestniczek dolnośląskiej diagnozy, mo-

żemy założyć, że będą miały one relatywnie niższy poziom subiektywnego przekonania o

możliwości wpływania na sprawy lokalne czy w kraju . Szczególnie chodzi tutaj o brak lub

niskie dochody, ogólnie złą sytuację materialną czy przeważający niski poziom wykształ-

cenia .

Jeśli chodzi o poczucie dużego lub bardzo dużego wpływu, to dotyczył on niemal wy-

łącznie sfery życia prywatnego oraz najbliższego otoczenia dolnośląskich samotnych

matek . Niespełna trzecia część ankietowanych uznała, że może decydować lub współ-

decydować o swoim własnym życiu oraz rodziny (łącznie 14 kobiet, 29% próby dla od-

powiedzi „Mam duży wpływ” oraz „Mam bardzo duży wpływ”) . Tylko nieliczne kobiety

uważały, że mogą współkształtować w znacznym stopniu życie ośrodka, w którym ak-

tualnie mieszkają (3 kobiety) czy też parafii, kościoła, do którego przynależą, a także

zakładu pracy, jeśli badane pracują lub pracowały, swojej gminy i powiatu oraz woje-

wództwa dolnośląskiego (po 1-2 wskazania na duży lub bardzo duży wpływ przy każ-

dym wymiarze) .

Podobne wyniki uzyskaliśmy w trakcie diagnozy jakościowej . Kobiety biorące udział w wy-

wiadach grupowych twierdziły, że ich decyzje mogą się przekładać głównie na życie rodzin-

ne oraz ewentualnie na sytuację w ośrodku, w którym mieszkają .

Na co panie mają największy wpływ?−

Na życie własne i rodziny, na życie w ośrodku, w którym obecnie mieszkam, i w miejscowości, w −

której obecnie przebywam. (FGI)

* * *

No moje życie własne i rodziny. Na przykład ja tu jestem sama. Jeśli bym nie chciała, to nie mu-

siałbym tu wcale być i wcale nikt mnie do tego nie zmusza. Czyli mam na to wpływ i mam prawo

wyboru. Na życie ośrodka, w którym mieszkam… Myślę, że też mam wpływ , bo… No jestem

tutaj, bo chcę tutaj być, a gdybym nie chciała, też bym nie była, prawda? Wybrałabym jakąś inną

drogę. (FGI)

36 . Żuk., P., Struktura a kultura. O uwarunkowaniach orientacji emancypacyjnych w społeczeństwie polskim, Kraków 2008, s. 257-260 oraz nast. Badania przeprowadzono w latach 2005-2006.


68

* * *

Jakieś funkcje pełnimy tutaj, także my dwie jesteśmy odpowiedzialne za jakieś tam rzeczy… Pil-−

nujemy trzeźwości, porządku (…)

Panie są wybierane przez mieszkanki?−

Tak. Czasami jednogłośnie. (FGI)−

Żadna z ankietowanych nie dostrzegła dużego lub bardzo dużego znaczenia jej decyzji dla

życia kraju i tylko jedna uznała, że jest to wpływ na średnim poziomie . Z drugiej strony, nieco

ponad jedna na cztery badane, uważała, że wpływa na sytuację w kraju w małym lub bardzo

małym stopniu (13 kobiet, 27% próby) . Większość uczestniczek diagnozy była przekonana,

że ich głos w ogóle nie liczy się w podejmowaniu decyzji na szczeblu ogólnokrajowym (32

kobiety, 67% dla odpowiedzi „Nie mam wpływu”) .

Poczucie braku wpływu rośnie w miarę, jak oddalamy się w sensie geograficznym oraz

społecznym - od codziennego doświadczenia oraz grup nieformalnych, do których nale-

żą dolnośląskie samotne matki, w kierunku odległych instytucji państwowych . Tak więc

podmiotowość jest najmniejsza w przypadku wpływu na życie kraju oraz województwa

dolnośląskiego (po 32 kobiety, ok . 67% wskazań na „Nie mam wpływu”) . Poczucie braku

wpływu nieco maleje, gdy pytamy o gminę i powiat, w którym zamieszkują (29 kobiet,

60%), miejscowość zamieszkania (28 kobiet, 58%) czy też parafię i kościół, do którego

przynależą (27 kobiet, 56%) . Jeszcze mniejsze okazało się subiektywne poczucie braku

współdecydowania w ramach ich zakładu pracy wśród respondentek z doświadczeniem

zawodowym (51% z nich) .

W porównaniu z wymienionymi wymiarami, stosunkowo niewielka część samotnych

matek uznała, iż nie posiada realnej możliwości kształtowania życia ośrodka, w którym

przebywa (18 kobiet, 37%) . Jednakże, jeśli potraktujemy wyniki łącznie, to okazuje się, że

mieszkanki ośrodków uważały, że nie mają w ogóle lub jako jednostki kształtują tylko w

bardzo niewielkim stopniu życie ośrodka, w którym aktualnie zamieszkują (w sumie 26

kobiet, 54% próby) .


69

Wykres 24. Poziom poczucia podmiotowości respondentek

Po zliczeniu wartości średnich dla każdego z wymiarów poczucia podmiotowości, najwyż-

szą notę uzyskaliśmy jeśli chodzi o wpływ diagnozowanych samotnych matek na życie wła-

sne i rodziny (średnia 3,5, gdzie „3” oznacza „Mam mały wpływ” a „4” – „Mam średni wpływ”) .

Wokół 2 punktów („2” – „Mam bardzo mały wpływ”) oscylują średnie ukazujące subiektywne

poczucie wpływu na życie danego ośrodka dla samotnych matek (nota 2,3), miejscowości,

(nota 1,8) oraz gminy i powiatu (1,9), w którym zamieszkują uczestniczki ankiet .

Średnio respondentki deklarowały nieco większy swój wpływ na życie województwa dolno-

śląskiego (nota 1,7, gdy „1” oznacza odpowiedź „Nie mam wpływu”) niż na życie kraju czy też

zakładu pracy (średnia po 1,5 punktu na skali) .


70

Główną przyczyną niskiego poziomu podmiotowości i – w konsekwencji wycofania się z

większości sfer aktywności społecznej - jest brak wsparcia samotnych matek, które zna-

lazły się w bardzo trudnej sytuacji życiowej . W trakcie dyskusji grupowych respondentki

dość krytycznie odniosły się do lokalnych i krajowych władz, które – zdaniem badanych

– nie liczą się z głosem gorzej sytuowanych obywateli, a w szczególności – z samotnymi

matkami . W każdej z czterech grup dyskusyjnych respondentki szczerze mówiły o do-

minującym wśród samotnych matek, które doznały przemocy i sytuacji bezdomności,

poczuciu osamotnienia, opuszczenia przez władze publiczne różnego szczebla .

No, na życie własne i rodziny mamy wpływ.(…)−

Teraz to już mogę decydować o swoim życiu, o życiu swoich dzieci…−

Na życie ośrodka, w którym mieszkam… No też mamy w pewnym sensie wpływ, na to jak tutaj −

mieszkamy, prawda? Bo jak sobie nie posprzątamy, nie ugotujemy, to będziemy tak sobie miesz-

kać. Będziemy głodne i będziemy żyły w brudzie. Także na to też mamy wpływ…

Ale jeśli chodzi o miejscowość, na przykład w której mieszkamy, to raczej nie. −

No nie mamy zbytnio jakiegoś wpływu.−

Do kościoła, do którego należę… Ja uważam, że… No, na temat kościoła, to wolałabym się nie −

wypowiadać.

Gminy i powiatu, w którym mieszkam.. −

To też chyba nie…−

Bo władze… Oni decydują za nas. −

Oczywiście.−

Czy dostaniemy mieszkanie, czy nie dostaniemy tego mieszkania.−

Czy głosujemy na tego kogoś, to i tak nie ma sensu. (FGI) −

W analizach statystycznych zweryfikowaliśmy, na ile z poczuciem podmiotowości korelowa-

ły, miały istotne powiązania, takie zmienne jak: poziom wykształcenia, wiek respondentek,

ich czytelnictwo prasy oraz uczestnictwo w wyborach samorządowych (w 2006 r .), parla-

mentarnych (w 2007 r .) oraz do Parlamentu Europejskiego (w 2009 r .) .

Ustaliliśmy, że kobiety lepiej wyedukowane, z wykształceniem średnim lub wyższym za-

wodowym, miały nieco większe poczucie wpływu na życie własne i rodziny (średnia ok .

4,0 „Mam średni wpływ”) aniżeli respondentki z dyplomem szkoły co najwyżej zasadniczej

zawodowej . Ponadto respondentki, które osiągnęły średni poziom wykształcenia, znacz-

nie silniej niż wszystkie inne badane odczuwały subiektywny wpływ ich decyzji na sprawy


71

gminy i powiatu, w którym mieszkają (nota 3,8; średnia całej próby 1,9), na decyzje podej-

mowane w ich parafii (nota 3,0; dla reszty średnio 1,8 ) oraz w ich zakładzie pracy (nota 2,8;

przy średniej w próbie 1,5), jeśli aktualnie pracują lub pracowały .

Relatywnie wysokie poczucie podmiotowości wiązało się więc najczęściej ze średnim ogól-

nokształcącym poziomem wykształcenia . Reprezentantki z wyższym wykształceniem były

tak nieliczne, że nie mogliśmy wyciągnąć daleko idących wniosków, ale zwróćmy uwagę,

że wykazały one duży sceptycyzm, jeśli chodzi o ich możliwość współdecydowania poza

własną rodziną . Najniższe noty, wskazujące na wręcz brak poczucia wpływu na większość

wymiarów życia społecznego, uzyskały respondentki, które zakończyły naukę instytucjonal-

ną na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej .

Kobiety najstarsze, które przekroczyły 44 rok życia, odczuwały najsilniejszy w próbie wpływ

na życie własne i rodziny (nota 4,1; średnia dla próby 3,5) . Z kolei najmłodsze uczestniczki

diagnozy, w wieku od 18 do 24 lat nieco częściej dostrzegały możliwość współdecydowania

o życiu ośrodka, w którym przebywają (nota 2,8; średnia w próbie 2,3), miejscowości, w któ-

rej mieszkają (2,4; w próbie 1,8) czy o życiu swej parafii (2,6; w próbie 1,8), gminy i powiatu

(2,6; w próbie 1,9), a także całego kraju (1,8; w próbie 1,5) .

Podmiotowość samotnych matek, mierzona ich poczuciem wpływu na mniej lub bardziej

odległe sfery życia społecznego, jest zatem nieco wyższa wśród ankietowanych z wy-

kształceniem średnim oraz w wieku nie przekraczającym 24 lat .

Subiektywne odczuwanie możliwości współdecydowania tylko w niewielkim stopniu wią-

że się ze zwiększonym czytelnictwem prasy lub uczestnictwem w wyborach samorządo-

wych, parlamentarnych czy też w „Eurowyborach” . Niewielkie różnice w badanej zbioro-

wości biorą się z faktu, że dolnośląskie samotne matki w ogóle bardzo rzadko angażują się

w życie publiczne, w niewielkim stopniu decydują się na podjęcie działalności obywatel-

skiej, co z kolei wynika, jak widzimy z niskiego poziomu podmiotowości zarezerwowane-

go niemal wyłącznie do życia osobistego i najbliższego otoczenia społecznego .37

W porównaniu z wynikami uzyskanymi dla dolnośląskich samotnych matek, zamieszkują-

cych diagnozowane ośrodki, w próbie ogólnopolskiej z 2009 roku uzyskano dość zbliżone

niskie odsetki dotyczące poczucia wpływu na sytuację w kraju . W próbie ogólnopolskiej

37 . Zjawiska związane z aktywnością społeczno-obywatelską omówimy szczegółowo w następnym rozdziale.


72

odnotowano jednak większy subiektywnie odczuwany udział obywateli w podejmowaniu

decyzji o zasięgu lokalnym:

„Jak wynika z uzyskanych deklaracji, tylko co czwarty badany (25%) twierdzi, że ma poczu-

cie wpływu na sprawy kraju, natomiast zdecydowana większość (72%) jest przeciwnego zda-

nia . (…) Bardziej rozpowszechnione jest poczucie wpływu na sprawy lokalne, które deklaruje

ponad dwie piąte Polaków (42%) . O niemożności kształtowania swojego bliskiego otoczenia

mówi natomiast ponad połowa respondentów (55%) .”38

Jeśli bowiem zsumujemy odsetki wskazujące na wpływ ankietowanych dolnośląskich ma-

tek na sprawy kraju, to otrzymamy tylko nieco niższy wskaźnik (21%) niż dla wszystkich

członków społeczeństwa polskiego (25%) . Łączne proporcje odpowiedzi wskazujące na

wpływ naszych respondentek na sprawy ich gminy i powiatu wynoszą 31%, a dla miejsca

zamieszkania – 29% . O wpływie na sprawy swojego miasta, gminy było przekonanych 42%

ogółu społeczeństwa polskiego .

Ważnym powodem niskiego poziomu podmiotowości w różnych sferach życia jest zjawisko

naznaczania społecznego, którego niejednokrotnie doświadczają samotne matki oraz ich

dzieci zamieszkujące dolnośląskie ośrodki . Sesje FGI były okazją do ujawnienia tych nega-

tywnych zjawisk w dodatkowy sposób wpływających na wycofywanie się diagnozowanych

kobiet z życia społecznego:

Była taka dziewczyna w tamtym roku, która była w ciąży i była bardzo źle na przykład traktowana u −

nas w szpitalu w gminie przez położne. Gdzie jedna położna powiedziała do drugiej: Zakładaj ręka-

wiczki, bo ona jest… z domu samotnej matki. Czyli potraktowali ją jako coś takiego gorszego jako

najgorsze, które tu przychodzą, żeby po prostu nic nie robić… No tak nas ludzie odbierają. I my to sły-

szymy na zewnątrz, że my jesteśmy te gorsze, które nic tutaj nie robią, pazury mają długie i tyle. (…)

Albo, że my tutaj jesteśmy, bo nic nam się nie chce ogólnie robić i do niczego się tam… (FGI) −

* * *

Czyli tutaj panie uważają, że nie mają wpływu, tak? Znów poproszę o komentarz, dlaczego pa-−

nie tak uważają, że nie mają tego wpływu?

Jaki wpływ? Jak nas uważają za margines, za patologię, więc jaki wpływ mamy?(…)−

38 . Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warsza-wa luty 2009, s.1. W sondażu tym zadano w inny sposób pytania wskaźnikowe, z dwoma możliwościami odpowiedzi „Tak” lub „Nie”: Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy kraju?, oraz Czy, Pana(i) zdaniem, ludzie tacy jak Pan(i) mają wpływ na sprawy swojego miasta, gminy? My zaś pytaliśmy o poziom ewentualnego wpły-wu: „Proszę określić, jak duży ma Pani wpływ na sprawy dotyczące: 1. Życia własnego i rodziny, itd. Nie możemy więc porównywać nasilenia poczucia podmiotowości dolnośląskich samotnych matek w relacji do ogółu społeczeństwa.


73

Nie mamy wpływu, bo wszyscy nas traktują lekceważąco… Chciałam po prostu powiedzieć, że je-−

steśmy strasznie wytykane. Nasze dzieci w szkołach... Jak pani mówiła o wycieczkach. Na przykład

stać mnie będzie, to te 10, 20, 50 zł. zapłacę. Będzie mniej do jedzenia. Bo taka jest prawda, ale to

dziecko choć raz pojedzie. Ale jest na przykład „zielona szkoła”, to już absolutnie nie ma o czym mó-

wić. Jest to 250-350 zł i nasze dzieci nie jadą. Bynajmniej w moim wypadku, moje dzieci nie pojadą.

I po prostu w szkole dzieci wytykano, że są w ośrodku. Ale są dzieci strasznie odrzucane. (FGI)

3.3. Poziom zaufania społecznego badanych

Ostatnim ważnym rozpatrywanym czynnikiem, zwiększającym lub blokującym działanie

jednostek w ramach społeczeństwa obywatelskiego, jest poziom zaufania społecznego .

Zaufanie społeczne oznacza „oczekiwanie korzystnych dla mnie działań parterów interak-

cji czy stosunków społecznych”39 . Zaś jego brak wiąże się z założeniem o reakcji niosącej dla

nas negatywne skutki . Uzyskanie skutecznej pomocy ze strony innych osób oraz instytucji,

a także nawiązanie i utrzymywanie współpracy wiąże się z uprzednim założeniem, że ktoś –

osoba (zaufanie osobiste), organizacja (zaufanie instytucjonalne) czy inny podmiot dzia-

ła w dobrej wierze, z zamiarem niesienia pomocy czy współpracy, nie zaś realizuje ukryte

cele, które są sprzeczne z naszymi własnymi .

Poziom zaufania społecznego jest określany jako czynnik bądź to zwiększający, bądź utrud-

niający rozwój społeczeństwa obywatelskiego .40 Im niższy jest poziom zaufania, tym mniejsze

prawdopodobieństwo współdziałania członków społeczeństwa, podejmowania aktywności na

rzecz innych, ale też poszukiwania wsparcia społecznego poza swoim bezpośrednim środowi-

skiem społecznym . Reprezentatywne badania sondażowe nad społeczeństwem polskim (2006

r .) pokazały, że – poza obszarem prywatności, bezpośrednich i nieformalnych relacji społecznych

- możemy mówić o „kulturze nieufności” . Oczekiwanie korzystnych działań jest bowiem niemal

wyłącznie zarezerwowane dla najbliższej rodziny, nieco mniejszą siłę ma zaufanie wobec dal-

szych krewnych, do znajomych, sąsiadów oraz współpracowników w zakładzie pracy:

„Poziom zaufania w sferze prywatnej jest stabilny, w ciągu ostatnich czterech latach niemal się nie

zmienia . Można więc uznać, że w naszym społeczeństwie stosunki między ludźmi, których łączy

39 . P. Sztompka, op. cit., s.198.

40 . Por.: Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie. Komunikat z badań, Centrum Bada-nia Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006.


74

pokrewieństwo, znajomość, wspólna praca oraz sąsiedztwo trwale opierają się na zaufaniu .”41

Respondentki biorące udział w grupach dyskusyjnych oraz ankiecie audytoryjnej poprosiliśmy o dokonanie wyboru pomiędzy dwoma poniższymi skrajnymi opinia-mi:

Ogólnie rzecz biorąc, większości ludzi można ufać. 3

W stosunkach z innymi należy być ostrożnym. 3

W sensie ilościowym, zdecydowanie przeważył pogląd, zgodnie z którym należy zachować

ostrożność, stosowny dystans do innych ludzi (40 kobiet, 83% próby) . Niemal sześciokrotnie

rzadziej diagnozowane samotne matki wybierały drugie stwierdzenie wskazujące na zaufa-

nie a priori, udzielane z góry, „na kredyt”, a pośrednio – na mniejszy dystans społecznych

wobec innych ludzi (7 osób, ok . 15%) .

Wykres 25. Poziom zaufania społecznego Samotnych Matek


Wykres 6. Poziom zaufania społecznego Samotnych Matek

Która z tych opinii jest bli sza Pani pogl dom?

Ogólnie rzecz bior c,wi kszo ci ludzi mo na ufa

14,58%n=7

W stosunkach z innymitrzeba by bardzo ostro nym

83,33%n=40


Uczestniczki sesji FGI uzasadniały swój brak zaufania do innych ludzi przede wszystkim negatywnymi doświadczeniami z przeszłości, ale też niektóre badane były przekonane, że wzajemny brak zaufania jest aktualnie dość powszechny we współczesnym społeczeństwie:

Tutaj w domu mam zaufanie do wi kszo ci osób, a na zewn trz – ostro nie. Ja si tu czuj ju bezpiecznie. Nie wiem, zobaczymy, jak sobie poradz na zewn trz, ale dam sobie rad . Ale utrzymywa bliskich kontaktów z bliskimi s siadami na przyk ad nie mam zamiaru.

Ale dlaczego? Bo si boj . Jest co takiego, e jak gdzie tam te nasze zaufanie gdzie tam… Kto nadu yje

tego zaufania, to pó niej ju nie ma si ochoty ju nikomu ufa . (FGI)

* * * Znaczy si … ufa mo na, ale to jest zaufanie ograniczone. Niepe ne. Wi kszo ludzi w

tera niejszych czasach, je eli mu si zaufa, zwierzy tak naprawd , po pewnym czasie wykorzystuje to przeciwko. Dla zabawy. Tak jest w wi kszo ci przypadków. Zdarzaj si , e naprawd mo na zaufa i si pomoc dostanie… Ale ma o ludzi jest takich, komu

mo na powierzy swoj tajemnic , sekret, eby po prostu to nie by o obrócone przeciwko. (FGI)

Dzięki szczegółowym analizom ilościowym udało nam się ustalić, że zaufanie do innych ludzi nie zmienia się wraz ze zwiększaniem ilości ośrodków zamieszkiwanych przez matki. Zatem „wędrowanie po ośrodkach” słabo wiąże się z utratą zaufania do innych członków społeczeństwa, ani też konieczność zamieszkiwania w różnych placówkach nie powoduje też zmiany dystansu społecznego wobec innych. Stopień zaufania społecznego silnie wiąże się z poziomem wykształcenia samotnych matek i jest to zależność liniowa, czyli – im wyższy poziom wykształcenia, tym więcej pojawiało się

Uczestniczki sesji FGI uzasadniały swój brak zaufania do innych ludzi przede wszystkim

negatywnymi doświadczeniami z przeszłości, ale też niektóre badane były przekonane,

że wzajemny brak zaufania jest aktualnie dość powszechny we współczesnym społe-

czeństwie:

41 . Tamże, s. 2.


75

Tutaj w domu mam zaufanie do większości osób, a na zewnątrz – ostrożnie. Ja się tu czuję już −

bezpiecznie. Nie wiem, zobaczymy, jak sobie poradzę na zewnątrz, ale dam sobie radę. Ale utrzy-

mywać bliskich kontaktów z bliskimi sąsiadami na przykład nie mam zamiaru.

Ale dlaczego?−

Bo się boję.−

Jest coś takiego, że jak gdzieś tam te nasze zaufanie gdzieś tam… Ktoś nadużyje tego zaufania, −

to później już nie ma się ochoty już nikomu ufać. (FGI)

* * *

Znaczy się… ufać można, ale to jest zaufanie ograniczone. Niepełne. Większość ludzi w teraźniej-

szych czasach, jeżeli mu się zaufa, zwierzy tak naprawdę, po pewnym czasie wykorzystuje to prze-

ciwko. Dla zabawy. Tak jest w większości przypadków. Zdarzają się, że naprawdę można zaufać i

się pomoc dostanie… Ale mało ludzi jest takich, komu można powierzyć swoją tajemnicę, sekret,

żeby po prostu to nie było obrócone przeciwko. (FGI)

Dzięki szczegółowym analizom ilościowym udało nam się ustalić, że zaufanie do innych lu-

dzi nie zmienia się wraz ze zwiększaniem ilości ośrodków zamieszkiwanych przez matki .

Zatem „wędrowanie po ośrodkach” słabo wiąże się z utratą zaufania do innych członków

społeczeństwa, ani też konieczność zamieszkiwania w różnych placówkach nie powoduje

też zmiany dystansu społecznego wobec innych .

Stopień zaufania społecznego silnie wiąże się z poziomem wykształcenia samotnych matek

i jest to zależność liniowa, czyli – im wyższy poziom wykształcenia, tym więcej pojawiało się

odpowiedzi wskazujących na zaufanie do innych ludzi42 . Jest to jedyny czynnik różnicujący

poziom zaufania wśród respondentek .

Analizy statystyczne dowodzą, że zarówno samotne matki posiadające, jak i nie posiadające

kapitału społecznego w postaci osobistego powiernika, wykazywały podobne ogólne za-

ufanie do ludzi .

42 . Znów w tym miejscu podkreślmy małą liczebność próby, która pozwala mówić o pewnych uchwyconych prawidło-wościach, a nie silnych zależnościach.


76

Wykres 26. Posiadanie powiernika


odpowiedzi wskazujących na zaufanie do innych ludzi20. Jest to jedyny czynnik różnicujący poziom zaufania wśród respondentek. Analizy statystyczne dowodzą, że zarówno samotne matki posiadające, jak i nie posiadające kapitału społecznego w postaci osobistego powiernika, wykazywały podobne ogólne zaufanie do ludzi. Wykres 7. Posiadanie powiernika

Czy ma Pani kogo , z kim mo e Pani otwarcieporozmawia o wszystkich sprawach osobistych,o swoich problemach?

Tak

70,83%n=34

Nie

25,00%n=12

Trudno powiedzie

4,17%n=2

Brak poczucia podmiotowości, możliwości kreowania rzeczywistości społecznej oraz niski poziom zaufania społecznego zapewne wynika z doświadczonego deficytu wsparcia społecznego w czasie najtrudniejszych momentów, jakich doświadczyły nasze respondentki. Chociaż jednak ten zasób, „kapitał społeczny” jest stosunkowo niski, to przeważająca część ankietowanych deklarowała (34 kobiety, 71%), że może liczyć na pomoc powiernika, z którym może otwarcie porozmawiać o wszystkich sprawach osobistych, o swoich problemach. Dwie respondentki nie potrafiły jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co czwarta uczestniczka diagnozy (12 kobiet, 25%) okazała się wyobcowana, gdyż nie miała takiej osoby w swym otoczeniu społecznym. Izolacja społeczna, utrata więzi z innymi osobami, członkami grupy (np. współmieszkanek ośrodka), jest zapewne reakcją na doznane urazy społeczne i negatywne doświadczenia. Jak opowiada o procesie wychodzenia z izolacji społecznej jeden z kierowników udzielających wywiadu IDI:

Cz sto jest tak, e one wola yby... Cz sto im si tak wydaj , e one chcia yby by pozostawione same sobie. No i wtedy co? Wtedy nic. Za ama si i w ogóle. Na pocz tku to pewnie ci ko im jest. One spodziewaj si , e uciekn w takie miejsce, e ka dy przemknie oko, na to, e ona wpad a w depresj , bo ona chce spokoju. Pozornie jej si tak wydaje, e ona tego potrzebuje. To w a nie na pocz tku tak jest, e jest tak strasznie.

20 Znów w tym miejscu podkreślmy małą liczebność próby, która pozwala mówić o pewnych uchwyconych prawidłowościach, a nie silnych zależnościach.

Brak poczucia podmiotowości, możliwości kreowania rzeczywistości społecznej oraz niski po-

ziom zaufania społecznego zapewne wynika z doświadczonego deficytu wsparcia społecznego

w czasie najtrudniejszych momentów, jakich doświadczyły nasze respondentki . Chociaż jed-

nak ten zasób, „kapitał społeczny” jest stosunkowo niski, to przeważająca część ankietowanych

deklarowała (34 kobiety, 71%), że może liczyć na pomoc powiernika, z którym może otwarcie

porozmawiać o wszystkich sprawach osobistych, o swoich problemach . Dwie respondentki nie

potrafiły jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co czwarta uczestniczka diagnozy (12 kobiet,

25%) okazała się wyobcowana, gdyż nie miała takiej osoby w swym otoczeniu społecznym .

Izolacja społeczna, utrata więzi z innymi osobami, członkami grupy (np . współmieszkanek ośrod-

ka), jest zapewne reakcją na doznane urazy społeczne i negatywne doświadczenia . Jak opowiada

o procesie wychodzenia z izolacji społecznej jeden z kierowników udzielających wywiadu IDI:

Często jest tak, że one wolałyby... Często im się tak wydaję, że one chciałyby być pozostawio-−

ne same sobie. No i wtedy co? Wtedy nic. Załamać się i w ogóle. Na początku to pewnie ciężko

im jest. One spodziewają się, że uciekną w takie miejsce, że każdy przemknie oko, na to, że ona

wpadła w depresję, bo ona chce spokoju. Pozornie jej się tak wydaje, że ona tego potrzebuje. To

właśnie na początku tak jest, że jest tak strasznie. Później okazuje się, że nie jestem w tym sama.


77

Samo to, że przez jakiś czas jest, poznaje nowych ludzi i później otwierają się i rozmawiają ze

sobą. I sama świadomość, że nie jest z tym sama, że są inni ludzie, którzy mają takie same pro-

blemy. To już pół roboty zrobione. Że nie jest się samemu w takim życiu ciężkim. (IDI)

Tak więc izolowanie się jest strategią zaliczaną przez psychologów społecznych do „nie-

efektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem”, w przeciwieństwie do częściej jednak

wybieranego przez ankietowane samotne matki, wsparcia społecznego43 . Również jedna z

uczestniczek dyskusji FGI wyjaśniała, że aby uzyskać pomoc od innych ludzi, trzeba wykazać

pewien stopień ufności wobec nich . Jest to obarczone ryzykiem, gdyż wsparcie najczęściej

pochodzi od osób spoza najbliższego kręgu rodziny i znajomych .

Myślę, że można ufać ludziom. Przynajmniej w moim przypadku. Przez dziesięć lat byłam bez-−

domna i gdybym nie ufała ludziom, to bym już nie żyła.

To znaczy, że jednak pomogli?−

Tak, pomogli. Poprowadzili, podali pomocną dłoń. −

I to był ktoś z rodziny?−

Nie, nie z rodziny! To byli ludzie zupełnie obcy dla mnie. (FGI) −

Uczestniczki ankiet audytoryjnych określały na pięciopunktowej skali (od „Zdecydowanie

nie mam zaufania”, poprzez „Trudno powiedzieć” do „Zdecydowanie mam zaufanie”) swój

poziom zaufania społecznego, osobistego oraz instytucjonalnego, wobec różnych osób,

grup oraz instytucji, które mogą potencjalnie oferować wsparcie społeczne samotnym mat-

kom . Rozkład uzyskanych odpowiedzi zamieściliśmy w poniższej tabeli .

Jakie zatem osoby, grupy czy instytucje spotkały się z nieufnością ze strony diagnozowanych sa-

motnych matek? Najwyższy poziom zaufania społecznego - wskaźnikiem którego są odsetki

odpowiedzi „Zdecydowanie mam zaufanie” (29%, czyli 14 kobiet) - dotyczył najbliższej rodziny

respondentek, ich rodziców, dzieci, rodzeństwa . Na drugim miejscu znaleźli się pracownicy po-

szczególnych ośrodków (11 kobiet, 23% próby), a zaraz za nimi służba zdrowia (10 kobiet, 21%) .

Wśród około jednej trzeciej części ankietowanych ograniczonym zaufaniem (odpowiedzi

„Raczej mam zaufanie”) darzyła najczęściej osoby zatrudnione w placówce, w której przy-

bywa matka (17 kobiet, 35% próby), znów – służbę zdrowia (16 kobiet, 33% próby), a także

pracowników lokalnych ośrodków pomocy społecznej (16 kobiet, 33% próby) oraz policję

(15 kobiet, 31% próby) .

43 . Zob.: C. K. Oyster, Grupy, Poznań 2002, s. 330-331.


78

Z kolei ograniczony brak zaufania (odpowiedzi „Raczej nie mam zaufania”) badane wska-

zały głównie w przypadku relacji nieformalnych: ze znajomymi spoza ośrodka (aż 18 kobiet,

38% próby), z innymi kobietami zamieszkującymi daną placówkę (16 kobiet, 33% próby)

oraz z dalszą rodziną (17 kobiet, 35% próby) .

Kontakty z dalszymi krewnymi, najczęściej też z wszystkich innych relacji społecznych, opar-

te są na całkowitym braku zaufania (13 kobiet, 27% próby) . Jednakże największą nieufność

dolnośląskie matki odczuwają wobec władz w kraju (16 kobiet, 33% próby) oraz przedsta-

wicieli mediów (11 kobiet, 23% próby) . Co piąta respondentka nie ma żadnego zaufania do

najbliższej rodziny (10 kobiet, 21% próby) oraz do instytucji policji (10 kobiet, 21% próby) .

Wykres 27. Poziom zaufania respondentek do poszczególnych osób i instytucji


79

Jeśli przypatrzymy się wartościom średnim uzyskanym dla wszystkich zdiagnozowanych

samotnych matek, okaże się, że choć na ograniczonym poziomie, to najwyższym zaufaniem

społecznym, cieszą się głównie pracownicy ośrodków biorących udział w projekcie (nota

3,5; gdzie „3” oznacza odpowiedź „Trudno powiedzieć”, zaś „4” – „Raczej mam zaufanie”) oraz

reprezentanci służby zdrowia (średnia 3,4 punktu), a rzadziej już pracownicy instytucji opie-

ki społecznej (nota 3,1) .

Najbliższa rodzina, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz księża najbliższej para-

fii uzyskali bardzo ambiwalentne oceny (nota 3,0) oscylujące wokół umiarkowanej ufności

i ograniczonego deficytu zaufania . Potwierdzają się wcześniejsze wyniki, zgodnie z który-

mi badane samotne matki odnoszą się z nieufnością przede wszystkim wobec władz kraju

(nota 2,3; gdzie „2” symbolizuje odpowiedź „Raczej nie mam zaufania”), dalszej rodziny (2,4)

oraz mediów (2,6) .

Współmieszkanki ośrodków dla samotnych matek darzą siebie nawzajem umiarkowaną nie-

ufnością (2,7 punktu), co de facto oznacza, że w jednej placówce ufność wzajemna kształtuje

się na umiarkowanie pozytywnym poziomie, a w innej – osiąga umiarkowanie niskie noty .

