[email protected] ЛАТЫН ӘЛІПБИІ · 6 8-9 4 бет бет бет 050006, Алматы...
TRANSCRIPT
6
8-9 4
бет
бетбет
050006, Алматы қаласы, Қалқаман-3 ықшамауданы, К.Сейітов көшесі, 11 үй. Байланыс телефоны: 8(727)398-57-31 Жазылу индексі – 65380
11
3
бет
бет
№41 (758), 13 қазан, 20172000 жылғы 11 тамыздан шыға бастады
Р Е С П У Б Л И К А Л Ы Қ Қ О Ғ А М Д Ы Қ - С А Я С И А П Т А Л Ы Қ
www.qazaquni.kz [email protected]
Это своего рода художественная энциклопедия истории и ми-фологии древних тюрков. Здесь исторические лица соседствуют с легендарными персонажами, реальные события оттенены мифологической мозаикой, а многие места переданы глазами Серебристой волчицы – легендарной прародительницы тюрков.
Бүгінгі Тәуелсіз Қазақ станның бастауында тұрған Алаш қозғалысына биыл 100 жыл толды. ЭКСПО-ның екпініне есі кеткен биліктің бұл жалпыұлттық мереке болуға тиіс мерейтойға жеткілікті көңіл аудармай, жетім қыздың тойы ғұрлы да өткізер түрі жоқ.Ал біз биліктен ұлы тойға лайықты тарту күтіп жүргенде –тажал сыйлап жатыр!..
САБЫРХАН ТУРАЛЫ
САҒЫНЫШ СӨЗ
3-бет 6-бет
МИНИСТРЛІКТІҢ «АҚ ЖОЛҒА» БАЙЛАНЫСТЫ ХАБАРЛАМАСЫ ШЫНДЫҚҚА ЖАНАСПАЙДЫ
ҚАМШЫЛАСАҢ ШАБАН АТ ТА ШАБА ЖӨНЕЛЕДІ
5-бет
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ – ЗАМАНА ТАЛАБЫ
Латын әліпбиінің Пар-ламентте талқыланған нұсқасы елдің көңілінен шықпай, жалпыхалықтық талқылау тағы да жалғасты. Ең басты дау – қазақтың төл дыбыстарының екі әріпті болып келуі. Бұндай көңілге қонымсыз нұсқа түсініксіздік пен қолайсыздыққа тап қылатыны анық еді. Бір қуанарлығы, Елбасы алғашқы нұсқаға қол қоймай, бүкілхалықтық талқылауды жалғастырғандықтан, ақыры міне, ел көңілінен шығатын қонымды нұсқа дайындалды. Алғашқы нұсқадағы халыққа ұнамаған, қос әріпті болып келген қазақтың төл дауысты – ә, ө, ү және т.б. дыбыстар жаңа нұсқада толық шешімін тауып, енді олар бір әріп болатын болды.
Бүгін оқырман назарына ұзақ жылғы үзеңгілес досы, тетелес ағасы, Қазақстанның Халық жазу-шысы Тұманбай Молдағалиевтың ақын бауыры туралы әр тұстарда жазылған лебізі ұсынылып отыр.
Сәбит ДОСАНОВ:
100 ЖЫЛДЫҚҚА ТАРТУ ЕМЕС… ТАЖАЛ СЫЙЛАМАҚ!?.
ҚАЗАҚ ТҰЛПАРЫ ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ҰЛТТЫҚ БРЕНДІ БОЛУЫ ТИІС!ҚАЗАҚ ЖЫЛҚЫСЫ ҚАЗАНДА ҚАЙНАҒАН ҚАЗЫ-ҚАРТА ҒАНА МА?!.
МИФЫ ДРЕВНИХ ТЮРКОВ, ИЛИ О ЧЕМ ПОЕТ СЕРЕБРИСТАЯ ВОЛЧИЦА
ЛАТЫН ӘЛІПБИІ – ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ ТАЛҚЫЛАУДЫҢ ЖАРҚЫН НӘТИЖЕСІ
АЛАШ КӨСЕМДЕРІ АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ МЕН МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ТУЫП-ӨСКЕН ЖЕРІ, ҚАСИЕТТІ ТОРҒАЙ ӨҢІРІНЕН РЕСЕЙ ПОЛИГОНЫ АШЫЛМАҚ!..
Кайрат ЖАНАБАЕВ:
2 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Ақпарат
МЕМОРАНДУМ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ ЖҰМЫСЫН ЖАНДАНДЫРАДЫ
ДӘРІ-ДӘРМЕК ДАУЫ БАҒАҒА ӘСЕР ЕТЕ МЕ?
ОТАН ҚОРҒАУШЫЛАР БАСПАНАЛЫ БОЛАДЫ
ДЕПУТАТ МАНДАТЫНАН БАС ТАРТТЫ
ӨЗІН-ӨЗІ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТЫҒАНДАРДЫҢ САНЫ АНЫҚТАЛДЫ
ДӘСТҮРЛІ ОТБАСЫЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ҚОЛДАУ ТАБАДЫ
Нұрсұлтан Назарбаев жиында қабылданған Еуразиялық э к о н о м и к а л ы қ о д а қ т ы ң цифрлық күн тәртібін іске асырудың негізгі бағыттарының маңызды екенін айтты. Сонымен қатар, Қазақстан Президенті 2018 жылы одаққа мүше елдердің экономикасын цифрландыру жөнінде Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің арнаулы кездесуін өткізуді ұсынды.
Бұдан бөлек, ТМД елдерінің басшылары мәдениет, білім беру, ғылым және туризмг е қ а т ы с т ы б а й л а н ы с т а р ды нығайтуға әрі кеңейтуге бағытталған гуманитарлық саладағы бірқатар маңызды шешімдерді қарастырып, отбасын және дәстүрлі отбасылық
құндылықтарды қолдау туралы мәлімдеме қабылдады. Кеңес отырысының қорытындысы бойынша сыбайлас жемқорл ы қ қ а ж ә н е қ ы л м ы с т ы қ жолмен алынған табыстарды заңдастыруға қарсы күрес саласындағы құжаттарға қол қойылды.
Шараға облыс активі мен қ а р ж ы м е к е м е л е р і н і ң б а с ш ы л а р ы қ а т ы с т ы . О б л ы с әкімі екіжақты меморандум ұзақ мерзімді жемісті жұмыс істеуге негіз болатынына сенім білдіріп, зейнетақы қоры туралы ақпараттандыру бағытында б іраз шаруалар атқарылып жатқанын, әлі де назар аударатын мәселелер бар екендігін атап өтті. «БЖЗҚ» АҚ басқарма
төрайымы құрылғанына жиырма жыл толған зейнетақы жинақтау қорының осы кезең ішінде көптеген қиындықтарды жеңе отырып, айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгендігін, бүгінгі күні жинақталған қор
көлемі жалпы ішкі өнімнің 15 пайызын құрайтынын айтты. Дегенмен де, барлық кәсіпорындар мен мекемелер жинақтаушы қорға ақша аудара бермейді. Бұның өзі адамдардың зейнетақы деңгейіне елеулі әсерін тигізеді. «Облыс әкімдігімен жасалған меморандум осы бағыттағы жұмыстарды жандандыруға игі ықпалын тигізеді деп сенемін», – деді «БЖЗҚ» АҚ басқармасының
төрайымы. Зейнетақы жинақтау шы қорының қазіргі жайж а п с а р ы т у р а л ы б е й н е б а ян көрсетіліп, онда еліміздегі зейнетақы қо рына ақша аудару жайында жанжақты мәліметтер қамтылды.
Денсаулық сақтау министрлігіндегі жемқорлық дауы дәрі бағасына әсер етпейді деп сендіруде. Медициналық препараттарға жауапты комитет төрайымы бағаны реттеу жұмыстарының жалғасып жатқанын айтты. – Жемқорлық дауына бай
ланысты комитет мамандары жұмыстан қуылды. Сондықтан, кадр тапшылығы болғаны рас. Бірақ, бұл дәрідәрмек бағасын реттеу жұмыстарына еш кедергі келтірмейді, – дейді ҚР Денсаулық сақтау министрлігі фармация комитетінің төрайымы Людмила Бюрабекова.
Фармация комитетінің төрайымы Людмила Бюрабекова бұл орынтаққа тамыз айында үлкен даудан кейін
отырған. Бұған дейін комитетті б а с қ а р ғ а н Л а р и с а П а к т ы Жемқорлыққа қарсы Ұлттық бюро қызметкерлері ұстаған болатын. Шенеунік мемлекеттік сатып алуларда дәрідәрмектің қ ұ н ы н к ө т е р м е л е п , а қ ш а жымқырды, рұқсат қағаздарды ақшаға сатты деп айыпталуда. Мәліметтерге қарағанда ол 10 млн. теңге көлемінде пара алған.
Жаңа жылдан бастап баспанаға кезекте тұрған 60 мыңға жуық әскери қызметкердің банктегі жеке шотына қосымша ақша түседі. Сол қаржының есебінен ипотекалық несиеге пәтер алуға болады.
Ж о с п а р б о й ы н ш а ә с к е р и д і ң о т б а с ы н д а ғ ы ә р адамға 18 шаршы метрден тиюі тиіс. Несиені толық мемлекет төлейді. Және қарызды 5тен 20 жылға дейін бөліп өтеуге болады. Ол үшін бюджеттен 13 миллиардтан астам теңге бөлінген. Үкімет әскери зейнеткерлерді де ұмытпапты.
Ж ы л д а р б о й ы ж а л д а м а лы пәтер жағалап жүрген демалыстағы офицерлер мен қызметте мерт болғандардың отбасына пәтердің толық құны өтемақы ретінде беріледі. Айта кету керек, егер жанұяда ерлізайыптылардың екеуі де әскери болса, өзара келісіп, пәтер біреуінің атына жазылады. Ал ажырасып кетсе, дүние екіге бөлінеді. Сондықтан, офицерге отбасын бұзу тиімсіз. Яғни, әскерилер арасындағы а ж ы р а с у а з а ю ы м ү м к і н . Депутаттарға бұл құжат бірден ұ н а п , ж а ң а з а ң ж о б а с ы н Мәжіліс еш қарсылықсыз, бірауыздан мақұлдады.
ШЫҒЫСТА МҰХТАР ӘУЕЗОВКЕ ЕСКЕРТКІШ ОРНАТЫЛДЫ
Шығыс Қазақстан облысының Жарма ауданында «Tуған жер» бағдарламасы аясында заңғар жазушы Мұхтар Әуезовке ескерткіш орнатылды.
1967 жылы қаламгердің 70 жылдығы тұсында Бақыршық кентіне жазушының есімі берілген болатын. Әуезовтың өзі де осы а у д а н д а б і р н е ш е р е т б о л ы п , қарапайым еңбек адамдары туралы очерктер жазғанды. Мыстан жасалған мүсіннің биіктігі тұғырымен алғанда 6 метр. Жас м ү с і н ш і Н ұ р б о л Қ а л и е в б ұ л
Сайлаушысына ақша тауып бере алмаған қостанайлық депутат мандатынан бас тартты. Бұл орын алып отырған бірінші жағдай емес. Облыс, қалалардағы халық қалаулылары түрлі себептермен депутаттық мандаттарын тапсыруы жиі болып тұрады екен.
– Өкілеттігін тоқтатқан мәслихат депутаттарының саны артып отыр. Жалпы 105 депутат орнын босатты. Бұл Орталық сайлау комиссиясының тарихында болмаған жайт. Әсіресе, Қостанай, Қарағанды, Алматыда мандаттан бас тартқандар көп, – дейді Орталық сайлау космиссиясының мүшесі Мақсатхан Анапин.
Мәселен, Қостанай облысының мәслихат депутаты ақшалай көмек сұрап келген сайлаушыларға беретін қаржысы болмағандықтан мандатынан бас тартқан. Ал Оңтүстік Қазақстан облысында депутат пара алып, жұмыстан да, партиядан да қуылыпты. Жалпы, лауазымын асыра пайдаланған, пара алған, адам бопсалаған үш депутат соттың шешімімен орнын босатқан. Орталық сайлау комиссиясындағылар саяси партияларға ескерту жасады. Өйткені, мәслихатта тұрақтылық болмаса, халықтың депутаттарға деген сенімі жоғалады. Оның үстіне қайтақайта сайлау өткізу бюджет үшін артық шығын. 29шы қазанда 105 аймақта мәслихат депутаттарының сайлауы өтеді.
«Еңбек шарттары көлемінің артқанына қарамастан, бейресми шарттар да сақталуда және бұл жайт айтарлықтай алаңдатып отыр. Соңғы екі жылда еңбек инспекторлары жұмысшылардың қызметін еңбек шартынсыз пайдаланған бір мыңнан астам жұмыс берушіні анықтады. Бұл жағдай көбінесе біліктіліг і төмен құрылыста, саудада, қоғамдық тамақтану орындарында, ауыл шаруашылығында және шағын бизнесте жұмыспен қамтылғандарға байланысты. Ағымдағы жылы үйүйді аралау жолымен бейресми жұмысқа баға берілді. Осы шарамен 5,6 миллион адам қамтылды. Нәтижесінде, 2,2 миллион адамның мәртебесі белгіленді. Зейнетақылық жарнаны бөлмей жүрген, дегенмен де жұмыспен қамтылған бір миллионға тарта адам анықталды. Мұнымен қоса, тіркелмеген жұмыссыз 320 мың адам және тиімсіз өзінөзі жұмыспен қамтыған 1,4 миллион адам белгілі болды», – деді Дүйсенова. Оның сөзіне қарағанда, қазіргі уақытта Үкімет жергілікті атқарушы органдармен бірлесе аталған мәселелер тұрғысында кешенді жоспарды әзірлеуде. Осының аясында жұмыс істеп жүрген тұғындарды рәсімдеу бойынша жүйелік шараларды қабылдау, ақпараттық жүйелерде мәліметтерді өзекті ету мәселесі ескеріліп отыр.
туындыға бірнеше ай уақытын жұмсапты. Айта кетейік, жобаға демеушілік жасаған адам – Әуезов кентінің тумасы, қазір Ресейдің
Түмен облысындағы кәсіпкер Оразхан Қалиев. «Жарманың өзі Зере апамыздың жері. Келе жатқанда Абай романының көріністері көз алдымда. Қазақтың Ұлы даласы. Мұхтар Әуезовтың жер жүзінде, көптеген жерде мүсіндері бар. Ал енді бұл мүсіннің орны ерекше. Сондықтан, әрине мен үшін үлкен қуаныш. Оған куә болып тұрған осындағы тұрғындар. Осы мүсін арқылы жергілікті тұрғындар, Әуезов кентінің тұрғындарын ө з і м н і ң б а у ы р ы м р е т і н д е сезінемін», – деді мәдениеттанушы Мұрат Әуезов.
Ақмола облысының әкімі Мәлік Мырзалин «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ басқармасының төрайымы Нұрбүбі Наурыз-баева мен Өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.
Елімізде өзін-өзі жұмыспен қамтыған 1,4 миллион адам белгілі болды. Бұл туралы Мәжілістегі Үкімет сағатында ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсенова жариялады.
Нұрсұлтан Назарбаев ТМД-ға мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің кеңейтілген құрамда өткен отырысына қатысты. Жиында мемлекеттер басшылары ТМД аясындағы өзара іс-қимылды одан әрі нығайту жолдарын талқылап, достастықтың тиімділігін арттыру, оған мүше елдердің сауда және инвестициялық байланыстарын тереңдету мәселелері жөнінде пікір алмасты.
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 20173 Құмсағат
100 ЖЫЛДЫҚҚА ТАРТУ ЕМЕС…
ҚАМШЫЛАСАҢ ШАБАН АТ ТА ШАБА ЖӨНЕЛЕДІ
ТАЖАЛ СЫЙЛАМАҚ!?.АЛАШ КӨСЕМДЕРІ АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ МЕН МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ТУЫП-ӨСКЕН ЖЕРІ, ҚАСИЕТТІ ТОРҒАЙ ӨҢІРІНЕН РЕСЕЙ ПОЛИГОНЫ АШЫЛМАҚ!..
А л а ш к ө с е м д е р і А х м е т Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының туыпөскен жері, қасиетті Торғай өңірінен Ресей полигоны ашылмақ. Ресейге бұрын да талай жерімізді жалға беріп отырған Қазақ үкіметі сынақ жүргізу үшін енді тағы Қостанай облысы Жангелдин ауданынан 76 мың гектар жер бөліп беруге келісім жасауда. Кең байтақ киелі Торғай өңіріне енді Байқоңырдан ұшатын Ресейдің «Союз2» зымырандарының қатерлі бөліктері құлай беретін болады.
Алаш қозғалысының 100 жылдығына тарту емес… тажал
Ал бұл салаға басымен жауап беретін шенеуніктер жайлы орынтақтарынан айырылғанына қарамастан жүргізушілер жанармай тапшылығынан әлі көз ашар емес. Көптеген қалаларда жанармай бекеттеріндегі кезек тарқамай, талондық жүйе енгізіліп, бензин бағасы да шарықтап шыға келді. Қазір бағаны әркім қалауынша қойып жатыр.
Еліміздегі бензин тапшылығы қазір өзекті тақырыпқа айналған. Сол үшін премьерминистр Бақытжан Сағынтаев Үкімет отырысында күн тәртібіндегі мәселеден бұрын жанармайдың жайын алдымен талқыға салды. Бұған дейін Энергетика министрі тапшылық жойылып, баға тұрақталады деп қанша уәде бергенімен, жағдай әлі оңалар емес. Керісінше ушығып барады. Оның үстіне жауапты министрлік үш мұнай өңдеу зауытының екеуі жөндеуге жабылатынын білсе де, жанармай тапшылығына алдын ала қамданбаған болып шықты.
Үкімет мүшелерін тәртіптік жазаға Президент ғана тарта алады. Сол үшін бүгін Қанат Бозымбаевқа қатаң сөгіс жариялау туралы Елбасыға өтініш жазамын. Ал, вицеминистрге қатысты
23бетті дайындаған Зейнолла ҚАБИОЛЛАҰЛЫ
Бүгінгі Тәуелсіз Қазақ станның бастауында тұрған Алаш қозғалысына биыл 100 жыл толды. ЭКСПО-ның екпініне есі кеткен биліктің бұл жалпыұлттық мереке болуға тиіс мерейтойға жеткілікті көңіл аудармай, жетім қыздың тойы ғұрлы да өткізер түрі жоқ.Ал біз биліктен ұлы тойға лайықты тарту күтіп жүргенде –тажал сыйлап жатыр!..
«Елімізде бензин тапшылығы жоқ!» деп айды аспанға бір-ақ шығарған Энергетика министрі Қанат Бозымбаев Үкімет басшысының шамына тиіп өзіне сөгіс сұрап алғандай болды. Энергетика министрі ақыры Елбасынан сөгіс алып тынды. Қаһарына мінген премьер-министр жанармайға тікелей жауапты Бозымбаевтың орынбасарын қызметінен қуды. «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының басшылары да жазасыз қалған жоқ.
сыйламақ деп ызалы жүрекпен ж а з ы п о т ы р ғ а н ы м ы з о с ы , халайық!
Алаш көсемдерінің туған жері… Алаштың түбіне жеткен Ресейге полигон үшін жалға берілмек…
Ал сіз біздің биліктен бұдан басқа не күтіп едіңіз?
Алаш ордасы болған ұлы Абайдың отаны Семейді әлемге әйгіл і полигонымен жарты ғасырдай жалмап, Алаштың екінші астанасы Қызылордадағы Байқоңырдың барын сорып, Қорқыттың көрін қазып, енді Алаш арыстары туған Торғайдың тозтозын шығару Ресей үшін
түк те қиын болмай тұр… Бір алаңдатарлығы осы экологиялық қатерлі өңірдің барлығында 100 пайыз қазақтар тұрады…
«Қостанай таңы» газетінен б е л г і л і б о л ғ а н д а й , Т о р ғ а й өңіріне барған Қостанай облысы әкімі Архимед Мұхамбетов пен Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бейбіт Атамқұлов жергілікті елмен кездесіп, жер беру мәселесін шешіп қойыпты… Бұл туралы «31» арна дабыл қақты.
Бұрын бұған қарсы болып, қарғып тұрып, үкіметке хат жазған ауыл ақсақалдары Жангелдин ауданына жыл сайын бөлінетін 151 миллион теңгеге құлап түсіпті… Сонымен бірге п о л и г о н н ы ң н а қ і р г е с і н д е орналасқан Ақкөл мен Қарасу ауылдарына жедел жәрдем бөлініп, ауыз су тартылмақ екен.
Үкіметтің жедел жәрдемі – «Жедел жәрдемге » айналып кетпейтініне нық сеніп отыр ма екен ауыл белсенділері?
А қ к ө л і м і з – А ж а л к ө л , Қарасуымыз – Қандысу болып жүрмей ме?
151 миллион теңге алған а у д а н н ы ң п о л и г о н н ы ң экологиялық апатынан табатын қасіреті миллиардтармен де өлшене алмай қалмай ма ертең?..
Т о р ғ а й ө ң і р і н е б е й б і т
шешім қабылдау менің құзыретімде. Сондықтан, жанармайға жауапты Энергетика вицеминитрі Әсет Мағауовты қызметінен босатамын, – деді Бақытжан Сағынтаев. Бұл жолы Бас уәзір әдеттегідей қорқытыпүркітіп қана қойған жоқ,
айтқанында тұрды. Соған қарағанда жүзі жылы көрінетін басшы қаһарына мінсе, ешкімнің бетбеделіне қарамайтынын көрсетті. Өте дұрыс, алғашқы күнен бастап қамшыны қолға алып, тізгінді тартып ұстау қажет еді.
Мұнайлы мемлекет бола тұра, тапшылықтың болуын халық та түсінбей дал. «ҚазМұнайГаз» болса, бензин жетіспеушілігін толығымен мойындап отыр. Айтуларынша, Ресейден жанармай импортын арттырып жетіспеушілікті жоюға болар еді. Бірақ, ондағы баға біздікінен әлдеқайда қымбат. Осыны айтамын деп «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басқарма төрағасы Сауат Мыңбаев та «сыбағасын» алды. Бұл жолы Премьер бензинге жауаптылардың бір сөзіне де иланған жоқ. Бәрін сыныққа айтар сылтауға санаған Бақытжан Сағынтаев жұмысына салғырт қараған атқамінерлерді аямады.
Таяқтың ұшы «ҚазМұнайГаздың» басшыларына да тиді. Сауат Мыңбаев қатаң сөгіс алса, орынбасары Данияр Берлібаев тіпті қызметімен қош айтысты. Бүгінгі күні облыстар жанармай тапшылығын әлі де сезінуде. Премьерден сөз естіп тынған Бозымбаевтың айтуынша, қазір жанармай тек Астана, Алматы, Қызылорда мен Атырау қалаларына ғана жеткізіліп жатыр. Қалған өңірлерде ахуал сол күйі ушығып тұр.
– Осы қараша айынан және келесі желтоқсан айынан бастап бағалар тұрақталуы тиіс. Ал, қаңтар айынан бәрі дұрыс болса, екі зауыттың жаңғырту жұмыстары нақты бітсе, онда қаңтар айынан бастап 100 пайызы біздің зауыттан қамтамасыз етілетін болады, – деп ақталды Энергетика министрі Қанат Бозымбаев.
Министрді дұрыс түсінсек еліміздегі жанармай жетіспеушілігі осы айда әлі сақталады деген сөз. Тіпті, бензин бағасы әлі де өсуі мүмкін. Үкімет басшысы тек бензинге жауаптыларды ғана емес барлық министрлерді ұйқыдан оятып, әркім өз жұмысы үшін басымен жауап беретінін қатаң ескертті.
