O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI

M.M. Muhammadsidiqov

QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 5120700 - Jahon siyosati ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun

asosiy o‘quv-qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan

1-qism

Toshkent – 2013

Muhammadsidiqov M.M. Qiyosiy siyosiy tizmilar(1–qism). O‘quv qo‘llanma. – T.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2013. – 176 b.

“Qiyosiy siyosiy tizimlar” kursi bakalavr talabalarida siyosatshunoslik

fanini oliy o‘quv yurtlarida zamonaviy talablar asosida o‘qitish ko‘nikmalarini hosil qilishga qaratilgan. Jahon mamlakatlarida siyosiy tizim va amaliyotni, siyosiy tizimlar va madaniy taraqqiyot kabilarni qiyosiy siyosiy tizimlar o‘rga-nadi. U mintaqaviy va siyosiy fanlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur fan sohasi xalqaro va mintaqaviy miqyosdagi siyosiy tizimlarni o‘rganishda fanlar-aro yondashuvni qo‘llashni talab etadi.

Mas’ul muharrir: SH.A. YOVQOCHEV, siyosiy fanlar doktori, professor

Muallif:

M.M. MUHAMMADSIDIQOV, siyosiy fanlar nomzodi, dotsent

Taqrizchilar: N.E. KARIMOVA, tarix fanlar doktori, professor

N.A. QOSIMOVA, siyosiy fanlar doktori, professor

Mazkur o‘quv qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2013 yil 19 apreldagi 128–sonli buyrug‘iga asosan 5120700- Jahon

siyosati yo‘nalishida ta’lim oluvchi talabalar uchun asosiy o‘quv-qo‘llanma sifatida nashrga tavsiya etilgan

(Ro‘yxat raqami 128–016)

O‘quv qo‘llanma Toshkent davlat sharqshunoslik instituti O‘quv-uslubiy kengashi yig‘ilishida nashrga tavsiya etilgan (Bayonnoma №3 21.12.2012).

© Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2013 © Muhammadsidiqov Muhammadolim, 2013

3

KIRISH

Mustaqillik sharofati o‘laroq, O‘zbekiston insonparvar demokra-tik huquqiy davlat barpo etish, dunyoviy davlatchilik orqali adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan bormoqda. Ana shu stra-tegik maqsadni amalga oshirish borasida ijtimoiy hayotning barcha sohalarida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. Islohotlarning hayot-da o‘z ifodasini topishi ko‘p jihatdan Kadrlar tayyorlash milliy dastu-rining amaliy natijalariga, xususan, tayyorlanayotgan kadrlarning bili-mi, malakasi, iqtidori, siyosiy ongi, madaniyati va dunyoqarashi, Va-tan ravnaqi yo‘lidagi fidoiyligiga bog‘liqdir. Shu boisdan ham, mam-lakatimiz oliy o‘quv yurtlari oldiga yuksak malakali, siyosiy yetuk, zamon talablariga monand ma’naviy jihatdan yetuk, vatanparvar kadr-larni tayyorlash vazifasi qo‘yilgan.

Oliy o‘quv yurtlarida tayyorlanayotgan kadrlarda yuqorida bayon etilgan sifatlarni shakllantirishda boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan uzviy aloqadorlikda o‘qitiladigan «Qiyosiy siyosiy tizimlar» fani muhim rol o‘ynaydi. «Ko‘p asrlik tariximiz shuni ko‘rsatadiki, – deb ta’kidlaydi Prezidentimiz Islom Karimov, – inson dunyoqarashining shakllanishida ma’rifatning, xususan, ijtimoiy fanlarning o‘rni be-qiyos. Bu jamiyatshunoslik bo‘ladimi, tarix, falsafa, politologiya bo‘-ladimi, psixologiya yoki iqtisod bo‘ladimi, ularning barchasi odam-ning intellektual kamolotiga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega».

Darhaqiqat, qiyosiy siyosiy tizimlar fanini o‘qitish tufayli talaba-larda politologiya asoslaridan saboq berish, siyosiy hayotni tahlil qi-lish uslubiyoti bo‘yicha ma’lumot berish, siyosiy voqelikni holisona baholashda zarur bo‘lgan dunyoqarash mezonini shakllantirish, qiyo-siy siyosiy tizimlar asoslari bo‘yicha amaliy malakasini oshirish, siyo-siy xatti-harakat me’yorlari bilan tanishtirish, turli siyosiy ta’limotlar, siyosiy rejalar, ularning rivojlanish bosqichlari (jumladan, O‘zbekis-tonda)ni o‘rgatish vositasida yuksak siyosiy ongni hamda siyosiy ma’naviyatni tarbiyalash, mamlakat siyosiy hayotida ro‘y beradigan turfa jarayonlarga ongli, faol ishtirok etish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Mazkur uslubiy qo‘llanma talabalarga qiyosiy siyosiy tizimlar fani-ning dolzarb mavzularini seminar darslarida chuqurroq o‘rganishda ko‘maklashishga mo‘ljallangan bo‘lib, har bir mavzuga oid adabiyot-lardan foydalanish yo‘llarini tavsiya etadi. Seminar mavzulari bo‘yi-cha savollarni o‘rganishga doir uslubiy maslahatlar, tavsiya va yo‘l-

4

yo‘riqlar bilan birgalikda mustaqil ta’lim darslari va referatlar tay-yorlash uchun mavzular ko‘rsatilgan.

E’tiboringizga havola qilinayotgan ushbu o‘quv qo‘llanmaning maqsadi – eski mafkuraviy asoratlardan holi bo‘lgan, jahon siyosiy fa-nida erishilgan yutuqlarni mujassamlashtiruvchi, mamlakatimiz fuqa-rolarining, ayniqsa yoshlarning talab va ehtiyojlarini qondira oladigan, ularni erkin va mustaqil siyosiy fikrlashga yordam bera oladigan qo‘l-lanmani yaratishdan iboratdir.

5

1-BOB. QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR FAN SIFATIDA. QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR RIVOJLANISHINING

BOSQICHLARI

1.1. Qiyosiy siyosiy tizimlar fan sifatida Dars maqsadi: – Qiyosiy siyosiy tadqiqotlarning turlari. Siyosiy tizimlarning

tipologiyasini (zamonaviy, an’anaviy va b.) tahlil etish; – Talabalarni qiyosiy politologiya fanining mazmun va mohiyati,

siyosiy tizim, siyosiy tuzum (rejim) va uning turlari bilan tanishtirish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini aniq-

lash va ko‘rsatish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Qiyosiy politologiyada «sivi-

lizatsiyalar to‘qnashuvi» muammosi, Demokratik tuzum, Liberal tu-zum, Avtokratik despotik tuzum, mustabidlik tuzumi, Tiraniya tuzumi, Avtoritar siyosiy tuzum, Totalitar siyosiy tuzum, harbiy siyosiy tuzum, Fashistik siyosiy tuzum, Irqiy siyosiy tuzum, Diniy siyosiy tuzum.

Hozirgi zamon siyosatshunoslik fanida siyosatni tizimli tahlil qilish muhim o‘rin tutadi. Bunda so‘z jamiyatning siyosiy hayotini o‘ziga xos qonunlari va rivojlanish xususiyatlariga ega bo‘lgan qan-daydir yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish to‘g‘risida bormoqda. Bu qonunlarni bilish siyosatni chuqur tushunish imkonini beradi, jamiyat boshqaruvini takomillashtirish, uning rivojlanishini oldindan aytish uchun zarur nazariy asos yaratadi.

Siyosatda tizimli yondashuvning mohiyati va ahamiyati shundaki, u «siyosat» tushunchasini bir butun yaxlitlik, tizim, maydon sifatida shakllantirib, uning atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirini turli usullar orqali tahlil qilishga, siyosatni aynan kishilarning faoliyati va xulq-atvorlari tizimi sifatida tasavvur etishga imkon beradi.

Avvalo, jamiyatning siyosiy tizimiga ta’rif berishdan oldin, tizim nima ekanligini oydinlashtirib olish kerak. Tizim ma’lum aloqa tufayli birlashgan elementlar yig‘indisini ifoda etadi. Siyosiy tizim esa, siyo-siy hokimiyatlar bilan aloqador bo‘lgan elementlarni o‘zida birlash-

6

tiradi. Siyosiy tizim jamiyatning maqsad va vazifalarini aniqlash, ja-miyat tizimidagi elementlarni birlashtirish va mavjud imkoniyatlarni amalga oshirishga safarbar qiluvchi mexanizmdir. Demak, jamiyat-ning siyosiy tizimi – siyosiy hokimiyatni shakllantiruvchi va amalga oshiruvchi vositalari bo‘lgan davlat, davlat tashkilotlari va munosabat-larning yig‘indisidir.

Uning mohiyati quyidagi vazifalarda o‘z ifodasini topadi. Siyosiy tizim o‘zida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va milliy tuzilmalarini, de-mografik jarayonlarni, aholining ma’lumot darajasi, ijtimoiy ong hola-tini, ma’naviy va ma’rifiy hayotni, xalqaro ahvolni aks ettiradi. Siyo-siy tizim orqali manfaatlarning asosiy guruhlari aniqlanadi. Masalan, hozirgi sharoitda, fikrimizcha, jamiyatimizning siyosiy tizimi oldida turgan eng murakkab vazifa bozor munosabatlariga bosqichma-bos-qich o‘tishda turli manfaatlar muvozanatini to‘g‘ri aniqlab olishdan iborat bo‘lishi mumkin.

Siyosiy tizim muvofiqlashtirish va yaxlit holga keltirish vazifala-rini ham bajaradi.

Siyosiy tizim jamiyatda hokimiyat va boshqaruvni shakllantirish va amalda ro‘yobga chiqarish bilan bog‘liq munosabatlar, harakatlar yig‘indisidan iborat.

Siyosiy tizimning jamiyatdagi boshqa tizimlardan farqiga to‘xtalsak: Birinchidan, bu farq siyosiy tizim doirasida qabul qilinadigan

qarorlarning butun jamiyat uchun majburiyligida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, uning ijtimoiy muhit va, avvalo, jamiyatning ijtimo-

iy- iqtisodiy tuzilmasi bilan bog‘lanib ketganligidir. Uchinchidan, siyosiy tizimning mustaqil tarzda faoliyat yuritishi-

dadir. Siyosiy tizim siyosat sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning aniq

tarixiy shakllarini o‘zida aks ettiradiki, bu ular majmuini vujudga kel-tiradi, siyosiy faoliyatni belgilangan chegaralarda tartibga soladi, ras-miylashtiradi va yakunlaydi. Jamiyatning siyosiy tizimi - bu siyosiy, ijtimoiy, yuridik, mafkuraviy, madaniy me’yorlarga, tarixiy an’analar va muayyan jamiyat siyosiy tuzumining ko‘rsatmalariga bo‘ysunadi-gan siyosiy institutlar, xizmatlar, munosabatlar, jarayonlar, jamiyat siyosiy tashkiloti tamoyillarining yaxlit, tartibga solingan majmui.

Hozirgi kunda dunyoning ko‘plab mamlakatlarida amalda bo‘lgan turli-tuman ijtimoiy tizimlar, birinchi navbatda, ularga xos siyosiy tuzilmalarning xarakteriga ko‘ra farqlanadi.

7

Siyosiy tizimlarni tadqiq etish siyosiy hayotning turli tomonlarini ilmiy-nazariy ko‘rib chiqishdan boshlab, tushuncha va ta’riflarni em-pirik-sotsiologik tadqiqotlar ta’sirida ishlab chiqishga o‘tishni ta’min-laydi. Siyosiy tizimlar nazariyasini o‘zlashtirish rahbar kadrlarni tay-yorlash uchun muhim metodologik va nazariy ahamiyatga ega, chunki bu ularni hozirgi muammolarni tushunishga ilmiy yondoshuv bilan qurollantiradi.

Siyosiy tizim jamiyatning sinflarga bo‘linishi va davlatning paydo bo‘lishi jarayonida vujudga keladi. Davlat asosida birlashgan jamiyat-ning taraqqiyoti davomida siyosiy tizim yanada murakkab va ko‘p tar-moqli ko‘rinish oladi. Shuning uchun uning tuzilishi, ishlash tartibi hamisha jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-axloqiy rivojlanish darajasi, shuningdek, bir qator xalqaro, geografik va boshqa omillar bilan belgilanadigan aniq tarixiy xususiyatga ega bo‘ladi.

Siyosiy tizim uzoq muddat mobaynida rivojlanishi (AQSh, Buyuk Britaniya) ham, shu bilan birga, tezda, inqilobiy ravishda o‘zgarishi ham mumkin (sobiq SSSR, Sharqiy Yevropa mamlakatlari). Bunday rivojlanish jamiyat a’zolarining ijtimoiy-siyosiy faolligi, ularning siyosiy madaniyati darajasiga bog‘liq bo‘ladi. «Mamlakatimizda amalda davlat boshqaruvi tizimi tarkib topdi. Davlatimizda qonun chiqaruvchi oliy organ – Oliy Majlis bor, saylab qo‘yiladigan mahalliy vakolatli organlar – Kengashlar bor, Prezident bor, Bosh vazir, Bosh vazir o‘rinbosarlari bor, tegishli vakolatga ega bo‘lgan vazirlar va mahkamalar rahbarlari bor. Tarkibi, ana shu tizimning hammasi, un-dagi har bir hokimiyat tuzilmasi o‘z vazifalarini aniq bajarishi va ya-gona pirovard maqsadni, ya’ni xalq irodasi va umidlarini ro‘yobga chiqarishni ko‘zlab ishlashi kerak»1.

Bu tizimning samarali ishlashi uchun quyidagilar zarur: • birinchidan, davlat boshqaruv tizimining o‘zini rivojlangan va

demokratik mamlakatlar namunasi asosida, ularga o‘xshab takomil-lashtirish. Bu to‘xtovsiz davom etadigan jarayondir;

• ikkinchidan, kadrlar masalasini hal etish. Boshqaruv tizimi-ning asosiy, hal qiluvchi joylarida zamonaviy fikr yuritadigan, o‘z xal-qi, o‘z Vatani manfaatlariga g‘oyat sadoqatli, yuqori malakali kadrlar ishlashi lozim; 1 Qarang: Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda..//Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.7. –T., 1999. 386-6et.

8

• uchinchidan, ijroiya hokimiyati ustidan jamoatchilik, avvalo, saylab qo‘yiladigan hamda vakolatli organlar nazoratini, boshqacha aytganda, zarur vakolat berilgan xalq deputatlari amalga oshiradigan nazoratni butun choralar bilan kuchaytirish lozim»1.

Jamiyatning siyosiy tizimi bir qator tuzilmaviy yoki, aniqrog‘i, asosiy boshlang‘ich tizimlardan tashkil topadi: ijtimoiy institutlarga oid (davlat, siyosiy partiyalar va manfaatlar guruhi), normativ va tar-tibga soluvchi (uni kishilarning kundalik hayotidagi xulq-atvori bilan belgilanadigan turli-tuman me’yorlar vujudga keltiradi), kommunika-tiv (siyosiy tizim institutlari o‘rtasidagi aloqalarni yo‘lga qo‘yadi, bu tizimning unsurlariga, hukumatga axborot uzatadigan kanallar va om-maviy axborot vositalarini kiritish mumkin); mafkuraviy (siyosiy ong), siyosiy-madaniy, siyosiy shakldagi tizimlar shular jumlasidandir.

Jamiyatning siyosiy tizimi tuzilmasida quyidagilarni ajratib ko‘r-satish mumkin:

• siyosiy tashkilotlar (institutlar); • siyosiy me’yorlar; • siyosiy munosabatlar; • siyosiy ong; • siyosiy madaniyat; • siyosiy muloqot; • siyosiy ishtirok. Siyosiy tizim tuzilmalarini nisbatan aniqroq tasavvur qilish uchun

uning har bir tarkibiy qismini alohida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Siyosiy tizimning eng faol va jo‘shqin qismi siyosiy tashkilotlar

hisoblanadi. Siyosiy faoliyatning har qanday ko‘rinishi uyushgan shakllarda – yagona maqsadga tobe kishilarning birgalikdagi harakati va ushbu birlikni boshqarish uchun qabul qilingan muayyan qoidalar, me’yorlar orqali amalga oshiriladi.

Jamiyatning siyosiy tashkiloti – moddiy asosni vujudga keltiradi-gan muayyan tashkilotlar va muassasalar majmui, siyosiy tizim butun binosining poydevori, uning muayyan vazifalarini amalga oshiradigan ma’muriy-boshqaruv tuzilmasi. Ularning o‘zaro munosabati natijasida ushbu jamiyatda siyosiy hokimiyat amalga oshiriladi.

Siyosiy tashkilot davlat, partiyalar, jamoat tashkilotlari va hara-katlari, ommaviy axborot vositalari va cherkovni o‘z ichiga oladi. 1 O‘sha joyda. 387-bet.

9

Davlat va partiyaning o‘zi siyosiy tashkilotlar hisoblanadi, ya’ni ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita keng ko‘lamda siyosiy hokimiyatni amalga oshiradi va shunga intiladi, hokimiyatni amalga oshirish yoki hokimiyat uchun kurash ular faoliyatining asosi hisoblanadi. Nosiyo-siy tashkilotlar siyosiy hokimiyatni amalga oshirishda deyarli ishtirok etmaydilar. Ularning siyosiylashuv jarayoni mamlakat hayotining muayyan bosqichlaridagina sodir bo‘ladi.

Siyosiy munosabatlar – siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritish va amalga oshirish bilan bog‘liq holda jamiyatda qaror topadigan muno-sabatlardir. Siyosiy munosabatlar siyosiy tizimning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi to‘g‘ri va aylanma aloqalarning tuzilmaviy asosini o‘zida ifodalaydi.

Siyosiy tamoyillar va me’yorlar ham siyosiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanadi va amalda siyosiy tizim doirasidagi siyosiy muno-sabatlarni tartibga soladi. Siyosiy tuzumlar bir-biridan qanchalik farq-lansa (masalan, avtoritarizm va demokratiya), tegishli siyosiy tizimlar faoliyatining asosida yotadigan tamoil va me’yorlar ham o‘zaro shun-chalik farqlanadi.

Siyosiy tamoillar va me’yorlar konstitutsiya, qonun va kodekslar orqali mustahkamlanadi. Ular siyosiy munosabatlarga katta jo‘shqin-lik bag‘ishlab, ularni tartibga soladi.

Siyosiy ong qonunlar va siyosatni amalga oshirish mexanizmlari-ni bilish imkonini beradi, insonning atrof-muhitga va siyosiy hayotga munosabatini shakllantiradi, davlat siyosatining maqsad va mazmuni-ni tushunishga yordamlashadi, siyosiy tizimning qolgan barcha tizim-larini mo‘tadillashtiradi. Siyosiy ong – siyosatning sub’ektiv mezoni. Siyosiy faoliyatni aks ettirish darajasi va shakllariga ko‘ra siyosiy ong tuzilishida dialektik jihatdan o‘zaro bog‘liq ikki daraja – nazariy maf-kuralashtirilgan va oddiy darajalar farqlanadi1.

Siyosiy madaniyat jamiyatda mavjud siyosiy tizimning tayanchi bo‘lib xizmat qiladi, aholining barcha qatlamlarini birlashtirish (yoki ajratish) imkonini yaratadi va bu bilan hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash uchun keng ijtimoiy zamin tayyorlaydi yoki bunga nisbatan aksincha holat yuz beradi. Siyosiy madaniyat, shuningdek, tizimga nisbatan rivojlanishda qadriyat-odatlar ustunligi va talablarini taqozo qiladi.

Siyosiy madaniyat – jahon umumiy madaniyatining ajralmas tar-kibiy qismi. Tarixiy-siyosiy rivojlanish jarayonida xalqlar siyosiy taj- 1 Odilqoriev H. G‘oyibnazarov Sh. Siyosiy madaniyat. –T., 2004. 120-6et.

10

riba orttiradilar. Mazkur tajriba ta’sirida insonlarda siyosiy ong shakl-lanadi. Odamlarning siyosiy ongi esa, o‘z navbatida, ijtimoiy tabaqa-lar, xalqlarning siyosiy xulq-atvorini belgilaydi. Binobarin, siyosiy madaniyat uch jihatning, ya’ni tarixiy-siyosiy tajriba, siyosiy ong va siyosiy xulq-atvorning mushtarakligidir1.

Siyosiy muloqot tegishli axborotning tarqalishini o‘z ichiga oladi. Siyosiy ishtirok fuqarolarning siyosiy tizim yoki muxolifatni

tegishli darajada qo‘llab-quvvatlashlarini o‘zida ifodalaydi.

1.2. Siyosiy tizimning funksiyalari. Siyosiy tizimlarning faoliyat ko‘rsatish modellari

Dars maqsadi: – Qiyosiy siyosiy tadqiqotlarning turlari. Siyosiy tizimlarning

tipologiyasini (zamonaviy, an’anaviy va b.) tahlil etish; – Talabalarni qiyosiy politologiya fanining mazmun va mohiyati,

siyosiy tizim, siyosiy tuzum (rejim) va uning turlari bilan tanishtirish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini aniq-

lash va ko‘rsatish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: siyosiy tizim, siyosiy tizim

modeli, D.Iston, G.Almond, hokimiyat, siyosiy tizim obyektlari.

Siyosiy tizimning mohiyati uni tashkil etuvchi barcha qismlar va ularning ishlash xususiyatlarini tadqiq etish jarayonida nisbatan to‘liq tushuniladi va ochiladi. Umumlashtirib aytganda, siyosiy tizim jami-yat mavjudligining iqtisodiy asoslari, ijtimoiy tuzilishi, demografik va ekologik jarayonlar, aholining savodxonlik darajasi va ma’lumotlarga egaligi, ijtimoiy ong holati, ma’naviy-mafkuraviy hayot va xalqaro ha-yotni qamrab olgan holda, jamiyat holatini aks ettiradi.

