{q>ih$ ‘hmamï´> {dÚmnrr> - tmv.edu.in syllabus/m-103 aitihasik aani varnanatmak... ·...

109
Only for Private Circulation { { Q Q i i H H h h m m a a m m ï ï ´ ´ { { d d Ú Ú m m n n r r R R J J w w b b Q Q o o H H S S r r , , n n w w U U o o - - 4 4 1 1 1 1 0 0 3 3 7 7 X X ÿ ÿ a a { { e e j j U U { { d d Ú Ú m m e e m m I I m m Eo{Vhm{gH d dU©ZmË‘H ^mfm {dkmZ M-103 ‘mJ©Xe©H {QnU E‘². E. ‘amRr - ^mJ 2

Upload: ngophuc

Post on 02-Aug-2018

217 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Only for Private Circulation

{{QQ>>iiHH$$ ‘‘hhmmaammïï´´ >> {{ddÚÚmmnnrrRR>> JJwwbbQQ>> ooHH$$SS>>rr,, nnwwUUoo--441111003377

XXÿÿaa{{eejjUU {{ddÚÚmmeemmIImm

Eo{Vhm{gH$ d dU©ZmË‘H$ ^mfm {dkmZ M-103

‘mJ©Xe©H$ {Q>nU

E‘². E. ‘amR>r - ^mJ 2

Page 2: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

àñVmdZm AmO Xÿa{ejUmMr ì¶már àM§S> dmT>bobr Amho. Cƒ {ejUmnmgyZ d§{MV Agboë¶m§gmR>r

Xÿa{ejUmZo {ejUmÀ¶m Zì¶m g§Yr {Z‘m©U Ho$boë¶m AmhoV. kmZ gVV AÚ¶mdV R>odUo hr AmOÀ¶m H$mimMr

JaO Amho. Aem n[apñWVr‘ܶo Xÿa{ejUmZo doJmZo {dH${gV hmoUmè¶m g§kmnZ V§ÌkmZmÀ¶m gmhmæ¶mZo ’$ma

‘moR>r {H$‘¶m gmYbobr Amho. Xÿa{ejUmVrb {dÚmWu ^bo Xÿa A§Vamda Agbm Var {dÛmZm§Zr V¶ma Ho$bobo

Aܶ¶Z gm{h˶ ˶mbm Aܶ¶ZmMm narnyU© AZw^d XoVo.

E‘. E. ‘amR>rÀ¶m ^mJ 1 Mo Aܶ¶Z gm{h˶ Amnë¶m hmVr XoVmZm Amåhmbm AmZ§X hmoV Amho.

¶§XmÀ¶m dfu Vwåhr àmMrZ JÚ nÚ ¶m {df¶m§VJ©V H$mhr àmMrZ gm{hp˶H$m§À¶m gm{h˶H¥$VtMm Aä¶mg

H$aUma AmhmV. VgoM {deof J«§WH$ma åhUyZ ì¶H§$Q>oe ‘mS>JwiH$a ¶m§À¶m gm{h˶mMm AmñdmX Vwåhr ¿¶mb.

¶m ì¶{V[aº$ ^maVr¶ gm{h˶emómMm VgoM Eo{Vhm{gH$ d dU©ZmË‘H$ ^mfm{dkmZ ¶m H$mhrem p³bï> d

Vm§{ÌH$ {df¶mÀ¶m AZwf§JmZo ^mfoÀ¶m {d{dY A§Jm§Mm d KQ>H$m§Mm {dMmahr Vwåhr ¶m dfu H$amb.

{dÚmWu {‘Ìm§Zmo, darb {df¶m§darb Aܶ¶Z gm{h˶ Vw‘À¶m Aä¶mgmMm nm¶m Va n¸$m H$aobM,

na§§Vw narjoÀ¶m Ñï>rZohr Vwåhmbm ‘XV H$aob, gm{h˶emó Am{U ^mfmemó ¶mgmaIo p³bï> {df¶ ¶m

Aܶ¶Z gm{h˶m‘wio gwJ‘ d gw~moY hmoVrb ¶mMr ImÌr dmQ>Vo. BVHo$M Zìho Va ¶m Aä¶mgm‘wio Vwåhmbm

àmMrZ gm{h˶mV éMr {Z‘m©U hmoB©b VgoM 춧H$Q>oe ‘mS>JwiH$am§Mo Aä¶mgH«$‘m~mhoarb gm{h˶hr dmMʶmMr

àoaUm Vwåhmbm {‘iob Aer Amem dmQ>Vo.

¶m Aܶ¶Z gm{h˶{Z{‘©VrgmR>r Amåhmbm gVV àmoËgm{hV H$aUmè¶m d ‘mJ©Xe©Z XoUmè¶m ‘m.

Hw$bJwê$ S>m°. XrnH$ {Q>iH$, Xÿa{ejU {dÚmemIoMo A{Yð>mVm lr. aËZmH$a Mm§XoH$a VgoM Hw$bg{Md S>m°.

C‘oe Ho$gH$a ¶m§Mo Am^ma !

doimV doi H$mTy>Z àñVwV Aܶ¶Z gm{h˶ V¶ma H$aUmè¶m àm. ^º$s hþ~irH$a ¶m§Mohr ‘Z…nyd©H$

Am^ma!

Am{U Vwåhm gdmªZm hmXuH$ ew oÀN>m!

àm. Zr{b‘m ‘ohVm

{d^mJà‘wI, Xÿa{ejU {dÚmemIm

Page 3: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

{df¶mMr àñVmdZm

{dÚmWu {‘Ì ‘¡{ÌUtZmo, AmnUm gdmªZm E‘². E. ‘amR>r H$arV AgVmZm "Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË‘H$ ^mfm{dkmZ' hm {df¶ Aä¶mgm¶Mm Amho. àma§^r WmoS>m H$R>rU dmQ>Umam hm {df¶ ¶mVrb g§H$ënZm ZrQ> g‘OmdyZ KoVë¶mda ‘mÌ J{UVmà‘mUo JwU {‘idyZ XoUmam Amho.

AmnUm {dÚm϶mªZm ¶m {df¶mMo Aܶ¶Z H$aUo gmono Omdo åhUyZ ho Aä¶mg gm{h˶ Amho. ^mfm{dkmZmÀ¶m g§nyU© Aä¶mgH«$‘mMm g‘mdoe ¶m‘ܶo Ho$bobm Amho. AmnUmg XoʶmV ¶oUmao ho Aä¶mg gm{h˶ åhUOo ^mfm{dkmZmMm ñdV§Ì J«§W Zìho Va Vo EH$ Vwåhmbm Aä¶mgnyaH$ Ago g§H$bZ Amho. gd©Ñï>rZo Vwåhmbm ¶m Aä¶mg gm{h˶mMm Cn¶moJ hmoB©b Agm ‘bm {dídmg dmQ>Vmo.

narjogmR>r AmnUm gdmªZm hm{X©H$ ew^oÀN>m!

bo{IH$m

Page 4: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

AZwH«$‘{UH$m

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm{dkmZ

nmR> H«$. nmR>mMo Zmd n¥ð> H«$. 1 ^mfoMr C{Ôï>o Am{U Aä¶mgnÜXVr 01 2 ^mfoMr bjUo 06 3 Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZ 09 4 dU©ZmË‘H$ ^mfm{dkmZ 13 5 ^mfmHw$b g§H$ënZm Am{U OJmVrb H$mhr ^mfmHw$bo 16 6 B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfmHw$b 20 7 Am{XH$mbrZ ‘amR>r 24 8 ‘ܶ ‘amR>r 31 9 Adm©MrZ ‘amR>r 39 10 ‘amR>rMr CËnÎmr d ‘V‘Vm§Vao 43 11 ^mfoMo ñdén Am{U ñdZ 46 12 ñd{Z‘ Am{U ñdZm§Vao 50 13 I§S>m{Y{ð>V ñd{Z‘ 56 14 n{X‘{dݶmg 58 15 AW©{gÜXmÝV Am{U AWm©Mo àH$ma 65 16 AW©{dݶmgmMr ì¶már 72 17 AmXmZ g§H$ënZm 74 18 ^m{fH$ n[adV©Z 79 19 ^m{fH$ n[adV©ZmMo àH$ma 83 20 ^mfm oX Am{U à‘mU ^mfm 87 21 ~mobr-g§H$ënZm d ñdén 92 àíZnoT>r 105

Page 5: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

1

nmR> - 1

^mfoMr C{Ôï>o Am{U Aä¶mgnÜXVr • _mUyg Am{U Ë`mMr ^mfm … ^mfm hr _mUgmÀ`m OrdZmMm A{d^mÁ` ^mJ Amho. OrdZmÀ`m àË oH$ joÌmV _mUyg H$moUVr Zm H$moUVr ^mfm dmnaV AgVmo. ^mfm hr Jmoï> _mUgmÀ`m ^mdZoer, àË oH$ {dMmamer, àË oH$ H¥$Vrer {ZJ[S>V AgVo. Á`mbm ^mfmM AdJV Zmhr Agm _mZd g_yh n¥Ïdrda CnbãY Zmhr. BVa àmUr_mÌm§À`m VwbZoZo _Zwî`mZo Or àJVr Ho$br Amho {VÀ`m _yimer ^mfmM Amho. _mUyg EH$Q>m ahmV Zmhr, g_mOmV amhVmo. gm_m{OH$ OrdZmgmR>r EH$_oH$m§er g§nH©$ gmYUo, EH$_oH$m§‘ܶo {d{Z_` gmYUo, {Za{Zamù`m Ag§»` g§XoemMr XodmUKodmU H$aUo Amdí`H$ AgVo. Aem VèhoMm g§nH©$, {d{Z_` d g§XoeZ ^mfo_wio ghOeŠ` Amho. ^mfm hr g_J« _mZdr OrdZmbm doTy>Z Q>mH$Umar Jmoï> Amho. Vr _mZdr g§ñH¥$Vrbm nm`m^yV R>abobr Jmoï> Amho.

• ^mfo~m~VÀ`m J¡ag_OwVr … ^mfm åhUVmM Amnë`m S>moù`m§g_moa nwñVH$mV N>mnbobm qH$dm hmVmZo {b{hbobm _OHy$a oVmo. `m_wio ^mfoMm Aä`mg H$am`Mm åhUOo {VÀ`m {b{IV énmMm Aä`mg H$amd`mMm Aer EH$ J¡ag_OyV Amnë`m _ZmV R>mU _m§Sy>Z ~gbobr AgVo. AWm©V Amnbr Aer J¡ag_OyV hmoÊ`mMo H$maU åhUOo ^mfoMm {VÀ`m boIZmer Agbobm g§~§Y AJXr bhmZnUmnmgyZ Amnë`m _Zmda R>gbobm AgVmo. na§Vw Oo bmoH$ gmja ZgVmV Vo gwÜXm ^mfoMm Cn`moJ H$arV AgVmV. gw{e{jVm§n¡H$shr AZoH$m§Mm g§~§Y AZoH$ H$mi boIZmer oVhr Zmhr. {edm` AmOÀ`m àJV wJmVhr Ago H$mhr g_mO AmhoV H$s Á`m§À`m ^mfm \$º$ ~mobë`m OmVmV, Ë`m_Ü o boIZ hmoVM Zmhr. CXm- Am{Xdmgr O_mVtÀ`m ^mfm. gmam§e, boIZ hr H$mhr ^mfoÀ`m g§X^m©Vbr An[ahm © Aer Jmoï> Zmhr. Or ~mobbr OmVo Vr ^mfm. Ë`m_wio ^mfoÀ`m ~m~VrV "~mobUo' (=^mfU) _hÎdmMo, "{b{hUo'(=boIZ) _hÎdmMo Zmhr. ^mfoMo ~mobbo OmUmao én _hÎdmMo Amho. boIZ hr EH$ Xwæ`_ à{H«$`m Amho. ^mfoÀ`m {b{IV énmdéZ ^mfoÀ`m ñdénmMr Iar H$ënZm oUo eŠ` ZgVo. H$maU boIZ hr ~mobbm Jobobm _OHy$a {Q>H${dÊ`mMr EH$ gmo` Amho. nU hr gmo`hr n[anyU© Zmhr. H$maU ^mfoVrb gd© ÜdZr§gmR>r, gd© Cƒmam§gmR>r {bnr{MÝho AgVmVM Ago Zmhr. CXm- _amR>r ^mfm {bnr_Ü o XÝV_ybr` M² Am{U Vmë`ì` M² `m XmoZ ÜdZrgmR>r EH$M {bnr{MÝh Amho. CXm- M_Mm-MH$moa. `m_wioM ^mfoÀ`m {b{IV énmdéZ ^mfoÀ`m ñdénmMr Iar H$ënZm oUo eŠ` ZgVo. `m_wioM ^mfoMm {dMma H$aVmZm _hÎd Úm`Mo Vo ^mfoÀ`m Cƒ[aV énmbm {VÀ`m {bIrV énmbm Zìho.

Page 6: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 2

^mfo~m~VMr Amnbr Xwgar g_OyV åhUOo gm{hË`mbmM ^mfm åhUUo. ^mfoMm Aä`mg H$am`Mm åhUOoM ^mfoVrb gm{hË`mMm Aä`mg H$am`Mm Ago Amnë`mbm dmQ>Vo. ^mfm hoM gm{hË`mMo _mÜ`_ AgVo, åhUyZ hr J¡ag_OyV H$Xm{MV ÑT> Pmbobr Agob. na§Vw gm{hË`{Z{_©VrÀ`m ì`{V[aº$ OrdZmV AZoH$ A§Jm§gmR>r, ì`dhmamgmR>r AmnU ^mfoMm Cn`moJ H$arV AgVmo. qH$~hþZm gm{hË`{Z{_©VrÀ`m ì`{V[aº$ ^mfoMm Cn`moJ AmnU BVŠ`m _moR>çm à_mUmV H$arV AgVmo H$s Ë`mÀ`m VwbZoV gm{hË`{Z{_©VrgmR>r Ho$bm OmUmam ^mfoMm Cn`moJ ZJÊ`M dmQ>mdm. gm{hË` d ^mfm `m XmoZ doJù`m Jmoï>r AmhoV. XmoÝhtMo ñdén doJdoJio Amho. XmoÝhtMr CÔrîQ>o doJdoJir Amho. Ë`m_wio ^mfm åhUOo gm{hË` Zìho. ^mfm åhUOo "ì¶mH$aU'Aerhr EH$ H$ënZm éT> AgVo. ì`mH$aU ho dñVwV… ^mfoMo EH$ A§J Amho. ì`mH$aU ho H$Yr EHo$H$mir Ho$bobo ^mfoMo dU©Z AgVo, Ago åhUVm oB©b. _mÌ ho dU©Z EH$mMdoir na§nam{Zð> Am{U AmXoemË_H$ AgVo. `mCbQ> ^mfm hr àdmhr Agë`mZo {ZË` n[adV©Zerb AgVo. AmXoemË_H$ d na§nam{Zð>o_wio ì`mH$aUmbm OUw ^mfoVrb n[adV©Z _mZdV Zmhr. ì`mH$aU ho ^mfoMo Cn`moOZ H$go AgVo ho gm§JUmar {Z`_mdbr Agbr Var ^mfoMo ñdén "H$go Amho' `mnojm "Vo H$go Agmdo' ho R>a{dÊ`mMm à`ËZ ì`mH$aUmH$Sy>Z hmoV AgVmo. àË`j ì`dhmamVrb ^mfoMo dV©Z _mÌ ì`mH$aUmZo gm§{JVboë`m {Z`_m§nojm ~aoM doJio AgVo, Agy eH$Vo. åhUyZM ^mfoMo {dÚ_mZ ñdén OmUyZ ¿`m`Mo Agob Va àË`jmV ^mfm "H$er Amho' ho nhmdo bmJob. Am{W©H$, amO{H$`, gm_m{OH$ qH$dm Ym{_©H$ gÎmm hmVr Agbobm à{V{ð>Vm§Mm dJ© g_mOmda dM©ñd JmOdyZ AgVmo. AZoH$Xm ^mfoMm g§~§Y g_OmVrb Aem à{V{ð>V dJm©er OmoS>bo OmVmo. à{V{ð>Vm§Mr qH$dm g_mOmda dM©ñd JmOdUmè`m§Mr Vr Iar ^mfm Am{U g_mOmVrb AÝ` dJmªMr ^mfm åhUOo Ag§ñH¥$V, AàJV, Jmd§T>i ^mfm Agm ^oX Ho$bm OmVmo. n[aUm_r ^mfoMm Aä`mg H$am`Mm Vmo \$º$ à{V{ð>Vm§À`m ^mfoMm Aer EH$ g_OyV ~imdbobr {XgVo. VWm{n Ago åhUUo Ho$di MwH$sMoM Zmhr Va Aemór¶hr Amho. {dMmam§Mm Am{U ^mdZm§Mm {d{Z_` H$aUo ho ^mfoMo H$m © Amho. Am{U H$m`© H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `mo½`VoÀ`m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$maboë`m CƒZrMVoÀ`m loUr ^mfobm bmJy H$aUo amñV Zmhr. Ooìhm g_mOmVrb EImXm JQ> {d{eï> ^m{fH$ à`moJ Zo_mZo dmnaVmo, Voìhm Vo ^m{fH$ à`moJ {eï>_mÝ` Zgbo Var AewÜX qH$dm MwH$sMo åhUVm oUma ZmhrV. Ë`m g_J« JQ>mZo ñdV…gmR>r ñdrH$mabobr Vr ^m{fH$ ì`dñWm AgVo.

• ^mfm åhUOo Ho$di nwñVH$m_Ü o N>mnbobm AWdm {b{IV ñdénmVrb _OHy$a Zìho.

• ^mfoMm {dMma, Aä`mg H$arV AgVmZm ^mfoÀ`m Cƒm[aV énmbm _hÎd Úmdo bmJVo.

• gm{hË`{Z{_©Vr åhUOo ^mfm Zìho. ^mfm d gm{hË`{Z{_©Vr `m§Mo ñdén, C{ÔîQ>oo {^Þ AmhoV.

• ì`mH$aU Am{U ^mfm `m Jmoï>rhr {Zamù`m AmhoV.

Page 7: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

3

• à{V{ð>Vm§Mr ^mfm VrM Iar hm g_O ImoQ>m, VgoM loð>-H${Zð>VoÀ`m gm_m{OH$ H$ënZm§da ^mfoMr loUr R>aV Zmhr.

• ^mfm EH$ g§Ho$V-àUmbr … ^mfm hm eãXà`moJ AmnU AZoH$Xm dmnaVmo. hmd^mdm§Mr ^mfm, àmÊ`m§Mr ^mfm, ñH$mD$Q>_Yrb ÜdOm§Mr ^mfm, añË`mdarb dmhVwH$sMo {Z §ÌU H$aUmar {Xì`m§Mr ^mfm B. AJXr A{bH$S>o "g§JUH$mMr ^mfm' Agm eãX à`moJ hmoVmoM Amho. `m gd© {R>H$mUr ^mfm hm eãX Zoh_rÀ`m AWm©Zo Z dmnaVm g§Ho$VmMr nÜXV qH$dm g§Ho$V-àUmbr `m AWm©Zo dmnbobm Amho. ^mfm hrXoIrb EH$ g§Ho$V-àUmbrM Amho. ÜdZr ho ^mfoMo _mÜ`_ Amho. åhUOoM ^mfoMr g§Ho$V-ì`dñWm hr Üd[Zg§Ho$Vm§da AmYmabobr AgVo. {d{Z_`mgmR>r, g§nH$m©gmR>r qH$dm g§Xoe nmR>{dÊ`mgmR>r EImXo _mÜ`_ {ZdS>bo OmVo. Ë`m _mÜ`_mMr nwÝhm nyd©-{ZpíMV g§Ho$VmZwgma ì`dñWm R>a{dbr OmVo. Aem g§Ho$V-ì`dñWoÛmam {d{Z{_`, g§nH©$ qH$dm g§XoeZ gmYÊ`mMm à`ËZ hmoVmo. EH$m _ZmVrb Ame` Xwgè`m _Zmn ªV nmohmoM{dUo eŠ` ìhmdo åhUyZ _mÜ`_ Am{U g§Ho$V-ì`dñWm `m§Mr JaO AgVo. CXm.- YmoH$m Amho hm Ame` H$i{dÊ`mgmR>r àW_ bmb a§J ho _mÜ`_ {ZdS>m`Mo, _J bmb a§J

åhUOo YmoH$m hm g§Ho$V {ZpíMV H$am`Mm, _J YmoŠ`mMr gyMZm Úm`Mr Agob Va bmb a§JmMm dmna Ho$bm H$s g§XoeZ nyU© hmoUma.

AmOhr àË oH$ jUr _mUyg ZdoOwZo g§Ho$V dmnarV AmhoM. g§Ho$V-ì`dñWogmR>r a§J, {MÌ, eara, H$nS>o, dñVy, AmdmO Aer {d{dY _mÜ`_o dmnéZ _mUyg Ame`m§Mr, g§XoemMr XodmUKodmU H$arV AgVmo. ^mfm hr AerM EH$ g§Ho$V-ì`dñWm AgyZ Vr Üd[Zg§Ho$Vmda AmYmabobr Amho. _mUyg BVa AZoH$ g§Ho$V-ì`dñWm§Mm dmna H$arV AgVmoM nU Vmo ^mfm `m g§Ho$V- ì`dñWoda gdm©V OmñV Adb§~yZ AgVmo. BVa g§Ho$V-ì`dñWm§À`m VwbZoZo ^mfm hr g§Ho$V-ì`dñWm A{YH$ gwQ>gwQ>rV, bd{MH$, d¡{dÜ` wº$, Cn wº$, ghOgmÜ` Am{U Ho$ìhmhr, H$moR>ohr {dZmgm`mg dmnaVm oUmar Amho. `mMo H$maU ^mfoMo _mÜ`_ AgUmam ÜdZr hm AZoH$ JwUd¡{eîQ>çm§Zr wº$ Amho. ÜdZrÀ`m JwUH$maH$Vo_wio ^mfm hr gdm©{YH$ Cn wº$ g§Ho$V-ì`dñWm R>abr Amho. _mZdr _wImdmQ>o Cƒmabo OmUmao ÜdZr ho ^mfoMo _mÜ`_ Amho. Ag§»` ÜdZr-g_wƒ` _mZdmH$S>o AgVmo. na§Vw Ë`mVrb H$mhr _moOHo$M ÜdZr ^mfoV dmnabo OmVmV. Ë`m§Zm _ybÜdZr åhUVmV. _mZdr ^mfm hr Jw§VmJw§V AgUmar à{H«$`m H$er Amho Vo àmÊ`m§À`m ^mfoer VwbZm Ho$ë`mda g_OVo. àmÊ`m§Mr ^mfm EHo$ar Am{U AË §V _`m©{XV AgVo. àmUr {d{Z_`mgmR>r Oo ÜdZr CƒmaVmV Vo ghOñ\y$V© AgVmV. Vr {d{eï> n[apñWVrVrb Ë`m§Mr JaO AgVo. àmUr^mfm hr ghOàoaUoda Adb§~yZ AgVo. Vr Ë`m àmÊ`mbm OÝ_OmV AdJV AgVo. _mUgmbm _mÌ ^mfm OÝ_OmV AdJV ZgVo. Vr Ë`mbm Z§Va AmË_gmV H$amdr bmJVo. àmÊ`m§À`m _|XyV _mUgmÀ`m _|XygmaIr ^mfmJ«hUeº$s ZgVo.

Page 8: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 4

àmUr^mfoV àË oH$ ÜdZrJQ>mbm {d{eï> AW© AgVmo. Vo Oo ÜdZrKQ>H$ dmnaVmV Vo n¥W¸$aUerb ZgVmV. Ë`m_wio Ë`m§Mr aMZm gmZwH«$_hr ZgVo. _mZdr ^mfoVrb ÜdZr n¥W¸$aUerb AgyZ Ë`m§Mr aMZm gmZwH«$_ AgVo. EH$m Üd[ZKQ>H$mÀ`m CƒmamZo àmUr EH$M g§Xoe nmR>dy eH$VmV, Ë`m§Mr ^mfm EHo$ar AgVo. _mZdr ^mfm Aer EHo$ar ZgVo. _mZdr ^mfoV dmnaë`m OmUmè`m ÜdZtZm ñdV…Mo AW© ZgVmV. eãX d AW© `m§_Ü o oWo H$m ©H$maU g§~§Y AgVmo. CXm- "ISy' `m eãXbm ñdV…Mm Agm AW© Zmhr. Vmo g§Ho$VmZo R>abm Amho. Aem àH$mao eãX Am{U Ë`m§Mm gy{MV AW© `m§Mm g§~§Y nyU©nUo `mX¥pÀN>H$ AgVmo. Vmo gd© g_mOmZo g§Ho$VmZo _mÝ` Ho$bobm Agm AgVmo. AZoH$ eãXm§Mr OwidmOwid H$ê$Z EImÚm nyU© Ame`mMo gyMZ H$go H$am`Mo `mMrhr àË oH$ ^mfoMr ñdV…Mr ì`dñWm AgVo. Vrhr AerM g§Ho$V{Zð> AgVo. `m_wioM g§Ho$VmÀ`m ghmæ`mZo Üd{Zg_wƒ`mÛmao eãX ~Z{dUo d Ë`m§Zm AW© {MH$Q>{dUo Am{U nwÝhm g§Ho$VmÀ`m ghmæ`mZo Üd[Zg_wƒ`mÛmao eãXmMr {d{eï> aMZm H$ê$Z dmŠ` ~Z{dUo d Ë`mbm AW© XoUo Aer à{H«$`m ^mfoV AZwñ yV AgVo. ^mfm hr EH$ g§Ho$V-ì`dñWm AgyZ Vr Üd[Zg§Ho$Vm§da AmYmabobr Amho. _mUyg BVa AZoH$ g§Ho$V-ì`dñWm§Mm dmna H$arV AgVmo. nU Vmo ^mfm `m g§Ho$V-ì`dñWoda gdm©V OmñV Adb§~yZ AgVmo. BVa g§Ho$V-ì`dñWm§À`m VwbZoZo ^mfm hr g§Ho$V-ì`dñWm A{YH$ gwQ>gwQ>rV, bd{MH$, d¡{dÜ` wº$, Cn wº$ Aer ghOgmÜ` Am{U Ho$ìhmhr, Hw$R>ohr dmnaVm oUmar Amho. `mMo H$maU ^mfoMm _mÜ`_ AgUmam ÜdZr hm AZoH$ JwUd¡{eîQ>çm§Zr wº$ Amho. ÜdZrÀ`m JwUH$maH$Vo_wio ^mfm hr gdm©{YH$ Cn wº$ g§Ho$Vì`dñWm R>abr Amho.

• ^mfoMr à{H«$`m- AmnU Ooìhm naH$s`, An[a{MV ^mfm EoH$V AgVmo Voìhm Amnë`mbm EH$m nmR>monmR> EH$ Cƒmabo OmUmao Üd{Zg_wƒ` VodT>o EoHy$ oV AgVmV. Ë`m§Mm AW© Amnë`mbm g_OV ZgVmo. _mV¥^mfo~m~V ‘mÌ hm Üd[Zg_wƒ` EoH$VmZm Ë`mMm AW©hr Amnë`mbm g_OV AgVmo. åhUOoM ÜdZtÀ¶m ñdrH¥$VrnmgyZ Ame¶mÀ¶m ñdrH¥$Vrn¶ªV OmUo åhUOo ^mfm H$iUo hmo`. _mZdr _wImdmQ>o Cƒmabm OmUmam ÜdZr hm ^mfoMm Ama§^{~§Xy Am{U gy{MV Ame` hm ^mfoMm AIoaMm Q>ßnm hmo`. Üd[Zén g§Ho$VmMr {Z{_©Vr Vo Ë`m§Mr gmW© ñdrH¥$Vr ho ^mfoMo àË`j joÌ Amho. ho joÌ g_OmdyZ KoUo åhUOo ^mfoMr à{H«$`m g_mOmdyZ KoUo. Üd[Zg_wƒ` Am{U Ame` `m§Mm g§~§Y da åhQ>ë`mà_mUo nyU©nUo `mX¥pÀN>H$ AgVmo. Vr {d{eï> ^mfm ~mobUmè`m§Zm hm `mX¥pÀN>H$ g§~§Y _m{hV AgVmo. H$moUË`m Üd[Zg_wƒ`mZo H$moUË`m Ame`mMm ~moY H$ê$Z ¿`m`Mm Vo g§Ho$VmZo R>abobo AgVo. `m g§Ho$Vm§Zm Ë`m Ë`m g_mOmMr _mÝ`Vm Agmdr bmJVo. AmnU ^mfm {eH$Vmo åhUOo dñVwV… Vr g§Ho$VàUmbrM {eH$Vmo.

Page 9: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

5

~mobUmè`mÀ`m _wImdmQ>o Cƒmabobo ÜdZr hm ^mfoMm Ama§^{~§Xy, Va EoH$Umè`mZo J«hU Ho$bobm AW© hm Ë`mMm AIoaMm Q>ßnm hmo`. ~mobUmam Amnë`m _ZmVrb Ame`mMo Üd[ZaMZm§_Ü o g§Ho$VrH$aU H$aVmo. EoH$Umam àW_ Üd[ZJ«hU H$aVmo Am{U Üd[Zén aMZm§Mo {dg§Ho$VrH$aU H$ê$Z ~mobÊ`mVrb AW© g_OmdyZ KoVmo. hr à{H«$`m nwT>rbà_mUo XmI{dVm oB©b.

~mobUmam ( g§Ho$VrH$aU ) EoH$Umam ( {dg§Ho$VrH$aU )

Ame¶ Ame¶mMo g§Ho$VrH$aUmZwgma ÜdZrMr ÜdZrê$ng§H$oV Ame¶ g§Ho$VrH$aU à˶j Üd{Z{Z{‘©Vr ñdrH¥$Vr CbJS>ʶmMr à{H«$¶m 1 2 3 4 5 6

^mfoMr à{H«$`m

~mobUmam Am{U EoH$Umam `m XmoKm§Zmhr ^mfoVrb AW©g§Ho$V _m{hV Agë`mIoarO ^m{fH$ {d{Z_` hmoD$ eH$V Zmhr. H$mZS>r g_OV Zmhr Ago Ooìhm _amR>r _mUyg åhUVmo Voìhm Ë`mÀ`m H$mZmV Ho$di H$mZS>r Üd[ZaMZm nS>Vo Ë`m aMZm§_mJrb AW©g§Ho$V Ë`mbm _m{hV Zgë`mZo AW©~moY hmoV Zmhr.

Page 10: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 6

nmR> - 2

^mfoMr bjUo {dÚmWu {‘Ì-‘¡{ÌUtZmo, ¶m nmR>m‘ܶo AmnU ^mfoMr bjUo ¶mMm Aä¶mg H$aUma AmhmoV.

• ^mfoMr bjUo- BVa àmÊ`m§À`m VwbZoV _mUyg doJim R>aVmo ¶mMr Or H$maUo AmhoV, Ë`mn¡H$s _hÎdmMo åhUOo

_mUgmH$S>o Agbobr gmYZ{Z{_©VrMr j_Vm (Tool Making Capacity). ^mfm ho _mUgmÀ`m hmVr Ambobo AgoM EH$ _hÎdmMo gmYZ Amho. Ë`m_wio ^mfm dmnaUmµam àmUr Aer _mUgmMr ì`m»`m Ho$br OmVo. OJmVë`m H$moUË`mhr XmoZ ^mfm EH$ Xwgar gma»`m ZmhrV. àË oH$ ^mfoMr ñdV…Mr ñdV§Ì ì`dñWm Amho Ago Agbo Var gd© ^mfm§À`m ñdénmV Am{U H$m`m©V H$mhr gmaIonUm AmT>iVmo. `m gmaIonUmÀ`m AmYmao ^mfoMr gd©gmYmaU bjUo R>a{dVm oVmV. hm°Ho$Q> `m ^mfmd¡km{ZH$mZo ^mfoMr nwT>rb gmV à_wI bjUo gm§{JVbr AmhoV. 1 {ÛñVar¶ aMZm 2 {Z{‘©Vr erbVm hm°Ho$Q> ¶m§Zr gm§JVbobr 3 ¶mX¥pÀN>H$Vm ^mfoMr bjUo 4 AmXbm~Xb 5 {d{eï>Vm 6 gm§ñH¥${VH$ g§H«$‘U 7 ñWbH$mbmVrVVm 1.{ÛñVar` aMZm … ^mfoMr aMZm {ÛñVar` Agë`m_wio _`m©{XV _ybÜdZtÀ`m ghmæ`mZo AJ{UV Ame` ghOnUo ì`º$ H$aVm oVmo. ^mfoVrb _ybÜdZtMr g§»`m H$_rV H$_r 30 Am{U OmñVrV OmñV 70 À`m Amgnmg AgVo. _ybÜdZtZm ñdV…Mo AW© ZgVmV, na§Vw Ë`m§Mr hdr Ver gmZwH«$_ aMZm H$aVm oVo. Ë`m_wio AË`ën Aem _ybÜdZtÀ`m ghmæ`mZo nm{hOo {VVHo$ Ame`~moYH$ g§Ho$V {Z_m©U H$aVm oVmV.

Page 11: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

7

CXm- Am, H$, Z ho VrZ _ybÜdZr KoD$Z H²$ + Am + Z² + A = H$mZ H²$ + Am + Z² + Am = H$mZm Z² + Am + H²$ + A = ZmH$ Z² + A + H²$ + Am = ZmH$m `mVrb {ÛñVar` aMZm åhUOoM * _ybÜdZtMm _`m©{XV gmR>m, Am{U * _ybÜdZtÀ`m doJdoJù`m aMZm H$ê$Z {Z_m©U Ho$bobo AJ{UV AW©

àmÊ`m§À¶m ^mfoMr aMZm Aer {ÛñVar` ZgVo. Ë`m§À`m ^mfoV EH$m g§Ho$VmgmR>r EH$ _ybÜdZr Aer nÕ²>V AgVo. _Zwî`mZo hr nÕV pñdH$mê$Z {d{Z_` H$am`Mm Oa R>adbm Va H$moQ>çmdYr g§Ho$V ì`º$ H$aÊ`mgmR>r _mUgmbm H$moQ>çmdYr doJdoJio ÜdZr dmnamdo bmJVrb. 2. {Z{_©VrerbVm … (Productivity) nydu H$Yrhr EoH$bo Zmhr qH$dm ñdV… CÀMmabo Zmhr Ago Zdo dmŠ`, Zdr aMZm qH$dm Zdm ^m{fH$ à`moJ AmnU H$ê$ eH$Vmo. AmnU ho Oo nyU©nUo ZdrZ Ago CƒmaU gmXa H$arV AgVmo, Vo EoH$Umè`mbmhr Img à`ËZ H$amdo Z bmJVm g_OVo. `mMo H$maU åhUOo àË oH$ ì`º$sÀ`m S>moŠ`mV ^mfoMr EH$ {Z`_ì`dñWm {gÜX Pmbobr AgVo. hr {Z`_ì`dñWm {Z{_©Vrerb AgVo. `m{edm` _mZdr ^mfoV EH$M Ame` gy{MV H$µaÊ`mgmR>r AZoH$ aMZm CnbãY Agy eH$VmV, Vgo àmÊ`m§À`m ^mfoV ZgVo. ^rVr hm Ame` ì`º$ H$aÊ`mgmR>r EImXm àmUr EH$M {d{eï> Üd[Zg§Ho$V dmnaVrb. `mCbQ> hmM Ame` ì`º$ H$aÊ`mgmR>>r _mUyg ^mfoVë`m Ë`mbm _m{hV AgUmè`m AZoH$ aMZm§n¡H$s Ë`mbm Bï> dmQ>ob Vr aMZm dmnaob. BVHo$M Zìho, Va gd© CnbãY aMZm ~mOybm R>odyZ hdr Va _mUyg ZdrM aMZm H$ê$Z dmnarb. ^mfoÀ`m `m {Z{_©VrerbVo_wio ^mfoMr {d{Z_` j_Vm A_`m©X Pmbr Amho. 3. `mX¥pÀN>H$Vm (Arbitrariness) AW©ÑîQ>çm qH$dm Ame`mMo gyMZ H$aÊ`mÀ`m ~m~VrV gd© _mZdr ^mfm `mX¥pÀN>H$VoMo VÎd Cn`mo{OVmZm {XgVmV. eãX (qH$dm é{n_) Am{U Ë`m eãXmZo gy{MV hmoUmao Ame` `m§À`m_Ü`o H$moUVmhr H$m ©H$maU g§~§Y Zmhr. eãX Am{U Ë`mÛmam gy{MV Ame` nyU©nUo `mX¥pÀN>H$ Amho. Vmo Ho$di g§Ho$VmZo àñWm{nV Pmbobm AgVmo. ^mfoVrb `mX¥pÀN>H$VoMo AZoH$ \$m`Xo Amho. `mX¥pÀN>H$Vo_wio OwZo ^m{fH$ g§Ho$V Q>mHy$Z XoVm oVmV. JaOoZwgma Zdo g§Ho$V {Z_m©U H$aVm oVmV. g§Ho$VmV gwYmaUm AWdm ~Xb H$aVm oVmV. ^mfo_Ü o

Page 12: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 8

AW© n[adV©ZmMr à{H«$`m KS>Uo eŠ` hmoVo. Vo `m `mX¥pÀN>Ho$À`m VÎdm_wio. `mX¥pÀN>H$Vo_wio OJmVë`m ^mfm EH$_oH$s¨nmgyZ {^Þ am{hë`m AmhoV, ñdV§Ì am{hë`m AmhoV. 4. AmXbm~Xb (Interchangeability) EH$_oH$m§À`m ^m{fH$ aMZm EH$_oH$m§Zm g_OUo Am{U EH$_oH$m§Zr Ë`m nwÝhm dmnaUo _mZdr ^mfoV eŠ` hmoVo. H$mhr àmÊ`m§À`m ^mfoV {d{Z_` nÕVrV Ago AmXmZàXmZ hmoD$ eH$V Zmhr. H$mhr àmUrOmVrV ZamZo gy{MV H$amd`mMm g§Xoe d _mXrZo gy{MV H$amd`mMm g§Xoe doJdoJim AgVmo. _mZdr ^mfoV _mÌ ~mobUmè`mÀ`m ^m{fH$ aMZm EoH$Umè`mbm ZwgË`m g_OVmV Ago Zìho Va ñdV… EoH$Umam àg§Jr Ë`m aMZm dmnê$ eH$Vmo. _mZdr ^mfoV ~mobUmµam d EoH$Umam AmXmZàXmZ qH$dm AmXbm~Xb H$ê$ eH$Vmo. _mZdr ^mfoÀ`m `m bjUmMo XmoZ \$m`Xo Pmbobo {XgVrb 1. _mZdmbm AZwH$aUmZo H$moUVrhr ^mfm {eH$Uo eŠ` hmoVo Am{U 2. _mZdr ^mfoVrb Zd{Z{_©V aMZm BVam§À`m ghO nMZr nS>VmV d Ë`m§À`m gmd©{ÌH$ dmna gwê$ hmoVmo. EH$ àH$mao ^mfm A{YH$m{YH$ g_¥ÜX hmoV OmVo. 5. {d{eï>Vm … (Specialization) àmÊ`m§À`m VwbZoZo _mZdr ^mfoV \$ma _moR>çm à_mUmV {d{eï>Vm AgVo. g§Xoe gyMZm§Mr à{H«$`m Am{U gy{MV g§Xoe dm Xmohm|_Ü o H$moUË`m ñdénmMm g§~§Y Amho `mda Ë`m g§XoedmhH$ àUmbrMr {d{eï>Vm Adb§~yZ AgVo. hm g§~§Y EH$m H¥$VrVyZ An[ahm ©nUo CØdUmar Xwgar H¥$Vr `m ñdénmMm Agë`mg Ë`m g§XoedmhH$ àUmbr_Ü o H$mhrhr {d{eï>Vm Zmhr, Ago _mZVm oB©b. CXm- J¥{hUrMr nmZm§Mr _m§S>m_m§S> H$aÊ`mMr H¥$Vr d Ë`mVyZ {_iUmam g§Xoe `mV àË`j H$m ©H$maU g§~§YmMo ZmVo Amho. na§Vw OodU V`ma Amho Ago J¥{hUr åhQ>ë`mda Hw$Qw>§~mVrb _§S>ir Oodm`bm ~gm`À`m V`marbm bmJVmV. 6. ñWbH$mbmVrVVm (Displacement) ñWH$mbmMo ~§YZ Amobm§Sy>Z Ame`mMo gyMZ ^mfoV H$aVm oVo. JVH$mim~Ôb, ^{dî`H$mim~Ôb, XyaÀ`m àXoem~Ôb, Z nm{hboë`m àXoem~Ôb Amnë`m ^mfoV {d{Z_` H$aVmo oVmo. ñWbH$mbmVrVVoÀ`m `m bjUm_wio _mUyg Amnbr A{^ì`º$s ^{dî`mgmR>r amIyZ R>ody eH$Vmo. 7. gm§ñH¥${VH$ g§H«$_U (Cultural Transmission) ^mfoMm dmagm, ^mfoMr na§nam EH$m {nT>rH$Sy>Z Xwgè`m {nT>rH$S>o gwnyX© Ho$br OmVo. _mÌ ^mfoMr na§nam Aer Xwgè`m {nT>çm§H$S>o XoVmZm Mmby {nT>rZo {VÀ`mV H$mhr ^a KmVbobr AgVo. _yi na§nam Amnë`m AJmoXaÀ`m {nT>rZo {VÀ`mV KmVbobr ^a `m§gh Zdr {nT>r ^mfm AmË_gmV H$aVo. g§ñH¥$VrMo g§dY©Z H$aUo Am{U EH$m {nT>rH$Sy>Z Xwgè`m {nT>rH$S>o g§ñH¥$Vr g§H«${_V H$aUo øm ^mfoÀ`m Img j_Vm AmhoV. `m j_Vm àmÊ`m§À`m ^mfoV ZgVmV.

Page 13: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

9

nmR> - 3

Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZ {dÚmWu {‘Ì-‘¡{ÌUtZmo, ¶m nmR>m‘ܶo AmnU Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZmMo ñdén g‘OmdyZ KoUma AmhmoV.

ga {dë`_ OmoÝg (Sir William Jones) `m§Zr B.g. 1786 _Ü o H$bH$Îmm oWo E{e`m{Q>H$ gmogm`Q>rÀ`m dm{f©H$ Am{YdoeZmV {Z~§Y dmMVmZm EH$ _hÎdmMo {dYmZ Ho$b o Vo åhUmbo H$s, "g§ñH¥$V, J«rH$ d b°{Q>Z øm ^mfm§V Oo gmå` AmT>iVo Vo BVHo$ K{Zð> Am{U Imobda éObobo Amho H$s, Ë`m gmå`mMm Iwbmgm Vo Ho$di `X¥ÀN>oZo KSy>Z Ambobo AmhoV. (Could have been possibly produced by accident) Ago åhUyZ ^mJÊ`mgmaIo Zmhr. `m gmå`mMm Iwbmgm H$aÊ`mgmR>r hr gmå`ñWio AmT>iUmè`m ^mfm H$moUË`mVar EH$m ^mfonmgyZ CØdë`m Agë`m nm{hOoV (to have sprung from one comman source) Ago _mZmdo bmJVo Am{U hr Or g§ñH¥$V B. ^mfm§À`m _wimer Agbobr ^mfm _mZmdr bmJVo Vr AmO AmnUmg ~hþYm CnbãY Zmhr (Which perhaps no longer exists) .' ga {dë`_ OmoÝg `m§Zr darb {dYmZ H$ê$Z Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZmMm nm`m KmbÊ`mMo lo` g§nmXbo. XmoZ qH$dm Ë`mhÿZ A{YH$ ^mfm§V Oa ~ÜX_yb Aer gmå`ñWbo AmT>ibr Va Ë`m ^mfm§Mo _yi H$moUË`m Var EH$m ^mfoV Amho Ago _mZmdo, åhUOo Vr gmå`ñWio Xe©{dUmè`m ^mfm H$moUË`mVar EH$m ^mfonmgyZ CØdë`m AmhoV Ago _mZmdo, hr ga {dë`_ OmoÝg `m§Mr H$ënZm Ë`mdoir AJXr Zdr hmoVr.

• ^mfmHw$b H$ënZoMr Amdí`H$Vm d _yb^mfoMo nwZa©MZ …- ga {dë`_ OmoÝg `m§À`m {dYmZmZwgma g§ñH¥$V, J«rH$ Am{U b°{Q>Z `m ^mfm§Mr OZZr ^mfm AmO ApñVËdmV Zmhr. ^mfoMr hr _yi nyydm©dñWm Oa _m{hV Zgob Va Hw$bÑîQ>çm g§~§Y (Genealogically related) Agboë`m ^mfm§V {_iUmè`m nwamì`m§À`m AmYmao Ë`m§Mo (reconstruction) nwZa©MZ H$amdo bmJVo. ho nyZa©MZ H$aÊ`mÀ`m XmoZ nÜXVr AmhoV.

1. Vm¡b{ZH$ AWdm ~hþ^m{fH$ (Comparative) 2. A§VJ©V AWdm EH$^m{fH$ (Internal)

• nwZa©MZ nÜXVrMo AmYma^yV Aä wnJ_ (Hypothesis) …- ho Aä wnJ_ Juggrammatitier AWdm Neo-grammarians ( Zd ì`mH$aUmH$ma ) `m§Zr

_m§S>bo. Ë`mMo ñdén Ago- ‘Phonetic laws are reguler, they have no exception’ `m

Page 14: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 10

Aä wnJ_mbm ‘regularity hypothesis Agohr åhUVmV. ho Aä wnJ_ Á`m§Zr R>m_nUo gm§{JVbo Ë`m§Mo åhUUo Ago hmoVo H$s, ^mfoÀ`m B{VhmgmV Or Üd{Zn[adV©Zo KSy>Z oVmV Vr {Z`_mZwgmhr (regular) AgVmV. hr Üd{Zn[adV©Zo H$mhr eãXm§V Aer H$mhr eãXm§V Ver, Aer dmQ>ob Ver KSy>Z oV ZmhrV, åhUyZM AmnUmg ^mfoÀ`m nydm©dñWoMo nwZa©MZ H$aUo eŠ` hmoVo.

• Vm¡b{ZH$ AWdm ~hþ^m{fH$ nwZa©MZ (Comparative reconstruction ) _yi ^mfoMo nwZa©MZ Á`m à_wI nÜXVrZo H$aÊ`mV oVo Ë`m nÜXVrbm Vm¡b{ZH$ nwZa©MZm nÜXVr

(Comparative method ) Ago Zmd Amho. hr nÜXVr EH$mnojm A{YH$ ^mfm§VyZ Jmoim Ho$boë`m nwamì`m§da AmYmabobr Agë`mZo {Vbm ~hþ^m{fH$ nwZa©MZ Agohr åhUVmV. àW_ XmoZ qH$dm A{YH$ ^mfm§VyZ nwZa©MZmMr V`mar åhUyZ gm_J«r Jmoim H$amdr bmJVo. Vmo Vnerb Ë`m ^mfoMo nma§nm[aH$ YZ Agmdo. CXm… _amR>r - _mVr , JwOamVr- _mQ>r EImÚm ^mfmHw$bmV Á`m ^mfm g_m{dï> H$aÊ`mV Amë`m AgVrb, Ë`m ^mfm§V Üd{Zgmå` d AW©gmå` øm XmoZ H$gmoQ>çm§Zm CVaUmè`m {OVŠ`m eãXm§À`m dm nXm§À`m OmoS>çm AmT>iVrb Ë`m§À`m AmYmao ho nwZa©MZ H$am`Mo AgVo. CXm… g§ñH¥$V d AdoñVm `m§À`m AmYmao B§S>moBamUr emIoÀ`m _yi ^mfoMo nwZa©MZ H$aVmV. g§- _mVa² A- _mVa² (AmB© ) g§- Zm_Z² A- Zm_Z² ( Zmd ) na§Vw XmoZ ^mfm§VyZ {_imboë`m OmoS>çm Aem Zoh_rM EH$gma»`m {_iVmV Ago Zmhr. Üd{ZÑîQ>çm Ë`m_Ü o \o$ahr Agy eH$Vmo. CXm… g§- gá A- há (gmV) _Ü o Ago AmT>iVo H$s, g… h Am{U á… á Ago XmoZ VwH$S>o Ho$ë`mg Xwgè`m ^mJmV Üd{ZÑîQ>çm gmå` Amho. Aemdoir nwZa©MZ H$aVmZm {Vgè`m ^mfm^{JZrMm nwamdm ¿`mdm bmJVmo. B§S>mo wamo{n` ^mfmHw$bmVë`m b°{Q>Z ^mfoV eãX "Septem' {H$§dm Jmo{WH$ "Gothic' ^mfoVbm "SIbun' hm Agob Va Ë`m XmoÝhr eãXm§À`m Ama§^rMo ì §OZ "g' ho Agë`m_wio AmnUmg nwZa©{MV eãXmÀ`m Ama§^rMo ì §OZ "g' Agbo nm{hOo Ago R>adVm oVo. nwZa©MZ nÜXVr à{H«$ oV EH$ gd©gmYmaU {Z`_ Agm H$s, nwZa©MZ H$aVmZm {OVŠ`m Üd{Zg§dmX Xe©{dUmè`m OmoS>çm "Phonetic Correrspondence' AmT>ië`m AgVrb {VVHo$ _yi ^mfogmR>r {^Þ dU© _mZmdoV. CXm… A… A, A… Amo Ago VrZ Üd{Zg§dmX Ooìhm AmT>iVmV Voìhm _yi B§S>mo wamo{n`Z ^mfogmR>r A, E, Amo, Ago VrZ ñda _mZmdo bmJVmV.