Wcześniej wspominaliśmy, że zaufanie w społeczeństwie polskim jest stabilne i zarezerwo-

wane do nieformalnych stosunków społecznych . Z kolei „działaniu obywatelskiemu sprzyja

przede wszystkim zaufanie do znajomych oraz dalszych krewnych i – w znacznie mniejszym

stopniu – do sąsiadów i współpracowników”44 . W sferze prywatnej większość respondentek

przejawiała znacznie niższy poziom zaufania społecznego aniżeli ogół społeczeństwa . W

porównaniu ze statystykami z 2006 roku dla całego społeczeństwa polskiego, dolnośląskie

samotne matki, w trakcie ankiet audytoryjnych, ujawniły trzykrotnie rzadziej zdecydowane

zaufanie wobec członków własnej rodziny (29% matek, 90% społeczeństwa według sondażu

CBOS z 2006 roku), do swoich znajomych (8% matek, 24% społeczeństwa) . Uczestniczki dol-

nośląskiej diagnozy z dziesięciokrotnie mniejszym prawdopodobieństwem darzą zaufaniem

dalszą rodzinę (4% matek, 40% ogółu społeczeństwa)45 . Możemy zatem spodziewać się, że

aktywność społeczno-obywatelska wśród ankietowanych samotnych matek, będzie również

znacznie odbiegała od poziomu ogólnopolskiego, na niekorzyść naszych respondentek .

Pamiętając o niezwykle istotnym subiektywnym, świadomościowym podłożu poziomu ak-

tywności/bierności diagnozowanej zbiorowości, skupimy się teraz na uwarunkowaniach in-

44 . Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie…, s. 18.

45 . Tamże, s. 2 i nast.


80

stytucjonalnych i ogólnospołecznych . Porównamy sytuację samotnych matek zamieszkują-

cych na Dolnym Śląsku, z kobietami pochodzącymi z innych regionów oraz z innych krajów,

a w szczególności - obywatelkami Islandii, Liechtensteinu oraz Norwegii .

3.4. Sytuacja samotnych matek w Polsce i w innych krajach

Sytuacja samotnych matek w Polsce rozpatrywana na tle ogólnego zaangażowania oby-

watelskiego oraz wsparcia ze strony władz publicznych różni się od tej, z którą mamy do

czynienia w krajach europejskich, a szczególnie w Islandii, Liechtensteinie czy Norwegii . Na-

sze wywody opieramy na doniesieniach z badań oraz statystykach zebranych przy użyciu

różnych narzędzi, dlatego należy je potraktować jako ukazanie pewnej perspektywy, nie zaś

miarodajną analizę porównawczą wyników z badań .

Społeczeństwo norweskie należy do najbardziej aktywnych w Europie pod względem wo-

lontariatu – dobrowolnej, nieodpłatnej pracy na rzecz innych osób i grup, a także pod wzglę-

dem pracy w partiach politycznych .46 W badaniu datowanym na przełom roku 2006/2007 w

dziewiętnastu krajach objętych diagnozą, pracę na rzecz organizacji oraz stowarzyszeń (in-

nych niż polityczne) zadeklarowało najwięcej Finów (33,8%), Norwegów (27,2%) oraz Szwe-

dów (26,8%) . Średnia we wszystkich badanych społeczeństwach wyniosła 13,6% wszystkich

obywateli, zaś Polska, z notą 4,5% mieszkańców, znalazła się na jednym z ostatnich miejsc

pod względem zaangażowania społeczno-obywatelskiego, tylko przed Portugalią, Słowe-

nią, Węgrami oraz Bułgarią .47 Wśród Finów, Norwegów oraz Szwedów również doliczono

się największych odsetków wolontariuszy, osób świadczących nieodpłatną pracę na rzecz

organizacji charytatywnych, co najmniej raz w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprze-

dzających sondaż (odpowiednie odsetki wyniosły: 33,8%, 27,2% oraz 26,8%) . We wszystkich

krajach odsetek wolontariuszy wyniósł średnio 13,6% populacji a w Polsce już trzykrotnie

mniej (4,5%) .

Inny wskaźnik zaangażowania w życie publiczne – jakim jest praca w partii lub ruchu poli-

tycznym również okazał się bardzo korzystny dla Norwegów . Średnia dla krajów objętych

sondażem wyniosła 3,9% obywateli . Na pierwszym miejscu rankingu znalazł się Cypr (10%)

46 . Europejski Sondaż Społeczny (ESS) z 2006/2007 na podstawie: A. Baczko, A. Ogrocka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 40 i nast.

47 . W sondażu wzięły udział: Belgia, Bułgaria, Cypr, Dania, Estonia, Francja, Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Węgry oraz Wielka Brytania.


81

a na drugim znów Norwegia, gdzie aktywność w tym zakresie zadeklarowało 6,3% społe-

czeństwa . Warto uwydatnić fakt, że Polska znalazła się na ostatnim miejscu pod względem

zaangażowania w partie polityczne, ponieważ jedynie 1,7% obywateli w ten sposób aktyw-

nie uczestniczy w życiu społecznym .

Przyjrzymy się teraz formom wsparcia ze strony państwa, z jakich mogą skorzystać samotne

matki w Islandii, Liechtensteinie czy Norwegii .

W Norwegii w 2008 roku wypłacane były świadczenia pieniężne z tytułu macierzyństwa

(maternity benefit) . Beneficjentka musiała wykazać co najmniej sześć miesięcy zatrudnienia

lub pracy na własny rachunek w ciągu ostatnich dziesięciu miesięcy . Warunek ten mogła

spełniać matka, ojciec lub oboje rodziców . Należna kwota była wypłacana matce lub ojcu .48

Grant macierzyński (maternity grant) przysługiwał ubezpieczonym matkom, które nie były

uprawnione do otrzymania wyżej wymienionych świadczeń z tytułu macierzyństwa .

Subwencja ta była wypłacana, gdy osoba ubezpieczona nie otrzymywała zasiłku macierzyń-

skiego (33,584 koron norweskich) . Grant był przyznawany również w przypadku adopcji

dziecka . Dotacja ta przysługiwała też za urodzenie dziecka w domu (1765 koron norwe-

skich) .

Państwo norweskie przewidziało również dodatkową dotację, specjalnie przeznaczoną dla

samotnych matek - kobiet owdowiałych, rozwiedzionych, pozostającym w separacji oraz

niezamężnych .

Owdowiałym matkom i ojcom przysługiwało ponadto świadczenie na opiekę nad dziec-

kiem . Otrzymywana kwota wypłacanych świadczeń była zależna od rocznych przychodów

uzyskiwanych przed otrzymaniem renty, od kosztów opieki nad dzieckiem oraz liczby dzieci .

Renta nie przysługiwała, jeśli zostało zawarte ponowne małżeństwo . Ponadto dzieci otrzy-

mywały zasiłek rodzinny przeznaczony dla sierot .

Jak piszą autorzy raportu na temat przeciwdziałania dyskryminacji kobiet w Liechtensteinie,

pomimo, że jest to kraj stosunkowo zamożny, zamieszkują go również grupy ludności uzy-

skujące niskie poziomy dochodów . Z problemami finansowymi borykają się w szczególno-

48 . Dane za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 (released September 2008), Social Se-curity Administration, http://www.ssa.gov/policy/


82

ści samotni rodzice, a zwłaszcza matki z dziećmi, ale także rodziny wielodzietne oraz takie,

w których tylko jedno z rodziców osiąga dochody .49

W ciągu ostatnich 30 lat dwudziestego stulecia w Liechtensteinie dokonała się niezwykle

znacząca zmiana modelu z rodziny wielodzietnej w małą, liczącą średnio 2,4 osoby . W 1970

roku aż 33% ludności Liechtensteinu roku zamieszkiwało gospodarstwa domowe liczące

sześć lub więcej osób, a w 2000 roku zaledwie 6% ludności żyło w tak określonych rodzinach

wieloosobowych . W tym samym okresie, liczba gospodarstw 1-2-osobowych zwiększyła się

znacznie, gdyż w 2000 roku prawie 40% ludności tworzyło takie rodziny . Nastąpił wtedy

jednocześnie wzrost ilości osób samotnie wychowujących dzieci z 745 takich gospodarstw

domowych w 1990 roku do 926 dekadę później . Zgodnie z oficjalnymi statystykami, w 2000

roku rodzice (kobiety i mężczyźni) samotnie wychowujący potomstwo, obejmowali łącznie

z dziećmi 926 gospodarstw domowych na 13 325 gospodarstw funkcjonujących w całym

kraju (czyli około 7%) . Na 32 806-ciu mieszkańców Księstwa, rodziny niepełne liczyły w su-

mie 2 481 matek lub ojców i ich dzieci (czyli ok . 7,6% populacji) .50

Z cytowanego raportu z 2006 roku wynika, że Liechtenstein przywiązuje wielką wagę do

wspierania rodzin, a szczególnie samotnych rodziców . W dokumencie pt . The Family Allo-

wance Act przewiduje się wypłatę subwencji z tytułu urodzenia dziecka, która przysługuje

wszystkim osobom, które mają stałe miejsce pobytu lub są zatrudnione w Liechtensteinie .

Dodatek w wysokości 2100 franków szwajcarskich (w 2006 roku) przysługiwał z tytułu uro-

dzenia jednego dziecka, zaś 2600 franków wypłacano na każde dziecko w przypadku ciąży

mnogiej . Zasiłki z tytułu narodzin przyznawano także w przypadku adopcji dziecka w wieku

poniżej pięciu lat .51

W lipcu 1999 roku wprowadzono nowe świadczenie rodzinne . Oprócz już istniejących – za-

siłku rodzinnego na dzieci oraz z tytułu urodzin nowego potomka, utworzono dodatek dla

rodziców samotnie wychowujących dzieci . Od tego czasu, samotni opiekunowie otrzymują

comiesięczny zasiłek na każde dziecko . W 2005 roku 590 samotnych rodziców mieszkają-

cych lub pracujących w Lichtesteinie pobierało takie świadczenie . Rodzice ci mieli w tym

roku pod opieką łącznie 896 potomstwa .52 Roszczenie to przysługiwało na każde dziecko,

49 . Liechtenstein Third Report, pursuant to article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimina-tion against Women of 18 December 1979, Vaduz, 5 July 2006, RA 2006/1591, s. 56.

50 . Liechtenstein in Figures 2009. Population , s.15. (http://www.llv.li).

51 . Liechtenstein Third Report, s. 26.

52 . Tamże.


83

z którym zamieszkiwał samotny rodzic w jednym gospodarstwie domowym . Było to do-

datkowe świadczenie (single-parent supplement) wypłacane jako uzupełnienie do zasiłku

rodzinnego (family allowance) .53

Ponadto rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej, które nie były wstanie opłacić

kosztów utrzymania, mogły uzyskać od państwa Liechtensteinu dodatki mieszkaniowe na

opłatę czynszu . Gwarantowała to kolejna podstawa prawna - The Law on Rental Subsidies for

Families. Do tego rodzaju wsparcia uprawnione były rodziny, które dysponowały średnim

rocznym dochodem poniżej ustalonego poziomu oraz dla których Liechtenstein był miej-

scem stałego pobytu od co najmniej roku . Niepełne rodziny były tu szczególnie uprzywile-

jowane . Refundowana powierzchnia mieszkaniowa musiała spełniać ustalone normy odno-

śnie wielkości, a także być zgodna z potrzebami wnioskującej o pomoc rodziny . Szacuje się,

że w 2005 roku takiego wsparcia udzielono łącznie 375 beneficjentom, na co przeznaczono

kwotę w wysokości 1 .992 .325 franków szwajcarskich .

Dalej czytamy w Raporcie Liechtensteinu, że według statystyk Office of Social Affairs (Urzędu

do Spraw Społecznych) z 2001 roku, samotni rodzice stanowili dotychczas jedną z najbar-

dziej zależnych od pomocy społecznej grup . Natomiast po wprowadzeniu w życie dotacji

na wynajem mieszkań, w kwietniu 2001 r ., odnotowano znaczącą poprawę sytuacji osób

samotnie wychowujących dzieci . Procent samotnych rodziców uzależnionych od pomocy

społecznej zmniejszył się aż o 16% w stosunku do poprzedniego roku .54 Jest to konkluzja

niezwykle istotna z punktu widzenia naszej diagnozy .

W Liechtensteinie wypłacany był też zasiłek macierzyński (maternity benefit) . Świadczenie to

było przyznawane na okres nie przekraczający 20 tygodni, z których co najmniej 16 tygodni

wypłaty następowało po przewidywanym terminie porodu . Natomiast dodatek macierzyń-

ski (maternity allowance) otrzymywały kobiety, które nie kwalifikowały się do uzyskiwania

zasiłku macierzyńskiego .55

Islandia w 2008 roku oferowała świadczenia pieniężne z tytułu macierzyństwa (cash mater-

nity benefits), które były wypłacane matkom - pracownicom lub zarobkującym na zasadzie

samozatrudnienia i jednocześnie zamieszkującym na stałe w Islandii . Ponadto aktywnym za-

wodowo przyznawane były zasiłki z tytułu rodzicielstwa (maternity and paternity benefits),

53 . Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008.

54 . Tamże, s. 27.

55 . Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008.


84

które mogły pobierać zarówno matki, jak i ojcowie56 . Inna dotacja, (maternity and paternity

grants) wynosiła w 2008 roku 45,324 koron islandzkich miesięcznie, jeśli w trakcie opieki

nad dzieckiem czas pracy był ograniczony do 25% dotychczasowego lub też gdy matka lub

ojciec był bierny zawodowo . Natomiast rodzicom, którzy kształcili się w trybie dziennym,

przysługiwała znacznie wyższa kwota, bo aż 103,869 koron islandzkich miesięcznie .

Ponadto, każda wdowa lub wdowiec był uprawiony do otrzymywania 28,300 koron is-

landzkich miesięcznie w okresie do maksymalnie sześciu miesięcy, zaś gdy osoba owdo-

wiała miała na utrzymaniu dziecko w wieku poniżej lat 18, świadczenia rodzinne, ale już na

niższą kwotę, mogły być wypłacane jeszcze przez kolejne sześć miesięcy . Na dodatek do

opieki nad dzieckiem mogły w tym kraju liczyć również osoby bezrobotne . Pełne dzienne

świadczenie dla niepracujących było wypłacane przez 10 dni, a następnie kwotę dziennego

świadczenia wyliczano na podstawie 70% przeciętnego wynagrodzenia osoby bezrobotnej

w okresie półrocznym poprzedzających dwa miesiące przed utratą pracy . Dodatek na dzieci

(child’s suplement) to codzienne świadczenie, wówczas równe 4% pełnej kwoty zasiłku z

tytułu utraty pracy, na każde dziecko poniżej 18 roku życia .

Widzimy zatem, że w Norwegii, Liechtensteinie czy Norwegii istnieją rozwiązania, które są

wprost lub pośrednio skierowane do samotnych matek . Właściwie subwencje przeznaczo-

ne tylko dla tej kategorii rodziców istnieją jedynie w Norwegii, w Liechtensteinie podobną

opieką państwo objęło zarówno samotne matki, jak i samotnych ojców, przyznając im dota-

cje oraz wspomagając dodatkami mieszkaniowymi . W Islandii nie stworzono wyspecjalizo-

wanych subsydiów ani dla samotnych matek, ani dla szerszej kategorii rodziców samotnie

wychowujących dzieci . Natomiast rodziny pełne i niepełne mogły korzystać ze wsparcia

dla matek lub jednego z dwojga rodziców . Ponadto objęto pieczą dzieci wdów i wdowców

(jako samotnych rodziców) oraz osób bezrobotnych, których szeregi niejednokrotnie zasi-

lają opiekunowie samotnie wychowujący dzieci . Specjalnym wsparciem objęto rodziców

uczących się w trybie dziennym .

W porównywalnym okresie, w Polsce matkom przyznano jednorazowe zapomogi z tytułu

urodzenia się dziecka, które wynosiły 1000 zł na jednego potomka, niezależnie od poziomu

uzyskiwanych dochodów .

Rodzice mogli również korzystać z zasiłków rodzinnych, gdy dziecko było w wieku poniżej

18 roku życia (do 21 roku życia dla uczniów i do lat 24 dla potomstwa z trudnościami w na-

56 . Tamże.


85

uce) . Warunkiem był niski status materialny rodziny (w 2008 roku – gdy średni miesięczny

dochód nie przekroczył 504 zł w poprzednim roku kalendarzowym, a kwota ta wyniosła 583

złotych dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym) . Dodatek ten otrzymywała matka, ojciec

lub opiekun . Również nisko uposażone rodziny mogły pobierać dodatek z tytułu urodzenia

dziecka, wypłacany matce, ojcu lub opiekunowi .57

Samotni rodzice dzieci małoletnich, którzy byli uprawnieni do zasiłków rodzinnych, ale nie

pobierali zasiłku dla bezrobotnych mogli się ubiegać o dodatek do zasiłku rodzinnego z

tytułu samotnego wychowywania dziecka . Ponadto renta rodzinna przysługiwała wdowom

i wdowcom, którzy ukończyli do 50 lat w chwili śmierci ubezpieczonego, byli niezdolni do

pracy lub wychowywali dziecko w wieku poniżej 16 roku życia (w wieku 18 lat w przypadku

dzieci kontynuujących naukę) .

Państwo polskie nie przewidziało zatem pomocy skierowanej do samotnych matek, chyba że są to wdowy, osoby bezrobotne lub o bardzo niskich zarobkach (kwalifikują-ce się do zasiłków rodzinnych).

Statystyki Głównego Urzędu Statystycznego pokazują, że na 207 kobiet i dzieci przebywa-

jących w dolnośląskich placówkach dla samotnych matek i kobiet w ciąży do pełnej lub

częściowej odpłatności zobowiązanych było łącznie 31% mieszkańców . Budżet państwa

pokrywał koszty zakwaterowania 24% mieszkańców, a 4% było zwolnionych z opłat . Na

Mazowszu, odnotowano około połowy przebywających w ośrodkach, którzy w ogóle zostali

zwolnieni z odpłatności . Wsparcie finansowe mieszkanek i ich dzieci w województwie ma-

zowieckim było zatem większe aniżeli w województwie dolnośląskim .58

Dane te pokazują, że w samotne matki z dziećmi zamieszkujące w Polsce mogą w niewiel-

kim stopniu wesprzeć się na instytucjach państwowych . Z drugiej strony, niski poziom

ogólnego zaangażowania społecznego nie sprzyja włączaniu tej grupy kobiet w życie spo-

łeczne . Obrazowo mówiąc – instytucje państwowe oddały problemy samotnych matek w

ręce organizacji pozarządowych, które działają w dość niekorzystnych warunkach niskiego

zaangażowania obywatelskiego . Zatem kobiety samotnie wychowujące dzieci w niewiel-

kim tylko stopniu mogą liczyć na wypracowanie pozainstytucjonalnej sieci współpracy na

ich rzecz . Ten problem dotyczy także Dolnego Śląska, gdyż jak pokazaliśmy, również i tutaj

57 . Za: Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 oraz według informacji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (http://www.mpips.gov.pl).

58 . Por.: Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r., s. 168. Szczegółowo opisujemy te statystyki w rozdziale 5. niniejszej publikacji.


86

ośrodki dla samotnych matek są prowadzone przez organizacje pozarządowe, dotowane

wprawdzie przez instytucje publiczne, ale w swej codziennej pracy, właściwie pozbawione

stałego i rozbudowanego wsparcia społecznego .

Jeszcze raz podkreślmy fakt tylko zasygnalizowany wcześniej . Na terenie województwa

dolnośląskiego właściwie brakuje, ze strony administracji publicznej, instytucjonalnych roz-

wiązań skierowanych do samotnych matek pozbawionych własnych mieszkań . Wprawdzie

organizacje pozarządowe, które tworzą ośrodki dla samotnych matek są finansowane z fun-

duszy publicznych, ale to na nich de facto spoczywa cały ciężar odpowiedzialności za zorga-

nizowanie wsparcia dla kobiet z dziećmi, które znalazły się w sytuacji bezdomności i jedno-

cześnie najczęściej – bezrobocia . Zresztą jest to problem ogólnopolski: w 2007 roku na 61

funkcjonujących w całym kraju (łącznie z filiami) domów dla samotnych matek z dziećmi i

kobiet w ciąży, tylko 8, a więc niespełna jedna ósma z nich należała do sektora publiczne-

go . Pozostałych 54 placówek było prowadzonych w sektorze prywatnym i możemy przy-

puszczać, że podobnie jak na Dolnym Śląsku, również i w innych regionach kraju, tę lukę w

wypełnianiu funkcji opiekuńczej państwa przejęły lokalne oraz ogólnopolskie organizacje

pozarządowe wyspecjalizowane w świadczeniu pomocy społecznej .59

59 . Stan na dzień 31.XII. 2007 r., Tabl. 2 (51) Zakłady stacjonarne pomocy społecznej według rodzaju placówki, tamże, s. 158.


87

4. WYMIARY AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-OBYWATELSKIEJ SAMOTNYCH MATEK

Zaangażowanie społeczne odbywa się poprzez działalność w ramach instytucji społecz-

nych, które stanowią „pewne wyodrębnione zorganizowane typy działalności [podkr . Au-

tora] podejmowanej w celu zaspokojenia potrzeb jednostek i całych zbiorowości”60 .

Aktywność zawodowa oznacza włączenie jednostek i grup w instytucje ekonomiczne, zajmu-

jące się „produkcją i podziałem dóbr i usług, regulowaniem obiegu pieniądza, organizowaniem

i podziałem pracy”61, zaś praktyki edukacyjne oraz kulturalne odbywają się w ramach instytu-cji wychowawczych i kulturalnych (naukowych, kulturalnych, rodziny jako instytucji wycho-

wującej, szkoły), powołanych „dla utrzymywania, tworzenia i rozwijania kultury, dla socjalizacji

młodego pokolenia, dla przekazywania mu wartości kulturalnych społeczeństwa jako całości”62 .

Aktywność obywatelska realizuje się za pośrednictwem instytucji politycznych (rządu, parla-

mentu, policji, partii politycznych), związanych „ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywa-

niem władzy”63, a także w ramach instytucji socjalnych (społecznych w wąskim znaczeniu), jak

zrzeszenia, dobrowolne organizacje, kluby, społeczności lokalne . W społeczeństwie polskim, po-

dobnie jak w wielu innych zbiorowościach, istotny jest też piąty typ - instytucja religijna, odpo-

wiadająca głównie za regulowanie systemów wartości, dominującego światopoglądu, wzorców

i norm . Praktyki religijne omówiliśmy we wcześniejszej części publikacji jako istotną, w naszym

społeczeństwie, determinantę innych form aktywności społeczno-obywatelskiej .

60 . G., Skąpska, M. Ziółkowski, hasło: „Instytucja społeczna” (w:) Encyklopedia socjologii. A-J, Warszawa 1988, s. 317.

61 . J. Szczepański, op. cit., s.114.

62 . Według podziału, ze względu na zadania merytoryczne spełnianie przez instytucje społeczne, zaproponowanego przez socjologa Jana Szczepańskiego. Por.:, J. Szczepański, op. cit., s.114-115.

63 . Tamże, s. 114.


88

Ponadto partycypacja w życiu społeczeństwa obywatelskiego powinna być wielowymiarowa

i gwarantować dostęp do wielu form aktywności społeczno-obywatelskiej . Nazwaliśmy łącz-

nie te sfery działalności społecznej jako aktywność (zaangażowanie) społeczno-obywatelskie,

gdyż możemy założyć, iż sytuacja braku dostępu do jednego z nich powoduje ograniczenie

aktywności we wszystkich innych, zaś szczególnie istotna jest tutaj aktywność zawodowa .

Wykres 28. Wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej a instytucje społeczneWykres 1. Wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej a instytucje społeczne

Deficyt lub niski poziom uczestnictwa w jednym, kilku lub we wszystkich wymiarach instytucjonalnych oznacza wykluczenie spo eczne (ekskluzję społeczną), czyli funkcjonowanie jednostek i grup w ograniczonym zakresie lub całkowicie poza obrębem jednej lub kilku najistotniejszych instytucji społecznych5. Założyliśmy, iż w sytuacji samotnego macierzyństwa, połączonego z bezdomnością, kobiety są zagrożone wykluczeniem społecznym z tych istotnych instytucji społecznych. Kolejno przyjrzymy się zakresowi aktywności, względnie bierności społecznej, diagnozowanych samotnych matek w takich wymiarach, jak: aktywność zawodowa, aktywność edukacyjna, aktywność kulturalna oraz aktywność stricte obywatelska.

4.1. Aktywno zawodowa Praca zawodowa kobiet spełnia ważne funkcje społeczne. Przede wszystkim jest to funkcja ekonomiczna pozwalająca kobietom na uzyskiwanie dochodu, a przez to na partycypację w życiu gospodarczym6. Drugą, ważną z punktu widzenia problematyki diagnozy, jest funkcja społeczna. Wykonywanie pracy zawodowej włącza jednostkę w sieć względnie trwałych powiązań z innymi członkami społeczeństwa, umożliwia nawiązywanie kontaktów społecznych, rozszerzających krąg więzi nieformalnych poza bezpośrednim, rodzinnym środowiskiem społecznym kobiet. To z kolei sprzyja aktywności edukacyjnej, związanej na przykład z koniecznością zdobywania bądź doskonalenia swych umiejętności, czy kompetencji zawodowych. Wykonywanie pracy zarobkowej umożliwia również, przynajmniej

5 Por.: R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie spo eczne. Wyk ady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa kwiecień 2006 (wydruk komputerowy), s. 18 i nast. 6 Na temat ekonomicznych przesłanek oraz uwarunkowań pracy zawodowej kobiet szczegółowo piszą: Dijkstra A. G., Plantega J., Ekonomia i p e , Gdańsk 2003, s. 120 i nast.

3

Deficyt lub niski poziom uczestnictwa w jednym, kilku lub we wszystkich wymiarach insty-

tucjonalnych oznacza wykluczenie społeczne (ekskluzję społeczną), czyli funkcjonowanie

jednostek i grup w ograniczonym zakresie lub całkowicie poza obrębem jednej lub kilku

najistotniejszych instytucji społecznych64 .

Założyliśmy, iż w sytuacji samotnego macierzyństwa, połączonego z bezdomnością, kobie-

ty są zagrożone wykluczeniem społecznym z tych istotnych instytucji społecznych .

Kolejno przyjrzymy się zakresowi aktywności, względnie bierności społecznej, diagnozowa-

nych samotnych matek w takich wymiarach, jak: aktywność zawodowa, aktywność eduka-

cyjna, aktywność kulturalna oraz aktywność stricte obywatelska .

64 . Por.: R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa kwiecień 2006 (wydruk komputerowy), s. 18 i nast.


89

4.1. Aktywność zawodowa

Praca zawodowa kobiet spełnia ważne funkcje społeczne . Przede wszystkim jest to funkcja

ekonomiczna pozwalająca kobietom na uzyskiwanie dochodu, a przez to na partycypację w

życiu gospodarczym65 . Drugą, ważną z punktu widzenia problematyki diagnozy, jest funk-

cja społeczna . Wykonywanie pracy zawodowej włącza jednostkę w sieć względnie trwałych

powiązań z innymi członkami społeczeństwa, umożliwia nawiązywanie kontaktów społecz-

nych, rozszerzających krąg więzi nieformalnych poza bezpośrednim, rodzinnym środowi-

skiem społecznym kobiet . To z kolei sprzyja aktywności edukacyjnej, związanej na przykład

z koniecznością zdobywania bądź doskonalenia swych umiejętności, czy kompetencji za-

wodowych . Wykonywanie pracy zarobkowej umożliwia również, przynajmniej potencjalnie,

uczestnictwo w kulturze, zwiększa dostęp do wypoczynku i różnych form spędzania wolne-

go czasu . Zależy to oczywiście od poziomu uzyskiwanego dochodu, a w przypadku samot-

nego rodzicielstwa – również od możliwości zorganizowania opieki nad dziećmi .

Sytuacja bezrobocia, a także niska pozycja w strukturze zawodowej, stanowią kluczowe ba-

riery aktywności stricte obywatelskiej (działalności w sferze publicznej, w obszarze organi-

zacji społecznych czy jako samoorganizacji) .

Cytowane już badania na temat aktywności społecznej w ogóle społeczeństwa polskiego,

wskazują, że zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną w 2007 roku był najniższy

dla robotników wykwalifikowanych (21% z nich), pracowników umysłowych niższego szczebla

(26%), a także biernych zawodowo osób bezrobotnych (25%) oraz emerytów (19%) . Średnia

dla całej populacji kształtowała się na poziomie 31% dla kadry kierowniczej oraz inteligencji

wyniosła 54% oraz 50 punktów procentowych dla osób pracujących na własny rachunek66 .

Widać zatem wyraźnie, że aktywność obywatelska w omawianym wymiarze jest silnie skorelo-

wane z pozycją w strukturze zawodowej .

Przekonajmy się, jak kształtuje się aktywność zawodowa uczestniczek omawianej tu diagnozy .

65 . Na temat ekonomicznych przesłanek oraz uwarunkowań pracy zawodowej kobiet szczegółowo piszą: Dijkstra A. G., Plantega J., Ekonomia i płeć, Gdańsk 2003, s. 120 i nast.

66 . Zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną obejmuje „dobrowolne i nieodpłatne działanie na rzecz swojej społeczności lokalnej lub osób potrzebujących oraz działanie w organizacjach obywatelskich”, definicja i dane za: Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2008.


90

Wykres 29. Sytuacja zawodowa respondentek

potencjalnie, uczestnictwo w kulturze, zwiększa dostęp do wypoczynku i różnych form spędzania wolnego czasu. Zależy to oczywiście od poziomu uzyskiwanego dochodu, a w przypadku samotnego rodzicielstwa – również od możliwości zorganizowania opieki nad dziećmi. Sytuacja bezrobocia, a także niska pozycja w strukturze zawodowej, stanowią kluczowe bariery aktywności stricte obywatelskiej (działalności w sferze publicznej, w obszarze organizacji społecznych czy jako samoorganizacji). Cytowane już badania na temat aktywności społecznej w ogóle społeczeństwa polskiego, wskazują, że zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną w 2007 roku był najniższy dla robotników wykwalifikowanych (21% z nich), pracowników umysłowych niższego szczebla (26%), a także biernych zawodowo osób bezrobotnych (25%) oraz emerytów (19%). Średnia dla całej populacji kształtowała się na poziomie 31% dla kadry kierowniczej oraz inteligencji wyniosła 54% oraz 50 punktów procentowych dla osób pracujących na własny rachunek7. Widać zatem wyraźnie, że aktywność obywatelska w omawianym wymiarze jest silnie skorelowane z pozycją w strukturze zawodowej. Przekonajmy się, jak kształtuje się aktywność zawodowa uczestniczek omawianej tu diagnozy. Wykres 2. Sytuacja zawodowa respondentek

Sytuacja zawodowa respondentek

0,0% 20,0% 40,0% 60,0%

Warto ci

Nie pracuję, ale wcześniejpracowałam

Nie pracuję i nigdynie pracowałam

Pracuję na umowę o pracęna czas określony

Pracuję na umowę o pracęna czas nieokreślony

Pracuję na umowę-zlecenie,umowę o dzieło

Pracuję bez umowy

64,6%

18,8%

8,3%

4,2%

2,1%

2,1%

n=31

n=9

n=4

n=2

n=1

n=1

Uzyskane wyniki dowodzą alarmująco wysokiego poziomu bezrobocia w diagnozowanej zbiorowości. Zdecydowana większość ankietowanych zadeklarowała bowiem, że aktualnie jest bierna zawodowo (40 kobiet, 83% próby). Niespełna dwie na pięć mieszkanek

7 Zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną obejmuje „dobrowolne i nieodpłatne działanie na rzecz swojej społeczności lokalnej lub osób potrzebujących oraz działanie w organizacjach obywatelskich”, definicja i dane za: Polacy o swojej aktywno ci spo ecznej. Komunikat z bada , Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2008.

4

Uzyskane wyniki dowodzą alarmująco wysokiego poziomu bezrobocia w diagnozowanej

zbiorowości . Zdecydowana większość ankietowanych zadeklarowała bowiem, że aktual-

nie jest bierna zawodowo (40 kobiet, 83% próby) . Niespełna dwie na pięć mieszkanek dol-

nośląskich ośrodków nie ma żadnego doświadczenia zawodowego (9 kobiet, 19%), ale w

większości aktualnie bezrobotne respondentki już kiedyś były zatrudnione (31 kobiet, 64%) .

Sześć na dziesięć zapytanych mieszkanek dolnośląskich ośrodków dla samotnych matek zo-

stało więc wykluczona z instytucji rynku pracy, w którym wcześniej partycypowała .

Spośród pozostałych uczestniczek ankiet audytoryjnych tylko nieliczne (6 kobiet, ok . 13%) za-

robkują w oparciu o umowę o pracę na czas określony (4 kobiety) lub nieokreślony (dwie re-

spondentki) . Sporadycznie badane matki podpisały umowę-zlecenie lub umowę o dzieło (tyl-

ko jedna), lub pracują w „szarej strefie” rynku pracy, bez podpisanej umowy (jedna badana) .

Łącznie doliczyliśmy się ośmiu (17%) aktywnych zawodowo ankietowanych, które uzyskują

dochody w oparciu o zróżnicowane umowy z pracodawcami . Niezależnie od tego czy aktual-

nie pracują, czy też nie, łącznie 39 respondentek (80%), posiada doświadczenie zawodowe .