«Қазақ үні» газеті жұмысын атқара алмаған әкімдер мен министрлерге барынша қатаң шара қолдану керектігі жайлы тұрақты жазып келеді. Міне біздің сөзіміз де Бас уәзірдің құлағына жеткен секілді. Басынан сипағанмен шенеуніктердің қимылы ширамайды. Бақытжан Сағынтаев осы қарқынынан таймаса, басшылар жағы енді қимылдай бастайды. Қамшыласаң шабан ат та шаба жөнеледі деген сөз бекер айтылмаған ғой...
мақсатпен бармаған Бейбіт А т а м қ ұ л о в б ұ ғ а н к е п і л д і к бере ала ма? Қасиетті өңірді қорғай алмаған Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрі ертең бұл қатерлі шешімнің сұрауы ауыр болатынын сезер ме екен? Бүгін үкімет не десе де, үндемей келісе салған облыстың жері мен еліне жауапты әкім Архимед Мұхамбетов мырза ертең не дейді?
Жер Ресейге 3 жылға жалға б е р і л д і д е й д і … 1 9 5 6 ж ы л ы Өзбектанға 30 жылға деп берілген жер жәннаты Бостандық ауданы қайда қазір? Кейін жалға берілген Жетісай, Мақтарал, Киров аудандарын кейін жылап жүріп үштен бір бөлігін ғана зорға қайтарып алдық. Қалған жерімізден өзбектер бір облыс ашып алып, жайнап отыр…
О с ы ө ң і р Ө з б е к с т а н ғ а берілетін кезде қызмет істеген республика басшылары мен министрлерді, облыс, аудан басшыларын, елді келістіруге ерекше күш салған белсенділерді қазір ар жақтағы қазақтар да, бер
жақтағы ел де қарғап отырады… Бұл сөзді мен қазіргі үкімет басшылары, министр мен облыс, аудан әкімдері үшін ғана емес ауыл ақсақалдары мен белсенділері үшін де айтып отырмын…
Қазақтың мылтықсызақ жазылмас қауіпті дертке ұшырап, қырыла беруіне қарап отыра береміз бе сонда?
Әлеуметтік желіде қатты қарсылықтар басталып кетті. Торғай өңірінің тумасы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер, көрнекті ақынымыз С е р і к Т ұ р ғ ы н б е к ұ л ы м е н қостанайлық ақын Нағашыбай Қабылбек, торғайлық жас ақын Саят Әбен қарсылық танытып жазған жырлары әлеуметтік желіде таралып жатыр…
Алаш көсемдері туған өңірде тепсінісіп келгенде теңдік сұрар ерлер аз емес шығар…
Бұл болашақ қасіретке бәріміз қ а р с ы л ы қ т а н ы т ы п , қ а й р а т көрсетуіміз керек, Алаш елі!
Қазыбек ИСА
ЕКІ ЖҮРГІЗУШІНІҢ ӘҢГІМЕСІНЕН:
– Бүгін бензинге кезек жоқ қой?!– Енді кезек болмайды, тәртіп орнайды!
– Қойшы, не боп қалды?– Энергетика министрі Елбасынан қатаң
сөгіс алды емес пе?– Оны орнынан біржолата қуып жіберу
керек еді...– Неге, обал ғой.
– Министрді қуып жібергенде, бензиннің бағасы да арзандар
ма дегенім ғой...
4 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Рухани жаңғыру
ЛАТЫНША МІНСІЗ ӘЛІПБИ ҚҰРАСТЫРУҒА ЖАҚЫН ҚАЛДЫҚ
ЛАТЫН ӘЛІПБИІ – ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ ТАЛҚЫЛАУДЫҢ ЖАРҚЫН НӘТИЖЕСІ
Дегенмен әліпби құрастырып, жазуды (графиканы) қалыптастыруда қатаң ескерілетін маңызды қағидаттардың да бар екенін естен шығармау керек. Бұны ұлтық жазу мәдениеті кешірек қалыптасқан, өзінің ұлттық бедерін әлі де болсын нақтылай қоймаған ұлттар (тілдер) тіптен ескеруі керек.
Қандай да болсын әліпбиді нақты бір тілге икемді, қолайлы етіп қолдану бар да, икемсіз, қолайсыздығынан оңтайлы етіп ала алмай, оның зардабын тарту бар. Бұл не деген сөз? Яғни икемді, оңтайлы әліпби тілдің жүйесіне, дыбыстық құрамына, г р а ф и к а л ы қ қ ұ р ы л ы м ы н а , д ә с т ү р л і н о р м а л а р ы н а , риторикалық тәсілдеріне, басқа да түрлі заңдылықтарына сәйкес болуы керек деген сөз. Кезіндегі хадимше жазу, шағатайша жазу, бүгінгі кирилше жазу қазақ тілі сөздерінің табиғи қалпын өзгертіп беріп келді. Қазақ жазуын латыншаға көшірудің бір мақсаты да осы, яғни кезінде кеткен олқылықтарды қайтадан қалпына келтіру болып отыр.
Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық еңбегінде айтылған қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру жөніндегі мәселе Парламент
Алғашқы нұсқадағы халыққа ұнамаған, қос әріпті болып келген қазақтың төл дауысты – ә, ө, ү және т.б. дыбыстар жаңа нұсқада толық шешімін тауып, енді олар бір әріп болатын болды. Әріптің үстіңгі оң жағына ноқат қойылады, яғни апокрифпен белгіленеді. Қорытындысында, халық көңіліне қонымды латын қарпіндегі жаңа әліпби жобасы жарық көрді..
Л а т ы н ә л і п б и і н е ө т у д і өзінің Ұлттық концепсиясында 2007 жылдан бері көтеріп келе жатқан «Ақ жол» партиясы да латын әліпбиін талқылаған келелі кеңестер өткізіп, бұған дейін де, өз ұсыныстарын жіберген еді.
Ал «Қазақ үні» газеті латын әліпбиінің алғашқы нұсқасындағы даулы әріптерге байланысты жүйелі түрде мақалалар жариялады. Бұл тақырыпқа оншақты жылдан бері қалам тартып келе жатқандықтан «ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ ҚАЗАҚ ҮШІН ЖАҢАРУЫ КЕ
Кез-келген ұлттық тіл мен әдебиеттің кемелденуі жазудың қалыптасып дамуымен тығыз байланысты екені шындық. Жазу арқылы тілдік қолданыстар, сөз саптау түрлері жаңғырып, әдеби нормалар бір ізділікке түсіп бекиді, тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметі (стилі) жіктеледі, әр тараптанады, жалпыхалықтық сипат алып, қолданыс ауқымы кеңейеді.
Латын әліпбиінің Парламентте талқыланған нұсқасы елдің көңілінен шықпай, жалпыхалықтық талқылау тағы да жалғасты. Ең басты дау – қазақтың төл дыбыстарының екі әріпті болып келуі. Бұндай көңілге қонымсыз нұсқа түсініксіздік пен қолайсыздыққа тап қылатыны анық еді. Бір қуанарлығы, Елбасы алғашқы нұсқаға қол қоймай, бүкілхалықтық талқылауды жалғастырғандықтан, ақыры міне, ел көңілінен шығатын қонымды нұсқа дайындалды.
те тыңдалды. Бұл ел өміріндегі елеулі оқиға болды. Осыған дейін Елбасымыз латын әліпбіне көшудің қажеттілігін әр жылдары бірнеше мәрте еске салып келсе, Парла менттегі тыңдау енді бұл мәселенің нақты сипат алғанын көрсетті.
Латын алфавитіне көшу жобасынан халық тек қазақ тілінің ғана жаңғыруын емес, бүкіл қазақ қоғамының да жаңғыруын күтетіні анық. Себебі латын әліпбиіне көшу – қазақ тілінің өзінің табиғи болмысына қайта оралуына ғана ықпал етіп қоймай, осы әліпбиді пайдаланып отырған елдермен тығыз байланыс жасауға, әлемдік жаңалықтар мен өзгерістерді жедел игеріп, меңгеруге ықпал етіп, ұлттық жаңғырудың қозғаушы күшіне айналаты сөзсіз.
Латын әліпбиінің әлемдік технологияға негізделуі – оның ең басты шарты, өйткені қазіргі жаҺандану кезеңінде өмірімізді компьютерсіз, электронды құралжабдықтарсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру көпшілікт ің көптен күткен мәселесі болатын. Осы мәселеге байланыс ты нақты жұмыстар жасалып, ол бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған соң, жалпыхалықтық талқылауға
РЕК» деген, елден ерекше қолдау тапқан мақаламда қазақтың төл дауысты дыбыстарының қос әріппен белг іленуіне – диграфтарға қарсы шығып, онда өзге нұсқа ұсынған болатынмын. Сонымен «Ақ жол» партиясы төрағасы, Мәжіліс депутаты Азат Перуашевтің бастамасымен жаңа жобаға өз ұсыныстарымызды партияда талқылап, арнайы комиссияға жібердік.
А л к е ш е Е л б а с ы м ы з д ы ң алдында арнайы комиссия латын әліпбиінің жаңа жобасын жариялағанда біз де ұтымды ұ с ы н ы с т а р ы м ы з д ы ң ж а ң а нұсқада жақсы көрініс тапқанын көріп, қуанып қалдық.
Сөзім құрғақ болмас үшін ұсынған нұсқаны келтіре кетейік:
«Мысалы, «Ә» әрпін А’, «Ө» әрпін О‘, «Ү» әрпін U‘, «Ғ» әрпін G’, «Ң» әрпін N’, «І і» әрпін І і, «Ш» әрпін S’, «Ж» әрпін Z’ деп, апокрифпен белгілеуге болмай ма? Бұл апокрифтер, ноқат дейміз
Қазыбек ИСА,«Ақ жол» партиясы
төрағасының орынбасары
Бейбіт ИСХАН, филология ғылымының
кандидаты:ұ с ы н ы л ғ а н н ұ с қ а н ы ң артықшылығы мен кемшілігі туралы бірталай ойпікір айтылды. Елбасы Н.Ә.Назарбаев та қазақ тілінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып талқыланғанын, латынға көшуге байланысты Президент Әкімшілігіне 300ден астам өтініш келіп түскенін айта келе, латынша әліпбидің жаңа нұсқасы құрастырылғанын атап айтты. Жаңа нұсқаны Елбасы көріп, мақұлдады. Бұл нұсқа алғашқыдан гөрі көп шіліктің көңілінен шыққандай болды. Ең бастысы, осының алдында тіл мамандары мен жалпы жұртшылық арасында үлкен дау туғызған қазақ тілінің төл дыбыстарын қос әріптермен таңбалаудан бас тартып, оларға арнайы әріптердің берілуі болып отыр. Сөйтіп, жаңа жоба біршама қолайлы сипатқа ие болды.
Қазіргі уақытта еліміздің БАҚда латын әліпбиіне көшірудің мақсатымүддесі жайында құнды пікірлер айтылуымен қатар оқуәдістемелік құралдарын дайындау бағытында да дайындық жұмыстары қолға алынып жатыр. Небір ғылыми, ғылымикөпшілік баяндамалар жасалып, мақалалар жариялануда.
Осылардың өзекті де маңызды м ә с е л е л е р д і к ө т е р г е н д е р і
бе, латын жазбасында, компьютер пернетақтасында да, кезкелген смартфонда да бар таңба» – деп жаздық Qazaquni.kz порталында 2017 жылғы 12 қыркүйекте жарияланған аталмыш мақалада.
Осы ұсынылған нұсқадағы 11 әріптің 9 әріпі жаңа нұсқада қабылданыпты.
Ә р и н е , л а т ы н ә л і п б и і н дайындаудағы арнайы комиссия жаңа нұсқаның жекелеген әріптеріне байланысты әлі де ұ т ы м д ы ұ с ы н ы с т а р б о л с а , қаралатынын мәлімдеді.
Р у х а н и ж а ң ғ ы р у ы м ы з ғ а темірқазық болып отыр ға н латын әліпбиін талқылауға бүкіл халықтың қатысқанын, қолдап жатқанына қарап, жаңа әліпбиіміздің болашағы айқын болады деп сенеміз.
Латын әліпбиін қабылдау – Рухани Тәуелсіздік екенін жақсы түсініп келе жатқан елдің сенімі көңіл қуантады.
Латын әліпбиі қабылданған
қазақ қоғамын бір мақсатқа жұмылдыруда. Алайда әліпби ауыстыру белгілі бір елдің тіліне не жазуына деген қарсылық емес. Ол қазақ тілі жазуын жетілдіруге бағытталған келелі іс. Сол себептен оның күрделі де маңызды мәселелері жеткілікті. Сондықтан да қоғамдық пікірді бүгешігесіне дейін талқылап, құнды пікірлерді ескергеннің түк артықшылығы жоқ. Бұл үлкен қателікке ұрынып қалмау үшін де керек. Олай болса, өз еліміздегі қоғамдық пікірмен санаса отырып, туысқан түркі халықтарының да өз әліпбилерін латыншаға көшіру тәжірибелерін қатаң ескерген жөн. Өйткені жазуымызды латын қарпіне көшірудің артында қыруар шаруа күтіп тұр.
Әліпби ауыстыру, шынында да, аса маңызды реформа. Оны жүзеге асырған кезде қазақ тілінің жаңа емле ережесін, соның негізінде емле (орфография), айтылым «орфоэфия») сөздіктерін, морфологиялық, синтаксистік ішкі заңдылықтарын қайтадан жаңғырту қажет. Жаңа әліпбимен компьютерде жұмыс істеу (компьютер пернетақтасына қазақ әріптерінің қолданыс жиілігіне қарай тиімді орналастыру және т.б. мәселелер) де өз алдына жеке
қарастырылатын мәселеге жатады. Ол үшін ең алдымен қазақ тілінің төл дыбыстық жүйесін айқындап алып, сосын оларды латынша әріптердің, яғни ағылшын тілінде қолданылатын әріптердің қайсысы қазақ дыбыстарына сәйкес келетінін нақтылап алу қажет екенін қолға алып жатырмыз.
Қазіргі таңда біз латынша мінсіз әліпби құрастыру ісіне бел шеше кірісіп кеттік. Ендігі жерде біз Елбасы мақұлдаған екінші нұсқаны талқылауға ерекше назар аударуымыз қажет сияқты. Менің ойымша, жаңа нұсқа бойынша жазу кезінде сөздердің аражігінің ашылуы аздап қиындық туғызуы мүмкін. Сонымен қатар, қазақ тіліндегі «ы» мен «і» дыбысы өзара жұп болып келеді. Соған қарамастан, сөз болып отырған нұсқада екеуіне екі түрлі таңба арналған. Латынның «і» таңбасын қазіргі кирилшедегі «и» дыбысының орнына пайдаланған қолайлы сияқты.
Л а т ы н ә л і п б и і н і ң ж а ң а нұсқасындағы осы секілді кейбір тұстарын, тіл саласының білікті мамандарымен бас қоса отырып талқылап, жетілдіре түсу арқылы мінсіз әліпбиге де қол жеткізетін күн таяу. Осынау игі бастама жолында сәттілік серігіміз болғай!
соң мемлекеттің негізгі ресми әліпбиі ретінде жұмыс істейтін болады. Мемлекеттік әліпби – мемлекеттің тұтастығы үшін қызмет етеді.
Латын қарпін талқылауда зор белсенділік көрсеткен халық енді жаңа әліпбиімізді өмірге енгізуде де қарқынды қайрат танытуы тиіс.
Яғни, қолға алып қана қоймай, қолдануды да бастай беруіміз керек.
Ж а ң а р у х а н и ж е т і с т і к к е жетелейтін жаңа латын әліпбиі – жалпыұлттық талқылаудың жарқын нәтижесі.
Qazaquni.kz
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 20175
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ – ЗАМАНА ТАЛАБЫ
БАСТЫ МӘСЕЛЕ – ӘЛІПБИ ҰЛТТЫҚ ТІЛІМІЗГЕ САЙ КЕЛУІНДЕ
ҚАСИЕТТІ ТІЛІМІЗДІҢ ҚАЙМАҒЫ БҰЗЫЛМАСЫН
ЛАТЫН ӘЛІПБИІ КЕЛЕШЕК ҰРПАҒЫМЫЗ ҮШІН ҚАЖЕТ
Ұлттық мүдде
Сәбит ДОСАНОВ, жазушы,
ҚР Мемлекеттік сыйлығының,
М.Шолохов атындағы халықаралық сыйлығының
лауреаты:
Дандай ЫСҚАҚ, филология
ғылымдарының докторы,
профессор:
Әлібек АСҚАР, жа-зушы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты:
Досқан ЖОЛЖАҚСЫНОВ,
Қазақстанның Халық әртісі:
Негізінен латын әліпбиіне көшу мәселесі осыдан жиырма жыл бұрын басталған. Соңғы он жылдықта бұл мәселе өте белсенді түрде көтеріле бастады. Жақында ғана біздің Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жобасы бойынша жұмыс тобының мүшелерін қабылдап, жаңа нұсқамен танысты. Басқосу барысында мемлекет басшысы:
– Әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып осылайша талқылаған емес. Біз үшін әрбір адамның пікірін білу маңызды. Латын қарпіне көшуге байланысты Президент Әкімшілігіне 300ден астам өтініш келіп түсті. Жастардың бұл үдерісті қолдағаны қуантады, – деді.
Латын әліпбиіне көшу
– біздің еліміз үшін маңызды қадам. Сондықтан да бұл мәселеде билік басындағылардың ең бірінші кезекте халықтың ұсыныспікіріне құлақ асуы айрықша құбылыс деп бағалаған болар едім.
Латын әліпбиін қоғамдық т а л қ ы л а у к е з і н д е м е н д е республикалық басылымдар арқылы өз көзқарасымды білдірдім. Сонда айтылған пікірлердің біршамасы жаңа нұсқада ескерілгені көңіліме қуаныш ұялатты.
Латын әліпбиіне көшу – замана талабы. Сол себепті де өркениеттен қалмау үшін бізге бұл тұрғыда шапшаңдық таныту да қажет. Өйткені, «Көрінген таудың алыстығы жоқ» демекші, 2025 жыл да иек астында тұр.
Сондайақ, бұл тұрғыда
айта кетуге тиісті дүние – латын әліпбиіне көшуді әу бастан қолдап келе жатқан белгілі қоғам қайраткері, ақын, «Қазақ үні» газетінің президенті, Қазыбек Исаның ұсыныстары әліпбидің жаңа н ұ с қ а с ы н д а е с к е р і л г е н і де – барлығымыздың ортақ қуанышымыз деп білемін. «Келісіп пішкен тон келте болмас» демекші, көптің талқысына салу арқылы жемісті жұмыс істелді. Президентіміздің кемеңгер лігімен, ғалымдары мыздың белсенді жұмысының арқа сында жаңа әліпби өмірге келді. Ендеше, жаңа әліп биіміз елімізге жаңа қуаныш тар алып келсін деп тілейміз. Жаңа әліпбимен тек ғана жағым ды жаңалықтарды жазуды Жаратқан иеміз нәсіп етсін!
Қазіргі таңда елімізде латын әліпбиіне көшуге байланысты қызу пікірталастар жүруде. Өздеріңіз білетіндей, бастапқыда латын әліпбиінің 25 таңбадан тұратын нұсқасы ел назарына ұсынылды. Бұл нұсқа техникалық жағынан тиімді болды. Өйткені, ол компьютерге лайықталып, ағылшын тіліндегі бағдарламаларға сәйкестендіріліп жасалғанд ы . С о н д ы қ т а н д а , к ө п экономикалық шығынға ұрындырмайтын еді. Бірақ бұл әліпби көптің сынына ұшырағандықтан, қайтадан жетілдіріліп, әліпбидің жаңа нұсқасы жасалды.
Елбасының назарына
ұсынылған 32 әріптен тұратын жаңа әліпби көпшіліктің көкейінен шығып жатыр. Менің де көңіліме қонды.
Кезінде әліпбиді жасаған кезде бір дыбыс бір қаріп деген принципті ұстанғанды. Әліпбидің жаңа нұсқасы да осындай ұстаныммен жасалған. Мұндағы басты артықшылық – қазақтың төл дыбыстарына қатысты ерекшелік толық қамтылған. Т а ғ ы б і р а й т а к е т е р л і г і – б ұ р ы н д а р ы ж а с а л ғ а н түркіл ік ортақ әл іпбиге жақындығында. Әліпбидің жаңа нұсқасы 32 таңбадан құралған. Көптің көңілінен шыққан бұл нұсқа әлде де жетілдіруді қажет етеді .
Сондықтан да, пікір талас тоқтаған жоқ. Қазақша әріптерді төбесіне белгі қою арқылы анықтау техникалық жағынан біршама қиындықтар туғызуы мүмкін. Интернеттің жылдамдығы кішкене бәсеңдеуі мүмкін. Қ а р ж ы л ы қ ж а ғ ы н а н , қолайлылық тұрғысынан а л ғ а н к е з д е е ң б і р і н ш і б а с ш ы л ы қ қ а а л ы н а т ы н мәселе – әліпбидің ұлттық т і л і м і з г е с а й к е л у і н д е . Алдағы уақытта да Тіл білімі институтының ғалымдары яғни, осы саланың хас мамандары латын әліпбиінің жаңа нұсқасын жетілдіре түсу жолында жүйелі жұмыс жүргізеді деген ойдамын.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламасы еліміздің рухани дамуына, жарқын болашаққа нық қадам басуына жол ашты. Осынау ел өмірінің рухани кемелдену тұсында көп уақыттан бері қозғалып келе жатқан латын әліпбиінің жаңа нұсқасының дүниеге келуі ең бір маңызды қадамдардың бірі болды.
Сондайақ, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жобасы
бойынша жұмыс тобының мүшелерін қабылдап, бұл мәселеге баса назар аударуы жаңа әліпбидің қазақ қоғамында қаншалықты маңызға ие екендігін көрсетсе керекті.
«Қазақ үні» газетінің президенті, белгілі ақын Қ а з ы б е к И с а « Қ А З А Қ ӘЛІПБИІ ҚАЗАҚ ҮШІН Ж А Ң А Р У Ы К Е Р Е К » атты мақаласында латын әліпбиінің алғашқы нұсқасы шыққан сәтте ақ, қазақтың төл дауысты дыбыс тарының қос әріппен белгіленуіне – диграфтарға қарсы шыға
отырып, оларды белгілеудегі ұтым ды ұсыныс тары жаңа жобада жүйелі көрініс табуы бәріміздің көкейімізге қуаныш ұялатты.
Ендігі жерде зиялы қауым өкілдері мен тіл ғалымдары тізе қосып, жаңа нұсқаны жетілдіру жолында тер төгуге тиісті. Бұл жолда мүлт кетуге болмайды. Өйткені қасиетті де қастерлі қазақ тілін қаймағы бұзылмаған күйде келер ұрпаққа аманесен жеткізу біздің бүгінгі қадамымызға тікелей байланысты.
Әрине латын әліпбиіне көшу керек. Себебі біздің келешегіміз осыған да байланысты болып келеді. 30 дамыған мемлекеттің қатарына қосылу да тікелей осы мәселеге қатысты. Латын әліпбиіне өту әлемдік инновацияларды жедел
игеруге, келешегімізге н ы қ б а с ы п , т е х н о л о гия мен коммуникацияны меңгеруде мүмкіндік б е р е т і н қ ұ р а л . С о н ы мен қатар кең сөйлеуге, ағылшын тілін және медицина саласын меңгеруге жол ашатын мемлекеттік
маңызды шаруа. Бір сөзбен айтқанда, бұл ғажап дүние. Бұдан айырылып қалмау к е р е к . О р т а м ы з д а ш и шығармай, бәріміз біртұтас бірігіп шешілетін мәселе. Келешек ұрпақ үшін, саясатымыз үшін маңызы бар өзгеріс.
Бір қуантарлығы, биліктің халық талабымен санасып, алғашқы нұсқаны өзгерткені болды. Алғашқы нұсқадағы халыққа ұнамаған ең даулы мәселе – қазақтың төл дауысты – ә, ө, ү дыбыстарының қос әріпті болып келуі болатын. Жаңа нұсқада бұл талап толық шешімін тауып, енді олар бір әріппен, әріптің үстіңгі оң жағына ноқат қойылып, апокрифпен белгіленеді. Қорытындысында, халық көңіліне қонымды латын қарпіндегі жаңа әліпби жобасы дайын болды.