Page 15: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

11

• ì`mH$aU- ì`dñWoMo nwZa©MZ…- VwbZmË_H$ nwZa©MZm nÜXVrZo Üd{Zì`dñWm {gÜX hmoV AgVmZm _yi ^mfoMm eãXH$moe {gÕ hmoV AgVmo. g§nyU© nXo {gÜX H$aVm Ambr åhUOo Ë`m§À`m AmYmao _yi ^mfm§Mr ì`mH$aUì`dñWm XoIrb nwZa©{MV hmoD$ eH$Vo. CXm… g§ñH¥$V- ^am{Z, AdoñVm- dam{V øm nXm§À`m AmYmao B§S>moBamUr ^mfogmR>r

"^am{_’ `m nXmMr nwZa©MZm Ho$br. d g§ñH¥$V-^am_{g, AdoñVm-dam_{h `m nXm§À`m AmYmao "^am_{g’ Aem nXmMr nwZa©MZm Ho$br, Va Ë`m nXm§À`m AmYmao _yi B§S>mo-BamUr ^mfoV dV©_mZH$mir àW_ nwéfmÀ`m EH$dMZmMm àË`` "{‘' Am{U AZoH$ dMZmMm àË`` "‘{g' Agm hmoVmo. ho AmnUmg gm§JVm oVo.

• A§VJ©V AWdm EH$^m{fH$ nwZa©MZm … Ooìhm Xwgè`m Hw$R>ë`mhr ^mfoMm AmYma Z KoVm EH$mM ^mfoVrb nwamì`mÀ`m AmYmao nwdm©dñWo{df`r AZw_mZo H$aÊ`mV oVmV Voìhm Ë`m àH$mamg A§VJ©V AWdm EH$ ^m{fH$ nwZa©MZm Ago åhUVmV. ^mfoÀ`m B{VhmgmV AZoH$ àH$maMr Üd[Zn[adV©Zo KSy>Z oVmV. ho gdmªZm _mÝ` Amho. `mn¡H$s H$mhr Üd[Zn[adV©Zo g§X^©gmnoj Conditioned Phonetic change AgVmV, Ago ^m{fH$ nwZa©MZmÀ`m _yimer J¥{hVVËd (Assumption) Amho. EImÚm eãXmMr ^mfoV Or {Za{Zamir éno dmnabr OmVmV, Ë`m§À`mV ÜdZrÑîQ>çm \$aH$

AgÊ`mMo H$maU Zmhr. CXm…g§ñH¥$VmV ‘Xod’ `m eãXmMr Or {Za{Zamir éno AmT>iVmV Ë`mV ‘Xod’ `m

EdT>çm Üd{ZénmnwaVm H$mhrhr \$aH$ AmT>iV Zmhr. na§Vw ‘_éV’ hm eãX KoVbm Va Ë`mMr H$mhr énmV

‘_éV² ’ d H$mhr énmV ‘_éX² ’ Aer XmoZ éno AmT>iVmV. _amR>rVhr ‘ggm’ hm eãX KoVbm Va ggm,

gí`mbm, gí`m§Zm Ago ‘gg²’ d ‘ge² ’ hr XmoZ éno AmT>iVmV. ho Oo én d¡{MÍ` ‘allomorphic Variation’ AmT>iVo, Vo Ë`m eãXm§Zr Ë`m§À`m B{VhmgmV KS>dyZ AmUboë`m Üd{Zn[adV©Zm_wio CØdbobo AgVo Ago ^mfm d¡km{ZH$ _mZVmV Am{U ho _mZUo hoM EH$^m{fH$ nyZa©MZoMo _yb^yV J¥{hVVËd "Basic assumption' Amho. EH$^mfoV nyZa©MZnÜXVrMr H$mhr CXmhaUo _amR>r ^mfoVyZ XoVm oVrb. _amR>rÀ`m EH$m {dñV¥Ëd

~mobrV ‘gm’H$maÝV nwq„Jr Zm_mMr AZoH$ dMZo AmT>iVmV. n¡gm-n¡eo, ggm-geo, _mgm-_meo `m

OmoS>çm§V én{Z~ÜX Üd{ZAm§XmobZ `m ‘g’ d ‘eo’ dJmªMo AmT>iVo. dmñV{dH$ BVa ì §OZmÀ`m doir Ago Üd{ZAm§XmobZ AmT>iV Zmhr. `m ~mobtÀ`m nyd©énmV ho Üd{ZAm§XmobZ ZìhVo. _J Ë`m énm§Mo nwZa©MZ H$go H$am`Mo? åhUOo nyd©H$mir øm OmoS>çm _mgm-_meo Aem hmoË`m. Am{U Ë`m§Mo AmVm _mem-_mgo Ago hmoVo. Ago H$go Pmbo?

Page 16: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 12

ggm d geo øm énm§V Am§Xmo{bV hmoUmao dU© g d e AmhoV. Á`m Üd{Zg§X^m©V ho Am§XmobZ AmT>iVo. Vo AZwH«$_o "Am' ñda nwT>o AgVmZm d "E' ñda nwT>o AgVmZm Ago Agë`m_wio g§X^© Vgo {b{hbo. AmVm _amR>rÀ`m `m ~mobrMr dU©ì`dñWm {dMmaV KoVm Ago {XgVo H$s, "g' hm dU© "Am' ñda nwT>o AgVmZm oD$ eH$Vmo. ( gmn, _gmbm B.) Vgm Vmo øm ~mobrV "Ao' ñda nwT>o AgVm {XgV Zmhr na§Vw "e' hm dU© _mÌ "Am' nwT>o AgVm AmT>iy eH$Vmo. VgmM Vmo "Ao' ñda nwT>o AgVmZmhr oD$ eH$Vmo. Ë`m_wio øm XmoZ Üd{Zg§X^m©nwaVm "g' hm dU© gr{_V Amho. "e' hm _wº$ Amho. {Z`_mZwgma {g{_VdU© Omo "g' Vmo nydm©dñWoV Agë`mMo _mZm`Mo Am{U Vgo nwZa©MZ H$am`Mo åhUOo ggm-geo Ago nydu hmoVo.

• Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZ nÜXVrMr XmoZ A§Jo…- 1. nwamoJm_r … ^mfoÀ`m kmV Aem nydm©dñWonmgyZ {VÀ`m CÎmamoVa AdñWm§Mm {dH$mg H$gm hmoV Jobm, ho

Q>ßß`mQ>ßß`mZo nmhUo ho `m nÜXVrMo EH$ A§J Pmbo. øm Aä`mgmbm nwamoJm_r ‘Onward’ åhUm`Mo. g§ñH¥$VZ§Va àmH¥$VmdñWm, Ë`mZ§VaMr AnJ«§W AdñWm d VXwÎmaH$mbrZ Adm©{MZ ^maVr` ^mfm hr AdñWm hm nwamoJm_r Eo{Vhm{gH$ ^mfmä`mgmMm ^mJ Pmbm. 2. níMmX²Jm_r … EImÚm ^mfoMr nydm©dñWm _mhrV Zgob Va Ë`m AdñWoMo nwZa©MZ H$amdo bmJVo. `m nÜXVrV AmnU nwT>À`m AdñWoH$Sy>Z _mJÀ`m AdñWoH$S>o OmV AgVmo åhUyZ Eo{Vhm{gH$ ^mî`mä`mgmÀ`m øm A§Jmbm níMmX²Jm_r åhQ>bo Amho.

.

Page 17: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

13

nmR> - 4

dU©ZmË‘H$$ ^mfm{dkmZ ^mfm àË`jmV H$er dmnabr OmVo `mMo VQ>ñWnUo, dñVw{Zð>nUo BVa ^mfm§Mo Mî_o Z dmnaVm nyd©J«hm{da{hV dU©Z H$aUo ho dU©ZmË_H$ ^mfm{dkmZmMo C{ÔîQ> hmo`. 19 ì`m eVH$mÀ`m AIoarg Eo{Vhm{gH$ ^mfm {dkmZmÀ`m Aä`mgnÜXVrÀ`m g§X^m©V H$mhr _yb^yV ñdénmÀ`m e§H$m CnpñWV hmoD$ bmJë`m. n{hbr e§H$m åhUOo ^mfm§_Yrb qH$dm ^mfmHw$bm§_Yrb OZZg§~§Y emoYV AgVmZm "OZH$' qH$dm "Am{X' (Proto) ^mfoMo ñdén {Z{íMV H$aVm oUo IamoIa eŠ` Amho H$m? EH${OZgr Aer Am{X ^mfm ApñVÎdmV hmoVr `mbm H$gbmhr nwamdm Zmhr. ^mfm gVV ~XbVo, Ago VËd _yb^yV _mZë`mg AmUIr EH$ AS>MU C^r ahmVo. VmpËdH$ÑîQ>çm ~Xb A_yb {R>H$mUmhÿZ gwê$ Pmbm Ago åhUVm oUma Zmhr. n[adV©ZmMm emoY KoÊ`mgmR>r ^yVH$mimV CbQ>çm {XeoZo àdmg H$amdm bmJVmo. d `m àdmgmV AmnU Ooìhm B{Vhmgnyd© (Pre-History) AdñWoer oD$Z R>onVmo Voìhm OZH$ ^mfoÀ`m AmpñVËdm{df`rMr d ñdénm{df`rMr H$ënZm Yyga hmoD$ bmJVo. {Vgar e§H$m åhUOo ^mfmHw$bmVrb OZZg§~§Y emoYV AmnU OgOgo _mJo OmD$ VgVer ^mfm§Mr dm ^mfmHw$bm§Mr g§»`m H$_r hmoV Jobr nm{hOo. na§Vw Ver H$mhr n[apñWVr hmoVr Ago R>m_nUo åhUVm oUma Zmhr, `mMo _w»` H$maU Ago H$s, "OZZ' hr g§H$ënZm _mZdrHw$bm§Zm V§VmoV§V bmJy nS>Vo VerM ^mfmHw$bm§Zm bmJy nS>Uma Zmhr. _mUgm§À`m OÝ__aUmMo H$mbq~Xy {ZpíMV H$aVm oVmV. ^mfoÀ`m ~m~VrV OÝ_-_¥Ë y OZZ `m H$ënZm ~è`mMem énmË_H$ d T>mo~i AWm©Zo dmnamì`m bmJVmV. ^mfmHw$bm§À`m AmH¥$Ë`m aoIrd d gwQ>gwQ>rV dmQ>VmV Iè`m nU àË`j n[apñWVr \$maM JwVm§JwVrMr AgVo. d Ë`m_wio ho aoIrd {MÌ \$gdo R>aʶmMmhr g§^d AgVmo. Eo{Vhm{gH$ d Vm¡bm{ZH$ ^mfm Aä`mgnÜXVrnojmhr doJir Aä`mg nÜXVr Agy eH$Vo d Vr ^mfm{dkmZmV A{YH$ _hËdmMr R>aVo. Aer OmUrd {Z_m©U H$aÊ`mMo lo` \${X©Zm§ X gmoñ¶yaH$S>o

(1859-1913 ) OmVo. EH$H$m{bH$ ‘(Synchranic)’ Am{U H$mbH«${_H$ ‘(Diachranic)’ nÜXVr_Ü o gmoñ yaZo ‘(Saussure)’ ^oX Ho$ë`mZ§Va ^mfm{dkmZmMm Moham-_mohamM nma ~XbyZ Jobm. EH$H$m{bH$ nÜXVr_Ü o H$moUVmhr EH$ H$mbq~Xy dV©_mZH$mimVrb Agm`bm hdm Ago _wirM Zmhr. AmYw{ZH$ ^mfm {dkmZ dU©ZmË_H$ H$go Amho Vo nwT>rbà_mUo gm§JVm oB©b. 1. ^mfm àË`jmV H$er dmnabr OmVo `mMo dñVw{Zð> d H$mQ>oH$moa dU©Z XoUo hm `m Aä`mgmMm hoVy

Amho.

Page 18: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 14

2. ho dU©Z XoVmZm EH$H$m{bH$ nÜXVrMm dmna `m Aä`mgm_Ü o hmoVmo. _mZdr ^mfm EH$m {nT>rnmgyZ Xwgè`m [nT>rn ªV g§H«${_V hmoVo Vr AmZwd§{eH$ [aVrZo Zìho Va

gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ OrdZmÛmao Ago åhUVm oB©b. Á`m gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ dmVmdaUmMm ^mJ ~ZyZ _mUyg OJVmo VoWrb ^mfm Vmo AmË_gmV H$aVmo.

dV©ZdmXr _Zmo{dkmZmMm (Behaviourist Psychology) AmYma KoD$Z H$mhr A_o[aH$Z ^mfmd¡km{ZH$m§Zr Aer ^y{_H$m KoVbr H$s, ^mfm åhUOo "dm{MH$ dV©Z'"(Verbal Behaviour)'hmo`. OÝ_V… _mUgmMo _Z H$moè`m nmQ>rgmaIo AgVo, gm_m{OH$-gm§ñH¥${VH$ AmMaUmÀ`m g§X^m©_Ü o "MoV d à{VgmX'"(Stimulus response)' `m à{H«$ oVyZ, åhUOoM _ybV… "dV©Z{Z §ÌU' (Conditioning) `m à{H«$ oVyZ _mUyZ ^mfm {eH$V AgVmo Aer dV©ZdmÚm§Mr ^y{_H$m Amho.

dV©ZdmXr ^m{fH$ {gÜXmÝVmda Zmo_ Mm°åñH$r `mZo H$mhr _yb^yV Amjon KoVbo AmhoV. ^mfoMm gdm©V _hÎdmMm JwUY_© åhUOo {VMr {Z{_©VrerbVm Ago Mm°åñH$s _mZVmo. ^mfm åhUOo EH$ àH$maMo dV©Z. Mm°åñH$sbm A{^àoV AgUmar {Z{_©VrerbVm hm Ho$di H$bmË_H$ ^m{fH$ ì`dhma Zìho, Va gd©M ^m{fH$ ì`dhmam§Mm Vmo JwUY_© Amho. ^mfm AmË_gmV H$aUo åhUOo dñVwV… {Z`_ì`dñWm AmË_gmV H$aUo hmo`. àË`j ^m{fH$ dV©Z dm CX²Jma `mbm Mm°åñH$s ^m{fH$ "à`moJ'(Performance) Ago Zmd XoVmo. Va `m à`moJm_mJrb {Z`_ì`dñWoMo Amnë`mbm Oo ghOkmZ hmoVo. Ë`mbm Vmo ^m{fH$ "j_Vm' (Competenc) åhUVmo.

àË`j ^m{fH$ ì`dhma Am{U Ë`m_mJo A‘yV© ñdénmV AgUmar ^m{fH$ ì`dñWm `m_Ü o ^oX Amho, hr OmUrd Iao åhUOo Mm°åñH$sÀ`mhr AmYr gmoñ yaZoM ^mfm{dkmZmV AmUbr hmoVr. ^m{fH$ dV©Z

(Parole) Am{U ^m{fH$ ì`dñWm (Langue) `m_Ü o gmoñ yaZo ñnï>nUo ^oX Ho$bm Amho.

• ^m{fH$ dV©Z qH$dm ~mobUo (Speech) ho ì`º$s춺$sZwgma ~XbUmao AgVo åhUOoM ì`º$s{d{eï> AgVo. CbQ> ^m{fH$ ì`dñWm qH$dm ^mfm hr EH${OZgr d gm_m{OH$ ñdénmMr AgVo.

• ^m{fH$ dV©Z ho ‘yV©, {ZarjU`mo½` AgVo, Va ^m{fH$ ì`dñWm hr A^yV© AgVo. ^m{fH$ ì`dñWm, åhUOoM Iè`m AWm©Zo "^mfm' hr {MÝhì`dñWm AgVo. ^m{fH$ "{MÝh' (Sign) hm EH$ g§~§Y AgVmo. Üd{Zén {MÝhH$ (Signifier) Am{U AW©én {MpÝhV (Signified) `mVrb g§~§Y åhUOo {MÝh hmo`. åhUOoM ÜdZr d AW© `m§V gm§JS> KmbUmè`m {MÝhm§Mr ì`dñWm åhUOo ^mfm hmo`. {MÝhH$-{MpÝhV `m§Vrb g§~§YmMr ì`dñWm qH$dm g§aMZm åhUOo ^mfm ho AmYw{ZH$ ^mfm{dkmZmMo _yb^yV à_o` gmoñ yaZoM àW_ gwñnï> ñdénmV _m§S>bo d oWoM AmYw{ZH$ ^mfm{dkmZmVrb "g§aMZmdmXmMm' (structuralisim) OÝ_ Pmbm. Zmo_ Mm°åñH$sZo ^m{fH$ à`moJ d ^m{fH$ j_Vm `mV Ho$bobm ^oX gmoñ yaÀ`m dV©Z- ì`dñWm `m

^oXmer V§VmoV§V OwiV Zgbm Var gmoñ yaZo Ho$bobm ^oX Mm°ÝñH$s nm`m^yV _mZVmo ho CKS> Amho. ^mfm AmË_gmV hmoUo åhUOo ^m{fH$ g§gaMZoMo qH$dm {Z`_ì`dñWoMo ghOkmZ hmoUo. Ago ghOkmZ H$ê$Z KoÊ`mMo kmZmË_H$ gm_Ï © (Cognitive Capacity) _mZdm_Ü o AgVo, Agm wº$sdmX Mm°åñH$sZo Ho$bobm Amho.

Page 19: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

15

boZS>© ãby_\$sëS> `mZo d Ë`mÀ`m AZw`m`m§Zr A_o[aHo$V 1940 Vo 1955 `m H$mbI§S>mV ^mfmd¡km{ZH$ {díbofUmMr Or nÜXVr éT> Ho$br, Vr EH$m _`m©{XV g§aMZmdmXr hmoVr. gmoñ yaZo AmIyZ {Xboë`m EH$H$m{bH$ ^mfmä`mgmÀ`m joÌmVrb g§aMmZmË_H$ g§H$ënZm AË §V gwñnï> H$éZ KoUo d Ë`m§À`m AmYmao doJdoJù`m nmVù`m§da ^m{fH$ aMZoMo dU©Z XoUo ho `m Aä`mgmMo _w»` C{ÔîQ> hmoVo.

{ZO^m{fH$m§À`m ^m{fH$ kmZmMm dm j_VoMm emoY KoUo, `m kmZmÀ`m {d{dY n¡b§yMo ñnï>rH$aU H$aUo ho Mm°åñH$sÀ`m _Vo ^mfm{dkmZmMo à_wI d¡{eîQ>ço Amho. {ZO^m{fH$m§nmer Ë`m§À`m ^mfoMm eãXg§J«h (Lexicon) AgVo. `mV àË oH$ eãXmMm Cƒma, Ë`mMm AW© d Ë`mMo ì`mH$a{UH$ H$m © `m§Mm A§V^m©d hmoVmo. eãX-{df`H$ kmZm~amo~aM ^m{fH$ {Z`_ì`dñWoMo kmZ {ZO^m{fH$m§nmer AgVo, ho kmZ _w»`Ëdo dmŠ`{df`H$ AgVo. AemàH$mao Mm°åñH$sMo `moJXmZ dU©ZmË_H$ ^mfm{dkmZmV _hÎdmM o R>aVo.

Page 20: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 16

nmR> - 5

^mfmHw$b g§H$ënZm Am{U OJmVrb H$mhr ^mfmHw$bo ^mfoMm d¡km{ZH$ Aä`mg doJdoJù`m nÜXVrZo H$aVm oVmo. EImÚm ^mfoVrb EH$m {d{eîQ H$mbI§S>mMm Aä`mg H$ê$Z Ë`m H$mbI§S>mVrb aMZmì`dñWm, nXì`dñWm, dmŠ`ì`dñWm B., ñVam§À`m nañnag§~§YmMo dU©Z H$aUo hr ^mfmä`mgmMr EH$ nÜXVr hmo`. `m nÜXVrMm Adb§~ H$ê$Z Ë`m {d{eï> H$mbI§S>mVrb ^mfoMo AMyH$ dU©Z H$aUo ho dU©ZmË_H$ ^mfm{dkmZmMo C{Ôï> AgVo. na§Vw ^mfmä`mgmMr hr EH$_od nÜXV Zìho. àM{bV ^mfoÀ`m B{VhmgmMm Aä`mgXoIrb ^mfm{dkmZmÀ`m H$joV oD$ eH$Vmo. ^mfoMr nydm©dñWm d {VMo CÎmaH$mbrZ ñdén `m§Vrb n[adV©Zm§Mm Aä`mg H$ê$Z `m n[adV©Zm_mJrb {Z`_ emoYyZ H$mT>Uo. n[adV©Z{df`H$ CnnÎmr _m§S>Uo, ho Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZmMo C{Ôï> AgVo. doJdoJù`m H$mbI§S>mV ^mfm H$er ~XbV Jobr, `mMm {dMma Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZmÀ`m H$joV oVmo.

XmoZ qH$dm A{YH$ ^mfm§Mm VwbZmË_H$ Aä`mg H$aUo, hr ^mî`mä`mgmMr AmUIr EH$ nÜXVr hmo`. ^mfm§À`m VwbZmË_H$ Aä`mgmbm Eo{Vhm{gH$ Aä`mgmMr OmoS> {Xë`mZ§Va AZoH$ àH$maMo ^m{fH$-g§~§Y hmVr bmJy eH$VmV. CXm… _amR>r, qhXr Am{U JwOamVr ^mfm§Mm VwbZmË_H$ Aä`mg H$aV AgVm, `m ^mfm§V AZwH«$_o hmV, hmW, hmW ho Üd{ZÑîQ>çm OdiMo d AW©ÑîQ>çm gmaIo eãX AmT>iVmV.

^mfm hr EH$ åhUOo ‘{MÝhì`dñWm’ Amho. ^m{fH$ {MÝho `mX¥pÀN>H$ (arbitary) ñdénmMr AgVmV. åhUOoM Üd{Zén {MÝhH$ Oo (Signifier) Am{U AW©én {MpÝhV (Signified) `m§À`mVrb g§~§Y `mX¥pÀN>H$ ñdénmMm AgVmo Am{U Vmo na§naoZo MmbV Ambobm AgVmo. na§Vw darb VrZ ^mfm§V Aem ñdénmMo AZoH$ eãX AmT>iVmV. Ë`m_wio ho gmå` Ho$di `moJm`moJmZo Ambobo Zmhr, ho ñnï> hmoVo.

Üd{ZÑîQ>çm OdiÀ`m Zgboë`m eãXm§Vrb ñdZn[adV©ZmVXoIrb g§dmX (Correspondence) AmT>iVmo. `mdéZ `m VrZ ^mfm§Mr na§nam gmaIr Agmdr Am{U H$mbgmnoj n[adV©Zm_wio Ë`m§Mo AmOMo ñdén doJio ^mgV Agmdo, Agm A§XmO AmnU ~m§Yy eH$Vmo. ì`mH$a{UH$ g§aMZoÀ`m Ñï>rZohr gmå` AmT>iVo. Aem àH$mao _amR>r, qhXr Am{U JwOamWr `m VrZ ^mfm nydu EH$M Agmì`mV, åhUOoM EH$m ^mfonmgyZ {Z_m©U Pmë`m Agmì`mV Agm Aä wnJ_(Hypothesis) AmnU _mZy eH$Vmo.

g§ñH¥$V-‘hñV’ àmH¥$V- ‘hËW’ `m na§naoV hmV, hmW Am{U hmW, ho gmaIo eãX `m VrZ ^mfm§V Ambobo AmhoV, ho bjmV oVo. AÝ` gmYå`m©Mm CbJS>m, `m ^mfm g§ñH¥$VmoØd AmhoV Ago _mZë`mZ§Va hmoD$ eH$Vmo. AerM VwbZm g§ñH¥$V, J«rH$ Am{U b°{Q>Z `m gmYmaUV… g_H$mbrZ Agboë`m ^mfm§V Üd{ZAW©X¥îQ>çm gmaIo Agbobo ~aoM eãX AmT>iVmV. {hQ>mBQ>, AdoñVm, àmMrZ nm{e©`Z, {bWwE{ZAZ `m ^mfm§erhr g§ñH¥$VMo gmYå © Amho. eãXg§J«h Am{U ì`mH$a{UH$ g§aMZm `m XmoÝhr ñVam§da darb

Page 21: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

17

^mfm§_Ü o gmå` AmT>iVo. Ë`m_wio `m ^mfm EH$m ^mfonmgyZ {Z_m©U Pmë`m AmhoV, åhUOoM EH$m ^mfmHw$bmVrb AmhoV Ago AmnU åhUy eH$Vmo. darb gd© ^mfm B§S>mo- wamo{nAZ ^mfonmgyZ CX²^dboë`m AmhoV, Ago _mZbo OmV Agë`m_wio `m ^mfmHw$bmbm B§S>mo wamo{nAZ ^mfmHw$b Ago åhQ>bo OmVo. _yi B§S>mo- wamo{nAZ ^mfm (Proto-Indo-Europeon) ApñVËdmV Zmhr, {VMo nwZa©MZ H$amdo bmJVo. CXm…- B§S>mo- wamo{nAZ g§ñH¥$V J«rH$ b°{Q>Z Ped Pad Pod Ped (nm`) Gen Janu Ganu Genu (JwS>Km) Septan Sapta Hepta Septem (gmV) Pater Pitar Pater Pater (~mn)

‘EH$-^mfmoX²^dËdm§À`m’ AmYmao ^mfm§Mo Oo dJuH$aU Ho$bo OmVo, Ë`mbm Hw$b{Zð> dJuH$aU (Genealogical Classification) Ago åhUVmV. gmYå © AmT>iUmè`m ^mfm§À`m nydm©dñWm§Mm _mJmodm KoD$Z Ë`m§Zm EH$m ^mfon ªV ZoD$Z nmohmoM{dÊ`mMm à`ËZ Ho$di Hw$b{Zð> dJuH$aUmVM Ho$bm

OmVmo. Hw$b{Zð> dJuH$aUmÀ`m AmYmao ^mfoMo ‘Hw$b’ R>a{dVm oVo.

• OJmVrb H$mhr à_wI ^mfmHw$bo …-

‘^mfmHw$b g§H$ënZo’ bm E{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZmV H|$ÐdVu ñWmZ Amho. EImÚm ^mfoÀ`m ApñVËdm{df`rMo nwamdo Zì`mZo CnbãY Pmë`mZ§Va {VMo Hw$bÑîQ>çm dJuH$aU H$aÊ`mMm à`ËZ ^mfmd¡km{ZH$ H$aV AgVmV. OJmVrb ~hþg§»` ^mfm§Mo Hw$b{Zð> dJuH$aU Ho$bo Jobo Amho. H$mhr à_wI ^mfmHw$bm§Mm AmVm n[aM` H$éZ KoD$.

1.B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfmHw$b 2.ho{_Q>mo-go{_{Q>H$ ^mfmHw$b 3.{gZmo-{V~o{Q>AZ ^mfmHw$b 4.Ðm{dS>r ^mfmHw$b OJmVrb à_wI ^mfmHw$bo 5.Am°ñQ´>mo-E{e`m`r ^mfmHw$b 6.{\$Zmo-C>{J«H$ ^mfmHw$b 7.AëVmB©H$ ^mfmHw$b 8.H$m°Ho$eg ^mfmHw$b 9._bm`mo-nm°{b{Z{e`Z ^mfmHw$b

Page 22: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 18

1. B§S>mo- wamo{nAZ ^mfmHw$b …- wamonmVrb d CÎma ^maVmVrb ^mfm§Mm g_mdoe _w»`Ëdo B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmV hmoVmo. ({dñV¥V {dMma nwT>o ) 2. ho{_Q>mo- go{_{Q>H$ ^mfmHw$b …- `m ^mfmHw$bmVrb ho{_{Q>H$ JQ>mV àmMrZ B{Opße`Z, H$m°pßQ>H$ ^mfm Am{U ~m~m©a d MmS> `m Adm©MrZ ^mfm oVmV. go{_{Q>H$ JQ>mV A¸$m{S>AZ d {\${O{eAZ `m àmMrZ, {h~«w Am{U Aa~r `m

Adm©MrZ ^mfm oVmV. J«rZ~J© `mZo ho{_Q>mo-go{_Q>oH$ ^mfmHw$bmbm ‘A°\«$mo-Ao{e`m`r’ ^mfmHw$b Ago Zmd

{Xbobo Amho. ‘A°\«$mo E{e`m`r’ `m ZmdmVyZ ‘ho{_Q>mo-go{_{Q>H$’ JQ>mMm ^m¡Jmo{bH$ {dñVma ñnï> hmoVmo. 3. {gZmo-{V~o{Q>AZ ^mfmHw$b …- A{e`m I§S>mV {gZmo-{V~o{Q>`Z ^mfmHw$bmVrb ^mfm ~mobë`m OmVmV. MrZ_Ü o ~mobë`m OmUmè`m ^mfm, ~_u, {V~oQ>r, d Wm`r ^mfm§Mm g_mdoe `m ^mfmHw$bmV hmoVmo. `m ^mfmHw$bmbm Ë §mÀ`m

^m¡Jmo{bH$ {dñVmamdê$Z ‘B§S>mo-Mm`ZrO’ ^mfmHw$b Agohr H$mhr doim åhQ>bo OmVo. 4. Ðm{dS>r ^mfmHw$b…- X{jU ^maVmVrb V{_i, VobJy, H$mZS>r d _ë`mù`_² `m ^mfm Ðm{dS>r ^mfmHw$bmVrb à_wI ^mfm AmhoV. nyd© ~bw{MñVmZmVrb ~«mhþB© ^mfm `mM ^mfmHw$bmVrb Amho. B§S>mo- wamo{n`Z ^mfm ~mobUmao bmoH$ ^maVmV oÊ`mnydu Ðm{dS>r ^mfm ^maV^a ~mobë`m OmV Agmì`mV. 18 ì`m eVH$mn ªV Ðm{dS>r ^mfm g§ñH¥$VmoX²^dM _mZë`m OmV. na§Vw amñH$ d H$mëS>dob `m ^mfmä`mgH$m§Zr Ðm{dS>r ^mfm B§S>mo-wamo{nAZ ^mfmHw$bmVrb ZmhrV, Ë`m§Mo Hw$b doJio Amho, hm {dMma _m§S>bm.

5. Am°ñQ´>mo- Ao{e`m`r ^mfmHw$b …- ^maVmÀ`m nyd© ^mJmV ~mobë`m OmUmè`m _w§S>m emIoVrb ^mfm, ~«÷XoemVrb _m°Z-_oa emIm Am{U AZm_-_wAm§J emIm `m§Mm Am°ñQ´>mo-Ao{e`m`r ^mfmHw$bmV g_mdoe Ho$bm OmV Agbm, Var `m emIm§Mo Hw$b{Zð> g§~§Y {ZpíMV Pmbobo ZmhrV. 6. {\$Zmo- C>{J«H$ ^mfmHw$b …- `m ^mfmHw$bmbm Ca{bH$ ^mfmHw$b Agohr åhUVmV. {\$Zr, h§Jo[a`Z, bm{ne, d g°_mo oS> `m {\$Zmo-C{J«H$ Hw$bmVrb ^mfm AmhoV.

Page 23: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

19

7. AëVmB©H$ ^mfmHw$b …- VwH$s©, _§Jmob Am{U _m§My ^mfm AëVmB©H$ ^mfmHw$bmVrb AmhoV. AëVmB©H$ ^mfmHw$bmMm {\$Zmo- C{J«H$ ^mfmHw$bmer g§~§Y XmIdyZ H$mhr ^mfmd¡km{ZH$ `m XmoZ Hw$bm§Mo "Cab AëVmB©H$' Ago EH$M ^mfmHw$b _mZrV AgV. darb à_wI ^mfmHw$bm§IoarO H$m°H$oeg d _bm`mo-nm°{b{Z{e`Z hr _hËdmMr ^mfmHw$bo AmhoV. OnmZr ^mfoMm ñdV§Ì dJ© _mZbm OmVmo. H$mhr doir OnmZr ^mfoMm H$mo[a`Z ^mfoer g§~§Y OmoSy>Z `m XmoÝhr ^mfm§Zm Cab- AëVmB©H$ JQ>m_Ü o g_m{dï> Ho$bo OmVo. nU ho dJuH$aU gd©_mÝ` Pmbobo Zmhr. OJmVrb H$mhr ^mfm§Zm da {Xboë`m Hw$bm§noH$s H$moUË`mhr Hw$bm§V g_m{dï> H$aUo AÚmn eŠ` Pmbobo Zmhr. gw_o[aAZ d BÐñH$Z (Etruscan) `m àmMrZ ^mfm Am{U CÎma ñnoZ_Ü o AmO ~mobbr OmUra ~mñH$ ^mfm øm Aem EH$mH$s ^mfm AmhoV. OmJ{VH$ ^mfm§À`m Hw$b{Zð> dJuH$aUmV H$mhr à_mUmV _V_VmÝVaohr AmT>iVmV. H$mhr ^mfmd¡km{ZH$ Am°ñQ´>mo-Ao{e`m`r d _bm`mo- nm°{b{Z{e`Z `m ^mfmHw$bm§Mm EH${ÌV {dMma H$aVmV Am{U Ë`m§Zm Am°pñQ´>H$ Hw$bmV g_m{dï> H$aVmV. ^maVmV àm_w»`mZo Mma ^mfmHw$bmVrb ^mfm ~mobë`m OmVmV.

1. B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$b- _amR>r, JwOamVr, ~§Jmbr, qhXr BË`mXr. 2. Ðm{dS>r ^mfmHw$b- V{_i, VobJy, ‘ë¶mi_² , H$mZS>r BË`mXr. 3. A°ñQ´>mo-E{e`m`r ^mfmHw$b- _w§S>m emIoVrb {~hma àm§VmV ~mobbr OmUmar ^w§S>mar ^mfm, {~hma d

npíM_ ~§Jmb_Yrb gÝVmir ^mfm BË`mXr. 4. {gZmo-{V~o{Q>AZ ^mfmHw$b- {V~oQ>r, ~«÷r emIoVrb bS>mIr _{Unwar d {_Pmo ^mfm.

.

Page 24: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 20

nmR> - 6

B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfmHw$b

{dÚmWu {‘Ì-‘¡{ÌUtZmo, ¶m àH$aUmV AmnU B§S>mo-¶wamo{n¶Z ^mfmHw$bmMr AmoiI H$ê$Z KoUma AmhmoV. B§S>mo wamo{n`Z ^mfmHw$bmMm Aä`mg ^mfm{dkmZmV AZoH$ H$maUm§Zr _hÎdmMm R>aVmo. ^mfmAä`mgmV B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmMrM H$ënZm gd©àW_ _m§S>br Jobr. `m Hw$bmVrb ^mfm§Mm Aä`mg H$aV AgVmZm Eo{Vhm{gH$ ^mfmä`mg nÜXVrMo ñdén {ZpíMV Pmbo Am{U `mM nÜXVr dmnê$Z OJmVrb AÝ` ^mfm§Mo dJuH$aU H$aÊ`mMm à`ËZ gwê$ Pmbm. B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmbm B§S>mo-Oa‘°{ZH$ AWdm Am © ^mfmHw$b Agohr åhQ>bo OmVo. nyd}H$S>rb ^maVmnmgyZ n{íM_oH$S>rb AmB©gb§S> `m Xoemn ªV gmYmaUV… B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmMm {dñVma Amho. AmB©gb§S>_Yrb ^mfm Oa‘°{ZH$ emIoVrb Amho. B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmVrb ^mfm§Mr H$mhr à_wI d¡{eîQ>ço …- 1. `m JQ>mÀ`m ^mfm§Vrb ~è`mMem eãXm§Mr ì wËnVr EImÚm {H «$`mYmVynmer OmD$Z nmohmoMVo. `m

YmVy§nmer oD$Z nmohmoMdë`mZ§Va AW©ÑîQ>çm A{YH$ n¥ÏW…H$aU H$aUo eŠ` ZgVo. A{YH$ n¥ÏW…H$aU H$am`Mo Agë`mg Vo Ho$di Üd{ZÑîQ>çm H$amdo bmJVo.

2. B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmVrb ^mfm§V Zm_o d {H«$`mnXo gd© gmYmaU… {^Þ AgVmV, Zm_m§Mo d {H«$`mnXmMo àË`` doJio AgVmV, Ë`m§Mr KQ>Zm doJir AgVo.

3. eãXm§Mo àË`` JmiyZ Ë`m§Mm EH$ gm_m{gH$ eãX ~Z{dÊ`mMr àd¥Îmr B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmVrb ^mfm§_Ü o {XgyZ oVo.

1.B§S>mo- Bam{Z`Z 2.{hQ>mBQ> 3.VwImar 4.Am{_©{ZAZ B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bo 5.Amë~o{ZAZ 6. J«rH$ 7.~mëQ>mo-ñbmpìhH$ 8.BQ>m{bH$ 9.Ho$pëQ>H$ 10. Oa_°{ZH$

Page 25: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

21

• B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmÀ`m emIm …- 1. ^maVr` BamUr emIm ( B§S>mo-Bam{Z`Z ) `mbm "Am ©Z emIm' Ago åhUVmV. `m emIoMo Am © ^maVr` ^mfm Am{U BamUr ^mfm Ago XmoZ {d^mJ hmoVm. àmMrZ Am ©^maVr` ^mfm ( d¡{XH$ g§ñH¥$V ) Am{U àmMrZ BamUr ^mfm `m ^mfm§Vrb gmå` bjmV KoVm `m XmoZ ^mfm ~mobUmao bmoH$ BamU_Ü o nydu EH$Ì amhrbo AgmdoV. 2. ~mëQ>mo-ñbmpìhH$ emIm …- `m emIoÀ`m ~mpëQ>H$ Am{U ñbmpìhH$ Aem CnemIm AmhoV. ~mpëQ>H$ emIoV {bWwoZAZ `m _hÎdmÀ`m ^mfoMm g_mdoe hmoVmo. `m ^mfoMo gmoimì`m eVH$mnmgyMo ^m{fH$ Z_wZo CnbãY AmhoV. {bWw{ZE{ZAZ ^mfoV Zm_mMr {d^º$séno d¡{XH$ g§ñH¥$Và_mUo AmhoV. d¡{XH$ g§ñH¥$V_Ü o AmTi>Umam gwamKmV {bWwE{ZAZZo {Q>H${dbm Amho. ~mpëQ>H$ emIoVrb àmMrZ à{eAZ d b°{Q>Z `m ^mfm§V gwamKmV AmT>iV ZmhrV. àmMrZ à{eAZ AmO ApñVËdmV Zmhr. {VMr OmJm O_©Z d {bWwE{ZAZ `m ^mfm§Zr KoVbr Amho. ñbm{ìhH$ emIoVrb àmMrZ ^m{fH$ Z_wZm Zdì`m eVH$mVrb Amho. ñbmpìhH$ emIoÀ`m àmMrZ AdñWobm àmMrZ {¼ñVr ñbm{ìhH$ (Old Church Slavic) Ago Zmd Amho. `m ^mfoV ~m`~bMo ^mfm§Va Ho$bo Jobo. 3. Am{_©{ZAZ emIm …- `m emIoVrb Z_wZo nmMì`m eVH$mnmgyZ CnbãY hmoVmV. àmMrZ Am{_©{ZAZ_Ü o àm_w»`mZo {¼ñVr Y‘©J«§WmMr ^mfm§Vao Pmbr AmhoV. Adm©MrZ Am{_©{ZAZ ^mfoÀ`m XmoZ emIm AmhoV. 1 nyd© emIm Am{_©{ZAmV Am{U BamU_Ü o ~mobbr OmVo. 2 npíM_r emIm VwH©$ñVmZmV ~mobbr OmVo. Am{_©{ZAZ ^mfoda Aݶ ^mfm§Mm, {deofV… BamUrMm n[aUm_ Pmbobm Amho. Am{_©{ZAZ ^mfoMo BamUr ^mfoMr gmYå © AmXmZ-à{H«$ oVyZ Ambobo Amho. Am{_©{ZAZMm {\«${OAZ ^mfoerhr g§~§Y Zmhr. Ë`m_wio Vr ñdV§Ì emIm Amho. 4. Amë~o{Z`Z emIm …- `m emIoVrb àmMrZ Z_wZo CnbãY ZmhrV Amë~o{Z`Zda b°{Q>Z, J«rH$, ñbmpìhH$, VwH$s© ^mfm§Mm n[aUm_ Pmbobm Amho. eãX g§J«h _w»`Ëdo b°{Q>Zer {_iVmOwiVm Amho `mMo nwamdo \$maM VwaiH$ AJXr AbrH$S>À`m H$mimVrb AmhoV. Ë`m_wio {VMo àmMrZ én R>a{dUo {VVHo$go gmono Zmhr.

Page 26: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 22

5. J«rH$ AWdm hobo{ZH$ emIm …- hr ^mfm Eo{Vhm{gH$X¥îQ>çm _hÎdmMr Agbr Var AmO \$maM WmoS>o bmoH$ Vr ~mobVmV. J«rg XoemV gm¶àg_Ü o d VwH©$ñVmZmV VwaiH$nUo gÜ`mMr J«rH$ ^mfm ~mobbr OmVo. J«rH$ ^mfoVrb àmMrZ Z_wZo B.g.nyd© 1450 Vo 1200 `m H$mimVrb AmhoV. _mÌ Vo A{bH$S>oM CnbãY Pmbobo AmhoV. àmMrZ J«rH$À`m npíM_ d nyd© ~mobr ApñVËdmV hmoË`m. npíM_ ~mobr S>mo[aH$ ZmdmZo AmoiIbr OmB©. nyd© ~mobrVrb Am`mo{ZH$ Am{U A°{Q>H$ ~mobtn¡H$s, A°{Q>H$ AWoÝg ehamV ~mobbr OmB©. AWoÝgÀ`m gm§ñH¥${VH$ à^mdm_wio A°{Q>H$ à_mU ^mfoMm XOm© àmá Pmbm. 6. BQ>m{bH$ emIm …- `m emIobm b°{Q>Z emIm Agohr åhUVmV. BQ>m{bH$ emIoMo AmoñH$Z Cpå~«AZ Am{U b°{Q>Z-\°${bñH$Z Ago XmoZ dJ© Ho$bo OmVmV. b°{Q>Z \°${bñH$Z dJm©Vrb b°{Q>Z ^mfm _hÎdmMr Amho. J«rg_Yrb A°{Q>H$ ~mobrà_mUo ßb°[aÝg ehamV ~mobë`m OmUmè`m b°{Q>Zbm _hÎd àmá Pmbo, Am{U BQ>br_Yrb AÝ` ~mobr àMmamVyZ Zmhrem Pmë`m. B.g. nyd© 200 nmgyZMo b°{Q>Z gm{hË` {dnwb à_mUmV CnbãY Amho. b°{Q>Z hr J«m§{WH$ ^mfm Agbr Var {VMr ~mobrhr àMmamV hmoVr. 7. H$opëQ>H$ emIm…- `m ^mfoVrb àmMrZ Z_wZo CnbãY ZmhrV. H$opëQ>H$ ^mfm BQ>m{bH$ ^mfoer gmå` Xe©{dVo. Ho$pëQ>H$ emIoÀ`m XmoZ CnemIm AmhoV. A. Jo{b>H$ `m emIoV Am`bªS>_Yrb Am`[ae ^mfoMm g_mdoe hmoVmo. ~. {~«Q>m{ZH$ emIoV B§½bS>À`m doëg ^mJmV ~mobbr OmUmar doëer Am{U \«$mÝgÀ`m CÎmaoH$S>rb {~«Q>m{ZAm dgmhVrVrb ~«oQ>Z `m ^mfm g_m{dï> hmoVmV. 8. Oa_°{ZH$ emIm …- Oa_°{ZH$ emIoMr VrZ CnemIm§_Ü o {d^mJUr hmoVo.

1 nyd© emIm- Oa_°{ZH$ emIoVrb gdm©V àmMrZ Z_wZm Jmo{WH$ ^mfoVrb Amho. Jmo{WH$ hr nyd© emIoVrb ^mfm AgyZ {VMr Adm©MrZ AdñWm CnbãY Zmhr. 2. npíM_ emIm- `mMo hm¶ Oa²_°{ZH$, bmo Oa²_°{ZH$ d A±½bmo-{\«${eAZ Ago Cn{d^mJ hmoVmV. O_©Z hr hm` Oa²_°{ZH$ emIoVrb à_wI ^mfm Va S>M Am{U B§J«Or `m AZwH«$_o bmo Oa²_°{ZH$ Am{U A±½bmo {\«${eAZ emIoVrb _hÎdmÀ`m ^mfm AmhoV. 3. CÎma emIm- AmBñb°{S>H$, ñdrS>re, Zm°d}{OAZ d S>o{Ze `m ^mfm§Mm g_mdoe Oa²_°{ZH$ emIoÀ`m CÎma emIoV hmoVmo.

Page 27: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

23

9. VwImar emIm- B.gZmMo ghmdo Vo AmR>do eVH$ `m H$mimV {b{hbobr ~m¡ÜXY_u` hñV{b{IVo hr VwImar ^mfoVrb CnbãY àmMrZ Z_wZm. VwImarÀ`m XmoZ ~mobr AgyZ nyd}H$S>rb ~mobrbm A½Zr (Agnean)

Am{U npíM_oH$S>rb ~mobrbm Hw$Mr (Kuchean) åhUVmV. 10. {hQ>mBQ> emIm …- {hQ>mBQ> ^mfoV {b{hboë`m _mVrÀ`m {dQ>m `m eVH$mV VwH©$ñVmZmVrb CËIZZmV gmnS>boë`m. hm ^m{fH$ Z_wZm B.g.nyd© 1700 Vo 1200 _Yrb Amho. {hQ>mB©Q> d {VÀ`mer g§~§{YV ^mfm `m§Zm A°ZQ>mo{bAZ emIm Agohr åhQ>bo OmVo. {hQ>mBQ> d J«rH$ ^mfm§Vrb àmMrZ Z_wÝ`m§Mm VwbZmË_H$ Aä`mg Ho$ë`mZ§Va J«rH$-g§ñH¥$Và_mUo {hQ>mB©Q> B§S>mo- wamo{nAZ ^mfonmgyZ {Z_m©U Pmbr Amho, ho XmIdyZ XoVm oVo. B§S>mo- wamo{nAZ ^mfmHw$bmÀ`m Ho$di AmR> emIm AmhoV, Ago àma§^r _mZbo OmV Ago. VwImar Am{U {hQ>mBQ> ^mfm§À`m emoYm_wio B§S>mo- wamo{n`Z ^mfmHw$bmÀ`m Xhm emIm hmoVmV.

• gmV_² dJ© Am{U Ho$ÝVw_ dJ© …- B§S>mo wamo{nAZ ^mfoVrb Vmbì` ñne© ÜdZr B§S>mo wamo{nAZ ^mfmHw$bmÀ`m H$mhr emImV Kf©H$

Cƒmabm OmVmo, Va H$mhr emIm§V ñne©M ahmVmo. CXm…- B§S>mo- wamo{nAZ ^mfoVrb ‘Kmtom’ hm eãX B§S>mo Bam{ZAZ emIoVrb AdoñVm ^mfoV gmV_² Agm Cƒmabm OmVmo. Am{U BQ>m{bH$ emIoVrb b°{Q>Z ^mfoV Ho$ÝVw_² Agm Cƒmabm OmVmo. gmV_² dJm©V nyd}H$S>rb emIm§Mm g_mdoe hmoVmo Va Ho$ÝVw_² dJm©V npíM_oH$S>rb emIm g_m{dï> hmoVmV, Ago Ama§^r _mZbo OmB©. nU VwImar d {hQ>mBQ> emIm§Mm emoY bmJë`mZ§Va nm¡dm©Ë` Am{U nmpíM_mË` ho ^m¡Jmo{bH$ dJuH$aU ~Xbmdo bmJbo. VwImar d {hQ>mB©Q> `m emIm ^m¡Jmo{bH$ÑîQ>çm nyd}H$S>rb AgyZhr ñdZn[adV©Z {dMmamV KoVm Ë`m§Mm g_mdoe Ho$ÝVw_ (npíM_oH$S>rb) dJm©V H$amdm bmJVmo.

gmV_² dJm©V B§S>mo-Bam{ZAZ, ~mëQ>mo-ñbmpìhH$, Am{_©{ZAZ Am{U Amë~o{ZAZ emIm§Mm g_mdoe hmoVmo. Ho$ÝVw_ dJm©V J«rH$, BQ>m{bH$, Oa²_°{ZH$, H$mopëQ>H$, VwImar Am{U {hQ>mB©Q> ^mfm§Mm g_mdoe hmoVmo.

Page 28: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 24

nmR> - 7

Am{XH$mbrZ ‘amR>r {dÚmWu {‘Ì‘¡{ÌUtZmo, ¶m àH$aUmnmgyZ nwT>o H$mhr àH$aUo AmnU ‘amR>rÀ¶m H$m{bH$ ^oXm§Mm Aä¶mg H$aUma AmhmoV.