Shunday qilib, siyosiy tizim mohiyati va tushunchasining tahlili quyidagi xulosalarga olib keladi:

1) Siyosiy tizim faoliyatining asosida xususiy va ijtimoiy hayot tafovvutlari yotadi. Shuning uchun siyosiy tizimning asosiy vazifasi kishilar faoliyati va xulq-atvorini tartibga solishdan iborat; 1 O‘sha joyda. 5-bet.

11

2) Siyosiy tizim a’zolari turli yoki qarama-qarshi maqsadlarni ko‘zlashlari mumkin va bu holat ichki ziddiyatlarning manbai hisob-lanadi. Bu ziddiyatlar kelishuv yoki kuch ishlatish yo‘li bilan bartaraf qilinishi mumkin;

3) Oliy siyosiy namoyandalar hamma narsaning qonuniy bo‘lishiga intiladilar (o‘zlarining xalq, jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof eti-lishlari), buning uchun o‘z ahvollarini oqlaydigan mafkurani yaratadilar va tarqatadilar. Xususan, yuqori doira alohida ijtimoiy guruhlar va shaxslarning xususiy manfaatlarini ifodalashga harakat qiladi;

4) Har qanday siyosiy tizimning amal qilishi boshqa siyosiy tizimlar bilan u yoki bu darajada aloqalarning mavjud bo‘lishini taqo-zo qiladi.

Bugungi kun siyosatshunoslik fanida siyosiy tizimlar faoliyat-ining ilmiy tahlili analitik model asosida amalga oshiriladi. Siyosat-shunoslar siyosiy tizimlar faoliyatini yaqqol tasavvur qilish va tushu-nishga imkon beradigan bir qancha modellarni ishlab chiqqanlar. Ulardan ikkitasi – amerikalik politologlar D.Iston va G.Almondning siyosiy tizimlar nazariyasining asosini tashkil etadigan qarashlarini ko‘rib chiqish mumkin.

D.Iston «Siyosiy tizim» (1953), «Siyosiy tahlil chegaralari» (1965), «Siyosiy hayotning tizimli tahlili» (1965) kabi tadqiqotlarida har qanday siyosiy tizim, shuningdek, bu tizimlarning asosini tashkil etadigan boshlangich tizimlar tahlilining asoslarini bayon qildi.

D.Iston siyosiy tizimni uning vositasida jamiyatda qadriyatlar (mod-diy va ma’naviy) qat’iyat bilan taqsimlanadigan o‘zaro munosabatlar sifatida belgiladi va shu zaminda, uning a’zolari o‘rtasidagi ziddiyatlar bartaraf qilinishini ta’kidladi. Birinchidan, siyosiy tizim jamiyatda qad-riyatlarni taqsimlashi kerak. Ikkinchidan, siyosiy tizim bu taqsimotning majburiy ekanligiga fuqarolarni ishontira olishi lozim. D.Iston tal-qinidagi siyosiy tizimning modeliga ko‘ra, siyosiy tizim «kirish» (ya’ni, tizim nimani “iste’mol” qiladi), uning moslashuv va saqlanish mexa-nizmlari va funksiyalari, shuningdek, «chiqish»ga (ya’ni, u nima ishlab chiqaradi va qanday rivojlanadi) ega bo‘ladi. D.Iston kirishning ikki shaklini ajratib ko‘rsatadi: talab va qo‘llab-quvvatlash.

Talab – jamiyatda qadriyatlarni istalgan tarzda taqsimlash muno-sabati bilan hokimiyat organlariga yo‘naltirilgan fikr. D.Iston talablar-ning bir necha shakllarini ajratib ko‘rsatadi:

12

a) taqsimlovchi (ish haqi, ish vaqti, ta’lim olish, tibbiyot xizmati ko‘rsatish shartlari va boshqa xizmatlar haqida), ya’ni boylik va xiz-matlarni taqsimlashga taalluqli barcha talablar;

b) tartibga soluvchi (jamoat xavfsizligini ta’minlash, bozor va ishlab chiqaruvchilar ustidan nazorat va boshqalar haqida), ya’ni tar-tibga solish bilan bog‘liq boshqa barcha talablar;

v) aloqa qiluvchi (siyosiy axborotlarni taqdim etish, siyosiy kuchlardan foydalanish va boshqalar haqida), ya’ni muloqot va axborot sohasidagi talablar.

Talab siyosiy tizimni zaiflashtirish tamoyiliga ega. Qo‘llab-quvvatlash, aksincha, siyosiy tizimni kuchaytirishga olib

boradi. U siyosiy tizimga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan barcha fikrlar va ax-loqning barcha variantlarini qamrab oladi. Soliqlarni o‘z vaqtida to‘lash, harbiy burchni bajarish, rahbariyatga sodiqlik, tuzumni qo‘llab-quvvat-lash maqsadida o‘tkaziladigan namoyishlar va shu kabilar qo‘llab-quv-vatlashning namoyon bo‘lish shakllari deb hisoblanishi mumkin.

Qo‘llab-quvvatlash muhit talabini tegishli qarorlarga aylantiradi-gan hokimiyat organlarining nisbiy barqarorligini ta’minlaydi, shu-ningdek, islohotlarni amalga oshirish maqsadida amaliy choralarni qo‘llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. Qo‘llab-quvvatlash siyosiy hamjamiyat a’zolari o‘rtasida kelishuvni ta’minlashda alohida ahamiyatga ega. D.Iston siyosiy tuzum, hokimiyat va siyosiy hamja-miyatni siyosiy tizimdagi qo‘llab-quvvatlashning asosiy ob’ektlari deb hisoblaydi. Ob’ektlarga muvofiq ravishda u qo‘llab-quvvatlashning uch turini ajratib ko‘rsatadi:

1) siyosiy tizim tayanadigan erkinlik, plyuralizm, mulkka egalik -kabi qadriyatlarni o‘z ichiga olgan holda, barqaror ishonchlar majmui sifatida tushuniladigan tuzumni, shuningdek, hokimiyat me’yorlari (konstitutsiyaviy, huquqiy) va tuzilmalarini qo‘llab-quvvatlash;

2) hokimiyatni, ya’ni xoh rasmiy, xoh norasmiy bo‘lsin, uning barcha institutlari, masalan, ma’muriy vazifalarni bajaradigan xariz-matik dohiylarni qo‘lab-quvvatlash;

3) siyosiy hamjamiyat, ya’ni siyosiy mehnat taqsimoti tufayli o‘zaro bog‘langan shaxslar guruhini qo‘llab-quvvatlash. «Kirish» nati-jasida atrof-muhitning tizimga ta’sir ko‘rsatish jarayoni sodir bo‘ladi, buning oqibatida unda reaksiya – qadriyatlarni taqsimlash bo‘yicha nufuzli qarorlar ko‘rinishida «chiqish» yuz beradi.

13

Tashqaridan olingan ichki turtkilarga tizimning javobi qarorlar va harakatlar shaklida amalga oshiriladi, yangi qonunlar, bayonotlar ham ular qatoridan o‘rin olishi mumkin. Qarorlarning bajarilishi qonun kuchi bilan ta’minlanadi.

Siyosiy harakatlar bunday majburiy xususiyatga ega emas, lekin ijtimoiy hayotning turli tomonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ular jamiyat hayotining turli sohalarida boshqarish va dolzarb muammolar-ni hal qilish chora-tadbirlari tizimi shaklida amalga oshiriladi hamda iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy va boshqa siyosatni tashkil etadi.

Shunday qilib, siyosiy tizim tashqi muhit bilan har tomonlama o‘zaro bog‘liq munosabatda bo‘ladi. U tushayotgan talab va qo‘llab-quvvatlashlarni o‘zini o‘zi boshqarishga ega ekanligi sharti bilan te-gishli qarorlar va harakatlarga aylantirishi kerak. Unda kechayotgan siyosiy jarayonlar axborotlarning almashish, «kirish»dan «chiqish-ga»ga aylanish jarayonlaridir. Siyosiy tizim atrof-muhitning signal-lariga javob qaytarar ekan, bir vaqtning o‘zida jamiyatda o‘zgarish-larni amalga oshiradi va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, agarda o‘zgaruvchanlik tizim faoliyatida uning o‘ziga xos xusu-siyati sifatida maydonga chiqsa, yashash va o‘zini saqlab qolish, aslini olganda, uning muhim belgilari hisoblanadi.

D.Iston siyosiy tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siriga e’ti-bor qaratishga urg‘u berar ekan, siyosiy tizimning jamiyatda muvoza-natni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradigan ichki tuzilmasiga to‘x-talmaydi. Bu unga siyosiy tizim chegaralarini aniq ta’riflashga imkon bermadi. Yana bir amerikalik siyosatshunos G.Almond bu kamchi-likni bartaraf etishga intilib, «siyosiy tizim» tushunchasi ostida «siyo-siy qarorlar qabul qilishga aloqador bo‘lgan barcha unsurlarni» tushu-nishni taklif qildi. U muayyan siyosiy funksiya va rollarni bajaradigan barcha institutlarni siyosiy tizim tarkibiga kiritdi.

G.Almond, shuningdek, «kirish» va «chiqish»ning funksiyalarini ajratib ko‘rsatdi, lekin D.Istondan farqli o‘laroq, u har bir siyosiy ins-titut zimmasiga muayyan siyosiy vazifa yukladi.

G.Almond ta’limotiga ko‘ra, siyosiy tizimning tuzilishi siyosiy faoliyatni shakllantiradigan va hamma kuzatishi mumkin bo‘lgan ish. Uning fikricha, barcha siyosiy tizimlar ikki asosiy funksiya majmui – «kiritish» va «chiqarish»ni amalga oshiradi.

«Kirishga oid funksiyalarga u quyidagilarni kiritdi:

14

• siyosiy umumlashtirish va jamiyat a’zolari o‘rtasida qatnashish ruhining tarqalishiga yordam beradigan nimaiki bo‘lsa, qatnashishga jalb qilish;

• manfaatlar artikulyatsiyasi (talablarning shakllanish jarayoni). Manfaatlar guruhini amalga oshiradigan siyosiy konversiyalar jara-yonidagi ilk funksional qadam;

• manfaatlar birlashuvi (harakatlarning muqobil dasturlarida talablarni to‘ldirish qanday sodir bo‘ladi). Talablarni davlat siyosati-ning muqobillariga aylantirish qobiliyati;

• axborot uzatish va ishontirish jarayonlarini o‘z ichiga oladigan siyosiy aloqa.

«Chiqish»ga oid funksiyalarga u quyidagilarni kiritdi: • me’yorlar ishlab chiqish; • sud tartibida me’yorlarni qo‘llash; • me’yorlarga rioya qilish ustidan nazorat. Shunday qilib, G.Almondning fikricha, siyosiy rollar va funksi-

yalarni umumlashtirish va taqsimlash orqali nafaqat siyosiy tizimning o‘zi, balki butun jamiyatning barqarorligi va uning o‘zgaruvchan sha-roitlarga moslashuvi ta’minlanadi.

1.3. Siyosiy tizimlar tipologiyasi va sotsiodinamikasi

Dars maqsadi: – Qiyosiy siyosiy tadqiqotlarning turlari. Siyosiy tizimlarning

tipologiyasini (zamonaviy, an’anaviy va b.) tahlil etish; – Talabalarni qiyosiy politologiya fanining mazmun va mohiyati,

siyosiy tizim, siyosiy tuzum (rejim) va uning turlari bilan tanishtirish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini aniq-

lash va ko‘rsatish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: siyosiy tizim tipologiyasi,

sotsiodinamika, siyosiy tizim tasniflanishi, an’anaviy va zamonaviy-lashgan siyosiy tizim, ingliz-amerika siyosiy tizimi, yevropa-konti-nental siyosiy tizimi, sanoatlashmagan siyosiy tizim, ochiq siyosiy tizim, yopiq siyosiy tizim, qisman sanoatlashgan siyosiy tizim.

15

Hozirgi dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy tizimlarning xilma-xilligi ularning shakllanish va amal qilish jarayonlariga tarixiy an’analar, madaniyat, iqtisodiy rivojlanish, fuqarolik jamiyatining yetukligi, siyo-siy shart-sharoitlar va shu kabi ko‘plab omillar ta’sir o‘tkazishini ko‘rsa, u yoki bu omillarning ustunligi ularning o‘ziga xosligi va betakrorligini taqozo etadi. Lekin ularni yaqinlashtiradigan, ularning universal mexanizmlari (roli va amal qilish qonuniyatlari)ni namoyon etishga imkon beradigan nimaiki bo‘lsa, nazariy va amaliy qiziqish uyg‘otadi.

Siyosiy tizimlarni tasniflashning amaliy ahamiyati shundaki, ular shart-sharoitlarning yetarli yoki yetarli emasligi, ularning siyosiy institutlarning o‘z siyosiy vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish daraja-sida samarali ishlashini ta’minlay olish-olmasligini aniqlashga yordam beradi. Siyosiy tizimlar tipologiyasi turli-tuman belgilarni hisobga olish asosida amalga oshiriladi.

Siyosiy tizimlarning tasniflaridan biri ularning tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlari xarakteridan kelib chiqadi. Ushbu mezon bo‘yi-cha ular ochiq va yopiq siyosiy tizimlarga bo‘linadi.

Yopiq siyosiy tizimlar tashqi muhit bilan cheklangan darajada aloqaga kirishadi, boshqa tizimlarga xos qadriyatlarga uquvsiz bo‘la-di, rivojlanish imkoniyatlarini tizim ichidan qidiradi. Sobiq sotsializm mamlakatlari bunga misol bo‘lib xizmat qiladi.

Ochiq siyosiy tizimlar tashqi dunyo bilan faol ravishda resurslarni ayirboshlaydi, boshqa tizimlarning ilg‘or qadriyatlarini muvaffaqiyat bilan o‘zlashtiradi, ular harakatchan va jo‘shqin xususiyatga ega bo‘ladi.

Fransuz siyosatshunosi J.Blondeyev siyosiy tizimlarni boshqa-ruvning mazmuni va shakli bo‘yicha farqlab, ularning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko‘rsatgan:

1) liberal-demokratik tizimlar: siyosiy qarorlar qabul qilishda individualizm va erkinlik qadriyatlariga asoslanadilar;

2) kommunistik tizimlar: tenglik, ijtimoiy adolat qadriyatlariga asoslanadilar;

3) an’anaviy siyosiy tizimlar: boshqarishning oligarxik shakllariga tayanadilar va iqtisodiy resurslar va ijtimoiy maqomlarni notekis taqsimlashga asoslanadilar;

4) populistik siyosiy tizimlar: rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘pchilikni tashkil qiladi.

Evolyusiya nuqtai nazaridan, an’anaviy va zamonaviylashtirilgan tizimlarni ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq; rivojlanishining tari-

16

xiy xususiyatlari jihatidan esa, siyosat va partiyalar ingliz-amerikacha, yevropaviy-kontinetal, rivojlangan mamlakatlarga bo‘linadi.

Hozirgi davrda G.Almondning siyosiy tizimlar tipologiyasi keng tadbiq etilmoqda. U siyosiy tizimlarni siyosiy madaniyatlar va siyosiy jarayon ishtirokchilari o‘rtasida siyosiy rollarning taqsimlanishi bo‘yi-cha farqlaydi va siyosiy tizimlarning to‘rt turini ajratib ko‘rsatadi: ingliz-amerika, yevropaviy-kontinetal, sanoatlashmagan va qisman sanoatlashgan, totalitar tizimlar.

Ingliz-amerikacha siyosiy tizimga (AQSh, Buyuk Britaniya) si-yosiy jarayonlarning davlat, partiyalar, manfaatlar guruhi va shu kabi ishtirokchilari o‘rtasida siyosiy rol va funksiyalarning yuqori darajada taqsimlanishi xosdir. Hukmronlik qilish va ta’sir ko‘rsatish siyosiy tizimning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlangan. Bu xildagi siyosiy tizim jamiyatda umum tomonidan e’tirof etilgan liberal qadriyatlar (erkinliklar, xavfsizlik, mulkka egalik va shu kabilar) himoyasiga asoslangan yagona madaniyat amal qiladi.

Yevropaviy-kontinental siyosiy tizim turi (Fransiya, Germaniya, Italiya va boshqalar) siyosiy madaniyatning bir butun olganda umu-miy ildizlari va umumiy merosga ega alohida qismlardan iboratligi bilan farqlanadi. Ularga eski va yangi madaniyatning birga yashashi, jamiyatda o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan turli mafkuradagi xilma xil siyosiy partiyalarning mavjudligi xos.

Sanoatlashmagan siyosiy tizimlar aralash siyosiy madaniyat (Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi) – G‘arb qadriyatlari, etnik va diniy an’analar qorishmasidan iborat. Bu turdagi tizimlar uchun hokimiyat-ning oshkora taqsimlanmasligi xosdir. Armiya va byurokratik apparat ko‘pincha qonunchilik funksiyalarini o‘zlariga olishadi. Qonunchilik organlari sud jarayonlariga aralashadi. Ushbu tizimga shuningdek, shaxsiy avtoritarizm, yagona partiyaning hukmronligi va kuch ishla-tish imkoniyatining yetarli darajada yuqoriligi ham xosdir. Keyingi yillarda rivojlanayotgan va kam rivojlangan bir qator mamlakatlar siyosiy sahnasida paydo bo‘layotgan bu siyosiy tizimlarda monar-xiyadan tortib harbiy diktaturagacha bo‘lgan turli tuman tuzumlarni ko‘ramiz. Aholi asosiy qismining jamiyatni boshqarishdan chetla-tilishi – ularning o‘ziga xos belgisi hisoblanadi.

Qisman sanoatlashgan siyosiy tizimlar ham o‘ziga xos siyosiy madaniyatga ega. Bunga Yevropa va Osiyoning ayrim mamlakatlari hamda sobiq Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin paydo bo‘lgan bir

17

qator MDH davlatlari tizimini kiritish mumkin. Bu turdagi tizimlar-ning umumiy jihatlari quyidagilar:

• demokratiyaning turli xillarini vujudga keltiruvchi siyosiy tizimning ijtimoiy asosi sifatidagi davlat va fuqarolik jamiyatining oz yoki ko‘p darajada ajratilganligi;

• yangi ijtimoiy institutlar sonining ortib borish darajasi; • davlat boshqaruvining ratsional-byurokratik xususiyati. Bu turdagi siyosiy tizimlar davlat hokimiyati va boshqaruv tashki-

lotlarining keng ko‘lamdagi rang-barang shakllari va tuzumlarning barcha mashhur ko‘rinishlarini o‘z ichiga qamrab oladi.

Siyosiy tizimlarni siyosiy tuzumlar, ya’ni hukmronlik xususiyati va jamiyatning siyosiy hayotini tashkil qilish tamoyillari bo‘yicha tasniflash yetarli darajada keng tarqalgan hisoblanadi. Ushbu mezon-lar demokratik, avtoritar va totalitar siyosiy tizimlar, shuningdek, ular oralig‘idagi turlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Siyosiy tizim o‘z navbatida bir qator kichik tizimlarga bo‘linadi. Madaniy-mafkuraviy kichik tizimning maqsadi mamlakatda amal qiladigan siyosiy partiyalarning ma’lum g‘oyalar va qarashlarga taya-nishlari bilan bog‘liqdir. Siyosiy partiyalar o‘zlarining turli g‘oyalarni jamiyat taraqqiyoti yo‘nalishlarining hokimiyat uchun kurash uslublari va konsepsiyalaridan kelib chiqib, ilgari surishlari mumkin.

Ta’bir joiz bo‘lsa, shuni ta’kidlash lozimki, siyosiy partiyalar va harakatlar mamlakatda amal qilayotgan huquq me’yorlariga to‘la-to‘kis rioya qilsalargina, o‘sha jamiyatning siyosiy tizimida o‘z muno-sib o‘rinlariga ega bo‘ladilar. Aks holda ularning faoliyati davlat to-monidan to‘xtatib qo‘yilishi mumkin.

Bugungacha dunyodagi siyosiy partiyalarning faoliyatlarida libe-ral, konservativ, radikal, milliy, sotsialistik va boshqa turdagi mafku-ralar ilgari surilganligi ma’lum. Demokratik davlat ma’lum bir kon-sepsiyaga tayansa ham, u yoki bu mafkurani davlat mafkurasi sifatida belgilamaydi.

Jamiyatning siyosiy tizimi va uning tashkiliy tuzilmalari ma’lum bir siyosiy me’yorga tayanib faoliyat ko‘rsatadilar. Aks holda uning faoliyati uyg‘un va barqaror rivojlana olmaydi.

Me’yoriy kichik tizim – bu davlat va siyosiy tuzilmalar darajasida tan olingan siyosiy axloq hisoblanadi. Uning asosiy hujjati konstitutsiya bo‘lib, u jamiyat va davlat hayotining me’yorlarini o‘zida ifoda etadi.

18

Ommaviy axborot vositalari, kommunikatsiyalar, infratuzilmalar kichik tizimi jamiyat rivojida katta o‘rin tutadi. Uning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni matbuot, radio va televidenielarni o‘z ichiga olganligi siyosiy jarayonlarni xolisona yetkazish va baholash, xalqni uni ijrosini ta’minlashga safarbar etish bilan belgilanadi. Xullas, siyosiy tizimdagi uning asosiy o‘rni siyosiy faoliyat bilan bog‘liq.