« К ө п ш і л і к т і ң п і к і р і м е н с а н а с ы п , қорытынды жасағандарыңыз дұрыс болды. Латын графикасына әбден қалыптасқан екі диаграф қана бар. Қалған қазақтың төл дыбыстарының бәрі апостолмен береміз. Соған тоқтаймыз. Бұл әлемдік тәжірибеде бар. Осы ұстаным бізді алға жетелейді», – деді Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілінің жаңа әліпбиінің жобасын талқылауға жетекші қоғамдық бірлестіктердің, ғылыми орта мен қалың жұртшылықтың белсенді түрде атсалысқанына назар аударып, барша қазақстандықтарға алғыс айтты.
« Қ а з а қ ү н і » г а з е т і м е н Q a z a q u n i . k z ұлттық порталы латын әліпбиінің алғашқы нұсқасындағы даулы мәселелерге белсенді үн қосып, жүйелі түрде мақалалар жариялаған болатын. Әсіресе, Қазыбек Исаның «ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ ҚАЗАҚ ҮШІН ЖАҢАРУЫ КЕРЕК» деген, елден ерекше қолдау тапқан терең талдау мен қазақтың төл дауысты дыбыстарының қос әріппен белгіленуіне –диграфтарға қарсы шығып, оларды белгілеудегі ұтымды ұсыныстары жаңа жобада жақсы көрініс тапқанын көріп, қуана қолдап отырмыз.
Сөзіміз құрғақ болмас үшін ұсынған нұсқаны келтіре кетейік:
«Мысалы, «Ә» әрпін А’, «Ө» әрпін О‘, «Ү» әрпін U‘, «Ш» әрпін S’, «Ж» әрпін Z’ деп, апокрифпен белгілеуге болмай ма? Бұл апокрифтер, ноқат дейміз бе, латын жазбасында, компьютер пернетақтасында да, кезкелген смартфонда да бар таңба» – деп жазады Қазыбек Иса Qazaquni.kz порталында 2017 жылғы 12 қыркүйекте жарияланған мақаласында.
Осы ұсынған нұсқадағы 11 әріптің 9 әріпі жаңа нұсқада қабылданыпты. Біз соған қатты қуанып отырмыз.
Л а т ы н ә л і п б и і н і ң ж а ң а н ұ с қ а с ы – бүкілхалықтық таңдаудың жарқын нәтижесі.
Енді Рухани жаңғыруымыздың темірқазығы болып отырған латын қарпін өмірге енгізуде де халықтың қарқынды қайраты керек.
Алтай САҒИДОЛЛАQazaquni.kz
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНІҢ ЖАҢА НҰСҚАСЫ ЖАҚСЫ ШЫҚТЫ
Кеше Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын әліпбиіне көшіру жобасы бойынша жұмыс тобының мүшелерін қабылдап, жаңа нұсқамен танысты.– Әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып осылайша талқылаған емес. Біз үшін әрбір адамның пікірін білу маңызды. Латын қарпіне көшуге байланысты Президент Әкімшілігіне 300-ден астам өтініш келіп түсті. Жастардың бұл үдерісті қолдағаны қуантады, – Елбасы.
6 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Парламент тынысы
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ – ТАҒДЫРШЕШТІ БҮКІЛХАЛЫҚТЫҚ РЕФОРМА
МИНИСТРЛІКТІҢ «АҚ ЖОЛҒА» БАЙЛАНЫСТЫ
ХАБАРЛАМАСЫ ШЫНДЫҚҚА ЖАНАСПАЙДЫ
ҚАЗАҚ ТҰЛПАРЫ ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ҰЛТТЫҚ БРЕНДІ БОЛУЫ ТИІС!
ҚАЗАҚ ЖЫЛҚЫСЫ ҚАЗАНДА ҚАЙНАҒАН ҚАЗЫ-ҚАРТА ҒАНА МА?!.
Азат ПЕРУАШЕВ:
Мәжіліс депутаты Азат Перуашев әліпбидің соңғы нұсқасы туралы пікірін айтты, деп хабарлады «Қазақпарат» ХАА тілшісі. «Менің жаңа әліпбиге көшуге көзқарасым өте оңды. Латын әліпбиіне көшу біздің қоғам үшін үлкен, маңызды жоба. Біздің партия бұл туралы көптен айтып келеді. Ал қазір, бұл мәселені қолға алып шешетін уақыт келді», – деді Перуашев.
Қазақтың тұлпары қара қазанда қайнаған қазы-қарта ғана ма? Мәжілістің кезекті пленарлық отырысында «Ақ жол» партиясының депутаты Берік Дүйсенбинов осылай мәлімдеді.«Ақ жол» партиясы үшін ұлттық құндылықтарды ұлықтау – біздің саяси бағдарламаларымыздың негізгі бағыттарының бірі. Елбасы өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «Мәдени қазыналарымызды,ұлттық дәстүрімізді әлем жұртшылығына таныстырудың жаңа тәсілдерін ойластыру керек. Оған ауқымды мемлекеттік қолдау жасалуы қажет», деп шегелеп айтқан.
Оның пікірінше, бұл сұрақтың қоғамда қызу талқылануының өзі оның маңыздылығын көрсетеді. «Мен мұндай үлкен мәдени және ділдік реформаның халыққа дейін жеткені туралы естіген емеспін. Яғни, бүкілхалықтық талқыға салу мүмкіндігі берілді. Алдымен бірінші нұсқасын, енді екінші
нұсқасын ұсынып отыр. Бұлардың бәрінің әлеуметтік желілерде, баспасөздерде талқылануы өте оңды құбылыс», – деп атап өтті Перуашев.
«Бірінші нұсқамен салыстырғанда, қазақтың байырғы дыбыстарын белгілеу бойынша көптеген даулы тұстарды диграф
Алаш баласы Алтай мен Атырау, Арқа мен Алатаудың арасын жалғап, Ұлы далаға иелік еткен кездегі талмас қанаты, бабаларымыздың елін, жерін қорғап, ата жаумен а л ы с қ а н д а ғ ы қ а н д ы к ө й л е к серігі, болдырмас көлігі болған, жеті қазынаның біріне баланған қазақтың қазанат жылқысы біздің ұлттық қазынамыз емес пе? Жылқы қазақтың ұлттық санасезім, рухани болмыс, тұрмыссалт, әдетғұрып, мәдениет пен өнерінің тұтас бір айырылмас бөлігіне айналған. «Қазақ жылқы мінезді» деген сөз де бекер айтылмаса керек.
Ө р к е н и е т т і м е м л е к е т т е р өздерінің өткендерін ұмытпай, ұлттың әлеуетін, құдіретін ашатын осындай асыл қазыналарын, спорт түрлерін ұлттық брендке айналдырып, әлемдік деңгейге көтеріп отыр. Мысалы, кешегі түйенің қомында көшіпқонып жүрген Араб әмірлігі бүгінде түйе жарысын мыңдаған туристер тамашалайтын жарысқа, ұлттық мейрамға айналдырған. Ал, Моңғолияда «Шыңғысханның і з і м е н » а т т ы м ы ң ш а қ ы р ы м 10 күндік «Моңғолия дербиі» ұйымдастырылған. Биыл, оған әлемнің 15 елінен 400ге жуық шабандоз қатысқан. Сондайақ, Австралияда «Мельбурн кубогы» бар болса, Америкада «Кентуки Дербиі» өткізіледі. Ұлыбританияда «Королевский Аскот», Араб әмірлігінде «Дубай әлем кубогі» сияқты мысалдарды көптеп келтіруге болады. Ал, көрші Түркіменстан атақты ақалтекесін насихаттау мақсатында арнайы министрлік те құрып тастады.
Соңғы уақытта, Білім және ғылым министрлігі б і з г е б е л г і с і з с е б е п т е р мен «Ақ жол» ҚДП фракция депутаттарының ЖООның ақылы бөлімдеріне түсу үшін ҰБТны жою секілді ұсыныстарын қарастыру туралы ақпаратты бірнеше мәрте БАҚқа таратты.
Үстіміздегі жылдың 6қыркүйегінде Білім министрліг інің атына жіберілген депу таттық сауалындағы ұ с ы н ы с т а р ы м е н а т а л ғ а н ақпарат фракцияның нақты ұ с ы н ы с т а р ы н а с ә й к е с келмейді.
«Ақ жол» демократиялық партиясының депутаттар ы ө з д е р і н і ң с а у а л ы н д а «жастардың шетелге кетуі» м ә с е л е с і н к ө т е р г е н е д і , ҰБТдан бас тартып, Ресей, Қытай және Чехия қалалары беретін шетелдік тегін гранттар бойынша білім алуға Қазақстандық түлектердің 30 пайызға жуығы кет іп жатқандығы сөз болды. Және де олардың дарынсыз жастар емес екені анық, енді көпшілігі Қазақстанға қайта оралмайды.
Біздің ойымызша, жас тарды мұндай таңдауға ҰБТ жүйесі, отандық білім беру сапасының төмен факторлары итермелейді. Осыған орай, мектептердің қабілетт і түлектерін елде сақтап қалу үшін «Ақ жол» фракциясының депутаттары Білім министрлігіне келесі шеші мдерді қа растыруды ұсынды:
1. 110 баллдан жоғары жинаған, бірақ таңдаған мамандығымен грант иеленбеген талапкерлерге жақын мамандықтар бойынша грант алу мүмкіндігін беру;
2 . Ж О О н а т е к Ұ Б Т арқылы ғане емес, сондайақ талап кердің таңдауы бойынша қабылдау емтихандары арқылы түсу мүмкіндігін енгізу;
3. «Жастардың шетелге кетуін» алдыналу және талантты жастардың елге оралу бағдарламасын әзірлеу.
Сауалдың толық мәтінін ҚР Парламенті Мәжілісінің вебсайтынан табуға болад ы h t t p : / / w w w . p a r l a m .k z / r u / m a z h i l i s / q u e s t i o n
details/13586.Көріп отырғанымыздай,
«жоғары оқу орындарының ақылы бөлімі» туралы мәселе көтерілген жоқ. Сонымен қатар, біз шетелдік ЖООның біздің түлектерге ҰБТның қажетінсізақ тегін гранттар беретініне басты назар аудардық. Және де осы жағдайларда «жастардың кетуіне» балама ретінде өз елімізде ұқсас мүмкіндіктердің болуы. Сондықтан біз білім б е р у г р а н т т а р ы н ы ң б і р бөлігін ҰБТ арқылы емес, т а л а п к е р д і ң ө з т а ң д а у ы бойын ша қабылдау емтихандары арқылы тағайындауды ұсынамыз.
Сонымен қатар, ЖООда оқуын жалғастырғысы келетін колледж түлектерін гранттарға тестілеуден толық босатуды ұсындық. Білім министрлігі орта техникалық білім алуды осылайша ынталандыруы тиіс деп есептейміз. Осы және басқа түсініктемелерді «Ақ жол» фракциясының депутаттары Азат Перуашев пен Берік Дүйсенбинов ағымдағы ж ы л д ы ң 9 қ а з а н ы н д а өткен Білім министрлігінің қоғамдық кеңесінің отыр ы с ы н д а е г ж е й т е г ж е й л і айтып берді, оның ішінде ЖООның ақылы бөлімдер үшін ҰБТдан бас тартуды фракция ұсынбағанын ерекше атап кетті. Бұл ұсынысты министрліктің өзі жасады, бірақ белгісіз себептермен депутаттардың бастамасы деп беріліп жатыр.
Сонымен қатар, фракцияның нақты ұсыныстары кең ауқымды және іргелі мәселелерге қатысты, соның ішінде жазда қоғам арасында үлкен дау тудырған гранттарды тағайындаудың саясатына байланысты.
Қалай болғанда да, біздің ұсыныстарымыз Білім және ғылым министрлігі түсінік бергендей, ЖООның ақылы бөлімдеріне қатысты емес, бұны тек министрлік өзі енгізіп және сәтті сызып тастаған, жартылай шешім ретінде қарастыруға болады.
«Ақ жол» ҚДП баспасөз қызметі
11 қазан 2017 жыл
Білім және ғылым министрлігінің «Ақ жол» партиясының ЖОО-ның ақылы бөлімдеріне түсу үшін ҰБТ-ны жою туралы ұсыныстары туралы хабарламасы шындыққа жанаспайды.
арқылы шешу ұсынылған болатын. Қазір оларды әлдеқайда дұрыс шешті, – деп жалғастырды депутат. – Бірақ бұл туралы тіл мамандары мен тілшілер талқылайды».
С о н ы м е н б і р г е , П е р у ашев латын әліпбиіне көшуді бүкілхалықтық реформа деп атады. «Жалпы алғанда, бұл жағымды іс, бұл реформаны біз өте жақсы бағалаймыз. Сонымен қатар, жұмыс тобы Елбасына есеп беріп, Президенттің жоғары бағасы мен қолдауын алды. Мәдениет министрі, өз кезегінде, егер ұсыныс болса, жұмыс комиссиясы қарастыруға дайын екенін айтты. Жалпы, латын әліпбиіне көшу бүкіл қоғам бойынша қабылданды. Бұл шын мәнінде, бүкілхалықтық реформа», – деп қорытындылады Мәжіліс депутаты.
бәйгелер ел ордасы Астанаға ат басын тіресе керемет емес пе? Және де бұл бәйге жыл сайын дәстүрлі түрде ұйымдастырылса «Ұлы дала Аламанына» алысжақын шетелдік шабандоздардың өздеріақ қатысуға ниет білдірер еді. Ал, ақпараттық қолдау мәселесі жоғары деңгейде болса, бұл жарыс жоғарыда аталған «Дубай әлем к у б о г і » , « М о н ғ о л и я д е р б и і » сияқты әлемдік ат жарыстарының ешқайсынан да кем түспесі анық. Ал, қазіргі бәйгелерге атын қоса алмай, мыңдаған доллар тұратын асыл тұқымды ағылшын аттарының көлеңкесінде қалып жүрген қазақ атбегілері мен шабандоздары үшін бұл үлкен мүмкіндік болар еді. Бұл дүбірлі дода – Ұлы дала елінің, көшпенділер ұрпағының рухын көтеретін, рухани жаңғыруға сай болатын, еліміздің сыртқы имиджін әлемге танытатын үлкен жоба болар еді. Тарихтың талай тайғағы мен шатқалынан аман есен алып шыққан қазақ тұлпары бүгінде де еліміздің абыройатағы үшін қызмет ете алатынына күмәніміз жоқ.
Бір сөзбен айтқанда, Мәдениет және спорт министрлігі аталған Жобаны ұлт жаңғыруының ажырамас бөлігі деп танып, мемлекеттік деңгейде өткізудің шараларын қарастырып, өзінің спорттық күнтізбесіне енгізіп, оның түрлі ұйымдастыру мәселелерін қолға алуын сұраймыз.
Берік Дүйсенбинов, Мәжіліс депутаты«Қазақ үні» газеті,
Qazaquni.kz
Ал бізде ше? Бүгінде үлкен жарыстарда топ жарып бәйге алып жүрген тұлпарларымыздың түгелге жуығы ағылшынның асыл тұқымды немесе басқа да шетелдік жылқысы екені жасырын емес. Сонда ұзаққа шабуға шыдамды, Күндік жерден алқынбай жететін қазақтың асыл тұқымды тұлпарлары қайда қалды? Шынтуайтына келгенде қазақи жылқы біздің ұлттық брендіміз болуы тиіс емес пе? Сонда өз жылқымыздың абыройын асқақтатуға, тұқымын сақтап қалуға не кедергі? Әлде қазақтың қасиетті жылқысы қара қазанда қайнататын қазы мен қарта үшін ғана қажет пе? Осы ретте өзіміздің қазақи жылқының жоғарыда аталған әлемдік брендтер қатарынан лайықты орын алуы үшін не істеу керек деген сауалдың көлденең шығатыны рас.
Біздіңше, бүгінде әлемдік деңгейге көтерілген қазақша күрестің «Қазақ барысы» жобасы секілді, тұлпарларымыздың артықшылығы мен ерекшелігін, шыдамдылығын әлемге танытатын күндік бәйге ұйымдастырылуы керек! Ол ұзақ қашықтыққа, тек қазақи жылқы ғана шыдас беретін 100150 шақырымға дейін шабыстан болуы тиіс. Бұл жарысты Қазақ аламаны, Алаш аламаны, Құлагер кубогі деп те атауға болады.
Мысалға, кешегі Құлагердің құлаған жері, Ерейментаудан Астанаға дейінгі қашықтық дәл осы 150 шақырымды құрайды. Қ а з а қ т ұ л п а р ы н ы ң с и м в о л ы болған Құлагердің атын қайта жаңғыртып, Ерейменнен шыққан
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 20177 Әлеумет
Қазақстанның оңтүстік-батысында қарт Каспийдің Маңғыстау түбегінде орналасқан бұл берекелі өңір еліміздің ортақ табысына елеулі үлес қосып келе жатқан аймақтардың бірі. Маңғыстау облысы – өнеркәсіптік өңір, мұнда Қазақстан мұнайының төрттен бірі өндіріледі. Ақтау — Жетыбай — Өзен бағытында алып мұнай құбыры өтеді. Аймақта аты әлемге аян Қазақстанның «теңіз қақпасы» - Ақтау халықаралық теңіз сауда айлағы жұмыс істейді.Қандай да бір қуатты немесе әлсіз дамыған аймақ болса да жергілікті тұрғындардың тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы алдымен ескерілуі қажет. Өңірдің озық тұрғаны оның халқының тұрмыстық жағдайымен бағаланатыны белгілі. Бұл мемлекет ұстанған басты бағыт. Сол үшін де бірқатар құнды бағдарламалар қабылданып, еліміз бойынша іске асырылуда. Тарихы тереңде жатқан Маңғыстау түбегі де де бұл бағытта өздерінің тартымды істерімен мақтана алады.
46312,7 мың теңгеге сурдотехникамен, 356 мүгедек 31985,4 мың теңгеге тифлотехникамен, 170 мүгедек 20982,5 мың теңгеге қозғалыс құралдарымен, 498 азамат 49800,0 мың теңгеге санаторлықкурорттық емдеумен, 1892 мүгедек 225307,9 мың теңгеге гигиеналық құралдармен, 54 естімейтін мүгедек 3637,0 мың теңгеге ымдау тілі мамандарымен , бірінші топтағы 274 мүгедек 66889,7 мың теңгеге жеке көмекшілермен қамтылды.
Облыс бойынша 4 медициналық әлеуметтік мекеме: «Психоневрологиялық интернатүйі», «Маңғыстау облыстық балалар психоневрологиялық интернатүйі», «Қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйі» және «Маңғыстау облыстық мүгедектерді оңалту орталығы» қызмет етеді. Өтен жылы аталған мекемелерде барлығы 962 адамға стационарлық жағдайда және жартылай стационар бөлімінде арнаулы әлеуметтік сапалы қызмет көрсетті. Атап айтқанда, «Маңғыстау облыстық балалар психоневрологиялық интернатүйі» 152, «Психоневрологиялық интернат
шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат беруден бас тартылды.
Б ү г і н г і т а ң д а е ң б е к н а р ы ғ ы н д а сұранысқа ие мамандықтар бойынша тартылатын бірінші, екінші, үшінші санаттағы лауазымдарға шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсаттар берілгенімен, ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында төртінші санат бойынша шетелдік жұмыс күшін тартуға мейлінше шектеу қойылуда. Облысқа негізгі шетелдік жұмыс күшін әкелуші келесі елдер болып табылады – Қытай 571 адам, Үндістан 235 адам, Түркия 188 адам, Филиппин 200 адам, Италия 179 адам, Ұлыбритания 122 адам.
2017 жылғы 1 қаңтарға шетелдік жұмыс күшін тартатын 170 жұмыс берушінің шетелдік жұмыс күшін тартуға берілген қолданыста 1878 рұқсаты бар. Квотаның орындалысы 64,3 %ды құрап отыр. Маңғыстау облысы бойынша жұмыс жасайтын шетелдіктердің үлесі 6,9 %, сәйкесінше шетелдік жұмыс күшін тартатын облыс мекемелеріндегі қазақстандықтардың үлесі 93,1%ды құрайды.
Ш е т е л д і к ж ұ м ы с к ү ш і н т а р т а т ы н ұйымдарда өткен жылы қазақстандық азаматтар үшін 3223 жаңа жұмыс орнын ашты, 12103 қазақстандық қызметкер кәсіби даярлаудан, қайта даярлаудан және біліктілігін арттырудан өтті, оның ішінде ерекше шарттарды орындау мақсатында 786 адам оқытудан өтті.
О б л ы с т ы қ ж ұ м ы с п е н қ а м т у д ы үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасымен 2016 жылы шетелдік жұмыс күшін тартуға берілген 54 рұқсат кері қайтарылып және 337 рұқсаттың қолданылуы тоқтатылды.
Маңғыстау облысының әкімі Ералы Тоғжановтың төрағалығымен жақында кезекті аппараттық жиын өтті . Күн тәртібінде бірнеше мәселелер қаралды. Алдымен 20162019 жылдарға арналған ҚР Денсаулық сақтау саласын дамытудың «Денсаулық» бағдарламасын жүзеге асыру барысы талқыланды. Маңғыстау облысының денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары Салтанат Жармаева баяндамасында облыста балалар өлімі 20,5%ға азайғаны айтылады. Бұл жақсы көрсеткіш, адамдардың тұрмыстық жағдайы алдымен оның денсаулығына тікелей қатысты. Сондықтан бұл саланы әсте естен шығаруға болмайды.
Алқалы жиында кеңінен талқыланған тағы бір тақырып «Жүз нақты қадам» Ұлт жоспарының 84тармағы. Яғни, әлеуметтік көмекті оның атаулы сипатын күшейте отырып, оңтайландыру. Маңғыстау облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар б а с қ а р м а с ы н ы ң м і н д е т і н а т қ а р у ш ы Қарашаш Нұрмамедованың айтуынша, мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек, 18 жасқа дейінгі балалар жәрдемақысы және мемлекеттік атаулы көмек, 4 және одан да көп балалы отбасыларға берілетін кәмелетке толмаған жәрдемақы біріктіріліп жаңа форматтағы атаулы әлеуметтік көмек жүйесін 2018 жылдан бастап енгізу көзделіп отыр. Маңғыстау облыстық білім басқармасының басшысы Зейнеп Тастемірова өңірде сандық экономикаға мамандарды даярлау және қайта даярлау туралы мағлұмат берді. Биылғы оқу жылынан бастап жаңартылған білім мазмұнымен ақпараттықкоммуникациялық технологиялар пәні 5 сыныптан бастап барлық мектептерде енгізілді. Облыстың 60 мектебінде «Робототехника» элективтік курсы өткізіледі. 20162017 жылдары информатика пәнінің 198 мұғалімі робототехника біліктілігі бойынша «НЗМ» ДББҰың педагогикалық шеберлік орталығында және «Өрлеу» ұлттық біліктілікті арттыру орталығы» АҚың Маңғыстау облысы бойынша филиалында қысқа мерзімді курстарынан оқып шықты. 2016 мұғалім деңгейлік курстар аясында ақпараттықкоммуникациялық технологиялар бағытында біліктіліктерін арттырды. Жиын соңында аймақ басшысы Ералы Тоғжанов тиісті мемлекеттік органдар басшыларына бірқатар нақты тапсырмалар берді. Демек халықты әлеуметтік жағынан қорғау шаралары алдағы уақытта да жалғасын таба бермек.
Бек МЫРЗАҰЛЫ
2016 жылы 62 кәсіпорындар мен мекемелерге, шағын және орта бизнес субъектілеріне 407 қатысушы әлеуметтік жұмыс орындарына жұмысқа орналастырылды және 84 кәсіпорындар мен мекемелер 258 оқу орындарының бітірушілеріне келісім бойынша жастар тәжірибесін өтуге жұмыс орындарын ұсынды.