91

Wykres 30. Sytuacja zawodowa respondentek

dolnośląskich ośrodków nie ma żadnego doświadczenia zawodowego (9 kobiet, 19%), ale w większości aktualnie bezrobotne respondentki już kiedyś były zatrudnione (31 kobiet, 64%). Sześć na dziesięć zapytanych mieszkanek dolnośląskich ośrodków dla samotnych matek zostało więc wykluczona z instytucji rynku pracy, w którym wcześniej partycypowała. Spośród pozostałych uczestniczek ankiet audytoryjnych tylko nieliczne (6 kobiet, ok. 13%) zarobkują w oparciu o umowę o pracę na czas określony (4 kobiety) lub nieokreślony (dwie respondentki). Sporadycznie badane matki podpisały umowę-zlecenie lub umowę o dzieło (tylko jedna), lub pracują w „szarej strefie” rynku pracy, bez podpisanej umowy (jedna badana). Łącznie doliczyliśmy się ośmiu (17%) aktywnych zawodowo ankietowanych, które uzyskują dochody w oparciu o zróżnicowane umowy z pracodawcami. Niezależnie od tego czy aktualnie pracują, czy też nie, łącznie 39 respondentek (80%), posiada doświadczenie zawodowe. Wykres 3. Sytuacja zawodowa respondentek

Sytuacja zawodowa respondentek

Aktywna zawodowo

16,67%n=8

Bierna zawodowo(z doświadczeniem)

64,58%n=31

Bierna zawodowo(bez doświadczenia)

18,75%n=9

Co wpływa na bierność samotnych matek w sferze pracy? Pamiętając o małej liczebności próby, nie pozwalającej na dalekosiężne wnioski, w analizach statystycznych przetestowaliśmy związki pomiędzy aktywnością, a raczej biernością w zakresie wykonywania pracy, a wiekiem matek, poziomem ich wykształcenia, długością okresu przebywania w ośrodku dla samotnych matek oraz liczbą posiadanych dzieci. Największa aktywność zawodowa charakteryzuje respondentki najstarsze, które przekroczyły już 44 rok życia. Nieco ponad jedna na cztery z nich aktualnie pracuje zawodowo, w porównaniu z proporcją: jak jedna na sześć dla całej próby. Nieco mniej aktywne okazały się badane w wieku od 25 do 34 lat (jedna na pięć) i żadna z młodszych kobiet aktualnie nie zarobkuje. W próbie znalazło się pięć najmłodszych matek, które ukończyły co najwyżej 24 lata i wszystkie są całkowicie bierne zawodowo. Żadna z trzech kobiet z wyższym wykształceniem nie pracowała, choć każda z nich posiada doświadczenie zawodowe. Respondentki, które posiadają dyplom szkoły średniej lub

5

Co wpływa na bierność samotnych matek w sferze pracy? Pamiętając o małej liczebności

próby, nie pozwalającej na dalekosiężne wnioski, w analizach statystycznych przetestowa-

liśmy związki pomiędzy aktywnością, a raczej biernością w zakresie wykonywania pracy, a

wiekiem matek, poziomem ich wykształcenia, długością okresu przebywania w ośrodku dla

samotnych matek oraz liczbą posiadanych dzieci .

Największa aktywność zawodowa charakteryzuje respondentki najstarsze, które przekro-

czyły już 44 rok życia . Nieco ponad jedna na cztery z nich aktualnie pracuje zawodowo, w

porównaniu z proporcją: jak jedna na sześć dla całej próby . Nieco mniej aktywne okazały się

badane w wieku od 25 do 34 lat (jedna na pięć) i żadna z młodszych kobiet aktualnie nie

zarobkuje . W próbie znalazło się pięć najmłodszych matek, które ukończyły co najwyżej 24

lata i wszystkie są całkowicie bierne zawodowo .

Żadna z trzech kobiet z wyższym wykształceniem nie pracowała, choć każda z nich posiada

doświadczenie zawodowe . Respondentki, które posiadają dyplom szkoły średniej lub ogól-

nokształcącej, nieznacznie częściej były aktywne zawodowo niż ankietowane z wykształce-

niem co najwyżej zasadniczym zawodowym .


92

Aktywność zawodowa zwiększa się wraz z długością przebywania matek w placówkach, przy

czym ta prawidłowość dotyczy okresu od 1 do 24 miesięcy . Nowicjuszki, zamieszkujące w ośrod-

ku do trzech miesięcy, tylko w wyjątkowych przypadkach były zatrudnione, ale już jedna na pięć

kobiet, które przebywały tam od 4 do 6 miesięcy i połowa diagnozowanych mieszkanek rezydu-

jących od przeszło roku . Dane te mogą wskazywać na wypełnianie przez ośrodki funkcji społecz-

nej, polegającej na wsparciu społecznym kobiet w kierowaniu ich na rynek pracy .

Z drugiej jednak strony, żadna z ośmiu ankietowanych, zamieszkujących powyżej dwóch

lat w ośrodku nie pracowała w momencie przeprowadzania diagnozy, chociaż większość

z nich już kiedyś była zatrudniona . Być może istnieje linia graniczna okresu przebywania w

ośrodku (np . 2 lata), po przekroczeniu której następuje odwrócenie kierunku aktywności i

ponowne popadanie w bierność zawodową .

Wbrew naszym przypuszczeniom, aktywność zawodowa wzrasta wśród ankietowanych wraz

z ilością ich dzieci . Matki jedynaków zazwyczaj są osobami bezrobotnymi z doświadczeniem

zawodowym (4 na 5), a w podobnej sytuacji znajduje przeważająca proporcja kobiet wychowu-

jących dwójkę dzieci (7 na 10 z nich) . Co warto pokreślić, spośród dziewiętnastu matek wielo-

dzietnych, posiadających troje i więcej potomstwa, co czwarta była zatrudniona .

Być może były to nieco bardziej zaawansowane wiekiem kobiety, z dziećmi wymagającymi

mniejszej opieki z ich strony niż młodsze matki jedynaków, które są niechętnie zatrudniane

przez pracodawców . Respondentki wielodzietne, mogą być też bardziej zmotywowane i zmu-

szone ekonomicznie do znalezienia pracy, ze względu na konieczność zapewnienia środków

materialnych kilkorgu dzieciom .

Doświadczenie zawodowe respondentek

Skupmy się teraz na uczestniczkach dolnośląskiej diagnozy, które aktualnie lub w przeszłości

były zatrudnione . Jak pamiętamy, łącznie osiem na dziesięć respondentek posiada doświad-

czenie zawodowe . Średni staż pracy tej części ankietowanych wyniósł 88,7 miesięcy, czyli 7 lat

i niespełna 5 miesięcy . Kobiety, które aktualnie były zatrudnione, dotychczas przepracowały

po około 46 miesięcy, co daje przeciętnie 3 lata i 10 miesięcy stażu pracy . Respondentki ak-

tualnie bezrobotne, w ostatnim zakładzie pracy były zatrudnione średnio przez okres 2 lat i 3

miesięcy . Nieliczne badane (6 kobiet) zarobkowały co najwyżej rok . Niemal dwukrotnie czę-

ściej ankietowane miały przeszło dziesięcioletnie biografie zawodowe (11 kobiet) . Doświad-


93

czenia w sferze pracy są zatem bardzo zróżnicowane wśród samotnych matek z dolnośląskich

ośrodków .

Bezrobotne respondentki, które niegdyś miały okazję partycypować w instytucji pracy, do-

pytaliśmy o powody utraty ostatniej posady .

Tabela 6. Powody utraty pracyTabela 1. Powody utraty pracy

Dlaczego przestała Pani pracować?

8 25,8%

7 22,6%

5 16,1%2 6,5%2 6,5%

2 6,5%

2 6,5%

1 3,2%1 3,2%1 3,2%

31 100,0%

Koniec umowy o pracęUrlopmacierzyński/wychowawczyOdejście na własną prośbęLikwidacja zakładu pracyPrzejście na rentę zdrowotnąKonieczność opieki naddzieckiemRezygnacją z pracy zewzględu na zły stan zdrowiaZwolnienia w zakładzie pracyInne powodyBrak odpowiedzi

Ogółem

N %

Powyższa tabela zawiera ranking wskazanych przyczyn, z powodu których diagnozowane samotne matki zostały wykluczone z rynku pracy. Po pierwsze, kobietom nie przedłużano wygasających umów o pracę (8 wskazań), a kolejnym ważnym powodem utraty etatu okazał się urlop macierzyński (7 odpowiedzi). Poza tym dwie respondentki musiały poświęcić się opiece nad dzieckiem. Najistotniejszym czynnikiem wykluczającym respondentki z rynku pracy było więc samotne macierzyństwo, nie przedłużenie umowy przez pracodawcę lub nie podjęcie pracy po odbytym urlopie macierzyńskim, czy też rezygnacja z etatu podyktowana koniecznością opieki nad potomstwem. Na trzecim miejscu ankietowane umieściły odejście na własną prośbę (5). Rzadziej już dochodziło do likwidacji zakładu pracy lub zwolnień pracowników, do przejścia na rentę z powodów zdrowotnych czy rezygnacji z pracy ze względu na stan zdrowia (po 2 lub 1 odpowiedzi). Kolejną kwestią podjętą w diagnozie było uchwycenie faktycznej aktywności kobiet przebywających w dolnośląskich ośrodkach dla samotnych matek. Dlatego w trakcie wywiadów grupowych FGI, jak i ankiet audytoryjnych, zapytaliśmy bierne zawodowo uczestniczki diagnozy o to, czy oraz ewentualnie, w jaki sposób poszukują pracy. W wywiadach IDI z kierownikami pogłębiliśmy zagadnienie o ocenę zaangażowania mieszkanek ośrodków w znalezienie zatrudnienia, oraz określenie roli, możliwości i stosowanych sposobów wspierania matek w aktywizacji zawodowej ze strony dolnośląskich placówek.

7

Powyższa tabela zawiera ranking wskazanych przyczyn, z powodu których diagnozowane

samotne matki zostały wykluczone z rynku pracy . Po pierwsze, kobietom nie przedłużano

wygasających umów o pracę (8 wskazań), a kolejnym ważnym powodem utraty etatu oka-

zał się urlop macierzyński (7 odpowiedzi) . Poza tym dwie respondentki musiały poświę-

cić się opiece nad dzieckiem . Najistotniejszym czynnikiem wykluczającym respondentki

z rynku pracy było więc samotne macierzyństwo, nie przedłużenie umowy przez praco-

dawcę lub nie podjęcie pracy po odbytym urlopie macierzyńskim, czy też rezygnacja z

etatu podyktowana koniecznością opieki nad potomstwem .

Na trzecim miejscu ankietowane umieściły odejście na własną prośbę (5) . Rzadziej już do-

chodziło do likwidacji zakładu pracy lub zwolnień pracowników, do przejścia na rentę z po-

wodów zdrowotnych czy rezygnacji z pracy ze względu na stan zdrowia (po 2 lub 1 odpo-

wiedzi) .


94

Kolejną kwestią podjętą w diagnozie było uchwycenie faktycznej aktywności kobiet prze-

bywających w dolnośląskich ośrodkach dla samotnych matek . Dlatego w trakcie wywiadów

grupowych FGI, jak i ankiet audytoryjnych, zapytaliśmy bierne zawodowo uczestniczki dia-

gnozy o to, czy oraz ewentualnie, w jaki sposób poszukują pracy . W wywiadach IDI z kie-

rownikami pogłębiliśmy zagadnienie o ocenę zaangażowania mieszkanek ośrodków w zna-

lezienie zatrudnienia, oraz określenie roli, możliwości i stosowanych sposobów wspierania

matek w aktywizacji zawodowej ze strony dolnośląskich placówek .

Tabela 7. Sposoby poszukiwania pracyTabela 2. Sposoby poszukiwania pracy

W jaki sposób aktualnie poszukuje Pani pracy?

19 47,5%15 37,5%

4 10,0%

2 5,0%

2 5,0%

2 5,0%

2 5,0%

1 2,5%1 2,5%

1 2,5%

1 2,5%

1 2,5%

1 2,5%40 130,0%

Aktualnie nie szukam pracyPośrednictwo Urzędu PracyInformacje o pracy od znajomych spozaośrodkaPomoc ze strony ośrodka pomocyspołecznejPrzeglądanie ogłoszeń prasowych iodpowiadanie na nieInformacje o pracy od koleżanek zośrodkaSamodzielne dostarczanie ofertpracodawcom (CV i list motywacyjny)Pomoc ze strony pracowników ośrodkaUdział w stażachPrzeglądanie ogłoszeń internetowych iodpowiadanie na nieWysłuchiwanie ogłoszeń radiowych itelewizyjnychKontakt z prywatnym biurempośrednictwa pracyBrak odpowiedzi

Ogółem

N %


Niemal połowa spośród aktualnie bezrobotnych samotnych matek szczerze przyznała w trakcie ankiety audytoryjnej, że nie poszukuje aktualnie posady (19 kobiet). Wśród pozostałych przeważa tradycyjna i stosunkowo bierna metoda - korzystanie z pośrednictwa Urzędu Pracy (15 kobiet) nad poszukiwaniem zatrudnienia drogą nieformalną, zbieraniem informacji o wakatach od znajomych spoza ośrodka (4 kobiety) lub współmieszkanek (2) oraz formalnymi ścieżkami, poszukiwaniem wsparcia w ośrodku pomocy społecznej (2). Również w wyjątkowych przypadkach respondentki przeglądały i odpowiadały na ogłoszenia prasowe i zamieszczane w Internecie, osobiście dostarczały dokumenty aplikacyjne potencjalnym pracodawcom lub wspierały się pomocą ze strony pracowników ośrodka (po 1 do 2 wskazań). Zaangażowanie w zmianę swojego położenia społecznego jest zatem dość ograniczone i zapewne mało efektywne. Wykluczone z rynku pracy samotne matki przekonywały, iż nie poszukują zatrudnienia głównie z powodu swego złego stanu zdrowia (5 kobiet) lub choroby dziecka (2 odpowiedzi), albo też posiadania renty (3). Trzy respondentki nie podjęły aktywności w znalezieniu pracy z powodu aktualnej ciąży i kolejne trzy były na urlopach wychowawczych lub opiekują się małoletnim dzieckiem. Jedna ankietowana kontynuowała naukę, zaś dwie uczestniczyły w projektach mających na celu aktywizację zawodową, a organizowanych przez Powiatowy Urząd Pracy oraz lokalny MOPS.

8

Niemal połowa spośród aktualnie bezrobotnych samotnych matek szczerze przyznała

w trakcie ankiety audytoryjnej, że nie poszukuje aktualnie posady (19 kobiet) . Wśród

pozostałych przeważa tradycyjna i stosunkowo bierna metoda - korzystanie z pośred-

nictwa Urzędu Pracy (15 kobiet) nad poszukiwaniem zatrudnienia drogą nieformalną,


95

zbieraniem informacji o wakatach od znajomych spoza ośrodka (4 kobiety) lub współ-

mieszkanek (2) oraz formalnymi ścieżkami, poszukiwaniem wsparcia w ośrodku pomocy

społecznej (2) . Również w wyjątkowych przypadkach respondentki przeglądały i odpo-

wiadały na ogłoszenia prasowe i zamieszczane w Internecie, osobiście dostarczały do-

kumenty aplikacyjne potencjalnym pracodawcom lub wspierały się pomocą ze strony

pracowników ośrodka (po 1 do 2 wskazań) .

Zaangażowanie w zmianę swojego położenia społecznego jest zatem dość ograniczone i

zapewne mało efektywne .

Wykluczone z rynku pracy samotne matki przekonywały, iż nie poszukują zatrudnienia głów-

nie z powodu swego złego stanu zdrowia (5 kobiet) lub choroby dziecka (2 odpowiedzi),

albo też posiadania renty (3) . Trzy respondentki nie podjęły aktywności w znalezieniu pracy

z powodu aktualnej ciąży i kolejne trzy były na urlopach wychowawczych lub opiekują się

małoletnim dzieckiem . Jedna ankietowana kontynuowała naukę, zaś dwie uczestniczyły w

projektach mających na celu aktywizację zawodową, a organizowanych przez Powiatowy

Urząd Pracy oraz lokalny MOPS .

W toku wywiadów FGI respondentki akcentowały również dwie wyżej wymienione naj-

większe przeszkody w poszukiwaniu pracy: zły stan zdrowia własnego lub dzieci oraz

obowiązki macierzyńskie, wynikające z konieczności opieki nad małymi dziećmi lub z

aktualnej ciąży .

W toku wywiadów FGI respondentki akcentowały również dwie wyżej wymienione naj-

większe przeszkody w poszukiwaniu pracy: zły stan zdrowia własny lub dzieci oraz obo-

wiązki macierzyńskie wynikające z koniecznością opieki nad małymi dziećmi lub aktualnej

ciąży . Niektóre dyskutantki otwarcie przyznawały się, że po prostu nie chcą podejmować

pracy .

Ja chcę pracować, ale nie mogę, bo mam dziecko niepełnosprawne.−

A w moim zawodzie bym znalazła.−

A jaki to jest zawód?−

Kucharz. (FGI) −

* * *

A czy panie szukają pracy? Tak szczerze.−

To znaczy ja ze względu na stan zdrowia nie mogę. Chciałabym, ale nie mogę. Bo mam różne −


96

kursy pokończone, ale nie mogę. Zdrowie mi nie pozwala.

Ja mam urlop macierzyński. −

Ja bym chciała, ale mam już termin porodu.−

Ja nie szukam pracy.−

A dlaczego?−

Bo nie chcę. (FGI)−

Kierownicy mówili z kolei o przeszkodzie, jaką stanowią niskie płace oferowane na lokalnym

rynku pracy . Jeśli dochodzą do tego stosunkowo wysokie koszty dojazdów oraz konieczność

opłacenia opieki nad dzieckiem, to praca dla kobiet przestaje być opłacalna w sensie ekono-

micznym . W trakcie wywiadów z matkami oraz kierownikami poruszono też bardzo istotny

problem, jakim jest brak dostępu do przedszkoli na terenie Dolnego Śląska, co praktycznie

uniemożliwia podjęcie pracy zarobkowej przez matkę samotnie wychowującą dzieci:

To znaczy, starają się naprawdę [znaleźć pracę]. Natomiast, jak ktoś już jest z dwójką czy trójką

dzieci, to ja nie jestem w stanie tutaj zapewnić tutaj dzieciom – małym szczególnie – pełnej opieki.

Nie mam personelu odpowiedniego, bo personelu nie stać na zatrudnienie i stworzenie czegoś ta-

kiego. A więc jest to utrudnione. Bo teraz tak… MPOS-y często wymigują się w ten sposób, że mo-

żemy tej matce pomóc. Skoro znalazła pracę, żeby na przykład ufundować pobyt w przedszkolu

dla dziecka. Ale tego nie robią, tym bardziej, że nie ma miejsc w tych przedszkolach. A trudno, żeby

dziecko zostało tutaj bez opieki. (IDI)

* * *

Pracę jest łatwo znaleźć. Ważne za ile, bo to też się liczy. Bo jeśli ona tutaj, na terenie miasta, gmi-

ny nie znajduje pracy i najbliższe takie duże miasto to jest Lubin, gdzie może podjąć pracę. Gdzie

koszt przejazdu w obie strony wynosi 8 zł. Pomnóżmy to przez 20 dni roboczych, to daje nam 160

zł, a ona zarabia 600. Na ten czas jak ona idzie, no to dziecko musi mieć opiekę. Pół biedy jeśli jest

przedszkole. W X. [nazwa miast] jest jedno przedszkole. Teraz pięciolatki mają obowiązek szkolny,

trzylatki nie trafiają tam. Mamy mamę, która jest na stażu, która ma roczne dziecko, no więc dziew-

czyny tutaj się nią opiekują. Ale nie ma żłobka, to też jest problem. Co zrobić ma matka? Wszystko

jest fajnie, jeśli jest to praca jednozmianowa. A jeśli jest to praca wielozmianowa? Po południu, kto

ma być z rocznym dzieckiem? Opiekunka kosztuje. Jakby nie patrzeć nie ma rozwiązań socjalnych,

brak jest zaplecza socjalnego dla tych matek. (IDI)


97

Niektóre ośrodki dysponują miejscem pozwalającym na organizację wewnętrznego przed-

szkola, ale do tego potrzebna by była chęć współpracy pomiędzy matkami, które wzajem-

nie zajmowały by się swoimi dziećmi:

Tak, szukają [pracy]. Te oczywiście, które mogą, bo matka z trójką dzieci, gdzie najmłodsze jest

ośmiomiesięczne czy półtoraroczne, to ciężko by było znaleźć. A z opieką nad tymi dziećmi to jest

tak różnie. Mamy taki pokój przedszkolny, gdzie mogłyby się mamy opiekować jedna drugiej dzieć-

mi. Ale to bardzo różnie wygląda. (IDI)

Pracownicy placówek dostrzegali ponadto brak motywacji do podjęcia pracy u części bez-

robotnych mieszkanek ośrodków, ich „wyuczoną bezradność” oraz fakt trwałego wyklucze-

nia z rynku pracy, długotrwałego bezrobocia . Mniej korzystną sytuację na rynku pracy mają

słabiej wykształcone kobiety . Poza tym część mieszkanek ośrodków ma problemy z samo-

oceną, a więc i autoprezentacją podczas rozmów kwalifikacyjnych:

Ale jeśli chodzi o aktywne poszukiwanie pracy to bardzo, bardzo słabo. Bardziej na konsumpcję

są nastawione. Myślę sobie, że jest problem Ośrodków Pomocy Społecznej, które nie sporządzają

kontraktów ze swoimi klientami. Zamiast pracować na zasadzie: dobrze, ale co dalej, mówią: masz

tą rybę i idź sobie stąd. (IDI)

* * *

Wie Pani co, one [samotne matki] nie umieją się przedstawić w pracy i tu jest największy

ból. Nie umieją powiedzieć o sobie wszystkiego. No fakt, sposobem mówienia, czy wy-

kształcenia, nie bardzo jest się czym chwalić. No ale nie potrafią. Nie potrafią nawet CV

napisać. Trzeba im też w tym pomóc, żeby umiały to zrobić, albo dzwonimy, na prawdę

dzwonimy. (IDI)

Rejestracja w Powiatowych Urzędach Pracy

Na niski poziom motywacji i aktywności w poszukiwaniu pracy wskazują odsetki respon-

dentek zarejestrowanych w lokalnych Powiatowych Urzędach Pracy . Tylko niespełna poło-

wa ankietowanych nie partycypujących w rynku pracy, czyli jedna trzecia wszystkich ankie-

towanych, rejestrowała się w tejże instytucji (18 kobiet, ok . 38% całej próby) .

Tylko jedna na osiem respondentek nigdy nie sformalizowała statusu osoby bezrobotnej (6

kobiet, 13% próby) . Oznacza to, że dominująca część diagnozowanej zbiorowości osobiście


98

doświadczyła lub doświadcza sytuacji bezrobocia, gdyż posiadała lub posiada oficjalny sta-

tus osoby nie posiadającej zatrudnienia (42 kobiety, ok . 88%) .

Wykres 31. Rejestracja w Powiatowym Urzędzie PracyWykres 4. Rejestracja w Powiatowym Urzędzie Pracy

Czy kiedykolwiek była Pani zarejestrowanaw Urzędzie Pracy jako osoba bezrobotna?

Nigdy nie byłamzarejestrowana

12,50%n=6

Tak, aktualnie jestemzarejestrowania

37,50%n=18

Tak, kiedyś byłamzarejestrowania

50,00%n=24

Niezależnie od czasu, kiedy ankietowane były zarejestrowane oraz od ich aktualnej sytuacji na rynku pracy, okres pozostawania w ewidencji w jednym z Powiatowych Urzędów Pracy wyniósł średnio 2 lata i miesiąc, przy czym najdłużej respondentki utrzymywały status osoby bezrobotnej przez 10 lat (2 osoby), najkrócej zaś przez miesiąc (4 kobiety na 42 kiedykolwiek zarejestrowane). Badane, które były lub pozostają na oficjalnym statusie osoby bezrobotnej, zazwyczaj traciły go po dwunastu miesiącach (20 na 42 kobiety). Co trzecia z nich doświadczyła trwałego bezrobocia, które trwało co najmniej 2 lata (14 na 42 kobiety). Niegdyś lub obecnie widniejące na listach osób bezrobotnych uczestniczki ankiet korzystały z kilku tylko instrumentów aktywizacji zawodowej, dostępnych w lokalnych PUP. Przede wszystkim wsparcie to polegało na korzystaniu z ofert pośrednictwa pracy (16 na 42 kobiety), rzadziej już dotyczyło doradztwa zawodowego (8 kobiet) lub szkoleń (7 kobiet). Tylko nieliczne samotne matki zatrudniano w ramach prac interwencyjnych (3) lub przyznano im zasiłek dla osób bezrobotnych (2). W pojedynczych przypadkach korzystały ze stażu zawodowego, zatrudnienia w ramach prac społecznie użytecznych. Co piąta taka ankietowana twierdziła, że nie mogła liczyć na żadną pomoc ze strony tej instytucji rynku pracy.

11

Niezależnie od czasu, kiedy ankietowane były zarejestrowane oraz od ich aktualnej sytuacji

na rynku pracy, okres pozostawania w ewidencji w jednym z Powiatowych Urzędów Pracy

wyniósł średnio 2 lata i miesiąc, przy czym najdłużej respondentki utrzymywały status oso-

by bezrobotnej przez 10 lat (2 osoby), najkrócej zaś przez miesiąc (4 kobiety na 42 kiedykol-

wiek zarejestrowane) .

Badane, które były lub pozostają na oficjalnym statusie osoby bezrobotnej, zazwyczaj traciły

go po dwunastu miesiącach (20 na 42 kobiety) . Co trzecia z nich doświadczyła trwałego

bezrobocia, które trwało co najmniej 2 lata (14 na 42 kobiety) .

Niegdyś lub obecnie widniejące na listach osób bezrobotnych uczestniczki ankiet korzysta-

ły z kilku tylko instrumentów aktywizacji zawodowej, dostępnych w lokalnych PUP . Przede

wszystkim wsparcie to polegało na korzystaniu z ofert pośrednictwa pracy (16 na 42 kobie-

ty), rzadziej już dotyczyło doradztwa zawodowego (8 kobiet) lub szkoleń (7 kobiet) . Tylko

nieliczne samotne matki zatrudniano w ramach prac interwencyjnych (3) lub przyznano im

zasiłek dla osób bezrobotnych (2) . W pojedynczych przypadkach korzystały ze stażu zawo-

dowego, zatrudnienia w ramach prac społecznie użytecznych . Co piąta taka ankietowana

twierdziła, że nie mogła liczyć na żadną pomoc ze strony tej instytucji rynku pracy .


99

Tabela 8. Dotychczasowe formy pomocy z PUPTabela 3. Dotychczasowe formy pomocy z PUP

Z jakich form pomocy ze strony PUP skorzystała Pani jakoosoba bezrobotna?

16 38,1%8 19,0%8 19,0%7 16,7%3 7,1%2 4,8%1 2,4%

1 2,4%

1 2,4%

1 2,4%

1 2,4%

1 2,4%42 119%

Pośrednictwo pracyDoradztwo zawodoweBrak pomocySzkoleniaZatrudnienie w ramach prac interwencyjnychZasiłek dla bezrobotnychStaż zawodowyZatrudnienie w ramach prac społecznieużytecznychJednorazowe środki na rozpoczęcie działalnościgospodarczejZagraniczne pośrednictwo pracy (usługiEURES)Zatrudnienie przy refundacji pracodawcykosztów doposażenia, wyposażenia stanowiskapracyInne formy pomocy

Ogółem

N %


Ankietowane samotne matki i kobiety w ciąży w większości nie były zatrudnione w momencie, kiedy przeprowadzaliśmy lokalną diagnozę. Dominująca ich część doświadczyła również rejestracji w Powiatowym Urzędzie Pracy. Kolejne wyniki pokazują, że te respondentki, które posiadają doświadczenie zawodowe, zajmowały niemal wyłącznie stanowiska pracy znajdujące się na niskich szczeblach struktur pracowniczych. Aspiracje zawodowe w omawianej zbiorowości również nie są zbyt wygórowanie i dość zgodne ze strukturą zawodów wyuczonych prezentowaną w rozdziale, w którym omówiliśmy charakterystykę diagnozowanych samotnych matek. Zawody wykonywane przez Samotne Matki Respondentki z doświadczeniem zawodowym (40 na 48 w próbie) najczęściej zdobywały doświadczenie zawodowe na posadach „pracowników przy pracach prostych”8 (14 kobiet), wykonując obowiązki sprzątaczki (5 kobiet), niskokwalifikowanych pracowników przemysłu (3), pomocy kuchennej czy też salowej w szpitalu. Na drugim miejscu ankietowane reprezentowały zawody zakwalifikowane do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (7 na 42), a więc: krawca (4 kobiety), piekarza, tapicera i obuwnika przemysłowego (po 1 wskazaniu). Nieliczne uczestniczki diagnozy mogły zajmować posady „techników i innego średniego personelu” (3 opiekunki osób starszych) lub „pracowników biurowych” (po 1: dyspozytora, kasjera handlowego oraz kontrolera). Jedna z samotnych matek była zatrudniona jako specjalistka – logopeda, a pozostałe zasilały kadry „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (barmanka i kucharka).

8 Według tzw. grup wielkich zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności.

12

Ankietowane samotne matki i kobiety w ciąży w większości nie były zatrudnione w momencie,

kiedy przeprowadzaliśmy lokalną diagnozę . Dominująca ich część doświadczyła również reje-

stracji w Powiatowym Urzędzie Pracy . Kolejne wyniki pokazują, że te respondentki, które posia-

dają doświadczenie zawodowe, zajmowały niemal wyłącznie stanowiska pracy znajdujące się

na niskich szczeblach struktur pracowniczych . Aspiracje zawodowe w omawianej zbiorowości

również nie są zbyt wygórowanie i dość zgodne ze strukturą zawodów wyuczonych prezento-

waną w rozdziale, w którym omówiliśmy charakterystykę diagnozowanych samotnych matek .

Zawody wykonywane przez Samotne Matki

Respondentki z doświadczeniem zawodowym (40 na 48 w próbie) najczęściej zdobywały do-

świadczenie zawodowe na posadach „pracowników przy pracach prostych”67 (14 kobiet), wykonu-

jąc obowiązki sprzątaczki (5 kobiet), niskokwalifikowanych pracowników przemysłu (3), pomocy

67 . Według tzw. grup wielkich zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności.


100

kuchennej czy też salowej w szpitalu . Na drugim miejscu ankietowane reprezentowały zawody

zakwalifikowane do „robotników przemysłowych i rzemieślników” (7 na 42), a więc: krawca (4

kobiety), piekarza, tapicera i obuwnika przemysłowego (po 1 wskazaniu) . Nieliczne uczestniczki

diagnozy mogły zajmować posady „techników i innego średniego personelu” (3 opiekunki osób

starszych) lub „pracowników biurowych” (po 1: dyspozytora, kasjera handlowego oraz kontrolera) .

Jedna z samotnych matek była zatrudniona jako specjalistka – logopeda, a pozostałe zasila-

ły kadry „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (barmanka i kucharka) .

Część (9 na 40) ankietowanych nie udzieliła odpowiedzi na pytanie o aktualnie lub ostatnio

wykonywany zawód .

Wykres 32. Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie)

Część (9 na 40) ankietowanych nie udzieliła odpowiedzi na pytanie o aktualnie lub ostatnio wykonywany zawód.

Wykres 5. Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie)

0,0% 10,0% 20,0% 30,0%

Warto ci

Pracownicy przypracach prostych

Brak odpowiedzi


Technicy i inny średnipersonel

Pracownicy biurowi


Specjaliści

35,9%

23,1%

17,9%

7,7%

7,7%

5,1%

2,6%

Ostatnio/aktualnie wykonywany zawód(grupy wielkie zgodnie z KZiS)

n=14

n=1

n=2

n=3

n=3

n=7

n=9

13

Samotne matki, które zadeklarowały aktywność zawodową w czasie przeprowadzania na-

szej diagnozy, pracowały z równą częstością w charakterze robotnicy przemysłowej wy-

konującej prace proste, opiekunki osób starszych, kasjerki handlowej, piekarza, obuwnika

przemysłowego, salowej, sprzątaczki oraz dozorczyni (po jednej w każdym z zawodów) .


101

Respondentki mogą więc liczyć na ewentualne zatrudnienie w profesjach gorzej wynagradza-

nych oraz nisko sytuowanych w hierarchii prestiżu społecznego . Jak daleko odbiegają te realne

możliwości zawodowe od aspiracji samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki?

Aspiracje zawodowe respondentek

Aspiracje edukacyjno-zawodowe są tutaj rozumiane jako społecznie uwarunkowane cele

dążeń w danym zakresie . Te „górne pułapy” zakładanych możliwości motywują jednostki do

podjęcia działań oraz ukierunkowują ich aktywność . Niski lub całkowity brak aspiracji zawo-

dowych oraz edukacyjnych przyczynia się do bierności, zaniechania działań .

A . Janowski aspiracje definiuje jako „trwałe i względnie silne życzenia jednostki doty-

czące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości”68 .

B . Gołębiowski odnosząc się do pojęcia aspiracji stwierdza, że są to „potrzeby, dążenia i za-

interesowania jednostki czy grupy, objęte silnie umotywowanym zamiarem realizacji”69 . Na-

tomiast A . Kłoskowska, nawiązująca w swej propozycji zdefiniowania pojęcia aspiracji do

koncepcji hierarchii potrzeb A . Maslowa, twierdzi, że „aspiracje uznać można za kategorie

potrzeb świadomych, odnoszących się do przedmiotów – wartości aktualnie nie posiada-

nych lub takich, które wymagają stałego odnawiania, są uznane za godne pożądania”70 .

Z socjologicznego punktu widzenia aspiracje to zespół dążeń wyznaczonych przez hierar-

chę celów . Perspektywa ta uwzględnia zatem aspekty indywidualne i społeczno-kulturowe

towarzyszące temu zjawisku . Co więcej wskazuje ona na dynamiczny charakter aspiracji:

obiekty ludzkich dążeń nie mają bowiem charakteru stałego i mogą ulegać zmianom wraz

ze zmianami warunków strukturalnych w społeczeństwie .

Dominujące niskie aspiracje zawodowe ankietowanych samotnych matek najczęściej dotyczą

pracy w charakterze „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (zgodnie z KZiS) . Łącznie

przeszło co trzecia respondentka (17 kobiet, 35% próby) najchętniej wykonywałaby obowiązki

kucharza (6), sprzedawcy (6), fryzjera czy kelnera (po 1) . Cele zawodowe pozostałych matek rzad-

ko wykraczały poza etaty „pracowników przy pracach prostych” (10 kobiet, 21%) . Średni poziom

68 . A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977, s. 11.