Siyosiy tizimning yuqorida keltirilgan kichik tizimlari bir-biridan mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsatadilar va, ayni paytda, ular bir-birlari-ga o‘zaro bog‘liqdir. Ularning o‘zaro uyg‘un holatdagi faoliyati siyosiy tizimning barcha mexanizmlarining normal ishlashini ta’minlaydi.

Umumlashtirib olganda, siyosiy tizimning asosiy vazifalari quyi-dagilardan iborat:

• jamiyatning maqsad va vazifalarini aniqlashtirish, uning kun-dalik hayotiy faoliyati uchun zaruriy dasturlarni ishlab chiqish;

• Qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun jamiyat resurslarini va imkoniyatlarni safarbar etish;

• Jamiyat tizimi barcha elementlarini umumiy maqsad va qadri-yatlar yo‘lida integratsiyalash va birlashtirish;

• Jamiyat ichki va tashqi xavfsizligini va barqarorligini ta’min-lash;

• Jamiyat a’zolarining siyosiy ongini shakllantirish, ularni siyo-siy ishtirok va faoliyatga moslashtirib borish.

Legitimlilik deganda haqiqiy siyosiy hayotning zarur darajasiga rasmiy-siyosiy va huquqiy me’yorlar orqali erishish tushuniladi.

Davlatning yana bir muhim belgilari uning suveren bo‘lishidadir. Avvalo, bu bizningcha jamiyatimizda sodir bo‘layotgan, hozirgi

o‘tish davrida davlat boshqaruvining barcha sohasini isloh qilish va tartibga solish hamda uni tobora mustahkamlab, takomillashtirib bori-shida o‘z ifodasini topmoqda. Bu to‘g‘rida Prezident I.A. Karimov quyidagilarni ta’kidlaganlar. “O‘tish davrida jilovni qo‘ldan bermas-ligi kerak. Shundagina u davlat bo‘ladi. Jilov qo‘ldan ketgan joylarda ahvol qanday ayanchli ekanini ko‘rib turibmiz”1.

1 Qarang: Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. –T., 1996.

19

1.4. Qiyosiy politologiya rivojlanish bosqichlari Dars maqsadi: – Qiyosiy siyosiy tadqiqotlarning turlari. Siyosiy tizimlarning

tipologiyasini (zamonaviy, an’anaviy va b.) tahlil etish; – Talabalarni qiyosiy politologiya fanining mazmun va mohiyati,

siyosiy tizim, siyosiy tuzum (rejim) va uning turlari bilan tanishtirish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini aniq-

lash va ko‘rsatish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Qiyosiy politologiyada

rivojlanish bosqichlari, “tafakkurlar oqib ketishi”, CH.Merriam, G.Lassuel, G.Morgentau, R.Darrendorf, R.Dal, A.Zigfrid.

Siyosiy fikr taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari tahlil etilar ekan,

ana shu rivojlanishni ta’minlovchi siyosatshunoslikning asosiy milliy maktablari haqidagi tasavvurlarni ham ko‘zda tutish lozim bo‘ladi.

Bu sohada hozirgi davrda oldingi o‘rinlardan birida turuvchi va eng ko‘zga ko‘ringani AQSh siyosatshunoslik fanidir. AQSh siyosat-shunoslik fanining taraqqiyotida quyidagi davrlar alohida ajratiladi:

XIX asr oxiridan birinchi jahon urushiga qadar; Har ikki jahon urushlari o‘rtasidagi davr; Ikkinchi jahon urushidan keyingi davr.

1930–1940 yillarga kelib, G‘arb siyosatshunosligidan ko‘ra Ame-rika siyosatshunosligi tobora ustunlik qila boshladi va uning ta’siri ustun bo‘lib qoldi. Mazkur davrda ijtimoiy va gumanitar fanlarning rivojlanish markazi AQShga ko‘chdi. Yevropaning totalitar davlat-larida bu sohadagi tadqiqotlar o‘z ahamiyatini yo‘qotdi yoki to‘laligi-cha hukmron tuzumlarning g‘oyaviy va siyosiy-tashviqot maqsadlari uchun xizmat qila boshladi. Tarixda misli ko‘rilmagan «tafakkurlar oqib ketishi» va intellektual hamda ijodiy elitaning Yevropa qit’asidan Amerikaga ko‘chib ketishi hodisasi yuz berdi. Natsizm davrida nemis siyosatshunosligi amalda yo‘q qilindi.

1932-yildan 1938-yilgacha oliy maktab o‘qituvchilarining yarmi-dan ko‘prog‘i hamda intellektual va ilmiy elitaning ko‘plab atoqli na-

20

moyandalari, masalan, Z. Freyd, K. Levin, K. Mangeym, E. Fromm va boshqalar Germaniyani tark etdilar. Italiyada va boshqa ko‘pchilik Yevropa davlatlarida ham siyosiy fanning taqdiri shunday bo‘ldi.

Urushdan keyingi davrda Amerika siyosatshunosligining ta’siri faqat Yevropa qit’asiga emas, balki Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Urushdan keyingi o‘n yilliklarni siyosiy fan rivojida yangi bosqich sifatida qarash mumkin. Ushbu davrda Yevropa mamlakatlarida siyosiy fanning qayta tiklanish va yanada rivojlanish jarayoni keng miqyosda avj oldi.

Bunda, eng avvalo, siyosiy fan doirasining to‘xtovsiz kengayib borishi diqqatni jalb etadi. U siyosiy tizimlar, siyosiy jarayon va siyo-siy harakatlarni qamrab oldi. Metodologik muammolarga, xususan, Yevropa siyosiy fanida katta e’tibor berildi. AQShda ham, boshqa mamlakatlarda ham siyosatning turli-tuman masalalariga oid ulkan adabiyotlar oqimining paydo bo‘lishi, yangi ilmiy markazlarning yara-tilishi va boshqalar Amerika siyosiy fanining gullab-yashnayotganidan dalolat berar edi.

XX asrning 1940-1950-yillari oxirlarida dunyo siyosiy fanida amerikaliklar muhim rol o‘ynashda davom etdilar. Mazkur davrda amerikalik siyosatshunoslar asta-sekin siyosiy jarayonlarni qiyosiy-tarixiy tasvirlashdan ularni ijtimoiy jarayonlar bilan o‘zaro bog‘liqlik-da o‘rganishga o‘ta boshladilar.

Ular ayrim kishilar va ijtimoiy guruhlar xulq-atvori ruhiy asosla-nishining jamiyatdagi siyosiy jarayonlarga ta’sirini o‘rganishga alohi-da e’tibor berdilarki, bu hol siyosiy fanga bixeviorizmning kirib keli-shiga va siyosatshunoslikda bixevioristik yo‘nalishning shakllanishiga olib keldi. 1930-yillarda siyosiy munosabatlarning shakliy tuzilmasini insonning «tabiiy» mohiyatidan keltirib chiqarishga uringan Ch. Merriam boshchiligidagi bir guruh Chikago universiteti olimlarini bu yo‘nalishning asoschilari deb hisoblaydilar. Bu doktrinani yanada rivojlantirish ustida Garold Lassuel ishladi. 1960-yillarda tadqiqotchi bixevioristlar orasida D. Iston, R. Dal va boshqa ko‘zga ko‘ringan nazariyotchilar bor edi.

Hozirgi paytda Amerika siyosatshunosligida bu fanga oid tadqi-qotlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir:

1) Amerika boshqaruvi va siyosati asoslarini – umummilliy siyosiy institutlar, saylov texnologiyalari, siyosiy yo‘lboshchilik, siyo-siy xulq-atvor va boshqalarni o‘rganish;

21

2) ko‘p mamlakatlardagi siyosiy muammolarni tadqiq etish bilan bog‘liq bo‘lgan qiyosiy siyosat;

3) xalqaro munosabatlar va xalqaro siyosat, urush va tinchlik, xalqaro ijtimoiy harakatlar, qurollanish va qurolsizlanishni nazorat qilish, xalqaro tashkilotlar faoliyatiga oid muammolar o‘rganiladi;

4) siyosiy falsafa va siyosiy fan, siyosiy fikrning tarixidan bosh-lab uning hozirgi falsafiy talqinlarigacha qamrab olgan muammo-larning keng doirasi ishlab chiqiladi;

5) siyosatni ijtimoiy hayotning muayyan sohalarida – shaxs miqyo-sidan ijtimoiy guruhlar, ishlab chiqarish, ishbilarmonlik va boshqa sohalarda faoliyat ko‘rsatishning amaliy jihatlarini tadqiq etuvchi amaliy siyosatshunoslikning mazmun va usullarini ishlab chiqish.

Hozirgi zamon siyosiy fanining asoschilaridan biri – Charlz Merriamdir (1874-1953). U 17 yil davomida Chikago universitetininig siyosiy fanlar bo‘limiga boshchilik qildi. Ana shu bo‘lim doirasida siyosiy tadqiqotlarning Chikago maktabi shakllandi. Siyosiy fanni siyosiy xulq-atvor haqidagi fan sifatida tasavvur qilishni aynan Ch.Merriam nomi bilan bog‘laydilar.

O‘zining «Siyosatning yangi jihatlari» nomli tadqiqotida Ch. Merriam o‘tgan yuz yil davomida siyosiy tadqiqotlar sohasida erishil-gan va katta ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan yutuqlarni tadqiq etib chiq-di. Uning fikricha, ularning ilmiyligi siyosiy g‘oyalar, institutlar, jara-yonlarni siyosiy o‘rganishga, geografik muhitni, etnik va biologik xususiyatga ega fanlarni tahlil qilishga, ijtimoiy va iqtisodiy kuchlarni siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq ravishda o‘rganishga, siyosiy g‘oyalar va institutlarning kelib chiqishini biologiyada evolyutsion nazariya-ning kashf etilishi bilan bog‘lab tadqiq etishga, siyosiy jarayonlarning statistik yoki matematik tahlili shaklidagi siyosiy hodisalarning miq-doriy o‘lchovlaridan foydalanishga intilganliklarida namoyon bo‘ladi. «O‘ylaymanki, – deb qayd qilgan edi u, – siyosatni, balki, ehtimol umuman ijtimoiy fanlarni tadqiq etishning miqyoslari va usullarida yuz beradigan muhim o‘zgarishlar arafasida turibmiz»1.

Ch.Merriam ijtimoiy fanlar sohasida fanlararo tadqiqotlar o‘tka-zishga, siyosiy hodisalarni tahlil etishda tabiiy fanlarning ma’lumot-laridan keng foydalanishga da’vat etdi. «Biologiya, psixologiya, antro-

1 Мерриам Ч. Новые аспекты политики.//Антология мировой политической мысли. В 5-т. Т.2. –М., 1997. –С.197.

22

pologiya, meditsina haqidagi fanlar o‘z tadqiqotlari natijalaridan ijti-moiy vaziyatlarda foydalanish yo‘lidan olg‘a bormoqda. Ularning vakillari hamma yerda – Kongressda, markazlarda, sudlarda bor. Gar-chi tabiiy fanlar bilan shug‘ullanuvchi olimlarning da’volari va ijti-moiy aqidalari ko‘p bo‘lsa ham, siyosatshunoslar ularga bepisandlik bilan qaramasliklari kerak. Muhimi, siyosatshunoslik va boshqa ijti-moiy fanlar bir-birlariga qarab yo‘nalmoqdalar, jamiyatshunoslik va tabiatshunoslik bir-birini to‘ldirgan holda, o‘z kuch-g‘ayratlarini bir-lashtirib, insoniyat oldida turgan ulug‘vor vazifani ratsional bilish va odamlarning xulq-atvorini nazorat qilish vazifasini hal etmoqdalar»1.

Ch.Merriam yangi fanning metodologik muammolarini hal qilishdan tashqari, siyosiy hokimiyat va demokratiya nazariyasi masa-lalarini o‘rgandi, yangi metodlar yordamida Amerika siyosiy partiya-lar tizimini va siyosiy liderlik muammolarini tadqiq etdi.

Garold Lassuel (1902-1978) siyosiy fan doirasidagi tadqiqotlarga yo‘naltirilgan va siyosiy xulq-atvorni o‘rganishda ijtimoiy psixologiya tahlilidan keng foydalanadigan integratsiyalashgan siyosiy bilimni yaratishga intildi.

G.Lassuel individning siyosatga munosabatini taqozo etuvchi asosiy omil shaxsiyatning psixologik mexanizmidir, deb hisoblovchi siyosiy ruhshunoslik tahlili (psixoanaliz) nazariyasini shakllantirdi. Ana shu nazariyaga muvofiq u siyosiy shaxslar tipologiyasini ishlab chiqdi. G.Lassuel shaxsning u yoki bu siyosiy rolni tanlashga moyil-ligi mezonidan kelib chiqqan holda, siyosatchilarning uchta asosiy tipini ajratib ko‘rsatdi:

• ma’muriyatchi; • targ‘ibotchi; • nazariyotchi. G.Lassuel siyosatchilarning yuqorida ko‘rsatilgan tiplarini tavsif-

lar ekan, ularning ijobiy va salbiy xususiyatlarini qayd etgan holda, aralash tip deb hisobladi.

O‘zining «Siyosat: kim nimani qachon va qanday oladi?» deb nomlangan tadqiqotida G.Lassuel jamiyatdagi qadriyatlarni taqsimlash haqidagi masalani tadqiq etishni siyosiy fanning asosiy vazifasi deb qaradi, zero, siyosiy faoliyatning o‘ziga xosligi shu masalaga kelib taqaladi. Agar jamiyatning iqtisodiy sohasida moddiy qadriyatlar, 1 O‘sha joyda. –С. 207.

23

madaniyat sohasida ma’naviy qadriyatlar ishlab chiqilsa, siyosiy soha-da qadriyatlar ishlab chiqarilmaydi, balki taqsimlanadi. Qadriyatlarni kim taqsimlasa, hokimiyatning egasi ham o‘sha bo‘ladi. Kim nimani, qachon va qanday oladi – bu, G.Lassuelning fikriga ko‘ra, siyosiy jarayon va siyosiy xatti-harakatlarni tahlil qilishda asosiy masaladir.

Yana bir mashhur amerikalik siyosatshunos Gabriel Almond bo‘lib, uning tadqiqotlari doirasi siyosiy tizim va siyosiy madaniyat masalalarini qamrab oladi.

G.Almond tomonidan ishlab chiqilgan siyosiy tizim modelida “kirish” va “chiqish” funksiyalariga ko‘proq e’tibor berilgan. Ameri-kalik siyosatshunosga siyosiy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lmish siyosiy qarashlar va siyosiy tizim faoliyatining o‘ziga xos xususiyat-lari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat mavjudligini ko‘rsatib berdi.

G.Almond zamonaviy siyosatshunoslikning klassiklari qatoriga kirib, uning asarlari faqatgina qiyosiy siyosatshunoslik va siyosiy nazariya emas, balki umuman siyosatshunoslik fanining rivoji uchun ham ahamiyatlidir. G.Almond siyosatshunoslikda eng ko‘p tilga olina-digan mualliflardan va shu ko‘rsatkich bo‘yicha qiyosiy siyosatshu-noslikda yetakchidir. Almondning konsepsiyalari va amaliy xulosalari ushbu qo‘llanmaning boshqa bo‘limlarida ham o‘z aksini topgan.

Robert Dal esa qarorlarni qabul qiluvchi elitalar va guruhlarni tadqiq etish, liberal demokratik nazariyani tahlil qilish bilan shug‘ul-landi. Uning «Demokratik nazariyaga kirish», «AQShdagi plyuralistik demokratiya» degan kitoblarining nomlari ularning yo‘nalishi va maz-munidan darak berib turadi.

Xalqaro munosabatlar va nizolar sohasidagi tadqiqotlar XX asr siyosiy fikrining rivojlanishidagi yo‘nalishlardan birini tashkil etadi. Amerika siyosiy fikrining bu sohadagi mumtoz vakili – Gans Morgentau (1904-1982). U ishlab chiqqan asosiy konsepsiya bu kuch atamalari bilan ifodalanadigan «manfaat» konsepsiyasidir. Mazkur konsepsiya «siyosatni nazariy idrok etish imkonini berib, siyosiy fanga ratsionallik nazariyasini olib kiradi. U tashqi siyosatdagi hayratlanarli yaxlitlikni ochib beradi; shu tariqa, Amerika, Buyuk Britaniya yoki Rossiyaning o‘z-o‘zicha izchil siyosati bir-birining o‘rniga keluvchi davlat arboblarining intellektual va axloqiy sifatlaridan, turli motivlar va mayllardan qat’iy nazar, voqealar-ning oqilona, tushunarli zanjiri sifatida namoyon bo‘ladi»1. 1 Моргентау Г. Международная политика.//Антология мировой политической мысли. В 5-т. Т.2. –М., 1997. –С.501.

24

G.Morgentau, xalqaro siyosat boshqa har qanday siyosat singari ta’sirga ega bo‘lishi uchun kurashish kerak, deb hisobladi. Bu kurash vaqt va makonda universal bo‘lib, tajriba bu fikrni rad etish mumkin emasligini ko‘rsatadi. Har qanday siyosat kuch-qudratni saqlashga yoki uni oshirishga yohud namoyish qilishga intiladi. Xalqaro xulq-atvorning uch tipi mana shu uch namunaga muvofiq bo‘ladi.

Millat kuch-qudratining unsuri diplomatiya hisoblanadi. Diploma-tiya milliy manfaatlarni tinch vositalar orqali ta’minlashga qodir bo‘li-shi lozim. Diplomatiyaning asosiy to‘rtta qoidasi, G.Morgentauning fikriga ko‘ra, quyidagilardir:

1) urush ruhini uyg‘otishi mumkin bo‘lgan doktrinalardan, mav-hum g‘oyalarga berilib ketishdan holi bo‘lish;

2) tashqi siyosiy maqsadlar milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bayon etilishi va adekvat kuch-qudrat bilan qo‘llab-quvvat-lanishi;

3) diplomatiya siyosiy vaziyatni boshqa davlatlarning ham nuqtai nazaridan ko‘rishi lozimligi;

4) davlatlarning ular uchun hayotiy muhim bo‘lmagan barcha masalalar bo‘yicha o‘zaro yon berishlarga tayyor bo‘lishlari1.

G.Morgentau eng asosiy manfaatlardan tortib mayda, mahalliy manfaatlargacha bo‘lgan milliy manfaatlar tasnifini ishlab chiqdi. U davlatning qudratini belgilovchi omillar tizimini ko‘rsatib o‘tdi. Ular jumlasiga, birinchi navbatda, diplomatiyaning sifati, geografik muhit, tabiiy zaxiralar, harbiy qudrat va sanoatning salohiyati, aholining soni, milliy tabiat va axloqni kiritdi.

Amerika siyosiy fani ko‘pchilik Yevropa mamlakatlaridagi siyo-siy fanning rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Urushdan keyingi ikki o‘n yillikda, ayniqsa, 1960-1980-yillarda nemis siyosiy fani ham ulkan yutuqlarga erishdi. Bu yutuqlar, eng avvalo, K.Bayme, G.Lyubbe, T.Rormozer va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq.

Germaniya siyosiy fanining tabiati va yo‘nalishlari haqida uning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan muammolarni sanab chiqish orqali ham tasavvur hosil qilish mumkin:

• siyosat nazariyasi; • siyosiy g‘oyalar tarixi; •fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning faoliyat ko‘rsatishi.

1 O‘sha joyda. –С.504-507.

25

Hozirgi zamon siyosat nazariyasining eng muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida – siyosiy ta’limotlar tarixini o‘rganishga katta e’tibor qara-tilmoqda. Bunda nemis siyosatshunosligining doimiy rivojlanib bora-yotgan tamoili bu boradagi tadqiqotlar doirasining kengayishidir.

Nemis siyosiy fani bir tomondan nazariy, falsafiy va milliy qad-riyat asoslarining, ikkinchi tomondan, empirik asoslarning uzviy bog‘-lanish an’analari negizida rivojlandi va faoliyat ko‘rsatdi. Germaniya-da siyosiy fanning bir necha konsepsiyalari mavjudligi diqqatni tor-tadi. Ulardan birining tarafdorlari uni davlat institutlari dinamikasini o‘rganish bilan to‘ldirilgan davlatshunoslik sifatida talqin etadilar. Ikkinchi guruh vakillari siyosiy fanning yagonaligini inkor qilib, siyo-siy fanlar – tarix, sotsiologiya, psixologiya va iqtisod haqida so‘z yuritadi. Uchinchi konsepsiya tarafdorlari esa, siyosiy fanga sotsiolo-giyaning bo‘limlaridan biri sifatida qaraydi. To‘rtinchi yondashuv esa siyosatshunoslikning vazifasi hozirgi zamonni tarixiy jihatdan tahlil qilishdan iborat, deb hisoblovchi tadqiqotchilarning yondashuvidir.

Uchinchi konsepsiya tarafdorlaridan biri nemis sotsiolog olimi va siyosiy arbobi, ijtimoiy ziddiyat nazariyasining asoschisi – R.Daren-dorf (1929-yilda tug‘ilgan). R.Darendorfning fikriga ko‘ra, har qanday jamiyatdagi kishilarning har bir guruhi muayyan pozisiyaning vakili sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda har bir pozitsiya muayyan ijtimoiy rolni bajarish bilan bog‘liq. Ijtimoiy rol muayyan bir jamiyatda ma’-lum bir pozitsiyaning vakiliga berilgan xulq-atvor usullarining yig‘in-disidir. Boshqacha aytganda, bu ijtimoiy choralar tizimi yordamida har bir konkret insonni o‘zini muayyan tarzda tutishga majbur qilish-dir. Xulq-atvorni me’yorlashtirishning majburiy tabiati R.Darendorf «majburiy muvofiqlashtirilgan assotsiatsiyalar» deb atagan ijtimoiy guruhlarning eng muhim belgisi deb hisoblanadi.