• Am{XH$mbrZ _amR>r …-

‘àmMrZ _amR>r ^mfm’ qH$dm ‘àmMrZ _amR>r gm{hË`’ Agm eãXà`moJ H$aÊ`mMr àWm éT> Pmbr Agë`mZoM AmnU àmMrZ hm eãX EH$m {deof AWm©Zo dmnê$ bmJbmo AmhmoV. Iao Va _amR>r ^mfm Am{U _amR>r gm{hË` `m§Mm Ama§^H$mi bjmV KoVbm Va Ë`mgmR>r `mbm "_Ü` wJrZ' hm eãX `moOUo A{YH$ `mo½` R>aob. "`mXdH$mb' hr g§kmhr AemàH$mao dmnaÊ`mMr àWm éT> Pmbr Amho. dñVwV… `mXdH$mbmMr _`m©Xm B.g. 1200 Vo B.g. 1350 Aer {ZpíMV Pmbr Amho. `mXdnyd©H$mbmV _amR>rMm CX²J_ Pmbm d {VÀ`m {dH$mgmÀ`m n{hë`md{hë`m IwUmhr `mM H$mimV AmT>iVmV. àmMrZ _amR>r H$moard boI, erbmboI d Vm_«nQ> `m_Ü o `m IwUm XS>boë`m AmhoV. _amR>r ^mfoMm d dmS²>_`mMm Aä`mg H$aVmZm amOH$s` n[adV©Zmer OwiUmar H$mbI§S>e… {d^mJUr H$aÊ`mV oV AgVo. ho _amR>r ^mfoMm d dmS²>_`mMm B{Vhmg dmMVmZm Amnë`m bjmV oVo. `mXdH$mb- B.g. 1200 Vo B.g. 1350 ~hm_ZrH$mb- B.g. 1350 Vo B.g. 1600 {edH$mb- B.g. 1600 Vo B.g. 1700 noedoH$mb- B.g. 1700 Vo B.g. 1818 Aìdb B§J«Or H$mb- B.g. 1818 Vo B.g. 1874 H$moUË`mhr ^mfoÀ`m B{VhmgmV BVH$s H$mQ>oH$moa H$mb{d^mJUr H$aUo AË §V XwamnmñV AgVo. H$maU A_wH$ EH$ df© g§nbo H$s Ë`m ^mfoMo A§V~m©ø én nmbQ>bo Ago hmoV Zmhr. ^mfoVrb nardV©Z ho hiyhiy H«$_e… àXrK© H$mbn ªV KS>V AgVo d Vo Ooìhm bjUr` Agë`mMo OmUdVo, VoìhmM ñdV§Ì H$mbI§S> H$ënyZ Ë`mMr Zmo§X KoUo An[ahm © R>aVo. AmOda _amR>r ^mfoÀ`m dm gm{hË`mÀ`m B{VhmgmV `mXdH$mb, ~hm_ZrH$mb, {edH$mb B H$m{bH$^oX _mZbo Jobo AmhoV. Vo _mZÊ`mbm AmYma^yV R>abobm {ZH$f VËH$mbrZ amOH$s` H$maH$sX© hm Amho. àmMrZ dm _Ü` wJrZ gm{hË`mÀ`m g§X^m©V Ago OmUdVo H$s, ho gm{hË` OwÝ`m hñV{b{IVmVyZ AdVrU© Pmbo AgyZ ~è`mM doim _yi J«§WH$Ë`m©Mr hñV{b{IVo CnbãY ZmhrV, Ë`m§À`m CÎmaH$mbrZ àVrM CnbãY hmoVmV. CnbãY hñV{b{IVm§À`m AmYmao nmR>ewÜX g§{hVm {ZpíMV H$amdr bmJVo. {edm`

Page 29: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

25

_hmZw^md g§àXm`mgma»`m H$mhr g§àXm`m§Mo gm{hË` {d{dY gm§Ho${VH$ {b߶m§V {b{hbo Agë¶mZo ˶m {b߶m§Mm CbJS>m Ho$ë`mZ§VaM ho gm{hË` Amnë`mg_moa AdVaVo. Ë`mZ§VaM Ë`mMm ^m{fH$ Aä`mg H$aVm oVmo d Aem àH$mao CnbãY Pmboë`m _hmZw^mdr` gm{hË`mMo gyú_ ^m{fH$ AÜ``Z H$aÊ`mMo à`ËZhr WmoS>o\$ma Pmbo AmhoV. `m gd© AS>MUr_wio Ho$di Aä`mgmÀ`m gmo`rgmR>r EH$ An[ahm © AdñWoV _amR>r ^mfoÀ`m Aä`mgH$m§Zm amOdQ>rda AmYmabobo ho H$m{bH$ ^oX ñdrH$mamdo bmJbo. oWo Am{XH$mbmMr _`m©Xm _amR>rÀ`m CÎnÎmrnmgyZ B.g. 1350 n ªV _mZUo C{MV R>abo.

• AÜ``Z gm_J«r …- _amR>r H$moard boI-{ebmboI d Vm_«nQ>, _wHw§$XamO{da{MV {ddoH$qgYy, kmZoídar, A_¥VmZw^d d Mm§JXodnmgï>r. kmZXod-Zm_Xodm§Mo A^§J, brimM[aÌ, JmoqdXà^wM[aÌ, _hX§~oMo Ydio, Mmo§^m{da{MV "Ca~«mhaU', Za|ÐmMo "épŠ_Ur ñd §da' B.Mm `m g§X^m©V {ZX}e H$amd`mg hdm.

• Am{XH$m{bZ _amR>rMo ñdénXe©Z …- Üd{Z{dMma, én{dMma, eãX{gÜXr, eãXg§J«h, dmŠ`aMZm d dmŠ`àMma `m g§X^m©V Am{XH$mbrZ _amR>rMo ñdénXe©Z KoÊ`mMm oWo AmnU à`ËZ H$ê$. A) Üd{Z{dMma …- _amR>rÀ`m Am{XH$mbm_Ü o nwT>rb ÜdZr AmT>iVm ñda … A, Am, B, B©, C, D$, E, Eo, Amo, Am¡. ì §OZo …(H$§R>ç) H²$, I², J², K², (Vmbì¶) M², N²>, O², P², (X§VVmbì`) M², N²>, O², P², (XÝË`) V², W², X², Y², (AmoîR>ç) n², \²$, ~², ^², (Zm{gŠ`) L²>, U², Z², _², (AY©ñda) ², d², (Ðd) a², b², (Cî_²) e², f², g², (_hmàmU) h². Am{U i²

Page 30: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 26

g§ñH¥$V "F$' Mr à{H«$`m …- "F$' hm ñda Cƒmamg AdKS> Agë`mZo àmH¥$VmV d nwT>o _amR>rÀ¶m Am{XH$mbmV Ë`mMo gwb^rH$aU H$aÊ`mMm à`ËZ Pmbm Amho. `mV _w»`ËdoH$éZ F$>>> A, F$>>> B, F$>>> C, `m VrZ à{H«$`m Pmë`mMo {XgVo.

F$>> A … V¥U >> VUH$Q> _¥Xw >> _D$

F$>>> B … V¥Vr` >> VrO Ñï>r > {XR>r F$>> C … F$Ow >> COw àmd¥f> > nmCg

àJ¥ø{ZdmaU …- g§ñH¥$V_YyZ eãX àmH¥$VmV oVmV Ë`m§Vrb ÜdZr_Ü o H$mhr {deof n[adV©Z hmoVo. ~è`mMdoim AmÚoVa ñWmZ Agbobo H²$, J², M², O², V², X²>, `mgm§aIo ÜdZr bmonVmV d Ë`m§Zm ghmæ`^yV AgUmao ñda VodT>o {e„H$ dmhVmV. `m_Ü o (A) "`' lwVr- _yi g§ñH¥$V eãXm§V " ²' ZgVmZm eãX àmH¥$VmVyZ _amR>rV oVmZm Ë`mV " ²' hm ÜdZr oVmo.

CXm …- gmJa > gm`a, _mVm >> _m`, àgmXXmZ >> ngm`XmZ, "d' lwVr- darbà_mUo "`' EodOr "d' hm ÜdZrhr H$mhr _amR>r eãXmV oVmo.

CXm …- KmV >> Kmdmo, MoVZm >> Modmo, nmX > nmdmo, (Am) ñdag§jon …- `m àmH¥$V {H«$ o_wio àJ¥ø Amë`mg XmoZ ñdam§Mm g§jon Ho$bm OmVmo.

CXm …- g§. AOJa > > àm. AAAa >> _. Ama

g§. ÚyVH$ma > > àm. OwAAma >> _. OwAmar

g§. doXZm >> àm. do-AUm >> _. doUm (B) g§ wº$ ñda …- àJ¥ø Q>miÊ`mgmR>r Eo {H$§dm Am¡ Aem g§ wº$ ñdam§Mm Cn`moJ Ho$bm OmVmo.

CXm …- Eo- g§. à{Vð>mZ >> àm. nBÇ>mU > > _. n¡R>U

g§. à{Vkm >> àm. nBÁOm >> _. n¡O

Am¡- g§. MVwîH$ >> àm. MCdH$ >> _. Mm¡H$

g§. MVwW© >> àm. MCËW > _. Mm¡W

• ñda^º$s (Anaptyxis) AmXe©> > Am[agm, `ËZ >> OVZ, df© >> d[ag, hf©© >> h[aI B.,

Page 31: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

27

• _Ü`ñdabmon (Syncope)

dahmQ>H >> dèhmS>, ZJa >> ZJ«, ñd §da >> g¡da, _ZmoaW >> _ZmoW©w B.,

• dU©{dn ©` qH$dm dU©{dË`mg (Metathesis) `m à{H«$ o_Ü o dUm©Mo ñWmZm§VaU Pmë`mMo AmT>iyZ oVo. nO©Ý`- àOÝ`

• g_dU©bmon (Haplogy) n§MMra$>> nm§Mm¡a>, OÝ`{Zdmg >> Om{Zdmg, dmÚ §Ì >> dmOm§Ì B.,

• AmÚdUm©J_ (Prothesis) `m à{H«$ oV eãXmÀ`m àma§^r _yi eãXmV Ama§^rñWmZr Zgbobm dU© oVmo.

pñWVr$>> AñVr{V>, ór >> Aór, ñWmZ >> AmñWmZ B.,

• _hmàmUËd `m à{H«$ o_wio _yi g§ñH¥$V eãXm§V Zgbobo _hmàmUËd Vmo àmH¥$V_YyµZ _amR>rV oVmZm Ë`m eãXmg àmá Pmë`mMo AmT>iVo.

J¥h$>> Ka>, nZe >> \$Ug, JJ©ar >> KmJar, naew >> \$ag B.,

• _hmàmUËdbmon `m à{H«$ oV _yi g§ñH¥$V eãX àmH¥$VyZ _amR>rV oVmZm Ë`mVrb h- wº$ Cƒma Zï> Pmë`mMo AmT>iVo.

Am¡fY$>> dmogX, e¥§Ibm >> gmH$b B.,

• "i' H$mamMo àm~ë¶ …- "i' hm Cƒma g§ñH¥$V ^mfoV Zmhr. Ðm{dS>r ^mfm§Vrb hm Cƒma àmH¥$VÀ`m _mÜ`_mX²dmam _amR>rV

Ambm. Vmo `m H$mimVrb eãXg§J«hmV {dnwbà_mUmV AmT>iVmo.-

eë`$> gi>, XodHw$b> >XoD$i, brbm > brim, Aën_mÌ >> Aiw_mi B., (~) én{dMma …- 1. qbJ …- _amR>rÀ`m Am{XH$mbmV H$mhr eãXm§Mo qbJ g§ñH¥$Và_mUoM Agë`mMo AmT>iVo CXm… ñdßZ (nwq„J), H$mM (nwq„J), OÝ_ (ZnwgH$qbJ) VWm{n àmH¥$VZo g§ñH¥$VMr qbJ-ì`dñWm VerM Z ñdrH$maVm {VÀ`mV n[adV©Z Ho$bo. Am{XH$mbrZ _amR>rZo `m àd¥VrMm ñdrH$ma Ho$bm Amho. Am{XH$mbrZ _amR>rV nw„tJr Zm_m§Mo órqbJr én "B-B©' qH$dm B©{U `m àË``m§Zr gmYbo OmVo. _mhma- _hmar, Jwad-Jwa{d, XoD$i- XoD$ir, Vobr-Vo{bU B.

Page 32: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 28

2. dMZ …- Am{XH$mbmV EH$dMZr d AZoH$dMZmMr nwT>rb éno AmT>iVmV. EH$dMZ- ~mobw, Kmofw, amUm, Jmogmdr B. AZoH$dMZ- ~mob, àm{U o, M§Ð_o, {hao, KmUo, `mo{J o B. 3. {d^º$s

{d^º$sMo nwT>rb àË`` Am{XH$mbrZ _amR>rV AmT>iVmV. àW_m - C … JUoew, nyVw, {dÇ>bw Amo … amAmo, CnmAmo {ÛVr`m - àW_m d {ÛVr`m {d^º$s¨À`m àË``mV ~hþYm g_mZVm AmT>iVo. V¥Vr`m - Am§ … Zdagm§, àd¥Îmm§, _Zwî`m§ B§ … n§{S>Vt Jmogmdr§ kmZXodr§ E§ … Mm_w§S>amOo§, X§S>ZmHo§ , àgmX| MVwWu - Am … ñdJm©, ZaH$m, XoCbm n§M_r - Am¡{Z, hm¡{Z … _oKm¡{Z, _R>mhm¡{Z nð>r - Am … Vobm, JdVm gá_r - Am§ … S>mobm§, Jim§, Mm¡hQ>m§ B© … nmQ>Ur, ZJar, hmQ>r g§~moYZ - Am … am`m, ~mYm Amo… ^Q>mo, nmR>H$mo B. 4. gm_mÝ`ê$n gm_mÝ`ê$n hmoV AgVmZm nwT>rb ê$no {gÕ Pmë`mMo {XgVo -nmQ>gyVmMm, {^jo{g, órE{g B. 5. gd©Zm_o - _r, Amåhr, _mPo, Am_wMo, _mPo`m, VwPr`m, Vo, {V¶m B. 6. {deofUo - {deoî`mà_mUo {deofUmMo ê$n Á`mV nmbQ>Vo Aer {deoî`{ZXZ {deofUo ho Am{XH$mbrZ _amR>rMo EH$ d¡{eîQ>ço hmo`. CXm. - gH$ir§ Jmonmir, g~rO| V¥U|, lr_§V| _møoao, B. 7. g§ wº$ {H«$`mnXo - qM{VVw Amhm{g, {dafVm{V, {‘adV Ago B.

Page 33: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

29

8. H$mi - {VÝhr à_wI H$mim§Mr nwT>rb ê$no Am{XH$mbrZ _amR>rV AmT>iVmV. ^yVH$mi - XrYbr, dmoiJ{dbm, åhUrVbo. dV©_mZ - Am{V, Am{W, Ag{V, AmdS>o ^{dî`H$mi - amI¡b, Xmohm¡{Z, oB©b B. 9. à`moJ - H$_©Ur à`moJmMr ê$no BO àË``mZo gmYbr AmhoV. CXm. - [aJrOo, XrOo, ImBOo 10. à`moOH$ ê$no - PmH$drOV, dmoiJ{dbr, hmgdrOV, H$a{d`bo 11. AH$aU ê$n - Zo{XVr, {ZJoVm Z hmoAmdo, YaoZm. 12. AW© - {dÜ`W© … amIm, ~mobmdm, Xo`mdm

AmkmW© … dmonm, Z dMmdo, Kmbmdo (H$) eãX{gÕr - 1. Aä`ñV eãX - Ë`mM Ë`m eãXmMr nwZê$º$s hmoD$Z H$mhr eãX {gÕ Pmbo AmhoV. JmdmoJmdr, XoemoXoer, ZXmoZXr B. 2. {damoYr OmoS>eãX - dmobr-H$moaS>r, gmZr-Wmoa, AmVw-~mhr[a B. 3. gm_m{gH$ eãX - gwYmZrd¥{Îm, Xm§S>r - S>moiH$mê$ B. (S>) eãXg§J«h - Am{XH$mbrZ _amR>r eãXg§J«h VËg_ d VX²^d eãXm§Zr g_¥Õ Pmbm AgyZ Ë`mV VX²^d e×m§Mo à_mU A{YH$ Amho. CXm. - VËg_ - d¥j, AmgZ, Xe©Z, Ðì`, gd©k, lr_y{V©, CXH$ B. VX²^d - {XR>r, _mCbr, gwUo, ggm, brim, S>mohmo, Jmd, gaU B. Am[XH$mbrZ _amR>rÀ`m eãXg§J«hmdarb H$ÞS eãXg§J«hmMm à^md bjUr` Amho.

Page 34: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 30

CXm. - H$mob, Vm|Jb, ~moam, _wS>o, Cir B. \$mguMm à^md `m H$mimV AË`ën OmUdVmo. noamoO, ê$IdV, {ZgmU B. eãX.

(B©) dmŠ`aMZm - Am{XH$mbrZ _amR>rÀ`m dmŠ`aMZoV EH$ doJimM JmoS>dm Amho. Ë`mV ~mob^mfoMo ñn§XZ àH$Q>bo Amho.

- `VwH|$ M§Xw gy ©w Va V§d nmimd| (doig {ebmboI) - Or… Or… hma{dbo Ago Vo do{MOmo XrOo… _J Io{iOmo… - EW gaU Ambo`m H$mB> _aU Ago? - EW Om{VHw$i Zmhr … Iw§Q> Xmdo Zmhr.

(\$) dmŠàMma ê$n H$aUo, ~rOo H$aUo, ‘mJ©y dgVm hmoUo, doY g§MmaUo, Xmad§R>m amIUo, KadmV H$aUo BË`mXr. oWda Üd{Z{dMma, ê$n{dMma, eãXg§J«h, eãX{gÕr `mVyZ Am{XH$mbrZ _amR>rMo ñdê$n Ý`mhmiÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. Ë`mdê$Z {VÀ`m à_wI d¡{eîQ>çm§Mo ñdê$nXe© KS>ob Aer Anojm Amho.

Page 35: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

31

nmR> - 8

‘ܶ ‘amR>r

_amR>r ^mfoÀ`m B{VhmgmV _Ü` wJrZ H$mbI§S> µAZoH$ ~m~VrV A{Ve` _hÎdmMm Agm R>aVmo. hm H$mbI§S> gm_mÝ`V… Mm¡Xmì`m eVH$mÀ`m àma§^mnmgyZ EH$mo{Ugmì`m eVH$mÀ`m àma§^mn ªV - åhUOo hm H$mbI§S> B. g. 1350 Vo 1850 _mZUo wº$ R>aob. _amR>r ^mfoMo Am wî` AmO gw_mao EH$ hOma dfm©Mo _mZbo, Va Ë`mVbm Odinmg AYm© ^mJ _Ü` wJmZo ì`mnbm Amho.

• dmL>_`mMo ñdê$n - dmL>_`rZ KS>m_moS>r ho gm§ñH¥${VH$ OrdZmMo EH$ A§J Agbo Var ^m{fH$ Aä`mgmÀ`m g§X^m©V

Ë`mMo ‘hÎd {deofÎdmZo _mZmdo bmJbo. `m nmM eVH$m§_Ü o AZoH$ àH$maMr dmL>²_`{Z{_©Vr hmoV am{hbr. AÜ`mË_àYmZ n§Wr` dmL>²‘`, ^mî`J«§W, ñ\w$Q> A^§Jê$n aMZm, Ama˶m, ñVmoÌo B. ^{º$na aMZm, H$WmàYmZ XrK© H$mì o, AmQ>monera ñdê$nmMr ñd§`da-H$mì o, {d{eï> hoVy§Zr aMbo Jobobo nmodmSo d bmdÊ`m Ago ZmZm àH$maMo nÚdmL>²‘` `m H$mimV {Z_m©U Pmbo Amho. ~IadmL>²_`mÀ`m ê$nmZo EH$ Zdo XmbZ `mM H$mbI§S>mÀ`m CÎmamYm©V gO{dbo Jobo Am{U dmL²_`{Z{_©Vr hm hoVy Zgbm Var doJdoJù`m joÌm§Vrb eoH$S>mo ìµ`º$s¨Mm nÌì`dhma `mM H$mbI§S>mV Pmbm. n§MV§ÌmMr H$mhr ^mfm§Vaohr `m H$mimV {gÕ Pmbr.

EH$ZmW, VwH$mam_, am_Xmg, `m§gmaIo g§VH$dr _wºo$œa, dm_Zn§{S>V, lrYa d _moamon§V `m§gmaIo n§{S>VH$dr Am{U naewam_, am_mOmoer d hmoZmOr `m§gmaIo emhra `m§Zr Ë`m Ë`m joÌm§V _moR>r dmL>²_`rZ H$m_{Jar ~Omdbr Amho. {¼ñVnwamUmMr aMZm H$ê$Z EH$ doJir dmL²>_`rZ na§nam gwê$ H$aUmam \$mXa ñQ>r\$Ýg Am{U g^mgXm§Mr ~Ia, ^mD$gmho~m§Mr ~Ia, AmkmnÌ `m§gmaIr JÚ{Z{_©Vr H$aUmao boIH$ hr `m H$mimVrb dmL>²_`mMr AmUIr EH$ O_oMr ~mOy åhQ>br nm{hOo.

• ^m{fH$ Aä`mgmMr gmYZo - `m H$mbI§S>mVrb {b{IV gmYZo nwT>rbàH$maMr AmhoV - 1) H$moard boI 2) JÚ dm nÚ J«§W 3) Eo{Vhm{gH$ nÌì`dhma

_Ü` wJmV {ebmboI, Vm_«nQ> `m ñdê$nmMo H$mhr H$moard boI CnbãY AmhoV, ho Iao Amho; VWm{n àmMrZ _amR>rÀ`m g§X^m©V `m àH$maÀ`m gmYZm§Zm OodT>o _hÎd Amho,. VodT>o _Ü` wJmÀ`m ~m~VrV

Page 36: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 32

Zmhr. Á`m H$mimV JÚ-nÚ ñdê$nmMo {b{IV gm{hË` CnbãY AgVo, Ë`m H$mimV Aem H$moard boIm§Zm \$mago _hÎd CaV Zmhr. Oo {ebmboI d Vm_«nQ> CnbãY AmhoV Ë`m§Zm amOH$s` d gm§ñH¥${VH$ KS>m_moS>tÀ`m g§X^m©V _hÎd Agbo, Var ^m{fH$ Aä`mgmÀ`m g§X^m©V ho gmYZ Zm__mÌM R>aVo. `m H$mbI§S>mV {dnwb dmL>²_` CnbãY Agbo Var Ë`mbm AZoH$ _`m©Xm nS>VmV. nÚdmL²>_`mbm ^m{fH$ Aä`mgmMo gmYZ åhUyZ \$mago _hÎd XoVm oV Zmhr. nÚdmL²>_` ~mobÊ`mÀ`m ñdm^m{dH$ ^mfoMo à{Vê$n Agy eH$V Zmhr. nÚmbm N>§XmMr, b`rMr, `_H$-AZwàmgm§Mr d nÚg§Ho$Vm§Mr ~§YZo AgVmV. Ë`mVhr A{dH¥$V ñdê$nmMr _yi hñV{b{IVo Amnë`mH$S>o CnbãY ZmhrV. nÚdmL²>_`mÀ`m VwbZoZo _Ü` wJmV JÚdmL²>_` WmoS>oM {Z_m©U Pmbo Ago {XgyZ oVo. JÚ ho ^mfoMo ñdm^m{dH$ ê$n àH$Q> H$arV Agë`mZo `m CnbãY JÚgm{hË`mbm ^m{fH$ Aä`mgmMo gmYZ åhUyZ {deofM _hÎd àmá hmoVo. na§Vw _amR>rVrb Á`m à{gÕ ~Iar AmhoV Ë`m§À`m _yi àVr ~hþYm {_iboë`m ZmhrV Va Ë`m§À`m {d{dY ZH$bm§daM Aä`mgH$m§Zm g_mYmZ _mZmdo bmJbo Amho. {edm` ~Iar Am{U Eo{Vhm{gH$ nÌì`dhma `m ñdê$nmMo Oo JÚ CnbãY Amho, Vo _moS>r {bnr_Ü o {b{hbo Jobo Amho. _moS>r {bnrV èhñdXrKm©Xr boIZmÀ`m H$moQ>oH$moa {Z`_m§Zm {VVHo$go ñWmZ Zmhr Am{U boIZmÀ`m gmo`rZwgma eãXê$no doJir {b{hÊ`mMr àd¥Îmr _moS>r boIZmV AmT>iVo. _moS>r boIZmV {dam_{MÝho OdiOdi ZmhrVM. Ë`m_wio JÚboIZ åhUyZ ~Iar qH$dm nÌì`dhma ho gmYZ COdo Agbo, Var _moS>r{bnr_wio Ë`mV CUrd {Z_m©U hmoVo.

• _Ü` wJmMo CnH$mbI§S> AmOdaÀ`m Aä`mgH$m§Zr {d{dY amOdQ>tZm AZwgê$Z ~hm_ZrH$mb, {edH$mb d noedoH$mb

Aer Ë`mMr {d^mJUr Ho$bobr {XgVo. ~hm_ZrH$mb - Mm¡Xmdo, n§Yamdo d gmoimdo eVH$ {edH$mb - gVamdo eVH$ noedoH$mb > - AR>amdo eVH$ ~hm_ZrH$mb hm ~amM {dñV¥V Agë`mZo nyd©~hm_Zr d CÎma~hm_Zr Ago Ë`mVo Cn{d^mJ _mZUo

eŠ` Amho.

• _Ü` wJmVrb à_wI ^m{fH$ KQ>Zm - Mm¡Xmì`m eVH$mÀ`m àma§^mnmgyZ Vo AR>amì`m eVH$mÀ`m AIoarn ªV _amR>rÀ`m g§X^m©V H$moUH$moUË`m ^m{fH$ KQ>Zm KS>ë`m `m àíZmMo CÎma emoYm`Mo R>a{dë`mg nwT>rb {d{dY A§Jm§Zr emoY ¿`mdm bmJob.

1) gd©gm_mÝ` _amR>r _mUgmMr ì`dhmamMr ^mfm 2) _amR>rÀ`m ghdVu ^mfm d Ë`mMm _amR>rdarb n[aUm_ 3) {d{dY ~mobr§Mo ñdê$n

Page 37: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

33

4) wamo{n`Zm§Mr _amR>r 5) _wgb_mZr ^mfm§Mm _amR>rdarb n[aUm_ 6) g§ñH¥$VMm à^md 7) _amR>rMo Xa~mar {eï>mMmamMo diU

1) gd©gm_mÝ`m§Mr _amR>r ^mfm -

H$mÝhmonmÌogma»`m J{UH$mH$Ý oMo A^§J, EH$ZmWr ^mê$S>o d JdiUr, VwH$mam_m§Mr g§nÞ dmUr, emhra `m§À`m boIZmVyZ gd©gm_mÝ` _amR>r _mUgmÀ`m ^mfoMm emoY H$mhr à_mUmV KoVm oB©b. 2) ghdVu _amR>r ^mfm

EH$ZmWm§À`m g_H$mbrZ nwa§XaXmg hm H$ÞS> g§VH$dr {dÇ>bmMmM CnmgH$ hmoVm. _hmamï´>mMm H$ÞS>er g§~§Y Agbm Varhr `m H$mimV Zì`mZo H$ÞS> eãX Ambobo ZmhrV. AmYr Ambo hmoVo VoM {Q>Hy$Z am{hbo Ago Aä`mgH$m§Mo _V Amho. _mÌ AmOÀ`mà_mUo Ë`mH$mirhr X{jU _hmamï´> d CÎma H$Zm©Q>H$ oWrb ^mfoMo ñdê$n g§{_l Agbo nm{hOo Ago AZw_mZ H$amdo bmJVo.

amOdQ>rÀ`m ~m~VrV _hmamï´>mMm JwOamVer g§~§Y \$ma C{eam, åhUOo {edH$mbmV Am{U àm_w»`mZo noedoH$mbmV Ambm. Ym{_©H$ H$maUmgmR>r d Z§Va _wbwI{JarÀ`m {Z{_ÎmmZo qhXr àXoemer d qhXr ^m{fH$m§er _amR>r _mUgm§Mm g§~§Y oV Ago; nU `m g§~§YmMo ^m{fH$ Xe©Z \$ma VwaiH$ ñdê$nmV nhmd`mg {_iVo.

Ë`m H$mimVrb AZoH$ _amR>r H$dtÀ`m Zmdmda Aën à_mUmV H$m hmoB©Zm, nU qhXr aMZm AmT>iVo. H$mhr em{ham§Zrhr qhXr nXo aMbr AmhoV. EH$ZmWm§Mo dmñVì` H$mhr H$mi qhXr àXoemV hmoVoM.

3) VËH$mbrZ _amR>rÀ`m ~mobr

^mfm d ~mobr `m§À`m g§X^m©V Or pñWVr AmO {XgVo Ver _Ü` wJmVhr AgUmaM. dV©_mZ _amR>rÀ`m Á`m {^Þ ~mobr AmO ApñVËdmV AmhoV Ë`m§Zm nyd©na§nam AgUmaM. nU _Ü` wJmV _amR>rÀ`m Zo_Š`m {H$Vr ~mobr hmoË`m, ho Zo_Ho$ gm§JUo eŠ` Zmhr.

4) wamo{n`Zm§Mr _amR>r

`mH$mimV \$mXa ñQ>r\$Ýg `m§À`m {¼ñVnwamUmnmgyZ dmL²>_`rZ na§nam gwê$ Pmbr hmoVr.

{¼ñVnwamUmÀ`m Cƒma à{H«$ oV F$ >> ê$, A >> Am, A >> E, A >> Amo, B >> A, B© >> E, C >> A Aem àd¥Îmr AmT>iVmV. AZwñdma àm~ë` ho {¼ñVnwamUmÀ`m ^mfoMo EH$ d¡{eîQ>ç hmo`. {¼ñVnwamUmV

{dgJ© Am{O~mV AmT>iV Zmhr. _Ü`ñdabmon (ZaHw$ >> ZH©w$, An[a{_V >> Aà{_V) AmÚdUm©J_ (EH$

>> ÌoH$), _Ü`ì §OZmJ_ (A§VH$mb >> AVaH$mi) B. Cƒmaà{H«$ oÀ`m àd¥Îmr {XgyZ oVmV.

Page 38: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 34

_wgb_mZr amOdQ>r_wio Aa~r - \$magr ^mfm§Mm n[aUm_ _amR>rda Pmbm Ë`m_wio `mH$mimVrb _amR>rMo ñdê$n doJio àm_w»`mZo OmUdVo. ~hm_Zr amOdQ>rÀ`m àma§^mnmgyZ Vo noedmB©À`m AIoarn ªV gVV nmM eVHo$ hm narUm_ hmoV hmoVm, Ë`mV H$mhr doiobm MTCVma Pmbobmhr AmT>iVmo.

_amR>r ^mfm ^«ï> hmoÊ`mBVH$m {VÀ`mda \$mguMm à^md nS>bm Ago amOdmS>o åhUVmV. Ago Agbo Varhr Y_©, VËdkmZ, Zr{V{dMma `m§gmaIr gm§ñH¥${VH$ OrdZmMr A§Jo \$mguÀ`m à^mdmnmgyZ nyU© _wº$ am{hbr. `mCbQ> nmofmI, eóo, wÕV§Ì, JS>H$moQ>, amÁ`H$ma^ma Am{U bm¡{H$H$ MmbrarVr `m~m~VrV AmnUmg _wgb_mZm§H$S>yZ nwîH$i H$mhr ¿`mdo bmJbo. gmh{OH$M OrdZmÀ`m `m {d^mJmVM hOmamo Aa~r-\$mgu eãXm§Mr AmdmH$ Pmbr. _moamon§Vm§gma»`m g§ñH¥$VàMwa ^mfm `moOUmè`m H$drÀ`m boIZmVhr OoWo Aa~r-\$mgu eãX AmT>iVmV, VoWo gd©gm_mÝ`m§Mr ^mfm Aa~r-\$mguZo à^m{dV Pmbr hmoVr `mV e§H$m Zmhr.

• \$mguMo _amR>rH$aU - \$mguMo Oo _amR>rH$aU Pmbo Ë`mMr CƒmaX¥îQ>çm nwT>rb d¡{eîQ>ço AmT>iyZ oVmV -

Am Z§Va Amboë`m A Mm ` ~ZVmo. (H$mAXm >> H$m`Xm)

Am Z§VaMm A H$mhr doim JiVmo. (n¡XmAg >> n¡Xmg)

CnmÝË` Am Mo Am` AmB© A V ê$nm§Va (dmAmXm >> dm`Xm, ~mJAmV >> ~mJmB©V, aOmB© >> aOB©)

e×ma§^rÀ`m Am nwT>o OmoS>m^a dm XrKm©ja Amë`mg Ë`mMm A ~ZVmo (Am~«y > A~«, MmbmI >> MbmI)

e×mVrb "B`m' Mo "`m' {H$§dm "Am' _Ü o ê$nm§Va AI{V`ma >> AIË`ma, {n`mbm >> ß`mbm B.

B Z§Va h AJa OmoS>mja Amë`mg B Mm E hmoVmo. BhgmZ >> EhgmZ, ~o{hÎma >> ~ohoÎma.

B© Z§Va XrKm©ja Amë`mg B© Mm B hmoVmo. B©_mZ > B_mZ, H$~rbm > H${~bm

C Z§Va h Amë`mg C Mm Amo hmoVmo. Vwh_V >> Vmoh_V, _wha©_ >> _moha_

D$ nwT>o XrKm©ja Amë`mg D$ Mm C hmoVmo. Vy\$mZ >> Vw\$mZ, Z_yZm >> Z_wZm

H$mhr eãXm§À`m ~m~VrV ñda^º$s Pmbobr {XgVo. H$Ð >> H$Xa, Z_© >> Za_

H$mhr eãXm§V _wimVbo {ÛÎd Zmhrgo hmoV. H$ìdmbr >> H$dmbr, Vm„þH >$> VmbwH$m.

• \$mguMo ì`mH$aUrH$aU - H$mhr AZoH$dMZr \$mgu Zm_o _amR>rV EH$dMZr AWm©Zo dmnabr OmVmV. CXm. AI~ma, Amgm_r,

Ahdmb B. {ÛVr`m d MVwWuMm "bm' àË`` \$mgu "am' nmgyZ Ambm Amho. H$aUo, _maUo XoUo B. {H«$`mnXm§À`m nydu BVa e× `moOyZ g§ wº$ {H«$`mnX {gÕ H$aÊ`mMm àH$ma

_amR>rV \$mgudê$Z Ambm.

Page 39: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

35

gH$_©H$ {H«$`mdmMH$ Zm_mnwT>o AgUo AJa hmoUo oD$Z H$_©Ur {H«$`mnX {gÕ hmoD$ bmJbo - H$Îmb hmoUo.

\$mgu e×m§nmgyZ AZoH$ _amR>r {H«$`mnXo ~Zbr JwOaUo ZmdmOUo B. \$mguH$Sy>Z _amR>rZo AZoH$ Aì` o ñdrH$mabr.

{H«$`m{deofU Aì` o - AIoa, Img, \$º$,AO~mV B. C^`mÝd`r Aì` o - d, AJa, H$s, g~~ Ho$dbà`moJr Aì` o - I~aXma Im_moe, emã~mg, dmhdm B.

g§ wº$ eãX`moJr Aì` o hm ZdrZ àH$ma _amR>rV Ambm.

CXm - Xa²{_`mZ >> Xaå`mZ, Z{PXrH²$ >> ZOrH$

• _amR>r e×g§J«hmVrb n[adV©Z Aa~r, \$mgu d VwH$s© `m ^mfm§_YyZ hOmamo eãX oD$Z `m H$mbI§S>mV _amR>rMm e×g§J«h nwîH$iM g_¥Õ Pmbm.

1) _amR>rVrb Aa~r eãX - B_maV, IM©, Jbr_, OZr_, Odmhra, {OÞg, VJmXm, XoIrb, \$H$sa, _m_bm, gXa, hþOya, hþÔm B.

2) _amR>rVrb \$mgu eãX - AmO©d, Iwem_V, CñVdmar, O~aXñV, VZIm, {XbJra, nmJm, ~obJm_, _oh_mZr, {eboXma, gaXma, gw_ma, ham_Imoa B.

3) VwH$s© eãX - EëJma, ImoV B.

5. g§ñH¥$VMm à^md Y_m©Mm d ZrVr_yë`m§Mm àgma H$aÊ`mgmR>r, AÜ`mË_mMr {eH$dU Am{U doXmÝVmMr MMm© H$aÊ`mgmR>r g§ñH¥$VH$S>oM Ymd ¿`mdr Ago dmQ>V hmoVo. am_m`U, _hm^maV d ^mJdV hr Amf© H$mì o Am{U H$m{bXmgmXr H$dtMr _hmH$mì o `m§Zm AZwgê$ZM `m H$mimVrb _amR>r H$dtZr Amnbm gm{hË`g§gma gO{dbm Amho. g§ñH¥$VMr gm_m{gH$ nÕVr AjaJUd¥ÎmmË_H$ íbmoH$aMZobm {deof gmo`rñH$a Agë`mZo AZoH$ n§{S>VH$dtZr _moR>çm à_mUmV g§ñH¥$V eãXm§MrM `moOZm Ho$br Amho. VwH$mam_, am_Xmg `m g§VH$dr§Zrhr VX²^d eãXm§MrM A{YH$ à_mUmV aMZm Ho$br Amho. EH$sH$S>o g§ñH¥$VMo AmH$f©U Agbo Varhr g§ñH¥$VÀ`m dmnam~Ôb hdo Vo ñdmV§Í` KoÊ`mMr àd¥Îmr _Ü` wJmV {XgVo. {edmOr_hmamOm§Zr amÁ`m{^foH$m§Z§Va aKwZmWn§V hU_§Vo `m§À`mH$adr amÁ`ì`dhma H$moe {Z_m©U Ho$bm, ho Ë`m H$mimVrb g§ñH¥$VrH$aUmMoM EH$ C„oIZr` A§J hmo`. amÁ`ì`dhmamÀ¶m g§X^m©V \$mgu eãXm§Mr OmJm g§ñH¥$V eãXm§Zr ¿`mdr, hmM hoVy Ë`m_mJo hmoVm. `m H$moeH$Ë`m©Zo gm_mÝ`gwb^ Ago eãX `mo{Obo AmhoV. eómJma, {dídmg, A_`m©X, aËZembm, boIH$, _wT>, nam^d B. `mCbQ> H$mhr e×

Page 40: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 36

\$mguEodOr Ago `mo{Obo AmhoV H$s Vo gm_mÝ` _mUgmbm H$iÊ`mgmaIo ZmhrV. ^Xàì` (H¡$\$), Aíddmh (~maJra), bmohnme (Hw$byn), AdñWmZ (_w¸$m_), dmXn¥ÀN>m (gdmb), Xw:IemgZ (gº$s) B. amÁ`ì`dhma H$moe {gÕ Pmbm nU àMmamV Ambm Ago åhUVm oV Zmhr. 6. _amR>rMo Xa~mar {eï>mMmamMo diU XâVaXma, _wOw_Xma, {MQ>Urg, \$S>Urg `m§À`mVyZ boIZ H$aUmam Omo dJ© hmoVm Vmo \$mgu ^mfoV {ZnwU Agë`mZo ~hm_Zr amÁ`H$Ë`mªZm Ë`mÀ`mda Adb§~yZ amhmdo bmJV Ago, Va ñdamÁ`H$mimV BVam§er amOH$s` g§~§Y R>odÊ`mÀ`m ~m~VrV Ë`m§Mm _moR>mM Cn`moJ Ago. Ë`mMdoir Ë`m§Zm bm¡{H$H$ ì`dhmahr gm§^mimdm bmJV Ago. `mM dJm©À`m hmVyZ AZoH${dY Am»`mZgX¥e ~Iar {Z_m©U Pmë`m Am{U Ë`m§ZrM Odm~XmarZo amOH$maUàYmZ nÌì`dhmahr gm§^mibm. ho gd© JÚboIH$ hmoVo Am{U Ë`m§Zr _amR>r ^mfobm Xa~mar àm¡T> diU bmdbo `mV e§H$m Zmhr. AmkmnÌ, g^mgXmMr ~Ia oWnmgyZ ho ZdrZ diU gwê$ Pmbobo {XgVo Am{U ^mD$gmho~m§À`m ~IarV Ë`m§Mm CËH$f© nhm`bm {_iVmo. bhmZ_moR>çm Eo{Vhm{gH$ nÌm§_YyZ `m Xa~mar {eï>mMmamÀ`m ^mofoZo VËH$mbrZ _amR>rMo doJio Xe©Z KS>{dbo Amho. Ho$di g§ñH¥$VrH$aU, Ho$di \$mguH$aU Ago Z H$aVm ^mfoMo ñdm^m{dH$ nU àg§JmZwgma ~XbUmao Ago Xe©Z Ë`m§Zr KS>{dbo Amho. ho Xa~mar diU åhUOo gd©gm_mÝ`m§Mr _amR>r ^mfm Ago Oar åhUVm Ambo Zmhr, Var VËH$mbrZ amOH$s` KS>m_moS>tZm AË §V AZwê$n AgoM ho diU Amho `mV e§H$m Zmhr.

• _Ü` _amR>rMr à_wI d¡{eîQ>ço - 1) Üd{Zà{H«$`m - dV©_mZ _amR>rVrb ~hþVoH$ gd© ñdañd{Z_ _Ü` _amR>rV {XgyZ oVmV. F$ hm ñd{Z_

A{dH¥$V ñdê$nmV \$º$ VËg_ eãX {XgVmo. nU VX²^d eãXmV Ë`mMo ñd{Z‘m§VaU nwT>rbà_mUo Pmbobo {XgVo -

F >> A$ (V¥U >> VU /VZ)

F$ >> Am (Z¥Ë` >> ZmM)

F$ >> B (e¥§J > qeJ)

F$ >> B© (Om_mV¥ >> OmdB©) g§ñH¥$V-àmH¥$V-An^«§e - àmMrZ _amR>r `m na§naoZo _Ü` _amR>rMr OS>UKS>U Pmbr Amho. Ago _mZë`mg _Ü` _amR>r_Ü o _wiMo ñd{Z‘ {Q>Hy$Z amhUo d Ë`m§À`m EodOr Xwgao ñd{Z‘ oUo `m XmoÝhr àd¥Îmr {XgVmV. 1. A{dH¥$V am{hbobo AÝ˶ ñdañd{Z‘ Amddo (Ad`d), AmZ (AÞ), VwiUm (VwbZm), ZiUr

(Z{bZr) B. 2. {dH¥$V Pmboobo (~Xbbobo) AÝË` ñdañd{ZÌ gm§`e (ghmoXa), bmO (b‚mm), A¾/Am¾ (A{¾)

VrW ({VWr) B.

Page 41: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

37

3. CnmÝË` ñda {dH¥$V hmoD$Z oÊ`mMr àd ¥Îmr _moR>çm à_mUmV {XgVo. CXm. - CËgmd (CËgd), Hw$_ar (Hw$_mar), Zmam`Uo (Zmam`U) B.

4. CnmÝË`nyd© ñdam§À`m ~m~VrVhr `m àd¥Îmr {XgyZ oVmV. 5. {ZH$Q>dVu ñdam§Mm g§`moJ Pmë`mMo H$mhr {R>H$mUr {XgyZ oVo. CXm. - Z¡Z (Z BZ), V¡ (VB©) n¡g

(nBg), Zm¡amÌ (ZCamÌ)B. _yi eãXmVrb ñdam§Mm g§H$moM- Mma (MËdma), oa (BVa), nma (àH$ma) B.

6. dV©_mZmV _amR>rV Agbobr ì §OZo _Ü` _amR>rV hmoVr Ago {XgVo M d O `m§Mo Vmbì` Am{U XodVmbì` Ago XmoÝhr Cƒma hmoVo.

7. _hmàmUËd - AmJ_ZmMr à{H«$`m _Ü` _amR>rM hmoVo hmoR> (AmoR>), WQ> (VQ>), \$mg (nme), YS> (X¥T>) B.

8. _hmàmUËdbmonmMr àd¥Îmrhr {XgyZ oVo - O_rZ (P_rZ²) ~mOma (~Pma), {OH$sa ({PH«$) B. 9. g§ñH¥$V na§naoZo Amboë`m VX²^d eãXm§Vrb AmÚñWmZrMo ñne© - ì §OZ {Q>Hy$Z ahmÊ`mMr àd¥Îmr

{XgyZ oVo. CXm. - H$hmUr, H$m§H$U, JmoaI, KmoS>m, {MVmar. 10. g§ wº$ ì §OZm§À`m gwb^rH$aUmMr àd¥Îmr - dmb^ (d„^), grY ({gÕ), ~wYr (~w{Õ), ^mO

(_Ü`), JwO (Jwø), ^mJ (^m½`), AmJ (A{¾) B. 11. gwb^rH$aUmMr àd¥Îmr ñda^ŠVrÀ`m ê$nmZohr {XgyZ oVo. CXm - ^aVma (^«Vma), nag§J (àg§J) B. 12. g_mZdU©bmon d dU©ì`Ë`mg `m àd¥Îmrhr {XgVmV. _wXV (_wÔV), _èhmï´> (_hmamï´>)

2) àË``à{H«$`m - 1) {ÛdMZ _Ü` _amR>rV AmT>iV Zmhr. nwq„Jr, ór[b§Jr, ZnwgH$qbJr Aer VrZ qbJo _Ü` _amR>rV

hmoVr, _mÌ qbJ ì`dñWoÀ`m ~m~VrV {ZpíMV {Z`_ gm§JUo H$R>rU. 2) _Ü` _amR>rV _m_mXr eãXm§Mr àË``r, AY©àË``r d eãX`moJr wº$ Aer VrZhr àH$maMr ê$no

{XgVmV. {deoî`mà_mUo {deofUmMohr {d^º$sàË`` wº$ ê$n R>odÊ`mMr àd¥Îmr _Ü` _amR>rV H$_r hmoV Jobr.

3) {d^º$s - àË``m§À`m OmJr _Ü` _amR>rV Imbrb eãX`moJtMr `moOZm Pmbobr {XgVo - AmV, Cnar, H$S>o, H$ê${Z, H$[aVm, nar, gJQ>, gdo B.

4) _Ü` _amR>rV {H«$`mê$no nwT>rbà_mUo oVmZm {XgVmV g§ñH¥$V_Yrb YmVydê$Z - OnUo, nyOUo hf©U B. \$mgu {H«$`mdmMH$m§dê$Z - ZmdmOUo, AO_mdUo, JwOaUo B.

3) dmŠ`{dMma 1) _Ü` _amR>rV Ho$db dmŠ`m§Mo Am{YŠ` hmoVo. VWm{n g§ wº$ d {_l `m àH$maMr dmŠ`aMZmhr _Ü`

_amR>rV AmT>iVmo.

Page 42: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 38

2) H$V©¥nX, H$_©nX {H$§dm {H«$`mnX AÜ`möV R>odyZ dmŠ o {b{hÊ`mMr àd¥Îmr nwîH$iXm {XgVo. CXm. - ""Ho$di ZyVZ g¥{ï>M {Z_m©U Pmbr'' (AmkmnÌ) B.

3) dmŠ`mVrb nXH«$_mÀ`m ~m~VrV ñdmV§Í` KoVbo OmV hmoVo Ago {XgVo. {deoî` - {deofU `m H«$_m~m~V \$mguMm à^md nS>bobm hmoVmM. CXm. - ""na§Vw g§^m{dV J¥hñW ~hþV {Xdg nXarMm, àm_m{UH$ AemZo aX~Xbr Ho$br AgVm j_m H$amdr'' (Jmo{nH$m~mBªMo gdmB© _mYdamdmg nÌ)

Aem àH$mao `m nmM eVH$m§À`m àXrK© H$mbI§S>mV _amR>rMo EH$M EH$ ê$n ApñVËdmV hmoVo, Ago åhUVm oUma Zmhr. Or gmYZo CnbãY AmhoV Vr {dMmamV KoVbr Am{U Ë`m§À`m AmYmao Üd{Zà{H«$`m, dmŠ`aMZm Am{U eãXg§J«h hr A§Jo Vnmgbr Va àmMrZ _amR>rMo AZoH$ {deof _Ü` _amR>rV {Q>Hy$Z am{hbobo {XgVmV, Va H$mhr Zì`mZo gwê$ Pmbobo {XgVmV.