Жұмыстан босатылған азаматтарды жұмыспен қамту мақсатында Маңғыстау облысы бойынша жұмыспен қамтудың Кешендік жоспары шеңберінде бірқатар шаралар қарастырылды – олар іске асырылып жатқан инвестициялық жобаларға жұмысқа орналастыру, әлеуметтік жұмыс орындарына, ақылы қоғамдық жұмыс орындарына жолданды. Жұмыспен қамтудың өткен жылға арналған Кешендік жоспар шеңберінде жалпы саны 13907 адам жұмыспен қамтылды. Оның қатарында: «Нұрлы жол» бағдарламасы – 182, ЖҚЖК 2020 бағдарламасы – 7089, МИИДБ – 74, Аймақтарды дамыту бірыңғай бағдарламасы – 784, Аймақтарды дамыту бағдарламасы – 5707, БЖК 2020 бағдарламасы – 21 адамды қамтыды.
ТҮБЕКТЕГІ ТАРТЫМДЫ ІСТЕР
Жұмыспен қамтудың бір ғана 2016 жылға арналған Кешендік жоспары 10958 жұмыссыздар мен өзін өзі жұмыспен қамтылған азаматтарды жұмыспен қамтуға қөзделгенді. Ал іс жүзінде 11734 адам жұмыспен қамтылды. Мысалы, «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында – 137 адам, «ЖҚЖК 2020» бағдарламасы – 5578 адам, МИИДБ – 48 адам, Аймақтарды дамыту бірыңғай бағдарламасы бойынша – 514 адам, Аймақтарды дамыту бағдарламасы – 5396 адам, «БЖК 2020» бағдарламасы – 11 адам, басқа бағдарламалар барысында 50 адам. жұмысқа орналасты
Маңғыстау облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасы өткен жылы «Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» бағдарламасына қатысуға өтініш білдірген 7044 азаматтарды тіркеп, оның ішінде 7040 адам бағдарламаның қатысушылар қатарына еңгізген екен. Осыған орай Жұмыспен қамту орталықтары тарапынан 7157 қатысушы еңбекпен қамтылды, оның ішінде тұрақты жұмысқа 5791 адам орналастырылды, 1366 адам – уақытша жұмыс орындарына жолданды.
Бағдарламаның бірінші бағыты бойынша облыста әлеуметтік салада 187 нысандарды жөндеу жұмыстарына республикалық бюджеттен 2,1 млрд.теңге бөлінді. Осы жобаларды жүзеге асыру барысында 977 жаңа жұмыс орындары ашылды.
Б а ғ д а р л а м а н ы ң 2 ш і б а ғ ы т ы шеңберінде кәсіпкерлік негіздеріне оқытуға республикалық бюджеттен 3,3 млн. теңге бөлінген. Кәсіпкерлік негіздеріне оқуға 69 адам жолданып, 230 адамға шағын несие беру үшін 690,0 млн. теңге қаралды. Алдынала жоспарланғандай 227 адам 618,9 млн. теңге көлемінде несие алды, оның ішінде 14 адам 41,0 млн. теңге көлемінде мерзімінен бұрын қайтарылған несие аясында шағын несие алды. Шағын несиенің орташа мөлшері – 3,0 млн. теңге. Барлық шағын несие алушылар жеке кәсіпкер ретінде салық органдарына заңды түрде тіркелген.
Бағдарламаның 3 бағытының бірінші бөлігі кәсіби даярлауға 308 адам жолданды, соның ішінде 5564 жастағы адамдардың саны – 20. Кәсіби даярлау слесарьэлектрик, машинст, жылу орталығы операторы, органикалық емес заттардың химиялық технологиясы, болаттан жасалынған құрылымды құрастырушы, құбыр жүргізуші мамандақтары бойынша білім алды. Оқуды 230 адам бітіріп, жұмысқа орналастырылғандардың саны 126 адамды құрады.
Халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қорғауды жүзеге асыру мақсатында мемлекет және облыс әкімдігі тарапынан бірқатар әлеуметтік шаралары іске асырылуда. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» заңына сәйкес 2016 жылы жанбасылық табыстары кедейлік шегінен төмен тұратын 468 табысы аз отбасының 2133 адамына 65279,6 мың теңге көлемінде мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек көрсетілді. Сол сияқты балалы отбасыларын әлеуметтік қолдау мақсатында «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» заң негізінде он сегіз жасқа дейінгі балалары бар отбасыларға төленетін жәрдемақымен 128 отбасының 4084 баласы қамтылып, оларға 47859,1 мың теңге балалар жәрдемақысы төленді. 1261 отбасына 80646,3 мың теңге көлемінде тұрғын үй көмегі көрсетілді.
Қазақстан Республикасының Денсаул ы қ с а қ т а у ж ә н е ә л е у м е т т і к д а м у министрлігінің 2015 жылғы 22 қаңтардағы №26 бұйрығына сәйкес мүгедектер, мүгедек балалар жеке оңалту бағдарламасы негізінде протездік ортопедиялық көмекпен, қозғалыс құралдарымен, сурдотехникалық, тифлотехникалық құралдарымен, міндетті гигиеналық құралдарымен, санаторлықкурорттық емдеумен тегін қамтамасыз е т у к ө з д е л г е н . Т ұ р а қ т ы б ю д ж е т т і к қаржыландыруға байланысты қазіргі таңда 757 мүгедек 40970,9 мың теңгеге протездікортопедиялық құралдармен, 212 мүгедек
үйі» 255, «Қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйі» 136, «Маңғыстау облыстық мүгедектерді оңалту орталығы» 419 мүгедек балаға қызмет көрсетті.
Аудандық, қалалық мәслихаттардың ш е ш і м і н е с ә й к е с б а р л ы қ т о п т а ғ ы м ү г е д е к т е р м е н м ү г е д е к б а л а л а р ғ а мерекелік күндер мен атаулы даталарға бес айлық есептік көрсеткіш көлемінде материалдық көмек көзделген. Облыс бойынша 20836 мүгедектерге және мүгедек балаларға 1088156,7 мың теңге мөлшерінде материалдық көмек төленді.
Халықтың көшіқонының азаюы бойынша Маңғыстау облысы халқының көшіп кету деңгейі төмен өңірлер тобына жатады. 2016 жылы өңірге көшіп келуші оралмандар саны артты. 2015 жылы облысқа 755 оралман келіп қоныстанса, 2016 жылы өңірге 3597 оралман көшіп келді. Бұл өңірдің экономикалық жағынан тұрақты екенін көрсетеді. Оралмандардың басым бөлігі – 2537 адам Өзбекстан Республикасынан, 945 адам Түркменстаннан, 89 адам Иран және Ауғанстан Республикасынан қоныс аударды.
2016 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігішетелдік жұмыс күшін тартуға 2921 квота бөлді, оның ішінде: I санат – 121, II санат – 1000, III санат – 1200, IV санат – 400, маусымдық ауылшарушылық жұмыстарға 200 (бірлік). 2016 жылы басқармамен шетелдік жұмыс күшін тартуға 2489 рұқсат берілді, 122
№41 (758), 13 қазан, 20178 www.qazaquni.kzСабырхан Асанов – 80
Бір күні бір хат келді Оңтүстіктен. Бір дәптер өлең. Атын естігенмін. Кезедескенмін. Бірақ жоғалтып жүрген жігітім. Оқуын бітіріп елге кетіпті. Елден менің атыма бір топ өлең жолдапты.
«Көктем кеп сүйреген соң тракторды,Үніне ауыл сырты құлақ түрді....Кең дала бір шалқайып қалдыдағы,Төсінен маған бір гүл лақтырды».Осы жолдарды оқып бір түрлі қанаттанып
кеттім. Ғафу Қайырбековке бардым жүгіріп. «Оқыңыз, – деймін күлімдеп. Ол дәптерді оқи бастады. Өлеңнің тұстарына «Отлично» деп жазды. Редакцияның басқа қызметкерлері оқыдық. Бәрі де бірауыздан: – Мынау ақын жігіт екен! – десті. Сол ақын жігіт – Сабырхан Асанов еді. Көп өтпей авторды Алматыға шақырдық. Ол келді. Өлеңдері туралы тағы көңілімізді айттық. Жас ақын да өзіне сенімді секілді. Менің ағымнан жарылып айтқан әңгімемді селқостау тыңдады. Кім білсін, сол Сабырханың мені онша менсініңкіремей тұрау деймін. Бәрі де мүмкін. Сонымен сол Сабырхан «Жас дәурен» атты жинақ арқылы әдебиеттің қасиетті сарайына барынша ізетпен, барынша кіші боп келіп кіріп еді.
Мен оның жазғандарын оқып жүрем. Қадағалап, сызып оқимын. Жинақтан жинаққа өскен өкшелес інідосымның творчествосына деген ықылас пейілімді бұдан жиырма шақты жыл бұрын жазып, оны «Жұлдыз» журналына ұсынған да едім. Менің де, Сабырханның да жолы болмады. Мен оны артық мақпаппын. Сынауым керек екен. Сондайсондай әртүрлі сылтаулармен менің сол мақалам өзімнің архивімде қала берсін.
Сабырханның алғашқы өлеңі шыққалы да отыз жылдан астам қызмет істеп жүрген «Пионерге» жариялаған мен екенмін. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» демекші, Сабырханның да, Төлегеннің де, Фәризаның да, Сәкен Иманасовтың да, Қайраттың да, Қанипаның да, Ақұштаптың да алғашқы өлеңдерін оқып, «жол болсын» айтқан кісінің бірі мен едімау деген тәтті ойдан ләззат алатын кездерім көп. Мен бұларға ұстаздық еттім деген ойдан аулақпын. Мен бұларға ағалық құшағымды жайдым, өзім білгенімді білдіруге тырыстым десем, ол сөзімде ешбір артықтық жоқау деп ойлаймын. Маған өлеңнің әліппесін үйреткен Еркеш Ибраһим. Еркештен кейін Ізтай, Мұзафар, Ғафу ағалардың алдын көрдім. Қуандық аға алғашқы жырларыма сәт сапар жазып берді. Бәрі де кешегідей. Бәрі де жүректе алтын әріптермен жазулы тұр.
Сабырхан өз өлеңдеріне сәт сапарды Мұхтар Әуезовтің өзінен алғысы келіпті. «Жұрт Әбілданы, Жұбанды, Сырбайды айналдырып жүр. Тіпті Сәбит Мұқановты да жиып қойып Әуезовтің өзіне телефон соқтым», – дейді Сабырхан жастық шағын еске алып.
Бірақ Мұхаң: «Жігітім, алдымен мәдениет ті болуды үйрен», – деп сөгіп тастады. Көзім боталап, шекем шыңылдап үйге қайттым.
Әкем сот бол, прокурор бол деген соң ҚазМУдің заң факультетіне түстім. Екі курсын бітірдім. Сол сот болатын байғұсты журфакқа әкелген де дәптерге ойда жоқта түскен екі ауыз өлең емес пе еді? Әкем байғұс балам сот болады деп жүргенде, мен сорлап журфакқа емтихан тапсырдымау. Ақын болсам деген арман Алатаудай Әуезовтен сөз естіртті. Әуезовті ренжіткенімше өліпақ кеткенім жөн еді. Бірақ жан құрғыр тәтті екен, – деп Сабырхан осы бір әңгімесін аяқтайды.
– Сөйтіп сәт сапарды кімнен алдың? – дейміз біз Сабырханның Мұқаңмен «ренжісіп» қалғанын қызықтап.
– Бір күні жазғанымның тәуірін алып Әбділда ағаның өзіне бардым. Әбділда аға бірекі күннен кейін жолық деді. Үш күн өткенде келсем:
– Сабырхан өлеңдеріңді «Лениншіл жасқа» жібердім, шығады. Разы болдым! – деді. Көп күттірмей «Лениншіл жас» бетіне суретіммен Әбекеңнің алғы сөзімен өлеңдерім шықты. Тұсауымды Әбекеңнің өзі кесті! – дейді Сабырхан күлімдеп. – Сөйткен ағаға андасанда сәлем беруге де жарамай жүрем. Мені ұрып жығатын ешкім жоқ! – деп тағы ренжиді.
Сабырханның он бес шақты кітабы жарық көрді. Майда, назды, нәзік жырларымен Сабырхан Асанов жыр сүйер қауымның ыстық ықыласына бөленіп үлгерді. Не жазса да өз жанының шуағына бөлеп, арманойын төгіп тастайтын осы ақынның жан толқынындағы иірімдер кісіні жақсылыққа, жарыққа, сәулеге жетектейді.
Сабырхан өз қаламын поэзияның өрісті де жомарт саласы поэмада да сынап көрді. Оның «Қажымұқан», «Махаббат елі» атты поэмаларынан жырсүйер қауым үлкен ләззат ала алмады. «Махаббат елін» бір кезде қолжазба күйінде оқып, онша ұнатпағанымды айтқанымда Сабырхан бауырымның орнынан үнсіз тұрып, сұрланып, сұпсуық боп кабинетімнен шығып кеткені есімде қапты.
– Гейне ақынның «өлеңімізді мақтамаса, әйелімізбен де ажырасуға бармыз» дегеніндей, өз өлеңдеріне аса ынтық ықыласымен қарайтындардың бірі осы – Сабырхан Асанов.
«Көз алмаймын көк теректің басынан,Қиял, қиял, ойхой, неткен күш едің.Көкте тұрған жұлдыздардың қасынанБірақ қарғып жерге бір кез түсемін».Ақын қиялы – осы. Ол жұлдыздармен бірге
ұйықтайды. Әрқашан жұлдыздардың арасында жүреді. Тіпті жай адам, екі аяқты пенде тірлігі шын ақынды жалықтырып та жіберуі мүмкін. Біздің ұлы атабабаларымыздың талайы шарапқа тұншығып, даңққа өртеніп, немесе махаббат жолында Мәжнүн болып кетпеді ме? Шын ақын болмаған соң, өз бойындағы отты сезінбеген соң, түнде ұйқы
үстінде өлеңнің періштесі жүрегіңе қонақтап, кеудеңнің қысылғанын сезбеген соң, Хамит ақын айтқандай, өлеңнің ақ сайтанына еріп кетпеген соң, ақын едім деп жұрт алдына шығудың керегі жоқ. Жыр киесі Сабырханда бар болғандықтан да ол туралы ой толғап отырмын. Әйтпесе, толып жатқан өлеңшілерді қолдап, өңеш созар кезден мен де өтіп кеткен екенмін.
Сабырханда күннің «заказымен» жа зылған өлеңдер де баршылық екен. Сол өлеңдерінен де ақын жігіттің қолтаңбасын тануға болады. Бірақ олар қазақ өлеңінің төріне шыға алмай қалады ғой. Қазақ өлеңінің антологиясына кіретін өлеңдер ғана жазатын уақытқа Сабырхан да жетті.
«Ақ бұлттарға араласып,Ақ құстарға айналып,Ойларымау, барасыңдар,Барасыңдар қайда алып.
ақынға қамқор бола көр» деп телефон соққаным да дәл бүгінгідей есімде.
Біраз жылдан кейін Сабырхан әдебиетке біржола келді. Ол да біз секілді алғашқы жылдары көрінгеннің есігінде жүрді. Көрінген үйден пәтер жалдады. Үй иесі жақтырмаса басқа жерден «бақ» іздеді. Келіншегі екеуі Алматыны біраз шарлап барып Жақан Сыздықовтың ескі үйіне кіргендері де күні бүгінгідей есімде.
Сабырхан өз есіміне ұқсаған сабырлы, салмақты жігіт еді. Асыптасқанын көрген емеспін. Көп сырын өз ішіне бүге білетін, көп ашыла бермейтін, аз сөйлесе де аңдап сөйлейтін азамат еді. Ешнәрсеге таңырқай бермейтін, басқаның мықтылығын да мойындамайтын мінезі бар еді оның.
Жас кезінде жас ақындар ақын ағаларынан «сәт сапар» алып жатқан кезде бұл азамат «сәт сапарды» Әуезовтің өзінен алғысы келіпті.
Қазақ поэзиясының мәуелі бағында өз өрнегі, өз үлесі бар көрнекті шайыр Сабырхан Асановтың туғанына 80 жыл толды. Жырлары сылдырап аққан дала бұлағындай сәруар ақынның өлеңі әрдайым талғампаз оқырманының мерейін қандырушы еді. Айрықша қолтаңбасы, ерекше мәнері бар лирик көп төгіліп-шашылмай, жүрек қылын шерткен тақырыпқа ғана көңіл сәулесін төккендей-тін. Де-генмен, аз жазса да саз жазған қаламгердің артында он бестей жыр жинағы қалыпты. Қарап отырсақ, соның бәрі өте өміршең дүниелер екен. Бүгін оқырман назарына ұзақ жылғы үзеңгілес досы, тетелес ағасы, Қазақстанның Халық жазушысы Тұманбай Молдағалиевтың ақын бауыры туралы әр тұстарда жазылған лебізі ұсынылып отыр. Өкініштісі, жай сөзінің өзі жүректен төгілген жырдай есілетін Тұмағаңның өзі де қазір арамызда жоқ. Бірақ жырсүйер қауымға, жас ұрпаққа арнаған асыл қазына – өлмес сөзі қалды.
Көңіл жетер көп жерлердіКөздеріңмен көріпақ,Шығайынақ деп пе едіңдер,Жердің шарын айналып», – деп өзі
айтқандай ақын көңілі қайда ала қашпайды.Сабырхан сазды, ойлы, мұңды өлеңдерді
көп жазды. Оның жырларынан мөлдірлік, нәзік шуақ көремін. Оның жастық сезіміне де ерекше сүйінемін. Оның көп өлеңдеріне композиторлар ән жазды. Ол әндер елдің аспанында аппақ құстармен бірге қанат қағуда.
«Оңтүстіктен басталған көктем» бүкіл қазақ даласын аралап кетті. Сол көктем қ ұ ш а ғ ы н д а к ө п с а й р а ң д а ғ а н а қ ы н досымызға жазға қарай аяңда, жазды жақсы жырларыңмен жарылқа да, күздің де жомарт көңілін таба біл демекпіз.
***Мөлдір жырлар жазып, дос жинап, өзінің
бағасын өзі жақсы түсінген, баянды тірлік кешкен ақынның бірі Сабырхан Асанов еді. Тағдыр оны бір топ өлеңімен сол кезде тұңғыш кітабы шыққан, жанжағына қыранша қарап, қияға күнде қанат қаққан менің алдыма әкелген еді. Ол студент екен. Заң факультетінен ҚазМУдің журналистика факультетіне жаңа ауысқан студент екен. Қасында қара торы жігіт досы бар – екеу еді олар. Ақ сары әдемі жігіттің «әдеби тағдырын» оңай шештім. Бірекі өлеңін «Пионерге» алып қалдым да қалған өлеңдерін Шәміл Мұхамеджанов досымның шешіміне жібердім. Шәмілге «өлеңдері жақсы жас
Сөйтіпті де Мұхтар ағаның үйіне телефон соғыпты. «Мен Сабырхан Асанов деген жас ақын едім, Мұқа. Өлеңдеріме Сізден сәт сапар сұрап тұрмын» – дейді ініміз. Мұхаң жат та кеп ашулансын. «Ей, шырағым, – дейді Мұхаң. – Ең алдымен сыпайылық қайда? Мен сенің өлеңдеріңді оқығам жоқ. Оқысам ұнатам ба, ұнатпаймын ба? Ұнатсам сәт сапар жазамын ба, жазбаймын ба? Сен өзің бір мәдениеттен құр алақандау жігіт екенсің» – деп Мұхаң телефонын тастай береді ғой баяғы. Моншаға түспейақ терлеп, жас ақын Сабырхан үйіне қайтады басы салбырап.
«Бұл өлең дегеніңіз мені Әуезовтің өзіне ұрыстырды ғой, қайтейін. «Құласаң нардан құла» дегенді басшылыққа алам деп үлкен кісіден бата алам деп сөгіс естідім ғой» – деп қиналатын. «Ештеңе етпес, бауырым. «Арсыз болмай атақ жоқ. Алдамшы болмай бақ қайда» деген ұлы Абай» – деп жұбатам мен оны. Әйткенмен де Сабырхан сол бір балалық қимылынан өзі қысылатын сияқты еді.
Әкесін әңгімелеуге құштар еді. Оның әке туралы әңгімесін әке тәрбиесін көрмеген мен байғұс қатты құмартып тыңдаушы едім.
«Келіннің келбеті дұрыс па, аққұба ма, қара торы ма?» – деп сұрады әкем, келінін әлі көрмеген бір кезінде» – дейді Сабырхан. Мен «аққұба шығар» деймін кекірейіп. Бір күні үйіме апарып келіндерін көрсеттім. Әкем бір қаға берісте: «Сорлы балам, көзің қарайған екен. Мұндайды аққұба демейді, сіріңке қара дейді» – деді. – Мен ұлдың
№41 (758), 13 қазан, 2017www.qazaquni.kz9 Сабырхан Асанов – 80
ақын Қуандық Шаңғытбаев аға берсе, Сабырхан Асанов сәт сапарды ақиық ақын Әбділда Тәжібаев ағаның өзінен алыпты. Алғашқы өлеңдеріменақ көңіліме аса бір үміт сәулелерін түсірген Сабырхан ақындығын мен ерекше сыйлаған кісімін. Өзі өскен өлкесінің ыстық күні, алаулаған гүлдері Сабырхан өлеңдері арқылы көңіліңді тағы бір қуантады, жақсылыққа жетелейді.
Алпысыншы жылдардың басында Сабырханның өлеңдері барлық газеттерге, журналдарға шыға бастады. Оның өлеңдерін әдеби жұртшылық өте жылы қабылдады. Мен «Жазушы» баспасында жұмыс істеп жүргенімде Сабырхан маған бір топ өлеңдерін алып келді. Бұл өлеңдер жақсы ақынның дүниесі екені бастап оқығаннанақ белгілі болып тұрды.
Қарайлатып өткенді Қаулап өсер көк те енді.Қалқиған әлсіз құрақтар,Көтеріп тұрды көктемді.Мұндай жолдар нағыз ақынның, үлкен
ақынның ғана қаламынан туады. Көктемді көтеріп тұрған құрақтарды ақынның көзі көріп қана қоймайды, оны өлмес өлең жолдарына айналдырады. Сезімді оятып, сергек көңіл сыйлайды саған.
Сабырханның «Тұңғыш кітап» (1963 жыл), «Таулар алыстан көрінеді» (1964 жыл), «Алматы менің жас шағым» (1968 жыл), «Шолпан» (1974 жыл), «Ақ бота» (1976 жыл), «Қоштасқым келмейді» (1978 жыл) тағы да басқа жыр кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптар туралы кезінде жақсыжақсы мақалалар жарияланды. Сөйтіп, ол қазақ өлеңіне көп үлес қосқан белгілі ақындардың біріне айналды.
Мен осы жігітпен өз өмір жолымда жиірек кездесіппін. Кейінгі бір жылдары тіпті жақындасып кеттік. Үйіміз ғана көрші емес, онымен көңіліміз де көрші болды. Жазған, сызғандарымызды бірбірімізге оқып та жүрдік. Оның сыпайы мінезі, әрқашан кісі көңілін тапсам дейтін болмысы маған қатты ұнаушы еді.
Сабырхан екеуміз соңғы жылдары «Балдырған» журналында бірге қызмет істедік. Ол балаларға да жұпжұмыр оқуға, жаттауға жеңіл өлеңдер де жазды. Екеуміз бірде бір топ өлеңді бірігіп те жаздық. Ол жемістер туралы өлеңдер еді. Бұл өлеңдер біздің шығармашылық бірлестігіміздің, достығымыздың айғағындай боп өмір сүре береді.