Qaror topgan me’yorlarga so‘zsiz rioya qilish insonga ancha yuqori mavqelarga ko‘tarilish imkonini, me’yorlarni belgilash, ularni sharxlash va boshqa odamlarning me’yorlarga to‘g‘ri kelmaydigan xulq-atvoriga qarshi choralar qo‘llash vakolatini beradi. Mana shu va-kolatlarning jami hukmronlikning mavjudligini anglatadi, kimningdir hukmronlik qilishi, kimningdir bo‘ysunishi esa ziddiyatga olib keladi.

R.Darendorf ziddiyatning tabiati va mohiyatidan kelib chiqqan holda sinflarni asosiy belgisi hukmronlikda ishtirok etish yoki ishtirok etmaslikdan iborat bo‘lgan nizolashuvchi ijtimoiy guruhlar sifatida ta’riflaydi.

26

R.Darendorf faqat ziddiyatlarning mohiyatinigina aniqlab qol-maydi, balki ularni 15 turga ajratib tasnif qilishga urinadi. Bitta rolga turli guruhlarning da’vo qilishi, rollar o‘rtasidagi, ijtimoiy guruhlar ichidagi, guruhlar o‘rtasidagi va boshqa ziddiyatlar, ayniqsa, katta ahamiyatga egadir.

Olim ziddiyatlarni hal qilish imkoniyati mavjudligini ham ko‘zda tutadi. Ziddiyatlar qancha keskin bo‘lsa, ijtimoiy safarbarlik, ya’ni boshqa maqomdagi pozitsiyalarga o‘tish shunchalik qiyinlashadi.

Xanna Arendt (1906-1975) esa totalitarizm muammolarini chuqur o‘rgangan nemis siyosatshunos olimasi edi. O‘zining «Totalitarizm-ning manbalari» (1951) asarida Arendt ta’kidlagan ediki, natsizm va stalinizm zamonaviy davlat shakllari bo‘lib, ularni an’anaviy bo‘ysun-dirish shakllari bilan adashtirmaslik kerak. Totalitarizm o‘z davlati va undan tashqarida cheklanmagan hokimiyat tomon harakat qiladi. Uning alohida belgilari sifatida davlat mafkurasining mavjudligi va terrorning siyosiy hokimiyatni o‘rnatish va mustahkamlash vositasi ekanligi, yagona to‘g‘ri g‘oya deb tan olinadigan mafkuraning amalda joriy etilishi kabilar namoyon bo‘ladi. «Totalitar odam», Arendtning fikricha, avtomatlashtirilgan, begonalashgan individ, «omma»ning kollektiv ijtimoiy tanaga zo‘rlik va umumiy mafkuraviy manipulyat-siya yordamida birlashtiriladigan vakili. Uning g‘oyalariga ko‘ra, tota-litar tuzumning ideal modeli bu odamda harakatning oddiy motivlari, keyinchalik ochlik va qiynoqlar yordamida normal psixologik va tana reaksiyalar buziladigan yoki yo‘q qilinadigan natsistlar konslageridir.

Arendt ma’lum ma’noda zamonaviy amerika siyosiy nazariyasi-ning asosini belgilab bergan mashhur nemis muhojir-olimlari (G.Mor-gentau, T. Adorno, M. Xorkxaymer, G. Markuze, L. Strause va b.)dan biri hisoblanadi. O‘z tadqiqotlarida u G‘arbiy Yevropa ilmiy an’anasi-ga, Platon, Aristotel, Makiavelli, Gobbs, Russo, de Tokvil, Marks, Kant va boshqalarga asoslangan va shu sababli, universal ijtimoiy fenomenlarni ularning individual o‘lchami, ya’ni «inson holati»ni in-kor qilmagan holda tahlil qildi. Uning asosiy ijodiy qiziqishlari totali-tarizmni o‘rganishdan tashqari, siyosiy hayot (ommaviylik sohasi)ning avtonomligini ta’minlashning nazariy va amaliy vazifasi; ozodlikning “so‘z”, «harakat» va «plyuralizm»ni o‘z ichiga olgan kommunikativ amaliyot (muloqot) sifatida qayta talqin qilinishi; Amerika respublika-nizmi nazariy merosining erkin siyosiy tartibot qurish tajribasi sifatida talqin qilinishi kabi masalalarni ham qamrab olgan edi. Arendt o‘z

27

ilmiy-falsafiy xulosalarini ko‘p holatlarda konkret muammolar totali-tarizm, revolyutsiya, ommaviy jamiyat sharoitida madaniyat inqiroz-lari, ozodlikning zanglashi va boshqa masalalarning tahliliga asoslan-gan holda chiqarar edi.

Fransiyada siyosiy fanning shakllanishi ikkita ramziy sana – E.Butli tomonidan «Siyosiy fanlarning erkin maktabi»ga asos solingan 1871- yil hamda A.Zigfridning «G‘arbiy Fransiyaning Uchinchi res-publika davridagi siyosiy xaritasi» nomli kitobi nashr etilgan 1913- yil o‘rtasidagi taxminan yarim asr ichida yuz berdi. Ushbu ikki sana o‘rtasida Fransuz siyosiy fanining asosini tashkil etgan ko‘p tadqiqot-lar e’lon qilindi.

Fransiya siyosatshunosligining o‘ziga xos jihati siyosiy fanning asta-sekin Konstitutsiyaviy huquqdan ajralishi va, asosan, siyosiy institutlar va munosabatlar, saylov tizimlari va saylovlar, ijtimoiy boshqaruv bilan bog‘liq masalalarning o‘rganilishidir. Fransiya siyosatshunoslari tomoni-dan rivojlantirilgan institutlar nazariyasiga ko‘ra, siyosat turli siyosiy institutlar (davlat, siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari) faoliyatining natijasidan iborat. Demak, siyosatshunoslikning asosiy vazifasi mazkur jamiyatda faoliyat ko‘rsatayotgan turli hil institutlarni o‘rganishdir. Siyo-siy hokimiyat egalari sifatida institutlar tegishli huquqiy me’yorlar bilan mustahkamlab qo‘yilgan barqaror tuzilmalar sifatida namoyon bo‘ladi. Keyingi yillarda Fransiya siyosatshunosligi Amerika siyosiy fanining ta’siri ostida institutlarning amalda faoliyat ko‘rsatishi va o‘zaro ta’sirini o‘rganishni boshqa ijtimoiy omillarni o‘rganish bilan bog‘lash zarurligini tobora ko‘proq anglab yetmoqda.

Fransiya siyosatshunoslarining asosiy diqqat-e’tibori siyosiy hokimiyat konsepsiyasiga qaratilgan. Ular siyosiy hokimiyatni tarixiy jihatdan ko‘rib chiqar ekanlar, uning asta-sekinlik bilan borgan evo-lyutsiyasiga e’tibor beradilar. Ushbu evolyutsiya hokimiyat shakllari-ning anonim shaklidan tortib, dunyoning ko‘p mamlakatlariga xos bo‘lgan institutsiyalashgan hokimiyatgacha bo‘lgan o‘zgarishlarida namoyon bo‘ladi.

M.Dyuverje (1917-yilda tug‘ilgan) «Siyosiy partiyalar», «Siyosat sotsiologiyasi: siyosiy fan unsurlari», «Yanus. G‘arbning ikki yuzi» kabi tadqiqotlarida hokimiyatning ikkiyuzlamachiligi konsepsiyasini bayon qildi. Ushbu konsepsiya mexanik va uzviy birdamlik nazariyasidan kelib chiqqan edi. Unga ko‘ra, hokimiyat avval boshdan ikkiyuzlamachidir, chunki siyosat individlar va guruhlar o‘rtasidagi kurashdan iborat va

28

unda yutib chiqqanlar mag‘lublar hisobiga imtiyozlardan foydalanadilar hamda, ayni paytda, davlatning butun resurslarini o‘zlari uchun foydali bo‘lgan ijtimoiy tartibni o‘rnatishga yo‘naltiradilar.

Siyosiy partiyalar muammolarini o‘rganib chiqib, M.Dyuverje hozirgi zamon siyosiy partiyalarining tashkil etilishi ko‘p jihatdan demokratik tamoyillarga mos emas, degan xulosaga keladi: siyosiy partiyalarning umumiy evolyusiyasi ular bilan demokratik tuzum me’yorlari o‘rtasidagi farqni kuchaytiradi. M.Dyuverjening fikriga ko‘ra, siyosiy partiyalar evolyusiyasi parlament faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

Fransuz sotsiologi Raymon Aron (1905-1983)ning «Demokratiya va totalitarizm» tadqiqoti siyosiy tuzumlar nazariyasiga bag‘ishlan-gan. R.Aron davlatni «mafkuradan xoli qilish» konsepsiyasi va yago-na industrial jamiyat nazariyasining mualliflaridan biri, siyosiy jami-yatshunoslikka oid tadqiqotlar o‘tkazgan olimdir.

Mishel Kroze siyosat insonni o‘zgartira olmaydi, chunki uning o‘zi uzluksiz tarzda o‘zgarib turadi, deb hisoblaydi. Siyosat va davlat jamiyatda asosiy rolni o‘ynashga da’vo qilmasliklari lozim. Ular kishilarning taqdirini hal qilmasliklari, balki o‘z faoliyatlarini sharoit-lar yaratish bilan cheklashlari lozim.

XX asrning siyosiy fikri siyosat nima, demokratiya, hokimiyat, dav-lat va boshqalarning mohiyati nimadan iboratligi haqidagi eski muam-molarni ko‘p jihatdan yangicha hal qilayotgan yo‘nalishlar, ilmiy mak-tablar va siyosiy qarashlarning katta diapazoni bilan ajralib turadi.

XX asr siyosiy mutafakkirlarining kattagina qismi faqat ilmiy yondoshuv vakillari bo‘lib qolmasdan, balki u yoki bu ijtimoiy pozit-siyani egallaydilar. Bu jihatdan hozirgi zamon siyosatshunoslik fani siyosiy g‘oyalarning rivojlanishi tarixida faqat ayricha bir yondashuv sifatida qoladi.

Siyosiy fikr taraqqiyotining butun tarixi zamon da’vatlariga oqilona javoblarni qidirib topishdan iboratdir. Uni o‘rganish hozirgi davr kishisiga siyosat dunyosini baholashda dogmatizm va biryoqla-malikdan qutulish imkonini beradi. Siyosiy va huquqiy fikr tarixi insonning dunyoni butun murakkabliklari bilan ko‘rishga urinishidan guvohlik beradi.

29

Muhokama uchun savollar: 1. Siyosiy ong qanday funksiyalarni bajaradi? 2. Siyosiy ongning shakllanishi va rivojlanishida qanday manbalar

asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi? 3. Siyosiy ongning vazifalarini kengaytirish mumkinmi? 4. Empirik va ijtimoiy siyosiy ong darajalarining farqi nimada? 5. Siyosiy ongning shakllanishi qanday jarayonlarga bog‘liq? 6. Prezident Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” degan-

ida nimalarni nazarda tutgan edi? 7. Siyosiy mafkurani qanday tushunasiz? 8. Siyosiy mafkuraning vazifasi va darajalari o‘rtasidagi farq

nimada? 9. Zamonaviy mafkuralarning siyosiy hayotga qanday ta’siri bor?

10. Prezident Islom Karimov asarlarida siyosiy mafkura masalasi qanday izohlangan va uning bu boradagi yozgan qaysi asarlarini bilasiz?

Mustaqil ish topshiriqlari: 1. Ma’lumki hozirgi zamonning yirik mafkuralari qatorida milliy

mafkuralar ham muhim o‘rinni egallaydi. Bizning milliy maf-kuramiz kelib chiqishi va mazmun-mohiyatiga ko‘ra boshqa maf-kuralardan farqi nimada ekanligini tushuntirishga urinib ko‘ring.

2. Siyosiy mafkuraning amal qilish darajalari bir xil emasligini inobatga olib, uning nazariy-konseptual, dasturiy-direktivalik va xulq-atvorlik darajalari haqida tahliliy fikringizni bayon eting.

3. Bugun dunyoda ko‘plab mafkuraviy oqimlar tarqalgan. Ushbu zamonaviy yirik mafkuraviy oqimlarni, jumladan, liberalizm, neoliberalizm, konservatizm, neokonservatizm, sotsial-demokra-tiya, diniy mafkuralarning maqsad va vazifalari haqida qisqa ma’lumot tayyorlang.

4. Mamlakatimizda milliy mafkurani rivojlantirish va takomil-lashtirish yo‘lida olib borilayotgan keng ko‘lamdagi chora-tad-birlarga doir referat tayyorlang.

30

2-BOB. SIYOSIY TUZUMLARNING QIYOSLASHUVI. SIYOSIY INSTITUTLAR

2.1. Siyosiy tuzum tushunchasi va uning asosiy ko‘rinishlari Dars maqsadi: – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Siyosiy jarayonlar va munosabatlarga ta’sir etuvchi iqtisodiy,

ijtimoiy, etnik va diniy omillar haqida tushuncha berish; – Talabalarni siyosiy tuzum va uning turlari bilan tanishtirish; – Bundan tashqari ushbu darsning maqsadi siyosiy tuzumlarning

klassifikatsiyasini tahlil etish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

Demokratik tuzum, Liberal tuzum, Avtokratik despotik tuzum, mustabidlik tuzumi, Tiraniya tuzumi, Avtoritar siyosiy tuzum, Totalitar siyosiy tuzum, harbiy siyosiy tuzum, Fashistik siyosiy tuzum, Irqiy siyosiy tuzum, Diniy siyosiy tuzum.

Jamiyat va davlat faoliyatiga rahbarlik qilish, boshqarish hamda uning manfaatlariga xizmat qilish kabi tushunchalar zamirida siyosiy-ijtimoiy hayotning asosiy qirralari namoyon bo‘ladi.

Jamiyat hayotini tubdan yaxshilash, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini ko‘tarish, fuqarolarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish imkoniyati avvalom bor, mavjud siyosiy munosabatlarning barqorligi samarasi o‘laroq, vujudga keladi. Buning uchun mas’uliyat asosan barcha ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan funksiyalar sohibi davlat zimmasiga yuklatilgan.

Hokimiyatni amalga oshirish mas’uliyati bugungi jamiyat a’zolari oldidagi majburiyat bo‘lishi bilan birga, kelajak avlod taqdirini belgilovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham “siyosiy tuzum” tushunchasi bugungi kunda har doimgidek, ham yuqori ahamiyat kasb etuvchi siyosiy-yuridik termin sifatida ko‘riladi.

Siyosatshunoslik, davlat va huquq nazariyasi, konstitutsiyaviy huquq sohalarida ayniqsa, keng qo‘llaniladigan ushbu tushuncha, dav-

31

lat qurilishi va boshqaruvga oid davlat-huquq kategoriyalarining mohiyat va mazmunini kengroq ochib berishga yordam beradi.

Ushbu termin fanimizda paydo bo‘lgan oxirgi avlodga daxldor tushunchaning mohiyat mazmunini o‘rganishning iloji yo‘q edi. Adabiyotlarimizda mustaqillik yillaridan boshlab, tilga olina boshla-gan ushbu tushuncha milliy davlatchiligimizning davlat – huquqiy poydevorini mustahkamlashda amaliy yordam berdi.

Xorijiy mamlakatlar misolida siyosiy tuzumga, uning mazmun va mohiyatiga, ko‘rinishlarigagina e’tibor berar ekanmiz, milliy davlat-chiligimiz an’analarini davom ettirishda ma’lum darajada undan foy-dalanamiz.

Siyosiy tuzum tushunchasi ham ma’lum kompleks xususiyatlar doirasiga ega shart-sharoit va talablardan iborat bo‘lib, davlat hoki-miyatini amalga oshirish chog‘ida o‘zini namoyon qiladi. Har bir mamlakatda, davlat boshqaruv shakli, jamiyat hayotini boshqarish uslublari o‘ziga xos bo‘lib, muayyan siyosiy tuzumni namoyon qiladi. Demak siyosiy tuzum bevosita davlat va jamiyat boshqaruvini amalga oshirishda namoyon bo‘ladigan, hokimiyat organlari, idoralari hamda muassasalari, davlatning mansabdor shaxslari tomonidan o‘z vakolat-larini amalga oshirishda, qo‘llaniladigan vosita, usul va uslublar yi-g‘indisi hisoblanadi.

Darvoqe, har bir davlatda, o‘ziga xos muayyan shart-sharoitlar, turli imkoniyat darajasi, xalqning mentaliteti, davlatning harbiy-iqtisodiy qudrati tufayli davlat va siyosiy tuzumi ham aynan bir-biriga o‘xshamaydi. Lekin siyosiy tuzumni tavsiflovchi qator belgi va xusu-siyatlarni ko‘rib chiqib, ma’lum darajadagi siyosiy tuzumning ko‘ri-nishlarini shartli ravishda turkumlarga ajratamiz.

Xorijiy davlatlarni ma’lum turkumlarga ajratib o‘rganish metodini ushbu tushunchaga ham nisbatan qo‘llaymiz. Chunki, rivojlangan davlat-larning siyosiy tuzumi, rivojlanayotgan yoki rivojlanish darajasi juda ham past bo‘lgan mamlakatlarning siyosiy tuzumidan keskin farq qiladi.

Siyosiy tuzumni tavsiflovchi omillar qatoriga mamlakatdagi qonunlarning mazmunini, xorijiy mamlakatlar bilan o‘zaro munosa-batlari, milliy huquq va xalqaro huquqning mushtaraklik darajasi, in-son huquq-erkinliklariga munosabat, davlat hokimiyatini shakllanish va idora etish tartiblari, jamoat birlashmalarining huquqiy va real holati, fuqarolik jamiyatining asoslari kabilarni kiritish mumkin.

32

Ayniqsa, hokimiyatni amalga oshirishda, davlat faoliyatini tashkil etish prinsiplarining mazmuni mamlakat siyosiy tuzumining mohiyatini ochib beradi. Yuridik adabiyotlarda, siyosiy tuzum bilan birga ba’zan (hozirgi kunda keng yoyilgan) “davlat tuzumi” termini, tushunchasi tilga olinadi. Ushbu tushunchalar ba’zan sinonim tushuncha sifatida qo‘llan-sa-da, umuman olganda, ular orasida prinsipial nuqtai-nazardan, ma’lum jiddiy farqlar bor. Konstitutsiyaviy huquqning alohida institutlari hisob-langan davlat mexanizmi, organlar va idoralari, shuningdek, mansabdor shaxslar orasidagi davlat boshqaruviga oid faoliyat yuzasidan shakllan-gan mavjud munosabatlar tabiati davlat tuzumini namoyon etadi. Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan ijtimoiy tuzumning bar-cha munosabatlari real hayotda doimo o‘z aksini topa olmaydi. Davlat boshqaruvi shaklida ko‘proq namoyon bo‘luvchi, uni tavsiflashda qo‘l keluvchi davlat tuzumi tushunchasiga nisbatan siyosiy tuzum tushun-chasi ancha kengroq qamrovli institut hisoblanadi.

Siyosiy tuzumning asosiy ko‘rinishlari ikki shaklda namoyon bo‘la-di. Siyosiy tuzumning birinchi shakli demokratik siyosiy tuzum deb, ikkinchi ko‘rinishi nodemokratik siyosiy tuzum deb ifodalanadi. Demo-kratik siyosiy tuzum insoniyat orzu qilgan, kishilik jamiyati doimo unga intilgan bo‘lib, hozirgi kunda, aksariyat g‘arb mamlakatlari (Yevropa), Amerika, Osiyo mintaqasidagi ba’zi davlatlarda mavjud. Ammo, demo-kratik siyosiy tuzumga qo‘yilgan talablar ko‘lami shunchalik kengki, eng demokratik hisoblangan davlatlar ham ushbu talablarni to‘liq bajarishga qiynalib qoladi. Chunki demokratik siyosiy tuzumning ta’-minlanishi mamlakatdagi mavjud shart-sharoitlar, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish darajasi, aholining siyosiy-huquqiy ongining ahvoli bilan ham bevosita bog‘liqdir. Shunga qaramay, har bir davlatning demokratik siyosiy tuzumga ega bo‘lishlikka haqqi bor, harakati, intilishi, hattoki kurash talab qiladigan bu holatga ba’zi mamlakatlar xalqi yuzlab, ba’zilar o‘n yillar davomida qilgan sa’y-harakatlari bilan erishgan.

Demokratik tuzum va uning asosiy belgilari

Demokratik siyosiy tuzum mavjud bo‘lgan davlatlardagi xalqlar ushbu tuzumni himoya qilishga qodir millatga aylangan desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Demokratik siyosiy tuzumda jamiyat a’zolari-ning siyosiy-huquqiy erkinlik darajasi yuksak pog‘onaga ko‘tarilgan bo‘lib, ijtimoiy muhit davlat hokimiyatiga ta’sir o‘tkazuvchi fuqarolik

33

jamiyati institutlarining to‘liq nazorati ostida bo‘ladi. Demokratik siyosiy tuzumda inson manfaatlari oliy qadriyat darajasida tavsiflanib, amalda o‘z aksini topgan. Ushbu tuzum tufayli, inson o‘z mulohazasi-ga ko‘ra, shaxsiy manfaatlarini hamda jamiyat farovonligini ta’min-lovchi siyosiy kuchni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu uning erkin saylovlar va referendumda qatnashish, hokimiyat organla-riga murojaat qilish huquqlarida namoyon bo‘ladi.