Page 43: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

39

nmR> - 9

Adm©MrZ ‘amR>r {Obm "Adm©MrZ _amR>r' Aer g§km bmdVm oB©b, Aer ^m{fH$ AdñWm _amR>rbm B. g. 1800 À`m gw_mamg àmá Pmbr. _amR>rbm Oo ñdê$n `m Q>ßß`mda àmá Pmbo, Ë`m_mJo Or H$maUo AmhoV Ë`m§n¡H$s H$mhr à_wI -

1) Aìdb B§J«OrVrb {ejU{df`H$ YmoaU 2) _hmamï´>mVrb _wÐUH$boMm àdoe 3) g§ñH¥$V d B§J«OrÀ`m à^mdm_wio _amR>r JÚmbm {_imbobo diU

• {ejU{df`H$ YmoaU - B.g. 1819 _Ü o Epë\$ÝñQ>Z hm `m {dñVm[aV _w§~B© Bbm»`mMm n{hbm JìhZ©a Pmbm. Ë`mZo gd©àW_ gmd©{ÌH$ {ejUmMm CnH«$_ hmVr KoVbm. EVÔoer`m§Zm Oo {ejU Úm`Mo Vo nmíMmË` {dÚoMo Agmdo, `m{df`r B§J«O gÎmmYmè`m§_Ü o ~aoM EH$_V hmoV, gmd©{ÌH$ {ejU Am{U Vohr nmíMmË` YVuMo, hr Jmoï>M AJXr ZdrZ hmoVr. àma§^r {dXyaZrVr, ZmaXZrVr `m nma§nm[aH$ CnXoena boIZmÀ`m _amR>r ^mfm§Vam~amo~aM "~mi[_Ìm' gmaIr nmíMmË` Zr{VH$Wm§Mr _amR>r ^mfm§Vao V`ma Pmbr. B§J«Or nmR>çnwñVH$m§À`m _amR>r ^mfm§Vam§Mr `moOZm H$m`m©pÝdV Pmbr. _oOa H°$ÝS>rZo _°H$b²H$À`m {Vgè`m nwñVH$mMo ^mfm§Va H$ê$Z 1850 _Ü o dmMZnmR>_mbm ho nwñVH$ V`ma Ho$bo. B§J«OrÀ`m AZwH$aUmZo _amR>rV {dam_{MÝho àM{bV Pmbr Agbr Var Ë`m§Mm Cn`moJ nÕVeranUo hmoV Zgo. Voìhm 1850 _Ü o "{dam_{MÝhm§Mr n[a^mfm' hr nwpñVH$m Ë`mZo à{gÕ Ho$br.

• _wÐUmMo gmYZ - H$bH$Î`mZOrH$À`m lram_nya {_eZZo 1805 nmgyZ d _w§~B©À`m A_o[aH$Z {_eZZo 1836 nmgyZ _amR>r nwñVH$m§À`m {Z{_©VrgmR>r _wÐUH$boMm Cn`moJ Ho$bm. AënmdYrVM `m _wÐH$bo_wio J«§Wàgmambm MmbZm {_imbr.

• g§ñH¥$V d B§J«Or `m§Mm EH$_oi - 1821 gmbr ñWmnZ Pmboë`m nwUo nmR>emim ¶m Ho$di g§ñH¥$V emñÌm§À`m g§ñH¥$V_YyZ AÜ``ZmW© ñWmnZ Pmboë`m g§ñWoV B§J«Or Am{U _amR>r ^mfmhr {eH${dë`m OmD$ bmJë`m. `m

Page 44: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 40

nmR>emioVyZ V`ma Pmbobo naewam_emór JmoS>~mobo, H¥$îUemór {MniyUH$a Am{U _hmXodemñÌr H$moëhQ>H$a `m emór_§S>itÀ`m _amR>r boIZmV EH$ doJioM bm{bË` {XgyZ oVo. 1) Cƒmaà{H«$`m -

• ñda

AmÚñWmZr - A >> Am 1) AmH$boMo, AmJXr, AmJmY, AmM©Zm, AmkmZ, AmnamY B. 2) Amhm, H$mhmÊ`m, Mmhm, Xmh, bmhmZ B. nwT>rb _hmàmUmMm à^md AmÚdOZmda nS>yZ

ñdag_mZrH$aU hmoVo. 3) nm§H$, Am§JU, gm§^mi hr à{H«$`m AmT>iVo.

Am >> E - ~odrg, a|JyZ B. AZwñdmamJ_ - AmÚ - D§$g, Am|Q>r, H§$dQ>r, H|$g, Jm|gmdr B. _Ü` - EoH$s¨d, H$moatd B. AÝË` - Cn`moJr, KmbVmZm, XmU| B. AZwñdmabmon - AmåhmH$S>o - gm_mÝ`ê$nmdarb H$moR>çm, gÜ`m B. {d^º$sA§Vr _§XmZwñdmabmon - Zmd, _mg, gd` B. ñda^º$s (Anaptysis) - A~ê$, BZgm\$, Bg{nVi, H$aOX, H$mVar, H$moS>V, \$aS>m, ~S>Va\$, _aOr, gdXm B. AmÚñdZmJ_ - (Prothesis) BñHw$bmV _Ü`ñdabmon (Syncope) -AH«$m, Anoe, A_Xm~mX, Amdí`H$Vm, Amnmn, n§Om, _wemam B.

• ì §OZo - ì §OZmJ_ - lm_ _hmàmUJ_ - AJmoYa, APyZ, ApñWËd B. _hmàmUbmon - AVrV (A{VWr), H$moQ>o (H$moR>o) B. _hmàmUì`Ë`mg - åhmoQ>m

_yY©Ý`rH$aU - X² >> S²> - S>m{JZo, Z² >> U² - CgUm

YmofrH$aU - H² >> J² - H$mJ^Q>Or, _wJyQ>

H²$ >> M² - {Mig

Q²> >> S² - VS> (VQ>) B.

AY©ñda - ² >> B - JmBH$dmS>, J¡agmoB©, h`JB©

Page 45: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

41

• eãXKQ>Zm -

AÝË` ñdamMo èhñdrH$aU - Am >> A … ~mo^mQ> (~mo^mQ>m)

B >> A … ZrV (Zr{V)

B© >> A… ImVa (ImÌr)

CngJ© … gw > g… gX¥T> {df_g_mg … \$m + g§ … H$m`Xo_§S>i, dH$sbnÌ _ + \$m … AmOVmJm`V _ + B … VbmdH$Zmb gXmof g_mg - H$moUoH$, {H$VoH$ B.

• eãX`moJr Aì` o - eãX`moJr Aì` o _mJrb eãXmg OmoSy>Z Z {bhrVm gwQ>r {bhrÊ`mMm àKmV \$ma _moR>çm à_mUmda hmoVm. CXm. - Agë`mà_mUo, XaS>r _mJo, gy © gm[aIm B.

• {H«$`m{deofU Aì` o - _mJË`mZ hr C^`{dYVm "Xn©U' _Ü o {XgVo. _mJwË`mZ, _mH$Ë`mZ > _mVŠ`mZ Agm dU©{dn ©`r ì wËnÎmrMm A§XmOhr Ë`mdê$Z H$aVm `oVmo. $

• na^mfm§Mm n[aUm_ `mdZr A§e -

amÁ`H$ma^ma, Ý`m`, nmofmI, qH$_V, O_m~§Xr, XmIb, a`V, {enmB©, H$m`Xm, ~mV_r, _gbV, g~~, gmdH$ma, H$b_, JwOamU, VmbwH$m B.

B§J«Or A§e - Ada, Anrb, Bg{nVi, hnrg, ~wHo$, Jbmg, S>mº$a B. B§J«OrÀ`m n[aUm_m_wio Amboobo H$mhr dmŠ`m§e - 1. Ë`m§hÿZ _r A{YH$ Amho. (I am better than them)

2. Vmo Vwbm H$mZ XoB©b. (to give ear to) B. JwOamVr A§e -

CnamÝV, Oo_Vo_ B.

Page 46: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 42

• AW©à{H«$`m - A~«y - Zmd, à{Vð>m, M_ËH$m[aH$ - {MÌ{d{MÌ B. MmbVo hmoUo - OmUo, {ZKyZ OmUo Moï>m - H¥$Vr B.

• AW©g§H$moM - H$mJX, dV©_mZnÌ, H$mi, XwîH$mi, MwQ>H$m, N>moQ>r H${dVm Ymam - {Z`_ B.

• Aìdb B§J«Or ^mfoMr R>iH$ d¡{eîQ>ço A) CÀMma{df`H$ d¡H$pënH$Vm - 1) "A/Am' d "Am / A' A~ê$ / Am~ê$ / Am~«y 2) AZwñdma~mhþë` … H|$g, g§Z B. 3) ^yY©Ý`rH$aU - H$irU, nmiUm B.

4) D$îå`m§V e² >> g² … H¡$XmgrU, Mm¡H$gr B. Am) {d^º$sê$no - 1) å`m§, Ëdm§, Ë`mUo, `m§Ur, OoU|H$ê$Z B. V¥Vr oMr ê$no 2) MVwWuV "bm' EodOr "g' àË``mMo A{YŠ`. B) YmVwê$no - 1) {H«$`mnXmVrb BH$mamJ_ … Q>m{H$bo, Oo{dVmo, am{Ibm B. 2) dU©{dn ©`r à`moOHo$ … H$ard, KS>rd B. 3) "D$Z' EodOr AmoZ … hmodrZ, åhUmoZ B. B©) eãX`moJr Aì``mMo gwQ>o boIZ - Ë`m à_mUo, Zm_m nwT>o B. C) B§J«Or eãXmVrb A° d Am° … Š`m§n, H$nVmZ, H$mboO B. AmVmn ªV Aìdb B§J«Or H$mimVrb _amR>r ^mfoMr d¡{eîQ>ço Or AmnU nm{hbr Vr nyU©H$mimMm _mJmodm KoUmar ZmhrV. hm H$mbI§S> Aìdb B§J«Or H$mimMo Ho$di nyd©ê$n hmo`.

Page 47: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

43

nmR> - 10

‘amR>rMr CËnÎmr d ‘V‘Vm§Vao

Am ©^maVr` emIoÀ`m Adm©MrZ AdñWoVrb AZoH$ ^mfm§n¡H$s _amR>r hr EH$ ^mfm Amho. _amR>r ^mfoÀ`m {Z{_©Vr_mJrb nmíd©^y_r H$moUVr, _amR>rMm CX²J_ H$moUË`m àmH¥$VmnmgyZ Pmbm Am{U Ho$ìhm Pmbm `m{df`r doJdoJir _Vo _m§S>br Jobr AmhoV. Ë`mVrb H$mhr R>iH$ _Vm§Mm {ZX}e oWo Ho$bobm Amho. _amR>r ^mfoMr {Z{_©Vr B. g. À`m 8 ì`m eVH$mV e§H$amMm`mªZr Ho$boë`m d¡{XH$ Y_m©À`m nwZê$‚mrdZmVyZ Pmbr Ago _V {M§. {d. d¡Ú `m§Zr _mS>bo. (1968) Ym{_©H$ dm d¡Mm[aH$ H«$m§Vr_wio ^mfoV H$mhr à_mUmV ~Xb hmoV Agbo, Var Zì`m ^mfoÀ`m {Z{_©VrgmR>r hr H$maU_r_m§gm n`m©á R>ê$ eH$V Zmhr. Xhmì`m eVH$mÀ`m AIoarg VmVm©am§Zr CÎma qhXwñWmZmda AmH«$_U Ho$ë`m_wio CÎma qhXwñWmZmV AmYr dñVr H$ê$Z am{hbobo J wO©a, na_ma, MmbwŠ` B. AÝ`Y_u` d AÝ` ^m{fH$ g_mO ñWbm§Va H$ê$Z X{jUoH$S>rb d nyd}H$S>rb qhXy bmoH$m§V {_gibo. Ë`mVyZ Zì`m ^mfm CÎmÞ hmoÊ`mgmaIr n[apñWVr {Z_m©U Pmbr. nwT>o AH$amì`m eVH$mnmgyZ A\$JmU, Aa~, VmVm©a B. {^Þ ^m{fH$ bmoH$ qhXyñWmZmV oD$Z Am_À`m ^mfm ~moby bmJë`m_wio AmYw{ZH$ Am ©^maVr` ^mfm {Z_m©U Pmë`m. Aer _r‘m§gm JwUo

`m§Zr _amR>rÀ`m {Z{_©VrÀ`m g§X^m©V Ho$br. XmoZ ^m{fH$ g_mO EH$_oH$m§er g§nH©$ gmYy bmJVmV. nU g§XoeZ H$ê$ eH$Umar gm_mB©H$ ^mfm Ë`m§Zm oV ZgVo, Aem doir g§H$[aV ñdê$nmMr ^mfm {Z_m©U hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo qH$dm `m g§nH$m©VyZ Zdr g§H$[aV ñdê$nmMr ^mfm {Z_m©U hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. {n{OZ (Pidgin) ^mfm§Mr {Z{_©Vr `mM à{H«$ oVyZ hmoVo. {n{OZ_Ü o bú` ^mfoVyZ (Source / targe language) _moR>çm à_mUmda eãXg§J«h KoVbobm AgVmo. ì`mH$aU ì`dñWm bú` ^mfm Am{U {ZO^mfm `m§À`mVrb d¡{eîQ>ço KoD$µZ V`ma Ho$bobr AgVo d Vr Jw§VmJw§VrMr ZgVo. ñdam§Mo CƒmaU _mÌ ~aMgo {ZO^mfoZwgma Ho$bo OmVo. {n{OZ ^mfm§Mo H$m ©joÌ {ZO^mfoÀ`m VwbZoZo _`m©{XV AgVo. g§nH©$ gmYÊ`mÀ`m JaOoVyZ Ë`m§Mr {Z{_©Vr Pmbobr Agë`m_wio Xwgar ^mfm ZrQ>nUo ~mobVm oD$ bmJë`mZ§Va {n{OZ ^mfm ~mobʶmMr JaO ^mgV Zmhr. na§Vw H$mhrdoim {n{OZ ^mfm {Q>Hy$Z amhVmV, Ë`m§Mm {ZO^mfm åhUyZhr ñdrH$ma Ho$bm OmVmo. gmh{OH$M Ë`m§Mo H$m ©joÌ {dñVmaVo d Ë`m§Mo ñdê$n {dH${gV hmoVo. Aem VèhoZo V`ma Pmboë`m Zì`m {dH${gV ^mfm§Zm {H«$Am°b (Creole) ^mfm åhQ>bo OmVo. {n{OZ Am{U {H«$Am°b à{H«$`m `m§À`m AmYmao _amR>rÀ`m {Z{_©VrMm {dMma H$aÊ`mMm à`ËZ gmCWdW© `m§Zr Ho$bm Amho.Ð{dS> ^mfm ~mobUmè`m g_mOmVrb H$mhr JQ>m§Mm _hmamï´>r àmH¥$V ~mobUmè`m

Page 48: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 44

Am`mªer g§~§Y Amë`mZ§Va _hmamï´>r àmH¥$V ñdrH$maVmZm Ð{dS>m§Zr ñWm{ZH$ (Local) qH$dm {ZO^mfoZwgma {VMo ñdê$n H$mhr à_mUmV ~Xbobo. `mVyZ {n{OZ àmH¥$V {Z_m©U Pmbr. nwT>o Am`mªÀ`m gm_m{OH$ d gm§ñH¥${VH$ à^mdm_wio `m Ð{dS>m§Zr Amnë`m ^mfoMm Ë`mJ Ho$bm d {n{OZ àmH¥$VMm {ZO^mfm åhUyZ ñdrH$ma Ho$bm. _amR>r hr Aem Agmdr Agm {dMma gmCWdW© `m§Zr _m§S>bm Amho. JwUo `m§Zr _amR>rÀ`m {Z{_©VrMm g§~§Y A\$JmU, Aa~, VmVm©a B. {^Þ ^m{fH$ g_mOmZo Am`© ^mf ~mobÊ`mÀ`m à`ËZmer OmoS>bm Agbm Var _amR>rÀ`m Am{XH$mbmVrb H$moard boImV d gm{hË`mV Aa~r d \$magr eãX AJXr Aën à_mUmV AmT>iVmV. _amR>r ^mfoMm OÝ_ H$moUË`m àmH¥$VmnmgyZ Pmbm `m g§X^m©VXoIrb doJdoJir _Vo _m§S>br OmVmV. _amR>r Am{U nmbr `m§Mm g§~§Y OmoS>Ê`mMm à`ËZ am. {^. Omoer `m§Zr Ho$bm Amho. nmbr d _amR>r `m§Zm g_mB©H$ Agbobm "i' H$ma, nmbrà_mUo _amR>r_Ü o AgUmao VËg_ eãXm§Mo Am{YŠ` BË`mXtÀ`m AmYmao hm g§~§Y Omoer `m§Zr OmoS>bm Amho. Omoer `m§Mm ^m{fH$ {dMma _w»`Ëdo "Á`mo{VfaËZ_mbm', "n§MV§Ì', "kmZoídar' `m _amR>rVrb J«§Wm§da d H$mhr {ebmboIm§da AmYmabobm Amho. nmbr Am{U _amR>r `m§À`mV H$mbX¥îQ>çm {ZH$Q>Ëd Zgë`m_wio nmbrMr Or ì`mH$a{UH$ d¡{eîQ>ço _amR>r ^mfoV AmT>iVmV. Vr àmH¥$V d An^«§e ^mfm§À`m Ûmao _amR>rV oÊ`mMm g§^d A{YH$ Amho. "_amR>rMo AJmoXaMo ñdê$n nmbr hmo`' ho Omoer `m§Mo _V åhUyZM ñdrH$m © R>aV Zmhr. _amR>rMm doXH$mbrZ ~mobr§er d g§ñH¥$Vrer OmoS>bm OmUmam OÝ`-OZH$ g§~§Y darbà_mUoM Ad¡km{ZH$ ñdê$nmMm R>aVmo. _amR>rMo _yi _hmamï´>r àmH¥$VmV emoYÊ`mMm à`ËZ Pmbm Agbm, Var _hmamï´>r àmH¥$V Am{U _amR>r `m§À`mH$S>o Oo gmå` AmT>iVo Vo An^«§e `m _Yë`m Xwì`mVyZ Ambobo Amho. _hmamï>r àmH¥$Vmer _amR>rMm gmjmV g§~§Y OmoS>Vm oV Zmhr. A{bH$S>o An^«§emVrb J«§W CnbãY Pmë`mZ§Va "npíM_r An^«§e' Am{U _amR>r `m§À`mVrb gmYå © ñnï> Pmbo Amho. Voìhm _amR>r ^mfm An^«§emnmgyZ {Z_m©U Pmbr, Ago åhUUo Eo{Vhm{gH$ X¥ï>rZo `mo½` R>aVo. Am{XH$mbmVrb _amR>rMm eãXg§J«h, {d^{º$àË`` Am{U Am»`mVàË`` _w»`Ëdo An^«§emer {_iVo OwiVo AmhoV. (F$)] ~Ôb (A), (B©), (C)], (a), ([a)] ho n`m©` ñdrH$maÊ`mMr nÕV _amR>rZo An^«§emnmgyZ KoVbr. nwq„Jr AH$mamÝV Zm_mMr àW_oMr EH$dMZr ê$no An^«§emV H$Yr H$YPr AmoH$mamÝV hmoVmV. _amR>rZo hr n§anam ñdrH$mabobr {XgVo. _amR>rVrb "i' H$ma Ðm{dS>r ^mfm§VyZ Ambm Agmdm, Ago _mZbo OmVo. Ðm{dS>r ^mfmHw$bmer Agbobo _amR>rMo ZmVo hmM _wimV dmXJ«ñV {df` Amho.

""_amR>r A_yH$ EH$m ^mfonmgyZ CËnÞ Pmbr ZgyZ g§ñH¥$V, gd© àmH¥$V ^mfm, An^«§e `m ^mfm§Zr {VÀ`m OÝ_mg hmV^ma bmdbobm {XgVmo.'' - H¥$. nm§. Hw$bH$Uu

AmVmn ªV Pmboë`m ^m{fH$ Aä`mgmÀ`m AmYmao _amR>rMr {Z{_©Vr g§ñH¥$V >>> _hmamï´>r >>

àmH¥$V >>> An^«§e >>> _amR>r `m H«$_mZo ñdm^m{dH$ {dH$gZmÀ`m VÎdmZwgma Pmbr. hoM ñnï> hmoVo.

Page 49: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

45

• _amR>rMm {Z{_©VrH$mb - _amR>rMm {Z{_©VrH$mb B.g. 1000 À`m Amgnmg _mZmdm bmJVmo. J«§WJV nwamdo Am{U H$moard boI `m§À`m AmYmao _amR>rÀ`m {Z{_©VrH$mimMr {ZpíMVr H$aVm oVo. ldU~oiJmoi oWrb H$moard boI hm _amR>rVrb n{hbm H$moard boI _mZbm OmV Ago, na§Vw hm boI _amR>rVrb n{hbm H$moard boI Zmhr. ZdrZ g§emoYZmZwgma {Xdo AmJma oWrb Vm_«nQ> (B. g. 1060) hm _amR>rVrb n{hbm H$moard boI R>aVmo. B. g. 1146 _Yrb ^m§XH$Mm {ebmboI, B. g. 1157 _Yrb nigXodMm {ebmboI, B.g. 1189-90 Mm n§T>anya oWrb _§{XamÀ`m ñWmnZo{df`rMm {ebmboI B. boI _amR>rMo Ama§^rMo ñdê$n g_mOmdyZ KoÊ`mgmR>r _hÎdnyU© R>aVmV.

• A§Va² - ~{ha² - dV©wi {gÜXmÝV Am{U _amR>r - hm°Ýb} `m§Zr _m§S>bobm hm {gÕmÝV Am`mªÀ`m {ÛamJ_Z {gÕmÝVmda AmYmabobm Amho. hm°Ýb} `m§À`m _Vo Am © ^maVmV XmoZ Q>moù`m§Zr Ambo. AmYr Amboë`m Am`mªZr J§JoÀ`m XwAm~mV dñVr Ho$br. Z§Va Ambobo Am © `mM àXoemV oD$Z pñWa Pmë`mZ§Va AmYr Ambobo Am © ^maVmV Mmahr {Xem§Zm nm§Jbo d Ë`m§Zr Z§Va Amboë`m Am`mª^modVr H$S>o Ho$bo, `m XmoÝhr Q>moù`m§À`m ^mfoV H$mhr d¡Yå © hmoVr. åhUOoM AmYr Amboë`m Am`mªÀ`m àXoemV Z§Va Amboë`m Am`mªMr ^mfm nmMargmaIr Kwgbr. ^maVmV AmYr Amboë`m d Z§Va nm§Jboë`m n{hë`m Q>moirÀ`m ^mfonmgyZ _mJYr àmH¥$V d CÎmaH$mimV _amR>r, qgYr, Amo[a`m, {~hmar, ~§Jmbr, Amgm_r d bm§T>r `m Adm©MrZ ^mfm {Z_m©U Pmë`m. hmoÝb} `m§À`m åhUÊ`mà_mUo `m gd© ^mfm ~{hd©V©wimVrb ^mfm R>aVmV. Z§Va Amboë`m d J§JoÀ`m dñVr H$ê$Z am{hboë`m Am`mªÀ`m ^mfonmgyZ em¡agoZr àmH¥$V Am{U Adm©MrZ npíM_ qhXr` ^mfm CËH«$m§VrÀ`m VÎdmZo {Z_m©U Pmë`m. `m A§Vd©V©wimVrb ^mfm Amho. `m dJ©dmarZwgma _amR>r ~{hd©V©wimVrb ^mfm R>aVo. {J«Ag©Z `m§Zm hmoÝb} `m§Mm hm {ÛamJ_Z {gÓmZ _mÝ` Zmhr. nU Am © ^maVr` ^mfm§Mr A§V~{hd©V©wi Ho$bobr dJ©dmar Ë`m§Zm _mÝ` Amho. A§VdV©wi d ~{hd©V©wi `m XmohmoVrb ^mfm§er gmå` Xe©{dUmam A§V©~{hd©V©wio Agm {Vgam JQ> {J«Ag©Z `m§Zr H$pënbm. `mV n§Om~r, JwOamVr, amOñWmZr Am{U nyd© qhXr `m ^mfm§Mm g_mdoe hmoVmo. gwZr{VHw$_ma MVOu `m§Zr do~a AmXr Aä`mgH$m§Zm _mÝ` Agbobr CnnÎmr `m g§X^m©V gwMdbr Amho. `m CnnÎmrZwgma Am © Ho$di XmoZ Q>moù`m§Zr Z oVm AZoH$ Q>moù`m§Zr ^maVmV Ambo, Ago _mZmdo bmJVo. `m Q>moù`m§Vr Am © EH$mM Hw$bmVrb, nU nañnam§nmgyZ H$mhr à_mUmV doJù`m AgUmè`m ^mfm ~mobV AgmdoV. Ë`m§À`m `m ~mob^mfm§nmgyZM àmH¥$V ^mfm {Z_m©U Pmë`m Agmì`mV. _amR>rMo A§Vd©V©wi Am{U ~{hd©V©wi `m XmoÝhrVrb ^mfm§er gm_Ü © Agë`m_wio d Aem àH$maÀ`m dJuH$aUmV ~è`mM AS>MUr {Z_m©U hmoV Agë`m_wio `m {gÕmÝVmg JwUo `m§Zr AZwHw$bVm Xe©dbr Zmhr.

Page 50: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 46

nmR> - 11

^mfoMo ñdén Am{U ñdZ

1. ^mfoMo ñdê$n - ^mfoMr gd©gm‘mݶ ì¶m»¶m nwT>rbà‘mUo H$aVm ¶oB©b. ""^mfm åhUOo _mZd{Z{_©V ÜdZt_YyZ {Z_m©U hmoUmè`m AW©nyU© g§Ho$Vm§Mr `mo½` _m§S>Ur H$ê$Z {d{Z_` gmYUmar {H$§dm g§XoeZ H$aUmar EH$ gm_m{OH$ g§ñWm hmo`.'' ^mfoMo ñdZ{dMma, nX{dMma, dmŠ`{dMma B. KQ>H$ {ZpíMV AgyZ Vo {d{eð> {Z`_m§Zm Yê$ZM dmJUmao AgVmV åhUyZ Va ^mfoMm Aä`mg H$aUo Am{U Vr {eH$dUo eŠ` hmoVo. _mZd{Z{_©V ÜdZr Ag§»` Agbo Var _mUgmbm {Z_m©U H$aVm oUmao gd©M ÜdZr ^mfoV dmnabo OmV Zmhr, Ë`mVbo H$mhr {ZdS>H$ ÜdZrM ^mfoV dmnabo OmVmV. _mZd{Z{_©V ÜdZr EImÚm ^mfoV dmnabm Jobm H$s Ë`mbm Ë`m ^mfoMm ñdZ AWdm ñd{ZH$m (Phone) åhUVmV. ñdZ{dkmZ (Phonetics)gd© ^mfm§Zm bmJy nS>Umao AgVo. ì`dhmamV ñdV…Mo ÜdZr dmnaÊ`mMr àË oH$ ^mfoMr {d{eï> Aer EH$ nÕVr AgVo. hr nÓVr H$er AmoiImdr qH$dm R>admdr `mMm Aä`mg ñdZ{dMmamV hmoV.

^mfoV dmnaë`m OmUmè`m _ybÜdZtZm ñdZ Ago åhQ>bo OmVo. 2. ÜdZtMm ^mfoV Cn`moJ - ^mfoV gm_mÝ` _mUgmbm CƒmaX¥îQ>çm EH$M dmQ>Umao nU ^mfmd¡km{ZH$m§À`m X¥ï>rZo nañnam§nmgyZ doJio Agbobo Ag§»` ÜdZr Agy eH$VmV. CXm. - H$mg, H$sg, H$g ho VrZ _amR>r eãX `mVrb H$ hm Oar EoH$Umè`mg gmaIm dmQ>V Agbm Varhr Ë`mMo Cƒma {^Þ AmhoV. `m{edm` Mmam Am{U Mma `m_Yrb M Mm Cƒma hm Z¸$sM doJim Amho. na§Vw H$g, H$sg, Hy$g `m e×m§_Yrb H$ ì`dhmam_Ü o gmaIoM ^mgV Agbo Varhr n[agamZwgma Ë`mÀ`m CƒmaUm_Ü o \$aH$ nS>Vmo. hm \$aH$ nwT>rbà_mUo gm§JVm oB©b-

Page 51: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

47

darb gd© CƒmaUmVrb "H$' hm Amnbm ÜdZrn[aga ~Xbbm H$r CƒmaUX¥îQ>çm ~XbVmV. na§Vw Varhr Vr "H$' `m EH$mM dUm©Mr {Za{Zamir ê$no AmhoV. åhUyZM àË`jmV dmnaë`m OmUmè`m `m "H$' À`m {Za{Zamù`m Cƒmam§Zm Ë`m Ë`m ^mfoMr ñdZm§Vao Ago åhUVmV Am{U `m CƒmaUX¥îQ>çm gmYå © AgUmam ñdZm§Vam§À`m JQ>mbm ñd{Z_ Ago åhUVmV. 3. ñdZ ñdZm§Mm {dMma H$aVmZm Ho$di ^mfoV dmnaë`m OmUmè`mM _ybÜdZtMm {dMma Ho$bm OmVmo. ñdZm§Mm {dMma hm ^mfm{Zanoj ZgVmo. ñdZm§Mr bjUo -

1. ^mfmÜdZr AgÊ`mMr j_Vm 2. ì`{º${d{eï>Vm 3. {d^oXH$Vm 4. bd{MH$Vm

^mfmÜdZr AgÊ`mMr j_Vm ho ñdZmMo n{hbo Am{U àYmZ bjU hmo`. ^mfm hr AIoaV… H$moUË`m Var EH$m ì`º$sH$Sy>Z ~mobbr OmVo. Ë`m_wio ñdZm§Mm Cƒma hm ì`º$s{d{eð> AgVmo. ñdZm§À`m CƒmaUmdê$Z ì`º$sMo d`, Vr nwê$f H$s òr, _moR>r H$s bhmZ ho H$iVo. VgoM ñdZmÀ`m CƒmaUmdê$Z ì`º$rMr _Z…pñWVr Am{U {VMm ahmÊ`mMm àXoe H$iy eH$VmV. CXm. amJmdë`mda _Zwî` VmañdamV

dmJUyH$ H$mi

H$_i

Hw$Umb

H$sg

Hy$g

H$g

H$mQ>m

ZmH$

n{S>H$

H$

Page 52: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 48

~mobVmo, XoemdaMr _mUgo aoQy>Z ~mobVmV. Agm àH$mao ì`{º${d{eï>Vm ho ñdZmMo bjU hmo`. {d^oXH$Vm ho ñdZmMo {Vgao bjU gm§JVm oB©b. EH$ ñdZ Amnë`m d¡{eîQ>çnyU© Cƒmam_wio Xwgè`m ñdZnmgyZ doJim AgVmo. Ë`m_wio doJionUmMo AmH$bZ hmoVo. CƒmaU doJio amIUo ho Ë`m_wio eŠ` hmoVo. CXm. H$mQ>m-’$mQ>m ho XmoZ eãX Ho$di H²$ d \²$ `m doJdoJù`m ñdZm§_wio doJio Pmbo AmhoV. ^mfoV ñdZ EH$mnmR>monmR> EH$ `mà_mUo ObX JVrZo Cƒmabo OmV AgVmV. Var Amnë`mbm eãX H$moR>o g§nbm, dmŠ` H$moR>o g§nbo ho H$iy eH$Vo. H$maU ñdZm§Mo CƒmaU ho EH$gyar ZgVo. Vo bd{MH$ AgVo. CƒmaUmVrb bd{MH$Vm hm ñdZm§Mm AmUIr EH$ _hÎdnyU© JwU hmo`. `mIoarO ñdZm§Zm ñdV…Mo Ago A{V[aŠV JwUY_© Agy eH$VmV. AWm©V Vo JwUY_© Vmo ñdZ Á`m ^mfoer {ZJ{S>V Agob `m ^mfoÀ`m àH¥$VrZwgma R>aVmV. 4. ÜdZtMo A{ÛVr`Îd Am{U Ag§»`Îd - ^mfoV dmnaë`m OmUmè`m ÜdZrÀ`m ~m~VrV XmoZ Jmoï>r gm§JVm oVmV.

• ^mfoV Ag§»` ÜdZr AgVmV.

• ^mfoV dmnabm OmUmam àË oH$ ÜdZr A{ÛVr` AgVmo. ^mfm ho g_mOmÀ`m _mbH$sMo nU àË`j ì`º$sì`º$sH$S>yZ dmnabo OmUmao gmYZ Amho. XmoZ

ì`ŠVtMr CƒmaUo gmaIr ZgVmV. CƒmaU Zoh_rM ì`º$s{d{eï> AgVo. `m ì`{º${d{eï> ÜdZrH$S>o AmUIrhr gyú_nÕVrZo nhmVm oVo. EH$M _mUyg {Za{Zamù`m {R>H$mUr {Za{Zamù`m arVrZo ~mobVmo. CXm. AmnU Kar, {_Ìm§er, ~mOmamV, H$m_H$mOmÀ`m {R>H$mUr doJdoJù`m nÕVrZo ~mobV AgVmo. ^mfoV Ag§»` ÜdZr AgVmV ho {dYmZ `mM AWm©Zo Ho$bo OmVo.

g_Om EImÚmZo "Xod' hm eãX Cƒmabm Am{U nwÝhm nmM {_{ZQ>mZ§Va Cƒmabm Va hr XmoZ CƒmaUo {^Þ AgVmV, Ago d¡km{ZH$m§Mo _V Amho. H$maU "Xod' `m Üd{Zg_wXm`mÀ`m n{hë`m CƒmaUmÀ`mdoir dm{JpÝÐ`m§Mr Or hmbMmb Pmbr VrM, Zo_H$s VerM hmbMmb "Xod' `m Üd{Zg_wXm`mÀ`m Xwgè`m CƒmaUmÀ`m doir hmoV ZgVo. Xwgao åhUOo {dkmZmÀ`m X¥ï>rZo Amnbo nmM {_ZQ>m§Zr Oo d` dmT>bo Ë`mMmhr n[aUm_ `m XmoZ CƒmaUmV {XgVmo. VmËn ©, EH$Xm EH$ ÜdZr Cƒmabm H$s VmoM, VgmM ÜdZr Cƒmabm OmV Zmhr, `m AWm©Zo ÜdZr A{ÛVr` Amho Ago åhQ>bo OmVo. 5. ^mfmÜdZrVrb bjUr` n[adV©Zj_Vm - da AmnU nm{hbo H$s EH$M dUm©Mo AZoH$ Cƒma ^mfo_Ü o AgVmV (H$g, H$mg, Hy$g B.) Ago Agbo Varhr àË oH$ CƒmaUmMr ñdV§ÌnUo AmoiI H$ê$Z KoÊ`mMr Amnë`mbm JaO dmQ>V Zmhr. Ë`mdê$Z ^mfmÜdZtÀ`m dV©Zm~m~V AmnU H$mhr {ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo.

Page 53: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

49

• ^mfoV Á`mMm dmna hmoVmo Aem H$moUË`mhr ÜdZrÀ`m CƒmamV AmOy~mOyÀ`m ÜdZt_wio bjUr` \$aH$ hmoD$ eH$Vmo.

• Agm \$aH$ Á`m n[apñWVrV, Á`m Üd{Zn[agamV Vmo ÜdZr Ambobm Amho Ë`mda Adb§~yZ AgVmo.

• ÜdZtÀ`m CƒmamV Agm \$aH$ nS>bobm Agbm Varhr CƒmaU ñWmZ, à`ËZ Am{U Ad`d `m X¥ï>tZr ho ÜdZr nyU©V… ~Xbbobo ZgVmV. åhUOo Ë`m§À`mV CƒmaUX¥îQ>çm gmå` AgVo.

• CƒmaUX¥îQ>çm ñd{ZH$ gmå` AgUmao ho ÜdZr AmnU EH$Ì AmoiIVmo. (CXm. H$1, H$

2, H$

3 B.)

Ë`m§À`mgmR>r AmnU EH$M g_yhZm_ (H$) dmnaV AgVmo.

• EH$mM ÜdZrMo n[apñWË`Zwê$n hmoUmao ho doJdoJio Cƒma A§XmOj_ AgVmV. åhUOoM Vmo ÜdZr H$moUË`m n[apñWVrV Ambm AgVm H$gm Cƒma hmoUma ho AmnUm§g H$iy eH$Vo.

Page 54: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 50

nmR> - 12

ñd{Z‘ Am{U ñdZm§Vao Á`m§À`m_Ü o ñd{ZH$ gmå` Amho, Á`m§À`mVrb AmOw~mOyÀ`m n[apñWVr_wio hmoUmam \$aH$, hmoUmao n[adV©Z A§XmOj_ Amho, Aem ÜdZtÀ`m g_yhmg "ñd{Z‘' åhUVm Am{U `m g_yhmV g_m{dï> AgUmè`m ÜdZtZm "ñdZm§Vao' åhUVmV. "H$' hm ñd{Z_ Amho Va "H$' Mo ‘mJo nm{hbobo {Za{Zamio Cƒma hr Ë`mMr "ñdZm§Vao' hmoV. EH$mM ñd{Z_m§À`m JQ>mV g_m{dï> hmoUmè`m ÜdZtZm "ñdZm§Vao' åhUVmV. CbQ> Á`m_wio "ñdZm§Vam'Mm EH$ JQ> {ZX}{eV Ho$bm OmVmo Ë`mg "ñd{Z_' åhUVmV. ñd{Z_ d ñdZm§Va `m§Mm EH$_oH$m§er Agbobm g§~§Y hm Aem VèhoZo KQ>H$ d KQ>H$ g^mgX `m§À`mVrb ZmË`mgmaIm Amho. ñd{Z_ hr EH$ H$ënZm Amho. ñd{Z_ hm H$mën{ZH$ AgVmo. Am{U ñdZm§Vao hr ñd{Z‘ H$ënZoMr àmË`{jH$o AgVmV. ^mfoV ñd{Z_ dmnabm OmV Zmhr Va ñdZm§Vao dmnabr OmVmV. CƒmaUX¥îQ>çm gm_Ü © AgUmam ñdZm§Vam§Mm JQ> åhUOo ñd{Z_ hmo`. Aem arVrZo ñd{Z_ hm à{V{Z{YH$ ÜdZr, ñdZm§Vam§Mo à{V{Z{YËd H$aUmam AgVmo. H$

1, H$

2, H$

3, H$

4...`m ÜdZt_Ü o CƒmaUmX¥îQ>çm WmoS>r g_mZVm Am{U WmoS>o {^ÞËd Amho. `m

gd© CƒmaUmVrb g_mZVm EH$Ì KoD$Z "H$' hm ñd{Z_ ~Zbm Amho. ñd{Z_mMm ^mfoV dmna hmoVmM Ë`mMo ñdZm§VamV ê$nm§Va hmoVo Ago åhUVm oB©b. ñdZm§Vao åhUOo ñd{Z_m§Mr pñWVr` n[adV©Zo hmoV. AmXe© H$ënZm d {VMo àmË`{jH$ `mV Omo \$aH$ AgVmo VmoM ñd{Z_ d ñdZm§Vao `mV AgVmo. åhUyZM ñd{Z_ hr AmXe© Aer g§H$ënZm AgyZ ñdZm§Vao ho {VMr àmË`{jHo$ AmhoV, Ago åhQ>bo OmVo. ñd{Z_H$ënZoMr VwbZm Hw$Qw>§~H$ënZoer H$aVm oB©b. Hw$Qw>§~mVrb _mUgo Hw$Qw>§~mMo g^mgX AgVmV. àË`j g_mOmV ho g^mgX, H$m_ H$arV AgVmV. Ë`m§À`mn¡H$s àË oH$mMr AmoiI Ë`m Hw$Qw>§~mÀ`m ZmdmZoo H$ê$Z {Xbr OmVo. ^mfoVhr ñdZm§VaoM H$m © H$arV AgVmV. g_mZ ñdZm§VamÀ`m Hw$Qw>§~mVrb gd© ñdZm§Vam§Zm {H$§dm EH$m ñdZm§Vamg Ë`m ñdZm§VamÀ`m Hw$Qw> §~Zm_mZo åhUOo ñd{Z_mZo AmoiIbo OmVo. ñd{Z_ ho Hw$Qw>§~ d ñdZm§Vao Ë`mMr g^mgXo hmoV. `mdê$Z Ago åhUVm oVo H$s-

• ñd{Z_ hm EH$ H$mën{ZH$ g§~moY Amho. ñdZm§Vao hr Ë`mMr àmË`{jHo$ AmhoV.

• ñd{Z_ H$mën{ZH$ Agë`mZo Ë`mMm ^mfoV dmna hmoV ZgVmo. ^mfoV dmna AgVmo Vmo ñdZm§Vam§MmM.

• ^mfoV dmnaë`m OmUmè`m, EH$_oH$m§er ñd{ZH$X¥îQ>çm gmYå © AgUmè`m ñdZm§Vam§Zm EH$Ì oD$Z Ë`m§Mm JQ> ~Zdbm OmVmo. hm JQ> ñd{Z_ `m g§H$ënZoZo AmoiIbm OmVmo. ^mfoV Ago AZoH$ JQ> AgVmV.

• ñd{Z_ Am{U ñdZm§Vao hr H$moR>ë`m Var EH$m ^mfoMr {deofHo$ AgVmV. Ë`m§Mm ^mfm{Zanoj {dMma hmoD$ eH$V Zmhr.

Page 55: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

51

7. ñd{Z_mMo VÎd - ñd{Z_ hr EH$ _hÎdnyU© g§H$ënZm Amho. H$moUË`mhr ^mfoÀ`m Aä`mgmV gd©àW_ Ë`m ^mfoV AgUmè`m ñd{Z_m§Mm emoY ¿`mdm bmJVmo. ^mfoVrb gJio ñdZ VnmgyZ Ë`mVrb g_mZY_u ñdZm§Mo åhUOo ñdZm§Vam§Mo JQ> EH$Ì H$am`Mo Am{U Aem {d{dY JQ>m§Mm emoY ¿`m`Mm åhUOoM Ë`m ^mfoVrb ñd{Z_m§Mm emoY ¿`m`Mm Aer EH$ nÜXV H$Xm{MV dmnaVm oB©b. na§Vw ho H$m_ AmdmŠ`m~mhoaMo Amho. Ë`m_wioM ÜdZtÀ`m {d{Z`moJmdê$Z ñd{Z_{ZpíMVr H$aÊ`mMm à`ËZ H$obm OmVmo. {d{Z`moJ åhUOo ^mfo_Ü o EImXm ñdZ {OVŠ`m doim, {OVŠ`m {R>H$mUr dmnabm OmVmo Ë`mMo AmH$bZ. {d{Z`moJmV gmYmaUV… ñdZmÀ`m eãXmVrb ñWmZmMr {M{H$Ëgm Ho$br OmVo. EImÚm ñdZmMm {d{eð> ^mfoV H$moUË`m pñWVrV H$gm {d{Z`moJ hmoVmo `m~m~V {ZpíMV ñdê$nmMr _m{hVr {_idVm oVo. `m _m{hVrÀ`m AmYmao Ë`m ñdZm§Mo g§~§{YV ^mfoVrb dU©Z H$go Amho `m~m~V H$mhr {ZH$f, {Z`_ {_iVmV.

• ^mfoVrb ÜdZtMm {d{Z`moJ VrZ àH$mao hmoD$ eH$Vmo- 1. d¡Yå © wº$ {d{Z`moJ - Ooìhm XmoZ ñdZ Zo_H$o EH$mM ñd{ZH$ n[agam_Ü o oD$ eH$VmV Voìhm Ë`m§Mm

{d{Z`moJ d¡Yå © wº$ R>aVmo. H$maU `m XmoZ ñdZm§_wio XmoZ eãX AW©X¥îQ>çm doJio R>aVmV. d¡Yå © wº$ {d{Z`moJm_wio Ago ñdZ ñd{Z_ R>aVmV.

CXm. - H$mQ>m - KmQ>m `m eãXm§Vrb ñd{ZH$ n[aga eãXma§^rMo H²$ Am{U K² ho ÜdZr dJiVm AJXr g_mZ Amho.

H²$ + AmQ>m (H²$ + Am + Q²> + Am) K²$ + AmQ>m (K ²$+ Am + Q²> +Am) "AmQ>m' `m g_mZ ñd{Z‘ n[agamV "H²$' Am{U "K²' ho XmoÝhr ñdZ oD$ eH$VmV. ¶m_wio AW©^oXhr hmoVmo. AemarVrZo "H²$' Am{U "K²' Mm {d{Z`moJ hm d¡Yå © wº$ R>aVmo. 2. nyaH$ {d{Z`moJ - Ooìhm XmoZ ñdZm§_Ü o ñd{ZH$ gmYå © AgVo Am{U Vo EH$_oH$m§À`m n[agam_Ü`o

oV ZmhrV Voìhm Ë`m ñdZm§Mm EH$_oH$m§er "nyaH$ {d{Z`moJ' AgVmo. nyaH$ {d{Z`moJm_wio ^mfoVrb ñdZm§Vao AmoiIVm oVmV. "Jwbm_' `m eãXmVrb "J²' øm ñdZmMo "~mJ' eãXmVrb "J²$' `m ñdZmer CƒmaUX¥îQ>çm gmYå © Amho. na§Vw Vo EH$_oH$m§À`m n[agam_Ü o oD$ eH$Uma ZmhrV. "~mJ' `m eãXm_Yrb ñ\$moQ>hrZ J², Jwbm_ `m eãXmV dmnaVm oUma Zmhr. ñdZm§Vao hr ñd{Z_mMr pñWVr` n[adV©Zo Agë`mZo Vr AmngmV OmJm ~Xby eH$V ZmhrV, Ë`m_wio Ë`m§Mm {d{Z`moJ hm nyaH$ {d{Z`moJM R>aVmo.

3. _wº$ n[adV©Z - ñd{ZH$X¥îQ>çm {Zamio AgUmao XmoZ ñdZ EH$mM Üd{Zn[agamV oVmV Am{U Varhr Ë`m_wio XmoZ eãX AW©X¥îQ>çm {^Þ R>aV ZmhrV, Agm Ooìhm ñdZm§Mm {d{Z`moJ hmoVmo Voìhm Ë`mg ñdÀN>§X {H$§dm _wº$ n[adV©Z åhUVmV. ñd{ZH$ n[aga g_mZ Amho, ñdZ doJdoJio AmhoV, Varhr `m

Page 56: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 52

XmoZ CÀMmaUmV AW©^oX hmoV Zmhr. Ë`m_wio Agm ñdZm§Mm {d{Z`moJ d¡Yå © wº$ R>aV Zmhr. Ë`m_wio _wº$ {d{Z`moJ AgVmo Voìhm-

_wº$ {d{Z`moJ …- EH$mM n[agamV EH$m ñdZmEodOr CƒmaUX¥îQ>çm doJim AgUmam Xwgam ñdZ dmnabm OmVmo. doJim ñdZ dmnabm Jobm Varhr AW©^oX hmoV Zmhr. AW©^oX hmoV Zgë`mZo Ë`m ñdZm§Mm {d{Z`moJ d¡Yå © wº$ R>aV Zmhr. Ë`m_wio Ë`m ñdZm§Zm

ñd{Z_mMm XOm© {_iV Zmhr. `m XmoZ ñdZm§Mm {d{Z`moJ hm nyaH$ Zgë`m_wio ho XmoZ ñdZ ñdZm§Vaohr hmoV ZmhrV. _wŠV n[adV©Z XmoZ ñd{Z_m§_Ü o hmoD$ eH$Vo Ë`mMà_mUo Vo XmoZ ñdZm§Vam§_Ü ohr hmoD$ eH$Vo.

CXm …- {gVm\$i - {eVm\$i, Ag§ - Amg§, AJXr - AmJXr, A{YH$mar - Am{YH$mar, Am_Mo - A_Mo, AmVm - AVm B. CXmhaUmdê$Z ñdÀN>§X {H$§dm _wº$ n[adV©Z bjmV oB©b. 8. AënV‘Üd{Z¶w½‘o … - AmnU nm{hbo H$s EH$m ^mfoV EH$mM ñd{ZH$ n[agamV Á`m ÜdZtMm {d{Z`moJ d¡Yå © wº$ AgVmo. Ë`m§Zm ñd{Z_ åhUmdo. åhUOo AmnUmg Oa EImÚm ^mfoVrb ñd{Z_ emoYm`Mo AgVrb Va Ë`m ^mfoV H$moUH$moUË`m ñdZm§Mm d¡Yå © wº$ {d{Z`moJ hmoVmo `m~m~VMr _m{hVr {_idm`bm nm{hOo. EImÚm ^mfoVrb ñdZm§Mm {d{Z`moJ d¡Yå © wº$ Amho {H$§dm Zmhr ho nmhÊ`mgmR>r Ë`m ^mfoVrb OdiOdi g_mZ ÜdZr AgUmè`m eãXm§À`m OmoS>çm dmnaë`m OmVmV. Aem OmoS>çm§Vrb EImXm ñdZ dJiyZ ~mH$sMo gd© ñdZ g_mZ AgVmV. CXm. H$mV-KmV. `m eãXOmoSrVrb "H²$' Am{U "K²' ho XmoZ ñdZ doJdoJio AmhoV Am{U ~mH$s gd© ñdZ g_mZ AmhoV. åhUOoM Ama§^rMo "H²$' Am{U "K²' dJiVm `m XmoZ eãXm§_Ü o ñd{ZH$$ gmYå © Amho qH$dm `m XmoZ e×m§Mm n[aga EH$M Amho. Aem eãXOmoS>rbm AënV_ÜdZr w½‘o åhUVmV. ^mfoVrb ñdZm§Mo d¡Yå © wº$ {dVaU emoYÊ`mgmR>r Aem AënV_ÜdZr w½_m§Mm A{Ve` Cn`moJ hmoVmo. AënV_Üd{Z w½_m§_Ü o Ama§^rMm, _Ybm qH$dm A§VrMm EImÚm ñdZ doJim AgVmo. ~mH$s ñd{ZH$ gmå` AgVo. H$i-Ji, nmZ-_mZ, nmb-~mb, H$mV-KmV, H$mQ>m-KmQ>m, nmV-^mV B. AënV_Üd{Z w½_m§_Ü o Ama§^rMo ñdZ doJdoJio AmhoV. H$g-H$mg-H$sg-Hy$g-Ho$g-H$mog `m AënV_Üd{Z w½_m§_Ü o _Ybo ñdZ (A, Am, B©, D$, E, Amo) ho doJdoJio AmhoV. VmQ>-VmR>, nmZ-nm`, H$b-H$a, Jm`-Jmd, dmQ>-dmU B. AënV_ÜdZr w½_m§_Ü o A§Vr oUmao ñdZ doJdoJio AmhoV.

