qadimgi dunyo - ziyonetlibrary.ziyonet.uz/uploads/books/685218/54195c8a0b8c8.pdf · 2014. 12....

192
«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2013 A.S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy T A R I X QADIMGI DUNYO Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf o‘ quvchilari uchun darslik Tuzatilgan va to‘ldirilgan to‘rtinchi nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tavsiya etilgan

Upload: others

Post on 26-Jan-2021

54 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • «Yangiyo‘l Poligraf Servis»Toshkent – 2013

    A.S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy

    T A R I XQADIMGI DUNYO

    Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf o‘quvchilari uchun darslik

    Tuzatilgan va to‘ldirilgan to‘rtinchi nashr

    O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan

    tavsiya etilgan

  • T a q r i z c h i l a r :tarix fanlari doktori, akademik Y. F. Buryakov

    tarix fanlari doktori O‘. M. Mavlonov,tarix fanlari nomzodi N. T. Polvonov,

    O‘zbekistonning eng yangi tarixi masalalari bo‘yicha qlashtiruvchi metodik markazi sektor boshlig‘i, A. Zamonov,

    Ijtimoiy-iqtisodiy bilim asoslari va disti, M.Xolboyeva

    Darslik materiallari Umumiy o‘rta ta‘lim maktablari tarix fani bo‘yicha optimal lashtirilgan o‘quv dasturlari asosida qayta ishlangan. Davlat ta’lim stand qo‘qituvchilarining ish tajribalari asosida yaratilgan.

    UO‘K: 94(075)KBK: 63.3(0)3 S 16

    Sagdullayev A.S. S 16 Tarix: Qadimgi dunyo: 6-sinf o‘quvchilari uchun darslik / A. S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy. - Tuzatilgan va to‘ldirilgan 4-nashr. - Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2013. - 192 b.

    UO‘K: 94(075)KBK: 63.3(0)3

    © «Yangiyo‘l Poligraf Servis», 2009, 2013© A. S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy, 2009, 2013

    ISBN 978-9943-366-87-9

    ISBN 978-9943-366-87-9

    Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘larihisobidan ijara uchun chop etildi.

  • 3

    M U N D A R I J A

    ���������dan .......................................................................................5

    B O ‘ L I M I

    Eng qadimgi tuzumdan sivilizatsiya sari

    1 - §. Qad�������������������������������������� ............................82 - §. Eng qadimgi odamlar rivojining ilk bosqichlari .......................133 - §. Urug‘chilik jamiyati..................................................................18�������������������������������������������..........................................225 - §. Temir davriga o‘tishd���������������������!�������.................25

    B O ‘ L I M I I Qadimgi Sharq va O‘rta Osiyo

    6 - §. Nil vodiysi va uning aholisi ......................................................287 - §. Misr va qo‘shni xalqlar ............................................................328 - §. Qadimgi Misr dini ....................................................................349 - §. Piramidalar va maqbaralar ......................................................3710 – 11 - §§. Qadimgi Misr madaniyati.............................................4012 - §. Mesop������������������������ ...............................................4313 - §. Bobil podsholigi .....................................................................49"���������d�������davlatlari va ularning qo‘shnilari ...........................5315 - §. Ahamoniylar davlati ...............................................................5716 - §. Hind��������������������� ..........................................................6117 - §. Mil. avv. I mingyillikda Hindiston............................................6518 - §. Xitoyning qad�������������������� ..........................................6819 - §. Mil. avv. III–mil. II asrlarda Xitoy ............................................72#$�����������%��������dudidagi ilk davlatlar .....................................7521 – 22 - §§. Zardushtiylik ................................................................80

  • 4

    B O ‘ L I M I I IQadimgi Yunoniston

    23 - §. Antik tarixning boshlanishi .........................................................8424 – 25 - §§. Qadimgi Yunoniston ravnaqi ...........................................86#&������'*��da demokratiya .................................................................9327 - §. Yunon-fors urushlari ..................................................................9828 - §. Yunonistonning Makedoniya tomonidan bosib olinishi ............10229 – 30 - §§. Qadimgi Yunoniston madaniyati ...................................105+"���+#��������������������;�%%�����................................................. 11133 – 34 - §§. Qadimgi Yunoniston afsonalari ..................................... 115

    B O ‘ L I M I V Miloddan avvalgi VI – milodiy III asrlarda O‘rta Osiyo

    +

  • 5

    M U A L L I F L A R D A N

    5-sinfda «Tarixdan hikoyalar» bilan tanishgan ed������C�����dilikda ���q o‘tmish haqida bilimlar qanday qilib jamlanishini bilib old�����

    6-sinfd�� ���������� ��������� ������������� d���� ��������@� ���qadimgi davlatlar va xalqlar tarixi, madaniyati va urf-odatlari bilan ta- nishib chiq�����

    Mesop������@�����@�F���������@�G����������������������%�davlatlari mavjud bo‘lgan davrlardan beri ming yillar o‘tdi. Ammo qad������-larda odamlar yaratgan ko‘pdan ko‘p narsalardan bugun ham kundalik hayotda foydalanib kelinmoqda. Bu mehnat qurollari, sopol buyumlar, g‘ildirak, sopol suv q��������@� ��������@� ������ ��� ����qa ko‘pgina narsalardir. Qad������������������������qold������������������������kishilarga saboq berib, tarbiyalab kelmoqda.

    ������� F��� ����da qachonlardir ro‘y bergan voqealarni qaytadan ��%����� ������ %����� %����������� ������������ J���� qadimgi shaharlarni topib tekshirishdi, charmga, sopolga, toshga, shuningdek, tangalarda �������� ������ ����������� ��qishd��� C��� ��di arxeologik topilmalar nimalar haqid�� �������� ���������� ��������� Qadimgi bitiklarni o‘rganish bilan epi-������, tangalarni o‘rganish bilan esa numizmatika degan maxsus fan shug‘ullanadi.

    Insoniyat sodda mehnat qurollarni yasashdan to hunarmandchilik durdonalari-ni yaratishga qadar, eng oddiy uy-joylarni qurib olishdan to shaharlarni bunyod etishga qad��� ���q yo‘lni bosib o‘tdi. Eng qadimgi ���������@� �����@� davlatlar tashkil topishi va rivojlanishi davrini olimlar ilk sivilizatsiya deb ataydilar. D������%������������������� ������Qadimgi Sharqda, so‘ngra Yunonistondagi Krit orolida boshlangan edi. Qad������������ tsiyalar jahonning ko‘pgina o‘lkalarida kabi, ������ �����@� !���d��@� �����%������ ��du-dida ham vujudga kelgan.

    F��� ����da odam paydo bo‘lganidan to milodiy 476-yilda G‘arbiy Rim imperiyasi qulaguniga qadar kechgan voqealar, tarix fa-

    Qadimiy yozuv namunasi

  • 6

    nida Qadimgi dunyo tarixi deb ataladi. Bu tarix turli-tuman arxeologik va ������������������da o‘rganiladi.

    Qadimgi dunyo tarixi Qadimgi Sharq, Yunoniston va Rim saroy a’yonlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil qayd etib borilishi), q���������!��@������*�������W���!��������[da aks ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar qurilishi, hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya qilinadi.

    ���������qigan qadimgi matnlar, masalan, «Piramidalar matnlari» va «Marhumlar kitobi» misrliklar tarixi haqida, «Rigveda – hindlar, «Avesto» ������������������qlari tarixidan hikoya qiladi.

    Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmui, Dajla va Frot oralig‘idagi Bo-bil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol, Yunoniston, Rim ������������������%��plab qadimgi shaharlari butun jahonga mashhurdir.

    Biroq qadimgi dunyo tarixiga oid������������������������������]��%���������������������������������������� �̂���������%��p narsaga o‘rgatadi.

    Tangalardagi yozuvlar

    Arxeologik qazishmalar

  • 7

    Uni «buyuk o‘qituvchi» d�����!��������������C�����������������������_���������������������������������qa mamlakatlar xalqlarining tarixi va madaniyatiga hurmat bilan q���������%���%��J�����darslikni o‘qir ekan-���@�%��plab tushunilishi q�������������@��������������������������duch %��������J��������dlash, esda saqlash kerak bo‘ladi.

    J����� ���������������� diqqat bilan o‘qing, ular �������������� ������� ������ q����������� ���-dam beradi.Uyga berilgan topshiriqlarni tayyorlashda quyidagilarga rioya qiling:1. Darsd��������������������������������������qing.#����qishdan old��������������������diqqat qiling, darsda nimalar

    deyilganini eslang.+�� `��� ���� ����� ����da berilgan savollarni o‘qing. Shund�� ����

    ��������������� ��q�������d�� �������� �w������ ������� ���������� ���o‘q�������������qay tartibd��������������%���%�������������������

    4. Matnni taxminan q�����������������������������������������-������������������������������@�%�������������������pirib bering. Gapira ��������@�qiyin joylarini qayta o‘qing. Takrorlang. Darslik matnini yod olish kerak emas.

    5. Matnni o‘qish jarayonida unda eslatilgan rasm va jadvallarni to-p��@��������������qing, matnda uchragan shaharlar, mamlakatlar nomlari-ni xaritadan toping.

    &��C���������!�����������������������dagi topshiriqlarni bajaring. '���C�����������paragraf oxirida berilgan tayanch konspektlari bo‘yicha

    tarixni o‘rganishga qaror q�������@�quyid�������;���������!��������������{1. D�����%�������������������������%���p�%�������������������qqos-

    lab o‘qing.2. Konspektdan foydalanib ������������������������������������3. Tayanch iboralarni yoddan aytib berishga harakat qiling (chuqur

    *%�����d�������

    ����������������������[�4. Bir necha soatdan so‘ng yana bir marta tayanch konspektni takror-

    lang.]��@� d�����%� ���������@� C���� ���q o‘tmishga sayohat qilishga,

    madaniy yodgorliklar bilan tanishish va qadimgi dunyo tarixini o‘rganishga %���%��������

    Darslik matni bilanishlash

  • 8

    1-§. Qadimgi tarix – sivilizatsiyaning boshlanishi

    Qadimgi tarixnio‘rganish

    Insoniyatning qadimgi tarixini turli ixtisosdagi olimlar o‘rganadilar. Ar-xeologlar qad���������da odam-

    lar yashagan manzilgohlarda q��������������������-ga oshiradilar.