Manbalarda demokratiyada "xalq oliy hokimiyat timsoliga ega bo‘lib, bu hokimiyatni o‘zi bevosita amalga oshiradi yohud erkin say-lov tizimi orqali o‘zlari tanlagan vakillari vositasida amalga oshiradi-lar", deb ta’riflanadi. Avraam Linkoln (AQSh XVI prezidenti) ning so‘zlariga qaraganda, demokratiya – "xalqning shu xalq uchun amalga oshiradigan xalq boshqaruvidir".

Shu jihatdan I.Ilin ta’rifi ham qiziqish uyg‘otishi mumkin. U shunday yozadi: "Demos" so‘zi xalq ma’nosini anglatadi, "kratos" so‘zi kuch, hokimiyatni ifodalaydi. Haqiqiy davlat shu ma’noda "demokratik" bo‘lishi mumkinki, o‘zining eng yaxshi kuchlarini xalq-dan oladi hamda uni o‘z tuzilishida to‘g‘ri ishtirok etishga jalb qiladi. Bu shu eng yaxshi, kuchlarning doimiy tanlovi davom etib, xalq o‘z davlatini to‘g‘ri qurishni bilishi darkor.

Demokratiya ikki asosiy turga-bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va vakillik demokratiyalariga bo‘linadi. Bevosita demokratiya sharoitida saylangan yoki tayinlab qo‘yilgan rasmiy shaxslar vositachiligisiz fuqarolar ijtimoiy qarorlarni qabul qilishda qatnasha oladilar. Qadimgi Afina – jahondagi birinchi demokratiya bevosita demokratiyani 5-6 ming kishi qatnashadigan yig‘inlar yordamida amalga oshirilgan.

Hozirgi zamon jamiyati o‘zining murakkabligi, ko‘psonliligi bilan bevosita demokratiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. Shu-ning uchun bugungi kunda uning eng ko‘p qo‘llaniladigan shakli va-killik demokratiyasidir. Bunda fuqarolar siyosiy qarorlarni qabul qi-lish, qonunlarni ta’riflab berish hamda ijtimoiy farovonlik yo‘lidagi dasturlarni hayotga tatbiq etish uchun rasmiy shaxslarni saylaydilar. Bu rasmiy shaxslar murakkab ijtimoiy muammolarni chuqur o‘ylab, tartibli hal etishlari mumkin. Buning uchun ular boshqa xususiy shaxs-lar ega bo‘la olmaydigan kuch va vaqtlarini sarflashlari kerak bo‘ladi.

Demokratik tuzum barcha odamlarning tengligi va ozodligini e’tirof etib, davlatni boshqarishda xalqning ishtirokiga asoslanadi. Demokratik davlat faqat o‘z fuqarolarining huquq va erkinliklarini

34

e’lon qilibgina qolmay, bu huquq va erkinliklarning iqtisodiy asoslari-ni ta’minlash, ularning konstitutsiyaviy kafolatlarini ham belgilashi kerak bo‘ladi. Natijada, keng huquq va erkinliklar qog‘ozda emas, amalda mavjud bo‘lib qoladi.

Demokratik siyosiy tuzumning mavjudligini anglatuvchi qator talablar va shart-sharoitlarning umumiy yig‘indisi shunchalik salmoq-liki, muayyan davlatda, bir vaqtning o‘zida bu talablarni bajarish eng demokratik davlatlar uchun ham og‘irlik qilishi mumkin. Ya’ni, de-mokratik davlat deb tan olinishlik mas’uliyati juda ham yuqori. Shunga qaramay, aksariyat davlatlar o‘z imkoniyatlarini shunday siyo-siy tuzumni barpo etishga harakat qilmoqda. Bugungi kunga kelib, Yevropa davlatlari, qator Osiyo hamda Amerika davlatlarida demok-ratik siyosiy tuzum amal qilib, bu mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy salohiyati ham juda yuqori. Demokratik siyosiy tuzumni tavsif-lovchi qator belgilarga asosan quyidagilarni kiritamiz:

Demokratik institutlarining erkin va faol harakatining nafaqat cheklanmasligi, balki davlat hokimiyati tomonidan ushbu sohaga doir shart-sharoitlarni yanada yaxshilashga qaratilgan faoliyatning mavjud-ligi. Bunda ko‘ppartiyaviylik tizimining barqarorligi, jamoat birlash-malari, uyushmalar, assotsiatsiya va ijtimoiy harakatlar, fuqarolarinnig o‘zini o‘zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat hayotida tutgan mavqeining yuqori darajada baholanishi nazarda tutiladi;

Milliy huquqning konstitutsiya va qonun ustuvorligi prinsipi aso-sida amal qilishi, uning mazmuni va mohiyati xalqaro huquq normalar talabalariga to‘liq mos kelishi, huquq ustuvorligi tamoyilining milliy qonunchilikda aks etishi; davlat hokimiyatini amalga oshirish tamoyil-larining konstitutsiya darajasida mustahkamlanishi;

Ijtimoiy hayotda, barcha ijtimoiy qatlamlarning talab va ehtiyojlarini hisobga olinishi, shu jumladan, muxolifatchi siyosiy kuchlarinng man-faatlarini ham oyoq osti qilmaslik, ularning faoliyatini majburiy kuch ishlatish orqali yoki taziyq o‘tkazish vositalari bilan cheklashga yo‘l qo‘ymaslik, siyosiy plyuralizm tamoyilininig talablariga rioya qilish;

Erkin saylovlar hamda demokratiya shakllari boshqa ko‘rinishla-rining davriyligini ta’minlanishi, bunda sun’iy cheklovlar yoki muxo-lifatchi siyosiy kuchlarni siyosiy kurashdan chetlatishga urinishlarga yo‘l qo‘yilmasligi;

Shaxs huquq va erkinliklarining keng e’tirof etilishi, huquq va erkinliklar ijtimoiy-iqtisodiy - huquqiy kafolatlarining kompleksligini

35

ta’minlash, huquq va erkinliklarni amalga oshirishning real mexaniz-mini yaratilganligi, nafaqat fuqarolar balki mamlakatdagi barcha shaxslarinng qonuniy manfaatlarini himoya qilinishi, teng huquqliliy, barchaning qonun oldida tengligi;

Davlat va uning hokimiyat tizimida tarmoqlar hisoblangan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyatining to‘la o‘zaro mus-taqilligi, ularning bahamjihat ishlash mexanizmining mavjudligi, hoki-miyat taqsimlanishi va hokimiyat tarmoqlarining bir-birini tiyib turish hamda muvozanatda ushlash prinsipini amalda bo‘lishi; davlat organ-lari va mansabdor shaxslarning jamiyat va uning har bir a’zosi oldida-gi mas’uliyat hissining yuqori darajadaligi;

Ommaviy axborot vositalari faoliyatida oshkoralik, erkinlik, ular-ga axborot olish erkinligini ta’minlanishi, senzuraga yo‘l qo‘yilmaslik, xususiy ommaviy-axborot vositalarining davlat va jamiyat hayotiinng ko‘zgusi sifatida e’tirof etilishi.

Umuman olganda, demokratik siyosiy tuzum davlat boshqaruv shakli yoki tuzulish shakliga umuman bog‘liq emas. Federativ davlat hisoblangan AQSh, GFR kabi davlatlarda, unitar davlat Yaponiya, Ita-liyada yoki monarxiya boshqaruvidagi Buyuk Britaniya, Niderlandiya, respublika shaklidagi Chexiya, Fransiya davlatlarida demokratik siyo-siy tuzum o‘rnatilgan.

Liberal tuzum

Demokratik tuzumning eng zamonaviy shakllaridan biri liberal-demokratik tuzum hisoblanadi. U ko‘pchilik mamlakatlarda mavjud. Uning ahamiyati shu qadar kuchliki, ko‘pchilik olimlar uni hokimiya-tini amalga oshirish tuzumi emas, balki jamiyat taraqqiyotining muay-yan bosqichida sivilizatsiyaning yashash sharti deb hisoblashmoqda.

Shuningdek, davlat va huquq nazariyasida eng demokratik va insonparvarlik tamoyillariga asoslangan hokimiyatni amalga oshirish-ning siyosiy usul va uslublarini ham liberallikka taalluqli deb qarash-larini ham aytib o‘tish joiz. Bu tamoyillar eng avvalo shaxs bilan dav-lat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni belgilab beradi. Bunda inson o‘z mulki, huquq va erkinliklariga ega bo‘ladi, iqtisodiy jihatdan mustaqil, siyosiy erkin harakat qiladi. Shaxs bilan davlat o‘rtasidagi nisbatlarda ustuvorlik shaxs tomonida bo‘ladi. Liberal tuzum bozor munosabatlarini, bozor iqtisodiyotini tashkil etishni taqozo etadi. Bo-

36

zor esa teng huquqli, erkin va mustaqil sherikchilikni talab etadi. Libe-ral jamiyatda so‘z erkinligi, fikr almashish erkinligi, mulk shakllari erkinligi e’lon qilinadi, xususiy tashabbuskorlikka keng yo‘l ochiladi.

Bunday jamiyatda, davlat hokimiyati saylovlar yo‘li bilan shakl-lantiriladi. Davlat boshqaruvini amalga oshirish hokimiyatni taqsim-lash tamoyili asosida yo‘lga qo‘yiladi. Davlat boshqaruvida markaz-dan qochirish tamoyilidan foydalaniladi, ya’ni markaz mahalliy organ-lar hal eta olmaydigan muammolarnigina yechishni o‘z zimmasiga oladi. Liberal-demokratik tuzum, davlat (siyosiy) tuzumi bo‘lgan jamiyat, fuqarolik jamiyati deb ataladi.

Biroq buni ham ortiqcha ideallashtirish mumkin emas. Bu tuzumda aholi daromadlarining, ular turmush darajasining keskin tabaqalanishi ro‘y beradi, fuqarolarning boshlang‘ich imkoniyatlari bir-birlaridan juda katta farq qiladi, ularning ijtimoiy himoyasida muammolar bo‘ladi, faqat o‘zinigina o‘ylash (individualizm) rivojlanib ketishi mumkin.

Nodemokratik tuzum va uning turlari

Nodemokratik siyosiy tuzum insoniyatning davlat va jamiyat quri-lishidagi ilk davridan boshlab mavjud bo‘lgan. Hattoki, ilk demokratik ko‘rinishiga asos solingan qadimgi Rimda ham nodemokratik siyosiy tuzum amalda bo‘lgan. Chunki, nodemokratik siyosiy tuzum birinchi navbatda, xalq hokimiyatchiligini tan olinmasligi, davlat hokimiyatini asosan bir shaxs tomonidan idora etilishi, davlat hokimiyatiga intilish-ning siyosiy mexanizmini inkor etilishi bilan tavsiflanadi. Nodemokratik siyosiy tuzumning ko‘rinishlari turlicha bo‘lib, har bir ko‘rinishining o‘ziga xos muayyan belgi va xususiyatlari mavjud. Ularning asosiy ko‘rinishlariga alohida to‘xtalib o‘tamiz.

Avtokratik tuzumga asosan jamoa avtokratiyasi va yagona shaxs avtokratiyasi kiradi. Jamoa avtokratiyasi o‘z navbatida aristokratiya va oligarxiya deb nom olgan boshqaruv shakllariga bo‘linadi. Yagona shaxs avtokratiyasi despotiya mustabidlik, shaxsiy hokimiyat shakllariga ega.

Endi mazkur tuzumlarni batafsil ko‘rib chiqamiz. Despotik tuzum (yunoncha "cheklanmagan hokimiyat") – Hokimiyat istisnosiz faqat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mutlaq monarxiyaga (podshohlikka) xosdir. Despotik tuzumlar qadimda paydo bo‘lgan. U hokimiyatni boshqarishdagi o‘ta o‘zboshimchalik, fuqarolarning des-pot oldidagi to‘la huquqsizligi, boshqarishda hech qanday huquqiy va

37

axloqiy asoslarning bo‘lmasligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharo-itida mustaqil harakat qilish, norozilik bildirish, qahr-g‘azab izhor eti-shi mumkin emas – ular darhol bostiriladi.

Despotik tuzum asosan, O‘rta Yer dengizi mamlakatlarida, Yaqin Sharqda, Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, ya’ni Osiyo ishlab chiqarish usuli (osiyocha taraqqiyot yo‘li) qaror topgan davlat-larda uchragan. U insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xosdir. Biroq bu tuzum hozirgi bosqichda ham, hozirgi zamon davlat-larida ham ular rivojining tarixiy o‘ziga xosligi, bu davlatlardagi bosh-liqlarning shaxsiy fazilatlariga bog‘liq, ravishda paydo bo‘lgan va bo‘lishi ham mumkin.

Mustabidlik tuzumi – yakka shaxs hukmronligiga asoslangan. Mus-tabid hokimiyati odatda, zo‘ravonlik, bosib olish, ba’zan esa, qonuniy hokimiyatni ag‘darib tashlash natijasida o‘rnatilishi bilan despotiyadan farq qiladi. Unda ham huquqiy va axloqiy asoslar bo‘lmaydi, u zo‘ravon-lik, ba’zan esa terror va genotsid asosiga qurilgan bo‘ladi. Mustabid hokimiyati shafqatsizdir. U ham dahshat va qo‘rquvga asoslanadi. Mus-tabid har qanday qarshilikni tug‘ilishdayoq, bostirishga harakat qiladi. Boshqa mamlakat hududi va aholisini zabt etish nafaqat jismoniy va axlo-qiy zo‘ravonlikni, balki asoratga solingan xalq an’analari va urf-odatlarini tahqirlashga ham olib keladi. Mustabid tuzumlar qadimgi Yunoniston polislarida, ayrim o‘rta asr shahar-davlatlarida mavjud bo‘lgan.

Tiraniya tuzumi ham yakka shaxs boshqaruviga asoslangan. Bu-ning despotiyadan farqi shundaki, tiranning hokimiyati odatda zo‘-ravonlik natijasida, ba’zan qonuniy hokimiyatning o‘rnini egallash na-tijasida o‘rnatiladi. Huquqiy va axloqiy qadriyatlar hisobga olinmaydi, u o‘zboshimchalik, terror va genotsid asosida qaror topadi. Tiranning hokimiyati ayovsiz bo‘ladi. Tiraniya ham qo‘rquvga asoslangan. Tiran qarshilik ko‘rsatganlarni bostirishga harakat qiladi. Boshqa mamlakat hududi va aholisini zabt etish nafaqat jismoniy va axloqiy zo‘ravonlik-ni, shuningdek, bosib olingan xalqning an’analari va urf-odatlarini ham tahqirlashga olib keladi. Tiraniya idora usullari qadimgi yunon polislarida, ba’zi o‘rta asrdagi shahar – davlatlarda mavjud bo‘lgan.

Tiraniya ham despotiya singari o‘zboshimchalikka asoslangan. Basharti despotiyada o‘zboshimchalik yuqori mansabdorlarga ofat keltirsa, tiraniyada esa bunday halokat har bir kimsaning boshiga tu-shadi. Qonunlar juda oz bo‘lib, zero, tiraniya hokimiyati qonunlar qabul qilishga harakat qilmaydi.

38

Avtoritar siyosiy tuzum – Adabiyotlarda asosan avtoritar siyosiy tuzumning bir belgisi alohida tilga olinadi, bu ham bo‘lsa, cheklanma-gan hokimiyatning bir shaxs qo‘lida to‘planishidir. Cheklanmagan hokimiyat sohibi hisoblangan davlat boshlig‘i hokimiyatning barcha organlarini o‘z nazoratida bo‘lishini, ushbu organlarning shakllanishi faqat uning irodasi asosida amalga oshishishni ta’minlar ekan, demok-ratik xususiyatlarni batamom inkor etadi. Nodemokratik siyosiy tu-zumning bunday ko‘rinishi ko‘pgina sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan, sobiq Sovet Ittifoqida I.V.Stalin hukmronlik qilgan davrni o‘z ichiga oladi.

Totalitar siyosiy tuzum – mamlakatdagi davlat hokimiyatini amalga oshirishda demokratik talablarni tamoman inkor etmasa-da, aslida yagona siyosiy kuchning manfaatini ko‘zlaydi. Ushbu siyosiy kuch har qanday muxolifatni uyushmalarning amalda faoliyat yuritish-iga yo‘l qo‘ymaydi, ko‘ppartiyaviylik inkor etadi, demokratiya shakl-larini qonunlarda mustahkamlasa, amalda soxta saylovlar, referen-dumlar o‘tkaziladi, ommaviy axborot vositalari yagona hukmron mafkuraga asoslanadi.

Fashistik siyosiy tuzum – nodemokratik siyosiy tuzumning eng reaksion ko‘rinishi hisoblanib, ushbu siyosiy tuzum tufayli butun insoniyat ikkinchi jahon urushini boshidan kechirdi. Fashistik siyosiy tuzum avvalo Italiyada XX asrning 20-yillarida o‘rnatila boshlagan bo‘lsa, 30-yillarda A.Gitlerning Germaniyada hokimiyat tepasiga keli-shi bilan izohlanadi. Fashistik siyosiy tuzumning asl maqsadi milliy mafkuraga asoslangan, butun yer yuzidagi xalqlarni bir millat tomoni-dan boshqarilishiga qaratilgan g‘oyalar tizimida o‘z millatining hukm-ronligini ta’minlash, milliy dohiy (duche, fyurer)ga itoat etish kabi masalalar o‘rin olgan.

Fashistik siyosiy tuzumning ochiqdan-ochiq urush siyosatini, yagona siyosiy partiya hukmronligini, harbiy intizom o‘rnatilishini talab qiladi. Hozirgi kunda, Fashistik siyosiy tuzumning butun insoni-yat tomonidan qoralanib kelishiga qaramay, ba’zi mamlakatlardagi siyosiy kuchlar fashistik siyosiy tuzumning yangi ko‘rinishlariga moyillik bildirmoqda.

Harbiy siyosiy tuzum – ba’zi mamlakatlardagi ijtimoiy-iqtiso-diy-siyosiy holat bevosita harbiylarning hokimiyat tepasiga kelishiga imkoniyat yaratadi. Hokimiyatning harbiylar tomonidan boshqarilishi o‘z-o‘zidan fuqarolik institutlari faoliyatini to‘xtatib qo‘yadi. Hokimi-

39

yatning harbiylar tomonidan boshqarilishi o‘z-o‘zidan fuqarolik insti-tutlari faoliyatini to‘xtatib qo‘yadi.

Harbiylar mamlakatdagi siyosiy bosh boshdoqlikka chek qo‘yish, iqtisodiy ahvolni yaxshilash, harbiy intizom orqali mamlakatda, tartib o‘rnatish maqsadini ilgari surib, o‘z hokimiyatini amalga oshiradi. Yevropa mamlakatlaridan Gretsiya (1967-1974), Osiyoda Pokiston (general Ziyo ul-Haq davrida), Lotin Amerikasida Paragvay (Alfredo Stressner hukmronligi) davlatlarini misol qilib kelitirish mumkin. Ay-niqsa, 60-70-yillarda Lotin Amerikasi davlatlarida harbiylarning hoki-miyat tepasiga kelishi, ularda xunta (harbiy kollegiya) rahbarligining joriy etilishi ko‘p marta kuzatilgan.

Irqiy siyosiy tuzum mavjud bo‘lgan, davlatlarning namoyondasi sifatida, Janubiy Rodeziya hamda Janubiy Afrika Respublikasi davlat-larini kelitirishimiz mumkin. Irqiy siyosiy tuzumning tub mohiyati oq tanlilarning yerlik aholi hisoblangan qora tanlilardan ustun qo‘yish, yevropalik oq tanlilarning hattoki, osiyoliklar, hindulardan ham ajralib yashashiga imkon beradi. Masalan, Janubiy Afrika Respublikasining parlamentida qora tanlilarning vakiliga joy ajratilmagan. Hozirgi kun-da bunday siyosiy tuzum amalda uchramasa-da, ba’zi bir elementlari-ning namoyon bo‘lishi kuzatilmoqda.

Diniy siyosiy tuzum kam uchrasa-da, ushbu siyosiy tuzumning ham o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, Eron Islom Respublikasida davlat boshlig‘i prezident hisoblansa-da, u mamalkatning dunyoviy rahbari sifatida tan olinadi. Shuningdek, diniy rahnamo hokimiyati ham mavjud bo‘lib, unga mamlakat musulmon dunyosining boshqaruvchisi imom rahbarlik qiladi. Amalda ham real hokimiyat diniy ulamolar qo‘lida bo‘lib, davlatning eng asosiy lavozimlari ular tomonidan egallangan. Parlamentdagi asosiy ko‘pchilik din vakillaridan iborat.

Nodemokratik siyosiy tuzumning asosiy ko‘rinishlariga to‘xtalib o‘tganimizni ta’kidlash bilan birga, shuni ham eslatish joizki, ba’zi bir mavjud holatlar u yoki bu siyosiy tuzumning oralig‘ida bo‘lishi, umu-man ba’zi o‘ziga xos belgilar bilan umumlashgan yoki ajralib turish belgilariga ham ega bo‘lishi mumkin. Nodemokratik siyosiy tuzum-ning ba’zi elementlarini o‘zida ifodalashi, bu siyosiy tuzumdan bosh-qa siyosiy tuzumga o‘tayotganligidan xabar beradi. Albatta, nodemok-ratik siyosiy tuzum doimiy xarakterga ega emas, bu tuzumlar bir kun kelib tanazzulga uchrashini insoniyatning taraqqiyoti ko‘rsatib turibdi.

40

Inson qadriyati va ijtimoiy ongning yuksalishi, taraqqiyotparvar kuch-larning ustunligi oxir-oqibat demokratik hokimiyat sari yetaklaydi.