Page 57: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

53

Aem [aVrZo AënV_Üd{Z w½_m§_Ü o EH$ ñdZ dJiVm ~mH$sMo ñd{ZH$ dmVmdaU g_mZ AgVo. `m AënV_Üd{Z w½_m§_wio Amnë`m Ago bjmV oVo H$s, ñdZ ~Xbë`mg AW© ~XbVmo. åhUOoM Agm XmoZ ñdZm§_Ü o ^oXH$ bjUo AgVmV Á`m XmoZ ñdZm§_Ü o AW©^oXH$ bjUo AgVmV Ë`m§Zm "ñd{Z_' åhQ>bo OmVo. ^mfoVrb XmoZ ñdZ ho ñd{Z_ AmhoV qH$dm ZmhrV ho R>a{dÊ`mgmR>r gd© doiog AënV_Üd{Z w½_o gmnS>VrbM Ago Zmhr. Ooìhm XmoZ ñdZ ho ñd{Z_ AmhoV H$s ZmhrV ho R>a{dÊ`mgmR>r g§~§{YV ^mfoV AënV_Üd{Z w½_ AnbãY hmoV Zmhr, Voìhm gX¥e w½_m§Mm dmna H$aVmV. AënV_Üd{Z w½_m§_Ü o ñd{ZH$ n[aga AJXr g_mZ AgVmo. gX¥eÜd{Z`w½_m§_Ü o ñd{Z‘ n[aga AJXr g_mZ ZgVmo, Va Vmo ~amMgm {_iVm>OwiVm AgVmo. CXm. - VmQ>-WmQ> ho AënV_Üd{Z w½_ Amho. na§Vw VmR>-WmQ> ho gX¥eÜd{Z w½_ Amho. H$maU oWo V² Am{U W² `m ñdZm§IoarOMm n[aga AJXr gmaIm Zmhr. nU Vmo IynM {_iVmOwiVm Amho. gX¥e Üd{Z w½_mÀ`m ghmæ`mZo ñd{ZH$ n[agamMr H$miOrnyd©H$ narjm H$ê$Z ñd{Z_ emoYUo eŠ` hmoVo. ^mfoVrb AënV_Üd{Z w½_o {_idm`Mr Am{U Ë`m§À`m Ûmam ^mfoVrb ñd{Z_ emoYm`Mo Aer Or à{H«$`m Amho Ë`m à{H«$ oVyZhr AmnUmg ñd{Z_m~m~V H$mhr _m{hVr {_iVo -

A) ^mfoV ñd{Z_m§Mm {d{Z`moJ d¡Yå © wº$ AgVmo. Am) ñd{Z_m_wio ñd{ZH$ gmYå © AgUmao XmoZ eãX AW© X¥îQ>çm {^Þ R>aVmV. B) XmoZ ñd{Z_ EH$mM ñd{ZH$ n[agamV oD$ eH$VmV.

ñd{Z_m§Mm {d{Z`moJ do¡Yå © wº$ AgVmo. ñd{Z_m§À`m A§Jr ^oXH$Îd AgVo. XmoZ ñd{Z_ EH$mM n[agamV oVmV Am{U ñd{Z_ hm ^mfoVrb H$m ©H$a ñdZ hmo`. XmoZ eãX AW©X¥îQ>çm {^Þ R>a{dUo ho ñd{Z_mMo àYmZ VÎd _mZbo OmVo. ñd{ZH$X¥îQ>çm g_mZ AgUmè`m ñdZm§VamMm dJ© åhUOo ñd{Z_, ho ñd{Z_mMo ê$nX¥îQ>çm Ho$bobo dU©Z hmo`; Am{U ñd{Z_m_wio XmoZ eãX AW©X¥îQ>çm doJio R>aVmV ho ñd{Z_m§Mo H$m ©X¥îQ>çm Ho$bobo dU©Z hmo`. 9. ñdZm§VamÀ`m H$gmoQ>çm - ñdZm§Vam~m~VMm n{hbm d _hÎdmMm àíZ åhUOo XmoZ {H$§dm A{YH$ ñdZm§Vao EH$m {d{eï> ñd{__mÀ`m N>ÌmImbr oVmV H$s Zmhr ho H$go R>adm`Mo? ho nwT>rb XmoZ H$gmoQ>çm§dê$Z R>a{dVm oVo.

1) Ë`m ñdZm§Vam§_Ü o ñd{Z‘ gmYå © Agbo nm{hOo. 2) Ë`m§À`m_Yrb {d{Z`moJ nyaH$ Agbm nm{hOo.

darbn¡H$s (1) Mm åhUOo ñd{Z‘$ gmYå`m©Mm {dMma AmnU `mnyduM (ñdZm§Vam§Mr AmoiI

H$ê$Z KoVmZm) Ho$bobm Amho. Á`m ÜdZtÀ`m {Z{_©Vr_Ü o CƒmaU -ñWmZ, à`ËZ Am{U CƒmaU -

Page 58: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 54

Ad`d ho EH$M AmhoV, na§Vw Oo ÜdZr AmOy~mOyÀ`m ÜdZt_wio CƒmaUmV qH${MV ~Xbbo AmhoV Ago ÜdZr EH$_oH$m§er AWm©VM ñd{ZH$ gmYå © amIyZ AgVmV.

EH$mM ñd{Z_mMr ñdZm§Vao R>a{dÊ`mgmR>r nyaH$ {d{Z`moJmMr H$gmoQ>r Mm§JbrM ’$bXm`r R>aVo. ñdZm§Vam§Mm ^mfoVrb {d{Z`moJ bjmV KoVbm H$s Ago {XgyZ oVo H$s, EH$ ñdZm§Va Á`m ñd{Z‘ n[agamV oVo Ë`m n[agamV Xwgao ñdZm§Va oV Zmhr. åhUOoM Ë`m XmoZ ñdZm§Vam§Mm {d{Z`moJ nyaH$ AgVmo.

ñdZm§Vam§Mm {d{Z`moJ nyaH$M AgVmo Am{U Vr EH$_oH$m§À`m n[agamV oV ZmhrV. EH$m ñdZm§VamÀ`m n[agamV Xwgao ñdZm§Va oV Zmhr Ë`m_wio nyaH$ {dVaUmMr H$gmoQ>r ñdZm§Vao {ZpíMV H$aÊ`mg CnH$maH$ R>aVo.

• ñd{Z_ Am{U ñd{Z{_H$ {díbofU … - ñd{Z_ hr dUm©ZmË_H$ ^mfmemómVrb A{Ve` _hÎdmMr g§H$ënZm Amho. ñd{Z_{dMma hm dU©ZmË_H$ ^mfmemómMm _ybmYma Amho. ñd{Z_ hr g§H$ënZm XmoZ AWmªZr dmnabr OmVo… 1) ñdZm§Mo {d^oXH$ bjU åhUOo ñd{Z_ 2) ñd{Z‘ gmYå © AgUmè`m ñdZm§Mm à{V{ZYr åhUOo ñd{Z_. ^mfoMo ñd{Z{_H$ {díbofU H$aVmZm Á`m VËdm§Mm AmYma KoVbm OmVmo Ë`mn¡H$s H$mhr _hÎdnyU© VÎdo Imbrbà_mUo-

1) d¡Yå © wº$ {d{Z`moJ 2) nyaH$ {d{Z`moJmMo VÎd 3) Üd{Zgmå`VoMo VÎd 4) A{^aMZoVrb g__mZVoMo VÎd 5) H$mQ>H$garMo VÎd

darbn¡H$s n{hë`m XmoZ VÎdm§Mr MMm© nyduM Ho$br Amho. ÜdZr gmå`VoMo VÎd åhUOo EH$mM ñd{Z_mÀ`m dM©ñdmImbr AgUmè`m ñdZm§VamVrb gmå`VoMm {dMma H$aUmao VÎd. àË oH$ ^mfoVrb ñd{Z_m§À`m aMZoV EH$ àH$maMr g__mZVm AgVo. `mbmM A{^aMZoVrb g__mZVoMo VÎd åhUVmV _amR>r_Ü o KmofÎd ho ñd{Z{_H$ Amho. _amR>rV Kmof d AKmof ÜdZtÀ`m aMZoV g_mZVm Amho. CXm. - AKmof Kmof H²$ J² M² O² Q²> O² V² X² H$mQ>H$garMo VÎd ho AË §V Jm¡U VÎd hmo`, ^mfoV ñd{Z_mMr H$mQ>H$ga AgVo. ^mfoVrb ñd{Z_m§Mr g§»`m H$_rV H$_r AgUo emómÀ`m Am{U Aä`mgH$mÀ`m X¥ï>rZo gmo`rMo AgVo.

Page 59: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

55

• ñd{Z_ Am{U ñdZm§Va `m§Mo boIZmVrb {ZX}eZ - ñd{Z_ d ñdZm§Vao `m§Mm {ZX}e {d{eï> nÕVrZo Ho$bm OmVmo. ñd{Z_m§Mo boIZ XmoZ {Vaß`m aoKm§_Ü o H$aVmV. CXm. - / H /, / J /, / b /, / A / B. ñdZm§Vam§Mo boIZ Mm¡H$Q>r H§$gmV {b{hÊ`mMm àKmV Amho. CXm. - (J

1) (J

2) B.

{d{eï> ñd{Z_ Am{U ñdZm§Vao `m§Mo EH$Ì boIZ gmYmaUV… Ago hmoVo. (J

1)

(J2)

/ J/ (J3)

(J4)

(J5)

Page 60: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 56

nmR> - 13

I§S>m{Y{ð>V ñd{Z‘

{dÚmWu, {‘Ì‘¡{ÌUtZmo, ‘mJrb àH$aUmV AmnU ñdZ, ñd{Z‘ Am{U ñdZm§Vao ¶m g§H$ënZm§Mm n[aM¶ H$ê$Z KoVbm. ¶m àH$aUmV AmnU I§S>m{Y{ð>V ñd{Z‘ åhUOo H$m¶ Vo nmhUma AmhmoV. g§^mfU åhUOo Ho$di ñda, ì §OZo Am{U AY©ñda `m§Mr gmZwH«$_ aMZm Zìho. `m {VÝhtMr gmZwH«$_ aMZm H$ê$Z {VÀ`m_Ü o ~bmKmV, AZwZm{gH$Îd, {XK©Îd, gwam§Mo Amamoh-Adamoh B. Üd{ZJwU {_gibo OmVmV. ñda, ì`O§Zo, AY©ñda `m§Zr ì`º$ hmoUmè`m ñd{Z_m§Zm "I§S> wº$ ñd{Z_' åhUVmV. ~bmKmV, gwam§Mo MT>CVma B. _wio AW©{d^oXH$Îd {Z‘m©U hmoVo. VWm{n Ë`m§Mo ApñVÎd I§S> wº$ ñd{Z_m§er {ZJ{S>V AgVo. Ë`m_wio ~bmKmV, gwam§Mo MT>CVma B. Zr ì`º$ hmoUmè`m ñd{Z_m§Zm "I§S>m{Y{ð>>V ñd{Z_' åhUVmV. Vo Zoh_r I§S> wº$ ñd{Z_m§À`m Aml`mZoM oVmV. 1) ~bmKmV - ^mfoV ~bmKmVmMo ApñVËd XmoZ àH$mao OmUdVo - A) eãXmVrb AjamdaMm ~bmKmV ~) dmŠ`m_Ü o eãXmda Agbobm ~bmKmV eãX EH$mjar {H$§dm AZoH$mjar AgVmo. eãX Ooìhm AZoH$mj[aH$ AgVmo Voìhm Ë`mVrb H$moUË`m Var EH$m Ajamda ~bmKmV AgVmo. Ë`mZ§Va Ë`m eãXmVrb BVa ÜdZtdaMm Omoa H$_rH$_r Ho$bobm AgVmo. eãXmVrb $H$moUË`m Ajamda ~bmKmV oUma ho Vr ^mfm ~mobUmè`m§Zm _m{hV AgVo. Ooìhm eãXmVrb EH$m Ajamda ~bmKmV ~XbyZ Xwgè`m Ajamda Q>mH$bm AgVm AW© ~XbVmo Voìhm Ë`mMm {dMma H$amdm bmJVmo. B§J«Or hr ~bmKmV wº$ ^mfm Amho. {VÀ`m_Ü o present, increase gmaIo eãX EH$mM doir Zm_ Am{U {H«$`mnX åhUyZ dmdaV AgVmV. gm_mÝ` gyMZmË_H$ {dYmZmV gd© eãXm§da g_mZ ~bmKmV AgVmV. VWm{n Amnë`m g§^mfUmV gVV gm_mÝ` {dYmZo ZgVmV. dmŠ`mVrb eãXm§da H$_r-A{YH$ ~bmKmV {Xbo OmVmV. Vmo _bm Ag§ åhUmbm. Vmo _bm Ag§ åhUmbm. Vmo _bm Ag§ åhUmbm. Vmo _bm Ag§ åhUmbm. AYmoao{IV eãXm§dê$Z ~bmKmV {Xë`mg dmŠ`mVrb AWm©V \$aH$ nS>Vmo. `mdê$Z 1) dmŠ`mÀ`m CƒmaUmV eãXmda {Xbm OmUmam ~bmKmV dmŠ`mÀ`m AWm©er {ZJ{S>V AgVmo.

Page 61: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

57

2) dmŠ`mV EH$m {d{eð> eãXmdaM ~bmKmV AgVmo Ago Zìho, Vmo dmŠ`mVrb H$moUË`mhr eãXmda XoVm oVmo.

3) dmŠ`mV Á`m ^mJmda ~bmKmV AgVmo, Vmo eãX _hÎd YmaU H$aVmo Am{U Ame`mMo ñdê$n {ZpíMV H$aVmo.

2) gwam§Mm MT>CVma dmŠ`mVrb gd© ÜdZr§Mo CƒmaU EH$m gwamV hmoV ZgVo. gwam§Mo àH$Q>Z ñdaV§ÌrÀ`m H§$nZmÛmao hmoVo. gya hm ñdaV§ÌrÀ`m H§$nZm_wio {Z_m©U hmoUmam EH$ ÜdZr Amho Ago åhUVm oB©b. gya àË oH$ Kmof ÜdZr_Ü o AgVmoM. gwam§À¶m MT>CVmambm qH$dm Amamoh-Adamohmbm AZwVmZ åhQ>bo OmVo. _amR>rVrb dmŠ`mVrb AZwVmZ ñd{Z{_H$ Amho. CXm. -

^maVmZ§ gm_Zm qOH$bm

^maVmZ§ gm_Zm qOH$bm

^maVmZ§ gm_Zm qOH$bm EH$mM ^mfoVrb gwa ~Xbbm H$s Ame`mbm {d{eï>Ëd oVo. 3) gr_mg§Yr - Á`m CƒmaUmV EH$ ñdaKmVmdbr AgVo Am{U gwê$dmV d eodQ> `m X¥ï>rZo Oo CƒmaU EH$ ñdV§Ì I§S> AgVo Ë`mbm Jwê$I§S> åhUVmV. `m Jwê$I§S>mMo CƒmaU {^Þ[aË`m Ho$ë`mg AW©{^ÞËd oVo. CXm. - Vmo H$m_H$ar. Vmo H$m_ H$ar. ~mhoa OmD$Z o. ~mhoa OmD$ Z o. gr_mg§Yr hm ñd{Z_ _mZë`mZo ñd{Z_m§À`m g§» oV H$mQ>H$ga hmoVo.

Page 62: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 58

nmR> - 14

n{X‘{dݶmg {dÚmWu {‘Ì-‘¡{ÌUtZmo, dU©ZmË‘H$ ^mfm{dkmZm‘ܶo ñd{Z‘{dݶmgmZ§Va n{X‘{dݶmgmMm åhUOoM én{dݶmgmMm Aä¶mg ‘hÎdmMm R>aVmo. ¶m n{X‘{dݶmgmMr AmoiI ¶m àH$aUm‘ܶo AmnU H$ê$Z KoUma AmhmoV. n{X‘{dݶmgmbmM ê$n{dݶmg Agohr åhUVmV.

• n{X‘{dݶmgmMmMo ñdê$n …- AmnU ^m{fH$ ì¶dhma H$aVmo Vmo {dYmZm§À¶m ê$nmZo H$moUVohr {dYmZ ho dm³¶aMZoÀ¶m ê$nmZo Ho$bo OmVo. H$moU˶mhr dm³¶mV EH$ qH$dm AZoH$ eãXm§Mm A§V^m©d AgVmo. Am{U H$moUVmhr eãX hm AZoH$ ñdZm§Zr {‘iyZ ~Zbobm AgVmo. ˶m‘wio ^m{fH$ ì¶dhma H$arV AgVmZm eãX ¶m ‘hÎdnyU© KQ>H$mH$S>o dimdoM bmJVo. eãX hr na§naoZo MmbV Ambobr ì¶mnH$ Am{U H$mhrer g§{X½Y g§H$ënZm Amho. ""eãX åhUOo ÜdZr àH$Q> H$aUmam KQ>H$'' eãX ¶m g§koEodOr "nX' hr g§km ^mfmd¡km{ZH$m§Zr ¶moObr Amho. EH$ ^mJ qH$dm EH$ KQ>H$, Ad¶d Agm nX ¶m g§koMm AW© hmoVmo. na§Vw nX ¶m g§koMo BVahr H$mhr AW© AmhoV. {deofV… b¶~ÜX Aer aMZm, {d{eï> àH$maMo JmUo ¶m AWm©Zohr hr g§km ê$T> Agë¶mZo hr g§km Q>miʶmH$S>o ^mfmd¡km{ZH$m§Mm H$b Amho. nX EodOr "ê${nH$m' hr g§km ˶m§Zr pñdH$mabobr Amho. ê${nH$m, ê${n‘ Am{U ê${nH$m§Va hr ̶r ê$n{dݶmgmV ‘hÎdmMr R>aVo. ê${nH$m ¶m g§koV ^mfoV dmnabo OmD$ eH$Umao EH$ qH$dm A{YH$ ñdZm§Zr ~Zbobo Am{U ‘w»¶ åhUOo AW©nyU© Ago bhmZmV bhmZ ê$n hr g§H$ënZm g‘m{dï> Amho. . añVm, dmam, ‘mUyg hr gd© ^m{fH$ ê$no AmhoV. ˶m§Zm ñdV…Mm AW© Amho Am{U ˶m§Mo {d^mOZ H$aVm ¶oV Zmhr. Ho$di ñdZm§À¶m g§¶moJmZo AW©nyU©Vm ¶oV Zmhr Vr g§Ho$Vm‘wio ¶oVo. AW© AgUo, bhmZmV bhmZ ê$n AgUo Am{U A{YH$ {d^mOZ H$aVm Z ¶oUo ¶m "ê${nH$m' ¶m g§koÀ¶m ‘w»¶ H$gmoQ>çm åhUVm ¶oB©b.

• ê${nH$m …- ñdZ hm CƒmaʶmÀ¶m Ñ{ï>Zo Ogm bhmZmV bhmZ KQ>H$ AgVmo ˶mà‘mUo ê${nH$m gwÜXm ^mfoV

dmnabo bhmZmV bhmZ AW©nyU© Ago ê$n AgVo. åhUOo ê${nHo$Mo nwÝhm {d^mOZ hmoD$ eH$V Zmhr. nhmQ>, nmD$g ¶m ê${nH$m AmhoV. ˶m§Mo gmW© Ago {d^mOZ hmoV Zmhr. ˶m ˶m ê${nH$m§‘wio AW©ÑîQ>çm EH$ à{V‘m Amnë¶m S>moù¶mg‘moa C^r amhVo. ˶m‘ܶo ì¶mH$a{UH$ {deof Amnë¶mbm OmUdVmV. ê${nH$m§Mm H$moem§‘ܶo Cn¶moJ Ho$bm OmVmo. {VMr ì¶mH$a{UH$ d¡{eîQ>ço H$moem‘ܶo {Xbr OmVmV.

Page 63: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

59

• ê${n‘ Am{U ê${nH$m§Va …- ñdZ Am{U ñd{Z‘ ¶m OmoS>rà‘mUoM ê${nH$m Am{U ê${nH$m§Va hr OmoS>r ‘hÎdmMr R>aVo. ""g§X © {Zanoj Aer ê${nH$m Ooìhm EImÚm {d{eï> g§X^m©À¶m AZwamoYmZo ^mfoV ¶moObr OmVo Voìhm {Vbm ê${n‘ åhQ>bo OmVo.'' CXm- Jm¶ ¶m ê${nHo$bm H$gbmhr g§X^© Zmhr na§Vw "JmB©g XodVm ‘mZVmV', "Jm¶ EH$ Cn¶wº$ new Amho' B. {dYmZm§‘ܶo Jm¶ ¶m ^m{fH$ ê$nmbm {d{eï> g§X^© àmá hmoUo hr ê${n‘m§Mr H$gmoQ>r Amho. ZwgVo Jm¶ hm eãX dmnê$Z qH$dm JmB© Ago énhr dmnê$ n§aVw ˶mMr ^mfo‘ܶo dmna H$arV AgVmZm AZoH$ ê$no ~ZVmV. ‘mUyg, ‘mUgo ¶mà‘mUo {d{dY àH$mao {d{dY H$maUm§gmR>r Or éno V¶ma hmoVmV ˶m§Zm ê${nH$m§Îma Ago åhUVmV. Ñd{Z‘{dݶmgmV Á¶mà‘mUo ^mfoV à˶j dmdaV AgVmV Vr ñdZm§Vao Am{U ñdZm§Vam§Mm àmW{‘H$ JQ> åhUOo ñd{Z‘ Ago åhUVmV. VoM VÎd ê${n‘ Am{U ê${nH$m§Va ¶m§À¶m‘ܶo bmJVo. {Xdm-{XdQ>r, ‘wbJm-‘wbJr ¶m§gmaIo ê${n‘ ór-nwê$f ^oXmZwgma åhUOo qbJ^oXmZwgma doJio R>aVmV. qbJmZwgma nS>Umam hm ’$aH$ ho ê${nH$m§VaM ‘mZyZ gdmª‘ܶo g‘mZVoMo Agbobo ê${n‘ åhQ>bo OmVo. nm§T>am, H$mim, Jmoam, ‘moR>m Aer {H$VrVar {deofUo ‘amR>rV AmhoV. na§namJV ì¶mH$aU eãX{dMma H$arV Agë¶mZo ‘moR>m, Mm§Jbm, nm§T>am Aer eãXénoM Amnë¶mbm ‘yb^yV Aer dmQ>VmV.

ê${n‘ d ê${nH$m§Va ¶m§À¶m boIZmMr {d{eï> arV Amho. ê${n‘ { } H§$gmV {b{hVmV. Va ê${nH$m§Vao {Va߶m H§$gmV {b{hbr OmVmV.

CXm- ê${n‘ …- { ggm } ê${nH$m§Va…- /ggm/gí¶m/

• ê${n‘m§Mo àH$ma …- ‘mUyg, ‘mUgmbm, ‘mUgmMm, ‘mUwgH$s Aer Ooìhm AmnU {^Þ ê$no dmnaVmo Voìhm ˶mV XmoZ

àH$maMr ê$no EH$Ì Ambobr AgVmV. gJù¶m ^m{fH$ ê$nmV ‘mUyg ho ê$n g‘mZ AmhoM. nU ˶mM~amo~a bm, Mm, H$s Aer doJdoJir ê$no AmhoV. Aem ê$nm§Zm à˶¶ Ago åhQ>bo OmVo. OoWo "Mm' Amho VoWo "Zo' åhUyZ MmbUma Zmhr. Mm, bm, Zo ¶m gd© {d^º$s à˶¶m§Zm ñdV§Ì AW© Amho. An‘mZ, ~o{eñV, {ZamYma, {~ZVH«$ma Aer ^m{fH$ ê$no Ooìhm AmnU dmnaVmo Voìhm ˶mVhr XmoZ KQ>H$ g‘m{dï> AgVmV. An+‘mZ, ~o+{eñV, {~Z+VH«$ma Aer hr ê$no AmhoV. ¶m gd© CXmhaUm§dê$Z Ago {XgVo H$s H$mhr ê$no ñdV§Ìhr ¶ody eH$VmV. Va H$mhr Xþgè¶mÀ¶m AmYmamZoM ¶oD$ eH$VmV. ñdV§ÌnUo ¶oUo Am{U Xþgè¶mÀ¶m AmYmamZo ¶oUo. ¶mM VÎdmda ê${n‘m§Mo XmoZ àH$ma nS>VmV.

1) ‘wº$ ê${n‘ 2) ~ÜX ê${n‘

Page 64: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 60

Ka, ~mJ, ZXr, Ioi hr ‘wº$ ê${n‘o hmoV. ˶m§Zm ñdV§Ì AW© AmhoV. {edm¶ dm³¶m§‘ܶohr ñdV§Ì ê${n‘hr ¶oD$ eH$Vo. ~o, bm, B©, D$Z hr ~ÜX ê${n‘m§Mr CXmhaUo AmhoV. ~oKa, AZmñWm, ‘wbmbm B. Xþgè¶m H$moU˶mVar AmYmamZo ho ê${n‘ ¶oV Agë¶mZo ˶m§Zm ~ÜX ê${n‘ åhUVmV.

• Ame¶~moYH$ d H$m¶©H$a ê${n‘ …- ê${n‘m§Mo dJuH$aU AmUIr EH$m àH$mao Ho$bo OmVo. ñdV§ÌnUo ¶oUo åhUOoM ‘wº$ ê${n‘ ¶m§ZmM

Ame¶~moYH$ ê${n‘ Aer g§km Amho. ~ÜX ê${n‘m§ZmM H$m¶©H$a ê${n‘ Ago åhUVmV. ~ÜX qH$dm H$m¶©H$a ê${n‘m§Zm AW© AgV Zmhr Ago Zìho. ê${n‘ åhUyZ ˶m§Zm AW© AgbmM nm{hOo. nU ˶m§À¶mM‘wio ‘wº$ qH$dm Ame¶~moYH$ ê${n‘m§Mr ê${nH$m§Vao ~Zy eH$VmV Am{U ˶m‘wioM AmnU Ame¶mÀ¶m {d{dY N>Q>m 춺$ H$ê$ eH$Vmo.

ñQ>oeZ, Cera, Om Ago ’$º$ ê${n‘ dmnabo Va Ame¶ 춺$ hmoʶmg AS>Wio {Z‘m©U hmoVmV. nU "ñQ>oeZda Ceram Om' ¶m‘ܶo da, Am, ¶m§Zr AW©ÑîQ>çm gwg§JV {dYmZ H$aʶmMo H$m¶© Ho$bo Amho. ˶m‘wioM ˶m§Zm H$m¶©H$a ê${n‘ Ago åhUVmV. ‘wº$ qH$dm Ame¶~moYH$ ê${n‘ {d{eï> ‘¶m©Xon¶ªV Ame¶ ñdV§ÌnUo 춺$ H$ê$ eH$VmV. nU ¶mnbrH$S>o ‘mÌ Vo {ZpîH«$¶ AgVmV. "Ka Om' ho {dYmZ AW©ÑîQ>çm ’$maM g§{X½Y hmoVo. nU Kar Om, KamV Om, KamH$S>o Om ¶m ê$nm§‘wio Ano{jV Agm AW© 춺$ H$aVm ¶oVmo.

• àH¥$Vr (YmVy) Am{U à˶¶ …- ê${n‘mMo dJuH$aU H$aVmZm YmVy Am{U à˶¶ Aemhr g§km dmnaë¶m Joë¶m AmhoV. ˶m, ˶m

^m{fH$ ê$nmMo ‘yi ¶m AWm©Zo YmVy hm eãX dmnabm OmVmo. à˶¶ hm eãX ì¶mH$aUmV ~amM ê$T> Amho. ‘yi eãXmbm à˶¶ bmJyZM ˶m ˶m eãXmMr AZoH$ ê$no ~ZVmV. "‘wº$ ê${n‘' åhUOoM YmVy, Ame¶~moYH$ ê${n‘, Va ~ÜX ê${n‘ åhUOoM H$m¶©H$a ê$nr‘. åhUOoM H$moU˶mhr ^mfoV ‘wº$ ê${n‘ {H$Vr AgVmV ho gm§JUo H$R>rU AgVo. ˶m§À¶m Zm|Xr eãX H$moemV {‘iVmV. Varhr ^mfo‘ܶo Zì¶mZo {Z‘m©U hmoUmao ê$T> hmoUmao, ^mfoV bmon nmdUmè¶m Aem eãXm§Mm {dMma Ho$ë¶mg ‘wº$ ê${n‘m§À¶m JUUoda ‘¶m©Xm nS>Vo. "nmUr' hm ‘wº$ ê${n‘ Amho. Ob, Zra, Vmo¶ ¶m§gmaIo nmUr ¶m AWm©Mo AZoH$ ‘wº$ ê$nr‘ åhUOo H$m¶©H$a ê${n‘ åhUOoM à˶¶ ¶m§Mr pñWVr ‘mÌ Zo‘H$s CbQ>r AgVo. H$mhr à˶¶m§Mm dmna H$‘r hmoVmo. qH$dm H$mhr à˶¶ Zì¶mZo dmnabo OmVmV. ho Iao Agbo Var ^mfoV àM{bV Agboë¶m EHy$U à˶¶m§Mr JUZm H$aUo e³¶ AgVo. ê${n‘m§n¡H$s H$m¶©H$a ê${n‘ åhUOoM à˶¶ {ZpíMV H$aVm ¶oVmV.

• $à˶¶m§Mo àH$ma …- à˶¶ Ago åhUVmM Amnë¶m S>moù¶mg‘moa {d^º$s à˶¶ ¶oVmV. {d^º$s à˶¶ hoM H$m¶

à˶¶ Ago Amnë¶mbm åhUVm ¶oUma Zmhr. "ehmUm' ¶m eãXmbm "Mm' hm à˶¶ bmJyU "ehmʶmMm'

Page 65: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

61

Ago ê$n hmoVo ho Iao Amho. nU ehmZm ¶m eãXmbm "nUm' hm à˶¶ bmJyZ "ehmUnUm' Agohr ê$n hmoVo. åhUOoM {d^º$sà˶¶ d gmYH$à˶¶ Ago ¶m à˶mMo XmoZ àH$ma AmhoV. "Zm‘, gd©Zm‘, {deofU, H$mhr A춶, ¶m§Zm {d^º$s à˶¶ bmJVmV' Va "{H«$¶mnXm§À¶m ‘wi ê$nm§Zm Oo à˶¶ bmJVmV ˶m§Zm Am»¶mV à˶¶ Ago åhUVmV.' ~g ¶m YmVwbm ~gVmo, ~gbm, ~go, ~gyZ, ~gVmZm Aer ê$no hmoVmZm "Am»¶mV' à˶¶ bmJbobo AmhoV. ˶m‘wio à˶¶ åhUOo {d^º$s à˶¶, Vgo Am»¶mV à˶¶, gmYH$à˶¶ Ago {d{dY àH$maMo à˶¶ AgVmV. à˶¶ åhUOo ‘wi eãXm§À¶m ê$nmZ§VaM ¶oVo Ago Zmhr. Va Vo eãXm§À¶m AboH$S>o hr ¶oVmV. CXm AkmV, AZmMma, Xþ…ñWrVr, ~ondm©, KaKS>r, J¡a‘Ou, {~ZhaH$V, Aem AZoH$ eãXê$nm§‘ܶo H$m¶©H$a ê$nr‘ åhUOoM à˶¶ hm àma§^r Ambobm {XgVmo. ˶m§Zm CngJ© hm eãX ê$T> Amho. nU ˶m§Zm nwd©à˶¶ åhUU Am{U eãXm§À¶m eodQ>r ¶oUmè¶m à˶¶m§Zm naà˶¶ ¶mo½¶ R>aV AgVo. ^mfm d¡km{ZH$m§Zm dmQ>Vo.

• $gmYH$ à˶¶m§Mo {deof …-

naà˶¶m§Zn¡H$s Oo gmYH$ à˶¶ AgVmV ˶mn¡H$s H$moU˶m ê$nr‘m§Zm H$moUVo bmJVmV Am{U H$moU˶m ê$nr‘m§Zm bmJV Zmhr ¶mn¡H$s ‘amR>rV ~amM A{Z¶‘rVnUm {XgVmo. CXm- Vê$U ¶m {deofUmbm gmYH$ à˶¶ bmJyZ Vmê$ʶ, Vê$UnUm B. AZoH$ ^mddmMH$ Zm‘o ~ZVmV. ‘mÌ "{H$' hm gmYH$ à˶¶ bmJyZ ‘mUwgH$s, d{S>bH$s, nmQ>rbH$s hr ê$no Oer ~ZVmV Ver Vê$UH$s Aer ê$no Ho$br OmV Zmhr. Vmê$ÊmmËd Ago ê$n H$aVm ¶oVo. nU nmQ>rbËd Ago ê$n H$aVm ¶oV Zmhr. ‘wby³¶m eãXmbm Jrar à˶¶ bmJyZ ‘wbyH${Jar Ago ê$n ~ZVo nU hm à˶¶ Vê$U, ‘mUyg, nmQ>rb, dS>rb ¶m eãXm§Zm bmdbm OmV Zmhr. XmXm ¶m eãXmbm Jrar hm à˶¶ bmJVmo. na§Vw Ëd {H$, ¶m gmaIo gmYH$ à˶¶ ˶m eãXmbm bmJV Zmhr. {Zame nmgyZ Z¡amí¶ {ZamenUm Aer êno hmoVmV. na§Vw ˶mbm {H$ {Jar à˶¶ bmdVm ¶oV Zmhr. AQ>Q>hmgmZo à¶ËZ H$ê$ Ago à˶¶ Oar bmdbo Var ^mfoV Vo ñdrH$mabo OmV Zmhr.

• {d^º$s à˶¶ Am{U eãX¶moJr …- Kamg, Kambm, KamVbo, KamMm, KamZo, Kê$Z, Kar, KamV Ago gd© {d^º$s à˶¶ bmJVmVM

Am{U {d^º$sà˶¶mMo H$m‘ H$aUmao AZoH$ eãX¶moJr A춶 bmJV AgVmV. KamH$S>o, Kamnmer, Kam‘ܶ, KamgmR>r, Kam‘wio, KamH$Sy>Z, KamnmgyZ B˶mXr na§namJV ì¶mH$aUmZwgma g, bm, Vo; g, bm, Zm, Vo; ho {ÛVr¶ Am{U MVwWuMo à˶¶ AmhoV Ago gm§{JVbo OmVo. à˶¶ ì¶dhmamMo {ZarjU Ho$ë¶m Ago AT>iVo. "g' hm à˶¶ ¹${MV {XgVmo. ê$T>rZo gm§JrVbobm "V' hm à˶¶ Amnë¶m ~mobʶmV ¶oVM Zmhr Voìhm ^mfoMo dñVw{Zð> dU©Z H$aVmZm {d^º$s à˶¶m§Mm nyU©{dMma H$amdm bmJVmo.

Page 66: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 62

• ‘amR>rVrb qbJ ì¶dñWm …- Zm‘, gd©Zm‘, {deofU B. eãXm§Zm åhUOoM A춶m§Zm qbJ Am{U dMZ ho {dMma hmoV

AgVmV. à˶oH$ ^mfoMr qbJ ì¶dñWm {Zamir AgVo. qhXrgma»¶m ^mfoV ZwnwgqbJM Zmhr. ‘amR>rMr qbJ ì¶dñWm ‘mÌ Jw§VmJw§VrMr Amho. ‘Zwî¶, new, njr ¶m§À¶m‘ܶo {ZgJm©Zo {Z‘m©U Ho$boë¶m ór-nwê$f ^oXmZwgma qbJ R>adUo gmono OmVo. n§aVw KmoS>o, nmIê$, dmgê$, ‘wb hr ê$n ZnwgH$qbJr Amho. dñV… hr Á¶mMr {ZX}eHo$ AmhoV. ˶m{R>H$mUr nwê$fËd, {óVËd ¶m§n¡H$s Z¡gJ©{Z{‘©V Ag§ H$mhrVH$ar doJionU AgV§ nU Ooìhm hr ê$no ZnwgqbJr åhUyZ dmnabr OmVmV Voìhm órnwê$f ¶m ^oXmbm ‘hÎd ZgVo. ‘wb aS>Vo Ago Ooìhm AmnU åhUVmo. Voìhm aS>Umam ‘wbJm Amho {H$ ‘ wbJr ¶mbm ‘hÎd ZgyZ ˶mÀ¶m bhmZ AgUmè¶mbm ‘hÎd Amho. {ZgJ© {Z¶‘mZwgma Ho$br OmUmar {d^mJUr gd©Ì bmJy hmoV Zmhr. ‘amR>rVrb qbJ ì¶dñWoV A{Z¶‘rVnUm AT>iVmo. ‘w§Jr AmnU {óqbJr dmnaVmo. ‘w§Jim ho ˶mMo nwqbJr ê$n Zìho. H$maU Vmo ñdV§Ì {H$Q>H$ Amho. ˶mMo {óqbJr ê$n àMmamV Zmhr, ‘mer, nmb ho {óê$nr dmnabo OmVmV. ggm nwqbJr, Va T>oHy$U, Pwai ¶m§À¶m {Z˶dmnam~Ôb ñdmV§Í¶ AgVo. CXm- Vo T>oHy$Z / Vmo T>oHy$Z. H$mhr newní¶m§À¶m ~m~VrV nwéfËd Am{U órËd Xe©H$ {d{eï> eãX AmhoV. Hw$Ìm-Hw$Ìr, dmK-dmKrU B. na§Vw ^mfm ì¶dhmamV ‘mÌ ¶m ^oXmbm ‘hÎd XoʶmMr Amnë¶mbm JaO dmQ>V Zmhr. AmnU {M‘Ur hm eãX H$mdim hm eãX gd©Ì dmnaVmo. VoWo {M‘Um d H$mdir hm eãX dmnaV Zmhr. åhUyZM ‘amR>rMr qbJ ì¶dñWm A{Z¶{‘V Am{U d¡{eîQ>çnyU© Amho Ago åhUmdo bmJVo.

àmUr g¥ï>r IoarO Oo eoH$S>mo eãX Am’$U ‘amR>rV dmnaVmo ˶m à˶oH$mMo H$moUVo Zm H$moUVo qbJ ñdrH$maVmo. CXm- añVm, ‘mJ© - nwqbJr, dmQ>, gS>H$- órqbJr ¶mMo VH©$ ewÜX CÎma ‘mÌ XoVm ¶oV Zmhr. dmS>m- nwqbJ, B‘maV- órqbJ, Ka- ZnwgH$qbJr H$m? dñVwdmMH$ qH$dm nXmW©dmMH$ ^mfrH$ ê$n Amho {H$ Amnmo‘mnM ˶mMo {d{eï> qbJ hr ¶oVo. Aem ì¶dñWoV ghOqbJ Ago åhUmdo bmJVo. AmH$ma‘mZmdê$Z H$mhr doim ho R>a{dʶmV Ambo Amho {H$ Ago Oar åhQ>bo Var gd©Ì ho VËd bmJy hmoV Zmhr. S>~m- nwqbJr, S>~r- órqbJr na§Vw ~marH$ AgyZhr Xmoam nwqbJr, Xmoar-órqbJr ¶mMo CÎma XoVm ¶oV Zmhr.

Ñí¶ qH$dm JmoMa Aem dñVy / nXmW© ¶m§À¶m qbJì¶dñWo~Ôb ˶m§À¶m~Ôb A{Z¶{‘VnUm Amho. Vem AJmoXa H$mën{ZH$ KQ>H$m§À¶m ~m~VrV Amho. {dO¶, AmZ§X ¶mgmaIo eãX nwq„Jr, {^Vr Am{U H$miOr ¶mgmaIo eãX órqbJr, bT>mB©-órqbJr, ¶wÜX-ZnwgH$qbJr, g§J«m‘-nwqbJr hr qbJì¶dñWm pñdH$mê$Z Amnë¶mbm ^mfm ì¶dhma H$amdm bmJVmo. EHy$UM ‘amR>r qbJì¶dñWoÀ¶m ~m~VrV gmYH$ à˶¶ bmJyZ ~Zboë¶m eãXm§Mo qbJ {ZYm©aU {Z¶{‘VnUo hmoVo Ago åhUVm ¶oVo. CXm- nUm hm à˶¶ bmJyZ ~Zbobr ê$no nwqbJr VgoM {H$ hm à˶¶ bmJyZ ~Zbobr ê$no órqbJr AgVmV. nmQ>rbH$s, ‘mUwgH$s.

Page 67: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

63

• ‘amR>rVrb dMZ ì¶dñWm …- {d^º$s Am{U qbJ ¶mà‘mUo dMZ hm {dH$mahr ¶m eãXm§Zm hmoVmo. dMZ ì¶dñWm hr ˶m ˶m

^mfrH$ ê$nm§Mr A§Ë¶pñWVr Amho. AH$mam§V, AmH$mam§V B. à‘mUo hmoH$mam§V n¶ªV à˶oH$ qbJmZwgma EH$dMZrê$n H$moUVo Am{U ˶mMo AZoH$dMZr ê$no H$moUVo Am{U ˶mMo AZoH$dMZr ê$no H$go ~ZVo Ago gm§JVm ¶oVo. ˶m~m~Vrb H$mhr {Z¶‘hr R>a{dVm ¶oVmV. CXm- AH$mam§V nwq„Jr eãXm§Mo AZoH$dMZrê$n VoM amhVo. CXm- Xod EH$dMZ Am{U Xod AZoH$dMZ, XJS> EH$dMZ Am{U XJS> AZoH$dMZ, AmH$mam§V nwq„Jr eãXm§Mo AZoH$dMZ EoH$mam§V hmoVo.

amOm - EoH$dMZ AZoH$dMZ - amOo ZXr - EH$dMZ AZoH$dMZ - ZÚm N>Ìr - EH$dMZ AZoH$dMZ - N>Ͷm Jmoir - EH$dMZ AZoH$dMZ - Jmoù¶m

¶mà‘mUo BH$mam§V BqbJr eãXm§Mo AZoH$ dMZ ¶mH$mam§V hmoVo. AndmX. Xmgr gmaIo eãX H$mhr eãXm§Mr ê$no EH$dMZrM dmnaʶmMr nÜXV Amho. CXm- Jhÿ, Vm§Xÿi, nmUr, gmoZ§. ‘amR>rMr dMZ ì¶dñWm AndmX Agbr Var eãXê$nm§da AmYmambr Var nwîH$i {Z¶{‘V Amho Ago åhUVm ¶oVo.

• AZݶ gmYmaU ê$nr‘ …- ê$nr‘m§Mm AmUIr EH$ àH$ma ~amM d¡{eîQ>çnyU© Amho. ê$nr‘ hr g§H$ënZm A{d^mÁ¶ åhUOoM

bhmZmV bhmZ åhUOo AW©nyU© Aem ñdZ g‘whmda AmYmabobr Amho. nU ^mfoV dmnabo OmUmao H$mhr ê$nr‘ Ago AgVmV H$s ˶m§Mo {d^mOZ H$aVm ¶oVo. ˶m§n¡H$s EH$ KQ>H$ ~hþXm Xþgè¶m H$moU˶m ê$nr‘m§‘ܶo ¶ody eH$V Zmhr. KaKwVr Ago {d{eï> AWm©Mo eãXê$n AmnU dmnaVmo KaÀ¶m Kar ~Z{dbm qH$dm KS>Umam Agm AW© A{^àoV AgVmo. ˶mVrb Ka ho ê$n ñdV§ÌnUo ¶oB©b qH$dm BVa à˶¶ bmdyZ ¶oB©b. nU KwVr ho ê$n ‘mÌ KaKwVr ¶m eãX ê$nmVM ¶oVo. ¶m ê$nmbm AW© AmhoM nU ˶m‘wioM Va Agbobm ~Zbobm ¶m§gmaIm AW© Amnë¶mbm OmUdVmo nU Ka ¶m ê$nmEodOr Xþgè¶m Hw$R>ë¶mê$nm~amo~a KwVr ho ê$n ¶oVmZm {XgV Zmhr. Ka ho ê$n AmYr, KwVr ho ê$n Z§Va Agm H«$‘hr ¶oWo {ZpíMV AgVo. "hmVI§S>m' ¶mVrb "I§S>m' ho ê$n ’$º$ ¶mM eãXm§V ¶oVo. nm§T>am’$Q>H$, gaigmoQ>, ~onmZ Aer AmUIrhr ê$no XmI{dVm ¶oVmV. ¶mVrb ’$aV gmoQ>, gw’$mZ hr ê$no ñdV§ÌnUo ¶oV Zmhr. ˶m§Zm AW© Amho ho Va CKS> Amho. AmVm nm{hbobo CXm hr d¡{eîQ>çnyU© CXmhaUo ¶oVmV Ago {XgVo. na§Vw H$mhrdoim Vr 1ë¶m H«$‘mZo åhUOo eãX ê$nmÀ¶m àma§^r ¶oVmV Ago {XgVo. CXm- ^S>r‘ma, dm¶’$i, Ywdm§Yma, J„obÇ> B˶mXr. ¶mVrb àma§^rMr ê$no AW©nyU© AmhoV. nU Vr {d{eï> H«$‘mZo ¶oV AgVmV. ¶m àH$maÀ¶m eãXm§Zm gm‘mgrH$ eãX åhUVm ¶oUma Zmhr. H$maU ""XmoZ ñd¶§‘nyyU©, ñdV§ÌnUo dmnaVm ¶oUmè¶m ê$nmMo

Page 68: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 64

dJuH$aU Ho$bo OmVo ˶m {H«$¶obm g‘mg'' Ago AmnU åhUVmo. AmVm nm{hboë¶m ¶m d¡{eîQ>çnyU© ê$nr‘m§Zm AZݶgmYmaU ê$nr‘ Ago åhUVmV. à˶oH$ ^mfoV Aem àH$maMo ê$nr‘ AmT>iVmV. ‘amR>rVhr {ZpíMVM ¶m àH$maMo ê$nr‘ Amho. Aem àH$mao doJdoJù¶m H$maUmZo ê$nr‘m§Mo ‘w»¶ àH$ma nwT>rbà‘mUo

1. ‘wº$ ê$nr‘ 2. ~ÜX ê$nr‘ 3. g‘tl ê$nr‘ / ‘rbZ ê$nr‘ 4. AZݶgmYmaU ê$nr‘ ‘wº$ énr‘mbmM {d{eï> H$maUm‘wio AmYm¶~moY~ ê$nr‘ /YmV / àd¥Îmr Ago åhQ>bo OmVo. Va

~ÜX ê$nr‘mbm {d{eï> H$maUm‘wio H$m¶©H$a ê$nr‘ / à˶¶ Ago åhUVmV. à˶¶mMo nyd© à˶¶ naà˶¶ Ago dJuH$aU Ho$bo OmVo Am{U naà˶¶mMo gmYH$ Am{U {d^º$s à˶¶ Ago XmoZ àH$ma nS>VmV. ¶m gd© ê$nr‘m§Mr {Z{‘©Vr, ê$nr‘m§Mo nañna g§~§Y, à˶¶m§Mm {dMma, H$moUVo à˶¶ H$moU˶m ê$nr‘m§Zm bmJVmV, qH$dm bmJV Zmhr ¶mMr nmhUr VgoM ê$nr‘m§Mr hmoUmar ê$nrH$m§Vao ¶m gJù¶m§Mm Aä¶mg åhUOo ê$n{dkmg hmo¶. qbJ, {d^º$s, Am»¶mV ¶m§Mrhr MMm© ê$n{dݶmgmV Ho$br OmVo. H$moU˶mhr ê$nmV AW©nyU© ê$no H$er AgVmV AmUr H$er ~Z{dbr OmVmV ho ê$n {dkmgmÀ¶m Aä¶mgmdê$Z g‘OVo. ¶mV AW© hm KQ>H$ AÑí¶M AgVmo. AW©nyU©Zm Ago VaM H$moU˶mhr ^mfrH$ ê$nmbm ^mfm ì¶dhmamÀ¶m Ñ{ï>Zo ApñVËd àmá hmoVo. Zwg˶m ñd{Z‘ {dkmgmZo ‘¶m©{XV ê$n{dkmgmMm ~moY hmoVmo åhUOo {d{eï> ^mfoV CƒmaU H$go Ho$bo OmVo ho g‘OVo. ˶mà‘mUo ê$n{dkmgm‘wio AW©nyU© ñdZg‘whmMr Am{U ˶mV hmoUmè¶m ~Xbm§Mr H$ënZm ¶ody eH$Vo. ê$n{dkmg g‘OUo åhUOo ˶m˶m ^mfoVrb dm³¶{dkmgmMr nyd©V¶mar H$aUo hmo¶. ‘mÌ ZwgVm ê$n {dkmg g‘Obm Va ^mfoMo g‘J« AmH$bZ Pmbo Ago åhUVm ¶oUma Zmhr.