    Antropologlar qadimgi odamlarning qoldiqlari (skelet va boshchanoq)ni sinchiklab tekshirib, ular- ning tashqi ko‘rinishini tiklaydilar, ming yillar avvalgi kishilarning tashqi qiyofasid�������������������������ni o‘rganadilar.

    �������� qadimgi odamlarning ko‘pgina udum-lari, xo‘jalik va madaniy an’analarini saqlab qolgan �����da mavjud qabilalar va xalqlarni o‘rganadilar.

    Lingvistlar@� ��w��� ������������� �� ��%�� ��� ���-naviy tilning qanday shakllanganini bilish maqsadida qadimgi tillarni o‘rganadilar.

    O‘zingizni sinang!

    Arxeologlar – ...Antropologlar – ...

    ��������� – ...Lingvistlar – ...

    Qadimgi tarix bo‘yicha manbalar

    ]��� ���%������� ��� qadimgi tari-

    ���� |��}��� ��������~�'��@� ���������q��������d����������������

    %�~����%�������qadimgi tarixining keng o‘rganilgan manbalari qadimshunoslar tomonidan topilgan mod-diy manbalardir. Mehnat qurollari, sopol idishlar, Qadimiy qo‘lyozmalar

    qoldiqlari

    Qadimiy shahar xarobalari

    BO‘LIM IENG QADIMGI TUZUMDAN

    SIVILIZATSIYA SARI

  • 9

    q��������������@� �������������������@� �����@�qadim-da inson qo‘li bilan yaratilgan hamma narsalar shular jumlasiga kiradi.

    F��������������pilishi bilan olimlarga qadimgi mingyilliklar tarixini tiklash osonlashd��� ������ �������tarixi bo‘yicha eng qad����������������dushtiy-larning muqaddas kitobi «Avesto»dir. Und����������ning qadimgi tarixiy viloyatlari – Baqtriya, So‘g‘diyona, Xorazm aholisi madaniyati to‘g‘risida hikoya qilinadi.

    Qadimgi davr tarixiga d�����������������������Behistun q�������}�����������}����]��������qoyalari Erondagi Kirmonshoh shahri yaqinida joylashgan. Fors shohi Doro I buyrug‘i bilan q����������������� gan – qadimgi fors, elam va bobil tillaridagi ��������d�@�������������������%��������qlar, shu jumlad��@�?����@�C���diyona, Baqtriya davlat-lari sanab o‘tiladi.

    Miloddan avvalgi V asrda qadimgi yunon ta-rixchisi Gerodot turli mamlakatlarga sayohat qilib, to‘qq���%����d���������� �̂��������������di. Unda ���%������� qadimgi aholisi to‘g‘risida ma’lumot ham beriladi.

    Miloddan avvalgi I asr oxirlarida qadimgi yunon ���������� ��� ����*� Strabon� ����*��� �����asarida ko‘plab mamlakatlar xalqlari madaniyati va tarixiy voqealari haqida ma’lumotlar keltiradi.

    Miloddan avvalgi II asr oxiri – I asr boshlarida qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Syan «Tarixiy yilnomalar» ����� ����� ������� J� ����������� qadimgi aholisi to‘g‘risida ham ma’lumotlar bergan.

    Milodiy I asrda qadimgi Rim tarixchisi Kvint Kur-siy Ruf «Makedoniyalik Aleksandr tarixi» nomli asar ������� � � ��%�doniyalik Aleksand����� ������ ���-yoga harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni milodiy II asrda yunon tarixchisi Arrian ham ancha to‘ldiradi. U «Aleksandrning harbiy yurishlari» deb nomlangan ������������

    Sopol lavhadagi yozuv. Mixxat

    Gerodot – qadimgi yunon tarixchisi

    «Avesto» qo‘lyozmasining

    sahifasi

  • 10

    Ushbu manbalar, shuningdek, keyinchalik yara-������ ����� ������� ��;����� ������� �����������qadimiy tarixini tiklashga muvaffaq bo‘ldilar.

    O‘zingizni sinang!

    Gerodot – ...Strabon – ...Arrian – ...

    Kvint Kursiy Ruf – ...Sim Syan – ...Behistun yozuvlari – ...

    O‘zbekiston va jahon

    sivilizatsiyasi

    Qadimgi davrlard�������������%������hudud����� ����*%� !����d��� ������������ deb umumiy nom ostida bir-

    lashtirilgan hududlar tarkibiga kirad��������%��������-cha katta hududni egallaydi. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i, Farg‘ona, Zarafshon vodiy- lari va Surxond�������������������������-silligi va iliq iq������;��������q qadimdayoq obod bo‘lgan. Q���������*%�!���������������������C���q va G‘arb mamlakatlari-ni bog‘lab turgan. Bund�� �����%���������qadimgi shaharlari orqali o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li nihoyatda katta ahamiyatga ega �������������%������%������%��daniyati tari- xining eng qadimgi maskanlaridan biridir.

    Bu yerda mahalliy aholi qad��� ��-monlardan boshlab yashagan. Miloddan avvalgi VI–V asrlard�� ��������� �������� ning aholisi, viloyatlari haqida ma’lu-������� ��� ����������� ������ ���������ikki yirik daryosi – Amudaryo va Sirdaryo Hindiqush, Pomir va Tyan Shan tog‘laridan ������������� ����qar daryo suvlari bilan to‘lib, d����������quyilgan. Daryolar vo-halari bo‘ylab muhim savdo yo‘llari o‘tgan.

    Bund���

  • 11

    aloqalar boshlangan. Ko‘hna qadamjolarni q������chog‘ida arxeologlar Hindiston, Eron va Mesopota-miya hunarmandlari tomonidan tayyorlangan sopol va metall id������@��������%��������������pishgan.

    Miloddan avvalgi 1-mingyillikda, Sharqda qadimgi yirik saltanatlar gullab-yashnagan davrda madaniy aloqalar yanada kuchayd��� �̂�������������������%�manbalarda bu qadim xalqlarning hunarmandchiligi, me’morchiligi va qishloq xo‘jaligi sohalarida namoyon bo‘lganligi qayd etilgan.

    Eng qadimgi tuzumni

    davrlashtirish

    Jahondagi barcha xalqlarning tarixi ibtid����!���������dan boshlangan.

    Ibtidoiy jamoa tuzumi – insoniyat tarixi- ning boshlang‘ich davri bo‘lib, bu paytda bar-cha mehnat qurollari umumiy bo‘lgan va hamma birgalikda mehnat qilgan.

    Insoniyat rivojidagi birinchi bosqich kishilar- ning ibtidoiy to‘daga birlashuvi bo‘lib, bu to‘d������da qadimgi odamlarning katta jamoasini mujassam et-gan.

    Ibtidoiy to‘da bu – turmush va mehnat umumiy-ligi negizida birlashgan eng qadimgi odamlar ja-moasi.

    Ibtidoiy to‘da asta-sekinlik bilan qarindoshlarning alohida uyushmasiga – urug‘ jamoasiga aylana bordi.

    Urug‘ bu – birgalikda yashagan va mehnat qil-gan, umumiy mehnat qurollari va qurol-yarog‘-larga ega bo‘lgan qarindoshlar jamoasi.

    Dastlabki urug‘ jamoalari ayol kishi, ya’ni ona te-varagida jipslasha boshlagan. Insoniyat tarixidagi bu bosqich ona urug‘i davri – matriarxat deb ataladi.

    Eslab qoling! Bundan 5-4 ming

    �������������������������ning qadimgi aholisi bilan Qadimgi Sharq elatlari o‘rtasida keng madaniy aloqalar boshlangan.

    Odamlar birgalikda mehnat qilganlar

    To‘lib oqayotgan Amudaryo

  • Ancha keyinroq, mehnat qurollari va xo‘jalik yuritish shakllari takomillashgani sa-yin jamoadagi yetakchilik mavqei asta-sekin erkak kishiga o‘ta boshladi, endi u urug‘ga sardor bo‘lib qold�������������������������da-gi bu davrni patriarxat–ota urug’i deb atasha-di. Patriarxat bilan eng qadimgi urug‘chilik �����������%������di.

    Eng qadimgi odamlar dastlabki mehnat qurollarini toshdan yasagani tufayli arxeo-loglar insoniyat tarixining boshlanishini «tosh davri» deb atashadi. Tosh d��������������q

    davom etgan, shuning uchun ham uni quyidagi bos-qichlarga ajratishadi, jumladan:

    – qadimgi tosh davri – paleolit (yunoncha «pa-leos» – «qadimgi» va «litos����������������dan);

    – o‘rta tosh davri – mezolit�W�������o‘rta»);– yangi tosh davri – neolit («neos» – «yangi»);– mis-tosh davri – eneolit (lotincha «eneus» –

    «mis» va yunoncha «litos» – «tosh» ��������dan).

    Yovvoyi otlarni ovlashmanzarasi

    Tayanch konspekt

    moddiy (ashyoviy) manbalar

    tarixiy manbalar

    ������������

    mehnat qurollaritaqinchoqlarqurol-aslahalar

    «Avesto»]�����������������Gerodot, StrabonSim SyanKvint Kursiy RufArrian asarlari

    12

    Toshdan yasalgan mehnat qurollari

  • 13

    Savol va topshiriqlar1. Nima uchun arxeologlar insoniyat tarixi ibtidosini «tosh davri»

    deb atashad�~2. Tosh davrlarini sanab bering. Nega ular shund����������~+��������� �����dan tarixni qayta tiklaydigan manbalar nomini

    aytib bering.4. Tarixni o‘rganishda foydalanilgan qaysi moddiy manbalarni bi-

    �����~5. Arxeologiya, antrop����������������*���%���� ;��������qida

    ����������������~

    2-§. Eng qadimgi odamlar rivojining ilk bosqichlari

    Eng qadimgiodamlar

    F��� ����dagi dastlabki odamlar qaddi-qomatini tik tutib yuradi-gan, mehnat qurollarini yasash va

    ularni ishlatishni biladigan odamlar bo‘lib, ana shu xu-susiyatlari insonlarga hayvonot dunyosidan farqlanib �������� �%�����������������dda tosh mehnat qu-rollari yasashni biladigan eng qadimgi odam suyaklari qoldiqlarini olimlar turli mintaqalarda topib o‘rgangan-lar, jumladan, Janubiy Afrikadan – avstralopitek,

    1 Odamzod ajdodlarining qadimiy yodgorliklari topilgan Sharqiy Afrikadagi Olduvay darasi (Tanzaniya).

    So‘nggi paleolit davri manzilgohi

    Avstralopitek

    Eng qadimgi odam

    paleolit �������� neolit eneolit

    matriarxat patriarxat

    arxeologlar

    antropologlar���������lingvistlar

    Paleolit

    Olduvay1 mil.avv. 3 – 2 mln. yil.ilk����������"�������"$$��������o‘rta����������"$$ � �$��������so‘nggi�����������$ �"#��������

    Eslab q����

  • 14

    Sharqiy Afrikadagi Zinj vodiysidan – zinjantrop, Yava orolidan (Ind�������[���pitekantrop, Xitoy hududidan – sinantrop, shuninqdek, Germaniyadan – neandertal va Fransiyadagi Kromanyon g‘orid������������qiyofadagi odam – kromanyon suyaklari topilgan.