Davlat tuzumi. Davlat hokimiyat organlarining o‘zaro munosa-batlarini belgilanishi va uni tashkil etilishida boshqaruv shaklining yuridik modeli o‘ziga xos xususiyat namoyon etadi.

Shuning uchun ham mazkur fanning o‘rgatish doirasiga nafaqat konstitutsiyaviy-huquqiy normalar va institutlar nazariyasini tahlil qilish, balki uni amalda tatbiq etilishining mezonlari qanday natijalar-ga erishganligini ifodalab berish kiradi.

Ifoda etishning mukammalligini ta’minlash uchun, yoki tahlil qilinishini soddalashtirishda, davlat hokimiyat organlarining hokimi-yatni taqsimlanish prinsipi asosida etilishi davlat boshqaruv shaklida qanday yo‘lga qo‘yilganligi ushbu fanda davlat tuzumi tushunchasida qo‘llaniladi.

Davlat tuzumi – siyosiy kuchlarning tarkibiy qismi va davlat ho-kimiyati Oliy organlarining o‘zaro munosabatlarini tartibga solinishi-da ularning haqiqiy kompetensiyasini ifoda etib davlat boshqaruvida tutgan o‘rni va funksiyasini namoyon etadi.

Davlat tuzumi, davlat boshqaruv institutlari va siyosiy tuzum bilan bog‘liq bo‘lib, ularni bir-biridan davlat tuzumining farqi shun-dan iboratki, davlat boshqaruv shakli yuridik model bo‘lib, oliy davlat organlarining o‘zaro munosabatlaridan aniqlanadi, davlat tuzumida esa – oliy davlat organlari faoliyatiga ta’rif beradi ya’ni uning haqiqiy faoliyat prinsiplari tavsiflandi.

Davlat tuzumining siyosiy tuzumdan farqi shundan iboratki, siyo-siy tuzum ko‘pchilik aholi sonini tashkil etgan siyosiy kuchlar muno-sabatlarini ifoda etsa, davlat tuzumi – siyosiy kuchlar ichidagi turli ta’sir qoidalarni o‘zaro munosabatlarida kelib chiqadigan masalalrni o‘zida mujassam etadi.

Davlat boshqaruv shaklining o‘ziga xos tomonlarini ajratib olini-shida davlat tuzumining turli xil ko‘rinishi namoyon bo‘ladi. Bu turli xil ko‘rinishdagi siyosiy tuzum bilan ham bir-biriga mos tushishi mumkin. Davlat tuzumining ma’lum bir holiga tushishi, davlat bosh-qaruv shakliga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir davlat boshqaruv shaklida, davlat tuzumining ko‘rinishini qo‘llanilishi doimo tahlil qilib turiladi.

41

2.2. Siyosiy institutlar va jarayon Dars maqsadi: - Siyosiy institutlar va jarayon tushunchasi haqida ma’lumot

berish; - Siyosiy jarayon siyosiy tizimning bir sifat darajasidan ikkin-

chisiga yoki bir turdan ikkinchisiga o‘tish jarayonini tahlil etish; - Siyosiy jarayonlar rivojlanishi, o‘zgarishi; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy jarayon, siyosiy

tasavvurlar, siyosiy ko‘rsatmalar, siyosiy qadriyatlar, siyosiy harakat, Taraqqiyot nazariyalari, zamonaviylashuv nazariyalari, Tobelik nazariyalari. Siyosiy taraqqiyot va siyosiy tartibotlarning o‘zgarishi.

Siyosiy jarayonlar tushunchasi va uning mohiyati

Insoniyat XXI asrga xususan fan, texnologiya va axborot sohala-ridagi ulkan yutuqlari bilan kirib keldi. Binobarin, yangi asr ostonasi-dan butun dunyoda siyosiy jarayonlar yanada jo‘shqinlandi, o‘ziga xos ahamiyat kasb eta boshladi.

Siyosiy jarayonlarning paydo bo‘lish tarixi davlatchilikning, qo-laversa, ilk jamiyatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Zotan, har bir jamiyatni xarakterlaydigan asosiy xususiyatlardan biri siyosiy jarayon-larning mavjudligidir.

Siyosiy jarayonlar kishilik jamiyati rivojlanishining barcha davr-larida mavjud bo‘lgan, ammo uning faollik darajasi turli davrlarda turlicha namoyon bo‘lib, o‘ziga xos xarakter kasb etgan.

Jamiyatda turli ijtimoiy va siyosiy hodisalar, murakkab siyosiy voqealar ro‘y berib turadi. Ammo ularning mohiyati, maqsadlari, shu-ningdek, ularni keltirib chiqaradigan sabablarni anglab olish ancha mushkul. Siyosiy jarayonlarning bugungi kunda dolzarbligi ham aynan ana shunda namoyon bo‘lmoqda.

Siyosiy jarayonlarga ko‘p sonli kishilarning tortilishi, siyosiy arboblarning faoliyati, siyosatning yanada ko‘proq darajada omma nazorati ostiga o‘tishiga olib kelmoqda. Bularning hammasi qo‘shilib, shaxsning siyosiy maqomi, uning huquq va erkinliklari muammosini o‘ta keskinlashtirdi. Binobarin, siyosiy jarayonlarning mohiyatini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda.

42

Siyosiy jarayonlar va uning xususiyatlari, ta’riflari to‘g‘risida turli xil fikr-mulohazalar mavjud:

Siyosiy jarayonlar – jamiyat siyosiy hayotining barcha sohalarida ro‘y beradigan voqea-hodisalar va o‘zgarishlar birligidan iborat. Davlat-larning ichki hayoti va xalqaro siyosiy munosabatlari bilan bog‘liq voqea-hodisalar ham siyosiy jarayonlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.

Siyosiy jarayonlarning yana bir boshqa ta’rifi quyidagicha ifoda-lanadi:

Siyosiy jarayonlar deb jamiyatning siyosiy hayotida turli xildagi voqea-hodisalarning ro‘y berib turishi, ularning ob’ektiv qonuniyatlar harakati asosida davom etishi va shu asosda jamiyatning siyosiy jihat-dan rivojlanib borishiga aytiladi.

Xullas, siyosiy jarayonlarning turli davr olimlari tomonidan berilgan turfa ta’riflari mavjud. Ammo uning mohiyati yagona, ya’ni siyosiy jarayonlar bu – jamiyat va siyosat yoki shaxs va siyosat munosabatidir.

Keng ma’noda esa siyosiy jarayonlar-jamiyatning siyosiy faoliya-tidir.

Jamiyatning siyosiy hayotida sodir bo‘ladigan barcha harakatlar oqimi yaxlit jarayondir.

Umuman, «jarayon» so‘zining tub mohiyatiga e’tibor bersak, «jarayon» so‘zi lotincha «prossesus», ya’ni «davom etish» ma’nosini bildiradi. Demak, siyosiy jarayon hech qachon turg‘un holatda bo‘l-maydi, u har doim harakatda bo‘ladi. Xuddi shuningdek, «jarayon» so‘zi nafaqat siyosiy sohada, qolaversa, ijtimoiy fanlarning barcha sohalarida keng qo‘llaniladi, jumladan, tarix, falsafa, psixologiya, huquqshunoslik va boshqalar. Siyosiy jarayonlar siyosiy munosabatlar ishtirokchilari va institutlarning faoliyatini amalga oshirish hamda siyosatdagi sub’ektlarning o‘zaro munosabatlarini ta’minlash mexa-nizmlarini o‘zida mujassamlashtirgan.

Siyosiy jarayonlarning faolligi qay darajada bo‘lmasin, uni nazo-rat qilish yoki to‘xtatib qolish mumkin emas. U ob’ektiv jarayon bo‘-lib, kishilar yoki guruhlarning xohish-istagiga bo‘ysunmaydi. Shu sababdan ham, siyosiy jarayonlarning borishini istagan vaqtda, istagan tomonga burib yuborish mumkin emas. Siyosiy jarayonlardan faqat bir guruh yoki biror shaxs ham o‘z manfaatlari yo‘lida foydalana ol-maydi. Siyosiy shaxs va siyosiy guruhlar hamda tashkilotlar siyosiy jarayonlarga ta’sir qilishi mumkin, holos. Bu jarayonlar o‘zining ob’ektiv qonuniyatlari asosida davom etadi.

43

Siyosiy jarayonlar «siyosiy munosabatlar», «siyosiy institutlar» kabi tushunchalarga nisbatan mazmunan ancha keng ma’noni anglata-di. Agar “siyosiy munosabatlar” tushunchasi turli sub’ektlar o‘rtasida-gi munosabatni ifodalasa, siyosiy jarayonlar esa ham sub’ektlar, ham ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlarni va ularning har birida ro‘y bera-digan o‘zgarishlarni aks ettiradi.

Shuningdek, siyosiy munosabatlar va siyosiy jarayonlarni siyosiy institutlarning ta’sirisiz, ularning faoliyatisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Siyosiy institutlar nisbatan mustahkam, o‘zgarmas, barqaror xususi-yatga ega bo‘lib, siyosiy tizimga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Yuqoridagi fikr-mulohazalardan siyosiy jarayonlarning yana bir ta’rifi vujudga keladi:

Siyosiy jarayonlar – siyosiy voqealarning taraqqiyoti, siyosiy sub’ektlarning jamiyat siyosiy tizimini shakllantirish va amalga oshiri-sh maqsadida olib borgan siyosiy harakatlari mexanizmidir.

Shu o‘rinda, siyosiy jarayonlarning ta’rifi to‘g‘risida gapirganda, yuqoridagi fikrlarni hisobga olgan holda, hozirgi siyosiy jarayonlar-ning mohiyatiga mos xulosaviy ta’rifni yaratish ehtiyoji paydo bo‘ladi:

Siyosiy jarayonlar jamiyatning barcha sohalarida ro‘y berayotgan siyosiy va ijtimoiy voqea-hodisalarning yaxlit tizimidir. Siyosiy ong, siyosiy xabardorlik, siyosiy faoliyat va ichki hamda tashqi siyosat bilan bog‘liq barcha harakatlar siyosiy jarayonlarning siyosiy tizim sifatida rivojlanishida asosiy omil vazifasini o‘taydi.

Siyosiy jarayonlar siyosiy ong, siyosiy faollik va demokratik ta-moyillarning qay darajada rivojlanganligini belgilovchi asosiy mezon-lardan biridir.

Siyosiy institutlarga davlat yoki uning organlari – qonun chiqa-ruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyati, lobbizm va siyosiy rahbarlik insti-tutlari kiradi. Jamiyatda siyosiy faoliyat, siyosiy harakatlar ham siyo-siy institutlar ta’sirida amalga oshiriladi. Siyosiy ongning shakllanishi ham xuddi mana shu siyosiy institutlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, jamiyatda siyosiy ongning yuqori darajada shakllanishi siyosiy jara-yonlar dinamikasini ta’minlovchi omillardan biri hisoblanadi.

Siyosiy jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari shundaki siyosiy jarayonlar davlatning ichki hayotida va xalqaro miqyosda hamda umu-man jamiyatda ro‘y beradigan barcha o‘zgarishlarni aks ettiradi. Bu o‘zgarishlar o‘zining mohiyati, mazmuni va xususiyatlariga ko‘ra, bir-biridan farq qilganligi uchun ham ularning sifat va miqdor mezonla-rini bir xil o‘lchov bilan izohlash mumkin emas.

44

Hozirgi dunyodagi siyosiy tuzum va davlatlardagi siyosiy manza-raning xilma-xilligi tufayli har bir davlatdagi siyosiy jarayonlar o‘zi-ning xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi.

Har bir davlatda faoliyat ko‘rsatayotgan siyosiy kuchlarning har xilligi ham siyosiy jarayonlarning xilma-xilligiga ta’sir ko‘rsatadi. Hatto biror-bir mamlakatda siyosiy hokimiyatning almashishi va, pirovardida, shu mamlakat ijtimoiy hayotidagi tartiblarning o‘zgarishi ham siyosiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Chunki yangi hokimiyat mamlakatning siyosiy yo‘lini o‘zgartirishga, mavjud muammolarni yangicha usullar yordamida hal etishga harakat qiladi.

Ammo siyosiy jarayonlarning keskin farq qiluvchi tomonlari bi-lan birga ularning umumiy, o‘xshash tomonlari ham mavjud. Hozirda, ayniqsa, butun jahon hamjamiyatini o‘z domiga tortayotgan globalla-shuv jarayoni davrida ham siyosiy jarayonlar ayrim xususiyatlarining umumlashishi tabiiy hodisadir.

Masalan, butun dunyo mamlakatlarida demokratlashtirish, ko‘p-partiyaviylik tizimini yaratish, inson huquqlarini ta’minlash, uni hi-moya qilishga doir jadal harakatlar siyosiy jarayonlarning umumiy jihatlaridan biri hisoblanadi. Albatta, globallashuv jarayonida nafaqat siyosiy sohalarda, balki boshqa sohalarda ham umumiy mexanizmlar vujudga kelishi muqarrar.

1–jadval. Siyosiy jarayon tarkibi

Siyosiy munosabatlar. Sub’ektlarning hokimiyat doirasidagi siyosiy man-faatlarini boshqarish va muvofiqlashtirish bora-sidagi aloqalar. Siyosiy munosabatlarning amal-ga oshishi natijasida siyosiy jarayonning yan-gilanishi, siyosiy g‘oya-lar, bilimlar, tajriba, qadriyatlar, axborot va h.k., shuningdek, siyosiy faoliyat shakllari va usullarining to‘planishi va uzatilishi ro‘y beradi.

Siyosiy jarayon sub’-ektlari. Siyosiy jarayon ishtirokchilari. Ularga shaxslar, qatlamlar, etnoslar, konfessional va demografik guruhlar (ijti-moiy) va siyosiy institut-lar kiradi. Ikkita muhim jihatni birlashtiradi:

Onglilik; faollik

Siyosiy xulq-atvor. Shaxs ijtimoiy guruhlar-ning siyosiy hokimiyatni amalga oshirishda, o‘z siyosiy manfaatlarini hi-moya qilishda ishtirok etish shakli. Siyosiy ish-tirok. Siyosat sub’ektlari-ning siyosiy munosabat-larga jalb qilinganligi.

Manba: Otamurodov S., Ergashev I., Akromov Sh., Qodirov A. Poli-tologiya. –T., 1999.

45

Siyosiy jarayonlar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning umu-miy xususiyatlari quyidagilardan iborat:

• har qanday davlatda ham siyosiy jarayonlarning bosh manbai va lider kuchi xalq ommasining ongli faoliyatidir;

• agar kishilar jamiyatning siyosiy hayotida faol ishtirok etma-salar, siyosiy jarayonlarning kechishi sustlashadi va bunday sharoitda har qanday siyosiy institutlarning faol harakati ham o‘zining samarali natijasini bermaydi.

Siyosiy jarayonlarning yana bir xususiyati shundaki, u «siyosiy fa-ollik» tushunchasi bilan ham uzviy bog‘liq, ya’ni kishilarning ongli siyosiy faoliyati siyosiy jarayonlarning borishini belgilar ekan, unda jamiyatning har bir a’zosining davlatda amalga oshirilayotgan siyosiy ishlarda faollik bilan ishtirok etishi taqozo etiladi. Binobarin, jamiyat-dagi siyosiy faollik insonlarning erkinliklari, demokratik tamoyillar-ning ta’minlanishi bilan uzviy bog‘liq. Jamiyatda fuqarolarning siyosiy va ijtimoiy huquqlari ta’minlansa, demokratik tamoyillarga amal qilin-sa, siyosiy jarayonlar ham, siyosiy faollik ham yuqori darajada bo‘ladi. Yoki aksincha, totalitar yoki demokratik tamoyillar ta’qib qilingan davlatlarda, siyosiy jarayonlar ancha sust darajada namoyon bo‘ladi.

Siyosiy jarayonlarning borishini, uning darajasini belgilab beradi-gan lider kuchli siyosatning xilma-xil sub’ektlaridir.

Siyosat sub’ektlari dunyoning barcha mamlakatlaridagi siyosiy jarayonlarga bo‘lgan katta ta’siri bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Siyosat sub’ektlari, bir tomondan, siyosiy jarayonlarning ifodasi sifa-tida namoyon bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ular jamiyatning siyosiy rivojlanishiga ta’sir etadi, siyosiy jarayonlarni ta’minlab turuvchi kuch sifatida faoliyat ko‘rsatadi.

Siyosiy jarayonlarda siyosat sub’ektlarining faoliyat ko‘rsatishi har bir mamlakatning siyosiy tuzumi, uning tarixiy va milliy sharoit-lariga ko‘ra, turli darajada bo‘ladi. Masalan, dunyoning ayrim mamla-katlarida siyosiy partiyalar va harakatlarning jamiyat siyosiy hayotida-gi mavqei kuchli bo‘lsa, ba’zilarida esa siyosiy partiya va harakatlar-ning ishtiroki ancha sust bo‘ladi. Lekin shunga qaramay, siyosiy jarayonlarning davlat tashkiloti hamma mamlakatlarda ham lider kuch sifatida faoliyat ko‘rsatadi.

Siyosatning boshqa biron-bir sub’ekti davlat tashkiloti singari imkoniyatlarga ega emas. Shuning uchun ham, siyosiy jarayonlarning borishida, ularda ro‘y beradigan siyosiy muammolarni hal qilishda

46

davlat asosiy kuch sifatida faoliyat ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respubli-kasining bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy tamoyillaridan biri, ya’ni davlatning bosh islohotchi ekanligining mohiyati ham mana shunda. Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan ushbu tamoyillar nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy, qolaversa, siyosiy sohalarda ham aholining kuchli himoyalanganligi bilan ajralib turadi.

Siyosiy jarayonlarning yana bir xususiyati shundaki, ularni yaxlit bir tizim holida o‘rganib bo‘lmaydi. Binobarin, siyosiy jarayonlar o‘z xarakteriga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1. Umumiy siyosiy jarayonlar; 2. Xususiy siyosiy jarayonlar. Siyosiy jarayonlarning bu ikki guruhi nafaqat o‘zining ta’sir

doirasi va unda qatnashuvchilar ko‘lami bilan, balki shakllanish mohi-yati, maqsad va vazifalari hamda natijalari bilan farqlanadi. Ammo, shu bilan birga, siyosiy jarayonlarning bu ikki guruhi o‘rtasida ularni bog‘lab turuvchi jihatlar ham mavjud. Masalan, xususiy siyosiy jara-yonlar umumiy siyosiy jarayonlarning mohiyati, shakli va amalga oshirilishiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi mumkin.

Umumiy siyosiy jarayonlar butun jamiyatni qamrab oladi va jami-yatda mavjud siyosiy tizimning o‘zgarishiga olib keladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, umumiy siyosiy jarayonlar xususiy siyosiy jarayon-larning yig‘indisi emas.

U xususiy siyosiy jarayonlardan nafaqat ta’sir doirasi va ko‘lami bilan, balki jarayonlar o‘z mazmun-mohiyati va shakliga ko‘ra ham farq qiladi.

Umumiy siyosiy jarayonlar quyidagi uch shaklda amalga oshiriladi: • evolyusion (tadrijiy); • revolyusion (inqilobiy); • krizis (inqiroz). Evolyusiya – siyosiy jarayonlarni asta-sekin, bosqichma-bosqich

amalga oshirishdan iborat bo‘lib, siyosiy jarayonlarning eng asosiy va nisbatan keng tarqalgan shakli hisoblanadi.

Evolyusion o‘zgarishlar ma’lum davr sharoitida jamiyatda siyosiy jarayonlarning amalga oshirilishida siyosat sub’ektlari va fuqarolar o‘rtasida keskin farqlarni vujudga keltirmaydi.

Siyosiy tizimning miqdor va sifat o‘zgarishida evolyusion jara-yonlar eng ma’qul yo‘lni tanlashda va barqaror rivojlanishni ta’min-

47

lashda katta ahamiyatga ega. Siyosiy jarayonlarning evolyusion davri-da aholi barcha qatlamlarining manfaatlari hisobga olinadi. Evolyu-sion davrda mavjud muammolarni imkon darajada hal etish ustuvor va maqbul usul hisoblanadi. Siyosiy jarayonlarning evolyusion davriga xos bo‘lgan yana bir asosiy jihati shundaki, ushbu davrda mavjud muammolarni yechishda kuch ishlatish inkor etiladi.

Siyosiy jarayonlarning bosqichma-bosqich shaklda rivojlanishi davlatni boshqaruvchi elita va elektorat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy harakatlar, o‘z-o‘zini boshqarish organlari o‘rtasida qarama-qarshilik va ziddiyatlar keltirib chiqarmaydi.

Siyosiy jarayonlarning revolyusiya shaklida rivojlanishi jamiyat hayotini tubdan va keskin o‘zgartiradi va u davlat to‘ntarilishi sodir bo‘lishi bilan bog‘liq.

Siyosiy inqilobda kuch ishlatish, qurol yo‘li bilan davlat hokimi-yatini o‘zgartirish kabi keskin xatti-harakatlar amalga oshiriladi. Nati-jada, mavjud barcha siyosiy organlar faoliyati to‘xtatiladi. Unda mil-lion-million qurbonlar, katta (har sohadagi: ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy) yo‘qotishlar ham sodir bo‘lishi mumkin.

Tarixiy tajribadan ma’lumki, inqilobiy shaklda rivojlangan siyo-siy jarayonlarda, ko‘pincha erishilgan yutuqlardan ko‘ra jamiyatning zarar ko‘rgan holatlari va yo‘qotishlar ko‘proq uchrab turadi.