Page 69: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

65

nmR> - 15

AW©{gÜXmÝV Am{U AWm©Mo àH$ma

• AW©{gÕmÝV - eãXm§Zm AW© AgVmo. dmŠ`m§Zm AW© AgVmo ho J¥{hV Yabo OmVo. nU `mda "AW© - åhUOo H$m`?' Agm àíZ {dMmaë`mg Ë`mMo CÎma XoUo gmono Zmhr. eãXmWm©©da AmYm[aV H$mhr AW©{gÓmÝV gm§{JVbo OmVmV. Ë`mMm àW_ {dMma H$ê$. 1. AW© åhUOo {ZX}e - eãX dñVyMm {ZX}e H$aVmV. am_, e§H$a, nwUo, {h_mb` `m§gmaIr {deofZm_o {d{eï>> ì`º$s¨Mm dm ñWbm§Mm {ZX}e H$aVmV. noZ, KmoS>m, {dÚmWu, nwñVH$ `mgmaIr gm_mÝ` Zm_o dñVw_mÌm§Mm {ZX}e H$aVmV. H$mim, gw§Xa, Jma, IS>~S>rV `mgmaIr {deofUo dñVy§À`m JwU{deofm§Mm {ZX}e H$aVmV. hiy, AmngyH$, AbJV, OmoamZo `m§gmaIr {H«$`m{deofUo H¥$VtÀ¶m {H«$¶m{deofm§Mm {ZX}e H$aVmV. `m {gÕm§ÝVmda AZoH$ Amjon KoVbo OmVmV. gd©M eãX {ZX}e H$aVmV Ago Zmhr. d, Am{U, Va, H$s B. eãX H$emMmhr {ZX}e H$aV ZmhrV. CbQ> MH$moa, nar B. eãXm§Zr {ZX}{eV hmoUmè`m JmoîQ>r H$mën{ZH$ AmhoV, dmñVd ZìhoV. C_OUo, _i_iUo, níMmÎmmn hmoUo `m H¥$Vr ZìhoV. 2. AW© åhUOo à{V_m - eãX ho à{V_m C^r H$aVmV. KmoS>m åhQ>ë`mda S>moù`mnwT>o KmoS>çmMr à{V_m C^r amhVo. VmoM Ë`m eãXmMm AW©. `m {gÕm§Vm_Ü o àË`j dñVyMr AmdíH$Vm Zgbr Var à{V_oÀ`m ~m~VrV BVa AS>MUr oVmV. CXm. Hw$Ìm hm eãX Zo_H$s H$moUVr à{V_m C^r H$aVmo? H$mhr eãX XmoZ {^Þ à{V_m Cä`m

H$aVmV, Va H$Yr XmoZ {^Þ à{V_m§gmR>r EH$M eãX oVmo. 3. AW© åhUOo g§H$ënZm - {ZX}e H$aÊ`mgmR>r àË`j dñVy bmJVo. à{V_m X¥í` AgVo. Ë`m_wio Xmohm|da H$mhr _`m©Xm oVmV. _mÌ g§H$ënZm hr X¥í` ZgVo Ë`m_wio hm {gÕmÝV A{YH$ ì`mnH$ Amho Ago {XgVo. "Ka' hm eãX

AZoH$ AZw^dm§Mm g_wƒ` KoD$Z oVmo. hm {gÜXmÝV A{YH$ ì`mnH$ d ImÌrera dmQ>Vmo. na§Vw AW© åhUOo g§H$ënZm, Ago åhUyZ _yi àíZ gwQ>V Zmhr. H$maU g§H$ënZoMr ì`m»`m H$aUo, AWm©Mr ì`m»`m H$aʶmEdT>oM H$R>rU Amho. Ë`m_wio hm {gÓmÝVM \$gdm Amho.

Page 70: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 66

• AWm©Mo àH$ma - eãXm§À`m AWm©Mr dJ©dmar AW©{dÝ`mgmV nwT>rbà_mUo H$aVmV. 1) gm§H$ën{ZH$ AW© - hm eãXmMm _w»` AW© hmo`. eãXmMm Vmo A§J^yV AW© AgVmo; Cnam ZgVmo. gm§H$ën{ZH$ AW© hm KQ>H$ ñdê$nmV _m§S>Vm oVmo. CXm. - ~mB©, nwê$f, _wbJm, _wbJr, `m eãXm§Mo gm§H$ën{ZH$ AW© KQ>H$ ñdê$nmV A{YH$ (+) d CUo (-) `m {MÝhmÀ`m gmhmæ`mZo _m§S>Vm oB©b. ~mB© (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) (- Za) nwê$f (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) (+ Za) _wbJm (+ _mZwf) (- àm¡¡T) (+ Za) _wbJr (+ _mZwf) (- àm¡¡T) (- Za) Mm¡H$moZr H§$gmVrb eãX ho AWmªÀ`m KQ>H$-g§km AmhoV; ^mfoVrb Zoh_rMo eãX ZìhoV. CXm. - (+ _mZwf) `mMm AW©, S>mdrH$S>rb eãX hm _Zwî`àmÊ`mgmR>rM dmnaVmV. (- Za) åhUOo S>mdrH$S>rb eãX órÎdXe©H$ Amho. 2. JwU춧OH$ AW© - àË`j g§àofU - à{H«$ oV eãXmÀ`m gm§H$ën{ZH$ AWm©nojm BVa H$mhr AW© Ë`mg àmá hmoVmo. CXm. - EdT>o gm_mZ KoD$Z {Vbm EH$Q>rbm àdmg H$aVm oUma Zmhr; H$maU Vr ór Amho. `mVrb ór `m eãXmMm gm§H$ën{ZH$ AW© (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) (- Za) Agm Amho. nU `m dmŠ`mV EdT>çmM AWm©da ^mJV Zmhr, "Vr EdT>o gm_mZ KoD$Z OmD$ eH$Uma Zmhr' `mVyZ {VMo A~bËd, {VMr H$_Omoar Xe©{dbr OmVo. åhUOo A~bËd hm ór `m e×mMm AW©M oWo A{^àoV Amho. åhUOo A~bËd ho ZdrZM _yë` `m g§àofUmV órbm àmá hmoVo. eãXmMo g§àofU - à{H«$ oVrb _yë` åhUOoM eãXmMm JwUì §OH$ AW©. JwUì §OH$ AW© hm AWm©VM gm§H$ën{ZH$ AWm©hÿZ doJim AgVmo. 3. e¡brJV AW© g§àofU à{H«$ oV dmnaë`m OmUmè`m eãXm§Zm Ë`m§À`m _yi gm§H$ën{ZH$ AW© AgVmo, H$Yr H$Yr Ë`m§Zm JwUì §OH$ AW©hr àmá hmoVmo. nU EdT>çmdaM eãXmW© Wm§~V Zmhr. g§àofU - à{H«$ oV ì`º$sZo Ho$bobr eãXm§Mr {ZdS> hr Ë`m ì`º$s{df`r ~aoM H$mhr gm§JVo. CXm. - H$embm hdoV EdT>o n¡go ?

- H$nS>o \$mQ>boV, ZdrZ {edm`bm hdoV. H$embm hdoV EdT>o n¡go? - H$mnS>§ \$mQ>brV, ZdrZ {edm`bm hdrV. H$embm hdoV EdT>o n¡go? - hr OrU© dòo Q>mHy$Z ZdrZ dóo narYmZ H$amdrV åhUVmo.

Page 71: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

67

darb gd© CÎmam§_Ü o Omo ~Xb Amho Vmo, Ë`m Ë`m gm_m{OH$ n[apñWVrMm ÚmoVH$ Amho. CÎmao XoUmè`m§Mm hm gm_m{OH$ XOm© H$nS>o, H$mnS>§, dóo `m VrZ eãXm§À`m {ZdS>rdê$Z {XgVmo. Xhm H$mogm§da ^mfm ~Xb Vo IaoM; nU gm_m{OH$ ñVam§dahr ^mfm ~XbVo. hm ~Xb dmŠ`aMZm, gwa`moOZ `m§~amo~aM eãXm§À¶m {ZdS>rVyZhr ñnîQ> hmoVmo. gm_m{OH$ n[apñWVrMm ÚmoVH$ Agm AW© åhUOoM e¡brJV AW©. e¡brJV AW© {d{dY n[aUm_m§da Adb§~yZ AgVmo. EImÚm ì`º$sÀ`m ~m~VrV Ë`mMr ~mobr^mfm d H$mi øm Jmoï>r Ë`m _mZmZo pñWa AgVmV. _mÌ boIZ, ^mfU hr g§àmofUmMr _mÜ`_o, g§àofUmVrb ì`ŠVr§Mm gh^mJ, g§dmX, ñdJV B. g§àofUmMr ê$no `m JmoîQ>r Zoh_rM ~XbV AgVmV. Am¡nMm[aH$ {H$§dm AZm¡nMm[aH$ g§àofU, {eï>à`moJ {H$§dm dmŠ`à`moJ `m n[aUm_m§Zrhr eãXmMr {ZdS> ~XbVo. CXm. - {Ma§Ord hm eãX Am¡nMm[aH$ g§àofUmV {eï> à`moJ åhUyZ dmnabm OmB©b; _wbJm hm eãX gd©gmYmanUo dmnabm OmB©b. e¡brJV AW© {^Þ Agë`mZoM g§nyU© g_mZmW© eãX ^mfoV ZgVmV. Eadr AmnU Á`m§Zm g_mZmWu eãX åhUVmo. Ë`m§Mm gm§H$ën{ZH$ AW© g_mZ AgVmo, e¡brJV AW© Zìho. CXm. nwT>o H$mhr eãXm§Mo JQ> {Xbo AmhoV, Ë`mMm gm§H$ën{ZH$ AW© g_mZ Amho; nU Ë`m§Mo e¡brOmV AW© {^Þ e¡bJV AW© {^Þ AmhoV. Ë`m_wio OoWo Ë`mVrb EImXm eãX dmnbm OmB©b VoWo BVa gd© eãX dmnaVm oVrbM Ago Zmhr.

(A) {ea - _ñVH$ - S>moHo$ - Q>miHo$ - Q>Hw$ao B. (B) AkmZr - AS>mUr, {~ZS>moH$ - nmdQ>m B. (C) Xw{hVm - H$Ý`m - _wbJr - nmoaJr - nmoa - boH$ - nmoaQ>r

4) ^mdna AW© - g§àofUmVrb dmŠ`mW© hm Ë`mVrb eãXm§Mm AW©, Ë`m dmŠ`aMZoMm AW©, VgoM Vo dmŠ` CƒmaÊ`mMr nÕVr B. JmoîQ>tdê$Z R>aVmo. ñdV…Mo ^md ì`º$ H$aÊ`mgmR>r dº$m AZoH$Xm {d{eï> gya`moOZ {H$§dm AmdmOmMm MT>-CVma eãXm§darb Omoa, AmdmOmMr nÅ>r B. JmoîQ>tMm gT>inUo dmna H$aVmo. CXm. - ehmUm Amhog. `mMm AW© CƒmaÊ`mÀ`m nÕVrZwgma ~XbVmo. boIZmV ho ^mdna AW© XmI{dUo H$R>rU OmVo. AWm©V² VoWohr H$mhr Šb¥ßË`m dmnaë`m OmVmV. CXm. - nwT>rb dmŠ`mV H$moUr `m eãXmMm Cƒma {^Þ H$gm H$amdm ho XmIdbo Amho. Ë`mVyZ Ë`m eãXmbm bm^bobm AW© Vmo Ë`mMm ^mdna AW© -

1. H$moUr Amb§ Zmhr. 2. H$moÊUr Amb§ Zmhr. 3. H$mo@@ÊUr Amb§ Zmhr.

Page 72: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 68

5) namd{V©V AW© dº$m qH$dm boIH$ hm EImXm eãX EH$m {d{eï> AWm©Zo dmnaVmo; nU lmoË`mbm {H$§dm dmMH$mbm Ë`mMm ^bVmM AW© ^mdVmo. Aem AWm©bm namd{V©V AW© åhUVmV. CXm. -"Q>dir' `m eãXmMm AW© OwÝ`m _amR>rV ZmaimMr dmQ>r Am{U Ë`mVyZ nwT>o g_B©gma»`m Vob{Xì`mMm Vob KmbÊ`mMm ^mJ Agm hmoVmo. nwT>o Vmo órbm CÔoeyZ dmnaÊ`mV oUmam AneãX Agm Pmbm, AmYw{ZH$ _amR>rV \$º$ hm {Z{fÕ AW©M Cabm Amho. namd{V©V AW© hm AZno{jV AgVmo. Vmo AW© g§ào{fV H$aÊ`mMm g§àofH$mMm hoVy ZgVmo. H$Yr H$Yr namd{V©V AW© hm n[a{MV AWm©bm _mJo Q>mH$Vmo. 6. gmhM ©na AW© H$mhr eãXm§Mo gmhM © AVyQ AgVo. EH$ eãX Ambm H$s Xwgam Ë`m~amo~a oVmM. H$mhr eãX ho EH$_oH$m§Zm gVV {MH$Qy>Z AgVmV. CXm. - g_ma§^ åhQ>bm H$s Vmo g§nÞ hmoVmo. {ZYZ åhQ>bo H$s Vo Xw…IX AgVo. > nÌboIZmVrb Z_ñH$ma hm gào_ AgVmo. 7. {df` AW© ~mobÊ`mMm _w»` {df` Am{U BVa Jmoï>r `m§V \$aH$ AgVmo. eãXm§Mm AZwH«$_, dmŠ`mMm bú`q~Xy, dmŠ`m§VJ©V eãXm§darb AmKmV `mVyZ dmŠ`mMm _w»` {df` H$m` Amho ho g_OVo.

• ê$n-AW© g§~§Y Am{U AW©-AW© g§~§Y - 1. ê$n-AW© g§~§Y g_mZmW©Vm- Á`m XmoZ ê$nm§Mm gm§H$ën{ZH$ AW© EH$M Amho Vr XmoZ ê$no åhUOoM g_mZmWu eãX. CXm. - òr Am{U ~mB© `m XmoZ ê$nm§Mo AW© - KQ>H$ g_mZ AmhoV. åhUyZ ór Am{U ~mB© ho g_mZmWu eãX AmhoV. _mÌ JwUì §OH$ AWm©Mm {dMma H$aVm ho eãX g_mZmWu ZmhrV. CXm. _r EH$ gw§Xa ór nm{hbr. _r EH$ gw§Xa ~mB© nm{hbr. hr dmŠ o g_mZmWu dmQ>Vrb. nU, Ë`mZo ~mB© R>odbr `m dmŠ`mV ór eãX dmnaVm oUma Zmhr. H$maU "~mB©' `m eãXmbm Agbobm JwUì §OH$ AW© ór `m eãXmbm Zmhr.

Page 73: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

69

{^Þ ê$no, EH$ AW© åhUOo g_mZmWm©Mm, Va EH$ ê$n, {^Þ AW© åhUOo AZoH$mW©Vm. 1 AW© 1 g_mZmW©Vm 2 AW© AZoH$mW©Vm ê$n AW© 2 3 AW© 3 CXm. JmoQ>m hm eãX Imbrb CXmhaUm§V {d{dY AWm©Zo dmnabm Amho.

1. ZXrVbm JmoQ>m 2. JmoQ>m Zmai 3. M_Z JmoQ>m

AmoT>Uo `m {H«$`mnXmMo {d{dY AW© - 1. h_mb hmVJmS>r AmoT>Vmo. 2. nmUr nm` AmoT>Vo. 3. Vmo \$ù`mda aoK AmoT>Vmo. 4. Vmo {gJmaoQ> AmoT>Vmo. 5. OmJaUmZoo S>moio AmoT>VmV.

2) AW©-AW© g§~§Y - AW©-g_mdoe-EH$m eãXmÀ`m AWm©V Xwgè`m AWm©Mm g_mdoe AgVmo Voìhm Vmo "AW©-g_mdoe' AgVmo. Xwgè`m eãXm§V gm§Jm`Mo Pmë`mg EH$m eãXmMo AW©KQ>H$ Xwgè`m EImÚm eãXmÀ`m AW©KQ>H$m§V g_m{dï> hmoV AgVrb Va Vo AW©-g_mdoemMo CXmhaU hmo`. CXm. - ~mB© `m eãXmMm AW©KQ>H$mV àm¡T> `m eãXmMo AW©KQ>H$ Am{U _mZd `m eãXmMo AW©KQ>H$ g_m{dï> Pmbobo AmhoV. ~mB©… (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) (- Za) àm¡T>… (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) _mXr… (- Za) åhUOo ~mB© `m eãXmMm AWm©_Ü o àm¡T>, _mXr, _mZd `m eãXm§Mm AWm©Mm g_mdoe Amho. ~mB© hm eãX g_mdoeH$ eãX Amho; Va àm¡T>, _mXr, _mZd ho eãX g_m{dï> eãX AmhoV. \w$JUo `m g_mdoeH$ eãXmÀ`m AWm©V amJmdUo Am{U Jßn amhUo `m {H«$`mnXm§À¶m AWm©Mm g_mdoe Amho. AW© - ~{hH¥$Vr/AW©-{damoY - XmoZ eãXmÀ`m AW©KQ>H$m§V {H$_mZ EH$ AW©KQ>H$ {damoYr Agob Va Vo eãX {dê$ÜXmWu eãX AgVmV. ~mB©, _wbJr Am{U nwê$f `m§Vrb {damoY Agm ~mB© … (+ _mZwf) (+ àm¡¡T) (- Za) _wbJr … (+ _mZwf) (- àm¡¡T) (- Za)

Page 74: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 70

+, - `m {MÝhm§Mm {damoY AW© ~{hîH¥$Vr XmIdVmo. AW© ~{hîH¥$Vr qH$dm AW© {damoY hm _w»`V… Mma àH$maMm AgVmo. 1) {Ûn`m©`r {damoY - `mV XmoZ eãXm§Vrb AW©{damoYmÀ`m gr_maofm ñnï> AgVmV. EH$ eãX hm Xwgè`m eãXmÀ`m nyU© {damoYmV AgVmo. {Vgam EImXm {damoYr eãX VoWo g§^dV Zmhr. CXm. - {Od§V Am{U _¥V `mVrb {damoY nmg-Zmnmg, N>mnm-H$mQ>m B. 2) ~hw{dY {damoY - `mV XmoZ nojm A{YH$ eãX {damoYr AgVmV. CXm. a§Jg§km. Vm§~S>m, nm§T>am, H$mim, {Zim, {ndim, {hadm, ho ~hþ{dY {damoYmMo eãX. EImXr dñVy Vm§~S>r Zmhr åhUOo Vr nm§T>arM Agbr nm{hOo Ago Zmhr. Vr {ndir, {Zir H$moUVrhr Agy eH$Vo. 3) Y«wdmË_H$ {damoY - `mV {damoYmMr XmoZ Q>moHo$ AgVmV. EH$ Q>moH$mnmgyZ Xwgè`m Q>moH$mn ªV Va-V_ ^mdmZo àdmg H$aVm oVmo. CXm. - W§S> d Ja_ 4) ì`Ë`mgmË_H$ {damoY - `mV ~hþYm {Xem§Mm {damoY AgVmo. CXm. da-Imbr `mVrb {damoY, _mJo-nwT>o, S>mdm-COdm, {ejH$- {dÚmWu `mVrb {damoY `màH$maMm Amho.

• KQ>H$ {díbofU - gm§H$ën{ZH$ AW© Am{U eãXm§À`m AWm©-AWm©Vrb g§~§Y `m§Mm {dMma H$aVmZm AmnU eãXm§Mo AW© KQ>H$ê$nm§V _m§S>bo. Ë`mMr AmVm A{YH$ Vnerbdma MMm© H$ê$. CXm. ~mB© … (+_mZwf) (+àm¡¡T) (- Za) _aUo … (+_¥V) (+hmoUo) _mZdd§e- d¡km{ZH$m§Zr àW_ KQ>H$-{díbofUmMm Cn`moJ Ho$bm. Am{Xdmgr g§ñH¥$Vr_Yë`m H$m¡Qw>§{~H$ ZmË`m§Mm Aä`mg H$aÊ`mg Ë`m§Zr KQ>H$-{díbofUmMo V§Ì dmnabo. ^mfmd¡km{ZH$m§Zr Ë`mZ§Va KQ>H$ {díbofUmMm dmna eãXmMm AW© gm§JÊ`mgmR>r Ho$bm. KQ>H$ {díbofUmMm AW©{dÝ`mgmVrb Cn`moJ _hÎdmMm Amho. eãXmeãXm§Vrb g§~§Y KQ>H$-{díbofUmZo Zo_Ho$nUm ñnîQ> hmoVmV. eãXmW© Am{U dmŠ`W© `m§Zm OmoS>Umam KQ>H$ {díbofU hm _hÎdmMm Xwdm Amho. dmŠ`mMm AW© hm dmŠ`mVrb eãXm§Mm KQ>H$-AW© Am{U dmŠ`aMZoMm AW© `m Xmohmo§Mm EH${ÌV AW© hmo`. CXm. _wbJm Am§~m ImVmo. _wbJm Am§~m ImVmo (+ _mZwf) (-_mZwf) (+ H¥$Vr) (-àm¡T>) (-MoVZ) (+AdYr) (+Za) (+ImÚ) (Zm_…H$Vm©) (Zm_…H$‘©) (Zm_- -Zm_) (+ _mZwf) (-_mZwf)

Page 75: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

71

g_mZmWu eãXm§Mr {ZpíMV ì`m»`m, g_mZmW©VoMr ì`m»`m, AW©-g_mdoe, {dê$Õ AWm©À`m eãXm§Vrb AW©-~{hH¥$Vr `m Jmoï>tMm D$hmnmoh KQ>H$-{díbofUmZoM H$aVm oVmo.

Page 76: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 72

nmR> - 16

AW©{dݶmgmMr ì¶már

{dÚmWu {‘Ì‘¡{ÌUtZmo, ‘mJrb nmR>m‘ܶo AmnU AW©{gÜXmÝV åhUOo H$m¶ Vo nmhÿZ ˶mÀ¶m àH$ma AmXr KQ>H$m§Mm {dMma Ho$bm. ¶m àH$aUm‘ܶo AmnU AW©{dݶmgmMr ì¶már nmhUma AmhmoV. AW©{dݶmgmMr ì¶már nwT>rbà‘mUo gm§JVm ¶oB©b. 1) g_mZmW©Vm Am{U AÝd`mW© 2) AW©gmYå © Am{U AW©^oX 3) AW©{damoY 4) AW©g_mdoe 5) gmW©Vm Am{U AW©hrZVm 6) AW© - g§{X½YVm

AW©{dÝ`mgmMr ì`már 7) AW© nwZê$º$s 8) {díbofUmË_H$ gË` 9) AW© {dn[aVVm 10) AW©{dñVma 11) AW© {dg§JVr 12) AW©gyMZ 13) AW© J¥{hVVm AW©{dÝ`mgmV àm_w»`mZo nwT>rb Jmoï>tMm {dMma hmoVmo. 1) g_mZmW©Vm Am{U AÝd`mW© - CXm. - H$Ý`m, _wbJr ho eãX g_mZmWu AmhoV. Vmo AmOmar Amho åhUOoM Ë`mbm ~ao Zmhr. 2) AW©gmYå © Am{U AW©^oX - CXm. A) Jm`, _mder, ~hrU, bo{IH$m `m eãXmV H$mhr gmYå © Amho. ~) gmdbr, à{Vq~~, nS>N>m`m `m eãXmV H$mhr gmYå © Amho. na§Vw (A) Am{U (~) _Yrb eãXmV \$º$ ^oX Amho.

Page 77: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

73

3) AW©{damoY qH$dm AW©~{hîH¥$Vr - CXm. (A) COoS>, A§Yma (~) gmoZo, Mm§Xr (H$) Jar~, lr_§V (S>) da, Imbr 4) AW©g_mdoe - CXm. _mZd Am{U _wbJm `m§À`m AWm©Mo g§~§Y 5) AW© - g§{X½YVm - CXm. AmoT>, Vmn ho eãX g§{X½Y AmhoV. 6) gmW©Vm Am{U AW©hrZVm - CXm. "dmè`mZo JdV AmH$memV CS>mbo' `m dmŠ`mbm AW© Amho na§Vw "dmè`mZo AmH$me JdVmV CS>mbo' ho dmŠ` AW©hrZ Amho. 7) AW©-nwZê$º$s - CXm. nyOmAMm©, {ndim {nVm§~a, ór-bo{IH$m, _mo\$V ZoÌXmZ, gIooX Xw…I B. 8) {díbofUmË_H$ gË` - {dYo`mMm AW© CÔoí`m_Ü o oV Agob Va Vo {díbofUmË_H$ gË` AgVmo. CXm. gd© Hw$_m[aH$m A{ddm{hV AgVmV. 9) AW© {dnarVVm - CÔoí`mMm AW© {dYo`mÀ`m AWm©Mm N>oX XoVmo. CXm. ~mbHo$ åhmVmar AgVmV. 10) AW©{dñVma - dmŠ`mVrb {dYmZ ho Iaohr ZgVo dm ImoQ>ohr ZgVo, Ë`m§Mm IaoImoQ>onUm hm ^mfoda Adb§~yZ AgVmo. CXm. gd© H$mH$m§Zm Iyn ~mobm`bm AmdS>Vo. 11) AW©{dg§JVr - XmoZ {dYmZo nañna {damoYr AgVmV. CXm. KmoS>m {Od§V Amho. KmoS>m _obm Amho. 12) AY©gyMZ - EH$ {dYmZ Iao Agë`mZo Xwgao {dYmZ Iao AgVo {H$§dm EH$ {dYmZ ImoQ>o Agë`mZo Xwgao {dYmZ ImoQ>o AgVo. EH$m {dYmZmVwZ Xwgè`m {dYmZmMo gyMZ hmoVo. CXm. - bhmZ _yb hÅ>r AgVo. `mVyZ bhmZ _wbJr hÅ>r AgVo. `mMo gyMZ hmoVo. 13) AW© J¥hrVVm - EImXo {dYmZ H$aVmZm EH$m {dYmZmMr gË`Vm J¥hrV YaUo åhUOo AW©J¥hrVVm. CXm. - Ë`mZo lr_§V _wbrer b¾ Ho$bo `m {dYmZmV Ë`mZo b¾ Ho$bo ho J¥hrV Amho. AW©{dÝ`mgmV eãXmW©, Ë`m§Mr nañna ZmVr, dmŠ`mW©, dmŠ`m§Mr Vm{V©H$ gË`Vm `m§Mm {dMma hmoVmo.

Page 78: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 74

nmR> - 17

AmXmZ g§H$ënZm • AmXmZ åhUOo H$m` ? {d{^Þ ^mfm ~mobUmè`m§Mm EH$_oH$m§er g§~§Y oUo hr AmOÀ`m OJmV {ZË`mMr Jmoï> Pmbr Amho. hm g§~§Y AJXrM j{UH$, OwO~r, dadaMm Zgob, Va XmoZ {^Þ ^mfm ~mobUmao ^m{fH$ H$mbm§VamZo EH$_oH$m§À`m ì`{º$^mfoVrb (Idiolect) H$mhr {deof AmË_gmV H$aVmV d ho {deof Ë`m§À`m ì`{º$^mfoMo KQ>H$ ~ZVmV. `m à{H«$ obm ^m{fH$ AmXmZ-àXmZ åhUVm oB©b. Á`mdoir EH$m ^m{fH$ g_mOmMm (Linguistic Community) åhUOo Ë`mVrb AZoH$ ì`º$s¨Mm Xwgè`m ^m{fH$ g_mOmer g§~§Y oVmo, Ë`mdoir AmXmZ-àXmZ AZoH$ ì`³VtÀ`m ì`{º$^mfm§VyZ EH$mMdoir hmoD$ bmJVo.

• AmXmZmMm hoVy - ^mfmd¡km{ZH$m§Zr AmXmZmMo XmoZ à_wI hoVy _mZbo AmhoV. A{^ì`ŠVrMr JaO ^mJ{dUo hm n{hbm hoVy hmo`. XmoZ ^m{fH$ g_mOmÀ`m ^mfm {^Þ AgVmV. VemM g§ñH¥$Vrhr H$_r A{YH$ à_mUmV {^Þ AgVmV. Xwgè`m g_mOmÀ`m Mmbr-[aVr, AmMma-{dMma, dmnamVrb dñVy Amnë`m g_mOmV àM{bV ZgVrb, Va Ë`m§À`mgmR>r Amnë`m ^mfoV eãX AgÊ`mMr eŠ`Vm ZgVo. Ë`m_wio Ë`m dñVy, AmMma-{dMma, Mmbr[aVr AmnU ñdrH$maë`m, Va Ë`m~amo~a Ë`m§À`m A{^ì`º$sgmR>r bmJUmao eãXhr AmnU JaOonmoQ>r ñdrH$maVmo. B§J«Or nohoamd AmnU ñdrH$mabm, Voìhm Ë`mMm~amo~a eQ>©, n±Q>, H$moQ>, h°Q>, Q>m`, ~yQ>, gyQ>, h±Ja, nm°{be B. eãX _amR>rV Ambo. H$mhrdoim ñd^mfoV à{VeãX Agbm Var Amnë`mbm nm{hOo Agbobm AW© Ë`mVyZ à^mdrnUo ì`º$ hmoV Zmhr. "Latest Style' `mgmR>r Zo_H$m _amR>r eãX gmnS>V Zmhr. H$mhrdoim XmoZ ^m{fH$ JQ>m§À`m gm_m{OH$ XOm©_Ü o \$aH$ AgVmo. `m XmoZ JQ>m§n¡H$s EH$ {OV d Xwgao OoVo AgVrb, Va hm \$aH$ R>iH$nUo OmUdVmo. _J Oo Ë`m§Mr gm_m{OH$ à{Vð>m Ë`m§À`m ^mfobmhr àmá hmoVo Am{U hr à{Vð>m àmá H$aÊ`mgmR>r {OV g_mOmVrb bmoH$ OoË`m§À`m ^mfoVrb A{YH$m{YH$ eãXm§Mm dmna ñd^mfoV H$ê$ bmJVmV.

• ãby_\$sëS>Mo dJuH$aU - ãby_\$sëS>Zo XmoZ ^m{fH$ g_mOmVrb g§~§Ym§Mo ñdê$n d AmXmZmMr gd©gmYmaU {Xem `mda AmYm[aV Ago AmXmZmMo nwT>rb àH$ma _mZbo AmhoV.

Page 79: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

75

1) gm§ñH¥${VH$ AmXmZ (Cultural Borrowing) - àË oH$ ^m{fH$ g_mO Amnë`m eoOmè`m§H$Sy>Z H$mhr Zm H$mhr {eH$V AgVmo, ñdrH$maV AgVmo. H$mhr doim `m {eHy$Z ñdrH$maboë`m Jmoï>r åhUOo ZdrZ dñVy AgVmV Va H$Yr ZdrZ MmbrarVr `m A^m{fH$ AmXmZm~amo~a ^m{fH$ AmXmZhr hmoV AgVo. nMS>r, H$S>~y ho eãX Am{U nXmW© AmnU H$mZS>r g_mOmH$Sy>Z CVbbo. Ago AmXmZ-àXmZ AWm©V XmoÝhr g_mOmH$Sy>Z hmoV AgVo. 2. g§{Z{hV AmXmZ - (Intimate Borrowing) - ^m¡Jmo{bH$ dm amOH$s` X¥îQ>çm EH$M JUë`m Joboë`m g_mOmV Á`mdoir EH$mnojm A{YH$ ^mfm ~mobë`m OmVmV d AmXmZàXmZ KS>Vo Voìhm Ë`mbm ãby_\$sëS>Zo g§{Z{hV AmXmZ (Intimate Borrowing) Aem Ame`mMr B§J«Or g§km dmnabr Amho. _wgb_mZr amOgÎmm oWo àñWm{nV Pmë`mda _amR>rZo AemM àH$mao O oË`m§À`m \$maer ^mfoVyZ AZoH$ eãX ñdrH$mabo. VgoM Aa~r Am{U VwH$s© ^mfm§VyZ \$mguZo AmXmZ Ho$bobo eãXhr _amR>rZo ñdrH$mabo. `m§n¡H$s wÜXm{df`H$ eãX _moR>çm à_mUmda ñdrH$mabo - MmHy$, Vmo\$, {eboXma, ß`mXo, bîH$a B.

H$mhr doim AÝ` ^m{fH$ bmoH$hr ñWbm§Va H$ê$Z EImÚm àXoemV ñWm{`H$ Pmë`mZohr AmXmZmMr n[apñWVr {Z_m©U hmoVo. Aemdoir ñWbm§V[aV bmoH$m§Mr ^mfm hr VÔoer` ^m{fH$ g_mOmÀ`m ^mfoÀ`m VwbZoZo H${Zð> AgVo. A_o[aHo$V, O_©Z, BQ>m{b`Z, h§Jo[a`Z B. ^mfm ~mobUmao bmoH$ ñWm{`H$ Pmbo Voìhm AerM n[apñWVr {Z_m©U Pmbr. A_o[aH$Z B§J«Or hr VoWrb ~hþOZg_mOmMr ^mfm AWm©VM loð> R>abr d AÝ` ^mfm§Mm ^m{fH$m§Zr `m B§J«OrVyZ \$ma _moR>çm à_mUmda AmXmZ Ho$ë`mMo AmT>iyZ oVo. {OV-OoVo g§~§YmVhr {OV g_mO ñdV…Mr ^mfm d g§ñH¥$Vr loð> _mZrV Agob, Va AmXmZ _moR>çm à_mUmda KS>Vo Am{U ~hwg§»` bmoH$ Û¡^m{fH$ ~Zbo, Var Vmo g_mO ñd^mfoMm Ë`mJ H$arV Zmhr. 3) ~mobr_Yrb AmXmZ (Dialect Borrowing) - EH$mM ^m{fH$ g_mOmVrb ~mobt_Ü o hmoUmao AmXmZ-àXmZ ho _w»`V… EH$mM {XeoZo hmoV AgVo. g_mOmVrb Aà{V{ð>V bmoH$ ho à{V{ð>V bmoH$m§À`m ^mfoMo AZwH$aU H$arV AgVmV. Aem àH$mao à{V{ð>V g_mOmMr ^mfm gd©Ì ngaVo d ^mfm§VJ©V {^ÞVm H$_r H$aVo. XiUdiUmMr gmYZo d Ë`m`moJo g_mOm§VJ©V ì`dhma OgOgo dmT>VmV, VgVer hr à{H«$`m A{YH$ doJ KoVo.

• AmXmZmMo àH$ma - AmXmZmg§~§Yr ^mfmd¡km{ZH$m§Zr Or MMm© H$br Amho Ë`m hm°Ho$Q> `m§Zr Ho$bobo {ddoMZ {deof _hÎdmMo _mZVm oB©b. Ë`m§Zr AmXmZmMo Ho$bobo àH$ma nwT>rbà_mUo - 1) eãXmXmZ - (Loan Word) - EImÚm g§ñH¥$VrMm {d{^Þ g§ñH¥$Vrer g§~§Y Amë`mg Ë`m

g§ñH¥$Vr_YyZ dñVy§Mm dm MmbrarVrMm ñdrH$ma bmoH$ H$aVmV VgoM ñd^mfoV gXa dñVy§Mo dm Mmbr[aVrMo dmMH$ eãX qH$dm Zmdo CnbãY Zgë`mZo Ë`m§Zm Ago eãX dm Zmdohr ñdrH$mamdr

Page 80: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 76

bmJVmV. Voìhm eãXmXmZ KSy>Z oVo. _amR>rV B§J«Or_YyZ H°$goQ>, {H«$Ho$Q>, ao{S>Amo B. Ag§»`m eãX Ambobo AmhoV.

2) ê$nm§VamXmZ (Loan Shift) - H$mhr doim na^mfoVrb eãX ñdrH$maÊ`mEodOr ñd^mfoVrb EImXm eãX na^mfoVrb eãXmMm AW© S>moù`mg_moa R>odyZ H$mhrgm doJù`m AWm©Zo dmnabm OmD$ bmJVmo. gmIanwS>m `m ñdH$s` eãXmZo OwÝ`m H$mir Xe©dbr OmUmar arV^mV AmVm àM{bV Zmhr. Sonnet `m B§J«Or eãXmbm à{VeãX åhUyZ Img _amR>r diUmMm dmQ>Umam d _yi eãXmer ZmXgX¥e XmIdUmam "gwZrV' hm eãX KS>{dÊ`mV Ambm Amho.

3) ^mfm§VamXmZ - na^mfoVrb eãX Oa EH$mnojm A{YH$ n{X_ EH$Ì oD$Z ~Zbm Agob, Va

AmXmZoÀNw>H$ ^m{fH$ na^mfoVrb n{X_m§Zm g_mZmWu Ago ñd^mfoVrb ê${n_ n{X_ EH$Ì AmUyZ ZdrZ eãX ~Z{dVmV. Aem VèhoZo na^mfoVrb eãXmW© hþ~ohþ~ à{V_m (AWm©À`m X¥ï>rZo) ñd^mfoV ~Z{dVm oVo. XyaÜdZr (telephone), `{ï>ajH$ (wicket-keeper), Ymd{MV (runout), hñVnmoM(hand-delivery), AhñVm§VaUr`(non-transferable), Amoð>ebmH$m (lipstick), _YwM§Ð (honeymoon), `m§gmaIr ^mfm§VamXmZmMr AZoH$ CXmhaUo AmO _amR>r ^mfoV gmnS>Vrb.

^mfm§VamXmZmMm à_wI \$m`Xm Agm H$s, ^mfoZo nydu Z Ho$bobo AWm©Mo eãXrH$aU (lexicalization) Ë`m_wio eŠ` hmoVo. Ë`m ñd^mfoVrb n[X_m§Mm dmna Ho$ë`mZo ^mfoÀ`m Üd{ZaMZm {Z`_m§Mo nmbZ AmnmoAmn hmoVo.

4) g§{_lmXmZ - eãXmXmZ Am{U ê$nm§VamXmZ `m XmoZ àH$mam§Mo {_lU hmoD$Z Aem àH$maMo eãX

~ZVmV. ImUo~b, dmMUo~b Ago eãX _amR>r ^m{fH$ {H$Ë oH$Xm ghOJË`m dmnaVmV. `mV -"able' hm B§J«Or àË`` OgmÀ`m Vgm KoVbm Amho Va {H«$ oMo ê$n _mÌ _amR>rM H$m`_ Amho.

5) CƒmaUmXmZ - à{VîR>m àmá H$ê$Z KoÊ`mgmR>r g_mOmVrb à{V{ð>V dJm©À`m CƒmaUmMo AZwH$aU

H$aÊ`mH$S>o g_mOmVrb AÝ` dJmªMr àd¥Îmr AgVo. à_mUVa ~mobrÀ`m ^m{fH$m§À`m à_mU^mfoer g§~§Y Amë`mda Vo nwîH$iXm à_mU^mfoVrb CƒmaU ñdrH$maVmV. ìhVm EodOr hmoVm, Ýhd§ EodOr Zìho dmnaUmao à_mUoVa ~mobr^m{fH$ `mMo CXmhaU hmoV.

6) ì`mH$aUmXmZ - EH$m ^mfoH$Sy>Z Xwgè`m ^mfoMo _hÎdmMo ì`mH$a{UH$ KQ>H$ ~hþYm àË`jnUo

ñdrH$mabo OmV ZmhrV. _mÌ AàË`jnUo ì`mH$aUXmZ hmoD$ eH$Vo. ì`mH$a{UH$ AW© AgUmao V{ÕVmXr àË`` _amR>rZo \$maer_YyZ bjUr` à_mUmV KoVboobo AmhoV. nU Vo àË`` åhUyZ ñdrH$mabo Jobo ZmhrV. àË``m§g{hV d àË``m§{edm` AZoH$ \$maer eãX _amR>rV Ambo. Ë`m_wio ho

Page 81: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

77

àË`` "àË``' `m ñdê$nmV AmoiIbo OmD$Z AÝ` _amR>r eãXm§Zm OmoS>bo Jobo d Aem àH$mao Ë`m§Zm àË``m§Mm XOm© _amR>rVhr àmá Pmbm.

CXm. - dVZ dVZXma {Xb {XbXma O_rZ O_rZXma B_mZ B_mZXma `m \$magr eãXm§_YyZ Ambobm Xma hm àË`` MdXma, nmUrXma ^mJrXma `m§gmaIo _amR>r eãX àMmamV oD$Z _amR>r àË`` ~Zbm.

• AmXmZmMo ^mfodarb n[aUm_ - {d{dY àH$maÀ`m AmXmZm§Mm AmXmË`m ^mfoÀ`m g§aMZoda (structure) {d{^Þ àH$mao n[aUm_ hmoVmo. gd©gmYmaUnUo à_wI n[aUm_ åhUOo ^mfoÀ`m eãX^m§S>mamV ZdrZ eãXm§Mr ^a nS>Vo. ê$nm§VamXmZm_wio AWmªVa KS>Vo. nU n[a_mUm§À`m X¥ï>rZo gdm©V _hÎdmMm àH$ma eãXmXmZ hmo`. ^mfm§VamXmZm_wio ^mfoV ZoQ>H$s A{^ì`º$r Z bm^boë`m AW©KQ>H$m§À`m eãXrH$aUmgmR>r eãXmXmZmMm Cn`moJ hmoVmo. eãXmXmZm_wio ñd^mfoV Zgbobo ÜdZrg_wXm`hr ^mfoV àdoe H$aVmV. ~°Q>, ~m°b `m§gma»`m B§J«Or eãXm§VyZ A°, d Am° ho Zdo ÜdZr gw{e{jVm§À`m _amR>r ^mfoV Ambobo AmhoV. AZoH$ eãXm§À`m AmXmZm_wio ¹${MV ZdrZ ì`mH$a{UH$ àË``hr ^mfoV H$go oVmV `mMm, da \$magrMo CXmhaU XoD$Z C„oI Ho$bm Amho. VgoM {b§JdMZmXr ì`dñWm dm eãXaMZm (suntare) `m§dahr XmoZ ^mfm§À`m XrK©H$miÀ`m g§nH$m©Zo n[aUm_ hmoVmo ho {XgyZ Ambo Amho. H$mhr doim AmXmV (borrowed) eãX ho ^mfoVrb à{VeãXm§À`m OmoS>rZo ^mfoV dmdaVmV Am{U Ë`m Xmohm|À`m AWm©V WmoS>m ^oX amIbm OmVmo. àË oH$ ^mfoV {H$Vr à_mUmV AmXmV eãX AgVrb ho Ë`m ^mfoÀ`m B{Vhmgmda åhUOo {VMm {H$Vr ^mfm§er Am{U {H$Vr {ZH$Q>Mm g§~§Y Ambm, `mda Adb§~yZ AgVo. ¹${MV AmXmV eãX BVHo$ ~ogw_ma ~mT>VmV H$s, ^mfoVrb _yiMo àM{bV eãX emoYyZ H$mT>mdo bmJVmV. AmYw{ZH$ Amë~o{Z`Z ^mfoV b°{Q>Z, J«rH$, ñbm{dH$, VwH$s© `m ^mfm§VyZ BVHo$ eãX Ambo AmhoV H$s, _yi Amë~o{Z`Z eãXm§Mr g§»`m Ho$di H$mhr eoH$S>çm§V _moOVm oB©b.

• AmË_gmVrH$aU (Adaptation) - AmXmZ Ho$bobm eãX hiyhiy ^mfoV ê$ibm d ^mfoZo Vmo nyU©nUo AmË_gmV Ho$bm, åhUOo Ë`mZ§VaÀ`m ^m{fH$ KQ>Zm§À`m X¥ï>rZo Vmo ^mfoMm EH$ A{d^mÁ` KQ>H$ ~Zbobm AgVmo. na§Vw Vmo ê$iÊ`mgmR>r Omo H$mbmdYr bmJVmo, Ë`m_Ü o `m eãXm§V H$mhr ~Xb KSyZ oVmV, ho AmË_gmVrH$aU hmo`. `m ~Xbm§_wio gd©gmYmaUnUo Ë`m eãXmbm AÝ` ^m{fH$ eãXm§gmaIo ê$n àmá hmoVo. Û¡^m{fH$

Page 82: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 78

AmXmVo Ooìhm na^mfoVrb eãX ñdrH$maVmV Voìhm gmh{OH$M Ë`m eãXm§À`m CƒmaUmMohr AZwH$aU H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. nU ñd^mfoV àM{bV Zgbobo ÜdZr Oa `m eãXm§À`m CƒmaUmV oV AgVrb Va Ë`m§Mo CƒmaU Vo AJXr ~amo~aM H$ê$ eH$VmV, Ago Zmhr Am{U EH$^m{fH$m§Zm Va _yi CƒmaÊ`mVMr àË`j _m{hVr ZgVoM, Ë`m_wio na^mfoVrb An[a{MV ÜdZrEodOr ñd^mfoVrb Ë`mÀ`mer {_iVmOwiVm ÜdZr dmnaÊ`mH$S>o Aem ^m{fH$m§Mr àd¥Îmr AgVo. ^mfoV Ambobm nmhwUm eãX Vm|S>dù`mZo BVa ñd^mfoVrb eãXm§gmaIm Pmbm, åhUyZ bJoM KaMm ~ZV Zmhr. ì`mH$a{UH$X¥îQ>çm Ë`mMo ñWmZ {ZpíMV ìhmdo bmJVo. Ë`m eãXmMr OmV H$m` Vo R>admdo bmJVo. Vr ~hþYm na^mfoV Ë`mMr Or OmV Agob VrM AgVo. nU hm {Z`_ gmd©{ÌH$ Zmhr. B§J«Or ^mfoV "Foreign' hm eãX {deofU Amho Va _amR>rV Vmo Zm_ åhUyZ dmnabm OmVmo. Agm eãX Zm_ Agob Va ^mfoVrb qbJdMZnÕVr_Ü o Ë`mMm g_mdoe ìhmdm bmJVmo. B§J«Or d _amR>r `m XmoÝhr ^mfm§V VrZ qbJo AmT>iVmV. nU B§J«Or_Ü o Aem gd© {ZOud dñVy Znw§gH$ qbJr _mZë`m OmVmV Vgo _amR>rV KS>V Zmhr. B§J«OrVyZ _amR>rV Amboë`m Zm_mMo qbJ H$go R>aVo? na^mfoVyZ ñd^mfoV Amboë`m Zm_mMr qbJ{ZpíMVr hmoVmZm XmoZ gd©gmYmaU {ZH$f bmdbo OmVmV, Ago {XgVo. EH$ åhUOo eãXmMo Üd{Zñdê$n d Xwgam åhUOo g_mZmWu eãXmMo ñd^mfoVrb qbJ. `m§n¡H$s Üd{Zñdê$nmMm {ZH$f _amR>rV \$magm bmJy nS>V Zmhr Ago dmQ>Vo. H$maU AmH$mamÝV, B©H$mamÝV eãX órqbJr AgVmV, ho Ogo g§ñH¥$V_Ü o R>m_nUo gm§JVm oVo, Vgo _amR>rV gm§JVm oV ZmhrV. "EZOu' hm eãX _amR>rV òrqbJr H$m? B©H$mamÝV åhUyZ ? nU _amR>rVrb EZOuMm g_mZmWu eãX H$moUVm ? eº$s H$s CËgmh, ho H$moS>o ghOr CbJS>V Zmhr. nU nwîH$i eãXm§À`m ~m~VrV g_mZmWu à{VeãX nQ>H$Z² bjmV oVmV. CXm. - nopÝgb (boIUr) ór. H$ba (a§J) nw. Q>o~b (‘oO) Znw§. `mnwT>o dMZ, {d^º$sàË`` Ë`m_wio AÝ` eãXm§V Oo ~Xb KS>VmV, Vo `mhr eãXmV KS>y bmJVmV.