    F��� ����da iqlim iliq bo‘lgan davrlarda odamlar ������������%����%�daryolar yoki buloqlar yaqinidagi tepaliklarda joylashgan. Ilk paleolitning oxirlariga ke-lib Buyuk muzlik davri boshlandi. Ibtidoiy odamlar o‘ta qattiq sinovga duch keldi. Bu hol odamlarni yangicha turmush sharoitiga moslashishga undadi. Bunday paytda kuchlilargina yashab qolgan.

    Enq qadimgi odamlarning

    mashg‘ulotlari

    Enq qadimgi odamlarninq� �����-

    ������� ';��%�@� ������ ��� F����pa-ning ko‘pgina hududlaridan topilgan. �����������da toshdan yasalgan qa-

    dimiy mehnat qurollari Farg‘ona vodiysidagi Selun-gur���������dan va Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq ��������dan ham topilgan. Bular qo‘pol tosh qu-rollar bo‘lib, ularning bir tomoni urib o‘tkirlangan. Arxe-ologiya fanida bu tosh qurollar chopperlar deb nom-langan.

    Mehnat qurollari odamlarga yegulik topish uchun kerak bo‘lgan. Dastlabki mehnat qurollari sodda edi. Uchi o‘tkirlangan tosh va tayoq bilan qurollan-gan odam hayvonlarni ovlagan, uchi o‘tkir tayoq yor-damida o‘simliklarning iste’molga yaroqli ild������� ���ild������������ %������ ������ �̂����� ������� ������Ayiq ovi

    Pitekantrop KromanyonNeandertalSinantrop

    Sinantrop

    Zinjantrop

  • 15

    in’om etsa, odam shuni olgan, topgan yeguligi bilan qanoatlangan, shuning uchun ham kishilarning eng qadimiy mashg‘uloti bo‘lgan termachilik va ovchilik o‘zlashtiruvchi xo‘jalik deb ataladi.

    O‘zingizni sinang!

    Chopperlar – ...O‘zlashtiruvchi xo‘jalik – ...

    A. P�� �%��dnikov tomonidan 1938-yilda Boysun tog‘laridan topilgan Teshiktosh g‘ori o‘rta paleolit davri madaniyatining jahonga mashhur yodgorligi hisob- lanadi. Teshiktosh g‘oridan uch mingga yaqin tosh qu- rollari va ularning parchalari, tog‘ echkisi, kiyik, yov- voyi ot, qoplon, quyon, mayda kemiruvchilar, shuningdek, qushlarning suyaklari topilgan.

    Teshiktosh g‘orida topib tekshirilgan, tosh as-riga mansub 8 – 9 yashar neandertal bolaning suyak qoldiqlari eng mashhur topilmadir. Arxeologlar bunday neandertal odamning suyak qoldiqlariga kamdan-kam hollarda duch keladilar.

    Bola jasadi qabrga ko‘milgan. Jasad�����*������echkisi shoxlari qadab chiqilgan. Murdaning dafn etili-shi dastlabki diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq bo‘lgan.

    Diniy e’tiqodlarning

    vujudga kelishi

    Mehnat faoliyati, tevarak olam haqida to‘plangan bilimlar asta-��%������������*%������qobiliyati va

    ��;�%%��������������������di.�d����� ��������� ������������ ������� ��disalar

    haqida o‘ylay boshladilar: kun bilan tun, yil fasllari al-mashishi, vulqonlar otilishi, yer qimirlashi va boshqa tabiat hodisalari od�������������������������

    Ana shu hod���������� �������� �����q tushu-nib yetmagan inson momaqaldiroq, yashin, shamol, yomg‘ir kabi tabiat kuchlariga sig‘ina boshladi.

    Teshiktosh g‘ori topilmalari

    Paleolit davri manzilgohlari

    Kapovag‘ori

    Selungur

    Teshiktosh

  • 16

    Bora-bora eng qadimgi odamlarda, inson vafot et-ganidan keyin yashashni davom ettirad�������������olamga ketadi, degan aqidaga ishonch paydo bo‘ladi.

    Yil fasllari almashinuvi, momaqaldiroq, bo‘ronni qadimgi odamlar ruh mujassamlashgan tabiat kuch-larining harakati d�����������������damni o‘rab tur-gan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga e’tiqod fanda animizm nomini olgan.

    Animizm – insonni o‘rab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga ishonish.

    Eng qadimgi odamlar u yoki bu buyumlar omad keltirishiga yoxud balo-q������ �������;� �������� ���e’tiqod qilganlar. Bu e’tiqod fetishizm nomini olgan.

    So‘nggi paleolitga oid g‘orlar devorlardagi rasm-larning topilishi qadimgi odamlarda diniy e’tiqodlar bo‘lgani to‘g‘risidagi isbotlardan biridir. Bunday rasmlardan eng qadimiylari Ispaniyadagi Altamir, Fransiyadagi Lasko va Boshqirdistondagi Kapova g‘orlaridan topilgan.

    �damlar rasmlar bo‘lajak ovd����������� ���dam beradi, deya ishonishgan. Rasmlar qarshisida hay-vonlar harakatlariga taqlid qilib, raqsga tushishgan, ��������������������������%����������@����������q-tirishni mashq qilishgan.

    Qadimgi rasmlar qimmatli tarixiy manbalardir. Ular inson nimalar haqida o‘ylagani, tevarak dunyoni qay yo‘sinda tasavvur etgani, qaysi hayvonlarni ovla-gani, qanday mehnat qurollari va qurol-yarog‘dan foy-dalanganini bilib olish va tushunishga yordam beradi.

    �d������������qurshab turgan tevarak dunyoni tushunishga intilishi eng qadimgi tasviriy san’at rivoj-�������������������������������qildi.

    Neandertal bola (Teshiktosh)

    Qadimgi rassom

    Ovga tayyorgarlik marosimi

  • 172 – Tarix, 6-sinf.

    Eslab qoling!G‘or devorlardagi

    rasmlaridan eng qa- dimiylari Ispaniyada-gi Altamir, Fransi-yadagi Lasko, Bosh-qirdistondagi Kapova g‘orlaridan topilgan.

    Ilk rassomlar

    O‘q-yoy bilan ov qilish tasviri

    Savol va topshiriqlar1. Ilk paleolit odamining tashqi ko‘rinishini tasvirlab bering.#�� �����%������ ��dudidagi qaysi p�������� ����������� ����-

    ���~+�� ������paleolit davridagi eng qadimgi odamning mashg‘ulotla-

    rini sanab bering.4. Diniy e’tiqod kurtaklari vujudga kelishi sabablarini ayting.5. Ilk rasmlar qaysi davrda paydo bo‘lgan~

    Tayanch konspekt

    Lasko g‘oridagi rasmlar

    ilkpaleolit

    o‘rtapaleolitso‘nggipaleolit

    avstralopitek ���!�����ppitekantrop va sinantropneandertal Teshiktosh (1938-y.)

    kromanyon�

    eng qadimgirasmlar

    Altamir

    Lasko

    Kapova g‘oridiniy e‘tiqodlar ��������;��������

  • 18

    3-§. Urug‘chilik jamiyati

    So‘nggi paleolit davri

    So‘nggi paleolit davrida (milod-dan avvalgi 40 – 12-mingyil-avvalgi 40 – 12-mingyil-liklarda) ko‘pdan ko‘p voqealar

    ro‘y berdi. Bu davrda toshga ishlov berish texnikasi va mehnat q��������������������������������d����damning �������@�����qi q���;������������������d������%���davrd���������qiyofadagi odam – kromanyon odami yashagan.

    So‘nggi paleolit davri od���������������C���-qand shahri hududid��@� �̂��%����������������������daryosi vodiysidagi Ko‘lbuloq� ������������ ��qori madaniy qatlamlaridan, shuningdek, Farg‘ona vodiy-sidan topilgan.

    So‘nggi paleolit davrida odamlar ancha takomil-lashgan kesuvchi, arralovchi va parmalovchi mehnat qurollari yasaydigan bo‘lishgan. Inson endilikda taqin-choqlar – munchoq���@���������������%�������������boshladi.

    Shunday qilib, so‘nggi paleolitd�� ���������� ����rivojida yana bir pog‘onaga yuksald����damlar qarin-doshlardan tarkib topgan ixcham guruhlarga – urug‘ jamoalariga birlashdilar.

    J�����w��������������������da yashagan. Bir joy-da yashab turgan bir qancha urug‘lar qabilani tashkil etgan.

    Turar joylar qurilishi so‘nggi paleolit davri odam- larining muhim ixtirosi bo‘ldi. Kiyim-kechak tayyor-lashda hayvonlar terisidan foydalanishgan. Inson bu davrd�� ���w��� ����da (yog‘ochni bir-biriga ishqalash, chaqmoqtoshni bir-biriga urish orqali) olov hosil qi-lishni ham o‘rganib oldi.