Va nihoyat, umumiy siyosiy jarayonning uchinchi shakli siyosiy inqiroz bo‘lib, uning asosiy ko‘rsatkichi – qarama-qarshilik, kelish-movchilik, to‘qnashuv va ziddiyatlar natijasida hokimiyat stukturasini nazorat qilishning yo‘qolishidir. Siyosiy jarayonning bunday sharoiti-da siyosiy institutlar o‘rtasida mutanosiblik buziladi, natijada, aholi-ning amalga oshirilayotgan siyosiy jarayonlardan noroziligi kuchayadi.

Xuddi shu o‘rinda islohotlarning inqiroz shaklida rivojlanishi hozirgi paytda muhim bo‘lgan xavfsizlik masalasini keskinlashtiradi. Ammo siyosiy jarayonlarning inqilobiy va inqiroz holatlarining vujud-ga kelishiga aniq sabablar va omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Inqirozning negizi iqtisodiy va ijtimoiy sohada namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham, islohotlarni amalga oshirish chog‘ida barcha sohalarni e’tiborga olish taqozo etiladi. Albatta, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi o‘zgarishlar siyosiy jarayonlarga yoki ijobiy, yoki salbiy ta’sir etishi mumkin.

Xususiy siyosiy jarayonlarning tarkibiy elementlari quyidagilar-dir: sabab va uning paydo bo‘lishi, ob’ekt va sub’ekt hamda maqsad.

48

Xususiy siyosiy jarayonlar jamiyatda muammo va qarama-qarshi-liklarning paydo bo‘lishi va ularning o‘z yechimlarini talab qilishlari natijasida paydo bo‘ladi.

Masalan, biron-bir davlatning soliq tizimidagi norozilik qonun-chilik faoliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunday muammolar kichik bir guruh yoki keng jamoatchilikning fikrini, manfaatlarini ifoda etishi mumkin.

Xususiy siyosiy jarayonlarning ob’ektlari deganda siyosiy jara-yonlarni rivojlantiradigan muammolar nazarda tutiladi. Ular turli sohadagi muammolar bo‘lishi mumkin:

• biror-bir siyosiy (maqsadlarning) manfaatlarning paydo bo‘li-shi va ularni amalga oshirishning zarurligi;

• yangi siyosiy institutlar, partiyalar, tashkilotlar, harakatlar, bloklar tashkil etish;

• hokimiyat tarkibini qayta tashkil etish, hokimiyat tizimidagi siyosiy o‘zgarishlar, Vazirlar Mahkamasi tarkibining qayta tuzilishi;

• mavjud siyosiy hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, qayta tashkil etish va boshqalar.

Yuqoridagi muammolarning mohiyatini tushunish uchun siyosiy jarayonlarda qatnashadigan sub’ektlarning maqsad va vazifalarini bi-lish lozim. Aytish joizki, xususiy siyosiy jarayonlar faqatgina siyosiy sohaga tegishli emas. U jamiyatning har qanday: iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va madaniy sohalarida ham paydo bo‘lishi va rivojlanishi mumkin (masalan, iqtisodiy yoki ijtimoiy muammoning siyosiy muammoga aylanib ketishi).

Xususiy siyosiy jarayonlarning maqsadlari siyosiy jarayonlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki siyosiy jarayonlarning maqsadlari uning nimaga yo‘naltirilganligi, uni keltirib chiqargan sabablar va siyosiy harakatning mohiyatini anglata-di. Siyosiy jarayonlarning aniq maqsadlarini bilish va to‘g‘ri tushunish ushbu harakatlarga to‘g‘ri baho berish imkonini ham yaratadi. Siyosiy jarayonlarning maqsadlari bir guruh yoki butun jamoatchilik maqsad-lari yig‘indisidan iborat bo‘lishi mumkin.

Xususiy siyosiy jarayonlarning yana bir xususiyatlaridan biri- jarayon qatnashchilarining tarkibiy miqdori turli xil bo‘lishidadir. Masalan, xususiy siyosiy jarayonlar turli ijtimoiy-siyosiy institutlar, tashkilotlar va hatto davlat ishtirokida ham bo‘lishi mumkin. Siyosiy

49

jarayonlarda butun bir siyosiy partiya yoki alohida biror bir shaxs ham ishtirok etishi mumkin.

Son jihatdan xususiy jarayonlarning ishtirokchilari butun bir dav-latni ham qamrab olishi mumkin. Bu siyosiy jarayonlarning yuqorida ko‘rib o‘tilgan tarkibiy elementlariga bog‘liq. Masalan, siyosiy jara-yonlarning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi butun jamiyat yoki ko‘pchilik manfaatlarini ifoda etsa, bunday hollarda siyosiy jarayonlarning keng tarqalishi-butun davlatni qamrab olishi mumkin.

Xususiy siyosiy jarayonlarning tipologiyasi ham mavjud: 1.Xususiy siyosiy jarayonlarni o‘z ko‘lamiga ko‘ra ikkiga-asosiy

(bazaviy) va lokal (mahalliy) siyosiy jarayonlarga bo‘lish mumkin. Asosiy siyosiy jarayonlarda aholining faolligini, ya’ni harakat-

larda aholining turli qatlamlarining ishtiroki taqozo etiladi. Bunday keng miqyosli siyosiy jarayonlarga misol tariqasida davlat hokimiyati-ning siyosiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarda qarorlar qabul qilish va unda ommaning faol ishtirok etishini keltirish mumkin.

Lokal (mahalliy) siyosiy jarayonlar nisbatan tor doirada bo‘lib, o‘z-o‘zini boshqarishni rivojlantirish, shakllantirish va siyosiy partiya-lar hamda harakatlarning rivojlantirilishi bilan bog‘liq.

2. Siyosiy jarayonlarni jamiyat bilan hokimiyat o‘rtasidagi muno-sabatiga ko‘ra ikkiga bo‘lish mumkin. Ushbu xarakterga (xususiyat-larga) binoan xususiy siyosiy jarayonlar ikkiga bo‘linadi:

1) Barqaror siyosiy jarayonlar; 2) Beqaror siyosiy jarayonlar. Hozirda siyosatshunoslar tomonidan xususiy siyosiy jarayonlarning

barqaror turi ancha mukammal o‘rganilgan. Ular mustahkam siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy, yuqori darajadagi huquqiy me’yorlar, siyosiy madaniyat bilan bog‘liq. Barqaror siyosiy jarayonlar qonuniy hokimiyat va jamiyatda mojarolarning keskinlashmagan davrida ro‘y beradi.

Beqaror siyosiy jarayonlar esa siyosiy tizimdagi yoki siyosiy hokimiyatdagi inqirozli vaziyatlarda paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Mavjud siyosiy hokimiyat keskin vaziyatni hal eta olmagan taqdirda siyosiy jarayonlarda barqarorlikning buzilishi holati vujudga keladi. Bunday vaziyatarda mavjud siyosiy hokimiyatga qarshi muxolifatning shakllanishini ham kuzatish mumkin.

Siyosiy jarayon hokimiyatni harakatda o‘rganadi. Shu tufayli, siyosiy jarayon mavjudligining 3 tarkibi ajratiladi: turg‘unlik, rivojla-nish, inqiroz tartiblari.

50

1) Turg‘unlik tartibida shakllanib bo‘lgan siyosiy munosabatlar odatdagi chegaralarda tutib turiladi. Bu tartibda siyosat sub’ektlari faoliyatida konservatizm va an’analarga sodiqlik yetakchi bo‘ladi.

2) Rivojlanish tartibida jamiyat ichidagi va xalqaro munosabatlar-dagi o‘zgarishlarga muvofiq ravishda siyosiy tizimning boshqaruv va amal qilish uslublari o‘zgara boshlaydi.

3) Inqiroz tartibi – siyosiy yaxlitlikning yo‘qolishi, markazdan qoch-ma kuchlarning ortib borishi, hokimiyat qabul qilayotgan qarorlarning bajarilmasligi, siyosiy hokimiyat legitimligi yo‘qolib borishini anglatadi.

Siyosiy jarayon turlari. Siyosiy jarayonlarni turkumlashning bir qancha usullari mavjud:

1.Madaniyat turi. Demokratik jamiyatlar uchun madaniyatni o‘z-lashtirish qiyinchiliklari mavjud.

2.Siyosiy jarayonning ustuvor turi: a) konsensusli (kelishuvli) turi; b) konsensusli, ammo unda muammolarni hal etish turi; v) davlat muammolarini bayon etish va ijtimoiy guruh turi; g) muammolarni qo‘yishda passiv, lekin dolzarb masalalarni yechishda faol, shuning uchun manfaatli guruhlar qarshiligini yechishga asoslangan turi.

3.O‘tish davrini boshidan kechirayotgan jamiyatlarda siyosiy tizim muvozanatini ta’minlash uslublariga ko‘ra 3 turga bo‘linadi: a) texnokratik turi (qonunchilik va siyosiy an’analar doirasida); b) ideok-ratik turi (an’anaviy jihatlarga xos, umummilliy g‘oya asosida birlash-tirish); v) xarizmatik turi (Sharq madaniyatida siyosiy yetakchi roliga yuqori baho beriladi).

Umuman, siyosiy jarayonlarning ko‘rsatib o‘tilgan bu turlari sof holda uchramaydi, ular bir-birini to‘ldirib keladi.

Siyosiy qarorlarni qabul qilish jarayoni. Siyosiy qaror - hokimiyat amal qilishi bilan bog‘liq vazifalar, bosqichlar, vositalarni belgilovchi jarayon. Siyosiy hokimiyatning xususiyati shundaki, unda siyosiy talab aniq ifodalanmagan bo‘lsa va shu talabni ifodalayotgan sub’ekt-larning doimiy tazyiqi sezilmasa, tizim bunday talab va ehtiyojlar ja-miyat hayoti uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lsa ham javob bermaydi. Shuning uchun turli darajadagi siyosiy jarayonlar ishti-rokchilarining bosh vazifasi-o‘z manfaatlari va talablarini davlat ho-kimiyati institutlari amalga oshirayotgan boshqaruvga doir qarorlarga kiritishdan iborat. Siyosiy qarorlar siyosiy hokimiyatni ijtimoiy jara-yonlarni boshqarishga aylantirish texnologiyasidir. Siyosiy qarorlarni qabul qilish 3 bosqichdan iborat:

51

1. Tayyorgarlik bosqichi (xalq ommasi faol ishtirok etadi). 2. Qarorlarni qabul qilish bosqichi (davlat, uning organlari, partiya). 3. Qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish bosqichi. Ikkinchi bosqichdagi siyosiy qarorlarni qabul qilishning bir necha

usullari mavjud: Kompromiss – o‘zaro yonbosishlar natijasida erishilgan bitim. Konsensus (kelishuv) – qaror ovoz berish yo‘li bilan emas,

kelishuv yo‘li orqali qabul qilinadi. Ustunlik – siyosatda biror siyosiy kuch yoki davlatning boshqa

siyosiy kuch yoki davlatlarga nisbatan kuchliroq boshqa mavqeni egallashi.

Uchinchi bosqichda hokimiyat qabul qilingan qarorlarni hayotga tatbiq etadi. Bu qarorlar siyosatning barcha sub’ektlarini qoniqtirmay-di, lekin ularning amal qila boshlashini ta’minlash zarur.

Siyosiy ishtirok jamiyat a’zolarining ichki siyosiy munosabatlar va hokimiyat tarkibiga jalb etilganligini bildiradi.

Siyosiy ishtirokning quyidagi asosiy turlarini sanab o‘tish mumkin: 1) to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) va bilvosita siyosiy ishtirok; 2) umumiy va cheklangan siyosiy ishtirok; 3) ixtiyoriy va majburiy siyosiy ishtirok; 4) an’anaviy, faol va passiv siyosiy ishtirok; 5) legitim va nolegitim siyosiy ishtirok; 6) qonuniy va noqonuniy siyosiy ishtirok1. Siyosiy ishtirok shakllari ham turlicha. Ularga axborot qabul qilish

va uzatish; siyosat va davlat arboblari hamda tashkilotlari bilan muloqot; saylov va boshqa siyosiy kampaniyalarda ishtirok etish; namoyishlarda, siyosiy ish tashlashlarda, ommaviy norozilik harakatlarida, ozodlik urush-lari va inqiloblarda; boshqaruv va o‘z-o‘zini boshqaruvda; qonunlar yaratish, ularni himoya qilish va ularga amal qilishda; siyosiy partiyalar va ijtimoiy-siyosiy harakatlar faoliyatida ishtirok etish kiradi.

Siyosiy ishtirok quyidagi vazifalarni bajaradi: • turli manfaatlar, talablar, umidlarni ifodalash, muvofiqlashtirish,

amalga oshirish; • siyosatchilar va boshqaruv apparati xodimlarini tanlash. Ular

faoliyatini nazorat etish; • Boshqaruvga doir qarorlar va siyosat yo‘nalishini belgilashga

aholini jalb etish; • siyosiy ijtimoiylashuv;

1 Qonuniy va noqonuniy siyosiy ishtirok ilmiy adabiyotlarda konvensional va nokon-vensional siyoiy ishtirok deb ham yuritiladi.

52

• ixtiloflarning oldini olish va bartaraf etish; • byurokratiya bilan kurashish, fuqarolarning siyosat va boshqa-

ruvdan begonalashuviga qarshi kurash. Siyosatni amalga oshirish uchun uning barcha darajalarida zarur

narsalar quyidagilar: 1. Shaxslar – siyosiy faoliyat sub’ektlari. 2. Mexanizmlar – an’analar, urf-odatlar, qoidalar, qonunlar siyo-

siy faoliyat sub’ektlariga ta’sir etish uslublari. 3. Institutlar – siyosiy faoliyat sub’ektlarining siyosiy faoliyat mexa-

nizmlari bilan aloqadorlikda amalga oshuvchi tadbirlarni qo‘llab-quv-vatlovchi, turtki beruvchi, nazorat qiluvchi va tekshiruvchi tashkilotlar.

Shunday qilib, siyosiy jarayonlar jamiyatning siyosiy hayotida turli xildagi voqea-hodisalarning ro‘y berib turishi, ularning ob’ektiv qonuniyatlar harakati asosida davom etishi va shu asosda jamiyatning siyosiy jihatdan rivojlanib borishini anglatadi.

Siyosiy jarayonlarning asosi va uni harakatga keltiruvchi omil – siyosiy faoliyatda qatnashuvchi insonlar yoki ularga ta’sir qiluvchi siyosiy guruhlar va tashkilotlardir.

Siyosiy faoliyat keng tushuncha bo‘lib, u biror bir partiya faoliya-ti yoki siyosiy rahbarning nutqi yoki siyosat sub’ektlarining siyosiy jarayonlarda yoki boshqaruvda qatnashishi bilan izohlanadi. Siyosat sub’ektlarining siyosiy faoliyati uch turga bo‘linadi:

1) Davlat boshqaruvi; 2) Siyosiy rahbarlik va boshqaruv; 3) Oddiy fuqarolarning siyosiy harakatlardagi ishtiroki. Yuqoridagi kategoriyalar, ya’ni davlat boshqaruvi, siyosiy rahbar-

lik va boshqaruv, oddiy fuqarolarning siyosiy ishtiroki asosan siyosiy faollik mavzusiga tegishli bo‘lganligi va uning umumiy holda siyosiy jarayonlarga bog‘liqligini bilish bilan kifoyalanish mumkin.

Siyosiy jarayonlar dinamikasi. Umuman olganda, siyosiy jarayon-lar jamiyatda siyosiy tizimni shakllantirish, amalga oshirish va o‘zga-rtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Siyosiy jarayonlar jamiyatdagi turli xil ijtimoiy guruhlar (siyosatning mikro va makroaktyorlari)ning o‘z manfaatlarini amalga oshirishga bo‘lgan harakatlari natijasida rivojla-nadi. Jamiyatdagi juda ko‘p omillarga bog‘liq ravishda siyosiy jara-yonlar rivojlanib boradi.

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida siyosiy jarayonlar yanada jadal-lashdi, rivojlandi. Buning asosiy sabablaridan biri ommaviy axborot tizimlarining rivojlanishi va axborot texnologiyalarining taraqqiyotidir.

Siyosiy jarayonlarda shaxsning o‘rni va roli juda muhim. Ijtimoiy taraqqiyotning keskin rivojlanishi shaxsning siyosat maydonidagi o‘r-

53

ni va roli hamda uning ahamiyatining oshishiga olib keldi. Odam nafaqat biologik, balki ijtimoiy mavjudotdir. Shuning uchun ham, har bir siyosiy faoliyat shaxsning turmush darajasi, ongi, uning ijtimoiy va siyosiy faoliyatlariga ta’sir qilmoqda. Siyosatga afkor omma yanada kengroq tortilmoqda, ular faoliyatining jadallashuvi yuz bermoqda. Bu jarayon aholining barcha tabaqalarini, hatto ilgari siyosiy manfaatlari bo‘lmagan tabaqalarni ham o‘ziga tortmoqda.

Siyosiy jarayonlarga ko‘p sonli kishilarning tortilishi siyosiy ar-boblar faoliyati va siyosatning yanada ko‘proq darajada omma nazora-ti ostiga o‘tishiga olib kelmoqda.

Nazorat savol va topshiriqlari: 1. O‘zbekiston demokratiyaning qaysi yo’llaridan bormoqda? 2. Hokimiyat va siyosiy hokimiyat masalalariga to‘liq ta’rif bering? 3. Siyosiy jarayonlar tushunchasiga oid eng muhim yondashuvlar-

ni bayon eting? 4. Siyosiy jarayonlarning tuzilishi va kurinishlaridagi sub’ekt,

ob’ekt, resurslar kabi tushunchalariga to‘liq ta’rif berib uting? 5. Siyosiy jarayonlarning siyosiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot,

mjburlovchi kabi hokimiyat shallarini siz qanday tushunasiz? 6. Hokimiyatning legitimlik turlarini keltiring.

Mustaqil ish topshiriqlari: 1. Siyosiy tizim sub’etlarini bayon eting. 2. Siyosiy tizim qanday tarkibiy tuzilishlardan tashkil topgan? 3. Siyosiy tizim tipologiyalarini izohlab bering. 4. Siyosiy tizimning asosiy vazifalari nimalardan iborat deb bilasiz? 5. Siyosiy hokimiyatdagi 3 xil tashkilotlarni to‘liq bayon eting. 6. Qanday tuzumga mustabid tuzum deyiladi? 7. Hozirgi zamon siyosiy tuzumlarining asosiy guruhlarini keltiring? 8. Liberal siyosiy tuzum bilan totalitar siyosiy tuzumning o‘ziga

xos xususiyatlari nimalardan iborat? 9. Vakillik va bevosita demokratiyaga ta’rif bering.

10. Liberal, identitar, plyuralistik demokratiyaning zamonaviy mo-dellarini sharxlab bering?

54

3-BOB. SIYOSIY TARTIBOTLAR VA ULARNING KO‘RINISHLARI. PARTIYAVIY TIZIMLARNING TURLARI

3.1. Siyosiy tartibotlar va ularning ko‘rinishlari

Dars maqsadi: – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Siyosiy jarayonlar va munosabatlarga ta’sir etuvchi iqtisodiy,

ijtimoiy, etnik va diniy omillar haqida tushuncha berish; – Talabalarni siyosiy tuzum, siyosiy tuzum va uning turlari bilan

tanishtirish; – Siyosiy tartibotlarning ko‘rinishlari va partiyaviy tizimlarning

turlarini aniqlash va ko‘rsatish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

madaniy-sivilizasion determinizm, teologik nazariya, patriarhal naza-riya, psihologik nazariya, ijtimoiy kelishuv nazariyasi, patriarhal-pa-ternalistik nazariya, davlat, davlat shakli, apparati, funksiyalari, res-publika, monarxiya, parlament, hukumat, federatsiya, konfederatsiya.

Siyosiy fan uchun davlat qadimdan tafakkurning boshlang‘ich

nuqtasi va markazi bo‘lib kelgan. Uzoq vaqt mobaynida jamiyat va davlat tushunchalari mazmuniga ko‘ra va terminologik jihatdan o‘zaro farqlanmagan. Ularni bir-biridan ajratish yo‘lidagi ilk qadamlardan biri N.Makiavelli tomonidan qo‘yildi – u davlatni belgilash uchun maxsus Stato terminini joriy etdi. Fuqarolik jamiyati va davlatni jiddiy nazariy farqlash birinchi bo‘lib Gegel tomonidan amalga oshirildi. Bunda u, albatta, davlatni birinchi o‘ringa qo‘ydi. Davlat va jamiyatni aynan bir narsa deb qarash an’anasi hozirda ham mavjud – faqat naza-riy jihatdan emas, balki kundalik ongda ham.

Alohida ijtimoiy institut sifatidagi davlatning boshlang‘ich manba-lari, uning vujudga kelishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar haqidagi masala siyosatshunoslik uchun muhim ahamiyatga ega. Siyosiy fan klassiklari bu borada qator muhim g‘oyalarni ta’riflab berganlar.

Davlatning paydo bo‘lishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud: Teologik konsepsiya davlatning kelib chiqishini ilohiy qonunlar

bilan bog‘laydi.

55

Patriarxal nazariya (asoschisi – XVIII asr ingliz siyosiy mutafak-kiri Robert Filmer) davlatning vujudga kelishini urug‘larning qabila-larga, qabilalarning esa katta ijtimoiy birliklarga, shu tariqa davlat tu-zilmalariga qadar mexanik birlashuvi natijasi, deb hisoblaydi.