69 . B. Gołębiowski, Społeczno-kulturowe aspiracje młodzieży. Studium socjologiczne, Warszawa 1973, s.73.

70 . A. Kłoskowska, Wartości, potrzeby i aspiracje kulturowe małej społeczności, (w:) „Studia Socjologiczne”, 1970 nr 3, s. 10.


102

aspiracji zawodowych wykazały trzy badane, dla których wymarzoną jest praca biurowa, a tak-

że opiekuna osób starszych lub księgowej, zaliczanych do personelu biurowego oraz średniego i

zawodów technicznych . Najwyższy poziom aspiracji ujawniło 7 na 48 samotnych matek i wią-

zał się on z niezrealizowanymi marzeniami o zajmowaniu stanowisk kierowniczych lub o pracy

specjalistycznej - nauczyciela w przedszkolu (3), psychologa czy psychoterapeuty . Jedna z kobiet

chciałaby prowadzić własną firmę i również jedna najchętniej zarządzałaby działem finansowym

i administracyjnym .

Wykres 33. Aspiracje zawodowe Samotnych Matek

Natomiast A. Kłoskowska, nawiązująca w swej propozycji zdefiniowania pojęcia aspiracji do koncepcji hierarchii potrzeb A. Maslowa, twierdzi, że „aspiracje uznać można za kategorie potrzeb świadomych, odnoszących się do przedmiotów – wartości aktualnie nie posiadanych lub takich, które wymagają stałego odnawiania, są uznane za godne pożądania”11. Z socjologicznego punktu widzenia aspiracje to zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchę celów. Perspektywa ta uwzględnia zatem aspekty indywidualne i społeczno-kulturowe towarzyszące temu zjawisku. Co więcej wskazuje ona na dynamiczny charakter aspiracji: obiekty ludzkich dążeń nie mają bowiem charakteru stałego i mogą ulegać zmianom wraz ze zmianami warunków strukturalnych w społeczeństwie. Dominujące niskie aspiracje zawodowe ankietowanych samotnych matek najczęściej dotyczą pracy w charakterze „pracowników usług osobistych i sprzedawców” (zgodnie z KZiS). Łącznie przeszło co trzecia respondentka (17 kobiet, 35% próby) najchętniej wykonywałaby obowiązki kucharza (6), sprzedawcy (6), fryzjera czy kelnera (po 1). Cele zawodowe pozostałych matek rzadko wykraczały poza etaty „pracowników przy pracach prostych” (10 kobiet, 21%). redni poziom aspiracji zawodowych wykazały trzy badane, dla których wymarzoną jest praca biurowa, a także opiekuna osób starszych lub księgowej, zaliczanych do personelu biurowego oraz średniego i zawodów technicznych. Najwy szy poziom aspiracji ujawniło 7 na 48 samotnych matek i wiązał się on z niezrealizowanymi marzeniami o zajmowaniu stanowisk kierowniczych lub o pracy specjalistycznej - nauczyciela w przedszkolu (3), psychologa czy psychoterapeuty. Jedna z kobiet chciałaby prowadzić własną firmę i również jedna najchętniej zarządzałaby działem finansowym i administracyjnym. Wykres 6. Aspiracje zawodowe Samotnych Matek

Wymarzona praca (grupy wielkie zgodnie z KZiS)

n=17

n=10

n=6

n=5

n=5

n=2

n=2

n=1

0,0% 10,0% 20,0% 30,0%

Warto ci


Pracownicy przypracach prostych

Brak marzeń(jakakolwiek praca)

Specjaliści


Kierownicy

Technicy i innyśredni personel

Pracownicy biurowi

35,4%

20,8%

12,5%

10,4%

10,4%

4,2%

4,2%

2,1%

11 A. Kłoskowska, Warto ci, potrzeby i aspiracje kulturowe ma ej spo eczno ci, (w:) „Studia Socjologiczne”, 1970 nr 3, s. 10.

15

Kilka matek zaznaczyło, że zadowoliłaby je każda praca, która daje odpowiedni dochód (6 ko-

biet, ok . 13%) . Jaki jest zatem najniższy pułap oczekiwanych zarobków? Poniżej jakiej kwoty

respondentki uznałyby podjęcie pracy za ekonomicznie nieopłacalne? Do wszystkich ankie-

towanych skierowaliśmy pytanie otwarte (wymagające wpisania własnej odpowiedzi), które

brzmiało: Za jakie najniższe wynagrodzenie na rękę (netto), zgodziłaby się Pani podjąć pracę?


103

Średnia płaca minimalna dla całej próby została określona na poziomie 1232 złotych netto, a więc w przybliżeniu do płacy minimalnej w badanym okresie (1276 złotych netto) . Najmniej-

sza podana przez jedną respondentkę kwota to 350 zł, zaś najwyższa wymagana płaca była

przeszło osiem razy wyższa i wyniosła 3000 złotych (również wskazana przez jedną badaną) .

Około czwarta część respondentek podjęłaby się pracy za wynagrodzenie nie przekraczające

800 złotych netto miesięcznie . W sumie nieco ponad połowa samotnych matek zadowoliłaby

się wypłatą wynoszącą 1200 zł i niższą (25 kobiet, 52%) . Jedna na pięć respondentek uznała za

minimalną comiesięczną płacę, mieszczącą się w przedziale od 1201 do 1500 zł . Większe wy-

magania płacowe ujawniło 6 (czyli 14%) uczestniczek diagnozy, zaś podobna część nie miała

aspiracji płacowych (7 kobiet, 14%, które udzieliły odpowiedzi „trudno powiedzieć”, „nie wiem”

lub podobnej) .

Wykres 34. Minimalne wynagrodzenie netto, za które respondentki zgodziłyby się podjąć pracęWykres 7. Minimalne wynagrodzenie netto, za które respondentki zgodziłyby się podjąć pracę

Minimalne wynagrodzenie netto, za którerespondentki zgodziłyby się podjąć pracę

Do 800 zł

22,92%n=11

Od 801 zł do 1 200 zł

29,17%n=14

Od 1 201 zł do 1 500 zł

20,83%n=10

Powyżej 1 500 zł12,50%n=6

Trudno powiedzieć14,58%n=7

Ankietowane samotne matki zamieszkujące dolnośląskie ośrodki, charakteryzuje najczęściej niski poziom aspiracji zawodowych oraz wymagania płacowe określone przeciętnie nieco poniżej płacy minimalnej. Oczekiwania odnośnie płac są powiązane z dotychczasową i aktualną aktywnością, względnie – biernością w sferze pracy. Nieaktywne zawodowo matki, bez wypracowanego stażu zawodowego przyjęłyby pracę wynagradzaną nawet za średnio 550 złotych netto na miesiąc, czyli o 615 złotych niższą niż ankietowane bezrobotne z doświadczeniem zawodowym (1165 złotych), i o 635 mniejszą aniżeli minimalna płaca ustalona przez respondentki aktywne zawodowo (1181 zł). Czynnikiem silnie różnicującym wymagania płacowe jest posiadane bądź deficyt doświadczenia pracowniczego, a tylko w minimalnym stopniu wpływ ma aktualna aktywność zawodowa, powodująca wzrost postulowanej stawki o 16 złotych netto miesięcznie. Dyskutantki podczas sesji FGI ujawniły, że niejednokrotnie pracodawcy dyskryminują je, gorzej traktują aniżeli matki wychowujące dzieci w pełnych rodzinach. Jak wynika również z rozmów z pracownikami z ośrodków, główną barierą w znalezieniu pracy jest jednak brak własnego mieszkania i powszechne w społeczeństwie stereotypy bezdomnych kobiet jako mniej zaradnych, skłonnych do nałogów, leniwych, niezdolnych do wykonywania pracy zawodowej. Dyskryminacja dotyczy w największym stopniu kobiet w ciąży, które praktycznie nie mają szansy na znalezienie pracy oraz matek małych dzieci, ze względu na wskazywany już brak dostępu do przedszkoli i żłobków na Dolnym Śląsku.

Jak bym miała dobre plecy, to by znalazła pracę. Mam bardzo ładne CV, mam ładne doświadczenie zawodowe. Nie spełniam jednego podstawowego warunku – jestem samotną matką.

Czyli jest pani niedyspozycyjna? Tak. I to jest ta największa bariera, tak? Tak, bo barier oni innych mi stwarzają… A mówią to wprost pracodawcy? Tak, że jestem niedyspozycyjna. Faktycznie tak jest.

17

Ankietowane samotne matki zamieszkujące dolnośląskie ośrodki, charakteryzuje najczę-

ściej niski poziom aspiracji zawodowych oraz wymagania płacowe określone przeciętnie

nieco poniżej płacy minimalnej . Oczekiwania odnośnie płac są powiązane z dotychczaso-

wą i aktualną aktywnością, względnie – biernością w sferze pracy . Nieaktywne zawodowo

matki, bez wypracowanego stażu zawodowego przyjęłyby pracę wynagradzaną nawet za

średnio 550 złotych netto na miesiąc, czyli o 615 złotych niższą niż ankietowane bezrobotne


104

z doświadczeniem zawodowym (1165 złotych), i o 635 mniejszą aniżeli minimalna płaca

ustalona przez respondentki aktywne zawodowo (1181 zł) .

Czynnikiem silnie różnicującym wymagania płacowe jest posiadane bądź deficyt doświad-

czenia pracowniczego, a tylko w minimalnym stopniu wpływ ma aktualna aktywność zawo-

dowa, powodująca wzrost postulowanej stawki o 16 złotych netto miesięcznie .

Dyskutantki podczas sesji FGI ujawniły, że niejednokrotnie pracodawcy dyskryminują je, go-

rzej traktują aniżeli matki wychowujące dzieci w pełnych rodzinach . Jak wynika również z

rozmów z pracownikami z ośrodków, główną barierą w znalezieniu pracy jest jednak brak

własnego mieszkania i powszechne w społeczeństwie stereotypy bezdomnych kobiet jako

mniej zaradnych, skłonnych do nałogów, leniwych, niezdolnych do wykonywania pracy za-

wodowej . Dyskryminacja dotyczy w największym stopniu kobiet w ciąży, które praktycznie

nie mają szansy na znalezienie pracy oraz matek małych dzieci, ze względu na wskazywany

już brak dostępu do przedszkoli i żłobków na Dolnym Śląsku .

Jak bym miała dobre plecy, to by znalazła pracę. Mam bardzo ładne CV, mam ładne doświadcze-−

nie zawodowe. Nie spełniam jednego podstawowego warunku – jestem samotną matką.

Czyli jest pani niedyspozycyjna?−

Tak.−

I to jest ta największa bariera, tak?−

Tak, bo barier oni innych mi stwarzają… −

A mówią to wprost pracodawcy?−

Tak, że jestem niedyspozycyjna. −

Faktycznie tak jest. −

Pani też się z czymś takim spotkała?−

To znaczy próbując podjąć pracę, jak jeszcze miałam czwórkę małych dzieci…−

To pierwsze pytanie.−

Tak, to było pierwsze pytanie: „Ile ma pani dzieci?” Mówię: Czworo. „W jakim wieku?” Takim, −

takim. „Nie, to dziękujemy”. (FGI)

* * *

W momencie, kiedy są małe dzieci, to pracodawca niekoniecznie chce widzieć takiego pracow-−

nika. Bo wie, że będą zwolnienia.

Na ile posiadanie dziecka stanowi problem z posiadaniem i utrzymaniem pracy? Na przykład −

czy matka z dziećmi albo kobieta w ciąży – której łatwiej jest znaleźć pracę?


105

To znaczy… Matka w ciąży to w ogóle nie znajdzie pracy. W ogóle. Jak pracodawca widzi, że jest −

matka w ciąży, to ja nie znam takiego przypadku, gdzie by została przyjęta do pracy. Natomiast

matka z dziećmi ma szanse znaleźć pracę, tylko jest problem z przedszkolem, ze żłobkiem. No na

przykład dzisiaj dostaję pracę, ale nie mam możliwości, że od jutra zaczynam załatwiać sobie

żłobek czy przedszkole. To nawet o tym trzeba zapomnieć. (IDI)

Jak wynika z wywiadów IDI, pracownicy diagnozowanych ośrodków wspierają matki w po-

szukiwaniu pracy, wykorzystując mniej czy bardziej formalne ścieżki zbierania informacji o

wakatach . Kontaktują się oni z Powiatowymi Urzędami Pracy, a także z lokalnymi pracodaw-

cami, przekonując, ażeby zatrudnili ich mieszkanki:

My do niektórych pracodawców sami dzwonimy i mówimy tak: że dzwonimy z ośrodka, że ta kobieta

tutaj mieszka. Niektóre się bardzo wstydzą tego, że [tutaj] mieszkają. Że prosimy żeby przyjął, że ona

jest w sumie taka, czy siaka, czy owaka. I jeśli na prawdę już będzie trudnością, to żeby ją zwolnił. Ale

jeżeli może dać tej kobiecie jakąś szansę, bo my jej dajemy, to dużo pracodawców zatrzymuje je. Dużo

jest przychylnych, ale są tacy co powiedzą: „Wie Pani, ale z bezdomnego ośrodka? Absolutnie”. (IDI)

* * *

Ja pomagam im, ja ich nie wyręczam. Staram się im pomóc. Mam tutaj takie dwie firmy zaprzyjaźnio-

ne, w których też kilka pań znalazło pracę. Także udało się. No, ale ja je mobilizuję w ten sposób, że to

one muszą, nie ja. Ja im mogę pomóc, pokierować, ale do nich należy inicjatywa. I oczywiście jestem

później w kontakcie z pracodawcą, jak kto się tam wykazuje i czy ma chęci. (IDI)

Poza tym – zgodnie z relacjami kierowników - placówki motywują matki do uczestnictwa w

kursach komputerowych, poszukiwania pracy, warsztatach zwiększających motywację do

pracy . Na terenie kilku ośrodków, bezrobotne matki mogą korzystać ze staży zawodowych,

wykonywać prace interwencyjne czy prace społecznie użyteczne . W końcu, zwiększeniu

szans na rynku pracy ma sprzyjać dostęp do pracowni komputerowych oraz do Internetu w

salach komputerowych w placówkach .

Poprawa sytuacji matek na rynku pracy zależy zatem do pewnego stopnia od inwencji i

możliwości pracowników ośrodków . Największym jednak problem stanowi praktycznie brak

stałych etatów dla matek z dziećmi, akcentowany już tutaj brak dostępu do przedszkoli oraz

negatywne stereotypy . Dlatego duże znacznie w poprawie sytuacji zawodowej samotnych

matek miałaby zmiana w zakresie świadomości społecznej pracodawców, ich negatywnych

stereotypów na temat kobiet z ośrodków .


106

Myślę, że dobrze by było jakby im ułatwić ten start. Myślę, że ci pracodawcy, jakby trochę wiedzieli o

tych kobietach... Bo ludzie często myślą, że jak kobiety tutaj.. Niektórzy myślą, że jak one tutaj siedzą,

że one już takie zupełnie są do niczego, że nic nie potrafią. No tak kiedyś... myślę, że często taka zła

robota... tak rzeczywiście wychodziły, że siedzą, nic nie robią i wszystko im się należy. Myślę, że w tej

chwili troszkę się to zmienia, ale obraz taki pozostał. Że do roboty by się wzięły, że coś tam. Często

nie jest tak, że one nic nie potrafią, tylko one nie wierzą, że cokolwiek potrafią. I myślę, że jeśli więcej

pracodawców miałoby świadomość taką, że naprawdę niewiele trzeba, tylko je tam zachęcić. (IDI)

4.2. Aktywność edukacyjna

Kolejnym wymiarem, w którym możemy diagnozować poziom inkluzji - ekskluzji społecz-

nej jest podejmowanie lub zaniechanie działań w sferze edukacji . Jak ukazywaliśmy we

wcześniejszych rozdziałach, diagnozowane samotne matki korzystające ze wsparcia wy-

specjalizowanych ośrodków, znajdują się zazwyczaj na średnich, bądź niższych poziomach

struktury wykształcenia . Jedno z pytań badawczych realizowanej diagnozy dotyczyło zatem

uczestnictwa w różnych – szkolnych oraz pozaszkolnych formach aktywności edukacyjnej .

Tabela 9. Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek

tylko one nie wierzą, że cokolwiek potrafią. I myślę, że jeśli więcej pracodawców miałoby świadomość taką, że naprawdę niewiele trzeba, tylko je tam zachęcić. (IDI)

4.2. Aktywność edukacyjna Kolejnym wymiarem, w którym możemy diagnozować poziom inkluzji - ekskluzji społecznej jest podejmowanie lub zaniechanie działań w sferze edukacji. Jak ukazywaliśmy we wcześniejszych rozdziałach, diagnozowane samotne matki korzystające ze wsparcia wyspecjalizowanych ośrodków, znajdują się zazwyczaj na średnich, bądź niższych poziomach struktury wykształcenia. Jedno z pytań badawczych realizowanej diagnozy dotyczyło zatem uczestnictwa w różnych – szkolnych oraz pozaszkolnych formach aktywności edukacyjnej. Tabela 6. Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek

Z których form aktywności edukacyjnej skorzystała Paniw ciągu ostatnich 3 lat?

23 47,9%8 16,7%7 14,6%

5 10,4%

4 8,3%

3 6,3%

3 6,3%3 6,3%2 4,2%2 4,2%1 2,1%

48 127,1%

Nie korzystałamKursy komputeroweSzkolenia z zakresu poszukiwania pracySpecjalistyczne kursy związane z zawodemInne kursy, szkoleniaSzkolenia dające uprawnieniazawodoweNauka w szkole zasadniczej zawodowejNauka w szkole średniejKursy językoweNauka w szkole podstawowejKursy prawa jazdy

Ogółem

N %


Respondentki dzielą się na dwie niemal równoliczne grupy. Kobiety bierne edukacyjnie otwarcie przyznały, iż w ciągu ostatnich trzech lat poprzedzających diagnozę, nie partycypowały w żadnej z dostępnych form zwiększania swoich kwalifikacji (23 kobiety, 48% próby). Nieco ponad połowa ankietowanych podjęła jednak takie działania, uczestnicząc w kursach komputerowych (8 kobiet), szkoleniach z zakresu poszukiwania pracy (7), kursach doskonalących kwalifikacje i umiejętności zawodowe (5) lub innych (4). Po dwie – trzy samotne matki brały udział w szkoleniach uprawniających do wykonywania różnych zawodów, podjęły naukę w szkole zasadniczej zawodowej, średniej lub podstawowej. Nieliczne ankietowane miały okazję uczestnictwa w kursie językowym (2 kobiety) lub z zakresu prawa jazdy (1). Jaki poziom wykształcenia sprzyjał uczestnictwu w życiu społecznym za pośrednictwem instytucji edukacyjnych? Choć liczebności w próbie są zbyt niskie, żeby stwierdzić z całą pewnością, można jednak zaobserwować, iż aktywności edukacyjnej sprzyjał przede wszystkim średni poziom

19


107

Respondentki dzielą się na dwie niemal równoliczne grupy . Kobiety bierne edukacyj-nie otwarcie przyznały, iż w ciągu ostatnich trzech lat poprzedzających diagnozę, nie

partycypowały w żadnej z dostępnych form zwiększania swoich kwalifikacji (23 kobiety,

48% próby) . Nieco ponad połowa ankietowanych podjęła jednak takie działania, uczest-

nicząc w kursach komputerowych (8 kobiet), szkoleniach z zakresu poszukiwania pracy

(7), kursach doskonalących kwalifikacje i umiejętności zawodowe (5) lub innych (4) . Po

dwie – trzy samotne matki brały udział w szkoleniach uprawniających do wykonywania

różnych zawodów, podjęły naukę w szkole zasadniczej zawodowej, średniej lub podsta-

wowej . Nieliczne ankietowane miały okazję uczestnictwa w kursie językowym (2 kobie-

ty) lub z zakresu prawa jazdy (1) .

Jaki poziom wykształcenia sprzyjał uczestnictwu w życiu społecznym za pośrednictwem in-

stytucji edukacyjnych?

Choć liczebności w próbie są zbyt niskie, żeby stwierdzić z całą pewnością, można jednak

zaobserwować, iż aktywności edukacyjnej sprzyjał przede wszystkim średni poziom edu-

kacji uczestniczek diagnozy . Większość matek z dyplomem szkoły średniej partycypowa-

ła w edukacji, głównie na kursach, szkoleniach lub kończyła naukę na średnim poziomie .

Najmniej zmotywowane okazały się ankietowane, które zakończyły swą edukację w szkole

podstawowej lub gimnazjalnej . Absolwentki szkół zasadniczych zawodowych zarówno po-

dejmowały naukę na szkoleniach lub w szkołach zawodowych, jak i były bierne w omawia-

nej sferze życia społecznego .

Tylko trzy kobiety z dyplomem wyższej uczelni „trafiły” do próby, dlatego trudno osądzać

na temat poziomu ich aktywności . W każdym razie, dwie z nich wzięły udział w szkoleniach,

trzecia nie edukowała się w ostatnich trzech latach .


108

Tabela 10. Powody bierności edukacyjnej

edukacji uczestniczek diagnozy. Większość matek z dyplomem szkoły średniej partycypowała w edukacji, głównie na kursach, szkoleniach lub kończyła naukę na średnim poziomie. Najmniej zmotywowane okazały się ankietowane, które zakończyły swą edukację w szkole podstawowej lub gimnazjalnej. Absolwentki szkół zasadniczych zawodowych zarówno podejmowały naukę na szkoleniach lub w szkołach zawodowych, jak i były bierne w omawianej sferze życia społecznego. Tylko trzy kobiety z dyplomem wyższej uczelni „trafiły” do próby, dlatego trudno osądzać na temat poziomu ich aktywności. W każdym razie, dwie z nich wzięły udział w szkoleniach, trzecia nie edukowała się w ostatnich trzech latach.

Tabela 7. Powody bierności edukacyjnej

Dlaczego nie podjęła Pani nauki (w ciąguostatnich 3 lat)?

14 60,9%

6 26,1%

4 17,4%4 17,4%4 17,4%2 8,7%1 4,3%

23 152,2%

Nie miałam czasu z powodukonieczności opieki naddzieckiem/dziećmiNie miałam odpowiednichśrodków finansowych napokrycie kosztówNigdy nie myślałam o tymInne powodyZły stan zdrowiaNie widziałam takiej potrzebyProblemy rodzinne

Ogółem

N %


Bierne w zakresie edukacji respondentki (23 kobiety), udzieliły nam informacji na temat powodów zaniechania aktywności. Podobnie jak w przypadku wykluczenia z rynku pracy, główną barierą uczestnictwa w edukacji była konieczność opieki nad dziećmi i wynikający stąd brak czasu na kształcenie się (14 wskazań). O połowę mniej istotne były ograniczenia finansowe blokujące dostęp do atrakcyjnych kursów, szkoleń (6 wskazań). Pozostałe badane przyznały, że nie myślały w ogóle o dalszej nauce lub nie pozwalają im na to problemy zdrowotne (po 4 odpowiedzi). Pozostałe trzy bierne matki nie widziały potrzeby dalszej edukacji lub przeszkodą okazała się niekorzystna sytuacja rodzinna.

Aspiracje edukacyjne badanych Zgodnie z przyjętymi definicjami operacyjnymi, aspiracje edukacyjne to zamierzenia samotnych matek dotyczące wyboru określonej szkoły oraz związanego z tym poziomem wykształcenia, podczas gdy aspiracje zawodowe ukierunkowane są na zdobycie określonego zawodu. Uczestniczki diagnozy określały również poziom oczekiwanego wykształcenia ich córki lub/ i syna. Ustaliliśmy w ten sposób poziomy aspiracji odnośnie dzieci badanych kobiet.

20

Bierne w zakresie edukacji respondentki (23 kobiety), udzieliły nam informacji na temat

powodów zaniechania aktywności . Podobnie jak w przypadku wykluczenia z rynku pracy,

główną barierą uczestnictwa w edukacji była konieczność opieki nad dziećmi i wynikający

stąd brak czasu na kształcenie się (14 wskazań) . O połowę mniej istotne były ograniczenia

finansowe blokujące dostęp do atrakcyjnych kursów, szkoleń (6 wskazań) . Pozostałe badane

przyznały, że nie myślały w ogóle o dalszej nauce lub nie pozwalają im na to problemy zdro-

wotne (po 4 odpowiedzi) . Pozostałe trzy bierne matki nie widziały potrzeby dalszej edukacji

lub przeszkodą okazała się niekorzystna sytuacja rodzinna .

Aspiracje edukacyjne badanych

Zgodnie z przyjętymi definicjami operacyjnymi, aspiracje edukacyjne to zamierzenia sa-

motnych matek dotyczące wyboru określonej szkoły oraz związanego z tym poziomem

wykształcenia, podczas gdy aspiracje zawodowe ukierunkowane są na zdobycie określo-

nego zawodu. Uczestniczki diagnozy określały również poziom oczekiwanego wykształ-

cenia ich córki lub/ i syna . Ustaliliśmy w ten sposób poziomy aspiracji odnośnie dzieci

badanych kobiet .


109

Wykres 35. Formy preferowanej aktywizacji edukacyjnejWykres 8. Formy preferowanej aktywizacji edukacyjnej

10,0% 20,0% 30,0% 40,0%

Warto ci

Nie zamierzam korzystać

Szkolenia

Nauka w szkole średniej

Nauka w szkole zasadniczejzawodowej

Podjęcie studiów

Trudno powiedzieć

Nauka w szkole policealnej

39,6%

29,2%

10,4%

6,3%

6,3%

6,3%

2,1%

Z jakich form aktywizacji edukacyjnej aktualnieskorzysta aby Pani, gdyby mia a Pani mo liwonieodp atnego uczestnictwa?

n=19

n=14

n=5

n=3

n=3

n=3

n=1

Dwie na pięć uczestniczek diagnozy (19 kobiet, ok. 40%), nie skorzystałaby z żadnej z wymienionych w kwestionariuszu ankiety form aktywizacji edukacyjnej, nawet jeśli zajęcia by były nieodpłatne. Samotne matki miały zazwyczaj problem z uzasadnieniem swego braku motywacji do dalszej nauki lub wymieniły wśród powodów: brak potrzeby, brak czasu ze względu na opiekę nad dzieckiem, konieczność opieki nad niepełnosprawnych dzieckiem, fakt bycia w ciąży oraz obawę przed utratą renty. Jedna na dziesięć respondentek aspirowała do ukończenia szkoły średniej (5 kobiet), co szesnasta – do zdobycia świadectwa szkoły zasadniczej zawodowej, taka sama ilość pragnęła podjąć studia (po 3 badanie), a jedna osoba skorzystałaby z okazji ukończenia szkoły policealnej. Niespełna trzecia część badanych zadeklarowała chęć uczestnictwa w bezpłatnych szkoleniach (14 kobiet, 29%), w następujących tematykach: obsługa komputera (7 kobiet) gastronomia (2) prawo jazdy kat. B (1) organizacja imprez (1) służby medyczne (1) bliżej nie określona tematyka kursu (2)

Podobnie jak w przypadku aspiracji zawodowych, ankietowane z wykształceniem średnim miały wyznaczone stosunkowo wysokie cele edukacyjne. Żadna z kobiet, które ukończyły szkołę średnią lub wyższą, nie ujawniła braku aspiracji związanych z dalszym kształceniem się. Natomiast połowa samotnych matek z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym oraz przeszło dwie piąte respondentem z dyplomem zasadniczym zawodowym, zrezygnowały już z dalszej edukacji.

21

Dwie na pięć uczestniczek diagnozy (19 kobiet, ok . 40%), nie skorzystałaby z żadnej z wy-

mienionych w kwestionariuszu ankiety form aktywizacji edukacyjnej, nawet jeśli zajęcia by

były nieodpłatne . Samotne matki miały zazwyczaj problem z uzasadnieniem swego braku

motywacji do dalszej nauki lub wymieniły wśród powodów: brak potrzeby, brak czasu ze

względu na opiekę nad dzieckiem, konieczność opieki nad niepełnosprawnych dzieckiem,

fakt bycia w ciąży oraz obawę przed utratą renty .

Jedna na dziesięć respondentek aspirowała do ukończenia szkoły średniej (5 kobiet), co

szesnasta – do zdobycia świadectwa szkoły zasadniczej zawodowej, taka sama ilość pra-

gnęła podjąć studia (po 3 badanie), a jedna osoba skorzystałaby z okazji ukończenia szkoły

policealnej .

Niespełna trzecia część badanych zadeklarowała chęć uczestnictwa w bezpłatnych szkole-

niach (14 kobiet, 29%), w następujących tematykach:


110

obsługa komputera (7 kobiet) 3

gastronomia (2) 3

prawo jazdy kat . B (1) 3

organizacja imprez (1) 3

służby medyczne (1) 3

bliżej nie określona tematyka kursu (2) 3

Podobnie jak w przypadku aspiracji zawodowych, ankietowane z wykształceniem średnim

miały wyznaczone stosunkowo wysokie cele edukacyjne . Żadna z kobiet, które ukończyły

szkołę średnią lub wyższą, nie ujawniła braku aspiracji związanych z dalszym kształceniem

się . Natomiast połowa samotnych matek z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym

oraz przeszło dwie piąte respondentem z dyplomem zasadniczym zawodowym, zrezygno-

wały już z dalszej edukacji . Samotne matki twierdziły, że uczestniczyłyby w szkoleniach,

kursach, pod warunkiem, że nie kolidowałyby one z koniecznością opieki nad dziećmi . Re-

spondentki wykazały się dużym poziomem pragmatyzmu, silnie akcentując dotychczasową

przydatność oraz konieczność organizowania dla nich szkoleń, które rzeczywiście przyczy-

niły by się do poprawy ich sytuacji życiowej i przybliżyły je do usamodzielnienia, zdolności

do niezależnego życia poza ośrodkami dla samotnych matek . Organizatorzy takich ewen-

tualnych kursów powinni jednak wziąć pod uwagę trudności kobiet z zapewnieniem opieki

nad ich dziećmi .

A jakie interesowałyby panie kursy. Na jakie kursy by panie poszły? Pod warunkiem, że byłyby −

bezpłatne.

Języki. −

A jaki języ− k?

Język angielski. Biznesowy.−

Może jakiś konkretny w tym zawodzie, w którym ja się kształcę, żeby to poszło jakimś „ciurkiem”, −

A pani?−

Angielski. Też.−

Ale od podstaw? −

Tak. Mhm.−

Kurs komputerowy. Od podstaw, to poszłabym na wszystko. −

Czy coś jeszcze się paniom nasuwa? −

To chyba wszystko…−

Gdyby nam się miał kto dziećmi zająć, to byśmy usiadły, więcej wymyśliły tego. Tak mi się wydaje. (FGI)−


111

* * *

Jeś− liby była taka możliwość [skończenia nieodpłatnego kursu], to dlaczego miałabym nie sko-

rzystać z tego. (…)

A jakie kursy by panie interesowały? −

Nad tematyką kursu nie myślałam, ale jakby był jakichś w kucharstwie czy technolog żywienia −

zbiorowego, to chętnie.

A panie?−

No myślałam, nawet sama dla siebie, dla samospełnienia. Na przykład kursy wizażu (…). Żeby −

coś robić w życiu, żeby iść w górę i coś działać. Myślę, że jest to przydatne. Nawet dla własnego

ja. (FGI)

* * *

Jak się ma jakiś kurs, to jest większa możliwość znalezienia pracy, bo wiem to sama po sobie. Jak

raz poszłam złożyć podanie o pracę. Było ze trzydzieści osób. Jak zobaczył, ile mam kursów, to od

razu zostałam przyjęta. Tak, dużo dają te kursy. (FGI)

Kierownicy mieli jednak własne uzasadnienia bierności edukacyjnej części kobiet . Ujawnili

oni problemy z motywacją, częste zniechęcanie się ewentualnymi porażkami edukacyjny-

mi, brak samodyscypliny i konsekwencji . Z drugiej jednak strony, jeśli matka kontynuuje

szkołę po usamodzielnieniu się (opuszczeniu ośrodka), często jest zmuszona do przerwania

nauki ze względu na konieczność opieki nad dzieckiem . Jak już wiemy, diagnozowane sa-

motne matki często są pozbawione kapitału społecznego w postaci rodziny, która mogłaby

je wspomóc w tym zakresie .

Część nie chce [dalej się uczyć]. No nie umiem nawet odpowiedzieć dlaczego. Właściwie po

co? Dla kogo? Jakieś takie przekonanie. One pójdą wszędzie. Albo jak za dużo się mówi: „No

poszłaś do tej szkoły... Idź do tej szkoły, to przynajmniej będzie Ci lepiej”, to zmieniają Ośrodek.

(IDI)

* * *

Na ile Ośrodek pomaga w dalszej edukacji kobiet?−

My właściwie to nie wiele. Jedynie ja ze swojej strony, starałam się wcześniej za darmo załatwiać −

takie prywatne ogólniaki. Ale to nie zawsze jest tak, że trwają w tym postanowieniu. Często to

przez parę miesięcy, po czym się usamodzielniają, wyprowadzają, no i nie kończą szkoły. (IDI)

* * *


112

Brak wzorców. One wyniosły z domu „niekonieczność” uczenia się. Brak motywacji z zewnątrz.

Często mówią do mnie: „Ja nie rozumiem, co pani do mnie mówi”. Ja mówię, którego ze słów

nie zrozumiałaś? Dlaczego nie pytasz, jeśli nie rozumiesz? Jeśli nie rozumiesz danego słowa,

zapytaj. (IDI)

Pracownicy placówek biorących udział w diagnozie twierdzili, że instytucje te dają poten-

cjalną możliwość aktywizowania edukacyjnie kobiet, ponieważ aktualnie jest dostęp do

różnych kursów . Jednakże partycypacja jest tutaj dobrowolna, więc musi wynikać z rzeczy-

wistej motywacji mieszkanek ośrodka:

Właśnie będę teraz proponowała, bo jest taka możliwość, nauki języka angielskiego. Jest to kurs,

który będzie trwał prawie do października tego roku, zacznie się od września do października.