    Mezolit davri��������davri (o‘rta tosh davri) mi-loddan avvalgi 12 – 7-mingyil-liklarni� ���� ������ ���}��� ��������

    d����� ������������ ������ �����%� davri poyoniga yetdi,

    Qishning boshlanishi

    G‘orda yashaydigan sher

    Kromanyon

  • 19

    bu narsa iqlim ancha ilishiga va odamlar turmushida ���������������������������%��di.

    �������� davrida inson o‘q-yoy yasashni o‘rganib old�����q-yoy kashf etilishi bilan odam ixtiyorida chop-qir hayvonlar va qushlarni ovlash imkoniyati vujudga keldi.

    �������� davri oxirida inson hayvonlarni qo‘lga o‘rgata boshlad��� ��������� ����� qo‘lga o‘rgatdilar. Itlar bilan birga ov qilinganda o‘lja oldingisiga qaragan-da mo‘l-ko‘l bo‘ldi. Tiriklayin tutib olingan hayvon-lar (q�������qlar, uloq������@� �������������[��� ��di odam lar o‘ldirmasd��@������%�����������;���da saqlab qo‘yadigan bo‘ldilar.

    ��������davri oxirid����d������da xo‘jalikning yangi tarmoqlari – ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik vu-judga keldi.

    �����%� ���%������� ������ ����� !�������� ��;�qat ������ ���';��%�� ��dudlarida, balki Yevropaning shi-molida ham keng joylasha boshladilar.

    Bugungi kund�������������d���������davriga oid ���d�������d������������������������������diy-sining tog‘oldi va tog‘li tumanlarida, Toshkent vohasi-da hamd�� �����%�������� !�����da bund��� ������ gohlar ko‘plab uchraydi. Obishir, Qo‘shilish va Machay

    Mamont suyagidan qurilgan turar-joy

    Rangli toshlardan yasalgan munchoq

    Olov chiqarish jarayoni

    Urug‘chilik jamoasi

  • 20

    �����������@� ������dek, Zarautsoy darasidagi qoyatosh rasmlari ancha mufassal o‘rganilgan.

    Amudaryo va Sirdaryo qirg‘oq����@� �����%������hududidagi ko‘llar va d�������� ������� ������� davri ovchilari va baliqchilari ko‘chib kelib o‘rnashgan mas-mas-kanlarga aylangan.

    Dehqonchilik vachorvachilikning

    rivojlanishi

    Neolit davrida – yangi tosh as-rid�� ���������������� ��!���%da ���������������dir bo‘ldi, avval tabiatdan barcha tayyor narsa-

    larni olgan inson Qadimgi Sharqning turli viloyatlari-da ishlab chiqaruvchi xo‘jalik �� �����������%� ��� ����-vachilikka o‘ta boshlaydi�������������da neolit davri miloddan avvalgi 6– 4-mingyilliklar bilan sanaladi. Arxeologlar neolit davri boshlanishini sopol idishlar yasashning kashf etilishi bilan belgilaydilar.

    �������� ��� ������� davrida odam toshdan mayda mehnat qurollarini – mikrolitlar yasashni, toshga ish-lov berishning oldin ma’lum bo‘lmagan usullarini: sil-liqlash, arralash, sirlash va teshikchalar parmalashni qo‘llay boshladi.

    Neolit davrida qabilalar o‘troq� ������� �������o‘tib, doimiy turar joylar qura boshlaganlar. Shu davrda paxsa imoratlar qurilishi vujudga kelgan. Asta-sekin urug‘ jamoalarining o‘troq� ������������ ���%�������borgan�������q�����������������������qurollarining yanada takomillashishi jamoalarning dehqonchilikka o‘tib bori shiga imkon yaratad��������q���������������o‘tilishi har xil buyumlar tayyorlash sohasi bo‘lgan hu-narmand�����%�����!�������������di.

    Loydan ishlangan va olovda pishirilgan idishlar yasash sohasi – kulolchilik, tolalar va jundan kiyim-kechak tayyorlash tarmog‘i – to‘quvchilik hunarmand-chiligi neolit d������������%���*����������������dir.

    ��������������� !������������������da aholi milod-dan avvalgi 6–5-mingyilliklar boshlarid�� ���������-

    Mehnat qurolini yasash

    Eslab qoling!Ishlab chiqaruvchi

    xo‘jalik – ancha vaqt ������� ���q-ovqat mah-sulotlari bilan ta’minlab %����� �����������%� ���chorvachilikdir. Ziroat-chilik termachilikdan boshlangan, chorva-chilik esa ovchilik qi-lish va hayvonlarni qo‘l-ga o‘rgatishdan kelib chiqqan.

    Toshdan yasalgan mehnat qurollari.

    Mikrolitlar

  • 21

    likka o‘tgan bo‘lsa, mintaq�������%����������������o‘lkalaridagi qabilalar ovchilik va baliqchilik bilan shug‘ullanganlar.

    O‘zingizni sinang!

    Mikrolitlar – ...Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik – ...

    Loydan yasalgan va olovda

    pishirilgan idish

    Sopol idish yasash

    Neolit davri dehqonlari va

    chorvadorlarining manzilgohi

    Savol va topshiriqlar1. So‘nggi paleolit odami tashqi ko‘rinishini tasvirlab bering.2. Eng qadimgi odamlar jamoasi urug‘chilik jamoasidan nimasi

    bilan farq qilad�~3. So‘nggi paleolit davrining muhim ixtirolarini ayting.��������%��������dudidan top������������davriga oid qaysi ar-

    xeologik yod����%�������������~

  • 22

    4-§. Eneolit va bronza asri ziroatchilari

    Metall davriningasosiy

    xususiyatlari

    Neolit davrining oxirida odamlar ������ ��� %���*������� �����da eng buyuklaridan birini yaratishga

    muyassar bo‘ldilar: misdan foydalanishga, undan mehnat qurollari yasashga o‘tildi.

    Misdan yasalgan mehnat qurollarining tosh qurol-lar bilan birgalikda ishlatilish davri eneolit – mis-tosh asri deb ataladi. Bu davr miloddan avvalgi 4 – 3- mingyillikning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi.

    Mis qurollar tosh q��������� ��������� �;�����%����-ga qaramasdan, unchalik keng tarqalmad����damlar misni qalayi, qo‘rg‘oshin yoki rux bilan qo‘shib, eritib ��������������������������dan keyingina metall tosh qurollarni siqib chiqara boshladi. So‘ngra misga nis-batan mustahkam sun’iy metall keng tarqaldi.

    Metallurgiya rivoji kishilarning moddiy va ma’naviy madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Mil. avv. 4-ming-yillikda Qadimgi Sharqda ilk shaharlar va davlatlar vujudga kela boshlad��� ������ ������ !�����da sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kel-di, xom g‘ishtdan ko‘p xonali uylar qurila boshlandi, idishlarni pishirish uchun kulolchilik xumdonlaridan foydalanishga kirishildi. Sopol idishlar hayvonlarning, qushlarning tasvirlari va o‘simlik naqshlari (yaproqlar,

    �����[�����������������������di.

    ]������ ��dan ko‘ra ancha qattiqligi tufayli mi-loddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalaridan boshlab asta-sekin mehnat qurollari, qurol-yaroq����� ��� �������������� ����������da ishlatiluvchi asosiy ashyoga aylanib qoldi.

    ]������ ������ qurollariga ega bo‘lgan odamlar endi dalalarga ancha durust ishlov berish va ekin maydonlarini kengaytirish imkonini qo‘lga kiritdi. Nati-jada ular ixtiyorida ortiqcha miqdorda qishloq xo‘jalik

    Eslab qoling!Eneolit – mis-tosh asri.

    Sopol idishlar

    Kamon o‘qlarining uchlari

    Bronzadan yasalgan

    to‘g‘nog‘ich va tosh munchoqlar. Mil. avv. XVII asr

  • 23

    mahsulotlari vujudga keldi. Chorvachilik asta-sekin dehqonchilikdan ajralib chiqa boshladi.

    Patriarxatningboshlanishi

    Tarixning ko‘p davrlari davomida uruq‘ jamoasidagi muhim ishlar �������� �����da bo‘lib (bolalarni

    tarbiyalash, ovq��� ����������@� ������� ����������� ����-lash, kiyim-bosh tayyorlash), jamoada ular ning, ayniq- sa, yoshi katta ayollarning mavqei erkaklarnikiga nis-batan ancha baland������������������� yer haydab, �����������%� qilish, chorvachilik, hunarmandchilikning vujudga kelishi natijasida urug‘ni yetarli mahsulot-lar bilan ta’minlash erkaklar qo‘liga o‘tdi. Uy xo‘jaligi ���������� �������� �����da qoldi. Endi urug‘chilik oilasida erkaklar muhim o‘rin tuta boshladi. Qarin-doshchilik erkak nomi bilan belgilanadigan bo‘ldi va patriarxat davri boshland������������ �����dan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topa-digan bo‘ldi.

    Bronza davridehqonlariningmanzilgohlari

    Dehqonlarning qad��� �����-gohlaridan biri Zarafshon daryosi �������dagi Zamonbobo ko‘li yaqi-nidan topilgan. ?�������dudidan

    ham qadimgi dehq�������%�������������topilgan.Arxeologlar Surxondaryo vohasidan qadimgi

    ������������� �����������dan biri bo‘lgan Sopol-litepani topishdi. Q���������� davomida bu yer-dan uy-joylar, maishiy va xo‘jalik xonalardan tarkib topgan paxsa imoratlar, sop����������@�������dan yasalgan mehnat q��������� ��� �������������� �����-gan ustaxona qoldiqlari, shuningdek, yirik xumlarda saqlangan bug‘doy va arpa doni topilgan.

    Bundan uch yarim ming yil muqaddam Surxon vo-hasid�@��������C������dd������������q bo‘lmagan joyda Jarqo‘ton������������!�dga kelgan. Jarqo‘ton qurilishi tarixid����%������������������%�������������-

    Eslab qoling!Patriarxal oila –

    ota tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topgan oila.

    Zamonbobo – Bu-xoro viloyati Qorako‘l tumanidagi Zamon-bobo ko‘li bo‘ylarida miloddan avvalgi 2- mingyillikda yasha-gan chorvadorlar va dehqonlarning qa-d�������������

    Ilonlar tasviri tushirilgan tosh tumor. Mil.avv.