Сілкінбей де, ырғалмай,Жүзін саған бұрғандай.Сол жүзімде атамныңМейірімі тұрғандай.Көзің салсаң, қарсы кепҚаласың бір тамшы деп.Қарайды ылғи жәудірепҮзіп мені алшы деп.Екі жүректің бір жүрек боп, екі көңілдің
бір көңіл боп құшақтасқан куәсіндей осы бір өлеңдер алғаш «Балдырған» журналында, кейін менің де, Сабырханның да кітабына кірді.
Сабырхан поэзиясы терең ойлы, сезімге толы әсем поэзия еді. Өмірде өзі қандай сезімтал, сергек, сұлу болса, оның жырлары да сұлу, нұрлы еді. Көп оқитын, көп тоқитын ақын бауырымның жырдағы табысына бірге қуанған кездерім аз емес. Сабырхан достыққа да адал азамат еді. Оның қазақтың белгілі жазушысы Қалаубек Тұрсынқұловпен, үлкен ақынымыз Сәкен Иманасовпен достықтары кісі қызығарлықтай еді. Ал, атақты композитор Шәмші ағасына деген Сабырханның көңіліне мен ерекше риза болушы едім. Шәмші екеуінің бірігіп жазған «Отырардағы той», «Теріскей», «Дүнген қызы», «Сағы нышым менің» сияқты шығармалары халықтың сүйіп айтатын әндеріне айналып кетті.
Сабырханда тек денсаулық кемдеу болды. Ал, ақындық, азаматтық, елге деген мейірім бір емес, екі азаматқа көптік етпейтіндей еді.
Өмірде мен онымен көп сыйластым. Көп сырластым. Ешкімнің сыртынан ғайбат сөз айтпайтын ақкөңіл ақын азамат әрдайым халқының жүрегінде. Оның поэзиясы туған елімен бірге жасай беретініне бек сенімдімін. Жүрегім аса жылы қабылдайтын іні ақынның мерейтойы – халықтың тойы, оны жақсы көретін біздің де тойымыз.
тұңғышы болған соң қалжыңдаса беремін. «Біздің бәйбіше сіз айтқан сіріңке қара емес, қара торының әдемісі екеніне шүбәм жоқ, қария. Және бір малыңды шығын етпей қатын алдым. Несіне қиналып отырсыз» – деп қалдым. «Ұрпағымның бойы аласа бола ма деп қиналам» – деді әкем маған күлімдей қарап. «Сізге тартамыз деп ел бетіне мына мұрынмен қалай қарарымызды білмей жүр емеспіз бе» – дедім мен одан әрі қуақыланып. «Сенің мұрныңдай қыр мұрынды жұрт Бұхар базарынан да сатып алуға таба алмай жүр, балам. Қуанғаныңнан айттыңау» – деді әкем. Мен әрі қарай таласпай тоқтадым» – дейтін еді Сабырхан әкесімен арасындағы болған бір қалжың әңгімесін еске түсіріп. Ол дүниеден өткен әкесіне деген сағынышын айтып келе жатқанын түсініп, мен оның әкесі жайлы әңгімелерін елтіп тыңдаушы едім шіркін.
Сұлу әйел, жалпы сұлулық жайлы әңгімелеріміз де көп еді. Сырласушы едік, сырымызды үшінші адамның естімейтініне сенуші едік.
Адамның адамдығы өзіне тән кісілігімен өлшенетіні рас болса, сол кісілік біздің Сабырханда мол еді. Біреудің жанын жаралауға асықпайтын еді ол. Сауысқандай сақ, тұлпардай сергек, сезімтал жігіт еді. Біреуге бір жақсылық істесем дейтін ниеті де көп болушы еді. Бірақ, біреуден бір дұшпандық сезе қалса, ол кісімен өмірі амандаспауға бар, қатты еді осы жігіт.
Әділет туын қаншама биік көтере аларын білмеймін. Өйткені оның қолында билік көп бола қойған жоқ. Сырласып жүрген бір кеште «Сабырхан, осы өмірде жете алмай бара жатқан арманың бар ма?» – деп сұрадым мен одан. «Арманым бар, Тұмеке. Заң қызметкері болам деп заң институтының екінші курсын
Әбділда ТӘЖІБАЕВ, Қазақстанның Халық жазушысы
КӨП ҮМІТ КҮТЕМІЗӨзі де нәзік, сөзі де нәзік жас жігіт маған бір топ өлеңін әкелді. Мен соларды
оқып отырып, көп жерінде селт еткендей, сезім тапқандай қуанып отырдым.«О, дала, дала, сенің кеңдігіңді,Ержетіп тентек балаң енді білді.Көк салсам, қуанғаннан кеудем меніңТүндіктей желпілдейді желді күнгі...» – депті жас ақын. Бұл тамылжыған
сезім күй. Мұның авторы – Қазақтың мемлекеттік университетінің студенті Сабырхан Асанов екен.
Жас ақын лириканың өзіне лайық композициясын таба бастаған, әр өлеңінен жылы леп, ойлар, суреттер аңғарылады; лирикалған нысаналарын сөзуарлыққа салмай, толғай айтады да, тартымды күйден асырмай бітіреді. Осылай жырлай берсе Сабырханнан көп үміт күтуге болады.
бітіріп тұрып өлең деген әулие ҚазМУдің журналистика факультетіне әкеп түсірді. Үлкен ақын болдым ба, болмадым ба, оны мен білмеймін, Сіз білесіз. Әйтеуір, өлеңге берілетін атақабыройдан жұрдай екенімді білесіз. Беріліп тұрған Жазушылар одағының сыйлығын одаққа жаңа басшылар келді де, бермей қойды. Менің бір арманым Жазушылар одағының тізгінін ұстау еді, Тұмеке. Ең алдымен денсаулығым қанатымды жаздырмады. Екіншіден, бақ құсы дейтін әулие құс біздің басқа қонбай кетіп бара жатыр» – деді Сабырхан інім. «Мен ендеше хатшы болам деп армандап көрген емеспін. Хатшы болу үшін ақыл мен айла қатар болуы керек кісіде. Осы екеуінің бірі де менде жоғын білдім де, ол биікке ұмтылмақ тұрмақ, ондай биік бар екенін де елеп, ескерген емеспін» – дедім. Және Сәбит, Ғабит, Ғабиден ағалар шыққан биікке отырсам деу сау кісінің ойлар ойы емес қой» – дедім тағы.
«Көке, ол орында өзіміздің қатарымыз Олжас та, өзіміздей Қалдарбек ініміз де отыр емес пе, уақыт маған да бір кезегін бермес пе еді, әділ болса» – деді Сабырхан қызарақтап. Мен ойланып қалдым. «Келесі съезде мен сенің кандидатураңды ұсынайын, дайындал» – дедім мен. «Жоқ, енді болмайды, жарым денсаулықпен елге билік айту ақымақшылық болады», – деді Сабырхан күрсініп.
Е л у д е н ж а ң а а с қ а н а р ы с т а н д а й жігіттің саулығының кем екенін екеуміз Сарыағашқа барғанда, бір бөлмеде жатып ем қабылдағанда байқадым. Ішіме бір мұң кіріп, курорттан ол да, мен де көңілсіз оралдық. Бірге жұмыс істедік. Сол бауырымның саулығына жәрдемдесем деп қолымнан келген көмектің бәрін де істедім. Ол жаз бойы өзі туыпескен Түркістан топырағына кетуші
еді. Алматыда жазда тұра алмайтын еді ол. Қолдан бәрін қиыстырып, жаз шыға аттандырып аяулы іні, досымды күзде Алматыдан күтіп алушы едім мен.
1995 жылдың күзінде ол жылдағыдай жайраңдап кеп менің қолымды ала алмады. Біз оның мәйітін күтіп алдық.
Сабырхан ақын әдебиетке өшпес, өлмес із қалдырды. Оның өзі көзі тірісінде шығарып үлгерген жыр кітаптары сол кездің поэзиясының шұрайлысынан, шуақтысынан саналады. Оның өлеңдері өз тұстасы Төлеген өлеңдерімен бірге, ағасы Еркеш өлеңдерімен бірге болашақ ұрпақтың көзін қуантып, көңілінен шығатын жақұт өлеңдер екенін мен үлкен сеніммен айтам. Таң шығындай таза, жазғы самалдай жылы, ақша бұлттай аздаған мұңы бар Сабырхан жырлары – қазақ жырларының санын да, сапасын да көбейтіп тұр. Өзінің замандасы Жүсіп Қыдыров, дос ағасы Құдаш Мұқашев жырлары секілді Сабырхан жырлары да кезегінде қайта басылып, келер ұрпақтың қимас қазынасына айналатынына мен кәміл сенемін.
Біз көбінде өлең туралы сөйлесуші едік. Сорлы өлең соңымыздан бір қалмайтын едіау. Бірде машинаның рулінде мен, ол менің қасымда отырып қойнынан қағаз алып бірдеңелер жаза бастады. Мен көрмеген
боп машинамды айдап келе жаттым. Іштей күбірлеп, ерні жыбырлап қағазға қаламын қадай сүйкеп отыр. Бір кезде жүзі жадырап: «Тұмаға, бір өлең мазалап жүр еді, ақыры құтылдым» – деді. Мен «оқы!» – деп ишарат білдірдім.
Жақсылықты көргенмен бірден көзім,Шамалы оның бағасын білген кезім.Немді алғанау біреуге ақыл айтпақ,Сол ақылды таппастан жүргенде өзім,
– деп аяқталыпты өлеңі. «Әй, сен анада одаққа басшы болсам – деп армандап едің ғой, ақылың жоқ болса, одақты қайтіп басқармақсың?» – деп күлдім мен. «Тұмаға, сіз де бір айтқанды ұмытпайды екенсіз. Ол бала күннің арманы болатын. Бүгін Шолпанды басқарсам да, соған шүкір деп жүр емеспін бе?» деп күлді Сабырхан. Оның әсем күлкісі, әсем әзілі, бұртиып өкпелеп қалатыны бір қызық дәурен екен ғой мен үшін де.
Өзімнен жасы кіші бауырым туралы естелік жазам деп кім ойлаған. Ол менің ақындық өмірімнің дос, серігі едіау. Сырға берік сабаз едіау. Өзі туған топырағындай ыстық жүректі, туған даласыңдай кең пейілді бауырымды ойласам жүрегім мұңға толады. Тағдырға не дерсің. Тарлан ақын осы күндері тірі болса алпысқа толар еді. Біз оны жарқылдап тойлар едік қой. Дегенмен, Сабырхан жырының тойы басталып кетті. Ол тойды анау күні Ғалымдар үйінде қазақтың айтулы ақын қызы Фариза бастады. Ақын тойы жалғаса берсін.
***Біз ақындар, бірімізге біріміз сүйеніп
өстік. Алдыңғы ағаларымызды оқып жетілдік. Маған жырға сәт сапарды лирик
10 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Эссе
(Соңы. Басы өткен санда)
Иван Александрович Бенедиковтың қабылдауында болып:
– Қ а з а қ с т а н о р м а н ғ а б а й республиканың бірі. Ендеше бізге орман шаруашылығы факультетін ашпай болмайды, кадрлар дайындауымыз керек, – деп айтып түсіндіріп, орман шаруашылығы факультетінің ашылуына рұқсат алды.
Былтыр осы факультетте бір жиын болып, мен:
– Ұ я т с ы з с ы ң д а р ! С е н д е р д і ң
б і л і м ғ ы л ы м т ө ң і р е г і н д е к е л е л і әңгіме қозғайды. Тіпті сол жолы алғашқы кездесуденақ КСРО Ғылым Академиясының президенті Комаровқа хат дайындап, қабылдауында болады. Екеуі екі жақтан айбары асқан академик Комаровты ортаға алады. Қазақстанға жеке Ғылым Академиясы қажет екенін, Комаровтың менсінбей: «Оған басшы болатын кімің бар?» дегеніне: «Сәтбаев бар, КСРО Ғылым Академиясына мүше болуына мүмкіндігі де мол!» – дегенді қасқайып тұрып айтып, Сәтбаевтай ұлы ғұламаны дөп танып, осылай ұлттық
Оңдасыновтың қасына келеді де: «Мақта өсіретін үш ауданды Өзбекстанға беруге үнемі қарсы болушы едің, ертең Қазақ ССРі Жоғарғы Кеңесінің қаулысы алынады» – деп кекетеді. Сонда Нұрекең: «Мен қазір Қазақстанды басқарсам, әлі де қарсы болар едім», – депті. Неткен жүректілік?! Ол бұл кезде Атырау облысын басқаратын. Мұны оның қасындағылар да естіп тұрды ғой. Бірауыздылық танытып, мәселенің жөнін түсіндірелік деудің орнына әлгілер оған: «Кешірім сұрап, ертең сессияда аудандарды беру тура
факультеттеріңді алғаш ашқан Нұртас Дәндібайұлы Оңдасынов. Ол кісінің суретін көрнекті жерге іліп қоюларың керек! – деп қатты сөйледім.
1948 жылы Алматыда механикаландыру, электрофикациялау ғылымизерттеу институты ашылды. Ол да Нұрекеңнің бастасымен жүзеге асты. Бұл жолы да Иван Александрович Бенедиковқа екеуміз бардық. Ол:
– Директорды өзіміз тауып берейік, – дегенде мен ақырын ғана сыбырлап:
– Нұреке, кадр өзімізде де бар ғой, – деп едім:
– Үндеме, – деді ол кісі де сыбырлап. Іле Иван Александрович Бенедиковтың ұсынысын құптай жөнелді. – Директор тауып берсеңіз қуана қарсы аламыз. Ешқандай қарсылығымыз жоқ.
Далаға шыққан соң:– Директорды өзіміз табамыз деп
неге айтпадыңыз, Нұреке? – деп едім:– Әй, сен қызық екенсің. Өздері
жіберсе, қолдауы күшті болады. Ол директор бір жыл, екі жыл істейді. Одан кейін өз кадрымызды қою қиын емес қой, – деді күліп.
Хайдар аға маңдайын қолымен ұстап, ойға ене:
– Нұрекең шексіз адал еді, – деді бойын тіктеп, маған күлімсірей қарап. – Оңтүстік Қазақстан облысы Шәуілдір ауданында тұратын інісі біреулердің азғыруымен бе, әлде өзінің құлқынының кесірінен бе, мемлекет меншігіндегі бір атты екіүш досымен сойып алыпты. Оны заң орны тексеріп, іс сотқа өткенде:
– Өзі істеді, сазайын өзі тартсын, – деп Нүрекең араласпай қойды.
М е н Н ұ р т а с Д ә н д і б а й ұ л ы н ы ң Москвадағы екі бөлмелі үйінде де болдым. Тұрмысы жұпыны. Ұйықтайтын бөлмесінен темір кереуетті көріп, таңғалдым.
Хайдар аға түсін дегендей маған иегін көтере:
– Ел ағасы Нұрекең ел қатарлы қарапайым өмір сүрді. Бұл ұрпағымызға үлкен үлгі, – деді күлімсірей орнынан тұрып. Көрші бөлмеге еніп, қайта келді. Қолында газет қиындылары.
– Мына екі мақала туралы өзіңмен ой бөлісейін, – деп орнына асықпай жайғасып, көзілдірігін киді. – Кейбір авторлар Нұрекеңнің табиғатына мүлде жат істерді ойдан қосып жазып жүр. Бірер дәлел келтірейін. Г.Оразалиеваның «Оңдасынов ұмытылып бара ма?» («Ана тілі» газеті, 23. Х. 2003 ж.) деген мақаласындағы мына үзіндіге көңіл бөлейік.. «Сәтпаев «Алашорданың» мүшесісің деп қай күні, қай сағатта алып кетер екен деп көңілі күпті боп жүргенде «Сізді Совнарком Оңдасынов шақырады» дегенде ойланбастан Москваға тартқан ғой. Оны маған кездескенде өзі айтып, ризашылығын білдіргені бар», – дейді.
Б ұ р ы н т а н ы п б і л м е г е н е к е у і қонақ үйде кездесіп, республиканың
ТаутұлғаКөрнекті мемлекет, қоғам қайраткері, Қазақстан үкіметін он үш жыл басқарған
Нұртас Дәндібайұлы Оңдасынов туралы академик Хайдар Арыстанбекұлы шерткен сыр
ғылымның дамуына даңғыл жол салған Оңдасынов екенін біреу біліп, біреу білмейді».
Бұл, меніңше, шындыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын, керісінше елжұртымызға Нұртас Дәндібайұлын мәдениеті төмен, дөрекі, шолақ белсенді етіп көрсетерлік сипаттама. Себебі, біріншіден, Қазақ ССРі Ғылым акад е м и я с ы н а ш у , а ш п а у м ә с е л е с і Орталық партия комитетімен келісіліп шешіледі, екіншіден, біз білетін Нұрекең жоғарыдағыдай өзімбілермендікке бармайды, баруы мүмкін емес.
«Егеменді Қазақстан» газетінде жарияланған «Қайраткер» (09.Х.2004 ж.) деген мақаласында Ө. Айтпайұлы Г. Оразалиеваның жоғарыдағы сипаттамасын өзінше өңдеп, былай қайталаған. «Орталықтан алыс жердегі Жезқазғанда жүрген Қ. Сәтбаевтың жазған бір ойлы мақаласын газеттен оқып, Н.Оңдасынов оны дереу Мәскеуге шақыртады. Өйткені , ол кезде Жезқазғаннан Алматыға жетуден гөрі Мәскеуге жету әлдеқайда оңайырақ болатын. Ұлы ғалым Қ.Сәтбаевтың болашағын алдын ала көрегендікпен болжаған Нүрекең оған үлкен сенім артып, Қазақ ССРнің өз Академиясын құруды тапсырады. Табыстап қана қоймай, өзі Қ.Сәтбаевты қасына алып, КСРО Ғылым Академиясының президенті В.Комаровқа бірге барып, Қазақстанда Ғылым Академиясы филиалын ашу туралы мәселе қояды. Қ.Сәтбаевты академик ету туралы өтініш те айтады».
Бұған түсініктеме берудің өзі артық секілді. Жалғызақ айтарымыз, «Өтірікті шындай, шынды құдай ұрғандай» етіп жаза берсек, кейіпкер тұлғасы биіктейді деп ойлайтындар қатты қателеседі. Нұрекең олар сипаттағандай партизан кісі емес болатын.
«Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» дегендей енді мына үзіндіні оқылық. «Қолында арағы бар Хрущев
лы ұсыныс жаса»,–дейді. Бірақ оған Нұрекең көнбейді. Міне, Оңдасыновты қауқарсыз адам атандырғысы келіп жүргендерге бұдан артық қандай жауап болмақ» /Ө. Айтбайұлы, «Қайраткер» , 09.Х.2004 ж. «Егеменді Қазқастан»/.
Б ұ л а д а м с е н б е й т і н н ә р с е . Біріншіден, Нұртас Дәндібайұлы қызмет істеп жүрген кезде үш аудан мәселесі мүлде қозғалған емес. Ол 1961 жылы Хрущевтің Бүкілодақтық мақта өсірушілердің Ташкентте өткен кеңесіне келіп, мақта даласын аралап жүргенде сөз болған. Екіншіден, ол мәселе бойынша құрылған комиссия құрамына Бейсебаев, Дәуленов, Тәшенов, мен, Морозов, Шереметев еніп, Өзбекстанға ешқандай жер берілмесін деп шешкенбіз. Бірақ өзімбілермен Хрущев бізбен санаспай, үш аудан тағдырын өз бетінше шешті. Нұртас Дәндібайұлының бұл іске ешқандай қатысы жоқ.
Біз мақтасақ та, даттасақ та шындық шеңберінен шықпауымыз керек. Одан тұлғаларымыз аласарып, кішірейіп қалмайды, керісінше биіктей түседі. Айталық, Ө. Айтбайұлы Хрущевке қарсы сөз айтқызу арқылы Нұртас Дәндібайұлын алдыартын ойламайтын, кіммен сөйлесіп тұрғанын таразылай білмейтін, кеудемсоқ, оспадар біреу етіп көрсеткен. Бұл халқымыздың арнамысы алдында кешірілмес үлкен күнә.
Менің бір түсінбейтінім, жоғарыдағы авторлар Нұрекең жан дүниесін түсінбесе де түсінетін адам боп жазатыны. Ең құрығында мұражай құжаттарын зерттеп, соларға сілтеме жасап, не Нұрекеңді көрген адамдармен сөйлесіп жазса да тәуір ғой. Құр қызыл сөзге сүйеніп, өтірік мақтағаннан не ұтады? Бұл кімге керек? Дана халқымыз «Өтірік өрге баспайды» деп бекер айтпаған.
Біз ірі тұлғаларымыз туралы жазғанда қара қылды қақ жарғандай әділ болуымыз керек. Әділ болсақ, жұрт айтқанымызға сенеді. Бір жерімізден
өтірігіміз шықса, жұрт сенбей қалады. Мақтаудың жөні осы екен деп өтірік оқиғаны құр босқа жамай бермеу керек. Онсыз да Нұрекеңнің атағы жетіп, артылады. Бір мысал, тірі жүргенінде туған ауылына қолұшын берген жоқ. Ол кісінің ауылы басқа ауылдармен бірдей болды. Бұл Нұртас Дәндібайұлының адалдығы, кішіпейілдігі.
Кіндік қаны тамған туған жеріне Нұрекеңнің шарапаты шәкірті Сағидолла Құбашев арқылы тиді. Мен Сағидоллаға шексіз рақмет айтам. Жерлеуін өз қолымен атқарып, қабірінің басына бюстін қойдырды. Ұстазының ауылына жол, мектеп салдырды. Оңдасыновтың аруағы бір адамға риза болса, Сағидолла Құбашевқа риза шығар деп ойлаймын.
Нұрекеңнің туған жерін шексіз сүйетіні «мені ауылыма жерлеңдер» деген өтінішіненақ танылып тұрған жоқ па? Ауылы да ол кісінің адамшылық, перзенттік қасиетін түсінді. Рухани ордамыз Түркістанға бюстін орнатты. Мұны мен Нұртас Дәндібайұлын туған жерінің, туған елінің бағалағаны деп білем. Отандастары Алматыдағы тұрған үйіне ескерткіш тақта қойды. Жоғарыдағы авторларға ұқсап, Нұрекеңе ешқандай құрмет жоқ деп құр босқа айта беру жараспайды. Ол шіркіндер «Оңдасынов ұмытылып бара ма?», немесе «Оңдасыновты қауқарсыз адам деп жүргендер» деу арқылы да Нұрекең тұлғасына көлеңке түсіргендерін сезер ме екен? Әділеттік керек, Димаш Ахметұлы Қонаев Нұртас Дәндібайұлын барлық кезде ұстаз тұтты. «Қауқарсыз» болса, ұстаз тұта ма?
– Хайдар аға, бұл пікіріңізді мен жандандырайын. Мұны кезінде Баукеңе, Бауыржан Момышұлына айтқан едім. Ол кісіге: «Қазақстанның жиырма жылдан астам Москвадағы өкілі болған Сәбит Жаданов ағаны білесіз ғой? – дегенімде:
– Білем. Ол саған аға болса, маған іні, – деп Баукең күлді. – Иә, ол не деді?
– Жұмыс бөлмемде отырғам. Димаш Ахметұлы тіке өзі телефон соқты, – деді Сәбит аға ойлана отырып. – Бұрындары мені ол кісімен хатшысы, не көмекшісі Дүйсетай байланыстыратын. Шошып кеттім. Сәлемдесіп, амандықесендік сұрасқан соң:
– Сәбит, сен неге Нұрекеңе, Нұртас Дәндібайұлына үй бермей жүрсің? – деді.
– Димаш Ахметұлы, ол кісі маған ондай өтініш айтып келген емес. Менің білетінім, тұрған үйі бар секілді.
– О л е к і б ө л м е н і к о о п е р а т и в тәртібімен сатып алған екен. Сенің қорың бар. Нұрекеңнің мәселесін шеш.