Gdzie oprócz tego, że będą mogły zdobyć wiedzę w tym języku, o tym języku i nauczyć się pojęć

podstawowych, przynajmniej w takiej konwersacji podstawowej. Mało tego, że będą zwrócone

koszty dojazdu do nich, to jeszcze dodatkowo będą jeszcze otrzymywały jakąś gratyfikację, tak jak

za godzinę pracy. Boję się myśleć o tym, że nie będzie chętnych. To mnie napawa lękiem, że dziew-

czyny nie mają takiego ciągu. (IDI)

Przyjrzyjmy się jeszcze aspiracjom edukacyjnym odnośnie preferowanego wykształcenia

dzieci naszych respondentek . W badaniach ilościowych oddzielnie pytaliśmy o upragnione

wykształcenie dla córki i wykształcenie dla syna71 .

Z zaprezentowanych wyników ilościowych wynika jednoznacznie, że samotne matki za-

mieszkujące diagnozowane dolnośląskie ośrodki, większe oczekiwania kierują wobec

swych córek aniżeli synów . Połowa (17 na 34) matek określiła wobec swych córek aspi-racje na najwyższym poziomie, pragnąc dla nich awansu społecznego, w drodze zdo-

bycia wykształcenia wyższego, z co najmniej tytułem magistra (12 kobiet) lub licencjata

czy inżyniera (5) . O połowę mniej takich oczekiwań dotyczyło synów, którzy zapewne też

rzadziej będą motywowani do ukończenia studiów zawodowych, magisterskich (łącznie

9 na 34) aniżeli szkoły średniej ogólnokształcącej (4) lub zawodowej (7) – w sumie 11 re-

spondentek ujawniło średni poziom aspiracji w stosunku do swych synów .

71 . Uwaga: z analizy wyłączone zostały odpowiedzi: „Nie mam córki” (14 wskazań) oraz „Nie mam syna” (również 14 wskazań).


113

Wykres 36. Upragnione wykształcenie dla dzieci

Przyjrzyjmy się jeszcze aspiracjom edukacyjnym odnośnie preferowanego wykształcenia dzieci naszych respondentek. W badaniach ilościowych oddzielnie pytaliśmy o upragnione wykształcenie dla córki i wykształcenie dla syna12. Z zaprezentowanych wyników ilościowych wynika jednoznacznie, że samotne matki zamieszkujące diagnozowane dolnośląskie ośrodki, większe oczekiwania kierują wobec swych córek aniżeli synów. Połowa (17 na 34) matek określiła wobec swych córek aspiracje na najwy szym poziomie, pragnąc dla nich awansu społecznego, w drodze zdobycia wykształcenia wyższego, z co najmniej tytułem magistra (12 kobiet) lub licencjata czy inżyniera (5). O połowę mniej takich oczekiwań dotyczyło synów, którzy zapewne też rzadziej będą motywowani do ukończenia studiów zawodowych, magisterskich (łącznie 9 na 34) aniżeli szkoły średniej ogólnokształcącej (4) lub zawodowej (7) – w sumie 11 respondentek ujawniło redni poziom aspiracji w stosunku do swych synów. Wykres 9. Upragnione wykształcenie dla dzieci

Wykształcenie córkiWykształcen ie syna

Pods

taw

owe,

gim

nazj

alne

Zasa

dnic

zeza

wod

owe

Śred

nie

ogól

noks

ztał

cące

Śred

nie

zaw

odow

e

Polic

ealn

e

Wyż

sze

zaw

odow

e

Wyż

sze

Trud

nopo

wie

dzieć0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

War

toci

2,9%2,9%

11,8% 11,8%

2,9%

11,8%

23,5%20,6%

8,8%

20,6%

14,7%

2,9%

35,3%

23,5%

5,9%

Upragnione wykszta cenie dla dzieci

Diagnozowane matki z wykształceniem wyższym pragnęły dla swych córek również ukończenia studiów wyższych i utrzymania podobnego statusu społecznego. Podobnie pragną one, żeby ich synowie ukończyli szkoły wyższe, ewentualnie policealne.

12 Uwaga: z analizy wyłączone zostały odpowiedzi: „Nie mam córki” (14 wskazań) oraz „Nie mam syna” (również 14 wskazań).

24

Diagnozowane matki z wykształceniem wyższym pragnęły dla swych córek rów-nież ukończenia studiów wyższych i utrzymania podobnego statusu społecznego. Podobnie pragną one, żeby ich synowie ukończyli szkoły wyższe, ewentualnie policealne. Respondentki z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym chciałyby, żeby ich córki

oraz synowie awansowali społecznie, głównie na najwyższe pozycje (ukończenie studiów) .

Również większość kobiet, które zakończyły edukację na poziomie szkoły średniej chcia-

łoby, żeby ich córki wspinały się po drabinie społecznej w kierunku studiów wyższych lub

ewentualnie utrzymały pozycję społeczną równą matce . Jednak już synowie mogą tylko

utrzymać lub nieco obniżyć swój status do wykształcenia zasadniczego zawodowego, albo

też matki nie miały tu określonych preferencji . Największe zróżnicowanie aspiracji wobec

córek i synów obserwujemy wśród respondentek z wykształceniem zasadniczym zawodo-

wym, których odpowiedzi lokowały swe dzieci najczęściej wyżej, ale też na równym, a nawet

niższym poziomie, degradując społecznie potomstwo w porównaniu z matką . Te kobiety

samotnie wychowujące dzieci kierowały w miarę zbliżone, równe oczekiwania wobec dzieci

obojga płci .


114

Zatem oczekiwania awansu społecznego i związane z nimi najwyższe aspiracje edukacyjne,

zostały skierowane wobec córek respondentek z wykształceniem podstawowym lub gim-

nazjalnym . Zapewne te ankietowane dostrzegają, że zdobycie odpowiednio wysokiego po-

ziomu wykształcenia jest jedynym sposobem na awans społeczny, chroniący ich córki przed

dziedziczeniem bardzo niekorzystnej sytuacji ich matek .

Kolejne sposoby partycypacji lub wykluczenia z życia społecznego dotyczą aktywności kultural-

nej, w sferze czasu wolnego oraz aktywności stricte obywatelskiej (politycznej oraz społecznej) .

4.3. Aktywność kulturalna, czas wolny

Wszelkie badania dotyczące uczestnictwa w kulturze oraz form spędzania czasu wolnego

pokazują silne związki pomiędzy partycypacją w instytucjach kulturalnych i związanych z

rozrywką, a pozycją społeczną jednostek . Uczestnictwo w kulturze czyli: odwiedzanie te-

atru, kina, uczęszczanie na wystawy w muzeach i galeriach oraz partycypowanie w koncer-

tach muzycznych jest najczęstsze wśród osób z wykształceniem wyższym, z wysoką pozycją

zawodową, i relatywnie wysokimi dochodami .

Z raportu Komisji Europejskiej na temat kultury wynika, że w 2007 roku w każdym z 27-

miu krajów Unii Europejskiej jedynie niewielka część społeczeństwa korzystała z dostępu do

instytucji kultury72 . Do nielicznych wymiarów kulturalnego uczestnictwa, w jakim partycy-

powała ponad połowa całej badanej europejskiej populacji należało zwiedzanie zabytków

– pałaców, zamków, kościołów (54%) oraz chodzenie do kina (51%) . Tylko niespełna co piąty

Europejczyk odwiedził operę lub balet (18%), co trzeci wybrał się do teatru lub publicznej

biblioteki . Dominująca część zetknęła się z kulturą poza publicznymi instytucjami - przeczy-

tała lekturę (71%) lub obejrzała w telewizji program kulturalny (78%) .

We wszystkich społeczeństwach objętych sondażem, korzystanie z kultury było znacznie czę-

ściej praktykowane w miastach . Uczestnictwo w kulturze zależy jednak przede wszystkim od

wysokości dochodów oraz kapitału społeczno-kulturowego, wyznaczonego przez poziom

wykształcenia oraz pozycję zawodową . Zajmujący stanowiska kierownicze znacznie częściej

niż inni członkowie badanych społeczeństw spędzali wolny czas w instytucjach kultury . Więk-

72 . Ankietowanym zadano pytanie o ich aktywność w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy do momentu realizacji i ba-dania, dane za: Cultural statistics, Luxembourg, European Commission Office for Official Publications of the European Communities, 200 www:ec.europa.eu/eurostat.


115

szość menadżerów zadeklarowała, że w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy zwiedzała zabytki

(78%), chadzała do kina (75%) czy na wystawy sztuki (68%) . Z drugiej strony, wykluczenie z

rynku pracy albo też niska pozycja w strukturze zatrudnienia stanowiły strategiczne uwarun-

kowania braku partycypacji w oficjalnych instytucjach kultury . Osoby pozbawione zarobku

miały zapewne nie tylko utrudniony ekonomicznie dostęp, ale też wycofywały się z różnych

istotnych form życia społecznego . Największą biernością w zakresie kultury wyróżniali się eu-

ropejscy renciści, gospodynie domowe oraz osoby bezrobotne . Małe okazało się prawdopo-

dobieństwo spotkania osoby bezrobotnej w europejskich gmachu baletu czy opery (9%), te-

atrze (14%), muzeum i galerii (27%) . Poniżej połowa pozostających bez pracy chodziła w ciągu

ostatnich dwunastu miesięcy do kina (43%) . Badacze nie odnotowali w krajach europejskich

znaczących różnic w aktywności kulturalnej kobiet i mężczyzn .

Wykres 37. Aktywność kulturalna menedżerów i osób bezrobotnych w Unii EuropejskiejWykres 1. Aktywność kulturalna menedżerów i osób bezrobotnych w Unii Europejskiej

Osoby bezrobotneMenadżerowie

0% 25% 50% 75%Warto ci

Balet, opera

Teatr

Biblioteki publiczne

Koncerty

Wystawy w galeriach, muzeach

Kino

Zwiedzanie zabytków

9%

28%

14%58%

30%50%

29%57%

27%68%

43%75%

38%78%

Aktywno kulturalna menad erówi osób bezrobotnych

ród o: Na podstawie danych Komisji Europejskiej

Ze względu na wskazaną już niską pozycję społeczną oraz wysoki poziom bezrobocia wśród dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących diagnozowane ośrodki, możemy się zatem spodziewać, że wykluczenie społeczne będzie dotyczyło także sfery kultury oraz organizacji czasu wolnego. Na pytanie wskaźnikowe ujęte w kwestionariuszu ankiety, które brzmiało: Jak najcz ciej sp dza Pani swój wolny czas?, respondentki najczęściej odpowiadały, iż „zajmują się dzieckiem, dziećmi” (27 kobiet, 56% próby), nieco mniej badanych wybierało spacer (19 kobiet, 37%) lub spotkania ze znajomymi i rodziną (13 kobiet, 27%). Co piąta samotna matka odpoczywa uczestnicząc w kulturze masowej - oglądając telewizję (10 kobiet, 21%) lub słuchając radia (9 kobiet, 19%). Podobna część zadeklarowała, iż w wolny czas poświęca lekturze książek lub prasy (9 kobiet, 19%). W pojedynczych, od jednego do dwóch, przypadkach ankietowane wskazywały, że czas wolny spędza na oglądaniu filmów na DVD, video, uprawianiu sportu, malowaniu i rysowaniu, robieniu porządków czy też nic nie robi.

3


116

Ze względu na wskazaną już niską pozycję społeczną oraz wysoki poziom bezrobocia wśród

dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących diagnozowane ośrodki, możemy się za-

tem spodziewać, że wykluczenie społeczne będzie dotyczyło także sfery kultury oraz orga-

nizacji czasu wolnego .

Na pytanie wskaźnikowe ujęte w kwestionariuszu ankiety, które brzmiało: Jak najczę-

ściej spędza Pani swój wolny czas?, respondentki najczęściej odpowiadały, iż „zajmują się

dzieckiem, dziećmi” (27 kobiet, 56% próby), nieco mniej badanych wybierało spacer (19

kobiet, 37%) lub spotkania ze znajomymi i rodziną (13 kobiet, 27%) . Co piąta samotna

matka odpoczywa uczestnicząc w kulturze masowej - oglądając telewizję (10 kobiet,

21%) lub słuchając radia (9 kobiet, 19%) . Podobna część zadeklarowała, iż w wolny czas

poświęca lekturze książek lub prasy (9 kobiet, 19%) . W pojedynczych, od jednego do

dwóch, przypadkach ankietowane wskazywały, że czas wolny spędza na oglądaniu fil-

mów na DVD, video, uprawianiu sportu, malowaniu i rysowaniu, robieniu porządków

czy też nic nie robi .

Tabela 11. Spędzanie czasu wolnegoTabela 1. Spędzanie czasu wolnego

Jak najczęściej spędza Pani swój wolny czas?

27 56,3%19 39,6%

13 27,1%

10 20,8%9 18,8%9 18,8%2 4,2%2 4,2%2 4,2%2 4,2%1 2,1%1 2,1%

48 202,1%

Zajmuję się dzieckiem, dziećmiSpacerujęSpotykam się ze znajomymi,rodzinąOglądam telewizjęSłucham radiaCzytam książki, prasęOglądam filmy na video, dvdUprawiam sportNic nie robięRobię porządkiMaluję, rysujęBrak odpowiedzi

Ogółem

N %


Sposoby spędzania czasu wolnego przez uczestniczki naszej diagnozy różnicuje poziom wykształcenia oraz ich wiek. Pomimo małej wielkości próby, możemy stwierdzić, że diagnozowane kobiety, które zakończyły swoją edukację na poziomie szkoły podstawowej lub gimnazjalnej najczęściej zajmują się swoimi dziećmi (osiem na dziesięć takich matek), spacerują (cztery na dziesięć) lub też słuchają radia (jedna na pięć). Wykształcenie zawodowe sprzyjało z niemal równą częstością takim formom wypoczynku jak: spędzanie czasu z dziećmi, spacery oraz spotkania z rodziną (po ok. trzy na dziesięć matek). Wszystkie respondentki znajdujące się na średnim szczeblu edukacji zadeklarowały, że najchętniej wybierają się na spacer, większość z nich uczestniczy w spotkaniach towarzyskich (sześć na dziesięć) a dwie na pięć wybiera lekturę książki lub prasy. Ta ostatnia forma rozrywki została wskazana przez każdą z trzech ankietowanych z dyplomem szkoły wyższej, choć niemal równie chętnie zajmują się one swoimi dziećmi (dwie z trzech). Najmłodsze respondentki, które ukończyły 24 lat i mniej, najczęściej w próbie spotykają się ze swoimi znajomymi oraz członkami rodziny (trzy na pięć), zaś z mniejszą częstością odpoczywają spacerując lub zajmując się dziećmi (dwie na pięć). W podobny sposób swój czas wolny spędzają najstarsze, liczące powyżej 44 lat, mieszkanki dolnośląskich ośrodków, które zazwyczaj poświęcają wolne chwile na spotkania towarzyskie i rodzinne, zabawy z dziećmi (po trzy na pięć) i spacery (dwie na pięć). Czytanie książek było najczęściej wskazywane przez respondentki w wieku od 35 do 44 lat (trzy na dziesięć). Oglądanie telewizji było preferowane głównie przez kobiety najstarsze (dwie na pięć) oraz względnie młode, mieszczące się w przedziale od 25 do 34 lat (trzy na dziesięć). Unikając nieuprawnionych uogólnień, zauważmy, że zarówno niski jak i wysoki poziom wykształcenia, a także wiek powyżej 44 lat sprzyja spędzaniu czasu wolnego w sposób dość bierny i na terenie ośrodka. Mieszkanki diagnozowanych placówek z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz średnim, a także w wieku od 18 do 24 lat chętniej wybierają sposoby spędzania czasu wolnego sprzyjające nawiązywaniu i utrzymywaniu więzi z innymi ludźmi, również poza ośrodkiem. Jak kształtuje się poziom uczestnictwa badanych w zakresie instytucjonalnym? Dla zdiagnozowania tych form aktywności społecznej zadaliśmy uczestniczkom ankiet

4


117

Sposoby spędzania czasu wolnego przez uczestniczki naszej diagnozy różnicuje poziom

wykształcenia oraz ich wiek . Pomimo małej wielkości próby, możemy stwierdzić, że dia-

gnozowane kobiety, które zakończyły swoją edukację na poziomie szkoły podstawowej

lub gimnazjalnej najczęściej zajmują się swoimi dziećmi (8 na 10 takich matek), spacerują

(4 na 10) lub też słuchają radia (1 na 5) . Wykształcenie zawodowe sprzyjało z niemal rów-

ną częstością takim formom wypoczynku jak: spędzanie czasu z dziećmi, spacery oraz

spotkania z rodziną (po ok . 3 na 10 matek) . Wszystkie respondentki znajdujące się na śred-

nim szczeblu edukacji zadeklarowały, że najchętniej wybierają się na spacer, większość z

nich uczestniczy w spotkaniach towarzyskich (6 na 10), zaś dwie na pięć wybierają lek-

turę książki lub prasy . Ta ostatnia forma rozrywki została wskazana przez każdą z trzech

ankietowanych z dyplomem szkoły wyższej, choć niemal równie chętnie zajmują się one

swoimi dziećmi (2 z 3) .

Najmłodsze respondentki, które ukończyły 24 lat i mniej, najczęściej w próbie spotykają

się ze swoimi znajomymi oraz członkami rodziny (3 na 5), zaś z mniejszą częstością odpo-

czywają spacerując lub zajmując się dziećmi (2 na 5) . W podobny sposób swój czas wolny

spędzają najstarsze, liczące powyżej 44 lat, mieszkanki dolnośląskich ośrodków, które za-

zwyczaj poświęcają wolne chwile na spotkania towarzyskie i rodzinne, zabawy z dziećmi

(po 3 na 5) i spacery (2 na 5) . Czytanie książek było najczęściej wskazywane przez respon-

dentki w wieku od 35 do 44 lat (3 na 10) . Oglądanie telewizji było preferowane głównie

przez kobiety najstarsze (2 na 5) oraz względnie młode, mieszczące się w przedziale od 25

do 34 lat (3 na 10) .

Unikając nieuprawnionych uogólnień, zauważmy, że zarówno niski jak i wysoki poziom wy-

kształcenia, a także wiek powyżej 44 lat sprzyja spędzaniu czasu wolnego w sposób dość

bierny i na terenie ośrodka . Mieszkanki diagnozowanych placówek z wykształceniem zasad-

niczym zawodowym oraz średnim, a także w wieku od 18 do 24 lat chętniej wybierają spo-

soby spędzania czasu wolnego sprzyjające nawiązywaniu i utrzymywaniu więzi z innymi

ludźmi, również poza ośrodkiem .

Jak kształtuje się poziom uczestnictwa badanych w zakresie instytucjonalnym? Dla zdiagno-

zowania tych form aktywności społecznej zadaliśmy uczestniczkom ankiet audytoryjnych

pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani (sama lub z dziećmi) przynajmniej raz?,

wymagające odpowiedzi „Tak” lub „Nie” . Rozkład uzyskanych odpowiedzi zobrazowaliśmy

na wykresie .


118

Wykres 38. Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek

audytoryjnych pytanie: Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani (sama lub z dziećmi) przynajmniej raz?, wymagające odpowiedzi „Tak” lub „Nie”. Rozkład uzyskanych odpowiedzi zobrazowaliśmy na wykresie.

Wykres 2. Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek

TakNie

0% 25% 50% 75% 100%Wartości

Przeczytała Pani książkę

W kinie

W teatrze

Na koncercie

Na wystawie w muzeum,w galerii sztuki

Na imprezie, uroczystościw domu kultury

Na uroczystości w szkole,przedszkolu

Na imprezie sportowej

Na basenie

Na przyjęciu u przyjaciół,znajomych

W kawiarni, restauracji

70,8% 29,2%

81,3% 18,8%

95,8% 4,2%

83,3% 16,7%

95,8% 4,2%

83,3% 16,7%

58,3% 41,7%

91,7% 8,3%

81,3% 18,8%

64,6% 35,4%

87,5% 12,5%

Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy była Pani(sama lub z dziećmi) przynajmniej raz:

Przeważająca część ankietowanych nie uczestniczyła we wszystkich wskazanych formach partycypacji w kulturze. Proporcje nieaktywnych wahają się od 58% - dla uczestnictwa w uroczystościach organizowanych w szkołach i przedszkolach (28 badanych), do nawet 96% (40 badanych). Najwyższe odsetki biernych kobiet samotnie wychowujących dzieci dotyczyły zatem wizyt w teatrze, na wystawach w muzeach, galeriach sztuki (po 95-96% wskazujących na brak uczestnictwa) oraz imprez sportowych (92%). Matki okazały się niemal całkowicie wykluczone z form wypoczynku związanych z tzw. „kulturą wyższą”, w której uczestniczą przede wszystkim najlepiej sytuowani, a z drugiej strony – z uznawanego za typowo „męski” i rzeczywiście zmaskulinizowanego sposobu spędzania wolnego czasu, jakim jest sport. Tylko niespełna co piąta respondentka i jej dzieci miały okazję skorzystać z basenu (39 kobiet, 81%). Znaczące proporcje nie partycypujących w instytucjonalnych formach życia kulturalnego dotyczą spotkań towarzyskich w kawiarniach i restauracjach (42 kobiety, 88% odpowiedzi

5

Przeważająca część ankietowanych nie uczestniczyła we wszystkich wskazanych formach

partycypacji w kulturze . Proporcje nieaktywnych wahają się od 58% - dla uczestnictwa w

uroczystościach organizowanych w szkołach i przedszkolach (28 badanych), do nawet 96%

(40 badanych) .

Najwyższe odsetki biernych kobiet samotnie wychowujących dzieci dotyczyły zatem wizyt

w teatrze, na wystawach w muzeach, galeriach sztuki (po 95-96% wskazujących na brak

uczestnictwa) oraz imprez sportowych (92%) . Matki okazały się niemal całkowicie wyklu-

czone z form wypoczynku związanych z tzw . „kulturą wyższą”, w której uczestniczą przede


119

wszystkim najlepiej sytuowani, a z drugiej strony – z uznawanego za typowo „męski” i rze-

czywiście zmaskulinizowanego sposobu spędzania wolnego czasu, jakim jest sport . Tylko

niespełna co piąta respondentka i jej dzieci miały okazję skorzystać z basenu (39 kobiet,

81%) .

Znaczące proporcje nie partycypujących w instytucjonalnych formach życia kulturalnego

dotyczą spotkań towarzyskich w kawiarniach i restauracjach (42 kobiety, 88% odpowiedzi

„Nie”), uczestnictwa w imprezach organizowanych przez lokalne domy kultury, czy też w

koncertach (po 46 kobiet, 83%) oraz w kinie (39 kobiet, 81%) .

Zgodnie z deklaracjami, większy dostęp ankietowane miały głównie do form aktywności

kulturalnej pozainstytucjonalnej, czyli około co trzecia kobieta przeczytała książkę w ciągu

ostatnich dwunastu miesięcy (14 kobiet, 29%), lub też skorzystała z zaproszenia na przyjęcie

u przyjaciół, znajomych (17 kobiet, 35%) .

Wykres 39. Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich

„Nie”), uczestnictwa w imprezach organizowanych przez lokalne domy kultury, czy też w koncertach (po 46 kobiet, 83%) oraz w kinie (39 kobiet, 81%). Zgodnie z deklaracjami, większy dostęp ankietowane miały głównie do form aktywności ulturalnej pozainstytucjonalnej, czyli około co trzecia kobieta przeczytała książkę w ciągu

ykres 3. Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich

kostatnich dwunastu miesięcy (14 kobiet, 29%), lub też skorzystała z zaproszenia na przyjęcie u przyjaciół, znajomych (17 kobiet, 35%). W

Jak często, w porównaniu z innymi osobami, uczestniczy Paniw spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich?

Znacznie rzadziejniż większość osób

43,75%n=21

Rzadziej niżwiększość osób

25,00%n=12

Podobnie jakinne osoby

12,50%n=6

Częściej niżwiększość osób 12,50%

n=6

Znacznie częściej

4,17%n=2

Brak odpowiedzi

2,08%n=1

przytoczonych danych wynika, że respondentki zazwyczaj nie partycypują w instytucjach ultury. Poziom ewentualnego wykluczenia społecznego ze sfery kultury i rozrywki

połeczeństwa (6 kobiet, 13%), zaś nieco więcej samotnych

iu towarzyskim, przy czym aż 23 badane

e upośledzenia oznacza świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej) pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami (wiekiem, kwalifikacjami itp.) lub

Zkmierzyliśmy także, pytając o subiektywne oceny poziomu uczestnictwa mieszkanek dolnośląskich ośrodków w „spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich”, w porównaniu z „innymi osobami”. Jedna na osiem badanych nie dostrzegła różnic swojej aktywności towarzyskiej w odniesieniu do innych członków smatek stwierdziło, że ich uczestnictwo w wydarzeniach towarzyskich jest nawet bardziej intensywne niż u innych osób (8 kobiet, ok. 17%). Jednakże w sumie przeważająca część ankietowanych (33 kobiety, 69%), dostrzegła mniejsze swoje możliwości partycypowania w życ(43%) odczuwały to jako znaczne upośledzenie społeczne. Zgodnie z definicją Jerzego Turowskiego:

„Poczuci

w porównaniu ze swą pozycją zajmowaną poprzednio. Poczucie uprzywilejowania społecznego zaś oznacza świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do

6


120

Z przytoczonych danych wynika, że respondentki zazwyczaj nie partycypują w instytucjach

kultury . Poziom ewentualnego wykluczenia społecznego ze sfery kultury i rozrywki mierzy-

liśmy także, pytając o subiektywne oceny poziomu uczestnictwa mieszkanek dolnośląskich

ośrodków w „spotkaniach, imprezach lub wydarzeniach towarzyskich”, w porównaniu z „in-

nymi osobami” .

Jedna na osiem badanych nie dostrzegła różnic swojej aktywności towarzyskiej w odniesie-

niu do innych członków społeczeństwa (6 kobiet, 13%), zaś nieco więcej samotnych matek

stwierdziło, że ich uczestnictwo w wydarzeniach towarzyskich jest nawet bardziej intensyw-

ne niż u innych osób (8 kobiet, ok . 17%) .

Jednakże w sumie przeważająca część ankietowanych (33 kobiety, 69%), dostrzegła mniej-

sze swoje możliwości partycypowania w życiu towarzyskim, przy czym aż 23 badane (43%)

odczuwały to jako znaczne upośledzenie społeczne . Zgodnie z definicją Jerzego Turow-

skiego:

„Poczucie upośledzenia oznacza świadomość zajmowania przez jednostkę niższej (gorszej)

pozycji w porównaniu z innymi podobnymi do siebie osobami (wiekiem, kwalifikacjami itp .)

lub w porównaniu ze swą pozycją zajmowaną poprzednio . Poczucie uprzywilejowania spo-

łecznego zaś oznacza świadomość zajmowania wyższej pozycji społecznej w stosunku do in-

nych ludzi podobnych do siebie pod danym względem lub też w stosunku do swej pozycji

zajmowanej uprzednio .”73

Nasze respondentki postrzegają swoją pozycję w układzie nieformalnych stosunków towa-

rzyskich jako gorszą w porównaniu z innymi członkami społeczeństwa .

Dla pełniejszego obrazu aktywności diagnozowanych samotnych matek, przytoczmy

odpowiednie dane ogólnopolskie, pamiętając o ograniczonych możliwościach porów-

nywania wyników przytaczanych badań, z sondażem zleconym przez Komisję Europej-

ską74 . Uczestnictwo w kulturze w społeczeństwie polskim nie wypada zbyt korzystnie

w porównaniu z innymi krajami europejskimi . W diagnozowanym okresie na wystawę

w galerii, muzeum wybrało się 32% członków społeczeństwa polskiego, a więc poni-

73 . J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 2000, s.120.

74 . Powołujemy się tu na badania europejskie zaprezentowane w raporcie pt. Cultural statistics, Luxembourg, Euro-pean Commission Office for Official Publications of the European Communities, 2007. Sondaż ogólnoeuropejski oraz prezentowana tu dolnośląska diagnoza odbyły się w dwuletnim odstępie czasowym. Ponadto, zadawaliśmy nieco inne pytania, aniżeli autorzy przywoływanego sondażu. Jednakże możemy się spodziewać, że wyniki badań zleconych przez Komisję Europejską są nadal aktualne i że aktywność na poziomie całej badanej zbiorowości nie uległa więk-szym zmianom.


121

żej średniej dla Unii Europejskiej (41%) . Reprezentanci społeczeństwa polskiego bywali

niemal o połowę rzadziej w teatrze (18%) niż przedstawiciele łącznie wszystkich innych

społeczeństw objętych badaniem (32%) . Tylko nieco częściej niż Grecy, Bułgarzy czy

Rumuni (do 28%), Polacy zadeklarowali uczestnictwo w koncertach (29%, 37% dla UE) .

Społeczeństwo polskie miało również niższe odsetki odwiedzin w kinie (41%) niż wynio-

sła przeciętna dla UE (51%) . Jedynie jako telewidzowie oglądający programy związane

z kulturą, polscy ankietowani przekraczali przeciętne odsetki (81% w stosunku do 78%

dla UE)75 .

Wykres 40. Uczestnictwo w kulturze w Polsce a w Unii Europejskiej

PolskaKraje UE

0% 25% 50% 75%Warto ci

Zwiedzanie zabytków

Kino

Wystawy w galeriach, muzeach

Koncerty

Biblioteki publiczne

Teatr

Balet, opera

Kultura w radio/TV

Czytanie książek

48%54%

41%51%

32%41%

29%37%

37%35%

18%32%

12%18%

81%78%

64%71%

Procent osób uczestnicz cych w kulturze(przynajmniej raz w ci gu ostatnich 12 miesi cy)

ród o: Na podstawie danych Komisji Europejskiej

Możemy zatem mówić o wysokim stopniu wykluczenia, na jaki wskazuje poziom bierności kulturalnej diagnozowanych samotnych matek w tych wszystkich instytucjach kultury (teatr,

ystawy, koncerty, kino), w porównaniu do wskaźników europejskich, a nawet w odniesieniu

nowią ograniczenia finansowe. Wizyta na asenie czy w kinie wiąże się z koniecznością zakupu biletu, a jeśli w pobliżu miejsca

pieki nad dziećmi oraz o trudnościach odzenia ról pracownicy z rolą społeczną matki:

Ale warto te o tym powiedzie . ry ciany,

c trzeba uwa a , eby nie ha asowa . Wi c to ycie jest

wdo stosunkowo niskich statystyk ogólnopolskich. Jest kilka istotnych przyczyn relatywnie niskiego poziomu uczestnictwa w kulturze wśród uczestniczek dolnośląskiej diagnozy. Pierwszą stabzamieszkania nie ma kina lub basenu, to należy dodać także koszty przejazdów matki i ewentualnie jej dzieci. Drugą barierę uczestnictwa, np. w przypadku wizyty w kinie czy spotkania ze znajomymi, stanowi brak czasu, konieczność opieki nad dziećmi, a także brak możliwości zorganizowania pomocy w tym zakresie. Uczestniczki sesji FGI opowiadały o ograniczonym dostępie do kultury i rozrywki ze względów ekonomicznych, z powodu konieczności og

W jaki sposób sp dzaj panie wolny czas? Jak wygl da ycie tutaj w o rodku? Bardzo ubogie to ycie jest.

Ksi ki, krzy ówki, telewizor. Bo nic wi cej nie ma tu. ciany s … Jak s czteka da dzieci ma e ma, wi

8

75 . Cultural statistics, s. 133 i nast.


122

Możemy zatem mówić o wysokim stopniu wykluczenia, na jaki wskazuje poziom bierności

kulturalnej diagnozowanych samotnych matek w tych wszystkich instytucjach kultury (te-

atr, wystawy, koncerty, kino), w porównaniu do wskaźników europejskich, a nawet w odnie-

sieniu do stosunkowo niskich statystyk ogólnopolskich .

Jest kilka istotnych przyczyn relatywnie niskiego poziomu uczestnictwa w kulturze wśród

uczestniczek dolnośląskiej diagnozy . Pierwszą stanowią ograniczenia finansowe . Wizyta na

basenie czy w kinie wiąże się z koniecznością zakupu biletu, a jeśli w pobliżu miejsca za-

mieszkania nie ma kina lub basenu, to należy dodać także koszty przejazdów matki i ewen-

tualnie jej dzieci . Drugą barierę uczestnictwa, np . w przypadku wizyty w kinie czy spotkania

ze znajomymi, stanowi brak czasu, konieczność opieki nad dziećmi, a także brak możliwości

zorganizowania pomocy w tym zakresie .

Uczestniczki sesji FGI opowiadały o ograniczonym dostępie do kultury i rozrywki ze wzglę-

dów ekonomicznych, z powodu konieczności opieki nad dziećmi oraz o trudnościach go-

dzenia ról pracownicy z rolą społeczną matki:

W jaki sposób spędzają panie wolny czas? Jak wygląda życie tutaj w ośrodku?−

Bardzo ubogie to życie jest.−

Ale warto też o tym powiedzieć.−

Książki, krzyżówki, telewizor. Bo nic więcej nie ma tu. Ściany są… Jak są cztery ściany, każda −

dzieci małe ma, więc trzeba uważać, żeby nie hałasować. Więc to życie jest ograniczone dla nas.

Tu nie ma… Można wyjść na spacer czy coś. Ale tak w środku to nie ma nic. Nie ma żadnych

rozrywek.