Page 83: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

79

nmR> - 18

^m{fH$ n[adV©Z

EH$mo{Ugmì`m eVH$mV Am{U {dgmì`m eVH$mÀ`m nydm©Ym©V ^mfm§Mm Eo{Vhm{gH$ X¥{ï>H$moZmVyZ gImob Am{U {dñV¥V Aä`mg Pmbm. Eo{Vhm{gH$ ^mfm{dkmZ ho XmoZ J¥{hVH$m§da AmYmabobo Amho. Ë`m§Vrb n{hbo J¥{hVH$ ho H$s, gd© _mZdr g_mO ^mfm Zm_H$ {d{eï> àH$maMr g§àofUnÕVr nydu dmnarV d AmOhr dmnaVmV. Xwgao J¥{hVH$ ho H$s hr ^mfm Zm_H$ g§àofUnÕVr H$mbm§VamZo namd{V©V hmoV OmVo. n{hbo J¥{hVH$ ho ñd §{gÓ AmYmaVÎdmà_mUo Amho, CnbãY Aem gd© Eo{Vhm{gH$ nwamì`m§dê$Z Ago AmT>iyZ oVo H$s, OJmVrb gd© _mZd g_mO H$moUVr Zm H$moUVr ^mfm dmnaV AmbobmM Amho. Xwgao J¥{hVH$ ho gm_mÝ` AZw^dmda Am{U {ZarjUmda AmYmabobo Amho. EH$mM ^mfoÀ`m XmoZ qH$dm A{YH$ H$mbI§S>mVrb A{^booIm§Mr VwbZm Ho$br AgVm Ë`mV {^ÞVm AmT>iVo. hr {^ÞVm Ë`m ^mfoÀ`m {d{dY H$mbI§S>mVrb ñdê$nmÀ`m n[adV©ZmMr {ZXe©Z Aer JUbr OmVo. ^m{fH$ n[adV©Z ho XmoZ Ajm§da AmYmabobo AgVo. EH$ Aj H$mimMm Am{U Xwgam g§aMZoMm. g§aMZoMr n[ad{V©V AdñWm hr H$mimÀ`m Ajmdarb ~Xbmer g_m§Va AgVo. EImÚm H$mbI§S>mV ^mfm pñWa am{hbr Amho Ago H$Yr hmoV Zmhr. ^m{fH$ n[adV©Z hr A{Ve` Jw§VmJw§VrMr ~m~ Amho. {d[dY àH$maÀ`m nwamì`m§À`m AmYmao `m n[adV©ZmMo gyÌ nH$Sy>Z ^mfoÀ`m gwg§JV B{Vhmg CbKS>V OmUo hr `m_wioM EH$ O{Q>b à{H«$`m R>aV AgVo.

• ^m{fH$ n[adV©ZmMr H$maU-_r_m§gm …- ^mfoV hmoUmao n[adV©Z g§aMZoÀ`m gd© A§Jm§Zr hmoV AgVo. Ho$di OwÝ`m eãXm§Mm Ë`mJ Ho$bm {H$§dm ZdrZ eãXm§Mo AmXmZ Ho$bo åhUOo ^mfm ~Xbbr Ago hmoV Zmhr. ÜdZr, eãX, ê$no, dmŠ o, A{^ì`º$s Aem gd© à_wI A§Jm§Zr ^mfm ~XbV OmVo. `m_wio "H$maUmZm§ AZoH$Vm' hoM AIoa ^m{fH$ n[adV©ZmMo gyÌ R>aVo. Ë`mVrb H$mhr H$maUo g_mOgmnoj Va H$mhr ì`º$sgmnoj AgVmV. H$mhr H$maUo A§V{Z©{hV Va H$mhr ^mfm~mø AgVmV. ^mfm hr EH$ gm_m{OH$ g§ñWm Amho. {VÀ`m KQ>H$ñWmZr Agboë`m ^m{fH$m§À`m OrdZnÕVrMo Vr EH$ àVrH$ Amho. ^m¡Jmo{bH$, amOH$s`, gm§ñH¥${VH$, Ym{_©H$, gm{hpË`H$, _mZ{gH$ B. AZoH$ joÌm§Vrb àoaUm§Zr g_mO-OrdZ n[ad{V©V hmoV AgVo. `mVrb ~marH$gmarH$ n[adV©ZmMo nS>gmX XoIrb ^mfoV C_Q>V AgVmV. ^m{fH$m§À`m d¡`{º$H$ ñd^mdd¡{eîQ>çm§_wiohr ^mfoV n[adV©Z hmoV AgVo. ^mfm hr EH$

Page 84: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 80

Jw§VmJw§VrMr g§àojUnÕVr Amho. Ë`m_wio {d{eï> n[adV©Zm_mJrb àoaUm gm_m{OH$ H$s d¡`{º$H$, ^mfm~mø H$s A§V{Z©{hV, gm_mÝ` H$s {d{dº$, AI§S> H$s AmH$pñ_H$ ho {ZpíMVnUo gm§JUo H$R>rU AgVo.

• ~«oS²>g²S>mo\©$ `m§Mr _r_m§gm - ^m{fH$ n[adV©ZmMr H$maU_r_m§gm H$aÊ`mMm AmÚ à`ËZ ~«oS²>g²S>mo\©$ `m S>°{Ze ^mfmd¡km{ZH$mZo B. g. 1821 _Ü o Ho$bm. n[adV©ZmÀ`m _wimer emar[aH$ Am{U _mZ{gH$ Aer AmR> à_wI H$maUo AgVmV Ago Ë`m§Mo à{VnmXZ hmoVo. Vr H$maUo nwT>rbà_mUo -

1) ldU Am{U AmH$bZ `m§_Ü o KS>Umar MyH$ 2) {dñ_¥Vr 3) dm{J§{Ð`mVrb Xmof 4) Amig dm ñVwVr 5) gX¥í`VoH$S>rb àd¥Îmr 6) AmnU BVam§hÿZ doJio AmhmoV ho Xe©{dÊ`mVMr BÀN>m 7) ZdrZ H$ënZm ì`º$ H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm 8) na^mfm dm nag_mO `m§Mm à^md

~«oS²>g²S>mo\©$À`m _Vo na^mfmà^mdmZo hmoUmao n[adV©Z dJiVm AÝ` gd© n[adV©Zmn¡H$s ZìdX Q>¸o$ n[adV©Z Amigm_wio, gwb^VoH$S>rb àd¥Îmr_wio hmoV AgVo.

• H$mbmZwH«$_ {gÓmÝV - b°{Q>Z d {VÀ`mnmgyZ CËH«$mÝV Pmboë`m amo_mÝg ^mfm§Mm B{Vhmg àH$memV AmUë`mda amo_Z bmoH$m§Mm gm_«mÁ`{dñVma Am{U b°{Q>ZMo n[adV©Z `m_Ü o H$mhr AÝ`moÝ` g§~§Y Agmdm Ago {dìXmZm§Zm dmQy> bmJbo. {¼. ny. 250 Ë`m gw_mamg amo_Zm§Zr {g{gbr d gm{S>©{Z`m ho àXoe qOH$bo; Voìhm b°{Q>ZnmgyZ {g{g{b¶Z d gm{S>©{Z`Z `m ^mfm ApñVÎdmV Amë`m. {¼. ny. 200 À`m gw_mamg ñnoZ {O§H$bm; Voìhm ñn°{Ze {ZKmbr. H$mb§mVamZo gm_«mÁ`{dñVmam~amo~a BQ>m{b`Z, ñn°{Ze, \«|$M B. ^mfm§Mm CX` Pmbm. b°{Q>Z ^mfoÀ`m `mM n[adV©Zàd¥Îmrda H$mbm_wH«$_ {gÜXmÝV C^m Amho. OgOgm H$mi ~XbV OmVmo. VgVer à_wI ^mfm ~XbV OmD$Z {VÀ`mnmgyZ AZwH«$_mZo EHo$H$m ^mfoMm CX²^d hmoV OmVmo, Aer `m {gÕmÝVm_mJrb YmaUm Amho. `m {gÓmÝVmZo BQ>br_Yrb AZoH$ ~mobtMm CX` Ho$ìhm Pmbm, `mMm CbJS>m _mÌ hmoV Zmhr. {edm` amo_Zm§Zr nmXmH«$m§V Ho$boë`m àXoemVrb _yi a{hdmem§À`m ^mfm§Mm b°{Q>Zda H$m` à^md nS>bm, `mMohr ñnï>rH$aU {_iV Zmhr. nwT>o AZoH$ ^mfmHw$bm§Mo B{Vhmg Aä`mgbo Jobo; nU b°{Q>ZÀ`m ~m~VrV Oo KS>bo Vo BVaÌ Z AmT>ië`mZo S>rPÀ`m `m {gÕmÝVmMo nwañH$V} AmO H$moUrhr am{hbobo ZmhrV.

Page 85: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

81

• dJ©{gÜXmÝV - hm {gÕm§Vhr b°{Q>Z Am{U {VÀ`mnmgyZ {dH$saU hmoD$Z OÝ_mbm Amboë`m ^mfm§da AmYmabobm Amho. àma§^r b°{Q>ZMo {dX½Y dm ZmJa b°{Q>Z Am{U J«m_rU dm IoS>di b°{Q>Z Ago XmoZ à^oX hmoVo. {dX½Y b°{Q>Z hr g_mOmVrb Cƒ dJm©Mr àW_ ~mobr hmoVr. `mCbQ>, J«m_rU b°{Q>Z hr IoS>çmnmS>çm§V amhUmè`m gm_mÝ` OZm§Mr àW_ ~mobr hmoVr. Vr {dX½Y b°{Q>Zà_mUo boI{Z{dï>hr Pmbobr ZìhVr. J«m_rU b°{Q>ZnmgyZ nwT>o AZoH$ ~mobr CX`mg Amë`m. dJ© {gÕÝVmÀ`m {dMmagaUrà_mUo Cƒ dJmªÀ`m ~mobr `m H$_r n[adV©Zerb AgVmV, Va J«m_rU dm {ZåZñVamdarb g_mOm§À`m ^mfm ËdaoZo ~XbV OmD$Z Ë`m§nmgyZ ZdZdrZ ~mobr CX¶mg oVmV. dJ©-{gÕmÝVmÀ`m àm_mÊ`mMm àË`` g§ñH¥$V d àmH¥$V ^mfm§À`m g§X^m©Vhr oVmo. àmMrZ g§ñH¥$V hr boIZmMr d nwamo{hV dJm©À`m {ZË` ì`dhmamMr ^mfm hmoVr. AÝ` dJm©Mo bmoH$ _mÌ àmXo{eH$ ~mobtMm dmna H$arV. `m àmXo{eH$ ~mobtnmgyZM nwT>o {d{dY àmH¥$V d An^«§e ^mfm CX`mg Amë`m. dJ©-{gÕmÝVmZo n[adV©ZmMr \$blwVr ñnï> hmoV Agbr, Var Ë`m_mJrb àoaUm {H$§dm à{H«$`m `m§da \$magm àH$me nS>V Zmhr.

• H|$ÐmngaU {gÕmÝV - B. g. 476 _Ü o amo_Z gm_«mÁ`mMm nmS>md Pmë`mda àm§Vmoàm§Vr ahmUmè`m àOmOZm§Mm Ho$§Ðmer oUmam g§~§Y VwQ>ë`mgmaIm Pmbm. `mMm ^m{fH$ n[aUm_ åhUOo `mV gw_mamg AZoH$ amo_mÝg ~mobtMm

CX` Pmbm. H|$ÐñWmZr Agboë`m ^mfoer oUmam g§~§Y H$_rH$_r hmoV Jobm åhUOo {d^mOZmÀ`m àd¥ÎmrMo àm~ë` dmT>bobo {XgyZ oVo. ñWbm§Va, amOH$s` dM©ñd qH$dm AmH«$_U `m H$maUm§Zr EImXm g_mO _w»` g_mOmnmgyZ VmoS>bm Joë`mg Ë`m§Mr ñdV§Ì dmT> gwê$ hmoVo. H|$ÐmngaU {gÕmÝVmÀ`m _wimer hmM {dMma Amho.

• {ZåZ-ñVa {gÕmÝV na^mfm {eH$VmZm _mV¥^mfoMr H$mhr d¡{eîQ>ço na^mfoda bmXbr OmVmV, hr {ZË`mÀ`m n[aM`mMr KQ>Zm Amho. ñd^mfoMr g§aMZm-d¡{eîQ>ço na^mfoda bmXÊ`mÀ`m `m à{H«$ og {ZåZ-ñVa ì`Ë`` Ago g§~mo{Ybo OmVo. na^mfoà_mUoM à_mU^mfm {eH$VmZmhr ~mobtMo ^m{fH$ Amnë`m ~mobtMr d¡{eîQ>çoo à_mU^mfoda bmXrV AgVmV. _amR>rÀ`m g§X^m©V /U²/ À`m OmJr /Z²/ qH$dm /i²/ À`m OmJr /b²/ Mm Cƒma hr {ZË`mMr ~m~ Amho. {ZåZ-ñVamÀ`m ì`Ë`` ^mfoÀ`m ñdZ-ì`dñWoda Am{U AW©-ì`dñWoda {deofÎdmZo OmUdVmo. n[adV©ZmÀ`m AmË §{VH$ AdñWoV EImXm g_mO Amnbr ^mfm nyU©nUo Q>mHy$Z AÝ` ^mfoMm ñdrH$ma H$aVmo. Agm doir g^modVmbÀ`m Z¡g{J©H$ n[apñWVrer g§~§{YV Ago AZoH$ eãX Zì`m ^mfoV g§H«${_V hmoVmV.

Page 86: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 82

• Cƒ-ñVa Am{U A{YñVa {gÓmÝV - OoVo Ooìhm {OVm§Mr ^mfm {eHy$ bmJVmV, Voìhm Amnë`m ^mfoVrb H$mhr d¡{eîQ>ço {OVm§À`m ^mfm§V g§H«${_V H$aVmV. Aem ^m{fH$ n[aUm_mg Cƒ-ñVa à^md Aer g§km Amho. `m àH$maMm à^md AZoH$ ^maVr` J«m_Zm_m§_Ü o {XgyZ oVmo.

CXm. _w§~B© >> ~m°å~o, nUOr >> n§Or_, doê$i >> Ebmoam, dS>moXam >> ~amoS>m, nwUo >> nwZm

~§Jmbr AmS>ZmdmV R>mHy$a >> Q>mJmoa B. ^m¡Jmo{bH$X¥îQ>çm {ZH$Q>dVu Agboë`m ^mfm AJa ~mobr `m§Mm nañnam§da hmoUmam n[aUm_ hm A{YñVa à^md åhUyZ AmoiIbm OmVmo. hm à^md nañnam§À`m ì`dhmamVrb H$mhr eãXm§À`m AmXmZàXmZmBVnVM _`m©XrV AgVmo. Ðm{dS> ^mfm§À`m gmhM`m©Zo _amR>rZo AmÊUm, Aßnm. BS>br, Cn_m B. eoH$S>mo eãX AmXmZ Ho$bo. JwOamVrÀ`m gmhM`m©Zo _amR>rZo VH$br, MmonSr, XmXa B. eãX Amnbogo Ho$bo. `m {gÜXmÝVmÀ`m à^mdmg§~§YrMo {ZîH$f© \$ma àmMrZ H$mbI§S>mÀ`m g§X^m©V g§{X½YM amhVmV. eãXg§J«hmÀ`m ~m~VrV Ë`m§Mo {MÌ H$mhrgo ñnï> Agbo Var H$mhr eãX àMmamVyZ Zmhrgo hmoVmV d H$mhr eãX àMmamV ahmVmV, Ago H$m ìhmdo ho JyT>M Amho.

• em{ãXH$ AmXmZ-àXmZ- XmoZ g§ñH¥$VtMm nañnam§er g§§~§Y Ambm åhUOo eãXm§Mo AmXmZàXmZ hmoVo. Ë`m_wio ^m{fH$ n[adV©Zmg hmV^ma bmJVmo. `m_wio hmoUmao ^m{fH$ n[adV©Z ho ñdZnmVirda VgoM AW©nardV©ZmÀ`m nmVirdahr hmoVo.

Page 87: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

83

nmR> - 19

^m{fH$ n[adV©ZmMo àH$ma

{dÚmWu {‘Ì‘¡{ÌUtZmo, ‘mJrb àH$aUm‘ܶo ^m{fH$ n[adV©Z åhUOo H$m¶ Vo AmnU nm{hbo. ¶m àH$aUmV ^m{fH$ n[adV©ZmÀ¶m àH$mam§Mm AmnU {dMma H$aUma AmhmoV. ñdZn[adV©Z -

1) Am§{eH$ {db`Z - ^mfoÀ`m nydm©dñWoVrb ñd{Z_m§Mo A§eV… {ZdoeZ Pmë`mg Ë`mg Am§{eH$ {db`Z åhUVmV. g§ñH¥$V eãXm_Ü o /I², J², K², ^², Y²/ B. _hmàmU ñnem©Mo _hmamï´>rV hmoUmao /h² / ho n[adV©Z Am§{eH$ {db`ZmZoM CXmhaU Amho.

CXm. - ZI >> Zh, _wI >> _wh, emIm >> gmhm, _oK… >> _ohmo, ZmW…> > Zmhmo B. 2) AmÚñdZbmon -H$moH$UmVrb AmÚ /h² / JmdS>r ~mobrV bmon nmdbobm Amho. H$moH$Ur JmdS>r hmS²> AmS> hmV² AmV² B.

• _Ü` ñdZbmon - g§ñH¥$V_Yrb ñda_Ü` Ag§ wº$ /H²$, J², M², O², V², X², n², ², d² / `m ì §OZm§Mm àmH¥$V_Ü o bmon hmoVmo.

CXm. bmoH$…> > bmoAmo, [anw…> > [aD$ B.

• A§Ë`ñdZ bmon - d¡{XH$ g§ñH¥$V_Yrb A§Ë` ì §OZm§Mm nmbr_Ü o bmon Pmbobm AmT>iVmo. CXm. d¡{XH$ g§ñH¥$V nmbr n[afV² n[agm Y_m©V² Yå_m B.

• AmÚñdZmJ_ -

Page 88: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 84

n§Om~r_Ü o eãXmÚ ì §OZ w½_mnydu /B/ AmJ_ oVmo.

CXm. pñWVr >> BpñW{V, ór >> Bór B.

• _Ü`ñdZmJ_ - g§ñH¥$V /ñZ²/ `m ì §OZ w½_mMo nmbr_Ü o n[adV©Z hmoVmZm ì §OZm§_Ü o /B/ `m ñdamMm AmJU hmoVo.

CXm. ñZmZ >> {gZmZ, ñZoh >> {gZoh B.

• A§Ë`ñdZmJ_ - CXm. V{_i H$ÞS> AdZ² AdZw Adi² Adiw Ada² Adê$ B.

• gX¥erH$aU - `m n[adV©ZmV ñdZe¥§IboVrb ñdZ Amnë`m eoOmar AgUmè`m ñdZm§à_mUo ~ZÊ`mMr àd¥Îmr

Xe©{dVmV. CXm. (g§.) MH«$ >> (àmH¥$V) M¸$

_wº$ >> _w¸$

H$_© >> H$å_ B.

• {dgX¥erH$aU - `mV CƒmaUX¥îQ>çm EH$gmaIo qH$dm g_mZ AgUmao XmoZ gmå`ZmemZo CƒmaUX¥îQ>çm {^Þ Ho$bo

OmVmV. CXm. _wHw$Q >>> _Hw$Q>

_wHw§$X >> _Hw§$X B.

• AW©n[adV©Z - Ooìhm Ame`mbm Zdo A{^YmZ àmá hmoVo AWdm EImÚm A{^YmZmer Zdm AW© g§~ÜX hmoVmo, Voìhm AW©n[adV©Z KSy>Z oVo, Ago Cë_mZ `m§Mo _V Amho. ãby_\$sëS> `m§Zr _mÌ Üd{Zê$nmMm {dMma ~mOyg R>oD$Z Ë`m ê$nmer g§~§ÜX AgUmè`m Ame`mdaM bj H|${ÐV Ho$bo Amho. g§{X½YVm ho AWm©Mo gX¡d AmT>Umao d¡{eîQ>ç Amho. oWo ‘o¶o ¶m§Zr `m ^mfmd¡km{ZH$mZo AW©n[adV©ZmMr nwT>rb VrZ H$maUo {Xbobr AmhoV. 1) ^m{fH$ n[apñWVr - ^mfoVrb {d{eð> n[apñWVr_wio H$mhr doim AW©n[adV©Z KSy>Z oVo. \«|$M ^mfoV

ZH$mamWu dmŠ`mV 'ne' ho Aì`` d AÝ` eãX `m§Mm EH${ÌV Cn`moJ nydu Ho$bm OmV Ago. nU H$mbm§VamZo 'ne' ho Aì`` _mJo OmoS>Ê`mMr JaO am{hbr Zmhr.

Page 89: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

85

2) Eo{Vhm{gH$ n[apñWVr - eãXmMo ñdê$n nyd©dV am{hbo, Var n[apñWVrV KSy>Z Amboë`m ~Xbm_wio AWm©_ܶo ~Xb KSy>Z oVmo.

3) gm_m{OH$ ñVa^oX - g_mOm_Ü o {^Þ JQ>mV àM{bV AgUmao eãX Ooìhm AÝ` g§X^m©V `mo{Obo OmVmV, Voìhm Ë`m§À`m AWm©_Ü o n[adV©Z KSy>Z oVo.

• AW©n[adV©ZmMr dJuH$aUo - (A) OwZo dJuH$aU - ãby_\$sëS> `m§Zr Ho$bobo dJuH$aU 1) AW©g§H$moM - OwÝ`m AWm©nojm Zì`m AWm©Mr ì`már oWo {g{_V dm H$_r Pmbobr AgVo. CXm. eãX OwZm AW© Zdm AW© _¥J àmUr harU doUm doXZm àgy{VdoXZm 2) AW©{dñVma - Zì`m AWm©Mr ì`már OwÝ`m AWm©nojm A{YH$ AgVo. CXm. eãX OwZm AW© Zdm AW© àdrU drUmdmXZmV {ZîUmV H$moUË`mhr H$m_mV {ZîUmV `dZ Am_mo{Z`_ naH$s` 3) ê$nH$OÝ` n[adV©Z - CXm. - XwYmV gmIa nS>Uo, nyd© npíM_oH$So CJdUo B. 4) g§{Z{hVmW© àmár - ñWbH$mbX¥îQ>çm g§{Z{hV Aem AWm©Mr àmár Pmë`mZo AW©n[adV©Z KS>Vo. 'Cheek' `m B§J«Or ^mfoVrb eãXmMm AmOMm AW© "Jmb' hm Amho; `m eãXmMo àmMrZ

B§J«OrVrb ñdê$n 'ceasejaw' Ago hmoVo. `mCbQ> 'jaw' `m eãXmMr pñWVr Amho. 5) gm¡å`mW©Ëd - eãXmÀ`m _yiÀ`m AWm©nojm Zì`m AWm©Mo ñdê$n gm¡å` ~Zbobo AgVo.

AmH$m§S>Vm§S>d `mMm AH$mbr Ho$bobo {d{eï> àH$maMo Z¥Ë` hm AW© OmD$Z - "hÅ>r, XwamJ«hr AmaS>mAmoaS>m' EdT>mV AW© ê$T> Amho.

6) Vrd«mW©Ëd - _yiÀ`m AWm©nojm Zdm AW© A{YH$ Vrd«Vm Xe©{dUmam AgVmo. CXm. "{_Omg' `m

_yiÀ`m Aa~r nU \$maerÛmam Amboë`m eãXmMm AW© "àH¥$Vr' {H$§dm Vã oV EdT>mM hmoVm; Va _amR>rV Ë`mbm "AdmOdr EoQ>' hm AW© àmá Pmbm.

Page 90: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 86

7) AWm}ËH$f© - \$magr_Ü o "Agm_r' `m eãXmMm AW© \$º$ _mUyg Agm Amho, Va _amR>rV Vmo "~S>m _mUyg' `m AW© Vmo `mo{Obm OmVmo.

8) AWm©nH$f© - "AdVma' hm eãX Xodm{XH$mÀ`m AdVaUm{df`r `mo{Obm OmV Ago. nU _amR>rV

Ë`mbm "J~mim', "~mdiQ>' Agm AW© àmá Pmbm Amho. (B) Zdo dJuH$aU 9) AWm©ÝVa - EImXm eãX Ooìhm Amnë`m OwÝ`m ^m{fH$ g§X^m©Mm Ë`mJ H$ê$Z g§nyU©nUo Zì`m

^m{fH$ g§X^m©V dmnabm OmD bmJVmo, Voìhm AWm©ÝVamMr à{H«$`m KSy>Z oVo. CXm. meat hm eãX àW_ ImÚnXmW© `m AWu dmnabm OmV hmoVm. Z§Va Vmo àmÊ`m§Mo _mg `m

AWu dmnabm OmD$ bmJbm. 10) dñVwê$nm§Va - àË`j eãXmÀ`m AmH$mamV d ñdê$nmV ~Xb Z KS>Vmhr eãXm_wio ì`º$ hmoUmè`m

dñVyÀ`m ñdê$nmV ~Xb KSy>Z oVm, {Vbm dñVwê$nm§Vaà{H«$`m åhUVmV. CXm. - B§J«Or paper, pen, ship B.

Page 91: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

87

nmR> - 20

^mfm^oX Am{U à‘mU ^mfm • ^mfm - ^oX OJmV {Za{Zamù`m Xoem§_Ü o {Za{Zamù`m ^mfm ~mobë`m OmVmV. ~mobë`m OmUmè`m ^mfm§Mr g§»`m à§MS> Amho. EH$m XoemV EH$M ^mfm ~mobbr OmVo Ago Zmhr, CXm. Amnë`m ^maV XoemV _amR>r, JwOamVr, n§Om~r, qgYr, qhXr, Amo[a`m, ~§Jmbr, Amgm_r, VobJy, H$ÞS>, _ë`mi_², V_ri Agm {H$VrVar ^mfm ~mobë`m OmVmV. `m gJù`m ^mfm EH$_oH$s¨nmgyZ nyU©nUoo doJù`m AmhoV. åhUOo Ago H$s OJmVbr H$moUVrhr EH$ ^mfm ~mobUmè`m _mUgmbm Xwgar ^mfm AmnmoAmn g_OV-H$iV Zmhr, Vr Ë`mbm _wÔm_ {eH$mdr bmJVo. H$maU CƒmaU, ì`mH$aU, eãXg§J«h `m ~m~VrV EH$ ^mfm Xwgè`m ^mfonmgyZ {^Þ AgVo. AmH$bZmVrb AS>Wù`m_wio XmoZ ^mfm§_Ü o AgUmao ho {^ÞÎd AmnU nQ>H$Z _mÝ` H$aVmo, nU H$moUË`mhr EH$m ^mfoV AZoH$ àH$ma>Mo ^oX AgVmV, hr EH$ dñVwpñWVr Amho. _hmamï´>mV EH$mM àH$maMr _amR>r ^mfm gd©Ì ~mobbr OmV Zmhr. gmVmam-H$èhmS>H$S>rb bmoH$ doJir ^mfm ~mobVmV, ImZXoemVrb bmoH$ AmUIr doJir ^mfm ~mobVmV, dèhmS>r, H$moH$UmVbr, H$moëhmnya-~oiJmdmH$S>rb, nwÊ`mH$S>rb _amR>r `m§_Ü ohr \$aH$ hm OmUdVmoM. Aem arVrZo doJdoJù`m ^mJmVrb bmoH$ {Za{Zamù`m àH$maMr _amR>r ^mfm ~mobV AgVmV. Varhr AmnU Ë`m gdmªZmM _amR>r AerM ^mfm åhUyZ g§~moYV AgVmo. åhUOo ^m¡Jmo{bH$Vo_wio H$mhr à_mUmV doJionU Ambobr Vr EH$ê$n Aer _amR>r ^mfmM AgVo. EH$m _moR>çm àXoemV ~mobë`m OmUmè`m EH$mM ^mfoMo Ago ^m¡Jmo{bH$ ^oX Agy eH$VmV. EH$mM N>moQ>çm qH$dm _`m©{XV àXoemV amhUmao bmoH$ Var EH$gmaIr ^mfm ~mobVmV H$m? g_mOmV _mUgm§Mo AZoH$ JQ> nS>bobo AgVmV. gm_m{OH$, à{Vð>m, dU©OmVr, ì`dgm`{^ÞVm, d`, qbJ `m_wio ho JQ> nS>bobo {XgVmV. `m àË oH$ JQ>mMr OrdZe¡br Xwgè`m JQ>mhÿZ H$mhr à_mUmV, H$mhr ~m~VrV {^Þ AgVo. `m {^ÞËdmMm n[aUm_ An[ahm ©nUo Ë`m§À`m ^mfoda hmoVmo. n[aUm_r g_mOmÀ`m AmVM EH$m JQ>mMr ^mfm Xwgè`m JQ>mÀ`m ^mfonojm doJir hmoVo. ^m¡Jmo{bH$ A§Vam_wio Á`mà_mUo EH$mM ^mfoMr {^Þ{^Þ ê$no V`ma hmoVmV, VerM gm_m{OH$ A§Vam_wiohr hmoVmV. _mÌ EH$mM ^m{fH$ g_mOmMo AmnU gd© EH$g§Y KQ>H$ AmhmoV, Aer EH$ËdmMr ^mdZm à~inUo dgV AgVo. EH$mM ^mfoMr doJdoJir ê$no dmnaUmè`m `m JQ>m§Mr AmnmngmV XodmUKodmU àË`jmV Mmby AgVoM. EH$ÎdmÀ`m ^mdZo_wio Aer XodmUKodmU ñdm^m{dH$nUo hmoVo Am{U ghOnUohr hmoVo.

Page 92: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 88

^mfm^oXmMo AmUIr EH$ H$maU IwÔ ^mfoÀ`m §ÌUoVM Amho. ^mfm hr g_mOmÀ`m _mbH$sMr §ÌUm Amho. nU àË`jmV {VMm dmna _mÌ EHo$H$m ì`º$sH$Sy>Z hmoV AgVmo. àË oH$ ì`º$s Amnë`m

ñd^mìmmMo, d¡`{º$H$ AmdS>r{ZdSrMo, JaOm§Mo a§J {_giyZM hr §ÌUm dmnaV AgVo. EH$ ì`ŠVrMr hr Or ^mfm dmnaÊ`mMr T>~ qH$dm bH$~ AgVo {Vbm ì`{º$^mfm {H$§dm ì`{º$~mobr (Idiolect) Ago åhUVmV. g_mOmÀ`m EH$m JQ>mMr ^mfm _mÌ Xwgè`m JQ>mÀ`m ^mfogmaIr ZgVo. `mMo H$maU g_mOmV JQ> nS>VmV, VoM doJionUmMm ñdrH$ma Ho$ë`m_wio. g_mOmVrb H$mhr ì`º$s H$mhr {d{eï> H$maUmZo, Ü o`YmoaUmZo EH$Ì oVmV Am{U JQ> V`ma hmoVmo. gm_m{OH$ à{Vð>m, OmV, ì`dgm`, {ejU, g§ñH¥$Vr, Y_©, Am{W©H$ XOm© B. H$maUm§_wio Ago JQ> V`ma hmoVmV. `m{edm` ^m¡Jmo{bH$ H$maUm§_wiohr Ago JQ> V`ma hmoVmV. Ë`m_wio ^mfm-^oX V`ma hmoVmV.

• à_mU^mfm, ~mobr Am{U ñWm{ZH$-^oX… g§H$ënZm - ^m¡Jmo{bH$ {H$§dm gm_m{OH$ H$maUm§_wio {Z_m©U Pmboë`m {d{dY ^mfm-^oXm§Zm gm_mdyZ KoUmar Ë`m Ë`m g_mOmMr Aer Or, EH$g§Y ^mfm _mZbr OmVo, {Vbm à_mU^mfm åhUVm oB©b. dñVwV… àË`jmV g_mOmVë`m doJdoJù`m JQ>m§H$Sy>Z ~mobbo OmUmao Am{U à_mU ^mfoer H$_rOmñV à_mUmV \$aH$ gm§JUmao ^mfm^oX qH$dm ^m{fH$ ê$noM dmnabr OmV AgVmV. Aem R>iH$ ^mfm^oXm§Zm ~mobr Ago åhUVm oB©b. CXm. - ImZXoer, dèhmS>r, nwUoar, {MËnmdZr B. ~mobr AmhoV, Va _amR>r hr `m {Za{Zamù`m ~mobtZm gm_mdyZ KoUmar à_mU^mfm Amho. H$moUVrhr ~mobr nwÝhm {VÀ`m àXoemV {H$§dm {VÀ`m JQ>mV gd©Ì gmaIr ~mobbr OmVoM Ago Zmhr. ~mobr VrM AgVo, na§Vw EImÚm {R>H$mUr Vr qH${MV nU bjUr` ~Xb hmoD$Z ~mobbr OmVo. Aem \$aH$ {H$§dm ~Xb hmoD$Z ~mobë`m OmUmè`m ~mobrÀ`m ê$nmbm ñWm{ZH$-^oX åhUVmV. Cƒma, eãXg§J«h Am{U ì`mH$aU `mV H$_r A{YH$ \$aH$ hmoVmo Am{U EH$ ~mobr Xwgè`m ~mobrhÿZ {Zamir R>aVo. dèhmS>r ~mobr d nwUoar ~mobr `m XmoÝhtMr darb VrZ KQ>H$m§À`m g§X^m©V VwbZm H$obr H$s ho A{YH$ H$iob. dèhmS>r ~mobr nwUoar ~mobr 1. Cƒma AmJwXa AJmoXa dgar Amogar Ow§Yim Om|Yim Vam Vèhm S>mo`m S>moim {Igir {IMS>r

Page 93: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

89

2. eãXg§J«h JmoS> _rR> Xm~H$m gmnim gmir _ohþUr hmS>çm H$mdim JXmXUo CH$mS>m hmoUo ^oQ>Uo {_iUo 3. ì`mH$aU {ÛVr`m-MVwWu {ÛVr`m-MVwWu àË`` bo àË`` bm CXm. _bo, JmoqdXmbo, CXm. _bm, JmoqdXmbm _mZgmbo _mUgmbm hmo `m YmVyMo hmo `m YmVyMo àW_nwê$fr EH$dMZr ê$n àW_nwê$fr EH$dMZr ê$n _r Amhmo _r Amho. darb VwbZm Ho$di Z_wZmXe©H$ Amho. EH$mM ^mfoÀ`m XmoZ {H$§dm A{YH$ ~mobr {Z_m©U hmoÊ`m_mJo H$mhr H$maUo AgVmV, Vr ^m¡Jmo{bH$ dm gm_m{OH$ ñdê$nmMr AgVmV. Ago gmå`^oX AgUmè`m ~mobr dmnaUmao bmoH$ nañnam§_Ü o ì`dhma H$aVmZm Á`m ^m{fH$ ê$nmMm Aml` KoVmV, Ë`mbm à_mU^mfm qH$dm à_mU~mobr åhUVmV. g_mOmV àË`jmVrb ^m{fH$ ì`dhma ~mobr§_YyZM OmñV à_mUmV hmoV AgVmo. H$maU ~mobr§À`m VwbZoV à_mU^mfm dmnaÊ`mMm àg§J Ë`m Ë`m JQ>mda \$ma H$_r doim oV AgVmo. Ago Agbo Var g_mOmda à_mU^mfoMo OmñV dM©ñd Agë`mMo {XgVo. H$maU gd© ~mobr-JQ>m§H$Sy>Z {ejU, emgZì`dhma, AmnmngmVrb XodmU-KodmU, H$mJXnÌo, Zm|Xr, Y_©ì`dhma Am{U gm{hË`{Z{_©Vr `m§gmR>r à_mU^mfoMm dmna Ho$bm OmVmo. Aem [aVrZo à_mU^mfm hr g§nyU© gm§ñH¥${VH$, e¡j{UH$, dmS²>…_`rZ g§dY©ZmgmR>r Am{U gm_m{OH$ {d{Z_`mgmR>r, amOH$s` ApñVËdmgmR>r d bm¡{H$H$ {dH$mgmgmR>r dmnabr OmVo.

• à_mU^mfm … ñdê$n d d¡{eîQ>ço - EH$m {dñV¥V àXoemV ~mobbr OmUmar, AZoH$ ~mobr-^oXm§Zm d ñWm{ZH$ - ^oXm§Zm g_m{dï> H$ê$Z, KoUmar, amOH$maU, g_mOH$maU, g§ñH¥$Vr d {ejU `m joÌm§_Ü o dmnabr OmUmar Am{U g_mOmH$Sy>Z boIZì`dhmamgmR>r [ñdH$mabr Jobobr ^mfm åhUOo à_mU^mfm åhUVm oB©b.

Page 94: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 90

^mfmd¡km{ZH$m§_Ü o à_mU^mfm-g§H$ënZo~m~V EH$_V Agë`mMo {XgV Zmhr. ^mfmd¡km{ZH$m§Zr à_mU^mfm hr g§H$ënZm nwT>rbà_mUo doJdoJù`m arVrZo ñnï> Ho$bobr {XgVo. 1) H$mhr ^mfmd¡km{ZH$m§À`m _Vo à_mU^mfm hr EH$ H$ënZm Amho. gmå`^oX Xe©{dUmè`m H$mhr

~mobtÀ`m g_yhmbm bmdbr OmUmar Aer hr H$ënZm Amho,Ago Ë`m§Mo åhUUo Amho. EH$_oH$m§À`m Iyn Odi AgUmè`m ~mobr `m§Mr ~oarO åhUOo à_mU^mfm Ago, ho ^mfmd¡km{ZH$ _mZVmZm {XgVmV.

2) H$mhr ^mfmd¡km{ZH$ Ago _mZVmV H$s, à_mU^mfm hr EH$ AmXe© Aer ~mobr Amho. Cƒma, ì`mH$aU d e×g§J«h `m§~m~VrV {VÀ`mnojm WmoS>o\$ma {^ÞËd AgUmè`m BVa ~mobr ~mobUmao bmoH$ `m AmXe© ~mobrbm _mÝ`Vm XoD$Z {VMm à_mU^mfm åhUyZ ñdrH$ma H$aVmV.

3) {Vgao EH$ _V Ago Amho H$s WmoS>o\$ma {^ÞËd AgUmè`m EH$_oH$s¨À`m Odi AgUmè`m, EH$M B{Vhmgna§nam AgUmè`m ~mobtMm g_yh dmS²>…_`{Z{_©Vr, boIZì`dhma, {ejU d gm§ñH¥${VH$ g§{MVmMr OnUyH$ `m§gmR>r Á`m ^mfoMm AJa ~mobrMm dmna H$aVmo Vr à_mU ^mfm.

4) ^mfmd¡km{ZH$m§Mo nydm©nma MmbV Ambobo EH$ _V åhUOo à_mU^mfm hr gd©_mÝ` ^mfm AgVo. g_mOmVrb EImÚm KQ>H$m§H$Sy>Z {VMm {d{eï> dmna Ho$bm OmV AgVmZm `m gd©gm_mÝ` ^mfoÀ`m ê$nmV Amdí`H$ Vo ~Xb H$ê$Z KoVbo OmVmV. Aer ~Xb Pmbobr ^m{fH$ ê$no åhUOo ~mobr Am{U _yi gd©gm_mÝ` ^mfm åhUOo à_mU^mfm. à_mU^mfm d {VÀ`m Aml`mZo dmdaUmè`m {d{dY ~mobr `m§À`m doJdoJù`m g§~§Ym§da ^a XoD$Z hr

_Vo V`ma Ho$br Jobr AmhoV, ho ghO bjmV oVo. à‘mU^mfoMr Aer EH$M ì`m»¶m XoVm oUo H$R>rUhr

Amho. S>opìhS> {H«$ñQ>b `m§Zr Amnë`m ‘A Dictionary of Linguisitcs and Phoetics’ _Ü o à_mU^mfoMo dU©Z nwT>rbà_mUo Ho$bo.

“A term used…to refer to a prestige variety of language used within a

speech community. ‘Standard language/dialects/varieties’ cut across regional differences, providing a unified means of communication, and thus an institutionalized norm which can be used in the mass-media, in teaching the language to the foreigners, and so on. Linguistic forms or dialects which do not conform to this norm are then referred to as sub-standard or non-standard-though neither term is intended to suggest that other dialect forms ‘lack standards’ in any linguistic sense..” `mMm AW© à_mU^mfm hr gwà{V{ð>V Aer ~mobrM AgVo Am{U {VÀ`mda g§kmnZ, {ejU, ^mfmì`dñWmnZ Aem g‘mOmbm CnH$maH$ AgUmè`m {d{dY àH$maÀ`m Odm~Xmè`m AgVmV. AmnU EdT>oM åhUy eH$Vmo H$s, à_mU^mfm àË`j ApñVËdmV AgVo Am{U EH$^mfH$ g_mO {VMm AmXe© ñdê$nmV H$m hmoB©Zm dmna H$arV AgVmo. darb MM}À`m AmYmao à_mU^mfoMr d¡{eîQ>ço nwT>rbà_mUo gm§JVm oB©b.

Page 95: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

91

1) à_mU^mfm EH$m {dñV¥V àXoemV dmnabr OmVo. 2) g_mOmVë`m {Za{Zamù`m JQ>m§H$Sy>Z AmnmngmV ì`dhma H$aÊ`mgmR>r {VMm dmna hmoVmo. 3) à_mU^mfoMo AZoH$ ^oX Agy eH$VmV. ho ^oX Iyn d¡{eîQ>çnyU© Pmbo H$s Ë`m§Zm ~mobrMo ñdê$n oVo. 4) à_mU^mfm _hÎdmÀ`m amOH$s`, gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ ì`dhmam§gmR>r dmnabr OmVo. 5) Vr {ejUmMo d kmZmO©ZmMo _mÜ`_ åhUyZ dmnabr OmVo. 6) boIZì`dhmamgmR>r g_mOmVrb gd© JQ> àm`… à_mU^mfoMmM Aml` KoVmV. 7) à_mU^mfo_wio g_mOmMo EH$g§YËd {Q>H${dbo OmVo. 8) à_mU^mfm g_mOmMm kmZì yh, B{Vhmg d gm§ñH¥${VH$ dmagm OVZ H$aV AgVo. 9) à_mU^mfo_wio EH$m g_mOmMo Xwgè`m g_mOmnmgyZMo bjUr` doJionU Onbo OmVo; Ë`m_wio Vr

g_mOmÀ`m ñdV§Ì ApñVËdmMr OUy IyUM AgVo. gd© d¡{eîQ>çm§hÿZ AmUIr EH$ _hÎdmMo d¡{eîQ>ç gm§JVm oVo Am{U Vo åhUOo à_mU^mfm g_mOmbm ñW¡ © XoVo. àË`j X¡Z§{XZ dmnamV Agë`m_wio ~mobr bd{MH$ d gX¡d n[adV©Zerb AgVmV. `mCbQ> ~mobtÀ`m VwbZoZo à_mU^mfm g_mOmÀ`m X¡Z§{XZ ì`dhmamV H$_r dmnabr OmV Agë`mZo {VMo ê$n ~aoM pñWa AgVo. {edm` boIZ ì`dhmamgmR>r à_mU^mfmM dmnabr OmV Agë`mZo Am{U boIZà{H«$`m ghO-n[adV©Zj_ Zgë`mZo à_mU^mfm OmñV pñWa AgVo. {VMr hr pñWaVm g_mOñW¡`m©bm nmofH$, {ZXmZ nyaH$ R>aVo. AZoH$ ~mobrjoÌo EH$m N>ÌmImbr AmUUo, AÝ` ^m{fH$ g_mOmnmgyZ (Speech Community) {^ÞÎd Xe©{dUo, boIZmMm d ewÕmewÕVoMm X§S>H$ KmbyZ XoUo Am{U g_mOmbm ^m{fH$ ñW¡ © àmá H$ê$Z XoUo hr à_mU ^mfoMr _hÎdmMr H$m } hmoV.

Page 96: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 92

nmR> - 21

~mobr-g§H$ënZm d ñdén

• ~mobr - g§H$ënZm d ñdê$n - EH$^mfH$ g_mOmÀ`m EH$m JQ>mH$Sy>Z qH$dm EH$^mfH$ g_mOmÀ`m EImÚm {d{eï> àXoemVrb bmoH$m§H$Sy>Z XodmUKodmUrgmR>r X¡Z§{XZ ì`dhmamgmR>r dmnaë`m OmUmè`m {d{eï> ^m{fH$ ê$nmg ~mobr Ago åhUVm oB©b. ~mobr ho X¡Z§{XZ dmnamMo, àË`j ì`dhmamVbo ^m{fH$ gmYZ Agë`mZo Vr AmnmoAmnM {Od§V d ñdm^m{dH$ ñdê$n YmaU H$ê$Z AgVo. ~mobrMm dmna H$aUmao JQ> boIZ ì`dhmamgmR>r à_mU^mfoMm dmna H$arV AgVmV. ~mobrbm ApñVËd AgVo Vo H$moUË`m Var à_mU^mfoÀ`m g§X^m©V. à_mU^mfoer g§~§{YV AgUmè`m ~mobrbm ñdV§Ì ApñVËd ZgVo.

• ~mobrÀ`m {Z{_©VrMr H$maUo - ^mfm hr gm_m{OH$ g§ñWm Amho. gd© gm_m{OH$ g§ñWm n[adV©Zerb AgVmV Am{U ^mfmXoIrb gVV n[adV©Z nmdUmar g§ñWm Amho. ^mfm hr EH$m ~mOyZo {MdQ> g§ñWm Agbr, OrdZmbm {MH$Qy>ZM amhUmar g§ñWm Agbr, Var {VÀ`mV Amdí`H$ VodT>r ghO-n[adV©ZmMr j_Vm AgVo. H$maU Vr ÜdZtZr gy{MV hmoUmè`m g§Ho$Vm§Zr ~Zbr Amho. ^mfoVrb `m Xwhoar ì`dñWo_wio (Duality of Patterns) XmoZ Jmoï>r gmÜ` Pmë`m.

1. Amdí`H$ Vo n[adV©Z KS>Ê`mMr j_Vm {VÀ`mV Ambr. 2. gVV {dñVmaV, ~XbV OmUmao _mZdr OrdZ Amnë`m H$doV KoÊ`mMr ì`mnH$Vm {VÀ`m

R>m`r {Z_m©U Pmbr. EH$mM g_mOmVrb bmoH$ AmVë`m AmV {^Þ {^Þ JQ> H$ê$Z amhVmV. Ago JQ> V`ma hmoÊ`mMr H$maUo gm_m{OH$, amOH$s`, Am{W©H$, ì`mdgm{`H$, e¡j{UH$, OmVr` Aer H$moUVrhr Agy eH$VmV. Aem H$maUmZo {Z_m©U Pmboë`m JQ>mVë`m bmoH$m§Mr ñdV…À`m JQ>mnwaVr Aer {d{eï> ^mfm V`ma hmoVo. hr ^mfm g§nyU© g_mO dmnaV Agboë`m gd©gmYmaU ^mfoer H$mhr H$mhr ~m~VrV {^ÞVm amIyZ AgVo. JQ> à_mU ^mfonmgyZ {OVH$m Xwamdbobm Agob {VVH$s Ë`m JQ>mMr ^mfm à_mU^mfoer {d^oX amIyZ Agob. ^mfoMo ñdê$n AmnU nm{hbo Amho. Ë`mV ^mfoÀ`m A§Jr EH$ bd{MH$nUm AgVmo ho nm{hbo. VgoM n[adV©Z hmoV OmÊ`mMr j_Vm AgVo. ^mfoÀ`m `m A§J^yV d¡{eîQ>çm_wiohr ^mfo_Ü o ~mobr {Z_m©U hmoVmV, Ago {ZarjU ^mfmd¡km{ZH$ Zm|X{dVmZm {XgVmV.