    2-mingyillik

    Bronzadan yasalgan bilaguzuk. Mil. avv. XII asr

    Eslab qoling!

  • 24

    di. U ikki qismdan iborat bo‘lgan: qal’a va uning atro-*d�� !���� �w������� �������� �������d va dehqon-larning uylari joylashgan. Qal’a ichidan ibodatxona qoldiqlari topilgan.

    ]������ d����� ������������ �������� ���� ��� ��-narmandchiliklar, to‘quvchilik, kulolchilikni rivoj top-tirishd�@� ����������� ��������� ������@� qurilish so-hasida katta yutuq����� ��������� ]������ davrida odamlar kulolchilik charxi va g‘ildirakni kashf etdilar. Shu tariqa harakatlantirish vositalari vujudga keldi.

    misdan yasalgan mehnat qurollarisug‘orma dehqonchilik (sun’iy sugo‘rish)ko‘p xonali uylarSharqdagi ilk davlatlar va shaharlar

    patriarxatZamonbobo, Sopollitepa, Jarqo‘tonkulolchilik charxi, g‘ildirakibodatxona

    Tayanch konspektEneolit davri (mil. avv. 4-mingyillik – 3-mingyillik o‘rtalari)

    Bronza davri (mil. avv. 3-mingyillik o‘rtalari – 2-mingyillik)

    ��

    ����

    Savol va topshiriqlar1. Eneolit davrining neolit davridan asosiy farqlarini ayting.2. Misning kashf etilishi q����������������~+�� ����������dan nimasi bilan farq qilad�~4. Nega matriarxatdan patriarxatga o‘tish jarayoni sodir bo‘ld�~

  • 25

    5-§. Temir asriga o‘tish davrida O‘rta Osiyoning rivojlanishi

    Temirdanfoydalanish

    �d����� ��� ��� ������dan mehnat qurollarni yasashni o‘rgangan davr- lardan beri oradan ko‘p asrlar

    o‘tdi. Faqat miloddan avvalgi I-ming yillik bosh- laridagina temirdan mehnat qurollari ya sash imkoni-yati paydo bo‘ldi. Bu jarayon ancha sermashaqqat bo‘lgan, negaki temir misdan ko‘ra ancha yuqori ha-roratda (1500°C) eriyd���'���������������������nisbatan olganda qulay bo‘lgan: temir ulardan qat-tiqroq edi.

    Temird��� ��������� ������� ����%� �����dagi xettlar (miloddan avvalgi XIV–XIII asrlar), so‘ngra qo‘shni mintaqalardagi (Mesop������@� ����@� ��%������[�xalqlar foydalana boshlaganlar. Temir buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan. Temir kamyob va qim-matbaho metall bo‘lgani uchun undan d������� ��������������������������da foydalanishgan. Shunday ����%���������*�w������Tutanxamon maqbarasidan va ��%��dagi Maykop qo‘rg‘oni yodgorligidan topilgan.

    Sopol idishlar

    Eslab qoling!Temirdan birinchi

    �����������%������dagi xettlar foydalana bosh-laganlar (mil. avv. XIV–XIII asrlar), keyinroq ularga qo‘shni bo‘lgan Mesopotamiya, Eron, ��%������� ���%��-larining aholisi ham temirdan foydalangan-lar.

    Qadimgi temirchilar

  • 26

    Mehnat qurollari yasash uchun temirdan foy-dalanilishi, eng avvalo, dehqonchilikning rivojiga ta‘sir qildi. Temirdan ishlangan uchli omochlar va boltalar paydo bo‘ldi. Bu mehnat qurollari katta maydonlar-d�������������%���g rivojlanishiga imkon yaratib berdi. �����������dan topilgan eng qadimgi temirdan yasal- gan qurollar miloddan avvalgi IX–VIII asrlarga oid bo‘lsa-da, temir qurollarning ko‘pchiligi miloddan av-valgi VII–VI asrlarqa oid sanaladi.

    Yevropadan farqli ravishda Sharqda dehqon-chilik asosan sun’iy sug‘orish asosida rivojlandi. Gul-ga burkangan bog‘lar va serhosil dalalarni suv bilan ta’minlash uchun Sharqda anhorlar va ariqlarning keng tarmog‘i ishlab chiqilgan.

    Ijtimoiy tuzumTemir qurollarning keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu esa ishlab chiqarishning yanada

    rivoj top��� ������� ����������� ����� �����di. Urug‘ jamoasi o‘rnini hududiy qo‘shnichilik jamoasi egallay boshladi.

    Qabila-urug‘ oqsoqollarining ta’siri tobora kuchaya borgan. Doimiy harbiy to‘qnashuvlar sharoitida qa-bilalar ittifoqlari paydo bo‘ldi. Bu ittifoqlarga harbiy sardorlaridan saylangan kishilar rahbarlik qilganlar, jamiyat esa harbiy demokratiya tamoyillari asosida yashay boshladi.

    Mil. avv. I-mingyillik boshlarid�������������da aholi to‘rtta guruhga bo‘lindi: kohinlar, jangchilar, dehqon-lar, hunarmandlar.

    ������ �����d�� !��������� ������ nmana» deb ataluvchi katta patriarxal oila bo‘lganini «Avesto»dan ������ ������� ]��� ������ �������� ����� !������ ��«vis»ni tashkil etgan. Hududiy qo‘shnichilik jamoasi esa «varzana» deb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga – «zantu�� ����������� ���� ��dudini hi-

    Eslab qoling!Harbiy demokra-

    tiya – ilk davlatchilikka o‘tish davrida qabila va qabilalar ittifoqlariga say-lab qo‘yilgan harbiy sar-dorlar boshchilik qil- gan boshqaruv shak- li.

    Kamon o‘qlarining temir uchlari

    Bronzadan yasalgan qozon. Mil. avv. VI – V

    asr

  • 27

    moya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa – «dax’yu»ga uyushishgan. «Avesto»ga ko‘ra jami-yatni boshqarishning quyid�����������!�d bo‘lgan:

    �oqsoqollar kengashi; �xalq yig‘ilishi; �alohida tumanlar hukmdorlari; �viloyatlarning hukmdorlari. Aholining urug‘ va qabila bo‘yicha emas, balki

    hududiy taomilga ko‘ra guruhlarga ajratilishi mil. avv. IX–VIII asrlard�������������da vujudga kelayotgan ilk davlat birlashmalarining alomati edi.

    Tayanch konspekt

    ���������?_�?�����������������W����%������[�birinchi bo‘lib temirdan mehnat qurollari yasaganlar

    ���������?�_���������������������da temirdan yasalgan ilk mehnat qurollari

    urug‘chilik jamoasi – qo‘shnichilik jamoasi

    harbiy demokratiyaga o‘tish

    '�����{�����@����@��������@������@�dax’yu

    ���������?�_������������������������dudida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi

    Savol va topshiriqlar1. Temir buyumlardan foydalanish q���������������~2. Temirdan mehnat qurollari yasashning boshlanishi jamiyatda

    qand���������������������%��d�~3. «Avesto»da patriarxal oila, urug‘chilik jamoasi, hududiy

    qo‘shnichilik jamoasi va qabila qand����������~4. Ilk davlat vujudga kelishi davridagi jamiyatni boshq������������

    haqid����������������5. Ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi qanday omil bilan

    ��|���|~

    Eslab qoling!!�����������

    taraqqiyoti: ibtidoiy to‘da �urug‘ �qabila �qabilalar ittifoqi.

    Temirdan ishlangan xanjar va qin.

    Mil. avv. I mingyillik

    Temir pichoq. Mil. avv. VII–VI asrlar

  • 28

    6-§. Nil vodiysi va uning aholisi

    Misr – Nil in’omi����� ������ ����� ���������� ���-qin havo va mo‘l-ko‘l hosilni olib kelguvchi sersuv Nil viqor

    bilan oqadi. Ulug‘vor daryo Afrika shimoli-sharqi-d�� �������������� ��!�d�� %������� ������ ����� �����-gan. Bir qancha shoxobchalarga bo‘linib oquv chi Nil d������� ������������ ��������� d������� quyiladi. Nil daryosi quyilish joyini yunonlar delta deb atash-gan, chunki d������ quyiluvchi shoxobchalar-���� ���������%��� ��������� ���������%����@� �w���� yunoncha «d��������*�����������������

    Nil vodiysi – har ikkala qirg‘oq bo‘ylab 3 km dan 22 kilometrgacha kenglikdagi va 6 ming kilometr ������%dagi sug‘oriladigan yerlardir. Nil vodiysini har ikkala tomondan tog‘lar mudofaa devorlaridek muho-;����qilib turadi, adirlar ortida Sahroyi Kabir va Liviya ������������� %���� ������� qumliklari yotadi. Daryo-ning har ikkala qirg‘og‘i qora tuproqli serhosil dala-lardan iborat. Vodiyliklar yurtga – «Qora tuproq» yoki «Nil in’omi» deb nom berishgan.

    Har holda, hamma vaqt ham shunday bo‘lmagan. Qad���������������da Nil vodiysi odam o‘tolmay-digan, papirus butalari bir-biriga chirmashib ketgan botqoqliklar bilan qoplangan, suvda son-sanoq����yirtqich timsohlar kun kechirar, quruq yerlarda yov-voyi hayvonlar galasi sang‘ib yurar, botqoq������da ����������������������������di.

    Vaqt o‘tgani sayin iq��� �������� ���di, suv ham yildan-yilga kamayaverdi, Shimoliy Afrika ham

    BO‘LIM IIQADIMGI SHARQ VA O‘RTA OSIYO

    Nil daryosi qirg‘oqlarida

    Eslab qoling!Nil daryosi borib-

    ������ ��������� den-

    �����quyiladi.

    Nil daryosi quyil-ish joyini yunonlar delta deb atashgan.

    Nil vodiysi

  • 29

    cho‘lga aylana bord����damlar Nil vodiysi va deltasini ������������������d������C��������������������%����������asosiy mashg‘ulotiga aylandi. Mil. avv. 4-mingyillik boshlarida odamlar Nil daryosi qirg‘oqlaridagi yer-yer-������������������������������dilar.