A jak wygląda spędzanie sobót, niedziel, takich wolnych dni. Jak wygląda tutaj? −

Przed telewizorem, z dziećmi.−

Ja też. −

Jeśli przez cały tydzień ktoś wstaje przed 5. rano, wraca przed 17. tutaj. To trochę jest czasu, żeby −

przy dziecku… Czy… No to chce mieć tą sobotę czy niedzielę, dla siebie też.

To siedzi w pokoju i ogląda telewizję. (FGI)−

Kierownicy diagnozowanych dolnośląskich placówek akcentowali przede wszystkim ba-

riery mentalne, niechęć samych matek do aktywności poza ośrodkiem, do nawiązywania

i utrzymywania kontaktów z ludźmi z zewnątrz . Mieszkanki ośrodków wybierają zatem

pozostanie w ośrodku, z dziećmi . Tak rozumiana apatia społeczna (niechęć do podej-


123

mowania aktywności)76 oraz skłonność do izolacji społecznej wynika z doznanych urazów

psychicznych i społecznych, z doświadczonej sytuacji przemocy, ale też z braku wzorców

aktywnego wypoczynku . Co istotne, większej aktywności w zakresie spędzania czasu wol-

nego sprzyja utrzymywanie kontaktów ze znajomymi spoza ośrodka, którzy są lepiej sy-

tuowani od matki i stanowią dla niej „grupę odniesienia” (czyli tę, z którą porównują swoją

pozycję społeczną) .

Biernie [spędzają czas]. Nie wiem, z czego to się bierze. Z takiego marazmu, że one są zmęczone,

że znowu musi dziecko kąpać. Znowu mu jeść dać. Znowu nie chce zasnąć. (…) Wyganiamy je na

spacery, brzydko mówiąc. Motywujemy je bardzo mocno. Mówię im: po co tutaj siedzieć cały czas?

Wyjdź, przejdź się, zmień sobie otoczenie. To i dla ciebie będzie dobrze, bo nie będziesz cały czas na

te same twarze patrzyła. (IDI)

* * *

Są w dzień imprezy, jak najbardziej. Załatwiamy im wyjścia do ZOO, studenci przychodzą też, −

biorą te dzieci, załatwiają im wyjścia na przykład do kina czy na baseny... No, cokolwiek.

Ale same z własnej inicjatywy?−

Nie. Nie ma inicjatywy własnej. −

A dlaczego? −

Nie wiem… Brak chęci, brak umiejętności, brak przyzwyczajenia i brak wzorców. To jest dla mnie −

podstawa tego, bo jak byłaby kiedykolwiek zabierana przez rodziców do ZOO, to też by pomy-

ślała, że można by było. Tutaj mam jedną dziewczynę, która sama ze swoim synkiem poszła do

ZOO i na grilla gdzieś. Ale ona cały czas wychodzi. To jest inny typ dziewczyny – żeby tylko nie

być tutaj. Na tej zasadzie. Bo ma znajomych, którzy są… lepiej im się wiedzie i jest rozgoryczona

tym, że jest tutaj. (IDI)

Pracownicy placówek biorących udział w diagnozie podkreślali z drugiej strony, że w ramach

ośrodków organizowane są wspólne wycieczki, wyjścia na przykład z okazji dnia dziecka .

Mieszkanki ośrodków same organizują wspólne grille, spotkania . Można powiedzieć, że ta-

kie poczucie wspólnoty jest silniejsze w placówkach, w których matki przebywają średnio

stosunkowo dłużej:

76 . „Apatia społeczna (bierność społeczna) postawa jednostki lub grupy społecznej charakteryzująca się brakiem lub obniżeniem aktywności społecznej, zobojętnieniem na otaczającą rzeczywistość i wszelkie inicjatywy społeczne.” Za: K. Olechnicki, P. Załęcki, P., Słownik socjologiczny, Toruń 1999, s. 22.


124

Czy mieszkanki chętnie spędzają wspólnie swój wolny czas? Czy organizują coś razem? −

Nie są w oporze. Na samym początku traktują to jako zło konieczne. Natomiast później, te które −

są dłużej, które już przeszły jakąś terapię zajęciową, kiedy jacyś ludzie z zewnątrz coś pokazali, to

przekazują dalej, że fajnie jest, że ciekawe pomysły są. I to tak właśnie wygląda. (IDI)

* * *

W ubiegłym roku dziewczyny brały aktywny udział we Flisie Odrzańskim, był catering przygotowany przez

naszą placówkę, był bieg papieski, w którym brały udział. Z resztą są dyplomy, puchary z tego tytułu, bo

gdzieś tam zajmowały jakieś tam miejsca. Część w plenerze rzeźbiarskim, w dożynkach, w „Bluesie nad

Odrą”. One uczestniczą w życiu całego miasta. Wspólnie budujemy np. szopkę bożonarodzeniową. (IDI)

W rozważanych dotychczas wymiarach uczestnictwa w życiu społecznym przeważała bier-

ność zawodowa, edukacyjna, a także w zakresie uczestnictwa w instytucjach kultury . Przyj-

rzyjmy się teraz wynikom badań na temat aktywności stricte obywatelskiej wśród kobiet

biorących w naszej lokalnej diagnozie sytuacji matek samotnie wychowujących dzieci .

4.4. Aktywność obywatelska

Opisywane wcześnie parametry aktywności społeczno-obywatelskiej czy też „obywatel-

skiej” w szerokim znaczeniu dotyczyły takich istotnych sfer życia społecznego jak: praca za-

wodowa, edukacja, kultura i wypoczynek .

Aktywność stricte obywatelska lub też obywatelska „w wąskim znaczeniu”, jak zdefinio-

waliśmy wcześniej, oznacza uczestnictwo w życiu społecznym zapośredniczone z jednej

strony przez instytucje polityczne, a z drugiej – przez instytucje socjalne (społeczne w

wąskim znaczeniu) - zrzeszenia, dobrowolne organizacje, kluby, społeczności lokalne . W

społeczeństwie obywatelskim, z założenia działającym w ramach państw demokratycz-

nych, aktywność polityczna jednostek w roli obywateli (jako członków zbiorowości

politycznej) przejawia się głównie poprzez ich uczestnictwo w głosowaniach różnego

szczebla – lokalnych, parlamentarnych, prezydenckich czy, w krajach należących do Unii

Europejskiej – w wyborach przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego . Nasze respon-

dentki zapytaliśmy więc o ich ewentualną partycypację (udział) w ostatnich głosowaniach

do samorządów lokalnych (w 2006 r .), wyborach do Sejmu i Senatu (w 2007 r .) oraz przy

okazji ostatnich „Eurowyborów” (w 2009 r .) .


125

Jeśli chodzi o drugi wymiar zaangażowania obywatelskiego w wąskim znaczeniu (aktyw-ność społeczna), pytania wskaźnikowe zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyły sa-

moorganizacji w interesie samotnych matek bądź innych ludzi, uczestnictwa w organiza-

cjach pozarządowych, partiach politycznych, komitetach oraz innych grupach społecznych

i politycznych, a także ewentualnego uczestnictwa diagnozowanych samotnych matek w

działaniach na rzecz społeczności lokalnych . Również w trakcie wywiadów FGI istotną część

dyskusji poświęciliśmy zgłębianiu przyczyn ewentualnej bierności samotnych matek .

Ważny aspekt stanowi także poziom zainteresowania polityką oraz życiem społecz-nym, a więc – pośrednio – poziom wiedzy na temat spraw publicznych. Założyliśmy, że zainteresowanie to wiąże się z czytelnictwem prasy.

Czytelnictwo prasy

Wprawdzie w pytaniu wskaźnikowym (Jak często czyta Pani prasę?), nie dookreślili-śmy o jakie gazety chodzi dokładnie, czy również np. o mało związaną z życiem poli-tyczno-publicznym tzw. w języku potocznym „prasę kobiecą”, ale i tak uzyskane wyniki pokazują, że większość respondentek raczej nie sięga zbyt często po dzienniki lub inne czasopisma jako po ważne źródło informacji o otaczającej rzeczywistości społecznej.

Wykres 41. Czytelnictwo prasy wśród respondentekWykres 1. Czytelnictwo prasy wśród respondentek

Jak cz sto czyta Pani pras ?

Co najmniej czteryrazy w tygodniu

14,58%n=7

Dwa, trzy razyw tygodniu

14,58%n=7

Raz w tygodniu

14,58%n=7

Kilka razy w miesi cu

12,50%n=6

Rzadziej,okazjonalnie

18,75%n=9

W ogóle nie czytamprasy

22,92%n=11


Niemal co czwarta respondentka przyznała, że w ogóle nie czyta prasy (11 kobiet, 23% próby), zaś około co piąta jedynie okazjonalnie sięga po to źródło informacji (9 kobiet, 19%). Mniejszy już odsetek wskazywał na czytelnictwo prasy raz w miesiącu (6 kobiet, 13%), zaś łącznie 21 ankietowanych (43%) zadeklarowało, że czyta prasę przynajmniej raz w tygodniu. Łącznie przeszło połowa badanych oszacowała, że poszukuje informacji i rozrywki w czasopismach co najmniej kilka razy w miesiącu (27 kobiet, 56%). Ta przewaga czytelniczek nad nie czytającymi lub sięgającymi po prasę tylko sporadycznie, bierze się zapewne z faktu, że ankietowane brały pod uwagę wszelkie czytane tytuły, niekoniecznie tylko prasę społeczno-polityczną. Zgodnie z deklaracjami, największe proporcje czytelniczek, które sięgają po prasę przynajmniej raz w miesiącu rekrutowały się spośród kobiet z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz zawodowym (4 na 5), a także z wykształceniem wyższym (2 na 3), choć ich nikła ilość w próbie nie pozwala stwierdzić żadnej prawidłowości. Czytelnictwu gazet sprzyjał zarówno relatywnie młody wiek do 24 lat (3 na 5 badanych w tym przedziale wieku), jak i stosunkowo zaawansowany – powyżej 44 lat (7 na 10). W innych kategoriach wieku i wykształcenia odsetki najczęściej czytających prasę oscylowały wokół średniej dla próby (ok. 50-56%).

Uczestnictwo w yciu publicznym Odnieśmy się najpierw do informacji na temat poziomu uczestnictwa społeczeństwa polskiego w wyborach do instytucji politycznych różnych szczebli. Według informacji udostępnionych na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej, w ostatnich wyborach samorządowych w 2006 roku elektorat sięgał średnio 42,84% uprawnionych do

3


126

Niemal co czwarta respondentka przyznała, że w ogóle nie czyta prasy (11 kobiet, 23% pró-

by), zaś około co piąta jedynie okazjonalnie sięga po to źródło informacji (9 kobiet, 19%) .

Mniejszy już odsetek wskazywał na czytelnictwo prasy raz w miesiącu (6 kobiet, 13%), zaś

łącznie 21 ankietowanych (43%) zadeklarowało, że czyta prasę przynajmniej raz w tygodniu .

Łącznie przeszło połowa badanych oszacowała, że poszukuje informacji i rozrywki w czaso-

pismach co najmniej kilka razy w miesiącu (27 kobiet, 56%) . Ta przewaga czytelniczek nad

nie czytającymi lub sięgającymi po prasę tylko sporadycznie, bierze się zapewne z faktu, że

ankietowane brały pod uwagę wszelkie czytane tytuły, niekoniecznie tylko prasę społecz-

no-polityczną .

Zgodnie z deklaracjami, największe proporcje czytelniczek, które sięgają po prasę przynaj-

mniej raz w miesiącu rekrutowały się spośród kobiet z wykształceniem średnim ogólno-

kształcącym oraz zawodowym (4 na 5), a także z wykształceniem wyższym (2 na 3), choć

ich nikła ilość w próbie nie pozwala stwierdzić żadnej prawidłowości . Czytelnictwu gazet

sprzyjał zarówno relatywnie młody wiek do 24 lat (3 na 5 badanych w tym przedziale wieku),

jak i stosunkowo zaawansowany – powyżej 44 lat (7 na 10) . W innych kategoriach wieku i

wykształcenia odsetki najczęściej czytających prasę oscylowały wokół średniej dla próby

(ok . 50-56%) .

Uczestnictwo w życiu publicznym

Odnieśmy się najpierw do informacji na temat poziomu uczestnictwa społeczeństwa polskiego w wyborach do instytucji politycznych różnych szczebli. Według informacji udostępnionych na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej, w ostatnich wyborach samorządowych w 2006 roku elektorat sięgał średnio 42,84% uprawnio-nych do głosowania: 12 listopada frekwencja wyniosła 45,99% i 26 listopada 39,69%.77 Wyższe proporcje aktywności obywatelskiej, bo na poziomie 53,88%, odnotowano w wyborach parlamentarnych do Sejmu i Senatu RP w 2007 roku. Najniższe zaanga-żowanie polskich obywateli dotyczyło „Eurowyborów”, podczas których swoje głosy wyborcze oddało jedynie 24,53% potencjalnego elektoratu.

77 . Dane na podstawie komunikatów Państwowej Komisji Wyborczej zamieszczanych na: http://www .pkw .gov .pl; a dokład-nie: Wybory samorządowe do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz wybory wójtów, burmistrzów i prezyden-tów miast w 2006 roku (http://wybory2006 .pkw .gov .pl/); Wybory do Sejmu RP i Senatu RP w 2007 r . (http://wybory2007 .pkw .gov .pl/); Wybory do Parlamentu Europejskiego (http://pe2009 .pkw .gov .pl) .


127

Jak na tym tle kształtuje się uczestnictwo w życiu publicznym dolnośląskich samot-nych matek zamieszkujących ośrodki biorące udział w omawianej diagnozie?

Wykres 42. Uczestnictwo respondentek w wyborach powszechnych

głosowania: 12 listopada frekwencja wyniosła 45,99% i 26 listopada 39,69%.1 Wyższe proporcje aktywności obywatelskiej, bo na poziomie 53,88%, odnotowano w wyborach parlamentarnych do Sejmu i Senatu RP w 2007 roku. Najniższe zaangażowanie polskich obywateli dotyczyło „Eurowyborów”, podczas których swoje głosy wyborcze oddało jedynie 24,53% potencjalnego elektoratu. Jak na tym tle kształtuje się uczestnictwo w życiu publicznym dolnośląskich samotnych matek zamieszkujących ośrodki biorące udział w omawianej diagnozie? Wykres 2. Uczestnictwo respondentek w wyborach powszechnych

TakNie

0% 25% 50% 75% 100%

Warto ci

Wybory samorządowew 2006 roku

Wybory parlamentarnew 2007 roku

Wybory do Europarlamentuw 2009 roku

89,6%

10,4%

89,6%

10,4%

83,3% 16,7%

Uczestnictwo respondetek w wyborachpowszechnych

Zdecydowana większość respondentek nie brała udziału ani w wyborach parlamentarnych ani samorządowych (po ok. 90% odpowiedzi „Nie”). Największy odsetek aktywnych obywatelek (ok. 17%) odnotowaliśmy wśród respondentek, które oddały swój głos w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. Adekwatne proporcje ankietowanych uczestniczących w wyborach na poziomie lokalnym oraz parlamentarnym wyniosły po ok. 10%. Ogólnie rzecz biorąc, uczestniczki ankiet okazały się zdecydowanie bierne na tle ogółu społeczeństwa. Jednakże największa różnica, a jednocześnie relatywnie wysoki poziom

1 Dane na podstawie komunikatów Państwowej Komisji Wyborczej zamieszczanych na: http://www.pkw.gov.pl; a dokładnie: Wybory samorządowe do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w 2006 roku (http://wybory2006.pkw.gov.pl/); Wybory do Sejmu RP i Senatu RP w 2007 r. (http://wybory2007.pkw.gov.pl/); Wybory do Parlamentu Europejskiego (http://pe2009.pkw.gov.pl).

4

Zdecydowana większość respondentek nie brała udziału ani w wyborach parlamentarnych

ani samorządowych (po ok . 90% odpowiedzi „Nie”) . Największy odsetek aktywnych obywa-

telek (ok . 17%) odnotowaliśmy wśród respondentek, które oddały swój głos w wyborach do

Parlamentu Europejskiego w 2009 r . Adekwatne proporcje ankietowanych uczestniczących

w wyborach na poziomie lokalnym oraz parlamentarnym wyniosły po ok . 10% .

Ogólnie rzecz biorąc, uczestniczki ankiet okazały się zdecydowanie bierne na tle ogółu spo-

łeczeństwa . Jednakże największa różnica, a jednocześnie relatywnie wysoki poziom wyklu-

czenia, dotyczy udziału w wyborach do instytucji ogólnokrajowych (tylko ok . 10% aktyw-

nych matek w porównaniu z ok . 54% całego społeczeństwa) . Respondentki czterokrotnie

rzadziej niż wszyscy uprawnieni oddały swoje głosy w wyborach samorządowych . Co może

okazać się zaskakujące, najmniejsza różnica frekwencji elektoratu dotyczy „Eurowyborów”,


128

w których wybierało swych przedstawicieli o około 8% matek mniej aniżeli w ogóle społe-

czeństwa .

Znów prześledzimy wpływ cech społeczno-demograficznych na poziom aktywności dia-

gnozowanych matek . Możemy tu mówić tylko o pewnych powiązaniach, nie zaś o silnych

zależnościach, ponieważ wielkość próby nam na to nie pozwala, ale udało nam się uchwycić

kilka tendencji wartych uwagi .

Zacznijmy od najniższego szczebla, czyli od wyborów reprezentantów do instytucji na po-ziomie samorządowym . Żadna z najmłodszych respondentek nie głosowała na członków

samorządów lokalnych . W pozostałych przedziałach wieku nie zaobserwowaliśmy większych

różnic, choć partycypacja nieco wzrasta wraz z ilością ukończonych lat . Całkowicie bierne oka-

zały się kobiety z wykształceniem średnim zawodowym, zaś największa aktywność dotyczyła

respondentek z dyplomem szkoły średniej ogólnokształcącej (1 na 4) oraz wyższej (1 z 3) .78

Na bierność, względnie aktywność w tych wyborach nie wpływał wysoki poziom czytelnic-

twa prasy („co najmniej kilka razy w miesiącu”), natomiast wyraźnie udziałowi w wyborach

lokalnych sprzyjała jednoczesna deklaracja aktywności w wyborach do parlamentu (3 na 5

kobiet) a mniej już do instytucji europejskich (ok . 2 na 5) . Zaufanie do ludzi zwiększało nie-

mal czterokrotnie odsetek aktywnych obywatelek wśród badanych w stosunku do kobiet

nieufnych (odpowiednio 29% i 8% głosujących) .

Biorąc zatem pod uwagę poziom aktywności obywatelskiej na szczeblu lokalnym:

Typowa respondentka głosująca w wyborach samorządowych w 2006 roku ukończyła co 3

najmniej 44 lata, posiadała dyplom szkoły średniej ogólnokształcącej lub ewentualnie wyż-

szej, brała również udział w wyborach parlamentarnych w 2007 roku oraz cechowało ją za-

ufanie społeczne wobec innych ludzi .

I przeciwnie, typowa bierna samotna matka, nie głosująca w wyborach do władz lokalnych 3

miała co najwyżej 24 lata, wykształcenie na poziomie średnim zawodowym, podstawowym

lub gimnazjalnym . Odmówiła ona również udziału w wyborach parlamentarnych oraz w „Eu-

rowyborach” oraz uważa, że „w stosunkach z innymi ludźmi trzeba być bardzo ostrożnym” .

Gdy przechodzimy na poziom wyborów na szczeblu krajowym, okazuje się, że zmienna wie-

ku zadziałała podobnie – całkowicie bierne okazały się najmłodsze matki (do 24 lat włącznie),

78 . Z zastrzeżeniem o nikłej liczebności takich respondentek w diagnozowanej populacji.


129

a wśród pozostałych respondentek nieco bardziej zaktywizowały się kobiety w wieku powyżej

44 lat . Również jedna na cztery ankietowane z wykształceniem średnim ogólnokształcącym

oraz jedna na trzy z wyższym zadeklarowała, że oddała swój głos na potencjalnych członków

Sejmu i Senatu RP . Tutaj jednak znaczący wpływ już miało regularne czytelnictwo prasy, gdyż

co piąta badana sięgająca po prasę co najmniej raz w miesiącu okazała się aktywną obywatel-

ką (i już żadna z matek, które rzadziej lub w ogóle nie czytywały prasy) . Wpływ udziału w in-

nych wyborach był tutaj identyczny, jak w przypadku lokalnych wyborów, czyli – powtórzmy –

trzy na pięć matek głosujących w wyborach do parlamentu jednocześnie dokonało wyborów

do władz samorządowych a 2 na 5 – do „Europarlamentu” . Zaufanie do innych ludzi podwajało

prawdopodobieństwo uczestnictwa w tych wyborach .

Jeśli chodzi o zbiorcze wyniki dla wyborów parlamentarnych:

Typowa aktywna obywatelka miała co najmniej 44 lata . Była to osoba z wykształceniem średnim 3

ogólnokształcącym i wyższym . Czytała co najmniej kilka razy w miesiącu prasę . Brała ona też

udział w wyborach samorządowych oraz „Eurowyborach” i darzyła zaufaniem innych ludzi .

Wykluczenie z aktywności w tym wymiarze cechowało respondentki najmłodsze, najgorzej 3

wyedukowane lub absolwentki szkół średnich zawodowych . Bierność wiązała się z niskim

poziomem czytelnictwa prasy oraz niskim poziomem zaufania społecznego . Bierności wy-

borczej na szczeblu krajowym sprzyjał jednoczesny brak zaangażowania politycznego na

poziomie lokalnym i europejskim .

W przeciwieństwie do wartości średnich dla całego społeczeństwa, gdzie najmniej liczny był

„euroelektorat”, wśród diagnozowanych samotnych matek, deklaracja udziału w wyborach do instytucji Europejskich zdarzała się o ok . 6% częściej niż do innych władz . Jakie zmien-

ne kształtowały tę aktywność ankietowanych samotnych matek?

Najbardziej zaangażowane i tylko właśnie w „Eurowybory” były młode (w wieku do 24 lat)

mieszkanki dolnośląskich ośrodków . Dwie piąte z nich udzieliło odpowiedzi, iż uczestniczy-

ło w tych wyborach i najwyżej co szósta starsza respondentka . Podobnie już jak w innych

głosowaniach, najwięcej „eurowyborczyń” rekrutowało się spośród kobiet z wykształceniem

średnim ogólnokształcącym, a swego głosu nie oddała żadna z kobiet, która ukończyła

szkołę średnią zawodową lub wyższą oraz nieliczne najgorzej wyedukowane matki . Poziom

aktywności zwiększał fakt czytelnictwa prasy (z 0% do 11%) oraz największa jego częstotli-

wość (z 11% do 26% „eurowyborczyń”) . W równym stopniu partycypacji w wyborach euro-


130

pejskich sprzyjało jednoczesne głosowanie na reprezentantów władz krajowych oraz samo-

rządowych (po 3 na 5 aktywnych w obu elekcjach) . I znów dwukrotnie częściej głosowały

kobiety ufające innym ludziom aniżeli wykazujące deficyt ufności społecznej .

Reasumując wyniki dla wyborów europejskich w 2009 roku:

Typowa „eurowyborczyni” wśród badanych, to matka w wieku od 18 do 24 lat, z wykształce- 3

niem średnim ogólnokształcącym, deklarująca regularne czytelnictwo prasy oraz zaufanie

społeczne . Uczestniczyła ona również w wyborach samorządowych oraz parlamentarnych .

Typowa bierna samotna matka mieści się w przedziale wieku od 35 do 44 lat, jest wykształ- 3

cona na poziomie średnim zawodowym lub wyższym . Nie czytuje ona prasy i nie darzy in-

nych ludzi zaufaniem . Nie oddała ona też swego głosu ani w wyborach do Sejmu i Senatu,

ani do instytucji samorządowych .

W trakcie sesji grupowych (FGI) respondentki wyjaśniały swą przeważającą bierność polityczną

poczuciem wyalienowania z życia społecznego, subiektywnie odczuwanym przesunięciem na

margines społeczeństwa . Dominowało, wskazujące na niski poziom podmiotowości społecznej,

przekonanie, że oddanie głosu w kolejnych wyborach nic nie zmieni w otaczającej rzeczywi-

stości . Nawet ze strony dotychczas aktywnych matek, padały krytyczne komentarze na temat

sposobów rządzenia przez aktualne władze samorządowe oraz na poziomie krajowym .

Ale to już człowiek zwątpił. −

Ja już nigdy nie zagłosuję. Nigdy!−

My dostałyśmy tyle od życia, że nie potrafimy już nikomu zaufać.−

No dobrze, ale czy panie nie uważają, że gdyby panie zagłosowały, czy uczestniczyły bardziej w −

tym życiu politycznym, to życie pań nie uległoby jednak zmianie?

Nie. −

Ja głosowałam rok, w rok. Rok w rok. Ponad dwadzieścia lat. A ostatnio, odkąd zaczęłam mieć −

kłopoty z mieszkaniem, po prostu przestałam, bo żadnej poprawy nie widzę.

A pani chodzi na wybory?−

Tak, na wszystkie. Dlatego, że ja chcę wybrać mniejsze zło. −

To zawsze jakiś powód.−

Ja oczywiście w zbawienne cuda mojego głosu nie wierzę, natomiast będę miała sobie coś do −

zarzucenia, jeżeli wygra kompletny matoł… że mogłam zrobić coś więcej. (FGI)

* * *


131

Ja nigdy nie [głosowałam]. Bo ja nie chciałam. Uważam, że nic się nie zmieniło, nie się nie zmieni.(…)−

Bo my mamy głosować na nich, żeby być wybranym. Potem ktoś ma pieniądze. Mają pieniądze i −

wszystko w ogóle mają. I to tylko chodzi tu o pieniądze.

Takie robienie z nas głupków za przeproszeniem.−

Ja miałam też taki przypadek u siebie na wiosce, jak radnego żeśmy wybierali. Bo był przez cztery −

lata inny radny. Teraz wybieraliśmy nowego. Rok do tyłu. Obiecał, że chodniki porobi. Wszystko

po prostu tak, żeby dzieci się bezpiecznie czuły. Jak co do czego… Każdy go wybrał i teraz nic

praktycznie nie ma. To pani wójtowa już z tego wszystkiego sama dała pieniądze na remont

świetlicy. Odremontowali nam świetlicę tylko… No to takiego radnego mamy, że pod sklepem

pije. Radny nic praktycznie nie zrobił. (FGI)

Zdiagnozowaliśmy relatywnie niski poziom partycypacji samotnych matek w instytucjach

politycznych, mierzony deklarowanym uczestnictwem w ostatnich trzech głosowaniach w

2006, 2007 oraz 2009 roku . Czy w badanej zbiorowości możemy się spodziewać wzrostu

aktywności obywatelskiej w tym zakresie?

Wykres 43. Deklaracja udziału w wyborach parlamentarnych

Tak, na wszystkie. Dlatego, e ja chc wybra mniejsze z o. To zawsze jaki powód. Ja oczywi cie w zbawienne cuda mojego g osu nie wierz , natomiast b d mia a sobie

co do zarzucenia, je eli wygra kompletny mato … e mog am zrobi co wi cej. (FGI)

* * *

Ja nigdy nie [g osowa am]. Bo ja nie chcia am. Uwa am, e nic si nie zmieni o, nie si nie zmieni.(…)

Bo my mamy g osowa na nich, eby by wybranym. Potem kto ma pieni dze. Maj pieni dze i wszystko w ogóle maj . I to tylko chodzi tu o pieni dze.

Takie robienie z nas g upków za przeproszeniem. Ja mia am te taki przypadek u siebie na wiosce, jak radnego e my wybierali. Bo by

przez cztery lata inny radny. Teraz wybierali my nowego. Rok do ty u. Obieca , e chodniki porobi. Wszystko po prostu tak, eby dzieci si bezpiecznie czu y. Jak co do czego… Ka dy go wybra i teraz nic praktycznie nie ma. To pani wójtowa ju z tego wszystkiego sama da a pieni dze na remont wietlicy. Odremontowali nam wietlic tylko… No to takiego radnego mamy, e pod sklepem pije. Radny nic praktycznie nie zrobi . (FGI)

Zdiagnozowaliśmy relatywnie niski poziom partycypacji samotnych matek w instytucjach politycznych, mierzony deklarowanym uczestnictwem w ostatnich trzech głosowaniach w 2006, 2007 oraz 2009 roku. Czy w badanej zbiorowości możemy się spodziewać wzrostu aktywności obywatelskiej w tym zakresie? Wykres 3. Deklaracja udziału w wyborach parlamentarnych

Gdyby w najbli sz niedziel odby y siwybory parlamentarne (do Sejmu i Senatu),to czy wzi aby Pani w nich udzia ?

Zdecydowanie tak

12,50%n=6

Raczej tak29,17%n=14

Ani tak, ani nie

16,67%n=8

Raczej nie

12,50%n=6

Zdecydowanie nie

29,17%n=14

W sumie około dwie na pięć (20 matek, 42%) uczestniczek ankiet zdecydowanie (6 kobiet, 12,5%) lub „raczej” by uczestniczyło w wyborach parlamentarnych do Sejmu i do Senatu, gdyby odbyły się w najbliższą niedzielę. Identyczna część (20 matek, 42%) diagnozowanych kobiet pozostałaby jednak bierna, przy czym niemal trzecia część ankietowanych z pewnością nie wrzuciłaby swego głosu do urny (14 kobiet, 29%). Co szósta ankietowana nie

7

W sumie około dwie na pięć (20 matek, 42%) uczestniczek ankiet zdecydowanie (6 kobiet,

12,5%) lub „raczej” by uczestniczyło w wyborach parlamentarnych do Sejmu i do Senatu,

gdyby odbyły się w najbliższą niedzielę . Identyczna część (20 matek, 42%) diagnozowanych

kobiet pozostałaby jednak bierna, przy czym niemal trzecia część ankietowanych z pewno-


132

ścią nie wrzuciłaby swego głosu do urny (14 kobiet, 29%) . Co szósta ankietowana nie udzieli-

ła jednoznacznej odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszu ankiety pytanie wskaźnikowe .

Tak więc, respondentki wyrażały średnio czterokrotnie większą potencjalną aktywność politycz-

ną aniżeli faktyczna, dotychczasowa . Nadwyżka ta może wynikać ze specyfiki badań . Bowiem

sam temat diagnozy („Samotna matka w społeczeństwie obywatelskim”) mógł wpływać na pod-

wyższenie odsetka pozytywnych deklaracji, jako tych „oczekiwanych” przez autorów badań .

Jak wynika z deklarowanej gotowości, największej aktywności politycznej możemy spodzie-

wać się wśród najmłodszych (w wieku 18-24 lat) oraz najstarszych samotnych matek zamiesz-

kujących dolnośląskie ośrodki (po ok . 3 aktywne na 5 kobiet) . Uczestnictwu w życiu politycz-

nym będzie nadal głównie sprzyjało wykształcenie średnie ogólnokształcące (1 na 2 matki),

a także zainteresowanie życiem politycznym przejawiające się w regularnym czytaniu prasy .

Chęć udziału w hipotetycznych wyborach wyraziły 3 na 5 matek sięgających po prasę przynaj-

mniej kilka razy w miesiącu . Aktywnymi obywatelkami najczęściej pozostaną ankietowane,

które już wykazały się zaangażowaniem w interesującym nas tu wymiarze czyli w ostatnie

wybory samorządowe (3 na 5), parlamentarne (4 na 5) oraz europejskie (aż 9 na 10) .

Z kolei bierności politycznej będzie sprzyjał wiek matki od 35 do 44 lat (2 bierne na 5 ma-

tek), wykształcenie średnie zawodowe (100% z nich), okazjonalne czytanie prasy (7 na 10)

oraz dotychczasowe wykluczenie z instytucji politycznych przejawiające się niskim pozio-

mem (np . uczestnictwo tylko w jednym głosowaniu) lub brakiem partycypacji w wyborach

w 2006 (2 na 5), 2007 oraz 2009 roku – po około połowy przyszłych biernych respondentek

dla nie uczestniczących w wyborach parlamentarnych oraz europejskich .

Brak aktywności będzie się tutaj wzmacniał, jeśli zagrożone wykluczeniem politycznym matki

nie zostaną zmotywowane do odpowiednich działań . Z drugiej strony, co należy silnie zaakcen-

tować, warto wykorzystać potencjał aktywności politycznej ujawniony w deklaracjach samot-

nych matek . Z diagnozy wynika poza tym, że nie zawsze znają one swoje prawa wyborcze .

Podczas sesji dyskusyjnej organizowanej w ramach części jakościowej diagnozy, kilka matek

argumentowało, dlaczego nie brało udziału w wyborach parlamentarnych . Otóż były one prze-

konane, że – jako osobom bezdomnym – „nie wolno” im było oddać głosu, ponieważ nie mają

stałego miejsca zameldowania (matki są zazwyczaj zameldowane czasowo w ośrodkach) .79

79 . Według ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu RP oraz na Prezydenta, (Dz . U . z 2001 r ., Nr 46, poz .499 z późn . zm .; Dz . U . z 2000 r ., Nr 47, poz . 544 z późn . zm .), „osoby nigdzie nie zamieszkałe” mogą na wniosek złożony wyznaczonym terminie dopisać się do listy wyborczej w miejscu pobytu . Jednakże sprawa możliwości głosowania osób bezdomnych nie jest uregulowana w przypadku wyborów samorządowych .