– Жарайды.Жарты сағаттан кейін Димекең қайта
телефон соқты. – Сәбит, Сен абдырап, қысылып
қалған жоқсың ба? Қысылма, жағдайыңа қара. Жаңа Нұрекең, Нұртас Дәндібайұлы қасымда отырған еді. Ол кісінің көзінше мен сенімен әлгіндей сөйлестім. Көңіліңе алма. Мүмкіндігің келіп жатса, көмектес. Ол кісіні ұстазым деп сыйлайтынымды білесің ғой, – деді.
– Димекең кішкентай нәрсенің өзіне қалай мән береді десеңші? Неткен сезімтал жан?! Байқадың ба, Нұртас Дәндібайұлының да, Сәбит Жадановтың да көңілін аулап тұр ғой, – деп Баукең толқып, тебірене сөйледі. – Сонымен ол Димекең тапсырмасын орындап па?
– Көп кешіктірмей Нұртас Дәндібайұлына екі бөлмелі үй беріпті.
– Тұрып жатқан үйінен басқа үй ме?– Иә, басқа. Бұрынғы баспанасын
үлкен немере қызына қалдырыпты. Тұрған жерлері бірбіріне өте жақын, бірбіріне қатынауларына оңай, – дегенді айтты.
– Нұртас Дәндібайұлының қандай сыйлы, абыройлы кісі болғанын осы шағын оқиғаның өзіақ дәлелдеп тұрған жоқ па? Ол кісіні Димекеңнің ұстазым деуі жай айтыла салған сөз емес. Нұртас Дәндібайұлы «қауқарсыз», әлде қауқарлы ма екен? – деді Хайдар аға әр сөзіне салмақ сала сөйлеп.
Мамытбек Қалдыбай, жазушы
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 201711 Мир тюрков
Кайрат ЖАНАБАЕВ:
15 марта в Национальной библиотеке РК прошли литературные чтения книги Едыге Турсунова и Кайрата Жанабаева «Звездная песнь Серебристой волчицы». Эта уникальная поэма: многие исторические, мифические, сказочные фрагменты о древних тюрках и их предшественниках «переплавлены» высоким поэтическим языком в цельную художественную картину. Сразу привлекает внимание читателя язык поэмы – это классический язык эпического произведения с характерными развернутыми сравнениями, повторами, лирическими отступлениями, вкраплениями в прозаическую форму повествования стихотворной и т.д.
С другой стороны, поэму нельзя воспринимать как красивую легенду о Волчице, как чисто мифологическую вещь, ибо она об истоках тюркской государственности, отчасти о нашей жизни – взгляд на современность через древнетюркский исторический фон.
Мы обратились к одному из авторов «Звездной песни», известному исследователю казахского эпоса, переводчику, поэту Кайрату Жанабаеву раскрыть тайны Серебристой волчицы.
– Кайрат, расскажите нам об истории написания книги.
– Книга писалась и дорабатывалась нами много лет. Различные ее варианты публиковались в журналах «Евразия» и «РухМирас». Еще в то время книга получила высокую оценку в обществе. На данный момент у книги более десятка рецензий и газетных публикаций. Хотя поэма готова, в данное время делаю окончательную редакцию, так сказать, последние мазки картины – надеюсь, что она лучше предыдущих вариантов. Это необходимо для моего спокойствия перед изданием отдельной книгой.
– Была ли какаято официальная оценка произведения?
– В 2 0 1 0 г о д у книга заняла IIместо в номинации «Лучшая
Это своего рода художественная энциклопедия истории и мифологии древних тюрков. Здесь исторические лица соседствуют с легендарными персонажами, реальные события оттенены мифологической мозаикой, а многие места переданы глазами Серебристой волчицы – легендарной прародительницы тюрков. Немалое место занимают и древние боги тюрков – как и положено в древности, мышление у предков тюркских народов было мифологическое. Как в «Илиаде» или «Эпосе о Гильгамеше», боги тюрков небезучастны в человеческих судьбах. Также присутствуют космогонические, астральные, сакральные мотивы.
МИФЫ ДРЕВНИХ ТЮРКОВ, или о чем поет Серебристая волчица
книга для детей и юношества» и удостоена премии АНК РК. Как отметили эксперты, «Звездная песнь Серебристой волчицы» вошла в золотой фонд летописи литературной жизни нашего города, современной казахстанской и мировой тюркоязычной литературы.
О тюркской мифологии так мало знают потому, что в советское время подобная публикация была невозможна в силу идеологических приоритетов и недопонимания особенностей кочевого мышления. И еще до революции такие выдающиеся личности, как Валиханов, Анечков, Миропиев, Потанин, обратили внимание на удивительное своеобразие и в то же время классичность казахских мифов и легенд. Когда появилась возможность познакомить широкого читателя с этим уникальным наследием, встал вопрос, в какой форме представить мифы.
– Насколько могу судить, опубликованный вариант легенды и нынешний вариант, который вы завершаете, заметно отличаются?
– Не сказать, что сильно отличаются, но в новой редакции дополнительно введены исторические фрагменты, которые оттеняют мифологические мотивы. И, конечно, в целом поэма обрабатывалась, совершенствовалась поэтически. Надеемся, что на наше произведение обратят внимание меценаты, патриоты культуры.
– Поэма начинается с темы Учителя… – Наша цель – не сколько стремиться
к изданию и продвижению книги, сколько раскрыть преобразующую роль личности ученого в тех сферах, которых он так или иначе касался. Едыге Даригулович Турсунов известен науке как первый профессиональный сказковед, мифолог, эпосовед, крупнейший теоретик, оставивший глубокий след в истории, этнографии, искусствоведении.
Наша поэма «Звездная песнь Серебристой волчицы» посвящена памяти другого выдающегося ученого, тюрколога, замечательного человека Алтая Сарсеновича Аманжолова. Теперь это уже и духовный памятник самому Едыге Турсунову, его героическому труду, борьбе в науке, его любви к истории и народу.
– Уже стали говорить, что это одна из лучших книг современности, огромный вклад в современный казахстанский литературный и тюркоязычный процесс, в историю мифологии. Вкратце расскажите о поэме.
– Эта книга – первое литературное повествование о мифологической истории тюрков, их героической борьбе за свободу и независимость. Она об истоках казахской государственности, о мифах и легендах
тюркских народов. Она о нашей современности, несмотря на древнетюркский исторический фон: те же вечные проблемы человеческого бытия, поиск смысла жизни, борьба за человеческое достоинство и свободу, тема Учитель и власть. Но все эти сюжеты облечены в мифологическую оболочку.
– Какая структура «Звездной песни»?– Поэма состоит из семи ташей (семи
разделов) по аналогии с древнетюркскими надписями на камнях (мәңгу таш – «вечный камень» древних тюрков), каждый таш состоит из иров (каз. жыр). Жыр – эпическое сказание о жизни народа. Охватывают события с конца V века и собственно VI век. И как эпическое произведение, в поэме прозаическое повествование чередуется со стихотворным.
– Есть ли в книге исторические деятели? Какую роль играет Волчица?
– В поэме повествуется об истории тюркских каганатов, внутренней жизни каганата, борьбе кланов, о культурной и социальной жизни тюрков и их соседей, об отношениях тюркских каганатов с соседями и т.д. Много исторических деятелей вроде аварского правителя, перемешанных с полулегендарными персонажами типа Ашина, кагана Ичи. Исторические события в поэме завершаются с появлением на сцене Бумынкагана и Истемикагана, которые станут реальными основателями первого тюркского каганата, т.е. о зарождении тюркских государств. И в конце поэмы Волчица поет песни Бумынкагану, как пела до этого его предшественникам. И фоном выступает вся тюркская мифология, которая показана в такой красивой, сказочной, героической форме, много батальных сцен, описано тюркское вооружение, социальная и военная жизнь, быт и жизнь батыров, дискуссии батыров при каганских советах, переданы размышления каганов и их окружения. Как предки тюрков воюют с племенами жуаньжуаней, сяньби, табгачи, огузами и т.д. Роль шелкового пути, большое эпическое полотно о древнетюркской жизни до начала тюркской государственности. И, конечно, много место уделено истории формирования государственности коктюрков, тюркского этногенеза.
– Почему Волчица – серебристая?– Интересны цветовые предпочтения
тюрков, казахов. Издревле золото ассоциировалось с Солнцем, серебро – с Луной. В представлении тюрков природная красота этого металла дополнялась очисти
тельным, оберегающим качеством. Они рассматривали серебро как частицу ночного светила и наделяли его различными магическими свойствами, произнося при купа
нии детей «Баланың күні күмістей жарық болсын!» («Пусть дни ребенка будут
светлыми, как серебро!»). Так вот, Волчица поет свои
песни при Луне, поэтому она – серебристая. Недаром у казахов ковыль – серебристая (ақселеу).
– Кто являются центральными персонажами?
– Акбара и Асянь. Они являются центральными персонажами и составля
ют то сюжетное ядро, где одновременно присутствуют и зачин, и развитие действия, и кульминация, и развязка. Принц
Асянь – это, можно сказать, исторический персонаж. Он – внук первопредка тюрков, найденный Волчицей. Акбара – та самая Серебристая Волчица, покровительница и прародительница тюрков, носительница знания. В переводе с тюркского ее имя означает «священная». Основной фон повествования – ночь. И это тоже не случайно. Именно ночью видны звезды, о которых рассказывает Акбара.
– Какие источники были использованы при написании поэмы?
– Источники: весь мифологический древнетюркский материал, древнетюркская письменность, начиная с Малой и Большой надписей в честь Культегина и др., и известный исторический материал. Поэтика, стилистика, героический пафос, идеология государственности – от известных памятников древнетюркской письменности, древнетюркских поэм. Перед глазами были: тюркский, монгольский эпос, тюркские легенды, «Илиада», «Тихий Дон», «Путь Абая» и др.
Но в первую очередь – древнетюркская литература. Поэтому и присутствуют некоторые древнетюркские легенды, выражения, пословицы, обороты. Например, «Сын отцагероя – огненный след в степи» (древнетюркская пословица), «Если бы я не умел плавать, я утонул бы в народных слезах» (из речи кагана Ичи), «Я был верной бровью над оком моего кагана» (древнее высказывание жырау), «Имевших колени, я заставил преклонить колени, имевших головы, я заставил склонить головы» (древнетюркский оборот каганов), «Когда в стаде много пастухов, то стадо умирает от заразы» (казахская поговорка) и др.
– В художественном произведении допускается вольное обращение с мифами, ритуалами, историческими фактами. Как это обстоит в «Звездной песни»?
– Да, в поэме есть много шаманских и других ритуалов, мифов, легенд, однако нет никакой вольной трактовки. И здесь большую роль сыграли энциклопедические знания Едыге Даригуловича Турсунова в этой области – у нас художественное обобщение было в рамках известных ритуалов и мифов. Это касается и исторических событий, исторических деятелей.
– Можно ли сказать, что это своего рода художественная энциклопедия истории и мифологии древних тюрков?
По крайней мере, мы к этому стремились, поэтому строго держались в исторических и мифологических рамках. Недаром на обложке книги стоит солярный знак Дингир (Тенгри), который по предложению А.С. Аманжолова был принят в качестве символа тюркской цивилизации.
– И в рамках тенгрианства? – Да, конечно. Как говорится в поэме:
«Справедливо Небо: сыны человеческие смертными рождены», и в их судьбах большую роль играют тюркские боги: Тенгри, Умай, Ыдук ЙерСуб (ЖерСу) и т.д. Хотя сама «Звездная песнь» и написана на русском языке, все же основные элементы передают особенности мировоззрения, художественного мышления, силу и дух тюркской нации, призывают тюрков к объединению.
– Большое спасибо за интервью!
Дастан ЕЛДЕС[email protected]
12 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Бизнестің жол картасы – 2020
Ж и ы н б а р ы с ы н д а с ө з а л ғ а н Ашил Каул мырза өңір басшысына компанияның ауыл шаруашылығын дамыту бағытындағы атқарып отырған жұмыстарын тілге тиек етті.
«Біздің компания алдағы уақытта жемісжидек және көкөніс кластерін дамытуға ерекше мән беріп отыр. Осы ретте Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы саласындағы потенциалы қызықтыруда. Біздің компания 2016 жылдан бері ауыл шаруашылығы саласында елеулі еңбек етіп, өнімді сақтау әрі алғашқы өңдеуден өткізу ісімен айналысып келеді. Қазақстанда 42 мың 204 гектарға жуық жеріміз бар. Онда негізінен бидай, арпа егіліп, жемшөп азықтарын дайындау саласына басымдық беріліп о т ы р » , – д е д і « P h o e n i x G l o b a l » компаниясының аумақтық директоры Ашил Каул мырза.
Аталған компанияның әлемдік ауыл
Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Жансейіт Түймебаев «Phoenix Global» компаниясының ТМД және Орта Азия елдері бойынша аймақтық директоры Ашил Каул бастаған делегациямен кездесу өткізді. Басқосуда тараптар ауыл шаруашалығы саласын дамыту мәселесін талқылады.
ОҚО Сайрам ауда нында жылына 4 мың дана жиһаз шы ғару ға қауқарлы құны 506 млн. теңге тұратын жаңа фабрика іске қо сыл ды. Бұл жоба ның 300 млн. теңгесін кәсіпкер «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы арқылы қол жеткізген. Қазіргі таңда мұнда 70 адам тұрақты жұмыспен қамтылып отыр.
Арыс қаласындағы «Агрофирма Жаңа Ақдала» ЖШС-нің қызанақ өңдейтін томат зауытында күніне 400-500 тонна қызанақ өңделеді. Сонымен қатар, 70 тон наға жуық томат концентраты әзірленуде. Келешекте өндіріс орны жұмыс көлемін кеңейтіп, томат концентратынан дайын өнім шығаруды қолға алмақ. Жақын күндері кәсіпорын жаңа же ліні іске қосып, томат пастасын жасайды. Ол үшін қажетті арнайы қондырғыларды алып, орнатып қойған.
Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты Арыс қаласындағы 646 отбасы «Өрлеу» жобасының арқасында өз кәсіптерінің нәсібін көріп отыр. Мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау нәтижесінде шағын кәсіптерін дөңгелетіп отырған отбасы бұл аймақта көптеп табылады.
ЖАНСЕЙІТ ТҮЙМЕБАЕВ «PHOENIX GLOBAL» КОМПАНИЯСЫНЫҢ ӨКІЛДЕРІМЕН КЕЗДЕСТІ
САЙРАМДАЕУРОПАЛЫҚ САПАДАҒЫ
ЖИҺАЗ ШЫҒАДЫ
ҚЫЗАНАҚ ӨҢДЕЙТІН ЗАУЫТТЫҢ ЖҰМЫСЫ
ҚАРҚЫНДЫ
«ӨРЛЕУ» АРҚЫЛЫ КӘСІПКЕРЛІК
КЕҢ ҚАНАТ ЖАЙДЫ
шаруашылығын дамыту ісіне қосып отырған үлесі зор. Бидай егу ден бастап, күріш өсіру, өсімдік майын өндіру ісімен де айналысып келеді. Сонымен қатар, фермерлік шаруашылықты дамытып, баубақша, гүл өсіру ісінде де жеткен жетістіктері жетерлік.Компанияның атқарған ісімен жете танысқан облыс басшысы қонақтарға Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы саласындағы жетекші секторларын атап көрсетті. Сондайақ, келешекте ынтымақтастық негізде
бірлесе жұмыс істеуге дайын екенін жеткізді. «Оңтүстік Қазақстан облысы – аграрлы өңір. Өңірде суармалы егістік көлемі 466 мың гектарға жуықтайды. Осы ретте сіздердің компанияларыңыздың әлеуеті көңіл қуантып отыр. Алдағы уақытта облыс әкімдігі мен компания ынтымақтастықты арттырып, бірлескен инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға болатынына сенім мол», – деді Жансейіт Қансейітұлы.
Кездесу соңында тараптар естелікке суретке түсіп, сыйсияпат тапсырды.
Дайындаған: Гүлмира БАҚЫТЖАНҚЫЗЫ
Фабриканың тыныстіршілігімен танысқан облыс әкімі Жансейіт Түймебаев шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту, бұл ел экономикасының дамуының кепілі екенін атап көрсетті.
«Жалпы өнеркәсіпті дамыту Елбасымыздың біздің алдымызға қойған міндетінің бірі. Бүгін міне, Сайрам ауданында қаншама тұрғынды жұмыспен қамтып отырған жаңа кәсіпорын ашылып отыр. Сонымен қатар, фабриканың ашылуымен ауданның өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі артатын болады. Сіздер өз сөздеріңізде фабриканың өнімі Италия жиһаздарынан кем болмайды дедіңіздер. Бұдан былай жұрт «Сайрам сапасы» деген терминді қолданатындай дәрежеге жетіңіздер», – деген әкім кәсіпорынның алдағы ісіне сәттілік тіледі.
Мұндағы өнімнің сапасы жоғары. Өйткені м ұ н д а ғ ы ж и һ а з д а р с а п а л ы н е м і с ж ә н е итальяндық жабдықтары мен қазіргі заманғы материалдарды пайдалану арқылы жасалады. Тағы бір айта кетерлігі фабрика өнімдері сапа менеджменті мен экологиялық таза деген сертификатпен расталған. Сонымен қатар өндіріс орны итальяндық дизайнерлердің қатысуымен экологиялық таза материалдарды және сенімді компоненттерді пайдалана отырып, тұтынушыға тек жоғары сапалы жиһаз ұсынбақшы.
«Bella Mebel» тауар белгісімен шығатын фабриканың өнімдерін алдағы уақытта еліміздің барлық аймақтарындағы жиһаз дүкендерінен табуға болады.
Аталмыш өнеркәсіп құры лымының 86 пайызын өңдеу өнеркәсібі құраса, оның ішінде жиһаз шығару саласындағы үлесі 1 пайызды құрайтын. Алдағы уақытта жиһаз шығаратын фабрика өнім көлемін 600 млн. теңгеге дейін жеткізіп, өң деу өнеркәсібіндегі үлесі 3 пайызға дейін артпақ.
Зауыт директоры Ерлан Ақжібековтың айтуынша, томат пастасын шығаратын желі қарашаның екінші он күндігінде іске қосылады. Өнім «Алтын дән» маркасымен үш түрлі көлемдегі шыны ыдыста шығарылмақ. Табиғи дайын өнім Оңтүстіктен өзге еліміздің жеті облысында да саудаланады деп жоспарлануда.
Ақдала ауылдық округіндегі «Агрофирма Жаңа Ақдала» ЖШСнің егістік алқабында тамшылатып суару әдісі арқылы 400 гектарға жуық жерге қызанақ егілген. Бүгінде шаруалар төрт комбайнмен алқаптағы 200 гектар қызанақты жинап алыпты. Одан 12 мың тонна өнім алған. Маусым кезінде мұнда үш жүзден астам адам еңбек етсе, тұрақты түрде 229 азамат жұмыс істейді. Үдемелі индустриалдыиннова циялық даму мемлекеттік бағдарламасы аясында 2008 жылы іске қосылған серіктестік томат өнімдерін өсіру және өңдеу ісімен айналысады. Ал өндіретін өнімі томат пастасының концентраты. Кәсіпорындағы томат өндіретін зауыттың өндіріс қуаттылығы тәулігіне 600 тоннаны құрайды.
Арыстық көпбалалы ана – Оразкүл Ақжігітова жолдасымен бірге өткен жылы мемлекеттен 265 332 теңге көлемінде шартты ақшалай көмек алып, пластиктен есік, терезе жасайтын құралжабдық сатып алып, өз кәсіптерін ашты. Аталған қаржыны тиімді жұмсағандықтан оларға ағымдағы жылдың сәуір айында тағы да осы бағдарламамен 265 332 теңге тағайындалды. Қолда бар қаржыны ұқсатып, «Өрлеумен» бірге өркендеп келе жатқан отбасының ісі көпке үлгі.
«Өрлеу» бағдарламасы арқылы 600 мың теңгеден астам көмекке қол жеткізіп, тігін машинасын алып қолөнермен айналысып жүрген арыстық Қашқынбекова Заданың ісі көңіл сүйсінтеді. Оның шағын ғана тігін цехында көрпе, көрпеше, қыз жасауы сынды қолөнер бұйымдары тігіліп, сатылымға шығарылуда.
Арыс қаласында осы жылдың 9 айында аталған жобаға 661 отбасы, яғни 3668 адам қатысыпты. Оларға отбасына шаққандағы табысы азықтүлік себетінің құнының айырмасы төленеді. Бүгінде 646 отбасына республикалық бюджеттен 113 млн. 449 мың 700 теңге, ал жергілікті бюджеттен 90 млн. 468 мың 700 теңге шартты ақшалай көмек тағайындалды. «Өрлеу» жобасы бойынша 90 адам әлеуметтік жұмысқа, 20 адам қоғамдық жұмысқа, ал екі адам жастар практикасына, 11 адам қайта даярлау курсына, 563 адам тұрақты жұмысқа орналасқан.
«Өрлеу» арқылы кәсібін дөңгелетіп отырған жандардың бұл ісі «жұмыс жоқ» деген желеумен қол қусырып отыруға болмайтынын көрсетті. Ендігі жерде еңбек қоғамына нақты қадам жасау арқылы әрбіріміз әлеуетімізді арттыра аламыз.
Оңтүстіктегі Арыс ауданында Дермене және Жиделі атты екі ауылдық округ түйе шаруашылығымен айналысуда. Соның бірі – 150 отбасы тұратын Саналы елді мекені. Қымыранның кені аталатын бұл ауыл тұрғындары 2 мыңға жуық үйіргерлік шаруашылықта түйе ұстайды. Бұл ауылдан күніне 1000 тонна шұбат дайындалып, қаладағы мейрамханаларға жеткізіліп отырады.
АРЫСТА КҮНІНЕ 1500 ТОННА ШҰБАТ ӨНДІРІЛЕДІ
Қазіргі таңда шұбат өнімінің көлемін өсіріп, табысын арттыруды көздеген шаруалар түйе сүтін өндірумен айналысатын «Желмая» атты ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативіне бірігіп отыр.
Кооператив күніне 1500 тоннаға дейін шұбат өндіреді. Дайын шұбат өнімі бөтелкелерге қ ұ й ы л ы п А с т а н а , А л м а т ы , Ақтөбе қалаларына жіберіледі. Қожалықта бүгінде сауынды сексен түйеден, күніне 1000 литрге жуық шұбат алады. Он адамды жұмыспен қамтып отырған кооператив алдағы уақытта түйе санын кө бей тіп, өнім көлемін арттыруды да көздеп отыр.
Мұндағы түйелердің дені бір өркешті. Түйенің бұл түрінің
т ұқымы сүтті әрі етті келеді екен.
Арыс қаласы бойынша осы жылы 239 мүшесі бар 16 ауыл ш а р у а ш ы л ы ғ ы ө н д і р і с т і к кооперативі құрылыпты. Бұл тұрғыда әңгіме өрбіткен қала әкімі Мұрат Қадырбек кооперативке біріккен шаруаларға бүгінде мемлекеттің қолдауымен субсидия бөлініп жатқанын жеткізді. Шұбат өндіруде потенциялы жоғары кооперативке алдағы уақытта модульдік сүт қабылдау бекеті кепілсіз және алдын ала төлемсіз несиеге берілмек. Әр бекет құнының 50 пайызын (2,5 млн теңге) субсидия ретінде мемлекет төлемек. Мұндай қолдау өз кезегінде шаруалардың ісін алға жылжытуға септігін тигізбек.