    Misrliklarning mashg‘ulotlari

    Nil daryosi dalalarni suvga bosti-rib, keng-mo‘l oqqan yillarda misr-lik dehqonlarning hosili ham bara-

    kali bo‘lgan.Misrlik dehqonlar bug‘doy va arpa, shuningdek,

    p������%����������%�����@���������������%���pdan esa

    ���������qishgan. Nil vodiysid�����@�qovun, anor, xurmo, p����@���d���@��������%��������������������yetishtirilardi.

    Qad��� ����da yerga omoch bilan ishlov beriib, urug‘ qo‘lda sepilgach, urug‘likni yerga sing-dirish uchun qoramollarni daladan haydab o‘tishgan. Mehnat q��������� ��%������������ ������ ������������� omoch va hayvonlar kuchidan foydalana bosh-lashdi. Misrliklar sigir, qo‘y-echki, cho‘chqalarni boq����������������������%�����dan dala ishlarida foydalanishgan.

    Misr dehqonlari yerga urug‘ sochish va hosil-ni yig‘ishtirib olish ishlarini g‘ayriodatiy muddatda ���%���������������������������da ular dam olishgan ���������%����%����������������di, negaki bu mahalda barcha dalalarni suv bosgan bo‘lard�����da dalalar-ga urug‘ ekilgan, sug‘orish uchun kanallar va ariqlar-��� ��������� �������� ���������@� ����%�� � ���payt larda yomg‘ir juda kam yog‘ar edi. Qishda esa hosil yig‘im-terimi boshlangan. Boshoqlarni mis o‘roqlar bilan o‘rib olib, so‘ngra maxsus joyga tashib, bug‘doy yoki arpa bog‘lari ustidan hayvonlarni haydab o‘tib, hosilni yan-chishgan. Xirmonjoydan chiqqan don sopol xumlarda saqlangan. Bu tadbir donni son-sanoq����%��������-���������%����dalardan omon saqlardi.

    Misr podshohligi

    Tutmos II hukmronligi davrida Misr chegaralari (mil. avv. 1500-yil).�����*�w��������muhim yurishlarining yo‘nalishlariAsosiy dehqonchilik tumanlari

    Nil daryosi vodiysi

    Quddus

    Fala

    stin

    BiblKadesh

    Tir

    Asvon

    Kipr o.

  • 30

    Hunarmandchilikningrivojlanishi

    Qadimgi Misr hunarmand-larining 30 d��� ����d kasb-korlari bo‘lgan. Misgarlar

    misni eritib, undan mehnat qurollari quyishardi. Kulol-lar loydan turli-tuman idish-tovoqlar yasab, idishlarni xumdonda pishirishgan. Quruvchilar saroylar, ibodat-xonalar va uylar bunyod� ��������� �ddiy misrliklar-ning uyi loy suvalgan papirus poyalarid��@���dagon-larning uylari esa oftobda quritilgan xom g‘ishtdan qurilgan. Fir’avnlarning saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. Duradgorlar d�������������%�larni yasashard��� ��������� qamishdan qayiqlar, yog‘ochdan esa kemalar qurishardi. To‘quvchilar kiyim- kechak uchun materiallar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tikishardi. Zargarlar oltin va qimmatbaho tosh-lardan taqinchoqlar yasashgan.

    Misr davlatiningtashkil topishi

    �damlar miloddan avvalgi IV-mingyillik oxirida Nil vodiysidagi sermashaqqat turmush sharoitiga moslasha boshladi. Tarqoq man-

    ��������� nom» deb atalgan kichik davlatlarga bir-lashdi.

    Vaqt o‘tishi bilan asta-sekin qabila sardorlari hukmdorlarga – podsholarga aylanishdi, oqsoqollar esa boshqaruv ishlarida ularga yordam berishardi. Kohinlar alohida mavq�� ��� ��;���� ��� �����������Kohinlar diniy marosimlarni bajarishar, muhim ishlar oldidan xudolardan madad so‘rab iltijo qilishgan.

    Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan. Bittasi Quyi (Shimoliy) Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janu-biy) Misrda davlatni boshqargan. Mil. avv. 3000-yilda ikkala davlat o‘rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori Menes g‘alaba q����di. U birlashgan mamlakatning birinchi hukmdori – ����� bo‘ldi. Yago-na va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo‘lmish ����� shahri barpo etildi.

    Savdo-sotiq

    Yuqori Misr shohi Quyi Misr shohini

    qatl qilmoqda

    ����������������tojlari

  • 31

    Ko‘p yillar mobaynida «nom»lar hukmd������� ����mol-mulkini ko‘paytirib oldi, natijada Misr mustaqil davlatlarga aylangan alohida «nom»larga parchalanib ketdi. Vaqt o‘tishi bilan mamlakatning qayta birlashuvi ro‘y berdi. Bu davlatning poytaxti Fiva shahri bo‘lgan.

    ������������ �������� Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga ajratishgan.

    O‘zingizni sinang!

    «Nom» – ...Menes – ...

    ������������– ...��������� ...

    Tayanch konspektAfrika shimoliy-sharqi – mil. avv. 4-mingyillik boshiNil delta ����������d�����Nil vodiysi – kengligi 3 km dan 22 km gacha, �����������&����%dehqonchilik, chorvachilikpapirus – uylar qurilishidavlatlar – «nom»mil. avv. 3000- yil – Yagona birlashgan Misrp����������*�

    ���

    �����

    Savol va topshiriqlar"����������%�����������%�����������w���d������w��������~2. Qadimgi Misrning tabiiy sharoiti nima sababdan dehqonchilik

    uchun qulay ed�~3. Xaritadan Qadimgi Misrni toping. Nil daryosi deltasi, Quyi va

    Yuqori Misrni ko‘rsating.������ ������ ���q vaqt odamlar Nil vodiysiga ko‘chib kel-

    ������~5. Misrliklar mashg‘ulotlarini sanab bering.6. Qadimgi Misr tarixi qaysi d���������!�������~

    Dalaga ishlov berish

    Kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni

    sug‘orish

    Eslab qoling!������������ �����

    xini Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsho-lik davrlariga ajrat-ganlar.

  • 32

    7-§. Misr va qo‘shni xalqlar

    Qadimgi misrliklarning

    qo‘shnilari

    Misr janubdan Nubiya bilan chegaradosh bo‘lgan. Bu mam-lakatga misrliklar Nil bo‘ylab oltin, smola (q�����[@�*�������@���dir navli

    yog‘ochlarni ayirboshlash uchun borganlar.Misr g‘arbida, Liviya cho‘lida shu nomdagi

    mamlakat joylashgandi. Sahro aholisi ko‘chmanchi chorvadorlar bo‘lgan. Quyi Misrd��� ��*�� �������orqali o‘tadigan yo‘l Sinay yarimoroliga olib borgan, bu yerda esa mis q�������������Sinay yarimorolidan shimolroqda Falastin, uning yonboshida Suriya joylashgan. Bu mamlakatlar mis va temir rudasiga hamda boshqa foydali q����������������������

    Misrliklar Falastin va Suriyadan hunarmandlar yasagan nodir buyumlar va qimmatbaho toshlarni olib kelishgan.

    Fir’avnlarningistilolari

    Qadimgi podsholik davrida Sinay yarimoroli bosib olinadi, mahal-liy qabilalar Misrga soliq to‘lay

    boshlashdi. Fir’avnlar Nubiya va Liviyaga ham yurish qilib, shaharlarni talaydilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab old������ ������ podsholik *�w�������������������������������������������������Misrga qo‘shib olishga muyassar bo‘ldilar.

    Miloddan avvalgi XVIII asr oxirida ko‘chmanchi giksoslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklar-ning piyoda qo‘shinlaridan farqli o‘laroq giksoslar-ning asosiy kuchi otlar qo‘shilgan jangovar aravalari bo‘lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan, ikkinchisi esa kamondan dushmanlarni nishonga olib o‘q�������Quyi Misrni bosib olgan giksoslar misrliklar shaharlari va qishloqlariga hujum qild�@���������������� ����di va odamlarni asirlikka haydab ketdi.

    ]�� ��|�}�� ������ podsholik ko‘plab mayda «nom»larga bo‘linib ketgandi, ular giksoslarga soliq

    Tutanxamon taxti

    Qadimgi Misr jangchilarining

    sopoldan yasalgan haykallari

    Eslab qoling!Nubiya, Liviya, Falas-

    tin va Suriya mamlakat-lari qadimgi misrliklar-ga qo‘shni bo‘lgan.

  • 33

    to‘lar edi. Faqat Fiva shahri hukmdorlarigina giksos-larga itoat qilmadilar.

    Bosq��������� ����}��� ����� �������� ����ddudiga tushib qolgan «nom»lar hukmdorlari Fiva shahri atro-*�������������������di. Ko‘p o‘tmasdan Yuqori Misr-�����������������������������*�w���������*ga birlashdilar. Bir qancha janglard��*�w����Yaxmos gik-soslarni tor-mor etib, bosqinchilarni Misrdan haydab chiqard��� �������� ��%d�������� ������ �������dirgan F���� ����� *�w������� ��������� ����������� �����-d�@���������*�w���������dan Yangi podsholik davri boshlandi. Yaxmos hukmdorligi davrida Misr yuksak kuch-qudrat cho‘qqisiga erishadi.

    Fir’avnlar yurish-larining natijalari

    ����%������ ���d qilgan Yangi podsholik hukmdor-lari qo‘shni davlatlar bilan

    kurashni endi bosqinchi sifatida davom ettirishd�������q������������� ��������@� qilichlar va d������� ����� !��-govar oyboltalar, shuningdek, jangovar aravalar bilan q������������� *�w������� ������ ��� ��d� ������ �-lakatlariga hujumni boshlab yubordilar.

    Bir necha yurishlard���%�����*�w�������deyarli bu-tun Nubiyani Misrga qo‘shib olishdi, Liviya qabilalarini o‘lpon to‘lashga majbur qildilar. Mil. avv. 1500-yillar ����*d��*�w����Tutmos II katta yurishlar tashkillashti-rishga muyassar bo‘ldi. Falastin va Suriyani istilo qi-lish boshlandi, bir necha yil davom etgan yurishlarda erksevar q����������� �����%����� �������dirib bo‘lmadi. Faq������ *�w����^����� � ���������� �������������muvaffaq bo‘ldi.