133

Pytanie do pań, które nie głosują. Dlaczego nie głosują panie w wyborach?−

Bo nie mam meldunku na przykład. −

No tak, to jest meldunek. (FGI)−

Aktywność społeczna samotnych matek

Drugi wymiar aktywności stricte obywatelskiej dotyczy form „oddolnego” zaangażowania w

życie społeczne grup oraz instytucji, z którymi samotne matki mają „codzienny”, bezpośred-

ni, mniej lub bardziej formalny kontakt . Uczestnictwo w takich instytucjach, grupach czy

działaniach społecznych opisaliśmy w trzech poniższych zakresach:

Partycypacja w mniej lub bardziej formalnych działaniach na rzecz samotnych matek lub 3

innych ludzi

Przynależność do organizacji społecznych 3

Działania na rzecz społeczności lokalnej 3

Wykres 44. Udział w działaniach na rzecz innych ludzi

Partycypacja w mniej lub bardziej formalnych dzia aniach na rzecz samotnych matek

lub innych ludzi Przynale no do organizacji spo ecznych Dzia ania na rzecz spo eczno ci lokalnej

Wykres 4. Udział w działaniach na rzecz innych ludzi

Czy w ci gu ostatnich 12 miesi cy bra a Pani udziaw jakim zebraniu, spotkaniu, dzia aniu na rzeczsamotnych matek lub innych ludzi?

Tak

45,83%n=22

Nie54,17%n=26

Zwraca uwagę fakt, że aż 46% uczestniczek ankiet audytoryjnych w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy brało udział w zebraniach, spotkaniach, działaniach na rzecz samotnych matek lub innych ludzi. Zapewne część matek wzięła tu również pod uwagę zebrania wspólnot mieszkanek poszczególnych ośrodków. To ważne, że respondentki dostrzegły swój istotny udział w tych zebraniach. Jak pamiętamy, poczucie wpływu w badanej zbiorowości dotyczyło najczęściej prywatnego życia rodzinnego badanych oraz spraw dotyczących ośrodka, w którym przebywają. Przypuszczalnie, podmiotowość wynika właśnie z możliwości partycypacji i współdecydowania w trakcie wspólnych zebrań. Z drugiej jednak strony, ponad połowa ankietowanych (54%) stwierdziła, że nie uczestniczyła w żadnych zebraniach, co oznacza, że albo nie we wszystkich diagnozowanych placówkach kobiety mają możliwość udziału we wspólnych naradach i partycypowania w podejmowaniu decyzji albo – pomimo organizowania takich spotkań – nie czują się one ich równoprawnymi uczestniczkami. Inna interpretacja podpowiada, że udzielając odpowiedzi na to pytanie, respondentki nie brały jednak pod uwagę spotkań „wpisanych” w życie ośrodka, niezależnie od poziomu poczucia współuczestnictwa i demokratyczności tych działań. Kilkakrotnie dyskutantki w trakcie sesji grupowych mówiły o konfliktach pojawiających się pomiędzy matkami zamieszkującymi dany ośrodek. Niejednokrotnie też podkreślały one rolę kooperacji samotnych matek zamieszkujących dany ośrodek, a także wzajemne zrozumienie, które opiera się na podobieństwie ich doświadczeń życiowych. Można zatem założyć, że przynajmniej dla części ankietowanych, współmieszkanki stanowią grupę

9

Zwraca uwagę fakt, że aż 46% uczestniczek ankiet audytoryjnych w ciągu ostatnich dwuna-

stu miesięcy brało udział w zebraniach, spotkaniach, działaniach na rzecz samotnych matek

lub innych ludzi . Zapewne część matek wzięła tu również pod uwagę zebrania wspólnot


134

mieszkanek poszczególnych ośrodków . To ważne, że respondentki dostrzegły swój istotny

udział w tych zebraniach .

Jak pamiętamy, poczucie wpływu w badanej zbiorowości dotyczyło najczęściej prywatnego

życia rodzinnego badanych oraz spraw dotyczących ośrodka, w którym przebywają . Przy-

puszczalnie, podmiotowość wynika właśnie z możliwości partycypacji i współdecydowania

w trakcie wspólnych zebrań .

Z drugiej jednak strony, ponad połowa ankietowanych (54%) stwierdziła, że nie uczestni-

czyła w żadnych zebraniach, co oznacza, że albo nie we wszystkich diagnozowanych pla-

cówkach kobiety mają możliwość udziału we wspólnych naradach i partycypowania w po-

dejmowaniu decyzji albo – pomimo organizowania takich spotkań – nie czują się one ich

równoprawnymi uczestniczkami . Inna interpretacja podpowiada, że udzielając odpowiedzi

na to pytanie, respondentki nie brały jednak pod uwagę spotkań „wpisanych” w życie ośrod-

ka, niezależnie od poziomu poczucia współuczestnictwa i demokratyczności tych działań .

Kilkakrotnie dyskutantki w trakcie sesji grupowych mówiły o konfliktach pojawiających się po-

między matkami zamieszkującymi dany ośrodek . Niejednokrotnie też podkreślały one rolę ko-

operacji samotnych matek zamieszkujących dany ośrodek, a także wzajemne zrozumienie, które

opiera się na podobieństwie ich doświadczeń życiowych . Można zatem założyć, że przynajmniej

dla części ankietowanych, współmieszkanki stanowią grupę samopomocową, grupę wsparcia,80

udzielającą pomocy psychologicznej, a także pozwalającą zaadoptować się do nowych warun-

ków życia (samotne macierzyństwo, zamieszkanie w ośrodku dla samotnych matek, bezdom-

ność) . Obserwacje te potwierdziła część kierowników diagnozowanych placówek:

Ja miałam całkiem niedawno taką chwilę załamania. I gdyby nie Gosia i tam parę innych dziewczyn, to

byłam w stanie rzucić to wszystko, tak jak byłam ubrana i iść sobie. Ale dzięki temu, że one wytłumaczyły

mi wszystko po prostu na spokojnie, dały czas do namysłu… Pomogły mi w ten sposób, że ja się faktycz-

nie zastanawiałam nad tym, co one mi mówią. Posłuchałam się i to naprawdę dało mi dużo. (FGI)

* * *

– Czy panie się tutaj jakoś wspierają nawzajem?

– Tak, tak. Jak któraś chce wyjść do lekarza, czy ma coś do załatwienia, to druga pilnuje dzieci. Zamie-

niają się na przykład dyżurami, bo coś tam jej wypadło czy do rodziny chce podjechać. (…) Większość w

80 . Por.: M. Załuska, Społeczne uwarunkowania angażowania się w działalność organizacji pozarządowych, (w:) M. Załuska, J. Boczoń (red.), Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 1996, s. 82-83.


135

tej chwili stara się wspierać. Jedna drugiej pomóc. Czy napisać pozew do sądu o alimenty, czy w innych

różnych sprawach. Czy to podanie… (IDI)

Znacznie mniej korzystnie kształtowała się przynależność respondentek do organizacji spo-

łecznych . Największe odsetki dotyczyły bierności w tym zakresie, gdyż 43 samotne matki

(90% w próbie) nie partycypowały w żadnej z wymienionych organizacji .

Tabela 12. Przynależność do organizacji społecznych

samopomocową, grupę wsparcia,4 udzielającą pomocy psychologicznej, a także pozwalającą zaadoptować się do nowych warunków życia (samotne macierzyństwo, zamieszkanie w ośrodku dla samotnych matek, bezdomność). Obserwacje te potwierdziła część kierowników diagnozowanych placówek:

Ja mia am ca kiem niedawno tak chwil za amania. I gdyby nie Gosia i tam par innych dziewczyn, to by am w stanie rzuci to wszystko, tak jak by am ubrana i i sobie. Ale dzi ki temu, e one wyt umaczy y mi wszystko po prostu na spokojnie, da y czas do namys u… Pomog y mi w ten sposób, e ja si faktycznie zastanawia am nad tym, co one mi mówi . Pos ucha am si i to naprawd da o mi du o. (FGI)

* * *

Czy panie si tutaj jako wspieraj nawzajem? Tak, tak. Jak która chce wyj do lekarza, czy ma co do za atwienia, to druga pilnuje

dzieci. Zamieniaj si na przyk ad dy urami, bo co tam jej wypad o czy do rodziny chce podjecha . (…) Wi kszo w tej chwili stara si wspiera . Jedna drugiej pomóc. Czy napisa pozew do s du o alimenty, czy w innych ró nych sprawach. Czy to podanie… (IDI)

Znacznie mniej korzystnie kształtowała się przynależność respondentek do organizacji społecznych. Największe odsetki dotyczyły bierności w tym zakresie, gdyż 43 samotne matki (90% w próbie) nie partycypowały w żadnej z wymienionych organizacji.

Tabela 1. Przynależność do organizacji społecznych

Do których organizacji spo ecznych,samorz dowych lub politycznych nale y Pani?

43 89,6%

2 4,2%1 2,1%

1 2,1%

1 2,1%48 100,0%

Nie przynależę do żadnych znichKomitet rodzicielskiZwiązek zawodowyStowarzyszenie, fundacja,organizacja charytatywnaPartia lub stronnictwo polityczne

Ogółem

N %

Respondentki, które zadeklarowały członkostwo, dodatkowo zostały zapytane w ankiecie o to, czym się zajmuje ich organizacja. Tylko pięć ankietowanych przynależało do różnych organizacji. Dwie z nich brały udział w obradach komitetu rodzicielskiego w szkole dziecka. Trzecia matka pracowała w szpitalu jako salowa i tam była członkinią zakładowego związku zawodowego. Kolejne dwie ankietowane działały w ramach partii politycznej oraz w organizacji pozarządowej.

4 Por.: M. Załuska, Spo eczne uwarunkowania anga owania si w dzia alno organizacji pozarz dowych, (w:) M. Załuska, J. Boczoń (red.), Organizacje pozarz dowe w spo ecze stwie obywatelskim, Warszawa 1996, s. 82-83.

10

Respondentki, które zadeklarowały członkostwo, dodatkowo zostały zapytane w ankiecie

o to, czym się zajmuje ich organizacja . Tylko pięć ankietowanych przynależało do różnych

organizacji . Dwie z nich brały udział w obradach komitetu rodzicielskiego w szkole dziecka .

Trzecia matka pracowała w szpitalu jako salowa i tam była członkinią zakładowego związku

zawodowego . Kolejne dwie ankietowane działały w ramach partii politycznej oraz w orga-

nizacji pozarządowej .

Na koniec analizy poświęconej aktywności społeczno-obywatelskiej dolnośląskich samot-

nych matek, przyjrzyjmy się poziomowi aktywizmu lokalnego przejawianego przez nasze

respondentki .


136

Wykres 45. Poziom aktywności na rzecz społeczności lokalnej

Na koniec analizy poświęconej aktywności społeczno-obywatelskiej dolnośląskich samotnych matek, przyjrzyjmy się poziomowi aktywizmu lokalnego przejawianego przez nasze respondentki. Wykres 7. Poziom aktywności na rzecz społeczności lokalnej

Czy w ci gu ostatnich 12 miesi cy zdarzy o si ,e anga owa a si Pani w dzia ania na rzecz

spo eczno ci lokalnej?

Nie

91,67%n=44

Tak

8,33%n=4

Jak przekonują nas wyniki, znów mamy do czynienia niemal wyłącznie z brakiem aktywno ci na poziomie lokalnym, zanikiem uczestnictwa w działaniach na rzecz społeczności lokalnej. Tylko jedna na około trzynaście ankietowanych przyznała, że w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprzedzających diagnozę, brała udział w inicjatywach w ramach społeczności swej lokalnej (4 kobiety, 8%). Zatem 92% respondentek i tu wykazała się całkowitym brakiem zaangażowania. Zakres bierności obywatelskiej badanych samotnych matek okazał się około dwukrotnie wyższy, aniżeli odnotowany w 2008 roku dla całego społeczeństwa polskiego. Co piąty reprezentant tej szerszej zbiorowości okazał się społecznikiem pracującym „na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących” (20%, przy czym doliczono się 21% aktywnych mężczyzn i 19% kobiet). Identyczna część społeczeństwa polskiego partycypowała w 2007 roku organizacjach obywatelskich (20%, bez różnic poziomu aktywności dla obu płci)5. W rozdziale tym odtworzyliśmy zakresy i poziomy aktywności a raczej bierności społeczno-obywatelskiej samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki. Zmierzyliśmy ewentualny wpływ różnych czynników na aktywizację społeczną oraz na zwiększanie poziomu bierności. Zastanówmy się teraz, jakie formy pomocy w zakresie aktywizacji społecznej są aktualnie najbardziej potrzebne. Kto, jakie osoby i jakie grupy mogłyby najbardziej przyczynić się do poprawy sytuacji kobiet zamieszkujących diagnozowane ośrodki?

5 Polacy o swojej aktywno ci spo ecznej. Komunikat z bada , Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej w styczniu 2008 r. pytano o aktywność w roku 2007. Badacze w diagnozie ogólnopolskiej użyli nieco innych pytań wskaźnikowych aniżeli autorzy niniejszej analizy, dlatego porównywanie poziomów aktywności dolnośląskich samotnych matek i ogółu społeczeństwa jest tutaj ograniczone.

11

Jak przekonują nas wyniki, znów mamy do czynienia niemal wyłącznie z brakiem aktywności na poziomie lokalnym, zanikiem uczestnictwa w działaniach na rzecz społeczności lokalnej . Tyl-

ko jedna na około trzynaście ankietowanych przyznała, że w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy

poprzedzających diagnozę, brała udział w inicjatywach w ramach społeczności swej lokalnej (4

kobiety, 8%) . Zatem 92% respondentek i tu wykazała się całkowitym brakiem zaangażowania .

Zakres bierności obywatelskiej badanych samotnych matek okazał się około dwukrotnie

wyższy, aniżeli odnotowany w 2008 roku dla całego społeczeństwa polskiego . Co piąty re-

prezentant tej szerszej zbiorowości okazał się społecznikiem pracującym „na rzecz swojego

środowiska lub osób potrzebujących” (20%, przy czym doliczono się 21% aktywnych męż-

czyzn i 19% kobiet) . Identyczna część społeczeństwa polskiego partycypowała w 2007 roku

organizacjach obywatelskich (20%, bez różnic poziomu aktywności dla obu płci)81 .

W rozdziale tym odtworzyliśmy zakresy i poziomy aktywności a raczej bierności społecz-

no-obywatelskiej samotnych matek zamieszkujących dolnośląskie ośrodki . Zmierzyliśmy

ewentualny wpływ różnych czynników na aktywizację społeczną oraz na zwiększanie po-

ziomu bierności . Zastanówmy się teraz, jakie formy pomocy w zakresie aktywizacji społecz-

nej są aktualnie najbardziej potrzebne . Kto, jakie osoby i jakie grupy mogłyby najbardziej

przyczynić się do poprawy sytuacji kobiet zamieszkujących diagnozowane ośrodki?

81 . Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2008. W diagnozie przeprowadzonej w styczniu 2008 r. pytano o aktywność w roku 2007. Badacze w diagnozie ogól-nopolskiej użyli nieco innych pytań wskaźnikowych aniżeli autorzy niniejszej analizy, dlatego porównywanie poziomów aktywności dolnośląskich samotnych matek i ogółu społeczeństwa jest tutaj ograniczone.


137

5. MAPA POMOCY

Na koniec naszych rozważań nad aktywnością społeczno-obywatelską dolnośląskich sa-

motnych matek, przyjrzyjmy się formom pomocy – tym dotychczasowym, na które mogły

liczyć respondentki oraz oczekiwanym przez matki z badanych ośrodków . Punktem wyjścia

będzie określenie aktualnej sytuacji materialnej ankietowanych kobiet .

Ogólnopolskie statystyki Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że na koniec roku 2007 na

2184 matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (w tym 1115 kobiet) zamieszkujących zakłady

stacjonarne opieki społecznej, 779 osób (ok . 36% mieszkańców) mogło liczyć na pełne pokrycie

kosztów pobytu z funduszy gminnych - budżetu państwa . Z drugiej strony, łącznie 613 (ok . 29%)

mieszkańców, kobiet i dzieci, opłacało z własnych dochodów częściowo (542) lub w całości (71)

swój pobyt . W województwie dolnośląskim adekwatne odsetki były dość zbliżone, gdyż na 207

kobiet i dzieci przebywających w takich placówkach (w tym 130 kobiet), do pełnej (7 kobiet i

dzieci) lub częściowej (57) odpłatności zobowiązanych było łącznie 64 osób (31% mieszkańców) .

Budżet państwa pokrywał koszty zakwaterowania 50 osób (24%%), a osiem zostało zwolnionych

z opłat (ok . 4%) . Dla porównania, na Mazowszu, gdzie w ośrodkach przeznaczonych dla samot-

nych matek i kobiet w ciąży zamieszkiwało najwięcej osób (450, w tym 154 kobiety), 166 (37%)

z nich partycypowało częściowo (164) lub w pełni (2) w kosztach zamieszkania, a z publicznych

środków opłacano pobyt tylko 42 (9%) osób . Ponadto aż 243 (54%) mieszkańców było w ogóle

zwolnionych z odpłatności . Odciążenie finansowe mieszkanek i ich dzieci w tym województwie

było zatem znacznie częstsze aniżeli w interesującym nas tu województwie dolnośląskim .82

5.1. Sytuacja materialna respondentek

Jak wspominaliśmy wcześniej, bezdomność wiązała się najczęściej z utratą pracy . W przy-

padku kobiet, które doznały przemocy domowej lub owdowiały, również mogło dojść do

nagłej zmiany statusu materialnego (degradacji społecznej) . Na przykład, jeśli respondent-

ka zajmowała się domem, a głównym zarobkującym był parter lub gdy kobieta niezamęż-

82 . Stan na dzień 31.XII. 2007 r., zob. Tabl. 6 (55) (w:) Mieszkańcy zakładów stacjonarnych pomocy społecznej., s. 168.


138

na pozostawała na utrzymaniu innych członków rodziny, głównie rodziców, to opuszczając

miejsce zamieszkania, traciła ona jednocześnie ich wsparcie finansowe . Dlatego w prezento-

wanej diagnozie interesowała nas przede wszystkim aktualna kondycja materialna respon-

dentem, gdy znalazły się one w sytuacji samotnego macierzyństwa . W pytaniu wskaźniko-

wym prosiliśmy zatem o określenie źródeł utrzymania matki i dzieci w ostatnim miesiącu

poprzedzającym moment przeprowadzania badań .

Tabela 13. źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu

Tabela 1. Źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu

Z jakich źródeł utrzymywała się Pani wraz zdziećmi w ubiegłym miesiącu?

21 43,8%14 29,2%

7 14,6%7 14,6%7 14,6%

6 12,5%

5 10,4%4 8,3%3 6,3%

1 2,1%

1 2,1%48 158,3%

Zasiłek z opieki społecznejAlimentyPraca zarobkowaRenta socjalnaInne źródła utrzymaniaPomoc finansowa od przyjaciół, znajomychRenta rodzinnaPomoc finansowa od rodzinyZasiłek pielęgnacyjnyPomoc finansowa zKościoła, parafiiRenta zdrowotna

Ogółem

N %


Dla dwóch na pięć kobiet (21 osób, 43%) głównym i często jedynym źródłem utrzymania były zasiłki z opieki społecznej, a także alimenty finansowane przez ojców dzieci (14 kobiet, 29%). Niespełna co siódma ankietowana wskazała na pracę zarobkową, podobna część otrzymywała rentę socjalną (po 7 kobiet, 15%), a nieco mniej – rentę rodzinną (5 kobiet, 10%). Jedna na osiem respondentek mogła liczyć na pomoc finansową ze strony przyjaciół, znajomych (6 kobiet, 13%), zaś co dwunastą samotną matkę wspierała jej rodzina (4 kobiet, 8%). Pozostałe uczestniczki diagnozy ilościowej utrzymywały się wraz z dziećmi z zasiłku pielęgnacyjnego (3 kobiety), otrzymały wsparcie finansowe z parafii (1) lub wydatkowały rentę zdrowotną (1 matka). Respondentki są zatem najczęściej zależne finansowo od różnych instytucji (opieka społeczna, ZUS), od osób bliskich, znajomych lub ojców dzieci. Tylko kilka kobiet może w pełni lub częściowo zapewnić byt sobie i dzieciom dzięki wykonywanej pracy zarobkowej. Taka proporcja kobiet miała też w momencie przeprowadzania diagnozy potencjalne szanse na usamodzielnienie się, na wynajem lokum czy opłatę czynszu w mieszkaniu socjalnym. Poziom oferowanych zarobków może to uniemożliwiać, ale sam fakt aktywizacji zawodowej, zdobycia chociażby częściowej niezależności finansowej zwiększa prawdopodobieństwo rozpoczęcia życia „na własny rachunek”. Sytuacja finansowa umożliwia bądź ogranicza dostęp do usług medycznych, zwłaszcza tych nie refundowanych (na przykład nieobowiązkowych szczepień dzieci). Z drugiej strony, możliwość korzystania z pomocy medycznej jest dobrym wskaźnikiem kondycji ekonomicznej.

3

Dla dwóch na pięć kobiet (21 osób, 43%) głównym i często jedynym źródłem utrzymania były

zasiłki z opieki społecznej, a także alimenty finansowane przez ojców dzieci (14 kobiet, 29%) .

Niespełna co siódma ankietowana wskazała na pracę zarobkową, podobna część otrzymywa-

ła rentę socjalną (po 7 kobiet, 15%), a nieco mniej – rentę rodzinną (5 kobiet, 10%) .

Jedna na osiem respondentek mogła liczyć na pomoc finansową ze strony przyjaciół, znajomych

(6 kobiet, 13%), zaś co dwunastą samotną matkę wspierała jej rodzina (4 kobiet, 8%) . Pozostałe

uczestniczki diagnozy ilościowej utrzymywały się wraz z dziećmi z zasiłku pielęgnacyjnego (3 ko-

biety), otrzymały wsparcie finansowe z parafii (1) lub wydatkowały rentę zdrowotną (1 matka) .

Respondentki są zatem najczęściej zależne finansowo od różnych instytucji (opieka społeczna,

ZUS), od osób bliskich, znajomych lub ojców dzieci . Tylko kilka kobiet może w pełni lub częścio-


139

wo zapewnić byt sobie i dzieciom dzięki wykonywanej pracy zarobkowej . Taka proporcja kobiet

miała też w momencie przeprowadzania diagnozy potencjalne szanse na usamodzielnienie się,

na wynajem lokum czy opłatę czynszu w mieszkaniu socjalnym . Poziom oferowanych zarobków

może to uniemożliwiać, ale sam fakt aktywizacji zawodowej, zdobycia chociażby częściowej nie-

zależności finansowej zwiększa prawdopodobieństwo rozpoczęcia życia „na własny rachunek” .

Sytuacja finansowa umożliwia bądź ogranicza dostęp do usług medycznych, zwłaszcza tych

nie refundowanych (na przykład nieobowiązkowych szczepień dzieci) . Z drugiej strony, moż-

liwość korzystania z pomocy medycznej jest dobrym wskaźnikiem kondycji ekonomicznej .

Wykres 46. Korzystanie z usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcyWykres 1. Korzystanie z usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy

0,0% 20,0% 40,0% 60,0%

Warto ci

Placówki publicznejsłużby zdrowia

Nie korzystałam z usługżadnej placówki medycznej

Placówki płatne z własnejkieszeni

Placówki opłacaneprzez pracodawcę

Placówek opłacane przezinstytucje dobroczynne

68,8%

27,1%

8,3%

2,1%

2,1%

Z us ug jakich placówek medycznych korzysta aPani lub Pani dzieci w ci gu ostatnich 12 miesi cy?

n=33

n=13

n=4

n=1

n=1


Spośród respondentek korzystających z pomocy medycznej, największą proporcję stanowiły pacjentki publicznych placówek służby zdrowia (33 kobiety, 69%), a już tylko dwie ankietowane miały opłaconą pomoc lekarską przez pracodawcę lub instytucje dobroczynne. Nieliczne kobiety same opłaciły prywatną wizytę u lekarza (4 kobiety, 8%). W ciągu ostatnich dwunastu miesięcy przed diagnozą, przeszło co czwarta badana oraz jej dzieci nie korzystały w ogóle z usług medycznych (13 wskazań, 27%). Może to świadczyć o bardzo dobrym stanie zdrowia, ale bardziej prawdopodobne jest, iż z jakichś powodów matki rezygnowały z wizyt u lekarzy. Do tej drugiej interpretacji przekonują kolejne dane.

4

Spośród respondentek korzystających z pomocy medycznej, największą proporcję stanowi-

ły pacjentki publicznych placówek służby zdrowia (33 kobiety, 69%), a już tylko dwie ankie-

towane miały opłaconą pomoc lekarską przez pracodawcę lub instytucje dobroczynne .


140

Nieliczne kobiety same opłaciły prywatną wizytę u lekarza (4 kobiety, 8%) .

W ciągu ostatnich dwunastu miesięcy przed diagnozą, przeszło co czwarta badana oraz jej

dzieci nie korzystały w ogóle z usług medycznych (13 wskazań, 27%) . Może to świadczyć

o bardzo dobrym stanie zdrowia, ale bardziej prawdopodobne jest, iż z jakichś powodów

matki rezygnowały z wizyt u lekarzy . Do tej drugiej interpretacji przekonują kolejne dane .

Tabela 14. Dostęp do usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcyTabela 2. Dostęp do usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Czy zdarzyło się Pani i Pani dzieciom, że w ciągu ostatnich 12miesięcy z powodu brak pieniędzy:

35,4% 35,4% 29,2% 100,0%

12,5% 41,7% 45,8% 100,0%

16,7% 31,3% 52,1% 100,0%

14,6% 39,6% 45,8% 100,0%

29,2% 29,2% 41,7% 100,0%

14,6% 37,5% 47,9% 100,0%

8,3% 35,4% 56,3% 100,0%

14,6% 31,3% 54,2% 100,0%

Nie wykupiłam recept lub lekówzalecanych przez lekarzaNie skorzystałam z obowiązkowychszczepień ochronnych dla dzieciNie skorzystałam z dodatkowych,nieobowiązkowych szczepień dladzieciMusiałam zrezygnować z wizyt ulekarzaMusiałam zrezygnować z wizyty udentystyMusiałam zrezygnować z badańmedycznych (np. laboratoryjnych,prześwietleń)Musiałam zrezygnować z zabiegówrehabilitacyjnychMusiałam zrezygnować z leczeniaszpitalnego

Tak

Nie

Nie

był

o ta

kiej

potrz

eby

Ogółe

m

Otóż, ponad dwie piąte diagnozowanych matek samotnie wychowujących dzieci (21 kobiet, 44%), pomimo potrzeby, z przyczyn ekonomicznych były zmuszone do rezygnacji z wizyty u dentysty (14 kobiet, 29%) lub innego lekarza (7 matek, 15%). Trzecia część uczestniczek ankiet audytoryjnych nie wykupiła zbyt kosztownych dla nich zalecanych przez lekarza leków (17 matek, 35%). Z powodu braku funduszy, w następnej kolejności badane rezygnowały z badań medycznych, laboratoryjnych, z zabiegów rehabilitacyjnych oraz leczenia szpitalnego (po 7 kobiet, 15%). Nieco mniej matek nie skorzystało z dodatkowych oraz obowiązkowych szczepień dla dzieci (odpowiednio: 8 i 6 kobiet; 17% i ok. 13% próby). Najmniej ankietowanych musiało zrezygnować z zabiegów rehabilitacyjnych (4 kobiety, 8%), ale też i potrzeby w tym zakresie były najmniejsze.

O niekorzystnej sytuacji ekonomicznej uczestniczek ankiet audytoryjnych świadczą powyższe statystyki pokazujące, że co najmniej trzecia część diagnozowanych matek miała utrudniony dostęp do ochrony zdrowia, gdyż nie wykupiła recept na leki dla dzieci lub dla siebie lub też nie udała się do lekarza, pomimo, że zachodziła taka potrzeba.

5.2. Dotychczasowe formy pomocy

Jak wynika z następnego zestawienia, dotychczas uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły liczyć głównie na pomoc materialną, czyli żywność, ubrania, środki czystości (31 kobiet, 65%

5

Otóż, ponad dwie piąte diagnozowanych matek samotnie wychowujących dzieci (21 kobiet,

44%), pomimo potrzeby, z przyczyn ekonomicznych były zmuszone do rezygnacji z wizyty u

dentysty (14 kobiet, 29%) lub innego lekarza (7 matek, 15%) . Trzecia część uczestniczek an-

kiet audytoryjnych nie wykupiła zbyt kosztownych dla nich zalecanych przez lekarza leków

(17 matek, 35%) . Z powodu braku funduszy, w następnej kolejności badane rezygnowały

z badań medycznych, laboratoryjnych, z zabiegów rehabilitacyjnych oraz leczenia szpital-

nego (po 7 kobiet, 15%) . Nieco mniej matek nie skorzystało z dodatkowych oraz obowiąz-


141

kowych szczepień dla dzieci (odpowiednio: 8 i 6 kobiet; 17% i ok . 13% próby) . Najmniej

ankietowanych musiało zrezygnować z zabiegów rehabilitacyjnych (4 kobiety, 8%), ale też i

potrzeby w tym zakresie były najmniejsze .

O niekorzystnej sytuacji ekonomicznej uczestniczek ankiet audytoryjnych świadczą powyż-

sze statystyki pokazujące, że co najmniej trzecia część diagnozowanych matek miała utrud-

niony dostęp do ochrony zdrowia, gdyż nie wykupiła recept na leki dla dzieci lub dla siebie

lub też nie udała się do lekarza, pomimo, że zachodziła taka potrzeba .

5.2. Dotychczasowe formy pomocy

Jak wynika z następnego zestawienia, dotychczas uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły

liczyć głównie na pomoc materialną, czyli żywność, ubrania, środki czystości (31 kobiet, 65%

próby) . Z innych form wsparcia skorzystała mniej niż połowa respondentek . Tak więc, w dalszej

kolejności ankietowane wymieniały pomoc ze strony terapeutów oraz psychologów (21 matek,

44%), opiekę medyczną dla matek i ich dzieci, a także pomoc finansową oraz udzielone wsparcie

w zakresie poszukiwania mieszkania (odpowiednio po 17 kobiet, po ok . 35% wskazań) .

Tabela 15. Dotychczasowe formy pomocy

próby). Z innych form wsparcia skorzystała mniej niż połowa respondentek. Tak więc, w dalszej kolejności ankietowane wymieniały pomoc ze strony terapeutów oraz psychologów (21 matek, 44%), opiekę medyczną dla matek i ich dzieci, a także pomoc finansową oraz udzielone wsparcie w zakresie poszukiwania mieszkania (odpowiednio po 17 kobiet, po ok. 35% wskazań).

Tabela 3. Dotychczasowe formy pomocy

Z jakich form pomocy skorzystała Pani jako SamotnaMatka?

31 64,6%

21 43,8%

17 35,4%

17 35,4%17 35,4%5 10,4%4 8,3%

3 6,3%

3 6,3%3 6,3%2 4,2%

48 256,3%

Pomoc materialna: żywność, ubrania,środki czystościPomoc terapeutyczna, psychologicznaOpieka medyczna (dla matek orazdzieci)Pomoc finansowaPomoc w poszukiwaniu mieszkaniaNie skorzystałam z żadnej pomocyPomoc prawnaPomoc edukacyjna (dla matek orazdzieci)Wypoczynek, kulturaPomoc w znalezieniu pracyInne formy pomocy

Ogółem

N %


Nielicznym, bo co najwyżej czterem diagnozowanym matkom udzielono pomocy prawnej, w zakresie edukacji matek i ich dzieci (np. korepetycje, książki, nauka języków obcych), wypoczynku i kultury oraz w poszukiwaniu pracy. Pięć kobiet zadeklarowało, że nie udzielono im żadnych z wymienionych form wsparcia. Widzimy zatem, że dominuje pomoc ograniczona do wymiaru czysto materialnego. Właściwie nie świadczy się wsparcia w sferach, w których – jak pokazaliśmy w diagnozie – samotne matki są szczególnie bierne, czy też znajdują się na pograniczu wykluczenia społecznego. Kto, jak dotąd, udzielał niezbędnego wsparcia dolnośląskim samotnym matkom pozbawionym miejsca zamieszkania?

6


142

Nielicznym, bo co najwyżej czterem diagnozowanym matkom udzielono pomocy prawnej,

w zakresie edukacji matek i ich dzieci (np . korepetycje, książki, nauka języków obcych), wy-

poczynku i kultury oraz w poszukiwaniu pracy . Pięć kobiet zadeklarowało, że nie udzielono

im żadnych z wymienionych form wsparcia .

Widzimy zatem, że dominuje pomoc ograniczona do wymiaru czysto materialnego . Właści-

wie nie świadczy się wsparcia w sferach, w których – jak pokazaliśmy w diagnozie – samotne

matki są szczególnie bierne, czy też znajdują się na pograniczu wykluczenia społecznego .

Kto, jak dotąd, udzielał niezbędnego wsparcia dolnośląskim samotnym matkom pozbawio-

nym miejsca zamieszkania?

Tabela 16. Podmioty udzielające pomocy Samotnym MatkomTabela 4. Podmioty udzielające pomocy Samotnym Matkom

Na czyją pomoc, jakich ludzi, instytucji, mogła Pani liczyćw ciągu ostatnich 12 miesięcy?

21 43,8%20 41,7%16 33,3%13 27,1%12 25,0%

6 12,5%6 12,5%4 8,3%3 6,3%3 6,3%3 6,3%2 4,2%2 4,2%1 2,1%

1 2,1%

1 2,1%1 2,1%1 2,1%1 2,1%1 2,1%

48 245,8%

Pracownicy ośrodkaOśrodki pomocy społecznejPrzyjaciele, znajomiPartner, ojciec dzieciNajbliższa rodzina (rodzice, dzieci)Współmieszkanki ośrodkaBanki żywnościSłużby medyczneDalsza rodzinaPowiatowy Urząd PracySzkoły, przedszkolaKoleżanki, koledzy z pracyPolicjaSąsiedziOrganizacje pozarządowe,wolontariuszePCKSądy, prawnicyUrzędnicy administracji publicznejInne osoby, instytucjeNie mogłam liczyć na nikogo

Ogółem

N %


Wśród podmiotów udzielających pomocy - w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprzedzających diagnozę - respondentki najczęściej wymieniały pracowników ośrodków (21 matek, 44%) oraz instytucje pomocy społecznej (20 kobiet, 42%). Rzadziej już mogły one liczyć na wsparcie ze strony swych przyjaciół i znajomych (16 kobiet, 33%), parterów czy ojców dzieci (13 matek, 27%) oraz najbliższej rodziny – rodziców, dorosłego potomstwa (12 kobiet, 25%). Co ósma ankietowana uzyskała pomoc ze strony współmieszkanek lub banków żywności. Tylko w pojedynczych przypadkach uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły liczyć na służby medyczne, dalszą rodzinę, pomoc lokalnego Powiatowego Urzędu Pracy, a także na szkoły i przedszkola, sąsiadów, policję, na sądy i prawników. Co bardzo istotne, jak wynika z rozkładu uzyskanych odpowiedzi, dolnośląskie samotne matki nie uzyskały niemal żadnej pomocy ze strony organizacji pozarządowych, poza tymi, które prowadzą ośrodki biorące udział w projekcie.