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 201713 Аймақ
Қазба жұмыстары Жайық қалашығында қала сәулеті мен мәдениеті жоғары болғанын көрсетті. Қалашықтағы үйлер мен кесенелер күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Кірпіш шығаратын арнайы пеш те болған. Шығыс моншасының өзі ерекше бір дүние. Зерттеулер нәтижесінде металл бұйымдары мен керамика, әшекейленген тақтатас қалдықтары, әйнек моншақ, жануар сүйектері және екі мыс ақша табылды. Ақшаның бірінде «Сарайда соғылған 737» деген жазу іздері сақталған. Демек, 737 хижра жылы
«Рухани жаңғыру» аясында ұйымдастырылған ауқымды шараға оралдықтар мен қала қонақтары қамтылған. «Дәстүр» шарасы Қазақстан халқы БҚО Ассамблеясының «Этностар күні» жобасына сәйкес қазақ халқының салтдәстүрлеріне арналды.
Шараға қызығушылық өте жоғары болып, барлық аудандар, жоғары және арнаулы оқу орындары ұжымдары белсене қатысты. Алаңда көздің жауын алар қазақтың киіз үйлері тігілді. Ұлы даланың ұлттық салтдәстүрлері – тұсау кесу, бата беру секілді көріністер қойылып, қолөнер көрмесі келушілердің назарына ұсынылды. Сонымен бірге түрлі ұлттық ойындарға да кезек берілді. Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламасы аясында халқымыздың сан ғасырлық салтдәстүрлерін насихаттау, ұлттық құндылықтарды орнықтыру, жас ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеу мақсатында облыста осындай жобалардың қолға алынып жатқандығын жақсы білесіздер. Мұндай игі шаралар алдағы уақытта да жалғасын табатын болады», – деді айтулы шараға қатысқан БҚО әкімінің бірінші орынбасары Арман Өтеғұлов. Ақындар өлең оқып, шараның өн бойында өңір өнерпаздары өз шеберліктерін көрсетті.
Біздің елімізде мемлекет тарапынан мүмкіндігі шектеулі жандарға қамқорлық жасалып, оның бәрі заңмен бекітілген. Арнаулы емханалар, мектептер жұмыс істейді. Жақында Орал қаласынан мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған педагогикалықпсихологиялық түзету орталығы ашылды. Оның ашылу рәсіміне Батыс Қазақстан облысының әкімі Алтай Көлгінов, ҚР Парламенті Сенатының депутаты Дархан Қалетаев, «SamrukKazyna Trust» әлеуметтік жобаларды дамыту қорының бас директоры Ерлан Дәрімов және «Дара» қайырымдылық қорының құрылтайшысы Гүлнар Досаева қатысты. Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу үшін мұндай орталықтың маңызы зор екендігі түсінікті. Қазақстанда жетінші болып ашылған бұл орталықтың жалпы көлемі 600 шаршы метрден асады. Мұнда дефектолог, психолог, логопед, сурдопедагог, тифлопедагог секілді білікті мамандар көрсетеді. Орталық жыл сайын дамуында түрлі ауытқушылық бар 150ден астам бала мен олардың отбасына тегін қызмет етеді. Орал қаласында ерекше күтімді қажет ететін екі мыңнан астам бала бар екен. Соның 800ден астамы – мүгедектер. Жаңадан ашылған орталық мүмкіндігі шектеулі балалар үшін үлкен базарлық болып табылады.
Бетті дайындаған: Зейнолла АБАЖАН
Орал қаласында Облыстық қазақ драма театрында «Рухани жаңғыру» бағдарламасы және Халықаралық қарттар күні аясында «Ата сөзі – бата сөз» атты облыстық батагөй қариялар байқауы өтті.
Бата – алғыс, ризашылық, ізгі тілекті білдіретіні бағзыдан белгілі. Жұмыр жер бетіндегі халықтарының баршасында дерлік кездесетін, адамзат қоғамы сөздің магиялық құдіретіне күмәнсіз сенген заманда қалыптасқан көне дәстүр. Батаны кім көрінген емес, елге сыйлы, абыройлы адам, ақсақалды қария беретін болған. Бата халқымыздың жақсылық пен жамандық, адалдық п е н а р а м д ы қ т у р а с ы н д а ғ ы түсініктердің айғағы іспетті. Бата қысылғанда – қуат, қиналғанда –
медет беріп, болашағыңа жол ашып, бәлежаладан қорғайды деп есептелген.
БҚО мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының қ о л д а у ы м е н о б л ы с т ы қ х а л ы қ шығармашылығы орталығы мен ардагерлер кеңесі ұйымдастырған сайысқа жержерден келген 15 батагөй қария қатысты. Ұлттық салтдәстүр мен батаның тәрбиелік мәнін насихаттау, кейінгі ұрпақты үлкенді құрметтей білуге, аталы сөзден ғибрат алуға тәрбиелеу, адалдық пен әділдікке, адамгершілікке үндеу бағытында өткізілген байқау б а р ш а н ы ң к ө ң і л і н е н ш ы қ т ы . Бірінші кезеңде үміткерлер алдымен өздерін таныстырды. Екінші кезекте «Ел есіндегі баталардан» үзінді айтудан бақ сынасты. Ал «Батамен ел көгерер» атты үшінші
негізгі кезеңде үйге берілген тапсырма бата түрлерін жатқа айтып, түрлі көріністерді көрсетуге тиісті болды. Сайыс қорытындысында тасқалалық ақсақал Жұмагелді Үмбетәлиев бас жүлдені жеңіп алды. Ал, қаратөбелік Ертай Сердалин бірінші, зеленовтық Сатыбалды Төлегенов пен жаңақалалық Аманжан Салауатов екінші, шыңғырлаулық Темірғали Жантасов, ақжайықтық Сыйлыхан Зейнетов, қазталовтық Исмағұл Мусин үшінші орынға ие болды. Қатысушылардың бірқатары дипломант атанса, қалғандарына алғысхат табыс етілді. Байқаудың бас жүлдегері Ж.Үмбетәлиев жұртшылыққа өз батасын берді. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында мұндай халықтық сипаттағы шаралар аталмыш аймақта алдағы уақытта да жалғасатын болады.
Тұлғаңды арманыма ұксатқанмын, Үлгіңді көңіліме қыстатқанмын. Есімде, әліппені жаттатқызып, Ең алғаш қолға қалам ұстатқаның...
Қазақтың дарынды ақындарының бірі Аманжол Шамкенов сөзін жазған «Ұстазым» әні мектептеріміздің әнұранына айналғалы қай заман. Бүгінгі күні мектеп мұғалімдерінің беделі мен қоғамдағы орны тым т ө м е н д е п к е т т і д е п а й т ы л ы п жатқанымен, ұстаздың аты – ұстаз! Ол қашан да бәрінен жоғары тұрады, ұстаз шәкірт үшін – асқақ арманның биік тұлғасы, ұлағаттың үлгісі. Ғұламаның өзі ұстазының алдында қарыздар. Қоғам тонын теріс айналдырып киіп алса да, бұл ғасырлардан жеткен бұлжымас қағида ешқашан өзгермек емес.
Е л і м і з д е ж ы л ы н а б і р р е т мұғалімдер мерекесі кеңінен аталынып өтеді. Осы күн шәкірт атау
лы ұстаздарына келіп бас иеді. Орал қаласында Мұғалімдер күніне орай «Ұстаз – ұлы есім» атты салтанатты жиын болып, онда білім саласының үздіктері марапатталды. ҚР Білім және ғылым министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы төсбелгісі Қазталов ауданы Ғ.Қараш атындағы Қараоба мектепгимназиясы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Ләззат Есекеноваға, «Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісі білім және ғылым қызметкерлері облыстық кәсіподақ ұйымының төрағасы, педагогика ғылымдарының к а н д и д а т ы , п р о ф е с с о р М а р а т Даупаевқа, Жәнібек аудандық білім беру бөлімі әдістемелік кабинетінің меңгерушісі Аққу Нұрғалиеваға, Бөрлі ауданы Ақсай қаласындағы №3 орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Гүлнәр Есмағұловаға табыс етілді. Бір топ ұстаз облыс әкімінің алғыс хатына ие болды.
«Ұстазға тағзым» аталымы бойынша да бірқатар мұғалімдердің еңбектері аталып өтті. «Жыл ұстазы», «Заманауи әдіскер», «Жалынды жас маман» аталымдары және «2017 жылдың үздік педагогі» республикалық байқауының жеңімпаздарына құрмет көрсетілді. Ал «Ұстаздар әулеті» аталымы бойынша Бөкей ордасы ауданынан Сабыровтар (жалпы педагогикалық өтілі – 249 жыл), Тасқаладан Тұрғанәлиевтер (196 жыл), Ақжайықтан Құлбарақовтар (190 жыл) отбасылары озып шықты.
Батыс өңірі осылайша ұстаздарына үлкен құрмет көрсетті.
Зердемді сен ашпасаң не етер едім, Өмірден сыбағасыз өтер едім. Ғажайып дүниенің сырын жайып, Қияға қызықтырып жетеледің...
– деген ақынның өлең жолдары жүректерді жылы ағын тербеген осы бір жиында ұстаз есімінің өміршеңдігін тағы бір еске салғандай еді...
(біздіңше 13361337 жылдар ). Мұның Алтын Орданы 13131339 жылдары билеген Өзбек ханның тұсында шығарылғаны еш дау туғызбайды. Жайық қалашығы бейітіндегі екі кесенеде де мүрденің басы солтүстікбатысқа қаратылып, киімі, жеке заттарымен бірге ағаш табытта жерленген – бұл рәсім мұсылмандықты қабылдаған көшпелілерге тән.
Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында Жайық қалашығын ашық аспан астындағы мұражайға айналдыру көзделуде. Тарихи және мәдени
ЕЖЕЛГІ ЖАЙЫҚ ҚАЛАШЫҒЫ КИЕЛІ ОРНЫН ТАПТЫ
АТАДАН ЖЕТКЕН АҚ БАТА
ҚАЛДЫРҒАН ІЗІҢ МӘҢГІЛІК... ОЗЫҚ ДӘСТҮР ОРТАМЫЗДА
БАЛАЛАРҒА БАҒА ЖЕТПЕС ТАРТУ
Қазақстанның киелі орындарының қатарына енгізілген Жайық қалашығы қазіргі Орал қаласының түп атасы екендігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп отыр. 2001 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан археологиялық зерттеулер Жайық қалашығы деп аталған ежелгі қаланың ХІІІ-ХІV ғасырларға жататындығын анықтап берді.
Еліміз бойынша өткен ғасырлардан осы күнге дейін көне тарихи ғи ма раттарының қаз қалпында сақталуымен ерекшеленетін Орал қаласында «Дәстүр» атты мәдени-ағарту, көпшілік шаралары болып өтті.
Статистикаға жүгінсек жер бетінде мүмкіндігі шектеулі балалар саны жылдан-жылға артып келеді. Біздің еліміздегі көрсеткіштер де көңіл көншітпейді. Туа біткен сырқаттан емделу үшін қомақты қаржы мен білікті мамандардың көмегі аса қажет.
мол мұраны зерттеу, сақтау әрі пайдалану аса маңызды. Ол өңірдің туристік инфрақұрылымын дамытуға жол ашады. Теңдессіз мұраны көпшіліктің игілігіне айналдыруға мүмкіндік бар. Ашық аспан астындағы мұражай ғылыми институт ретінде қызмет атқаратын болады. Қазіргі
заманғы құрылыс технологиясына сәйкес жүргізілетін мұражай үшін 300 гектар көлемінде жер бөлінді. Бұл жобаны Қазақстан Республикасы ҰҒА археология институты мен Татарстан Ғылым академиясы археология институтымен бірлесіп жүзеге асыру жоспарланып отыр.
14 www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 2017Денсаулық
Бұл туралы ҚР Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов: «Болашақта б і з д е м о г р а ф и я л ы қ ө з г е р і с т е р д і ң болатындығына нық сеніміміз бар. Бізде халық қартайып, балалардың қатары артып келеді. Аурулардың сипаты да өзгеруде. Яғни, бірінші кезекке созылмалы аурулар шығып келеді. Бұл қан тамыры қысымын төмендету үшін жаңа дәрілерді, қандағы қантты бақылаудың жаңа технологияларын, онкологиялық ауруларды емдеудің жаңа технологияларын қажет етеді. Біз оларды дамыған елдерден көріп отырмыз. Осыған байланысты біз мол қаражатты қайдан алуды ойластыруға мүдделіміз. Осы орайда медициналық әлеуметтік сақтандыру жүйесі ең бірінші кезекте қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталғандығы шындық. Ал оның дамуы үшін бізге мол қаржы жинау керек, денсаулық сақтауға үлкен қаражат қажет», – деген болатын.
Сала басшысының мәліметіне сүйенсек, Қазақстанда жалпы ішкі өнімнің 1,9 пайызы денсаулық сақтау саласына жұмсалады екен. Ал Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына мүше елдердегі бұл көрсеткіш 9 пайызға тең. Еліміздің мемлекеттік бюджетінен жыл сайын дамыған елдердегідей 1213 пайыз қаржы денсаулық сақтау саласына жұмсалып келеді. Егер мұнан да мол қаржыны денсаулық сақтау саласына жұмсар болсақ, онда білім беру, құқық қорғау және қорғаныс салаларының шығыстарын қысқартуға тура келеді. Ал министрдің уәжіне қарсылық танытқан «Талап» қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Рахым Ошақбаев түрлі дәлелдер арқылы міндетті медициналық сақтандырудың салықтың жаңа түрлерінің пайда болуына жол ашатындығын ашық айтқан болатын.
Ал, Денсаулық сақтау министрі Е.Біртанов болса, салықтың міндетті медициналық сақтандыру жүйесінен айырмашылығы бар екендігін тілге тиек етті.
«Сақтандырудың салықтан қандай айырмашылығы бар екендігін Рахым жақсы біледі деп ойлаймын. Біз медициналық сақтан дыру жүйемізді медициналық сақтандырудың халықаралық стандарттарына толықтай сәйкестендіріп жасадық. Жетекші сарапшыларды да тарттық. Бұл жұмыстарға жетекші экономистер де тартылды. Мәселе салық немесе сақтандыру жарнамасы төңірегінде емес», – деп түйіндеді сөзін.
МЕДИЦИНАЛЫҚ САҚТАНДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ҚАНДАЙ?
Ел ішінде медициналық сақтандыру жүйесіне қатысты түрлі пікірлер айтылып жатқандықтан болса керек, сала басшысы бұл бағытта түсіндіру жұмыстарының көптеп жүргізілуді қажет деп санайды.
Осыдан біршама уақыт бұрын елорда әкімдігінде қала басшысы Әсет
МЕДИЦИНАЛЫҚ САҚТАНДЫРУ: САЛАНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Қай салада да енгізілген жаңа жүйеге әу баста жұрттың үрке қарайтыны жасырын емес. «Денсаулық – басты байлығымыз» болғандықтан, бұл саладағы міндетті медициналық сақтандыру жүйесі ешкімді бей-жай қалдырмасы анық. Қазіргі таңда жаңа жүйенің тиімділігін ҚР Денсаулық сақтау министрлігі егжей-тегжелі түсіндіруге тырысып жатыр. Бұл тұрғыда еліміздің Бас дәрігері соңғы уақытта нендей ой түйді? Міндетті медициналық сақтандыру жүйесінің жұртқа берері не? Оқырманның игілігіне жарар деген оймен осы тақырыпты аз-кем қаузап көруді жөн санадық.Қоғамдағы кез-келген қордаланған мәселенің түйінінің тарқатылуы қаржыға тікелей байланысты екені белгілі. Міндетті медициналық сақтандырудың денсаулық сақтау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталғандығы ең бір тиімді тұсы.
Исекешевтің төрағалығымен міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін енгізу жөнінде ақпараттықт ү с і н д і р м е ж ұ м ы с т а р ы б о й ы н ш а кеңейтілген жиналыс өткізгенді.
Сонда «Қазақстанда 1шілдеден бастап ресми түрде міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйес і енгізілді. Алғаш болып әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына жұмыс берушілер мен жеке кәсіпкерлер төлем жүргізе бастады. Тұрғындар медициналық көмекті 2018 жылдың қаңтарынын бастап міндетті медициналық сақтандыру жүйесі арқылы ала бастайды. Бұл реформаның маңыздылығы әр Қазақстан азаматының қызығушылығы қамтылады», – деп Әсет Исекешев жаңа жүйенің маңыздылығына тоқталғанды.
«Егер бүгін қазақстандықтардың денсаулығын зерттейтін болсақ, біз жақсы динамиканы байқаймыз. Мы
ЖҮЙЕ ЕНГІЗУ БАҒЫТЫНДА АТҚАРЫЛҒАН ЖҰМЫСТАР АЗ ЕМЕС
Елімізде міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін енгізу бағытында тындырымды тірліктер атқарылғаны белгілі. Бұл тұрғыда ҚР Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов: «Міндетті әлеуметтік медициалық сақтандырудың заңнамалық базасын жетілдіру аясында міндетті «Әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» заңнамаға бірқатар өзгерісті енгізуді көздейтін заң қабылданды. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына жеке кәсіпкерлерден жарналар мен жұмыс берушілерден аударымдар түсе бастады. Қазақстанның 16 өңірінде қордың филиалдары құрылып, олардың басшылары тағайындалды», – деп тиісті мәліметтерді атап өтті.
Еліміздің бас дәрігерінің айтуынша, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруды енгізу жөніндегі комиссия
қаулылары», – дегенді. Сонымен қатар министр тегін медициналық көмектің кепілдік берілетін көлемінің топтамасы сақтандыру мәртебесіне қарамастан барлық адамдарға ұсынылатындығын атап өтті. «Оған медициналық көмектің мынадай негізгі түрлері кіреді. Олар: жедел медициналық көмек пен санитарлық авиация, шұғыл стационарлық және стационарды алмастыратын көмек, әлеуметтік мәні бар емдеу кезінде стационарлық және стационарды алмастыратын көмек (туберкулез, онкология, психатрия сынды әлеуметтік аурулар), профилактикалық егулер. Бұған қоса, 2020 жылға дейін барлық сақтандырылмағандар үшін дәрідәрмекпен қамтамасыз ететін а м б у л а т о р и я л ы қ е м х а н а л ы қ к ө м е к ұсынылмақ. Бұл халықтың әлеуметтік қауқарсыз тобының толық медициналық көмекпен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді», – деді Елжан Амантайұлы.
Ал, сақтандырылған азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемінен бөлек міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру топтамасы аясында қосымша қызметтер ұсынылады.
ӘРБІР АДАМ ӨЗ ДӘРІГЕРІН ӨЗІ ТАҢДАЙДЫ
Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі аясында әрбір адам дәрігерді өзі таңдай алады. Дегенмен, бір кәсіби дәрігердің қабылдауына жазылатындар көп болса, кезектер мәселесі туындайды. Осыған байланысты кезекке тұратын адамдардың шекті санын белгіленіп отыр.
«Қазіргі кезде дәрігердің қабылдауына тіркелу бойынша арнайы стандарт бар. Оған сәйкес, бір дәрігерге 2000 пациенттен келеді. Алдағы уақытта біз аталған көрсеткішті 1500ге дейін түсіреміз. Демек, барлығы толығымен медициналық сақтандыру жүйесіне көшкенде адамдар нақты бәр дәрігерге жазылады да, лимиттен асып кеткенде басқа дәрігерді таңдау қажет болады», – деді ҚР Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов.
БӘСЕКЕЛЕСТІК САПАНЫ АРТТЫРА ТҮСПЕК
Міндетті әлеуметтік медициналық сақтан дыру жүйесі аясында белгілі бір емxанада қызмет көрсету сапасы жоғары болса, пациент тердің саны да көбейеді. Ал пациенттер көп жерге қордың ақшасы көптеп бөлінеді. Осының арқасында қарапайым м е д б и к е л е р д і ң ж а л а қ ы с ы н к ө т е р у г е мүмкіндік бар.
«Негізі біз міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі толығымен енгізілген нен кейін дәрігерлер мен мейірбикелердің жалақысы өседі деп сенеміз. Халық медициналық қызметтерді өз еркімен таңда ғанда медицина саласындағы ұйымдардың арасында бәсекелестік қыза түседі. Ал медициналық қызметтің сапасы жоғары жерде пациенттер көп болады. Ондай мекемелер сақтандыру қорынан ақшаны да көптеп алады. Сонда жалақыны көтеруге мүмкіндік болады», – деді Біртанов.
Қазіргі кезде министрлік медицина қызметкерлерінің жалақысын бекітпейтіні белгілі.Оны емxана мен ауруxаналардың бас дәрігерлері шешеді. Олар жалақыны мекеменің кірістеріне қарай тағайындайды. Алдағы уақытта әкімшілік шығындарды қысқартудың арқасында жалақыны көтеруге қосымша мүмкіндіктер ашылмақ.
P.S: Билік басындағылар денсаулық сақтау министріне міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін әлі де болса жандандыра түсуді тапсыруда. Жаңа жүйені енгізуде бұған дейін де біраз іс атқарылған болса, атқарылуға тиістісі бұдан да ауқымды. Біздің халық денсаулығың болмаса, дүние байлықтың көк тиындық құны жоқ екенін жақсы түйсінеді. Сондықтан да сақтандырылу шараларына атүсті қарамайтыны анық. Бәрін айт та бірін айт, жаңа жүйе ендігі жерде халықты емханалардағы қаптаған кезек пен тегін дәрідәрмекке қол жеткізу үшін есік тоздырудан құтқарса жөн еді.
qazaquni.kz
салы, ұзақ өмір сүру ұлғайған, ана мен бала өлімі азайған деген секілді негізгі көрсеткіштер қуантарлық. Бұған қоса, тұрғындардың қартаюына байланысты аурулар құрылымы өзгеруде. Бүгінде ақша эквивалентінде медициналық қызметті тұтыну артуда», деп денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов медициналық қызметтің қолжетімділігі мен сапасын арттыратын елдегі жүргізіліп жатқан бұл реформаның тиімділігі туралы айтты.
Қазіргі қолданыстағы бюджеттік модельмен салыстырғанда міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру ж ү й е с і н і ң т і м д і т ұ с т а р ы к ө п : тұрғындардың денсаулығын қадағалау саласында тең жауапкершілік сақталады – мемлекет – жұмыс беруші – азамат, қолжетімділік теңдігі, әлеуметтік бағыттаушылық және МӘМС сипаты. Жүйені кезеңімен енгізу тұрғындарға жаңа реформаға көшуге мүмкіндік береді. Нақтырақ айтар болсақ, 2017 жылдың шілдесінен бастап жұмыс берушілер 1 % бөліп отырады, 2018 жылдан әр қызметкердің еңбекақысынан 1,5%, 2020 жылдан – 2%, 2022 жылдан – 3% бөлінеді. Жұмыскерлердің бөлуі 2019 жылдан – 1%, 2020 жылдан – 2% құрайды. Өзін жұмыспен қамтығандар, оның ішінде жеке кәсіпкерлер, мамандандырылған медиаторлар, азаматтыққұқықтық келісімшарты негізінде қаржы алатын жеке тұлға 1шілдеден 2 төменгі еңбекақыдан 5% бөледі (1% е.а. 1414 теңге).
«Егер адам жеңілдік санатын да болса, онда оған төлем жасаудың қажеті жоқ, жеке кәсіпкер де АҚК бойынша да төлем жүргізбейді. Мемлекет бұл міндетті өзіне алады», – дейді «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» коммерциялық емес акционерлік қоғамы басқармасының төрайымы Елена Бахмутова.
Қор жетекшісі айтқан мәліметке сүйенсек, жаңа жүйе «мүмкіндігінше төлеу қажеттілік бойынша алу» принципі бойынша жұмыс істейді екен.
Денсаулық сақтау министрлігі деңгейінде қ ұ р ы л ғ а н . К о м и с с и я қ ұ р а м ы н а 1 4 мемлекеттік орган мен мүдделі ұйымдардың өкілдері кіреді. Облыстардың, Алматы, Астана қалалары әкімдіктерінің қатысуымен комиссияның төрт отырысы өткізілді. МӘМС аясында мемлекеттік органдардың өзара ісқимыл мәселелері ақпараттық түсіндіру жұмысының барысында қаралды.