    Bo‘ysundirilgan xalqlar misrliklardan nafratlanib, ������%�������d����������%��������������*�w������������necha yil mahalliy qabilalar bilan urushdilar. Bu narsa *�w�����������������quritdi, d����������������qoldi, Yangi podsholik ham alohida «nom»larga tarqalib ketdi.

    Eslab q����Kir II ning o‘g‘li

    ������mil. avv. 525-yilda Misrni bosib oldi.

    Tutmos III jangchilari shaharga hujum

    qilmoqda

    Eslab qoling!Fir’avn Yaxmos

    giksoslarni tor-mor etib, bosqinchilar-ni Misrdan haydab chiqardi. Yaxmos �����*�w����������lolasi asoschisiga aylandi va Yangi podsholik davri boshlandi.

    3 – Tarix, 6-sinf.

  • 34

    Mil. avv. VII asrda Misr yana yagona davlatga bir-lashdi, mamlakat iqtisodiyoti va madaniyatida yuksa-lish boshlandi. Ammo miloddan avvalgi VI asrda Misr-ga yangi bir dushman bostirib kiradi.

    Forslardan ulkan lashkar to‘plagan shahanshoh Kir II ning o‘g‘li Kambiz II miloddan avvalgi 525- yil-da Misrni bosib oli.

    O‘zingizni sinang!

    Giksoslar – ... Yaxmos – ... Tutmos III – ...

    Tayanch konspekt

    Misr qo‘shnilari – Nubiya, Liviya, Falastin, Suriyaqo‘shni mamlakatlarning Misr tomonidan bosib olinishiQuyi Misrning giksoslar tomonidan bosib olinishi – mil. avv. XVIII asrYaxmos giksoslarning quvg‘in qilinishi Yangi pod-sholikTutmos II mil. avv. 1500- y. bosqinchilik yurishlari���������

  • 35

    ���%��@�������@���������%��da odamlar orasida yashay- di, deb hisoblashgan. Misrliklar xudolarning bir qancha joni mavjud: ulardan biri hayvon tanasida, boshqasi esa haykalida yashaydi deb o‘ylashgan. Misrliklar xonadonidagi mehrobda xudolarning haykalchalari o‘rnatilgan. Kohinlar – ibodatxona ruhoniylari, xudolar- ni dindorlar in’om tariqasida keltirgan narsalar bilan boqishadi, deb hisoblashgan.

    Qadimgi Misr podsholigining poytaxti �����ning �����dosi – Ptax bo‘lgan. Ptax misrliklar e’tiqodicha, olamni yaratayotganida har bir narsaning nomini odam ga o‘rgatgan. Xudo shunchalik qudratliki, uni asl qiyofasida ko‘rishning iloji yo‘q. Shuning uchun ham Ptax degan xud�����F�������dagi qiyofasi Apis bo‘lib, u peshanasi va belida oq qashqasi bo‘lgan q�������%���������da tasavvur etilgan.

    ������%���������dolariga butunlay ishonishgan, har bir ishni bajarishga kirishishdan avval ulardan masla-hat, madad���%��������%�����������

    Mil. avv. 2-mingyillikdan boshlab esa Quyosh xu-dosi Amon-Ra�*��w����������������������������������*�w���������������������������������-soblangan. Dastavval ikkita xudo bo‘lgan: Fiva shahri homiysi Amon va Quyosh xudosi Ra, so‘ngra ikkalasi yagona xudoga birlashgan.

    Uning ibodatxonasi Geliopolda (Baolbek) bo‘lgan.Fir’avnlar Quyosh xudosi o‘g‘illaridir, hukmdorlar

    ����������������������������������������������oshiradi, degan qarash mavjud bo‘lgan.

    Xapi – Nil xudosi – Misrdagi hayotning birlamchi manbai va posboni, Osiris – yerosti saltanati xudosi hisoblangan. Rivoyatd�� ������������@� ������� ��������ilk podsholarid��������������@�������qini dehqonchilikka o‘rgatgan. Birodari Set� ���� ��������� ���diradi. Ammo ����������������Isida uni mumiyolagan va qayta tiril-�������%����������dan boshlab jon qaytib keladigan joy bo‘lishi uchun barcha marhumlar mumiyolanadi. ����������datxonasi xarobalari Abidos shahrid�������-gacha saqlanib qolgan.

    Isida – Osirisning xotini

    Quyosh xudosi – Amon-Ra

    Tot – Oy, donishmandlik va

    tabobat xudosi

  • 36

    Kohinlar va ibodatxonalar

    Kohinlar xudolar va odamlar o‘rtasida vositachi bo‘lishgan. Misr- liklar e’tiqodicha, mabod��F��������

    da maxsus marosimlar ado etilmasa, xudolar odam-larga madad bermay qo‘yadilar. Kohinlar diniy ma-rosimlarni bilar, qurbonlik bag‘ishlar edilar. Kundalik turmushd�� ��� %����������� ������ ���� qilish mushkul edi. Kohinlar Nil toshqini vaqtini, qachon urug‘lik so-chish va hosilni yig‘ishtirib olish muddatini aniq bi-lishgan. Barcha «nom»larda ibodatxonalar bo‘lgan, *�w�������������%�����%����������%�������������dya eti-shardi. Asosiy xudolarga atab qurilgan ibodatxonalar katta-katta yer-mulklariga egalik qilar ed���`���������-farli bosqinchilik yurishid���%�����*�w����������!���������qismini ibodatxonalarga hadya etganlar.

    O‘zingizni sinang!

    Ptax – ... Xatxor – ...Apis – ... Isida – ...Amon-Ra – ... Maat – ...Tot – ... Osiris – ...

    Tayanch konspektmisrliklar, xudolar odamlar orasida yashaydi, deb hisoblashganAmon-RaPtax ApisXap�@�������@� �̂�@�C��@���da, Xatxor, Anubis, Maatibodatxonalar kohinlar qurbonlik qilish

    Savol va topshiriqlar1. Misrliklarning hayvon timsolidagi xudolarga sig‘inishi haqida

    ��������������2. Nega Quyosh xudosi Misrning bosh xud��������������~3. Qadimgi misrliklar dinining eng qadimgi odamlar diniy e’tiqodi

    bilan o‘xshashligi nimad��������~4. Qadimgi Misr xudolarini sanab bering.

  • 37

    9-§. Piramidalar va maqbaralar

    Hamma narsavaqtdan qo‘rqadi,

    vaqt esa piramidalardan!

    Qad��� ��� ������ podsholiklar davrida misrliklar barpo etgan ulkan piramidalar� *�w������� dafn etiladigan joy – maqbaralar bo‘l-

    �����������������%����davomida ko‘pdan ko‘p sha-harlar va davlatlar yo‘q bo‘lib ketdi, ibodatxonalar va saroylar xarobaga aylandi, faqat piramidalar vaqtdan qo‘rqmaydi, faqat piramidalargina to‘rt ming yildan oshiq vaqt davomid���������dan turibdi.

    Eng mashhur piramid�������*�����������qinida ����*�w��� ��Xufu, Xafra va Menkaura uchun bunyod etilgan. Bu piramid����� !�������� ������ ��!�����dan ������������@�������������qadar saqlanib qolgan birdan- bir inshootlardir. Eng katta piramida Xufu uchun (yunonlar uni Xeops deb atashgan) miloddan av-valgi 2600-yil�����*da qurilgan. Uning balandligi 147 metr bo‘lgan.

    Piramida har biri ikki tonnadan og‘irroq bo‘lgan 2,5 million dona tosh bo‘laklaridan tashkil topgan. Toshlar shunchalik tekis qilib kesilgan va taroshlanganki, ular o‘rtasidagi yoriq 0,5 millimetrdan oshmaydi. Piramida ichida d������ ������ �������������� ���� qancha xonalar mavjud. Ulardan birid��*�w�����������������!���� di solingan toshtobut – sarkofag joylashgan.

    Misrliklar, inson vafot etganid��� ����� ����� ����olamga yo‘l oladi, bu hayotda foydalangan narsalar-ning hammasi narigi dunyoda ham kerak bo‘ladi, deb hisoblashgan.

    Dahmalar ichi esa munojotlar va qarg‘ishlardan iborat bitiklar bilan qop�����@� ����� *�w������ ������q������� �������������������������da unga yordam berishi mo‘ljallangan.

    Yirik piramidalarni o‘rtacha 20 yil davomida qurish-gan. Bu o‘ta og‘ir mehnat bo‘lgan. Piramidalarni ���� – tanasi sherniki va boshi odamniki bo‘lgan ulkan

    Piramida qurilishida

    Qadimda piramidalar vodiysining ko‘rinishi

    «�������������������

  • 38

    haykal qo‘riqlayd���C��������������*�%�����%��������-dan ishlangan bo‘lib, uning balandligi 20 metrga teng.

    Yangi podsholik davriga kelib ehrom qurmay qo‘yishdi. Fir’avnlarni tog‘larga o‘yilgan tosh maqba-ralarga dafn etadigan bo‘lishdi. Ularga kiraverish yo‘llarini bekitib tashlashgan.

    Eng mashhur maq����� *�w���� Tutanxamon-ga tegishli bo‘lgan. Maqbara ichidagi tasavvurga sig‘mayd���������%���������qadar yetib kelgan.

    MumiyolashQadimgi misrliklar inson vafot etgani-dan keyin marhumlar saltanatiga ke-tadi, o‘sha yerda umrini davom ettira-

    di, deb hisoblashgan. Ammo marhumlar saltanatidagi �����@� �����%���� *%�����@� ������� ��dining natijalariga bog‘liq bo‘lad��� �̂�������� ���� pallasiga marhumning yuragi, boshqasiga esa qush patlari qo‘yiladi. Mabo-d���������pallalari tenglashsa, demak inson bu dunyo-dagi hayotida faq��������������qilgan bo‘ladi, u vafot etganidan keyin ajoyib bir sharoitda umrini davom et-tiradi. Mabodo, yurak og‘irroq kelsa, demak inson bir talay yomon ishlarni qilgan bo‘lib chiqadi, badbashara maxluqlarga yemish bo‘lad����������qarshisid��������qiyofada qad rostlash uchun misrliklar inson jasadini mumiyolashgan.