7


143

Wśród podmiotów udzielających pomocy - w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy poprze-

dzających diagnozę - respondentki najczęściej wymieniały pracowników ośrodków (21

matek, 44%) oraz instytucje pomocy społecznej (20 kobiet, 42%) . Rzadziej już mogły one

liczyć na wsparcie ze strony swych przyjaciół i znajomych (16 kobiet, 33%), parterów czy

ojców dzieci (13 matek, 27%) oraz najbliższej rodziny – rodziców, dorosłego potomstwa

(12 kobiet, 25%) .

Co ósma ankietowana uzyskała pomoc ze strony współmieszkanek lub banków żywności .

Tylko w pojedynczych przypadkach uczestniczki ankiet audytoryjnych mogły liczyć na służ-

by medyczne, dalszą rodzinę, pomoc lokalnego Powiatowego Urzędu Pracy, a także na szko-

ły i przedszkola, sąsiadów, policję, na sądy i prawników .

Co bardzo istotne, jak wynika z rozkładu uzyskanych odpowiedzi, dolnośląskie samotne

matki nie uzyskały niemal żadnej pomocy ze strony organizacji pozarządowych, poza tymi,

które prowadzą ośrodki biorące udział w projekcie .

5.3. Formy oczekiwanej pomocy

Na koniec przyjrzyjmy się poniższej tabeli obrazującej oczekiwania ankietowanych

odnośnie form pomocy dla nich i ich dzieci . Na pierwszym miejscu ankietowane wy-

mieniły szeroko rozumianą pomoc w poszukiwaniu mieszkań (33 kobiet 67%) . Jak pa-

miętamy, brak dostępu do własnego lokum stanowi kluczowy problem w diagnozo-

wanej społeczności . Po dwie na pięć matek liczyły na wsparcie finansowe (20 kobiet,

42%) lub opiekę medyczną dla siebie lub swych dzieci (19 kobiet, ok . 40%) . Na na-

stępnych pozycjach wymieniano wsparcie materialne (12 kobiet, 25%), które jest już

w części zaspokajane przez ośrodki dla samotnych matek . Respondentki wskazywały

również na niezbędną pomoc prawną (9 kobiet), w znalezieniu etatu (8) oraz zakresie

kultury, wypoczynku (4) .


144

Tabela 17. Oczekiwane formy pomocy

5.3. Formy oczekiwanej pomocy Na koniec przyjrzyjmy się poniższej tabeli obrazującej oczekiwania ankietowanych odnośnie form pomocy dla nich i ich dzieci. Na pierwszym miejscu ankietowane wymieniły szeroko rozumianą pomoc w poszukiwaniu mieszkań (33 kobiet 67%). Jak pamiętamy, brak dostępu do własnego lokum stanowi kluczowy problem w diagnozowanej społeczności. Po dwie na pięć matek liczyły na wsparcie finansowe (20 kobiet, 42%) lub opiekę medyczną dla siebie lub swych dzieci (19 kobiet, ok. 40%). Na następnych pozycjach wymieniano wsparcie materialne (12 kobiet, 25%), które jest już w części zaspokajane przez ośrodki dla samotnych matek. Respondentki wskazywały również na niezbędną pomoc prawną (9 kobiet), w znalezieniu etatu (8) oraz zakresie kultury, wypoczynku (4). Tabela 5. Oczekiwane formy pomocy

Jakie formy pomocy są aktulanie Pani oraz Panidzieciom najbardziej potrzebne?

33 68,8%

20 41,7%

19 39,6%

13 27,1%

12 25,0%

9 18,8%8 16,7%4 8,3%2 4,2%1 2,1%

48 252,1%

Pomoc w poszukiwaniumieszkaniaPomoc finansowaOpieka medyczna (dla matekoraz dzieci)Pomoc terapeutyczna,psychologicznaPomoc materialna: żywność,ubrania, środki czystościPomoc prawnaPomoc w znalezieniu pracyWypoczynek, kulturaInne formy pomocyTrudno powiedzieć

Ogółem

N %


Jeśli chodzi o pomoc prawną, to jest ona również bardzo przydatna w procesie poszukiwania mieszkania. W trakcie dyskusji grupowych samotne matki niejednokrotnie opowiadały o swoich problemach z redagowaniem pism, podań, interpretacją ustaw i przepisów. Dotychczas mogły one liczyć przede wszystkim na pomoc ze strony pracowników ośrodka, którzy zazwyczaj dysponują fachową wiedzą i dużym doświadczeniem oraz ze strony współmieszkanek, które dzielą się swoimi doświadczeniami z pozostałymi kobietami, które znalazły się w podobnym położeniu. Wprawdzie części kobiet samotnie wychowujących dzieci udaje się usamodzielnić, znaleźć własne lokum, ale jest to długotrwały proces. Zgodnie z relacją jednego z kierowników na temat sytuację dolnośląskich samotnych matek, problemy mieszkanek takich ośrodków wynikają przede wszystkim z sytuacji bezrobocia oraz braku dostępu do mieszkań socjalnych:

8

Jeśli chodzi o pomoc prawną, to jest ona również bardzo przydatna w procesie poszukiwa-

nia mieszkania . W trakcie dyskusji grupowych samotne matki niejednokrotnie opowiadały o

swoich problemach z redagowaniem pism, podań, interpretacją ustaw i przepisów . Dotych-

czas mogły one liczyć przede wszystkim na pomoc ze strony pracowników ośrodka, którzy

zazwyczaj dysponują fachową wiedzą i dużym doświadczeniem oraz ze strony współmiesz-

kanek, które dzielą się swoimi doświadczeniami z pozostałymi kobietami, które znalazły się

w podobnym położeniu .

Wprawdzie części kobiet samotnie wychowujących dzieci udaje się usamodzielnić, znaleźć

własne lokum, ale jest to długotrwały proces . Zgodnie z relacją jednego z kierowników na

temat sytuację dolnośląskich samotnych matek, problemy mieszkanek takich ośrodków wy-

nikają przede wszystkim z sytuacji bezrobocia oraz braku dostępu do mieszkań socjalnych:

To jest tak, że usamodzielnienie się kobiet jest związane z brakiem mieszkań. A brak mieszkań

związany jest z polityką lokalną. Czy brak budownictwa socjalnego, brak zasobów, brak wystar-

czających środków finansowych przez te kobiety, czyli brak pracy dla tych kobiet. No właśnie na


145

tym polega ten problem. One dlatego tutaj tak długo są, bo one nie mają dokąd iść. Jak mają

dokąd, to one się szybko wyprowadzają. (IDI)

Diagnozowane instytucje mają wypracowane własne sieci lokalnej współpracy . Aktualni

sponsorzy zazwyczaj wspierają ośrodki w zakresie żywności, odzieży . Stałą pomoc w zakre-

sie wyżywienia mieszkańców ośrodków niosą najczęściej lokalne oddziały dużych sieci skle-

pów spożywczych lub banki żywności . Zarządzającym diagnozowanymi placówkami udaje

się pozyskiwać darczyńców, lokalne firmy oraz fundacje, które łożą na remonty ośrodków

oraz zakup wyposażenia (mebli, sprzętu AGD) . Sponsorzy albo pokrywają większą część

kosztów prac remontowych w danym ośrodku albo też fundują jakąś część zakupów, na

przykład elementy systemu grzewczego, farby, kafle . Niektóre z ośrodków mogą liczyć na

mniej lub bardziej trwałą pomoc wolontariuszy lub organizacji pozarządowych, które orga-

nizują czas wolny matkom i ich dzieciom .

Ze względu na fakt, iż w większości ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarządo-

we, korzystają one ze wsparcia lokalnych urzędów gmin, władz powiatowych oraz z dotacji

udzielanych w drodze konkursów ogłaszanych przez Urząd Wojewódzki . Jednakże kilku kie-

rowników ujawniło, że nie zawsze mogą liczyć na należyte wsparcie ze strony podmiotów

samorządowych . Wsparcie nie zawsze jest świadczone regularnie i zdarza się, że wycofywa-

na jest dotychczasowo świadczona pomoc:

No jest od święta [pomoc]. Powyżej trójki dzieci, tam mają różne ulgi zrobione, Ale znowu okazało

się, że w tym roku nie będzie ulg. Bilety dostają , to mamy nie satysfakcjonuje, bo ona wolałaby

dziecku ciucha kupić. W zeszłym rok nie dostaliśmy, jak w żadnym poprzednim roku już na Wigilię

pieniędzy. Owszem Wigilię żeśmy zorganizowali, ale miasto nie dało nam pieniędzy. (…) To jest

coś okropnego, żeby na Wigilię ludziom nie dać. (IDI)

Kierownicy zapytani o formy wsparcia, które by były przydatne ośrodkom dla samotnych

matek, podkreślali przede wszystkim, iż potrzebne jest wsparcie finansowe, które byłoby

spożytkowane na dalsze remonty, zakup mebli, ogólnie poprawę warunków życia w pla-

cówkach .

Tak, plac zabaw [jest potrzebny]. Chciałabym tutaj suszarnię zrobić, bo jak nie ma tego pieca na

olej, to mam jedno fajne pomieszczenie, w którym można by zrobić suszarnię na zimę właściwie.

Sporo…. Planów to ja mam mnóstwo. Wszystko o pieniążki się rozbija. Wiadomo, gdzieś tam po

kolei szukam sponsorów. (IDI)


146

Ze względu na małą ilość kadr, kierownicy potrzebowaliby również dodatkowego wsparcia

ze strony fachowców – psychologów, terapeutów, prawników . Przydałaby się również po-

moc polegająca na organizacji czasu wolnego i wypoczynku mieszkanek i ich dzieci – wspól-

nych wycieczek, wizyt w kinie, na basenie . Ogólnie można powiedzieć, że największym pro-

blemem większości diagnozowanych ośrodków jest poczucie niepewności, wynikające po

pierwsze okresowości udzielanych środków finansowych (np . roczne dotacje), ale też z faktu

wynajmu czy dzierżawy budynków, w których zamieszkują matki z dziećmi .

Oto przykładowe wypowiedzi pracowników dolnośląskich ośrodków dla samotnych

matek:

A na jakiego typu pomoc państwo najbardziej liczycie? Jaka jest tutaj najbardziej potrzebna?−

No wie pani, remonty najbardziej. Teraz potrzeba zrobić nam tutaj elektrykę. Nie mamy pienię-−

dzy, a wiadomo, że te sprawy są dość drogie. Częściowo mamy już zrobioną, zrobił nam sponsor.

No ale wszystkiego nie chce nam zrobić, bo to są zbyt duże koszty. Pracownika swojego opłacić,

materiał kupić. Nie wiem, czy zrobi nam to administracja. Też nie wiem, a jeżeli nie, to będę pisała

program, żeby dostać pieniądze. (IDI)

* * *

Największym i palącym problemem jest to, że mamy tutaj dzierżawę tylko na trzy lata. Mimo to

robimy jakieś remonty… Oczywiście nie wydajemy na to. Szukam kogoś, sponsorów, kto by poda-

rował nam jakieś farby, jakieś pędzle… I panowie z noclegowni nam to robią. Także tak naprawdę

wkładamy pracę własną. (…) A tutaj jest konieczność wymiany elektryczności. (IDI)

* * *

Ja myślę, że ze wszystkim daję sobie radę… Jedynym takim moim zmartwieniem to jest olej opa-

łowy. No bo jednak w ciągu całego roku to jest tu potrzebny olej opałowy. Bo codziennie tu jest

potrzebna woda ciepła, codziennie jest kąpiel dla dzieci (…). Od 18.30 do 19.30 to jest priorytet.

Pierwsze dzieci się kąpią. No i mieliśmy trochę chłodu w tym roku, bo budynek jest nieogrzewany,

no więc trochę tego oleju potrzeba w ciągu roku. To jest moje zmartwienie. Z resztą daje sobie

radę. Nie jest źle, ale gdybym miał takie bezpieczeństwo, że na drugi rok będę miał ten olej. Szukam

oczywiście sponsorów, ale na razie trzy firmy odmówiły ze względu na złą sytuację finansową. Ja

to oczywiście rozumiem. (IDI)

* * *


147

Ze względu na niską ilość osób zatrudnionych, małą grupę osób zatrudnionych, która jest kompe-

tentna. No też wsparcia jakiegoś takiego bardziej fachowego, czyli gdzieś jeszcze jeden psycholog

lub zwiększenie etatu psychologa. To się wiąże z finansami. Jeśli będą większe pieniądze, to będzie

ten etat psychologa rozwinięty bardziej. Wsparcie ze strony instytucji, to tutaj bardziej takie do-

radcze, ukierunkowujące działania nasze, wspierające. Natomiast, jeśli chodzi o taką zewnętrzną

pomoc osób i instytucji, czy firm prywatnych to wiadomo, że zapotrzebowanie jest na taką skon-

kretyzowaną pomoc. Na przykład wystarczy, żeby ktoś wspólnie zorganizował biwak. Przyjechał

samochodem, powiedział tutaj macie autobus, czy busika, możemy wyjechać gdzieś tam na wy-

cieczkę. (IDI)

Zarówno uczestniczki dyskusji FGI, jak i kierownicy udzielający nam wywiadów pogłębio-

nych akcentowali rolę lokalnych mediów, które mogłyby więcej miejsca poświęcić proble-

mom dolnośląskich samotnych matek i ich dzieci . Wiedza społeczna lokalnej społeczności

w zakresie problemów tych kobiet jest zazwyczaj nikła i dlatego trudniej jest pozyskiwać

ewentualne stałe grupy wsparcia na zewnątrz placówek .

Dotychczasowe zainteresowanie dziennikarzy było zazwyczaj nieregularne, okazjonalne

lub też ograniczone do pojedynczych relacji interwencyjnych . Natomiast zarówno matki,

jak i kierownicy podkreślali, że lokalne media mogą się przyczynić do rzeczywistej zmiany

świadomości społecznej, wspominanych tu negatywnych stereotypów matek wśród praco-

dawców, członków społeczności lokalnych . Rzetelna informacja medialna może pozytywnie

wpłynąć na poprawę jakości i skuteczności wsparcia udzielanego ze strony różnych pod-

miotów społecznych – władz lokalnych, osób prywatnych, wolontariuszy lokalnych organi-

zacji pozarządowych, przedsiębiorstw .

Potrzebne jest zatem dowartościowanie dolnośląskich samotnych matek, zmobilizowanie

ich do współdziałania oraz organizowania działań samopomocowych zmierzających do

trwałej zmiany ich sytuacji życiowej .


148

WNIOSKI I REKOMENDACJE

W realizacji projektu pt . „Samotna Matka w społeczeństwie obywatelskim – diagnoza sytu-

acji dolnośląskich matek”, w ramach którego przeprowadziliśmy zaprezentowane badania,

przyświecały nam dwa główne cele - aktywizacja społeczna oraz przeciwdziałanie wyklu-

czeniu społecznemu samotnych matek zamieszkujących wyspecjalizowane ośrodki funk-

cjonujące w województwie dolnośląskim .

Wyniki zaprezentowanych badań dowodzą, że zgodnie z naszymi założeniami, samotne mat-

ki, zamieszkujące sześć diagnozowanych dolnośląskich placówek, znajdują się na pograniczu

wykluczenia społecznego w takich sferach aktywności społeczno-obywatelskiej jak praca za-

wodowa, edukacja, kultura, życie publiczne i działalność w organizacjach społecznych .

Przesunięcie samotnych matek na margines społeczeństwa obywatelskiego przejawia się

w diagnozowanej zbiorowości przeważającą biernością społeczną, czyli brakiem uczestnic-

twa we wszystkich lub w większości z wymienionych wyżej instytucji społecznych . Tak więc,

chociaż część respondentek wykazała się aktywnością w wymienionych obszarach, to jed-

nak uczestniczące w diagnozie samotne matki w zdecydowanej większości:

są bierne zawodowo – posiadają status osób bezrobotnych lub ewentualnie pracują dorywczo, a 3

w wyjątkowych przypadkach zajmują stałe etaty na niskich szczeblach struktur pracowniczych;

nie partycypują w instytucjach edukacyjnych, nie kształcą się, pomimo, że ich stosunkowo 3

niski poziom wykształcenia utrudnia im konkurowanie na rynku pracy;

nie partycypują w kulturze - zazwyczaj wybierają bierny odpoczynek oraz wycofują się z 3

szerszych kontaktów społecznych, towarzyskich;

nie podejmują aktywności 3 stricte obywatelskiej – najczęściej zrezygnowały z partycypacji

w instytucjach politycznych oraz społecznych, nie uczestniczą w wyborach władz różnych

szczebli, nie zrzeszają się ani się nie samoorganizują .

Te wszystkie wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej są wzajemnie powiązane, dlatego

brak aktywności w jednym z nich wpływa lub wynika z bierności w innej sferze . Jak dowodzą

uzyskane wyniki, decydujące znaczenie ma tutaj aktywność zawodowa i związana z nią nie-

zależność finansowa samotnych matek . Aktywizacja społeczna na innych poziomach może


149

być rzeczywiście skuteczna, jeśli kobiety te będą włączane w rynek pracy . W badaniach ujaw-

niliśmy bariery mentalne, negatywne stereotypy oraz niechęć pracodawców do zatrudniania

pozbawionych własnego lokum matek samotnie wychowujących dzieci . W projektach zmie-

rzających do poprawy położenia społecznego i aktywizacji matek powinno się uwzględnić

działania zmierzające do zmiany świadomości społecznej . Po pierwsze chodzi tu o zwiększa-

nie poziomu wiedzy w społeczności lokalnej na temat problemów związanych z samotnym

macierzyństwem w ogóle, ale też o zmianę negatywnych postaw wobec bezdomnych kobiet

samotnie wychowujących dzieci .

Z drugiej jednak strony, bariery mentalne dotyczą samych badanych matek, które w większości

straciły już zaufanie społeczne do innych ludzi, aniżeli ewentualnie ich najbliższa rodzina czy

kadry ośrodków, w których mieszkają . Doświadczenia życiowe, a szczególnie społeczny stygmat

osoby bezdomnej i bezrobotnej, powoduje, że samotne matki nie czują się upodmiotowione . Jak

wynika z omówionych analiz, poczucie wpływu respondentek było nikłe niemal we wszystkich

wymiarach życia społecznego, poza własnym, codziennym doświadczeniem i małymi niefor-

malnymi grupami, jak rodzina, wspólnota mieszkańców ośrodka . Zwiększanie aktywności spo-

łecznej powinno się zatem rozpocząć od sfery mentalnej, od udzielania dolnośląskim samotnym

matkom realnego i systematycznego wsparcia społecznego, materialnego, psychologicznego .

Ustaliliśmy, że wszystkie diagnozowane ośrodki są prowadzone przez organizacje pozarzą-

dowe . Ustaliliśmy ponadto, że na terenie całego Dolnego Śląska funkcjonuje tylko jedna in-

stytucja podległa bezpośrednio władzom samorządowym (w Legnicy) . Możemy stwierdzić

zatem, że tak na badanym terenie, jak w innych województwach (o czym przekonują dane

GUS), instytucje państwowe właściwie zrezygnowały z funkcji opiekuńczej nad samotnymi

matkami i ich dziećmi – bezdomnymi, najczęściej ofiarami przemocy domowej .

Kobiety samotnie wychowujące dzieci przebywające w dolnośląskich ośrodkach, trafiają do

nich bowiem zazwyczaj z powodu utraty dachu nad głową, bezdomności oraz doznanej prze-

mocy w rodzinie i/lub nadużywania alkoholu przez któregoś członka rodziny, najczęściej part-

nera matki, a ojca dzieci .

Uczestniczki diagnozy charakteryzował zazwyczaj stosunkowo niski, co najwyżej zasadniczy

zawodowy poziom wykształcenia, chociaż zdarzają się również mieszkanki z dyplomem szkoły

średniej lub wyższej . Z powodu niskich kwalifikacji, braku mieszkania, najczęściej nie pracują

one zawodowo, ewentualnie dorywczo, bardzo rzadko mają podpisane umowy o pracę . W sen-

sie materialnym uczestniczki diagnozy są zatem zdane na pomoc instytucji opieki społecznej


150

lub znajomych, przyjaciół, rodziny, dlatego aktualnie mają nikłe szanse na trwałe usamodzielnie-

nie się i wynajęcie własnego mieszkania . Sytuację tę utrudnia fakt, że polskie prawo lokalowe nie

sprzyja samotnym matkom doznającym przemocy . Bowiem to kobiety wraz z dziećmi, nie zaś

sprawcy przemocy, tracą dach nad głową i stają się bezdomne . W konsekwencji samotne matki

nie dysponujące własnym lokum muszą przejść długi proces ubiegania się o mieszkanie .

Ponadto, ankietowane kobiety niejednokrotnie są pozbawione wsparcia społecznego na-

wet ze strony najbliższych członków rodziny . Dla części mieszkanek ośrodków ważną grupą

wsparcia stają się inne matki, które mają podobne doświadczenia życiowe . Jest to bardzo

ważna podstawa ich ewentualnej samoorganizacji, podejmowania wspólnych działań na

rzecz samotnych matek pozbawionych własnego lokum .

Niestety zaangażowanie społeczne diagnozowanych mieszkanek dolnośląskich ośrodków aktu-

alnie kształtuje się na niskim poziomie w porównaniu do ogółu społeczeństwa polskiego . Jeśli

weźmiemy pod uwagę, że w naszym kraju poziom aktywności obywatelskiej jest jednym z naj-

niższych w całej Europie, to możemy powiedzieć, że diagnozowane dolnośląskie samotne matki

osiągają bardzo niskie wskaźniki zaangażowania w życie społeczne w skali europejskiej .

Dotychczas brakowało aktualnych danych na temat sytuacji społecznej oraz aktywności samot-

nych matek mieszkających na terenie Dolnego Śląska, dlatego lokalne instytucje publiczne oraz

organizacje pozarządowe zajmujące się problemami matek samotnie wychowujących dzieci,

nie dysponowały aktualną empiryczną wiedzą umożliwiającą skuteczną aktywizację oraz trwałą

zmianę sytuacji życiowej tych kobiet . Z przywołanych wyników badań wynika również, że sa-

motne matki mogły liczyć niemal wyłącznie na pomoc zamieszkiwanych przez nie ośrodków,

natomiast małe okazało się zainteresowanie ich problemami ze strony społeczności lokalnej,

organizacji pozarządowych czy też władz publicznych różnego szczebla . Uczestniczki diagno-

zy, pomimo, że wykazują pewien potencjał, dotychczas również nie podejmowały wspólnych

działań w obronie interesów kobiet znajdujących się w podobnym położeniu - jednoczesnego

samotnego macierzyństwa, bezdomności, a najczęściej również i bezrobocia .

Wyrażamy nadzieję, że zawarte w niniejszej publikacji wyniki dolnośląskiej diagnozy okażą

się przydatne zarówno samotnym matkom w ich samoorganizacji, efektywnym współdzia-

łaniu, jak i wszystkim podmiotom i osobom, które mogłyby wesprzeć dolnośląskie kobiety

zamieszkujące ośrodki dla samotnych matek . Szczególne cenna byłaby pomoc zmierzająca

do wielowymiarowej aktywizacji społecznej i trwałego usamodzielnienia się naszych re-

spondentek i innych kobiet znajdujących się w podobnej sytuacji życiowej .


151

LiteraturaDijkstra A . G ., Plantega J ., Ekonomia i płeć, Gdańsk 2003 . Frankfort-Nachmias Ch ., Nachmias D ., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001 . Gołębiowski, B ., Społeczno-kulturowe aspiracje młodzieży. Studium socjologiczne, Warszawa 1973 . Janowski, A ., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977 .Kłoskowska, A ., Wartości, potrzeby i aspiracje kulturowe małej społeczności, (w:) „Studia Socjologiczne”, 1970 nr 3 .Lisek-Michalska J ., Fokus – sztuka czy metoda, (w:) Zogniskowany wywiad grupowy. Studia nad metodą, praca zbiorowa pod red . J . Lisek-Michalskiej i P . Daniłowicza, Łódź 2007 . Maison, D ., Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa 2001 .Sawiński Z ., Sztabiński P .B ., Sztabiński F ., Podręcznik ankietera, SMG/KRC Poland MEDIA SA, Warszawa 2000 .Skąpska, G ., Ziółkowski, M ., hasło: „Instytucja społeczna” (w:) Encyklopedia socjologii. A-J, Warszawa 1988 .Szarfenberg, R ., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Instytut Polityki Społecznej, Uniwer-sytet Warszawski, Warszawa kwiecień 2006 (wydruk komputerowy) .Szczepański, J ., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972 .Sztompka, P ., Socjologia. Analiza społeczna, Kraków 2002 .Turowski, J ., Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 2000 .Olechnicki, K ., Załęcki, P ., Słownik socjologiczny, Toruń 1999 .Oyster, C . K ., Grupy, Poznań 2002 .Załuska M ., Boczoń J ., (red .), Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Warszawa 1996 . Żuk ., P ., Struktura a kultura. O uwarunkowaniach orientacji emancypacyjnych w społeczeństwie polskim, Warszawa 2007 .

Materiały źródłoweBaczko, A ., Ogrocka A ., Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008 .Cultural statistics, Luxembourg, European Commission Office for Official Publications of the European Communities, 2007 .Czy obywatele mają wpływ na sprawy publiczne? Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecz-nej, Warszawa, styczeń 2008 .Czy Polacy mają predyspozycje do pracy społecznej na rzecz swojej społeczności? Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, styczeń 2008 .Gotowość do współpracy. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec 2008 .Kobiety w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007 .Liechtenstein in Figures 2009. Population, http://www .llv .li .Liechtenstein Third Report, pursuant to article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women of 18 December 1979, Vaduz, 5 July 2006, RA 2006/1591 . Mały rocznik statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009 .Opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa luty 2009 .


152

Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r. Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008 .Polacy o swojej aktywności społecznej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, War-szawa, luty 2008 .Pomoc społeczna w województwie dolnośląskim w 2008 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław, maj 2009 .Sektor non-profit w Polsce. Wybranie wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formula-rzach SOF, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Społecznych, Warszawa 2009 .Social Security Programs Throughout the World: Europe, 2008 (released September 2008), Social Secu-rity Administration, http://www .ssa .gov/policy .Stowarzyszeniowo-obywatelski kapitał społeczny. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Spo-łecznej, Warszawa, wrzesień 2008 .Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, marzec 2009 .Zaufanie w sferze prywatnej i publicznej a społeczeństwo obywatelskie . Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, luty 2006 .


153

Spis tabelTabela 1 . Liczba respondentek biorących udział w badaniach FGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Tabela 2 . Matki z małoletnimi dziećmi i kobiety w ciąży w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej w Polsce w roku 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Tabela 3 . Powody zamieszkania w Ośrodku dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Tabela 4 . Źródła informacji o Ośrodkach dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Tabela 5 . Wartości najważniejsze w życiu respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Tabela 6 . Powody utraty pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Tabela 7 . Sposoby poszukiwania pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Tabela 8 . Dotychczasowe formy pomocy z PUP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Tabela 9 . Formy dotychczasowej aktywności edukacyjnej Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . 106Tabela 10 . Powody bierności edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Tabela 11 . Spędzanie czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Tabela 12 . Przynależność do organizacji społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Tabela 13 . Źródła utrzymania Samotnych Matek i ich dzieci w poprzednim miesiącu . . . . . . . . 138Tabela 14 . Dostęp do usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Tabela 15 . Dotychczasowe formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Tabela 16 . Podmioty udzielające pomocy Samotnym Matkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Tabela 17 . Oczekiwane formy pomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Spis wykresowWykres 1 . Liczba mieszkańców w zakładach stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w Polsce w 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Wykres 2 . Domy i zakłady stacjonarnej pomocy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w województwie dolnośląskim w latach 2000-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Wykres 3 . Liczba Samotnych Matek przebywających w poszczególnych miejscowościach województwa dolnośląskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Wykres 4 . Okres przebywania w Ośrodkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Wykres 5 . Liczba Ośrodków dla Samotnych Matek, w których przebywały dotychczas respondentki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Wykres 6 . Struktura wieku dolnośląskich mieszkańców zakładów stacjonarnej pomocy społecznej dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w 2007 roku . . . . . . . . . 32Wykres 7 . Wiek respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Wykres 8 . Miejscowości pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Wykres 9 . Województwa pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Wykres 10 . Poziom wykształcenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Wykres 11 . Wykształcenie rodziców respondentek, gdy miały one 14 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Wykres 12 . Zawód wyuczony badanych (grupy wielkie zgodnie z KZiS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Wykres 13 . Stan cywilny respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Wykres 14 . Ilość respondentek przebywających z dziećmi w Ośrodku dla Samotnych Matek . 44Wykres 15 . Liczba dzieci przebywających w Ośrodku dla Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44


154

Wykres 16 . Stosunek posiadanych dzieci do ilości dzieci przebywających w Ośrodkach . . . . . . 46Wykres 17 . Liczba posiadanych dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Wykres 18 . Rodziny pochodzenia respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Wykres 19 . Ilość rodzeństwa respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Wykres 20 . Determinanty aktywności społeczno-obywatelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Wykres 21 . Relacja: wartość - działanie - cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Wykres 22 . Zaklęty krąg bierności Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Wykres 23 . Częstotliwość uczestnictwa w praktykach religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Wykres 24 . Poziom poczucia podmiotowości respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Wykres 25 . Poziom zaufania społecznego Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Wykres 26 . Posiadanie powiernika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Wykres 27 . Poziom zaufania respondentek do poszczególnych osób i instytucji . . . . . . . . . . . . . . 78Wykres 28 . Wymiary aktywności społeczno-obywatelskiej a instytucje społeczne . . . . . . . . . . . . 88Wykres 29 . Sytuacja zawodowa respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Wykres 30 . Sytuacja zawodowa respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Wykres 31 . Rejestracja w Powiatowym Urzędzie Pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Wykres 32 . Ostatnio lub aktualnie wykonywany zawód (grupy wielkie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Wykres 33 . Aspiracje zawodowe Samotnych Matek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Wykres 34 . Minimalne wynagrodzenie netto, za które respondentki zgodziłyby się podjąć pracę . 103Wykres 35 . Formy preferowanej aktywizacji edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Wykres 36 . Upragnione wykształcenie dla dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Wykres 37 . Aktywność kulturalna menedżerów i osób bezrobotnych w Unii Europejskiej . . . 115Wykres 38 . Uczestnictwo w kulturze wśród respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Wykres 39 . Uczestnictwo w spotkaniach, imprezach, wydarzeniach towarzyskich . . . . . . . . . . . 119Wykres 40 . Uczestnictwo w kulturze w Polsce a w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Wykres 41 . Czytelnictwo prasy wśród respondentek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Wykres 42 . Uczestnictwo respondentek w wyborach powszechnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Wykres 43 . Deklaracja udziału w wyborach parlamentarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131Wykres 44 . Udział w działaniach na rzecz innych ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Wykres 45 . Poziom aktywności na rzecz społeczności lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Wykres 46 . Korzystanie z usług medycznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy . . . . . . . . . . . . . . . . . 139


155

Zdjęcia z realizacji projektu pt .:



156


157

Wspólne rysowanie portretów Mam.

Mamy w trakcie jednej z ankiet audytoryjnych.


158

Dzieci rysują pozdrowienia dla małych mieszkańców innych Ośrodków a Mamy wypełniają kwestio-nariusze ankiet.

Po wywiadzie w Głogowie. Na zdjęciu (po prawej), Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT” w Głogowie.


159

Wypełnianie ankiet i rysowanie portretów Mam.

Pan Dariusz Szylle, Prezes Stowarzyszenia Pomocy Samotnym Matkom i Dzieciom, Partnera projektu.


160

Po dyskusji grupowej. Na pierwszym planie: Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT” w Ścinawie.

Rozmowa z Mamami po jednej z dyskusji grupowej.


161

Wizyta w Ośrodku w Pobiednej - na zdjęciu (na wprost) Kierownik Domu Samotnych Matek z Dzieć-mi „MONAR-MARKOT” w Pobiednej.

Mamy dyskutują o swojej sytuacji, ale dzieci też są zajęte.


162

Uczestniczki kolejnej ankiety audytoryjnej.


163

Dzieci razem z nami malują prace plastyczne.


164

Wspólne wypełnianie kwestionariuszy ankiet w jednym z Ośrodków.

Wizyta w Zgorzelcu – na zdjęciu Kierownik Domu Samotnych Matek z Dziećmi „MONAR-MARKOT”.


165

Przeprowadzamy wywiad IDI z Prezes Stowarzyszenia „Pierwszy Krok” (po lewej), prowadzącego jeden z wrocławskich Ośrodków.

Ankieta audytoryjna w jednej z placówek dla Samotnych Mam.


166

Wspólne rozmowy i rysowanie po jednej z dyskusji grupowych z Mamami.

Pracownicy Schroniska im. Św. Brata Alberta dla Kobiet i Matek z Dziećmi we Wrocławiu.

publikacja "samotna matka w społeczeństwie obywatelskim. diagnoza aktywności dolnośląskich...

Documents