«МӘМС енгізу тәуекелдері мен басқару мәселелері жөніндегі кешенді ведомствоаралық ісшаралар жоспары әзірленіп, бекітілді. Жоспар 14 тәуекелді қамтиды және мынадай 4 бөлімнен тұрады. Бірінші – мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар жүргізетін ақпараттық түсіндіру жұмысы. Екіншісі міндетті әлеуметтік медициналық с а қ т а н д ы р у ж ү й е с і н і ң қ а р ж ы л ы қ тұрақтылығын қамтамыз ету. Үшіншісі – ақпараттық жүйелермен оларды интеграциялау. Ал төртіншісі – нормативтікқұқықтық актілерді дайындау. Әрбір тәуекел бойынша нысаналы топтар мен тәуекелдерді жою бойынша қажетті ісшаралар белгіленді. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың ішінен жауапты орындаушылар бекітілген», – деп атқарылған жұмыстардың бір парасын атап өткенді Елжан Біртанов.
ЕЛ ҚАНДАЙ ТЕГІН МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕКТІ ҚОЛДАНА АЛАДЫ?
Міндетті әлеуметтік медициналық с а қ т а н д ы р у ж ү й е с і н і ң н о р м а т и в т і к құқықтық базасын қалыптастыру мақсатында Денсаулық сақтау министрлігі және басқа да мемлекеттік органдар нормативтікқұқықтық актілер әзірлеу және оны қабылдау бойынша жұмыстар жүргізуде. «Бүгінгі таңда 6 нормативтікқұқықтық акті қабылданды. Жылдың соңына 81 нормативтікқұқықтық акті қабылданады. Қазіргі уақытта МӘМСтің ең маңызды нормативтікқұқықтық актілері мемлекеттік органдарымен келісуімен өтуде. Атап айтқанда, тегін медициналық көмектің кепілдік беретін көлемінің тізбесін бекіту және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық қызметтердің тізбесін бекіту туралы Үкімет
www.qazaquni.kz№41 (758), 13 қазан, 201715 Спорт
– Мақсат Сәкенұлы, әңгіме мізді «Алатау» Қазақ күрес федера ция сының тыныстіршілігінен бастасақ...
– «Алатау» Қазақ күрес федерациясы құрылғанына көп уақыт бола қоймаса да, қазақ күресінің дамуына шама шарқынша үлес қосып, бұл тұрғыда ауқымды істердің атқарылуына мұрындық болды. Ұлттық спортымыздың көсегесін көгерту жолында жүргізілген жүйелі жұмыстардың басықасында Алматы қаласының әкімі, «Алатау» Қазақ күрес федерациясының президенті Бауыржан Байбек жүргендігін айтуға тиіспіз.
Дегенмен, Алматыдай алып шаһарда қазақ күресінің жұмысын бірден дөңгелетіп әкету біз үшін де оңайға соққан жоқ. Қазақ күресі барша қазақтың рухын көтеретін спорт түрі болғандықтан оны ел ішінде кеңінен насихаттау біздің азаматтық борышымыз. Сондықтан да бұл бастамаға жауапкершілікпен қарадық.
Жүйелі жүргізілген жұмы сымыздың бір парасы ретінде ҚР Прези дентінің жүлдесі үшін өтетін «Қазақстан Барысы» респуб ликалық турниріне іріктеу жарысы – «Алматы Барысы – 2017» қазақ кү ресінің турнирін өте жоғары деңгейде өткізгенімізд і атап көрсетуге болады.
Өте тартысты өткен белде
сулерде балуандар жеребе бойынша кілемге шығып, үш айналымнан соң жартылай финалға төрт балуан шықты. Олар – Руслан Әбдіразақов, Әлімжан Жұмахметов, Виктор Демьяненко, Дәурен Нұралинев. Жартылай финал белдесулерінің нәтижесі бойынша ақтық белдесуге Руслан Әбдіразақов (119 келі) мен Дәурен Нұралинев (130 келі) шықты. Балуандар алғашқы минуттардан ұпай бөліскен белдесудің ортасында қарсыласына «таза жеңіс» әдісін жасаған Руслан Әбдіразақов жеңіске жетті. 2017 жылғы «Алматы Барысы» атанған Р.Әбдіразақовқа бас жүлде – «Алтын белбеу» мен «Лада Гранта» автокөлігі берілді. Екінші орын алған Дәурен Нұралинев «Күміс белбеу» және 200 мың теңге ақшалай жүлдемен марапатталды.
– Қазақ күресі Азия ойындарының бағдарламасына енге нін білеміз. Өз кезегінде бұл айтулы жаңалық сіздердің жұмыс тарыңызға жаңа леп әкелген болар...
– Күні кеше Түркіменстанның астанасы Ашхабад қаласында жабық кешенде өткен 5жазғы Азия ойындарына әлемнің алпыстан астам елінің спортшылары қатысқаны белгілі. Он күнге созылған осынау додаға Азия құрлығының ғана емес, мұхит аймағындағы елдер де спортшыларын қатыстырды. Түркімен жеріндегі айтулы дода кезінде ұ л т т ы қ с п о р т ы м ы з – қ а з а қ күресінен бірнеше елдің балуандары бақ сынады. Бұл біздің еліміз үшін үлкен мәртебе, үлкен қуаныш.
Сонымен қатар, Азия ойындары – олимпиадаға басар баспалдақтың бірі. Әлем көз тіккен Ашхабадтағы дүбірлі дода барысында еліміздің
намысын қорғаған балуандарымыз бізді жерге қаратпады. 70 келіде Қасымхан Төленбай, 90 келіден ауыр салмақ дәрежесінде Айбек Нұғымаровтар алтыннан алқа тағынып, абыройымызды асқақтатса, 90 келіде Әділжан Ыстыбаев қоланы місе тұтты. Бұл жеңіс біздің еліміз үшін үлкен мәртебе.
Қазақ күресі Азия ойындарына енді, келесі мақсат – Олимпиада ойындарына шығу. Бұл биік межеге қол жеткізу үшін де тындырымды тірліктер атқарылуда. Мәселен, Д ү н и е ж ү з і л і к қ а з а қ к ү р е с і қауымдастығы 2004 жылдан бері қарай әлемнің 50ге жуық елінде
жүлдесінің» иегері атанып, бір миллион теңге қанжығасына байлаған Виктор Демьяненко, қола және күміс жүлдегері атанған Руслан Әбдіразақов, Әлем чемпионы атанған ағайынды Қырғызбаевтар, Әлем кубогының және Ашхабадта өткен жабық Азия ойындарының жеңімпазы Түленбай Касымхан және т.б. балуандарымыз қазақ күресінің беделін көтеруге үлестерін қосуда.
Атап айтсақ, бұл жетістіктер командамыздың Келдіқұлов Ғани және Талип Бауыржан сынды бапкерлеріміздің арқасында. Бұл кісілердің жеңімпаз спортшыларды дайындауда сіңірген еңбектері зор.
арландар сайысына 18 бен 29 жас аралығындағы ЖОО студенттері және спорт клубтарының жас спортшыларының қатысуына рұқсат етілген.
С п о р т ш ы л а р о л и м п и а да жүйесі бойынша үш салмақ категориясында (60 кг. , 74 кг., +90 кг.) күреседі. Әр салмақ категориясының жеңімпаздары м е н ж ү л д е г е р л е р і а қ ш а л а й сыйлықтар, медальдар және грамоталармен марапатталады. Сонымен қатар, 60 кг салмағындағы спортшыларды көтеру және қолдау мақсатында жеңімпазға жеңіл автокөлік сыйға тартылмақ. Елбасы Н.Назарбаевтың тапсырма
Минск төрінде қазақ күресінен 7ші әлем чемпионатынан бірінші орынды еншілеген Талғат Әміренов Өскемен қаласына келді.
Спортшыны жаттық тырушысымен қатар, өскемендік жанкүйер лері құшақ жая қарсы алды, деп хабарлайды «Қазақ үні» ұлттық порталының тілшісі.
Спортшы +90 келі салмақта
ел намысын қорғады. Алдына келгеннің бәрінен айласын асырып, әлем чемпионы атанған Талғат Әміреновті өскемендіктер үлкен қошеметпен қарсы алды.
Талғат Әміренов барлығы 4 белдесу өткізді. Жартылай финалдық бәсекеде нидерландиялық палуаннан айласын асырса, ақтық сында кілем қожайынын, яғни беларусь палуанын ұтты. Одан бөлек, Қазақстан құрамасы 60 кг
салмақта және әйелдер арасында алтын медальға ие болды. Сондайақ, осыған дейін хабарланғандай, 90 келі салмақта қостанайлық балуан Ерлан Омаров та топ жарып, алтын медаль иегері атанған болатын.
Айта кетейік, Ислам Әбішев басқаратын Дүниежүзілік қазақ күресі федерациясының жетінші рет өткізіп жатқан әлем чемпионатына 45 елден балуандар қатысты.
ҚАЗАҚ КҮРЕСІНЕН ӘЛЕМ ЧЕМПИОНАТЫ: ЕЛ ҚОРЖЫНЫНДА ЕКІ АЛТЫН
ҚАЗАҚ КҮРЕСІН ДАМЫТУ – БАРШАМЫЗҒА ОРТАҚ ІС
Мақсат ҚИҚЫМОВ, «Алатау» Қазақ күрес федерациясының вице-президенті:Әлемдік жарыстарға жолдама алып, қазақтың атын әлемге танытып жүрген ұлттық спортымыз - қазақ күресі күн санап қанатын кеңге жайып келеді. Оған Алматы қалалық «Алатау» Қазақ күрес федерациясының да қосқан өзіндік үлесі бар екені белгілі. Күні бүгінге дейін қарқынды істер атқарып келе жатқан федерацияның жұмыс барысымен жете танысу үшін Алматы қаласы кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық даму басқармасының басшысы, «Алатау» Қазақ күрес федерациясының вице-президенті Мақсат Қиқымовпен болған сұхбатты назарларыңызға ұсынғанды жөн санадық.
қазақ күресінің федерацияларын ашып, сол елдерде насихатталуына күш салып келеді. Жұмыс үдерісі осы қарқынынан таймаса, алдағы уақытта қазақ күресі де Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізілуі әбден мүмкін.
– «Қазақ күресі» деген атау әлемдік жарыстарда біршама кедергі келтіретіндіктен, Дүние жүзілік қазақ күресі Федера ция сының президенті Ислам Әбішев мырза ұлттық спорт түрінің бұл атауын ауыстыру қажеттігін айтқан болатын. Сіздің бұған деген көзқарасыңыз қандай?
– Бұл тұрғыда түрлі пікірлер айтылып жүр ғой. Бірі қазақ күресі деген өзінің дәстүрлі атауын құптаса, енді бірі жаңа атаумен алмастыру қажеттігін алға тартады. Ал мен көптен бері «Номад» деп атауды жөн көріп жүрмін. Бұл сөз көшпенділер деген мағына береді.
– «Алатау» Қазақ күресі федерациясының атынан ел намысын қорғап келе жатқан балуандарды тілге тиек етсеңіз екен...
– Біздің балуандар аз уақыттың ішінде көптеген турнир мен ж а р ы с т а р д ы ң ж е ң і м п а з д а р ы атанған болатын. Әрқайсысының жетістіктері – Алматы қаласының жетістігі деуге толық негіз бар.
Атап өтсек, өткен жылы балуандарымыз Тараз қаласында «Қазақ күресі федерациясының кубогы» турнирінде, 8 салмақ дәрежесінде бетпебет ережелеріне сәйкес тұңғыш рет түбегейлі жеңіске жетіп, 10 миллион теңгені қанжығасына байлады.
Сондайақ, командамызда Қазақстан барысы сынды танымал турнирде Алматының намысын қорғаған Бауыржан Қабай және «Көрермендер көзайымы
Қазақ күресін жапонның дзюдосы секілді олимпиада ойындарының б а ғ д а р л а м а с ы н а е н г і з у ү ш і н атқарар шаруа қыруар, арқалар жүк өте ауыр. Дүниежүзілік қазақ күресі қауымдастығы атқарылып жатқан жұмыстарын дәл осындай қарқынды түрде жалғастыра беретін болса, қазақ күресі де Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізілуі әбден мүмкін.
– «Алатау» қазақ күресі федерациясының алдағы жоспарымен бөліссеңіз...
– Жақында «Алматы арена» стадионында қазақ күресі бойынша студентжастар арасында алғаш рет «Арландар сайысы» Республикалық ашық турнирі өтпек.
Т у р н и р г е А с т а н а , А л м а ты қала лары мен 14 облыстан 96 күрес кер қатысады деп күтілуде. Ашық турнир ережесіне сәйкес
сымен 2017 жыл «Жастар жылы» деп жарияланған болатын. «Арландар сайысы» ұлттық спортты жастар арасында насихаттау арқылы патриоттық сезімді дамыту, халықаралық аренада қазақ күресінің беделін жоғарылату, орта және жеңіл салмақты күресшілердің шеберліктерін шыңдау мақсатында жүзеге асырылмақ.
Республикалық турнирдің ашылу салтанатында көрермен дер назарына қазақ күресінің пайда болу және даму жолын сипаттайтын театрландырылған қойылым ұсынылады.
Алдағы уақытта әлемдік аренаға шығып, қазақ күресінің беделін шет елдерде көтерсек деген ойымыз бар.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан: Ақтолқын ТӘЖІКОВА
№41 (758), 13 қазан, 201716 www.qazaquni.kzӨнер
Президент –Редакторлар кеңесiнің төрағасы –
Қазыбек ИСА
Меншiк иесi: «Қазақ үні» ЖШС
Бас редактор – Құлтөлеу МҰҚАШБас редактордың бірінші орынбасары –
Зейнолла АБАЖАНБас редактордың орынбасары –
Азамат ТАСҚАРАҰЛЫ Жауапты хатшы - Гүлмира САДЫҚБөлім редакторлары:Дастан ЕЛДЕС (орыс редакциясы)Нұрлан ӘБДІБЕК (қоғам)Айнұр АХМЕТ (мәдениет)Нұржан АСАН (көркемдеушi)АЙМАҚТАҒЫ ТIЛШIЛЕР:Астана тілшілер қосыны:Азамат ТАСҚАРАҰЛЫ(8-702-931-89-86)Ақмола облысы:Бақыт СМАҒҰЛ (8-701-626-77-66)Арқалық қаласы:Нұрсұлтан НҰРМАН (8-702-688-84-87)Алматы облысы:Айтақын БҰЛҒАҚ (8-702-239-62-99)Мәди ИСЛАМ (8-775-119-12-13)Мырзағали НҰРСЕЙІТ (8-701-771-6496)Қанат БІРЖАНСАЛ (8-775-323-0850)Батыс Қазақстан облысы:Қажымұқан ҒАБДОЛЛА (8-701-111-61-05)Жезқазған қаласы:Жанат АСАНҚАЛИ(8-702-384-12-00, 8-707-261-20-98)Сәтбаев қаласы:Абдолла ДАСТАН (8-(71063) 7-20-97, 8-777-302-46-79)Қарағанды облысы:Ахметқали ХАЛЕНОВ (8-701-450-30-18)Қостанай облысы:Төлен РАМАЗАНҰЛЫ (8-701-174-06-70)Семей қаласы:Рахат АЛТАЙ (8-775-998-15-39)Маңғыстау облысы:Сағындық РЗАХМЕТ (8-775-379-84-88)Оңтүстік Қазақстан облысы:Әбдіғаппар АЙДАР (8-702-475-75-66, 8-771-390-73-75)Асылхан ӘЛІ (8-701-626-88-32) Түркістан қаласы:Әтіргүл ТӘШІМ (8-702-489-47-23)
Тарату бөлімі: Алматыда:Асхат ТЕЗЕКБАЕВ (8-701-499-27-80); (8-777-115-13-49) Астанада:Көбей ЖЕТІБАЙ (8-775-665-74-10) Шымкентте: Мүтән ИСМАЙЫЛ (8-701-692-1340),
Астанада «Алты Алаш» (87015728847) дүңгіршіктерiнде сатылады
Газет ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнде 19.12.2012 жылы тiркелген.Куәлiк №13976-Г (Алғашқы куәлік №1270-Г, 01.08.2000 жыл).
Автордың пiкiрi мен редакция көзқа-расы сәйкес келе бермей тiнiн ескер темiз. Қолжаз балар өң деледi және қайта-рылмайды. Жар нама мәтiнiне жарнама берушi жауап бередi. Газет тен көшiрiлiп басылса, сiлтеме жа-салуы шарт. Газетте «Қазақпараттың» материалдары пайдаланылды.
Газет «Қазақ үнi» компьютер орта лы ғында беттелдi
АЙЛЫҚ ТАРАЛЫМЫ – 60 000ЖАЗЫЛУ ИНДЕКСI – 65380Редакцияның мекен-жайы:050006, Алматы қаласы, Қалқаман-3 ықшамауданы, К.Сейітов көшесі, 11 үй
Байланыс телефоны: 8 (727) 398-57-31
E-mail: [email protected] www.qazaquni.kzКезекші редактор – Дастан Елдес
ТОО «Қазақ үні» БИН 000540006784ИИК KZ508560000000385541 АГФ АО «БанкЦентрКредит» г. Алматы, БИК KCJBKZKX, Кбе 17
Газет «Алматы-Бо ла шақ» баспа ха насында басылды. Алматы қ., С.Мұқа нов к., 223 б. Көлемi: 6 баспа табақ
Атқарушы директор – Әзірет ЖАРЫЛҚАСЫН
ЖҰЛДЫЗДАР БАР СЫРЫН АШАТЫН «ЖҰЛДЫЗДАР ҚҰПИЯСЫ» ЖУРНАЛЫНА ЖАЗЫЛЫҢЫЗДАР!
ЖАЗЫЛУ ИНДЕКСІ – 74296«Қазпошта» арқылы Жазылу бағасы:
1 айға – Алматы – 266,51, қала – 273,56, аудан/ауыл – 277,183 айға – Алматы – 799,53, қала – 820,68, аудан/ауыл – 831,54
6 айға – Алматы 1599,06 қала – 1641,36, аудан/ауыл – 1663,0812 айға – Алматы – 3198,12, қала 3282,72 аудан/ауыл – 3326,16
ҚАЗАҚТЫҢ МҰҢЫ МЕН ШЫНДЫҚТЫҢ ЖЫРЫ – «ҚАЗАҚ ҮНІ» ГАЗЕТІНЕ ЖАЗЫЛЫҢЫЗДАР!
ЖАЗЫЛУ ИНДЕКСІ – 65380«Қазпошта» арқылы Жазылу бағасы:
1 айға – қала – 299,29, аудан/ауыл – 317,933 айға – қала – 897,87, аудан/ауыл – 953,79
6 айға – қала –1 795,74, аудан/ауыл 1 907,5812 айға – қала –3 591,48 , аудан/ауыл 3 815,16
92-ші театр маусымының ашылуына орай М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театрында БАҚ өкілдерінің қатысуымен пресс-конференция өтті.Жиынға театр директоры, Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері Ерлан Біләл, театрдың көркемдік жетекшісі, Қазақстанның Еңбек Ері, КСРО Халық артисі Асанәлі Әшімов, театр директорының кеңесшісі Есмұхан Обаев, Қазақстанның Халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сәбит Оразбаев, театрдың «Әдебиет бөлімінің» меңгерушісі, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты Әлия Бөпежанова және «Музей» бөлімінің жетекшісі Наргиз Тамабекқызы қатысты. Жиынның модераторы театрдың «Баспасөз қызметі» бөлімінің жетекшісі, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты Бақыт Беделхан болды.
ӘУЕЗОВ ТЕАТРЫНДА 92-ші МАУСЫМНЫҢ ШЫМЫЛДЫҒЫ ТҮРІЛДІ
Бұл басқосуда ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасының және ұлы жазушы М.Әуезовтің 120 жылдығына орай тұңғыш рет ұйымдастырылған Алматы қаласындағы 8 театрдың басын қосқан «Театр әлеміндегі рухани жаңғыру» атты көрме туралы әңгіме өзегіне айналды. Сондайақ, театрдың алдағы шығармашылық жоспарлары мен алдағы күндері өткізілетін ісшаралары жайлы сөз қозғалды. Сонымен қатар, театр қызметкерлері Лондон сапарындағы әсерлерімен бөлісті.
92ші маусымашараға арналған прессконференцияның қорытындысында театр ұжымы шығарған театр альбомы мен 8 театрдың тарихы қамтылған буклеткітапша БАҚ өкілдеріне таныстырылды.
Осыдан кейін Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасының және ұлы жазушы М.Әуезовтің 120 жылдығы аясында «Театр әлеміндегі рухани жаңғыру» атты Алматы қаласындағы 8 театр қатысқан көрме салтанатты түрде ашылды.
К ө р м е н і ң а ш ы л у с а л т а н а т ы н д а Әуезов театрының көркемдік жетекшісі, Қазақстанның Еңбек Ері, КСРО халық артисі Асанәлі Әшімов құттықтау лебізін жеткізді. Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының директоры Сәбит Әбдіхалықов, Абай атындағы Қазақ
Мемлекеттік академиялық опера және балет театры директорының орынбасары Қанат Қаражанов ұжымдарының атынан ақ пейіл, ақжарма тілектерін жеткізді.
Құттықтау сөздерінен соң көрменің лентасы қиылып, Әуезов театры «Музей» бөлімінің жетекшісі Наргиз Тамабекқызы көрмеге қойылған құнды жәдігерлермен таныстырды.
Бұл көрменің мақсаты – өскелең ұрпаққа, театр өнеріне қызығатын ізденушілерге, жалпы өнерсүйер қауымға қазақ өнерінің қарашаңырағы, 92 жылдық тарихы бар М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театрының құрылған кезеңінен бастап бүгінгі күнге дейінгі өнер шежіресінен сыр шертіп және Алматы қаласында орналасқан мәдени ордалардың басын қосу арқылы олардың тарихын бір арнада тоғыстырып, театр музейінің тыныстіршілігінен хабар бере отырып, мол мұра, құнды жәдігерлері туралы мағлұмат беру.
Көрмеге қазақ өнерінің қарашаңырағы – М.Әуезов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық драма театры, Абай атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық опера және балет театры, Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры, Республикалық неміс драма театры, Мемлекеттік Республикалық корей музыкалық комедия театры, Н.Сац атындағы Мемлекеттік орыс балалар мен жасөспірімдер театры, Қ.Қожамьяров атындағы ұйғыр музыкалық комедия театры
және М.Ю. Лермонтов атындағы Мемлекеттік академиялық орыс драма театрының құнды жәдігерлері қойылды.
8 т е а т р м у з е й і н і ң б а с ы н қ о с ы п көрме ұйымдастырудың мақсаты – ұлт руханиятының тұтастығын ту қылып, еліміздегі барлық театрлардың музейіндегі құндылықтар мен жәдігермұралардың басын біріктіретін республикалық деңгейде көрме ұйымдастыру. Бұл қазақ театр өнеріндегі ұлттық қазынамыздың қайнар бұлағы, жанған шырағы болмақ. Театр ұжымы 92ші маусым шымылдығын М.Әуезовтің «Абай» трагедиясымен ашты.
Ұлы Абай… Шығармашылық тұлғасы өз алдына, ел ортасындағы, өз шәкірттері ортасындағы жақсыны көретани білген, ғашықтықты бағалай, әр шәкіртіне нағыз ұстаз бола білген адами тыныстіршілігі, сонымен қатар зұлымдықпен алысқан соқтықпалы, соқпақсыз өмірі . Жаңа заманның, өркениеттің бастауы болған, қоғамдық сананың ілгерілеуіне қызмет еткен Абай болмысы. Қойылымда ұлы ақын шығармашылығының композиторлық қыры да ашыла түседі.
Театрды сағынған жұртшылық өнер ордасынан рухани азық алып тарасты.
auezov-theatre.kz