    �datda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Jasadga maxsus ishlov berilganidan keyin ko‘pdan ko‘p matolar bilan o‘rab chirmashgan, qimmatbaho taqinchoq���� ������ ���������� �������� qati orasiga omad keltiruvchi tumorlar qo‘yilgan. Mumiyolash faqat �����������da qolgan boy-badavlat qarindoshlar-gaga nasib etgan.

    O‘zingizni sinang!

    Piramidalar – ...Mumiyolash – ...

    Toshtobut – ...������������

    Ibodatxona devorlari va ustun

    Tutanxamon

    Osiris – marhumlar dunyosining xudosi

  • 39

    Muqaddashayvonlar

    Misrliklar diniy e’tiqodiga ko‘ra, xu-dolar ko‘pincha muqaddas hayvonlar qiyofasida gavdalanadi. Misrliklar xu-

    dolari bir talay bo‘lgani uchun deyarli barcha hayvon-lar xudo deb hisoblangan. Mushuk, q���@����%��@�����@�arslon, lochin, ilon va boshqalarni muqaddas hayvon-lar deb bilishgan.

    Hasharotlar orasida q������� �����da hurmat-�w������� �������� ��‘lgan. Misrliklar Yer shari ham q�������dumalatib borayotgan sharcha singari osmon kengliklarid�� �������@� %����� ����di, deb hisoblash-gan. Shuning uchun ham q����������Quyoshning yor-damchilari hisoblangan. Jismida Bastet degan iloha gavd�����������%������*��������������������-larda Misrning jami aholisi ishtirok etgan. Muqaddas hayvonlarni ham xuddi vafot etgan odamlar singari mumiyolashgan, i������%���������dafn etishgan.

    Tayanch konspektpiramid����*�w������qbarasiXufu Xafra MenkauraXufu (yunoncha – Xeops) – mil. avv. 2600- yillar�*�%�Tutanxamonmumiyolash – 70 kun]���������������%��������

    �������

    Savol va topshiriqlar1. Qadimgi Misr hukmdorlari piramidalarni qanday maqsadda

    barp������������~2. «Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalard���

    degan iborani qand�������������~3. Misrdagi eng mashhur piramidalar qayerda barp��������~��� ��� �����}��� *�w��������� dafn etayotganda maqbaraga

    hayotda foyd��������������������������%�������~5. Marhumlar qaysi maqsadd�����������~

    Mumiyolangan it

    Mushuk ko‘rinishidagi go‘zallik xudosi –

    Bastet

    Muqaddas hisoblangan qo‘ng‘izlar

  • 40

    10–11-§§. Qadimgi Misr madaniyati

    Yozuv Qad��� �����%���� ������� ���������-������%����������dan biri edi. Avvaliga �����������������%���������d�����������F����dan duo-���� ��� ����������� ������ ������da foydalanishgan, shuning uchun ham uni «muqaddas» yoki «xudolar kalomi» deb nomlashgan.

    Qadimgi yunonlar ularni «����������» deyishgan («toshga chekilgan muqaddas bitiklar» ma’nosini ang latad�[�� F�������� �qbaralarning devorlariga va xud��������%�����������������������F����������������va sopoldan ham foydalanilgan.

    Misrliklar alifbosi 750 iyeroglifdan iborat bo‘lgan. `����������������da bir q������ ���������� �����������ifod�� ������ ������������ ��������� ������ qiyin ish bo‘lib, savod chiqarish ko‘pchilikka ham nasib etaver-�����������������qamish qilqalam bilan papirusga, ya’ni papirus poyasidan ishlangan q������������-gan. Turli rangdagi mineral bo‘yoq��������������;������o‘tagan. Ta’lim ola yotganda sopol buyumlar parchasi-

    �� ��%�� ���%������ ���������� `������� ���w������egallagan kishilar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savod���%������������������@������%�������������������������@������������}�������������Qashshoq oila-����;�����dlarining ko‘pchiligi savod�����������qolaver-gan, hunarlarni esa ota-onalaridan o‘rgangan.

    ����������sirining

    kashf etilishi

    Taniq��� ;������� ����� Jak-Fransua Shampolyon 1822- yilda jahon-������������������%�%���*����

    qildi: Misr matnlarini o‘qishga erishdi. Bu %���*���-ga Qohira shahrid��� ������ ���q bo‘lmagan Rozett shahri yaqinidagi bir toshga chekilgan qadimgi misr va qadimgi yunon tillaridagi bir xil ma’nodagi bitik sababchi bo‘ldi. Yunon tilidan tarjima qilish qiyin-chilik tug‘dirmadi, matnlarni taqqoslab ko‘rib, har bir iyeroglif anglatgan ma’noni tushuntirib berish imkoni topild���'�������%���*���dan keyin papiruslarga bitil-

    Xattot haykali

    Papirus

    Tosh lavha

  • 41

    gan ko‘plab matnlar, ibodatxonalar va piramidalar de-vorlaridagi bitiklar ko‘p asrlik jimjitlikdan so‘ng «tilga kirdi». Tarixchilar esa Qad��� ����� ������������������o‘rganish uchun muhim va ishonchli manbaga ega bo‘lishdi. Bugungi kund��G����������%��������dondagi ]��������������da saqlanmoqda.

    O‘zingizni sinang!

    ����������������Papirus – ...

    ����������polyon – ...Rozett bitiktoshi – ...

    Nazariy bilimlarning

    dunyoga kelishi

    ������%���� �������� ������������ dun-yoga kelishi va rivoj topishi ular-ning kundalik hayoti bilan bog‘liq

    bo‘lgan. Ziroatchilar qachon urug‘likni yerga qadash, qay mahald�� �������� ������������ �������� �������� ������edi. Bu muddatlarni misrliklar yuld�������qarab aniq-laganlar. Shu tariqa, astronomiya, ya’ni yuld��������-qidagi fan dunyoga keldi.

    Yuld�������� %������ ������ �����%���� ���� davomiyli-gini 365 kun etib aniq-raso belgiladilar, birinchi bo‘lib taq��� ���dilar, 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimladilar, ortib qolgan 5 kunni bayram kunlari sa- nab, hisobga kiritishmadi. Misrliklar tomonid��� ������gan osmonda yuld������ !���������� �������� �������qadar saqlangan. Misrliklar d�������� ��� ��������da yuld�������qarab mo‘ljal olishgan, yo‘lni belgilashgan.

    Anhorlar q����������da, istalgan imorat va in-shootni barpo etayotganda maydon hajmini o‘lchash ������ �di, shu tariq�� ��������� ;���� �� ���� ���������o‘lchash ilmi dunyoga keldi. Misrliklar nafaqat oddiy arifmetik hisoblashni, qolaversa kasrlar, maxrajlar va murakkab hisob-kitoblarni ham bilishgan. Matematika fani ana shu asosda taraqqiy etdi.

    Misrliklar tibbiyot fani haqidagi bilimlarga ega bo‘lganlar. Mumiyolangan mayitlarni tayyorlash ja-

    Astronom-olim

    Nefertiti – Misr malikasi

    Misrliklarning tibbiyot asboblari

  • 42

    rayonida, misrliklar od����� ���%�� ������������ ���yaxshi o‘rgandilar. Davolash muolajasida ko‘katlar d������@� ������� ������� ��� ���dan keng foydala-nishgan. Misr shaharlarida tabiblarga ta’lim beruvchi maxsus maktablar bo‘lgan.

    Misrda asosiy o‘lchov birligi «tirsak» bo‘lib, u tir-sakdan barmoq��������������������������%%�� ����edi. Q����������������������������������������podsho tirsagi» degan yagona o‘lchov joriy etilgan, u 52,5 san-timetrga teng bo‘lgan. «Podsho tirsagi» butun mam-lakat uchun yagona o‘lchovga aylangan. Bundan ham qisq��������%��������������da kaft yoki barmoqlardan foydalanilgan.

    Misrda vaqt 24 ta bo‘lmaga ajratilgan max-sus idishdan iborat bo‘lgan suv soatlari yordamida o‘lchangan. Bir bo‘lmadan ikkinchisiga oqib o‘tadigan suvning hajmi bir soat deb hisoblangan.

    Qadimgi yunonlar matematika, arxitektura, tibbi-yot va boshqa sohalardagi ko‘plab yutuqlarni misr-liklard������������������������

    Adabiyot������%��������������������%����%%���ed�%�@�����%�����������������������-masd����%��������������;�������������

    ������������qish bo‘lgan xattotlar mehnati tufayli misr-liklarning bad���������������������������%�����

    Qadimgi Misrda ertaklar, afsonalar, asotir-lar, xudolar va podsholarga madhiya va qasidalar keng tarqalgan. Aksariyat asarlarda real hodisalar to‘qima voqealar bilan q�������� %������ �damlar xatti-harakatiga xudolar aralashad�@������%��������%�ustidan g‘alaba q�����di. Masalan, «Ikki aka-uka haqida ertak», «O‘lim shahzodasi haqida ertak », Isid�� ���������� ��qida afsona, «Sinuxet hikoyasi » kabi badia asarlar mashhur bo‘lgan.Osiris – marhumlar

    dunyosi hukmdori

    «Podsho tirsagi» – o‘lchov birligi

    Qadimgi Misr suv soati

  • 43

    Tayanch konspekt

    �������������=

  • 44

    Xurmo daraxtini Mesopotamiya ahli «hayot darax-ti» deyishgan. Bir tup daraxt 50 kilogrammgacha hosil bergan. Xurmo mevasidan asalga o‘xshash moy siqib olingan. Daraxt poyasi o‘tin sifatida ishlatilgan. Xurmo danagidan qoramollarni boqish uchun yem tayyor-langan. Xurmo danaklarini temirchilik ustaxonalarida o‘tin o‘rnida ham ishlatishgan. Mesopotamiyaliklar paxsa va xom g‘ishtdan uylar qurishgan.

    Miloddan avvalgi 4-mingyillikda Mesopotami-yad�������������������������!�dga kela boshladi. Ular Janubiy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb ataydilar. Mamlakatning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga ko‘chmanchi chorvadorlar – akkadlar o‘rnashdi. Mil. avv. 3-mingyillik oxirida shu-merlarga singishib ketgan akkadlar butun Mesopo-tamiyani egallab oldilar.