Page 97: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

93

H$mimÀ`m AmoKmV ^mfoV n[adV©Z hmoV OmVo. ho n[adV©Z ^mfm Á`m Á`m ^mJmV {H$§dm àXoemV ~mobbr OmVo Ë`m gd© {R>H$mUr gma»`mM ñdê$nmV hmoV ZgVo. H$mimÀ`m AmoKmV EH$mM ^mfoMr {^Þ {^Þ àXoemV, {^Þ {^Þ ê$no {dH${gV hmoVmV. AemarVrZo ~mobtMm OÝ_ hmoVmo. amÁ`bmbgo_wio qH$dm AÝ` àH$maÀ`m \$m`Úm§gmR>r EImXm g_mO Xwgè`m àXoemda AmH«$_U H$ê$Z VoWo ñWm{`H$ hmoVmo. àM§S> amoJamB©, ^rfU XwîH$mi, ^yH§$n `m_wiohr EImXm EH$^m{fH$ g_mO Xwgè`m {R>H$mUr OmD$Z amhVmo. Aem [aVrZo EH$M ^mfm ~mobUmè`m g_mOmÀ`m {R>H$mUr ñWbm§Va Pmboë`m JQ>m§_Ü o gVVMo AmXmZàXmZ amhV Zmhr. AmnmngmVrb XiUdiU H$_r Pmë`mZo Ë`m§Mr ^mfm doJdoJir hmoV OmVo d _J ~mobtMr {Z{_©Vr hmoVo. na^mfoMm ñdrH$ma, amOH$s` Xmñ`, ì`mdhm[aH$ H$maU, ApñVÎdmMm àíZ Agm EImÚm H$maUmZo g_mO Amnë`m ñdV…À`m ^mfoMm Ë`mJ H$aVmo Am{U Xwgar ^mfm ñdrH$maVmo. na§Vw Agm na^mfoMm ñdrH$ma Ho$ë`mdahr ñd^mfoVrb H$mhr gd`r, H$mhr bH$~m, H$mhr Cƒma{deof, H$mhr ì`mH$aU{deof VgoM {Q>Hy$Z amhVmV. Ë`m_wio Or na^mfm g_mOmZo ñdrH$mabobr AgVo, {VMoM ê$n ~XbyZ Zdo ê$n V`ma hmoVo. åhUOo Ë`m na^mfoMr EH$ Zdr ~mobr V`ma hmoVo. ^mfm§Mr Aer {ZpíMV, AmIrdaoIrd gr_mjoÌo ZgVmV, na§Vw EH$ ^mfm ~mobUmè`m§Mm àXoe g§nyZ Xwgar doJirM ^mfm ~mobUmè`m§Mm àXoe gwê$ Pmbm Amho, Aer Xe©{dUmar gr_mjoÌo AgVmV. Aem gr_m ^mJmVrb bmoH$m§Mm eoOma-^mfm ~mobUmè`m bmoH$m§er haVèhoZo g§~§Y oV AgVmo. `mMm n[aUm_ Ë`m ^mfoda hmoVmo d EH$ doJioM ê$n V`ma hmoVo, `mVyZ gr_mdVu ~mobr§Mm OÝ_ hmoVmo. ^maVm_Ü o Om[Vg§ñWoMo ApñVËd àmMrZ H$mimnmgyZ Amho. OmVrZwgma AmMma{dMma R>odÊ`mÀ`m OrdZe¡br_wio OmVrZwgma JQ> V`ma hmoVmV Am{U Ë`m Ë`m OmVrMr ^mfmhr V`ma hmoVo. Ë`m_wio Om[Vg§ñWm ho ^maVmnwaVo ~mobtÀ`m {Z{_©VrMo EH$ H$maU R>aVmZm {XgVo. ì`dgm`{^ÞVo_wiohr ~mobtMr {Z{_©Vr hmoVmZm {XgVo. EH$M ì`dgm` H$aUmao bmoH$ EH$Ì oD$Z ì`dgm`-ì`dhma H$aV AgVmZm Ë`m§À`m ì`mdgm{`H$ JaOo_wio Ë`m§À`mnwaVr Ë`m§Mr EH$ ^mfm ~ZVo d ~mobrMm OÝ_ hmoVmo. g_mOm_Ü o H$mhr à^mdjoÌo AgVmV. CXm. amOH$s` hmbMmbr qH$dm Am{W©H$ hmbMmbr `m§_wio Aer joÌo {Z_m©U hmoVmV `mCbQ> g_mOmV H$mhr X~boobo JQ>hr AgVmV. à^md-JQ> Am{U Xw~©b JQ> Aer g_mOmV {d^mJUr hmoVmZm {XgVo. `m à^md JQ>mMr EH$ ~mobr V`ma hmoVo VgoM Xw~©b-JQ>mMrhr ~mobr V`ma hmoVo. _w»` åhUOo ho JQ> EH$_oH$m§À`m g§nH$m©V AgVmV, nU Amnmnë`m ~mobt_Ü o {^ÞVm amIyZ AgVmV. qbJ^oXm_wiohr ^mfm^oX {Z_m©U hmoVo, Ago {ZarjU ^mfmd¡km{ZH$ Zmo§X{dVmV. {ó`m nwê$fm§nojm H$mhr à_mUmV doJir Aer ^mfm ~mobVmZm {XgVmV. EH$ Va Ë`mMr AZw^djoÌo {Zamir AgVmV. VgoM {ó`m§da Hw$Qw>§~mMr, g_mOmMr Aer H$mhr ~§YZo AgVmV. {ó`m§À`m ~mobÊ`mdmJÊ`mMo H$mhr g§Ho$V R>adyZ

Page 98: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 94

{Xbobo AgVmV. `m gdmªMm n[aUm_ {ó`m§À`m ^mfmdmnamda hmoVmo. Am{U {ó`m§Mr ^mfm Aer ñdV§Ì ~mobrM ApñVËdmV oVo. {ó`m§à_mUoM d¥Õ VgoM ~mbHo$ `m§Mrhr Amnmnbr Aer ~mobr V`ma hmoVo. Am wî`mÀ`m g§Ü`mH$mir d¥Õ _§S>ir OrdZmH$S>o J§^ranUo nhmV AgVmV Am{U Xwgao åhUOo eara WH$Uo, Hw$Qw>§~mVrb ñWmZmV ~Xb hmoUo, H$V}nU hanUo, AZw^d àXoe g§Hw${MV hmoUo, Zì`m OrdZe¡br~Ôb nyd©gd`t_wio ñdmJVerb ZgUo B. _wio d¥Õ _§S>itMr ~mobr ApñVËdmV oVo. d¥Õm§À`m AJXr {dê$Õ pñWVr g_mOmVë`m ~mbH$m§Mr AgVo. AmË §{VH$ CËgmh d D$Om© AgUo, àË oH$ Zdm AZw^d ñdV… ¿`mdmgm dmQ>Uo, Anma Hw$Vwhb AgUo Aer ~mbH$m§Mr EH$m ~mOybm pñWVr AgVo Am{U Xwgè`m ~mOybm OrdZmMo gd©ñn{e©Îd d gImobnU Z H$iUo, OrdZeº$s¨Mm Am{U {dMmaeº$tMm nyU© {dH$mg Pmbobm ZgUo, `m_wio AmnmoAmnM "~mb^mfm' ZmdmÀ`m ~mobrMm OÝ_ hmoVmo. g_mOOrdZm_Ü o AmnmoAmn {Za{Zamio JQ> qH$dm dV©wio {Z_m©U hmoV amhVmV. Am{U Ë`m Ë`m JQ>m§À`m qH$dm dV©wim§À`m OJÊ`mÀ`m e¡brbm nmofH$ Ago ê$n ^mfm YmaU H$aVo. Ë`m§VyZ ~mobtMr {Z{_©Vr hmoV amhVo.

• ‘amR>rÀ¶m {ZdS>H$ ~mobtMr ^mfrH$ d¡{eîQ>ço …- H$moH$Ur, A{hamUr, dèhmS>r, ZmJnyar ¶m§gma»¶m ‘amR>rÀ¶m H$mhr à‘wI ~mobtMm {dMma AmnU AmVm H$aUma AmhmoV. ~mobtÀ¶m {b{IV Amä¶mgmb ~è¶mM ‘¶m©Xm nS>VmV. CƒmaUmVbm doJionUm hmM ~mobtMm à‘wI {df¶ AgVmo. ñdam§Mo èhñd- XrK©Ëd, Amamoh-Adamoh, VmoH$S>o CƒmaU, CƒmaUmVrb AmKmV, gmZwZm{g³Ëd B. CƒmaUmMo ~marH$ gmarH$ {deof OgoÀ¶m Vgo boIr ê$nmV XmI{dVm ¶oV Zmhr. ˶m‘wio H$mhr ì¶mH$aUrH$ {deof Am{U {d{eï> eãX à¶moJ ¶m§À¶m {ZX}emdaM g‘mYmZ ‘mZmdo bmJV. {d{dY ~mobtMo {deof R>a{dVmZm {b{IV Aä¶mgmVrb ‘¶m©Xm§Mo ^mZ R>odUo Amdí¶H$ R>aVo.

• H$moH$Ur …- gømÐr Am{U Aa~r g‘wÐ ¶m§‘Yrb gw‘mao 300 ‘¡b bm§~rMm d 30/50 ‘¡b ê§$XrMm X{jUmoÎma ^yàXoe åhUOo H$moH$U hmo¶. R>mUo, ‘w§~B©, am¶JS>, aËZm{Jar, qgYwXþJ©, CÎmaog dgB©nmgyZ X{jUog gmd§VdmS>r n¶ªVMm ^mJ Jmodm, H$madma, ‘§Jiya B. AZoH$ amÁ¶ ¶m‘ܶo ¶oVmV. nd©VmMo Am{U g‘wÐmMo gm{Zܶ, IS>H$mi O‘rZ, nmD$g, ^mVeoVr, ’$i~mJm Am{U ‘gmë¶mMo nXmW© hr ¶m gd© ^mJmMr g‘mZ d¡{eîQ>ço Agbr Var ˶m§‘ܶo ~aoM d¡{dܶ AmT>iVo. ‘hmamï´>mV Agboë¶m ^y^mJmbmM H$moH$U åhQ>bo OmVo. Vr H$moH$Ur ~mobr Ago VÎdV… ~amo~a Agbo Var à˶jmV H$moH$Ur ¶m ZmdmZo {d{eï> ~mobrbmM {ZX}e hmoV AgVmo. S>m°. Zm. Jmo. H$mbobH$a ¶m§Zr H$moH$Ur ~mobrMo {d^mOZ Aä¶mgmÀ¶m gmoB©gmR>r Ho$bo Amho. ˶m§À¶m ‘VmZwwgma qgYwXþJ© {OëømVrb gm§dVdmS>rn¶ªVMr Vr "CÎma H$moH$Ur' hmo¶. Jmodm amÁ¶mVrb H$moH$Ur hr "‘ܶ H$moH$Ur' hmo¶. Va H$madma, ‘§Jiya ¶m H$Zm©Q>H$ {OëømVrb H$moH$Ur åhUOo X{jU

Page 99: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

95

H$moH$Ur hmo¶. ¶m ‘Yrb qgYwXþJ© {OëømVrb CÎma H$moH$Ur {hbm ‘amR>rMr ~mobr åhUVm ¶oB©b. H$Zm©Q>H$mVrb X{jU H$moH$Ur ^mfm hr H$ÞS>À¶m à^mdmImbr ¶oV Agë¶mZo Vr ‘amR>rbm XÿaMr R>aVo. Jmodm amÁ¶mVrb åhUOo ‘ܶ H$moH$Urbm ‘amR>rMr ~mobr ‘mZmdo H$s ñdV§Ì ^mfm ‘mZmdo ¶m~Ôb ‘V^oX AmhoV. S>m°. Eg. E‘. H$Ìo, bú‘Uamd gaXogmB©, ~m.^. ~moaH$a B. Ñï>rZo H$moH$Ur hr ñdV§Ì ^mfm Amho. Va àm. A.H$m. S>m°. {d. ~m. à^yXogmB©, S>m°. nm§Sw>a§J {ngwboH$a, b§.춧, à^y ^|~ao B. Jmoì¶mVrb H$moH$Ur hr ‘amR>rMrM ~mobr ‘mZbr Amho. ‘amR>r Am{U H$moH$Ur ~mobUmè¶m§Zm EH$‘oH$m§À¶m ^mfoMo gwb^ AmH$bZ hmoVo H$s Zmhr ¶m~Ôbhr ‘V^oX AmhoV. S>m°. H$mbobH$a ¶m§Zr H$gmoQ>rÀ¶m ~m~VrV H$moH$Ur hr ñdV§Ì ^mfm Va gm§ñH¥${VH$ÑîQ>çm Vr ‘amR>rbm gdm©V OdiMr Amho Ago åhQ>bo Amho. S>m°. H$Ìo ¶m§Zrhr H$moH$Ur hr ^mfrH$ÑîQ>çm ‘amR>rbm AJXr OdiMr Agë¶mMo ‘mݶ Ho$bo Amho. S>m°. H$mbobH$a ¶m§Zr H$moH$UrMo ghm àH$ma ‘mZbo AmhoV.

1. Jmoì¶mVrb CƒdUu¶ qhXÿMr H$moH$Ur 2. JmdS>o B. OmVtMr H$moH$Ur 3. {MÌmnya ¶oWrb gmañdVm§Mr H$moH$Ur 4. CÎma H$Zm©Q>H$mVrb {¼íMZm§Mr H$moH$Ur 5. Jm¢S> gmañdVm§Mr H$moH$Ur 6. ‘§Jiya {Oëøm§Vrb {¼íMZm§Mr H$moH$Ur

àm. {à¶moiH$a ¶m§Zr OmV d àXoe ¶mZwgma H$moH$UrMo AmUIrhr AZoH$ àH$ma ‘mZbo AmhoV.

˶m§À¶m‘Vo à‘mU H$moH$Ur Agm àH$ma ApñVÎdmV ZgyZ Xþgè¶m JQ>mVrb H$moH$Ur ~mobUmè¶m§Zm n{hë¶m JQ>mVrb H$moH$UrMo gwb^ AmH$bZ hmoV Zmhr ¶mda ^a {Xbm Amho. AemàH$mao H$moH$Ur g§~§Yr nañna {damoYr ‘Vo bjmV KoD$Z H$moH$UrMo gd©gmYmaU {deof nhmdo bmJVo.

• H$moH$UrMm ÜdZr{dMma Am{U ê$n{dMma …- 1. H$moH$UrV ‘amR>rà‘mUo gd© ‘yi ñda AmhoV. {edm¶ E Am{U Amo ¶m ñdam§Mo èhñd d XrK© Ago

^oX hmoVmV. A IoarO gd© ñdam§Mo gmZwZm{gH$ Cƒma hmoD$ eH$VmV. ‘amR>rV Agbobr gd© 춧OZo H$moH$UrVhr AmhoV. ‘amR>r à‘mUo Vmbì¶ "M' Am{U X§V‘ybrMM hm ’$aH$hr H$moH$Ur ^mfo‘ܶo Amho. Zm‘mMo AZoH$dMZ d gm‘mݶê$n ¶m~m~Vhr H$moH$Ur ‘amR>rer {‘iVr OwiVr Amho. ‘amR>r‘ܶo OoWo AH$mam§V eãX ¶oVmV VoWo H$moH$UrV ˶m§Mr CH$mam§VmV qH$dm AmoH$mam§VmV ê$no AmT>iVmV. CXm- H$mim KmoS>m ( ‘amR>r ) H$mimo KmoS>mo ( H$moH$Ur )

Page 100: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 96

H$moH$UrV H$moU˶mhr ñdamZ§Va "B' qH$dm "C' ho ñda Amë¶mg ˶m§À¶m OmJr "¶', "d' ho AY© ñda ¶oVmV. CXm- hmoB©Z EodOr hmo¶Z, KoD$Z EodOr KodZ, ^mD$ EodOr ^md

2. H$moH$UrV Imbrbà‘mUo gd©Zm‘o AmhoV. EH$dMZ AZoH$dMZ

‘amR>r H$moH$Ur ‘amR>r H$moH$Ur àW‘ nwéf ‘r hmd§ Amåhr Am{‘ {ÛVr¶ nwéf Vy Vw Vwåhr Vw{‘ V¥Vr¶ nwéf Vmo

Vr Vo

Vmo Vr Vo

Vo ˶m Vr

Vo ˶m Vr.

g§~§Yr gd©Zm‘ Omo Or Oo

Omo Or Oo§

Oo Á¶m Or

Oo Á¶m Ot

àíZmW©H$ H$moU H$moUr H$moU H$moU AmË‘dmMH$ AmnU AmnU AmnU AmnU ‘amR>rà‘mUo H$moH$UrVhr {dH$maj‘ {deofUo AmhoV. Am{U ˶m§Mo gm‘mݶ ê$nhr hmoVo. 3. H$moH$UrV Zm‘, gd©Zm‘, {deofU ¶m§Mo {d^º$s à˶¶ nwT>rbà‘mUo AmhoV.

EH$dMZ AZoH$dMZ àW‘m

{ÛVr¶ / MVwWu (gd©Zm‘mgmR>r)

C / Amo H

H$m (VwH$m)$

- H$

VwH$m, VwH$m§ V¥Vr¶ n§M‘r

Z MmZ§gmZ, ¶mdê$Z, IyZ ¶md

WmnyZ, nmgyZ, nmgmdV/ nmgmoV

Zr gmZ§, ¶mZ, ¶mdZ, gwZ, WmnyZ

gd©à˶¶ fð>r Mmo, Mr, Mo, Jobmo, Jobo. Mmo, À¶m, Mr, Jobmo, Joë¶m, Jobr.

gá‘r B©, Joa§ / Jo[a B, Joa§ / Joar g§~moYZ Ao, Amao, Jmo, Jo, AmJmo Zmo

MVwWu qH$dm fð>rMo à˶¶ Z dmnaVmhr H$mhrdoim ê$no dmnabr OmVmV. CXm- PmS>m CXH$ KmbVm (MVwWu bmon), PmS>m, nmZm (fð>r bmon)

Page 101: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

97

4. A춶 …- H$moH$UrV Imbrbà‘mUo A춶 AmhoV.

• H$mbdmMH$ A춶 …- Am{U (AmVm), H$m{b ’$mB© (CÚm), n¡ar (nadm), Adoam(Voadm), nmoê$(‘mJrb), Ho$XZ(Ho$ìhm), AmOw{Z

• ñWbdmMH$ A춶 …- hm§Jm (BWo), W¢({VWo), I¢(Hw$R>o), ‘wIm[a (g‘moa), d¡[a (da) ‘mH$er(‘mJo), {^Var(AmV), ^m¶a (~mhoa), gH$b(Imbr), hoH$S>o (BH$S>o), Vo¸$S>o ({VH$S>o)

• C^¶mÝd¶r A춶 …- Am{Z {H$ qH$dm nw{Z, nU XoIwwwZw (åhUyZ), åhi¶m[a (åhUOo), O[a, V[a B.

5. {H«$¶mnXm§Mo H$mbdmMH$ à˶¶ …- dV©‘mZH$mi ^yVH$mi ^{dî¶H$mi EH$dMZ AZoH$dMZ EH$dMZ AZoH$dMZ EH$dMZ AZoH$dMZ

àW‘ nwê$f Am± Am{V bmo, br, bo bm| B©Z D±$ {ÛVr¶ nwê$f Am{g Am{V bmo,br,bo bo, bt Er í¶mV V¥Vr¶ nwê$f Am, B©, A§ Am{V bmo,br,bo bo, ë¶mo,bt. B©V VrV

$ 6. H$moH$UmVrb dm³¶m§Mo H$mhr Z‘wZo …-

• ^mg åhi¶ma CÎmam§Mr amg Ae|, hmd|, Vw‘H$m, gm§Jbm. (^mfm åhUOo ~mobʶmMr ‘m{bH$m Ago ‘r Vwåhmbm gm§Jrbo.)

• {dZmH$maU Agy¶oH$ ~À¶yZw Vwpå‘ An‘mZw H$moZ©w KodyMo ‘mH$m ghZ Om{¶íZm {dZmH$maU Agygobm ~ir nSy>Z Vwåhr An‘mZ H$ê$Z ¿¶mdm ho ‘bm ghZ hmoUma Zmhr.

7. H$moH$UrMm eãXg§J«h …-

CƒmaU Am{U à˶¶ ì¶dñWm ¶m ~m~VrV H$moH$Ur ‘amR>rbm nwîH$iM OdiMr Amho Ago {XgyZ ¶oVo. H$moH$UrMm eãXg§J«h ~è¶mM à‘mUmV ‘amR>r gmaIm Agbm Var AZoH$ H$moH$Ur eãX ‘amRrnojm doJio AmhoV. Jmo‘m§VH$mVrb H$moH$UrV AZoH$ nmoV©wJrO eãXhr AmhoV. Am¶XmZ (^m§S>o), BñQ>mJ{V (‘¡Ìr), COmo (AmJ), CbdUo (~mobUo), H$imd (Cera), XdaUo (R>odUo), åhmbJS>mo (nwT>mar), gwdmV (OmJm), JOmbr (Jßnm-Jmoï>r) Aem eoH$S>mo eãXm§‘wio ‘amR>r ^mfrH$mbm H$moH$UrMo AmH$bZ ghOnUo hmoʶmV AS>MU {Z‘m©U hmoVo ¶mV e§H$m Zmhr.

Page 102: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 98

• A{hamUr ~mobr …- CÎma ‘hmamï´> ¶m àoXemV ì¶mnH$ à‘mUmV A{hamUr hr ‘hÎdmMr ~mobr Amho. gm‘mݶV… Ywio, OiJmd {Oëho ho A{hamUrMo joÌ Agbo Var Vr ZmerH$ {OëømVrb H$mhr ^mJmV ~mobbr OmVo. Ywio, OiJmd hm CÎma ‘hmamï´>mMm ^mJ ImZXoe åhUyZ AmoiIbm OmV Agë¶mZo A{hamUr ~mobrbm ImZXoem Aer n¶m©¶r g§km Amho. àmMrZ ¶m H¥$fr àYmZ àXoemV Am{^a g‘mOmZo dgmhV Ho$br. ¶m A^ra Mo An^«ï> ê$n åhUOo Ahra ¶m Ahram§Mr ~mobr. VrM A{haUr qH$dm A{hamUr hmo¶. {ZH$Q> gmhM¶m©‘wio A{hamUr ~mobrda JwOamVrMm H$mhr n[aUm‘ {XgyZ ¶oVmo.

• A{hamUr ~mobrMr ^mfrH$ d¡{eîQ>ço …- 1. ñda Am{U 춧OZo ‘amR>rV d A{hamUrV gmaIrM Agbr Var A{hamUrÀ¶m CƒmamMo H$mhr Img

{deof Amho. ‘amR>rV "i' À¶m OmJr A{hamUrV "¶' ¶oVmo. CXm- Yyi§- Yy¶§, OiJmd-O¶Jmd, S>moim-S>mo¶m, H$m{di-H$m{d¶, "g' EodOr "N>' ¶oVmo. CXm- gmdbr- N>mdbr. "U' EodOr "Z' ¶oVmo. CXm- nmUr-nmZr, nmhÿUm- nmhÿZm. "a' nwT>o "S>' Amë¶mg "a' EodOr "b' ¶oVmo. CXm- aSy>-bSy>, AmoaS>Zo- dbS>Zo.

2. nwq„Jr ZmdmMo AZoH$dMZr …- Hw$S>Vm, Ymo~r, ^mD$, gmn B. eãXm§Mr AZoH$ dMZr ê$no EH$dMZmgmaIr hmoVmV. ‘mÌ ‘mUyg-‘mZgo, C§Xra- C§Xao hr ê$no AZoH$dMZmV EH$mam§V hmoVmV.

• órqbJr ZmdmMo AZoH$ dMZrê$n nwT>rbà‘mUo. gmgy-gmñdm, gm¶-gm¶m, ~mB©-~m¶m.

• ZnwgH$qbJ Zm‘o. Q>monb§-Q>monbm (AZoH$dMZ) 3. A{hamUrVrb {d^º$s à˶¶ Imbrbà‘mUo

EH$dMZ AZoH$dMZ àW‘m - - {ÛVr¶m bo gbo,hbo V¥Vr¶m Ýhr, Zr, H$S>VrZ, H$S> g§Ýhr, gZr, gH$S>Vr, gH$S> MVwWu bo,go gbo, ggo n§M‘r {VZ, {WZ, nmZ g{VZ, gWrZ, gnmZ gð>r Ýh, Ýhr, Z, Zr gÝh, gÝhr, gZ, gZr gá‘r ‘, ‘m, ‘Oma g‘, g‘m, g‘Oma g§~moYZ Amo Amo

{d^º$s à˶¶ bmJVmZm A{hamUr eãXm§Mo gm‘mݶê$n hmoV Zmhr. CXm- YZbo, eonbo, (eonQ>rbm… ˶m§Zm (˶m§À¶m)

Page 103: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

99

4. A{hamUrV gd©Zm‘m§Mr ê$no Imbrbà‘mUo hmoVmV. EH$dMZ AZoH$dMZ

àW‘ nwéf ‘r Amåhr, Am‘y, Amåhÿ, AmåhÿZ, Amny, AmnwZ {ÛVr¶ nwéf Vy Vwåhr, Vw‘y, Vwåhÿ V¥Vr¶ nwê$f Vmo, Vr, Vo ˶m

gd©Zm‘m§Mr ê$no Xe©H$ gd©Zm‘o Vmo, Vr, Vo ˶m (XÿaÀ¶m {ZX}eZmgmR>r) Xe©H$ gd©Zm‘o hm¡, h¡, ho øm (OdiÀ¶m

{ZX}eZmgmR>r) gd©Zm‘m§Mr {ÛVr¶ / MV©wWuMr ê$n

EH$dMZ AZoH$dMZ ‘wbo

Vwbo ˶mbo / {Vbo

Amåhbo Vwåhbo ˶mZbo

n§M‘rMr ê$no ‘ZnmZ VZnmZ

AmåhmZnmZ Vw‘wZmWrZ

fð>rMr ê$no > åhU / åhUr AmåhUm Am‘br

gá‘rMr ê$no ‘Z‘m VwZ‘m

AmåhUm‘m Vw‘Zm‘m

5. A{hamUrVrb {H«$¶mnXm§Mr H$mbdmMH$ ê$no Imbrbà‘mUo dV©_mZ ^yVH$mi ^{dî`H$mi EH$ dMZ AZoH$dMZ EH$dMZ AZoH$dMZ EH$dMZ AZoH$dMZ

àW_nwê$f _r ~mobg Am_y ~mobVg ~mobUw ~mobUwV ~mobgy ~mobgyV {ÛVr` nwéf Vy ~mobg Vw_ ~mobVg ~mobZm

~mobUr ~mobUmV ~mobÊ`mV

~mobgr ~mioí`m_

V¥Vr` nwéf Vmo ~mobg Vr ~mobg Vo ~mobg

Vo ~mobVg Ë`m ~mobVrg Vr ~mobVg

~mobZm ~mobUr ~mobU§

~mobUmV ~mobÊ`mV ~mobUmV

~mobr ~mobr ~mobr

~mobVrZ ~mobVrZ ~mobVrZ

Page 104: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 100

6. A{hamUr dmŠ` aMZoMr CXmhaUo- "ZmB ^mD$ _Zm H$mQ> H$mS> Xo'

CÎma qhXþñVmZm_m Am`moÜ`m ZmdH$ `H$ ghoa eo. VR>o `H$ amOm hmoB© ½`m. Ë`mÝh Zmd XeaW ìhV§. Vmo YëS>m hmoB© å`mnZ§ Ë`mbo nmoagmoa Pm`Zr. Vìhh Ë`mZr H$m` Ho$bo, {H$ Ë`mÝh§ Omo ~amåhZ Jwê$ìhVm Ë`mbo ~bmBgZ AmZ§ AZ² {S>H$amZr H$mhr VOdrO Am_bo XImS>m Aem Ë`mZm amdÊ`m {H$Ü`mV ~måhUZr oH$ Cnm` XImS>m.

A{hamUrMm eãXg§J«h ~amM CXm. dS>m§Jo (Hw§$nUmda) Am§S>moa (_wbJm) {S>H«$m (_wbJm) dmbm (doJim) {ZdmX ({Z_§ÌU) A{hamUr ~mobrda JwOamVrÀ`m gm{ZÜ`mda Ogm n[aUm_ Pmbm Amho Vgm {^Þ ZmnybV, H$mVH$ar, dmabr B. Am{Xdmgr g_mOmÀ`m ~mobrMmhr n[aUm_ Pmbm Amho. bmoH${JVo bmoH$ H$Wm `m ~m~VrV A{hamUrbm EH$ g_¥Õ na§nam Amho. eharH$aU {ejUmMr dmT> Am{U àgma _mÜ`_m§Mm n[aUm_ `m§_wio {Xdg|{Xdg A{hamUr ~mobrMm g§H$moM hmoV Agbm Var A{hamUr ~mobrMm emò ewÕ Aä`mg H$aUA`mMr OmUrd dmT>rg bmJbr. Ë`mnwT>o A{hamUr gm{hË`mMo àH$meZ AmVm hmody bmJbo Amho.

• dèhmS>r ~mobr dèhmS> qH$dm {dX^© hm _hmamï´>mVrb gdm©V àmMrZ ^y^mJ åhUyZ AmoiIbm OmVmo. {dX^© Xoe hm nwamUH$mimnmgyZ à{gÕ Amho. _amR>rMr OS>U-KS>U `mM§ ^y^mJmV àW_ Pmbr Ago _mZÊ`mV oVo. ~wbT>mUm, AH$mobm, A_amdVr Am{U `dV_mi `m {Oëhm§À`m {dX^m©V A§V^m©d hmoVmo. Am{U ^mh_Zr Am{U Z§Va h¡Ðm~mXMr {ZOm_r amOdQ> `m_wio {dX^m©da na^mfoMm A§_b XrK©H$mi am{hbm. {edH$mi d noedoH$mi `m _amR>remhrVhr {dX^© hm {ZOm_emhrMmM ^mJ hmoVm. B§J«Or amOdQ>rV {ZOm_mH$Sy>Z hm àXoe B§J«Om§À`m Vmã`mV Amë`mZ§Va oWo AmYw{ZH$ gwYmaUm§Mm àdoe Pmbm. {ejUmMm àgma J«§W ì`dhma {Z`VH$m{bHo$ `m Jmoï>r npíM_ _hmamï´>mZ§Va {dX^m©V Ambo Ë`m_wio npíM_ _hmamï´>mMr à_mU _amR>r {dX^m©Vhr pñdH$mabr Jobr Aem H$maUm§_wio dèhmS>rbm AmVm ~mobrMo ñWmZ àmá Pmbo Amho. {ejUmMo _mÜ`_, emgZ ì`dhma, {Z`VH$m{bHo$, _amR>rMm dmna hmoV Agbm Var KaJwVr ~mobÊ`mV VgoM J«m_rU g_mOmÀ`m X¡Z§XrZ OrdUmV dèhmS>r ~mobrM `moObr OmVo.

• dèhmS>rMo ^mfrH$ {deof…- 1) à_mU _amR>rMr d dèhmS>rMr ñda-ì §OZ ì`dñWm Ver gmaIrM Amho. VWm{n dèhmS>rÀ`m

CƒmaUmMr Ver Img d¡{eîQ>ço AmhoV dèhmS>r_Ü o eãXma§^r dmo AZoH$Xm oVmo. CXm. dmoQ>r, dmoQ>çmV, dmoaVr (daVr) _amR>r_Yrb i Mm dèhmS>r_Ü o ~hþYm ` hmoVmo. CXm. n`(ni) nmo`r (nmoir) nmo`m-nmoim, H$m`Or (H$miOr) _m`mOmoS> (_mÂ`mOdi), dS>-OdS> (Odi-Odi) darb eodQ>À`m XmoZ CXm. dê$Z bjmV oVo H$s H$mhr doim "i' EodOr "S>' Mm Cƒma hmoVmo.

Page 105: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

101

2) "h' H$mamMm bmon H$aÊ`mMr àd¥Îmr dèhmS>r ~mobrV ~è`mMXm AmT>iVo. CXm. am`bm (am{hbm) _{`Zo (_{hZo) Am_mbm (Amåhm§bm) _Q>b§- (åhQ>b§), B. _mÌ gd©Zm_m§À`m gï>r {d^º$sMr _mOm, VwOm `m ~amo~a _mhm, Vwhm Aer énohr hmoVmV. AZoH$dMZr {d^º$s àË`` bmJÊ`mnydu "B' qH$dm "{h' oVmV. CXm. nmoamBbo, nmoam{hbo, bmoH$bo, bmoH$m{hbo BË`mXr.

3) gd©Zm_m§À`m V¥Vr`m {d^º$sMr àW_ d {ÛVr`m nwéfr EH$dMZmMr "å`m', "Ëdm' Aer éno oVmV. BVa ~m~VrV _mÌ à_mU _amR>rMo V¥Vr oMo Zo/Zr ho àË`` dèhmS>rV oVmV. gï>r {d^º$sMr

"_mhm'/"Vwhm' `m ~amo~a _mPm VwOm Aer énohr hmoVmV. Am{U Ë`m§Mo gm_mÝ` én _m`m, Vw`m Ago hmoVo. CXm. Vw`m nmoQ>çmbo (VwÂ`m _wbmbm)

4) à_mU _amR>rVrb ZnwgH$qbJr / A§H$mam§Véno dèhmS>rV èhñd AH$mam§V oVmV. CXm. _mUg§-_mUg§ hm _mUg§§ eãX nwqbJr _mZwZ Ë`mMo AZoH$dMZmV _mUgo ho ê$n ~ZVo. CXm. Vo _mZgo Ambo.

5) dèhmS>rVrb H$mhr {deofUo d {H«$`m{deofUo d¡{eîQ>çnwU© AmhoV. CXm. Bbgm / BbZmH$ (WmoS>mgm), AWw„ (BWbm), VWw„ ({VWbm), AT>r (BWo), VWr ({VWo), OWr (OoWo) BË`mXr.

6) dèhmS>r_Ü o EH$ Ad`dr {H«$`mnXm§Mr AmkmWu EH$dMZmVrb éno-Im ² (Im), Ww` (Wy), Om` (Om), Aer d¡{eîQ>çnwU© AmhoV VgoM AmkmWm©V YmVwbm EH$dMZmV Omo Am{U AZoH$ dMZmV Om àË`` bmdyZ {H«$`méno Ho$br OmVmV. CXm. H$a Om, H$am Om, oB© Omo, `m Om BË`mXr.

7) dèhmS>rVrb ^{dî`H$midmMH$ _wÔohr bjUr` AmhoV. _r {XZ/{Xb (XoB©Z), Vwåhr XogmZ (Úmb), Vo Vr {XZ / {Xb (XoB©b) _r KrZ (KoB©Z) Vwåhr KogmZ (¿`mb) Vmo Vr KrZ (KoB©Z) `mgmaIo ^{dî`H$mi dmMH$ AZoH$dMZ gmZ-gmb ho àË``hr d¡{eîQ>çnwU© AmhoV. CT>ob, nHo$b, {ZKob B. à_mU _amR>rVrb Eb àË`` éno dèhmS>rVhr AmT>iVmV. "Xo' `m YmVyMr éno dèhmS>rVhr à_mU _amR>r à_mUoM {Xbm, {Xbr, {Xb {Xë`mV Aer hmoVmV. Jobm hmoVm Ambm hmoVm `mgmaIr g§ wº$ {H«$`mnXo dèhmS>r_Ü o JobVm, AmbVm Aer _Ü`dUrMm bmon hmodyZ oVmV.

8) dèhmS>rMm eãXg§J«hhr ~amM d¡{eîQ>çnyU© Amho. ho eãX _amR>rÀ`m AÝ` ~mobr_Ü o ~hþYm AmT>iV Zmhr. Bb_ ({dÚm) Xof (Xmof) H$„ \$moS>Uo (AmoaS>Uo), IH$mZm (H$Mam), J¡~mì`m (AOmJi), VS>d (gVa§Or), \w$Q>H$s (Am§Yir), ~oOm (A{YH$M), ~moham (JmT>d) ^bnwH$S>o (^iVrH$S>o), _m_wOr (C§{Xa).

Page 106: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 102

9) dèhmS>r dmŠ`aMZoMr H$mhr éno nwT>rbà_mUo " _r Zm Jobmo, Va Vwio nmo`r H$er ^oQ>Z² Im`bo?'

"H$mgma _mñVaZ§ ~mobmdb§ _Zm' "B§J«Or emB©V {eH§$ _r VwÂ`mgmR>r IQ>nQ> H$ê$Z \$s _m\$ H$ambo bmdVmo'.

• ZmJnwar ~mobr …- amOH$s`ÑîQ>çm {dX^© åhUyZ _hmamï´>mÀ`m Á`m ^mJmMm, C„oI hmoVmo Ë`mV dèhmS>À`m Mma {Oëøm§à_mUo ZmJnya, dYm©- ^§S>mam, Am{U JS>{Mamobr `m nmM {Oëhm§Mmhr g_mdoe AgVmo. dñVwV… nwd}H$S>rb `m 5 {Oëhm§À`m àXoemMr Eo{Vhm{gH$ gm§ñH¥$Vr, nmíd©^y_r doJir Amho. `m ^mJmbm àmMrZ H$mir Jm|S>dZ åh_yZ AmoiIbo Om`Mo. M§Ðnya qH$dm Mm§Xm ho Jm|S>mÀ`m amOYmZrMo Zmd hmoVo. dYm© na àW_ `mXd §Va Jmo§S> Am{U eodQ>r 18 ì`m eVH$mnmgyZ ZmJnyaH$a ^mogë`m§À`m A{YnË`mImbr hm àXoe hmoVm. _moJbr Am{U {ZOm_r amOdQ>rV `m nyd© {dX^m©Mm g_mdoe ZìhVm. B§J«Or amOdQ> gwê$ Pmë`mda `m _amR>r ^mfH$m§À`m "ZmJ' A{YH$ {dX^© àXoemà_mUo (AmOÀ`m _Ü`àXoemVrb) qhXr ^mfH$m§À`m 10 {Z. ^mJ {_iyZ _Ü`àm§V ho EH$ doJio amÁ` {Z_mUo H$aÊ`mV Ambo hmoVo. `m _Ü`àm§VmMr ZmJnya hr amOYmZr hmoVr. Am{U qhXr d _amR>r `m XÝhr emgZmÀ`m ^mfm hmoË`m. 1955 n ªV hr {g{WVr hmoVr. amÁ` nwZ©aMZoZ§Va `mVrb AmOÀ`m _Ü`àXoemV gm_m{dï> Pmbm Am{U ZmJnya hr _hmamï´>mMr CnamOYmZr ~Zbr. qhXr ^mfrH$ _Ü`àXoemMo gm{ZÜ` ì`dhma ^mfm åhUyZ qhXrbm àmá Pmbobo _hËd `m§_wio `m àXoemVrb _amR>r qhXrZo à^mdrV Aer Amho. ZmJ Am{U {dX^© Aem `m gd©M 9 {Oëøm§Mm C„oI dèhmS> Agm Ho$ë`mZo dèhmS>r ~mobr åhUOo `m gd© ZD$ {Oëøm§Zm ì`mnUmar ~mobr Aer g_OwV AgVo. dñVwV… ~wbT>mUm AH$mobm A_amdVr `m `dV_mi `m Mma {Oëøm§Mr ZmJnyar ~mobr Ago _mZZo wº$ R>aVo. dèhmS>r d ZmJnyar `m ~mobt_Ü o H$mhr ~m~VrV gmaIonUm Agbm Var Ë`mVrb \$aH$ bjmV KoÊ`mgmaIm Jm|S>, d§Omam, H$mobm§J, _mS>r`m Aem AZoH$ AmXrdmgr g_mOJQ>m§Zm d Ë`m§À`m ~mobtZm doJio AñVrËd Amho. nU ZmJnyar ~mobr gd© nmM {Oëøm§Zm gm_mdyZ KoVo. {edZr, qN>XdmS>m, ~mimKmQ>, am`nya, gmJa, X_moh, O~Vnya, {dbmgnya, Zm§XJmd `m _Ü`àXoemVrb {Oëøm§_Ü ohr H$mhr à_mUmV {Vbm ñWmZ Amho. ZmJnya gma»`m amOYm{ZÀ`m ZmJnyar ~mobrbm qhXr àM{bV Amho. Va AZoH$ gw{e{jVm§À`m ~mobrMo diU à_mU _amR>rbm AZwgaUmao Ago Amho. ZmJnya ~mobrMo dmñVd J«m_rU ^mJmVrb gm_mÝ` _mUgmZo {Q>H$dbo Amho. Ago `m ~mobrÀ`m Aä`mgH$m§Mo _V Amho.

• ZmJnyar ~mobrMr ^mfrH$ d¡{eîQ>ço …- 1. à‘mU qH$dm J«m§WrH$ ‘amR>rVrb gd© ñda d 춧OZo ZmJnyar ~mobrV AgVrb Va AZoH$ ~m~VrV

CƒmaUmMm doJionUm OmUdVmo. CXm- Am EodOr A ¶oUo (AmImS>m-AImS>m), U EodOr Z ¶oUo

Page 107: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

103

(nmUr-nmZr), Amo EdOr d ¶oUo (Amogar-dgar), Z EdOr U (ZXr-UXr, ZmJnya-UmJnya, ‘ZmV-‘UmV) à‘mUo ‘amR>r ZmJnyar ¶m§À¶m Z-U À¶m CƒmaUmV AZoH$Xm CbQ>m nmbQ> Pmbobr {XgVo.

i EodOr a - Odi - Oda, nmiUm - nmaUm, {d EodOr B - {dhra - B©{ha, {dS>m - B©S>m i EodOr b - Ioi - Iob e EodOr g - e§H$a - g§H$a, nwê$f- nwê$g ¶mÀ¶mCbQ> g EodOr f - gmdH$ma- fmdH$ma, gm‘rb- em‘rb, a EodOr b - aS>o- bS>o "h' XmoZ Ajam§‘ܶo Ambm {H$ ˶m "ø' hmoVmo. amhrbm- amøbm, nhmQ>o- nmøQ>o, Vmo, Vr, Vo ¶m gd© Zm‘mMo CƒmaU Wmo, Wr, Vo Ago ‘moR>çmà‘mUV Pmbobo AT>iVo. Añd "A' À¶m EodOr XrK© "A' eãXm§À¶m A§Vr ¶oUo. CXm- Ho$gS>, H$mJX- H$mJXS>, ~¡b- ~¡bS>. "a' dJ© Amë¶mg "a' Mo Xþhoar ê$n ¶oVo. CXm- naQ>m, nmoÅ>m, hþaS>m, hþÈ>m AZwñdam§~m~V ZmJnyarV A{Z¶‘Vm AT>iVo. qMM EodOr MrM, qenr EodOr {gnr ¶mCbQ> ‘mJUo EodOr ‘m§JUo, ‘J EodOr ‘§J, ‘moJam EodOr ‘m|Jam.

• dU©J‘H$ …- ^«Vma EodOr ^aVma, ZH$moÀ¶m EodOr ZmoH$mo, {H$gmZ EodOr {H$ñgmZ, nm¶ar EodOr nm¶.

• dU©bmon …- H$moU-OmUo EodOr H$mOU§, H$m åhUyZ Mo H$mhÿZ, H$am¶bm Mo H$ambo, Hw$UrH$S>o Mo Hw$H$S>o "P' Mm X§V ‘wbrM Cƒma Z H$aVm Vmbì¶ Cƒma H$aʶmMr nÜXV ZmJnyar AgVo. 2. {ÛVr¶m/ MV wWuMm bo à˶¶ dèhmS>rà‘mUo ZmJnyarVhr ¶oVmo. ‘mÌ "bm' Mo n¶m©¶r ê$n ZmJnyarV ¶oV

Zmhr. gd© Zm‘m§Mr EH$ dMZo àW‘ d {ÛVr¶ nwafr V¥Vr¶m {d^º$sMr ê$no "{‘Z§' "{VZ§' ho ZmJnyarMo d¡{eîQ>ço Amho. VgoM fï>r ‘hm, Vwhm Aer ê$no hmoVmV. ¶oWMm, VoWMm À¶m EodOr ¶oÀ¶m, VoÀ¶m hr ê$no ¶oVmV.

~mV, ~mbH$U ¶o¶r, Vo¶r, Oo¶r, gm§JUo hr A춶o ZmJnyarV ¶oVmV. Imbr EodOr ImbV§, ‘ܶo EodOr ‘§Xr Aer ê$no ¶oVmV. 3. OodʶmgmR>r-OodmgmR>r, XoʶmgmR>r-XodmgmR>r, H$ê$Z H$ê$Z Mo H$ê$ H$ê$, n¡í¶m‘wio-n¡í¶mÀ¶mZ§,

H$Sy>Z- Hw$Z, hr ZmJnyarVrb ê$no doJir Agë¶mMo OmUdVo. H$m¶ ¶m gd© Zm‘Mr H$m¶bo, H$m¶Mm Aer à˶¶m§{MV ê$no bmJVmV. Vmo, OmVo, am‘dZmV, OmVo, H$m‘ Ho$ë¶m OmVo, nwñVH$ dmMë¶m OmVo, H$m‘ H$ê$Z amøbmo, nmhÿZ ahm¶bmo, Am‘À¶m Kar ¶mOm Aer ZmJnyarMr d¡{eîQ>ço hmoV. ‘r OmVmo Ago nwq„Jr {H«$¶mnX ór¶m§À¶m ~mobʶmV AT>iVo. dèômS>rVrb AerZ /Aer ¶m ê$nm§EodOr ZmJnyarV AgS>b / AgS>Z hr ê$no ¶oVmV.

Page 108: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ 104

4. eãXg§J«h …- à‘mU qH$dm J«m§WrH$ ‘amR>rnojm ZmJnyar ~mobrMm eãXg§J«h ~amM doJim Amho. ZmJnyagma»¶m ehamV qhXr, CX©ÿ eãX dmnaʶmMo à‘mU nwîH$i Amho. BVaÌ qhXr eãXm§~amo~aM gX²^, Xoí¶ d Aݶ ^mfmVyZ AZoH$ eãX ZmJnyarZo pñdH$mabo AmhoV. CXm- A³ga (Zoh‘r), AS>§Jm (AS>Wim), AaH$mQ> (nQ>mB©V), AmJwS>ã~r (AmJnoQ>r), Ambw (~Q>mQ>m), H$„m (Jm|Yi), {Mbm (eodmi), Q>m|Jam (JwS>Km), Ywam (~m§Y), amoOr (amoOMr ‘Oyar), g§XþH$ (bmH$S>rnoQ>r), gwS> (OimD$ bmH$S>o) B˶mXr.

5. ¶mbo H$m Ka åhÝVoV H$md? gmOa§ gmoVmM§ ‘H$mZ hm¶o ! Mma² nmM² ‘moÇ>mbo Vñ‘o hm¶oV² !

nmoÅ>rÀ¶m b¾mV² Xmoa Xmoa hmVmZ§ ˶m n¶²eo ¼g© Ho$bo. ‘mbH$, IwS>rM ¼mga KoD$Z ‘r Zmßnwambo ¶oZma hmAmo. B˶mXr.

H$moH$Ur, A{hamUr, dèhmS>r d ZmJnyar ¶m ~mobtMr gd©gmYmaU H$ënZm darb {ddoMZmdê$Z ¶oVo. ¶m‘Yrb H$moH$Ur hr ñd§VÌ ^mfm ‘mZmdr Agm Aä¶mgH$m§Mm H$b Amho. ‘amR>rÀ¶m AZoH$ ~mobr AmhoV Á¶m§Mm nÜXVera Aä¶mgmMr JaO Amho.

Page 109: {Q>iH$ ‘hmamï´> {dÚmnrR> - tmv.edu.in syllabus/M-103 Aitihasik aani varnanatmak... · H$aUmè`m gJù`mM ^mfm gma»`mM `m½o`VÀo `m AgVmV. Amnë`m gm_m{OH$ OrdZmV AmnU pñdH$mabëo

Eo{Vhm{gH$ Am{U dU©ZmË_H$ ^mfm {dkmZ

105

àíZnoT>r

1. ^mfoMr CÔrï>o g{dñVa ñnï> H$am. 2. ^mfm åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ {ÛñVar¶ aMZm ^mfoV H$er AgVo Vo g‘OmdyZ gm§Jm. 3. ^mfoMm Aä¶mg H$moUH$moU˶m nÜXVrZo H$aVm ¶oVmo Vo {ddoMZnyd©H$ {bhm. 4. Eo{Vhm{gH$ d dU©ZmË‘H$ ^mfm{dkmZmMo ñdê$n d Aä¶mgnÜXVr ¶m§‘Yrb gmå¶^oX gm§Jm. 5. ^mfmHw$b åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ B§S>mo-¶wamonr¶Z ^mfmHw$bmMm n[aM¶ H$ê$Z Úm. 6. ‘amR>rÀ¶m CJ‘m{df¶r AgUmar ‘V‘Vm§Vao ñnï> H$am. 7. ¶mXdH$mbrZ ‘amR>r ^mfoMr d¡{eîQ>ço gmoXmhaU ñnï> H$am. 8. ~hm‘Zr H$mimVrb ‘amR>rMo ñdê$n gmYma {bhm. 9. Aìdb B§J«Or H$mimVrb ‘amR>rMr ê$nd¡{eîQ>ço g{dñVa {bhm. 10. ñdZ, ñd{Z‘ d ñdZm§Va ¶m g§H$ënZm ñnï> H$am. 11. ñd{Z‘{díbofUmMr VÎdo d V§Ì {deX H$am. 12. ñd{Z‘m§Mo àH$ma gmoXmhaU {bhm. 13. nX, n{X‘ d nXm§Va ¶m g§H$ënZm g‘OmdyZ gm§Jm. 14. dm³¶{díbofUmMr ‘ybVÎdo {deX H$am. 15. AW©n[adV©Z åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ ˶mMo dJuH$aU ãby‘{’$ëS>Zo H$go Ho$bo Amho Vo {bhm. 16. AW©n[adV©ZmMr H$maUo d ˶mMo àH$ma g{dñVa {bhm. 17. "^m{fH$ AmXmZ' åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ AmXmZmMo àH$ma g{dñVa {bhm. 18. "^m{fH$ AmXmZ' {df¶H$ hm°Ho$Q> d ãby‘{’$ëS> ¶m§À¶m CnnÎmtMm nam‘e© ¿¶m. 19. m{fH$ n[adV©Z åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ ˶m§Mr H$maUr‘r‘m§gm H$am. 20. ~mobr åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ ‘amR>rÀ¶m {d{dY ~mobtMm n[aM¶ H$ê$Z Úm. 21. {Q>nm {bhm.

1. EH$H$m{bH$ d H$mbH«${‘H$ Aä¶mg 2. hmoÝb}Mm {gÜXm§V 3. ^m{fH$ dV©Z d ^m{fH$ ì¶dñWm 4. ^m{fH$ j‘Vm 5. à‘mU d ~mobr 6. ~bmKmV, gwamdbr 7. AW©À¶wwVr 8. Üd{Zn[adV©ZmMr à{H«$¶m 9. {nOZ Am{U {H«$Am°b ^mfm

10. ^mfm§VamXmZ