O‘z vaqtida Konfusiy davlatning patriarxal-paternalistik konsep-siyasini bayon qilib bergan edi: unga ko‘ra davlat katta oila hisob-lanadi. U hukmdorlarni fuqarolar bilan yaxshi fazilatlar asosida muno-sabat o‘rnatishga da’vat qildi. Konfusiyning fikriga ko‘ra, davlat – bu umum manfaati yo‘lida hammaning nomidan amalga oshiriladigan patriarxal hokimiyatning rivojlangan shakli.

T.Gobbs, J.Lokk va J.J.Russo tomonidan rivojlantirilgan ijtimoiy kelishuv nazariyasi davlatni ijtimoiy hayotni tashkil qilish va tartibga solishni ta’minlash maqsadida mustaqil hukmdor va fuqarolar o‘rtasi-da o‘rnatilgan o‘zaro kelishuvdan keltirib chiqaradi.

XIX asrda davlatning paydo bo‘lishini bir guruhning ikkinchisini bosib olish bilan izohlovchi zo‘ravonlik nazariyasi (asoschisi avstriya-lik sotsiolog va huquqshunos L.Gumplovich) keng tarqaldi.

Psixologik nazariya davlatning paydo bo‘lishini inson dahosidan tug‘ilgan g‘oyalardan keltirib chiqaradi.

Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya davlatning kelib chiqish manbalarini mehnat taqsimotidan, jamiyatni boshqarish faoliyatining ajralib chiqi-shidan qidiradi. Uning eng qadimiy ko‘rinishi – Platon qarashlari.

Marksistik nazariyaga ko‘ra, davlat iqtisodiy jihatdan hukmron sinf manfaatlarining ifodachisi sifatida jamiyatning sinflarga bo‘linishi natijasida paydo bo‘ladi. Davlatning barham topishi muammosi bu nazariyaning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.

Davlat paydo bo‘lishining zamonaviy nazariyasi yuridik hisob-lanadi, chunki u davlatni xalqlarning huquqlarida ko‘radi va hokimi-yatni inson huquqlari, ya’ni belgilangan darajadagi inson erkinliklari asosiy talablarining hokimiyatga munosabat bilan bog‘laydi.

Hozirgi tushunchada davlat murakkab, ko‘p funksiyali, ichdan tabaqalangan yaxlitlikni o‘zida aks ettiradi. Boshqa siyosiy shakllar-dan uni rasmiyatchilik, muayyan qoidalar, birinchi navbatda, uning faoliyatini tartibga soladigan huquqning mavjudligi ajratib turadi. Jahonning rivojlangan davlatlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, demok-ratik davlat qurilishiga biror bir sinfning «tub manfaatlari»ni mut-laqlashtirish yo‘li bilan emas, balki kishilar turli ijtimoiy birliklari manfaatlarining konsensusi yo‘li bilan erishiladi.

56

Davlat bu – butun xalqqa, kishilarning barcha ijtimoiy birliklari, partiyalar va harakatlar, ko‘ngilli uyushma va ittifoqlarga xizmat qili-shi majburiy bo‘lgan organ. U tartib-intizom va barqarorlikni, jamiyat rivojlanishining demokratik asoslarini, fuqarolarning huquq va erkin-liklarini ta’minlashga da’vat qilingan.

Shunday qilib, davlat bu – asosiy elementlarini qonun chiqaruv-chi, ijro etuvchi va sud hokimiyati, jamoat tartibini muhofaza qilish va davlat xavfsizligi, qurolli kuchlar, qisman ommaviy axborot vositalari tashkil etgan murakkab ko‘p qirrali tizim hisoblanadi.

Ijtimoiy institut sifatida davlat muayyan tarixiy vazifalar va belgilarga ega. Quyidagilar davlatning umumiy belgilariga kiradi:

• Ijtimoiy va sinfiy tafovutlar mavjud bo‘lganda davlatning jami-yatni bir butun qilib birlashtirishga qodirligi. Davlat, birinchi navbatda, hammaga taalluqli manfaatlar doirasida faoliyat ko‘rsatadi, ijtimoiy yaxlitlikni saqlash muammolarini hal qiladi. Agarda u bu vazifalarni hal qilmasa, davlat sifatidagi layoqatini yo‘qotgan hisoblanadi. Davlatni bir sinfning ikkinchisi ustidan hukmronlik qilish vositasi deb bilish mohiyat e’tibori bilan anarxistik an’analarga ergashish, uning tabiatini jiddiy ravishda noto‘g‘ri talqin etish, davlatning ijtimoiy yaxlitlikning umumiy manfaatlari bilan muqarrar aloqasini unutish hisoblanadi.

• Davlat bu – hokimiyat organi, lekin nafaqat ishontirish, balki, shu bilan birga, ijtimoiy majburlash, belgilangan me’yorlarga rioya qilganlik yoki ularni buzganlik uchun taqdirlash yoki jazolash chora-tadbirlaridan faol foydalanadigan organ. Oshkora kuch ishlatish, jis-moniy majburlash monopoliyasi.

• Davlat faoliyatining me’yorlari huquqlari – jamiyatning vakillik organlari tomonidan qabul qilinadigan qonunlar bilan belgilanadi va mustahkamlanadi. Ular asosida jamiyatni birlashtirish va boshqarish, davlatning bevosita faoliyatini qat’iy belgilash amalga oshiriladi. Hamma uchun majburiy bo‘lgan qonunlar va me’yorlar chiqarishda tanholik huquqi.

• Mustaqillik davlatning o‘z chegarasi hududida faoliyat ko‘rsa-tadigan sub’ektlarga nisbatan eng oliy va cheklanmagan hokimiyatga egaligini bildiradi. Boshqa davlatlar ham bu tamoyilni hurmat qilishla-ri kerak. Bu tamoyil jamiyatning erkin, mustaqil hayot kechirishi va rivojlanishini ta’minlaydi. Hozirgi davlatlarning mustaqillik doirasi bitimlarda mustahkamlangan xalqaro iqtisodiy, siyosiy, harbiy o‘zaro

57

bog‘liqliklar bilan chegaralanadi. Mustaqillik bu muayyan hududdagi oliy hokimiyatdir.

• Umumiylik o‘z ta’sir doirasiga boshqa davlatlar fuqarolari bilan birgalikda uning hududidagi barcha kishilarni qamrab oladi.

• Davlatning o‘z funksiyalarini amalga oshirishi bilan bog‘liq xarajatlarini qoplash maqsadida aholidan yig‘ib olinadigan soliqlar.

• Davlatga ta’rif berishda uning ajralib turuvchi belgilari o‘ziga xos xususiyatlari bilan to‘ldiriladi, ular jumlasiga chegaralar bilan belgi-langan, barcha chegara davlatlari tomonidan rasmiy-kelishuv asosida tasdiqlangan hudud kiradi. Davlat hududi yer, yer osti boyliklari, havo kengligi va hududiy suvlarni o‘z ichiga oladi. Bu degani davlat ushbu muhitlarda o‘z hokimiyatini o‘rnatadi va ularni boshqa davlatlar va jismoniy shaxslar tomonidan bo‘ladigan tashqi tajovuzlardan himoya qilish huquqiga ega bo‘ladi. Nisbatan barqaror va kafolatlangan hudud yaxlitligiga ega bo‘lish davlatni saqlab qolishning muhim sharti hisoblanadi. Ko‘pgina ichki va tashqi siyosiy ziddiyatlar aynan davlatning moddiy asosi ustidan nazorat haqidagi masala atrofida avj oladi.

• Davlat aholisi yagona millatdan tashkil topishi ham mumkin, lekin, ko‘pincha u ko‘p millatli bo‘ladi.

• Davlat apparati vositasida davlat faoliyat ko‘rsatadi va o‘z hokimiyatini amalga oshirib, rivojlanadi. Hokimiyat davlatda institut-lashtirilgan xarakter kasb etadi. Bu mazkur hokimiyatni vaqtincha amalga oshiradigan shaxsni siyosiy birlik-davlatga mansub hokimi-yatning o‘zi bilan aralashtirmaslik kerakligini bildiradi. Oliy hokimi-yat tarkibiga kiruvchi shaxslar almashib turadi, lekin bu bilan davlat-ning institutlashtirilgan hokimiyati yo‘qolmaydi. Bu o‘zgarishlar fuqa-rolar urushi yoki boshqa davlatlarga bo‘ysunish kabi davlatni yo‘q qiladigan sabablar bilan birga kechadigan hollar bundan mustasno.

Davlatning belgi va xususiyatlari uni nafaqat boshqa ijtimoiy tash-kilotlardan farqlash, balki unda hozirgi sivilizatsiyada jamiyatning yasha-shi va rivojlanishining zarur shaklini ko‘rish imkonini ham beradi.

Davlatning mohiyati, funksiyalari va boshqarish organlari. Davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va roli uning funksi-

yalari bilan belgilanadi. Odatda, davlat funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi.

Davlatning ichki funksiyalari quyidagi sohalar: iqtisodiy (iqtiso-diy siyosatni ishlab chiqish, davlat korxonalarini boshqarish, narx

58

siyosatining huquqiy asoslarini belgilash, tashqi iqtisodiy munosabat-larni tartibga solish), ijtimoiy (ish bilan bandlikning ijtimoiy kafolat-larini ta’minlash, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi), ta’lim (ta’lim oli-shni demokratlashtirish, uning uzluksizligini ta’minlash, ta’lim olish uchun barchaga teng imkoniyatlar berish), ekologik, soliq yig‘ish, madaniy hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini o‘z ichiga oladi.

Davlatning tashqi funksiyalari jahon iqtisodiga integratsiyalashuv va tashqi iqtisodiy sheriklik, davlatni himoya qilish, dunyoviy tartib-qoidalarni qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, boshqa mamlakatlar bilan hamkorlikdan iborat.

Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, agarda davlat faoliyati Sh.Montes-kyoning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati funksi-yalarini ajratish haqidagi g‘oyalari asosida qurilgan bo‘lsa, hokimiyat organlari samarali faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Ularga yana davlat boshlig‘ining hokimiyati qo‘shiladi.

Davlatlar, boshqaruv shakllari va davlat qurilishi shakllariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Ular davlatchilikning tarixiy an’analari, uning vujudga kelishining asosiy xususiyatlari va boshqalar jihatidan turli-tumandir. Bir tomondan, yagona tipdagi davlat hududida davlat hoki-miyati faoliyati va uni tashkil etishning turli shakllari uchrashi, ikkin-chi tomondan esa, turli tipdagi davlat bir xil shaklda namoyon bo‘lishi mumkin. Davlatning mohiyati bevosita uning shaklidan kelib chiqadi va u orqali aniqlanadi.

Davlat shakliga xalqning madaniy darajasi, uning tarixiy an’ana-lari, diniy dunyoqarashlar tabiati, milliy xususiyatlar, hayot kechirish-ning tabiiy sharoitlari va boshqalar jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

Davlat shakli – murakkab ijtimoiy hodisa, u o‘zaro bog‘langan uch unsurni o‘z ichiga oladi: boshqaruv shakli, davlat qurilishi shakli va davlat tuzum shakli. Turli mamlakatlarda davlat shakllari o‘z xusu-siyatlariga, xarakterli belgilariga ega, ijtimoiy rivojlanish darajasiga qarab ular yangi mazmun bilan boyib boradi. Shu bilan birga, mavjud davlatlar shakli umumiy belgilarga ham ega, bu narsa davlat shakli-ning har bir unsuriga ta’rif berish imkonini beradi.

Boshqaruv shakli davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilishi, ularning vujudga kelish tartibini o‘z ichiga oladi.

Davlat shakli quyidagilarni anglash imkoniyatini beradi: • Davlat oliy organlarining vujudga kelishi va ularning tuzilishi;

59

• Davlatning oliy va boshqa organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosa-batlarning qurilishi;

• Oliy davlat hokimiyati va mamlakat aholisi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning qurilishi;

• Oliy davlat organlari tomonidan fuqarolar huquq va erkinlikla-rining ta’minlanish darajasi.

Ko‘rsatilgan belgilar bo‘yicha davlat boshqaruv shakli monarxiya (mutlaq, konstitusion, teokratik, dualistik) va respublikaga bo‘linadi.

Monarxiya – bu shunday boshqaruv shakliki, unda oliy hokimiyat yakka bir shaxs tomonidan amalga oshiriladi va, odatda, meros bo‘lib o‘tadi.

O‘z hokimiyatidan umrbod foydalanuvchi yakka davlat rahbari (sulton, qirol, imperator, shoh), oliy hokimiyatning vorisiylik asosida meros bo‘lib o‘tish tartibi, monarxning yuridik jihatdan mas’uliyatsizligi klassik monarxistik davlat boshqaruvining asosiy belgilari hisoblanadi.

Monarxiya quldorlik jamiyati sharoitlarida vujudga kelgan. Feoda-lizmda u davlat boshqaruvining asosiy shakliga aylandi. Hozirgi dunyo-da monarxiyaga asoslangan boshqaruvning faqat an’anaviy, asosan, yuzaki belgilari saqlanib qolgan. O‘z navbatida, monarxiya mutlaq, cheklangan (konstitusion), dualistik va teokratik monarxiyaga bo‘linadi.

Mutlaq monarxiya – boshqaruvning shunday shakliki, unda oliy davlat hokimiyati qonun bo‘yicha to‘laligicha bitta shaxsga bo‘ysuna-di. Bunday boshqaruv shakli Saudiya Arabistoni, Qatar, Ummon, Bir-lashgan Arab Amirliklari va boshqa mamlakatlarda amalga oshiriladi.

Cheklangan monarxiya (yoki konstitutsiyaviy monarxiya) – boshqaruvning shunday shakliki, unda monarxning hokimiyati vakil-lik organlari tomonidan sezilarli darajada cheklanadi. Odatda, bu cheklash parlament tomonidan tasdiqlangan konstitutsiya bilan belgi-lanadi. Monarx esa konstitutsiyani o‘zgartirish huquqiga ega emas.

Cheklangan monarxiyaning asosiy belgilari – hukumat parlament saylovlarida ko‘pchilik ovoz olgan muayyan partiyaning vakillari aso-sida shakllantiriladi; eng ko‘p deputat o‘rinlariga ega bo‘lgan partiya lideri hukumat rahbariga aylanadi; qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud sohalari amalda monarx hokimiyatiga bo‘ysunmaydi, uning bu sohalardagi hokimiyati ramziy hisoblanadi; qonunchilik hujjatlari par-lament tomonidan qabul qilinadi va faqat rasman monarx tomonidan imzolanadi; konstitutsiyaga muvofiq, hukumat monarx oldida emas,

60

balki parlament oldida hisobot beradi. Boshqaruvning bunday shakli Yaponiya, Buyuk Britaniya, Daniya, Ispaniya, Belgiya, Shvesiya va boshqa mamlakatlarda amal qiladi.

Konstitutsiyaviy monarxiyaning shakllaridan biri sifatida dualis-tik monarxiya maydonga chiqadi. Dualistik monarxiyaning asosiy belgilari – ikkiyoqlama xarakter kasb etadi; yuridik jihatdan hokimiyat haqiqatda monarx tomonidan shakllantirilgan hukumat va parlament o‘rtasida bo‘linadi; hukumat parlamentdagi partiya tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan holda shakllantiriladi va uning oldida hisob bermaydi; monarx asosan feodallarning manfaatlarini ifodalaydi, parlament esa burjuaziya va aholining boshqa qatlamlarini himoya qiladi. Boshqa-ruvning bunday shakli kayzer Germaniyasida mavjud edi (1871–1918), hozirda esa Marokashda amal qilayapti.

Bir qator davlatlarda monarx mamlakatning nafaqat dunyoviy, balki diniy hayotiga ham boshchilik qiladi. Bunday monarxiyalar teokratik monarxiyalar deb ataladi. Boshqaruvning bunday shakli Saudiya Arabistoni va Vatikanda amal qiladi.

Boshqaruvning yana bir shakli respublika bo‘lib, unda oliy hoki-miyat aholi tomonidan muayyan muddatga saylangan saylov organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Boshqaruvning respublika shaklining umumiy belgilari – yakka hukmdor va kollegial davlat rahbariyatining mavjudligi; davlat rahbari va boshqa davlat hokimiyati oliy organlarining muayyan muddatga saylab qo‘yilishi; davlat hokimiyatining o‘z irodasiga ko‘ra emas, bal-ki xalq xohishi bo‘yicha amalga oshirilishi; qonun bilan ko‘zda tutil-gan hollarda davlat rahbarining yuridik javobgarlikka tortilishi. Res-publika ham hamma vaqt va hamma joyda bir xil emas. U ham monar-xiya kabi har xil bo‘ladi. Hukumatning parlament yoki prezident oldi-da mas’uliyatliligiga qarab parlamentar respublika va prezidentlik res-publikasiga bo‘linadi.

Parlamentar respublikada parlamentning roli katta. U prezident-ni, ya’ni davlat boshlig‘ini saylaydi. Hukumat parlament tomonidan tuziladi va uning oldida javob beradi.

Prezidentlik respublikasida prezident parlament yo‘li bilan emas, balki maxsus tartib, ya’ni xalq tomonidan saylanadi. U, o‘z navbatida, tegishli vazirlarni tayinlaydi. Hukumat parlamentga hisob bermaydi. Hozirgi vaqtda prezidentlik respublikasi ko‘rinishi keng tarqalgan. U dunyodagi ko‘pgina mamlakatlarda mavjud. Parlament respublikasi

61

prezidentlik respublikasiga nisbatan kamroq tarqalgan. U Italiya, Hin-diston, Germaniya, Avstriya, Finlandiya, Turkiya, Islandiya va boshqa ayrim mamlakatlarda amal qiladi.

Respublika boshqaruvining aralash shakli ham mavjud. Bu shakl ikki xil modelga ega. Birinchi tipga boshqaruvning shunday shakli kiradiki, unda parlament modeliga ko‘ra prezident sezilarli darajada muhim rol o‘ynaydi (hozirgi Fransiya Respublikasi). Bunday tizimlar-da Prezident ochiq saylovlarda saylanadi, u hukumatni shakllantirish va asosiy lavozimlarga tayinlashda muhim ta’sir ko‘rsatadi. Hukumat prezidentga bo‘ysunibgina qolmay, parlament oldida hisob ham bera-di, ba’zi hollarda u parlament bilan almashtirilishi ham mumkin. Konstitutsiyaviy boshqarish bilan bir qatorda partiya tizimlari tuzilma-si va parlamentdagi ko‘pchilikning haqiqiy munosabati muhim rol o‘ynaydi. Fransiya Prezidenti parlamentda ko‘pchilik ovozga ega bo‘l-sagina, o‘z pozisiyalarini mustahkam saqlab qolishi mumkin.

Respublika boshqaruvining ikkinchi aralash shakli Shveysariyada mavjud. Bu yerda parlament hukumatni saylasa-da, uni chaqirib olish huquqiga ega emas. O‘z navbatida, hukumatda parlamentga nisbatan qaror qabul qilish huquqi yo‘q. Hukumat lavozimi va deputatlik man-datini bir-biriga qo‘shib bo‘lmaydi. Hukumatni kollegial organ shakl-lantiradi, ayni paytda, prezidentlik tizimiga zid ravishda rasman qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Davlatni boshqarish shakllarining bir-biridan farqlanishiga qaramay, parlament va hukumatning mavjudligi har qanday tipdagi davlatlar (mut-laq monarxiya bundan mustasno) uchun umumiy hisoblanadi.

Parlament bir palatali (Daniya, Shvesiya, Belorussiya) va ikki palatali (AQSh, RF, Kanada, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, O‘zbekiston) bo‘ladi. Quyi palatalar va bir palatali parlamentlar hami-sha to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlar o‘tkazish yo‘li bilan, yuqori palatalar esa yoki vorisiylik (Buyuk Britaniya), yoki hukumat boshlig‘ining tayinlanishi (Kanada, Iordaniya), yoki saylash (AQSh, Italiya, Hindis-ton, Fransiya, Rossiya) tamoyili asosida shakllantiriladi.

Quyi palata ichki va tashqi siyosatning kundalik masalalarini hal qilish uchun mas’ul hisoblanadi. U, odatda, yuqori palataga qaraganda qisqa muddatli vakolatlarga ega bo‘ladi. Yuqori palata quyi palata faoliyatining o‘ziga xos eksperti sifatida maydonga chiqadi – u qabul qilgan qonun loyihalarini Konstitutsiyaga muvofiq kelish-kelmaslik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi.

62

Har ikkala palata a’zolari ham quyidagi parlament imtiyoziga ega bo‘ladilar:

• immunitet (daxlsizlik); • indemnitet (deputat parlamentdagi chiqishi va ovoz berish yo‘li

bilan qo‘llab-quvvatlagan choralari uchun javobgar bo‘lmaydi). Parlamentning asosiy funksiyalari: • Qonun ijodkorligi; • Vakillik; • Teskari aloqa funksiyasi – busiz davlat organlari olib borilayot-

gan siyosatning ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlay olmaydilar. Ushbu aloqa turli usullar bilan amalga oshiriladi. Bir qator davlatlar alohida parlament komissarlari (ombudsmanlar) institutiga ega, ular davlat xizmatchilarining qonunlarga rioya qilishi ustidan nazorat etish maqsadida tayinlanadi. O‘zbekistonda bu institut parlament huzurida, Oliy Majlisning birinchi sessiyasida (1995 yil, fevral) tuzilgan.

• Byudjetni shakllantirish funksiyasi; • Tashqi siyosat funksiyasi. Hukumat – ijroiya hokimiyatining oliy davlat organi, parlament

tomonidan qabul qilingan asosiy siyosiy qarorlarni amalga oshiradi. Boshqaruvning parlament shakli amal qiladigan mamlakatlarda (mo-narxiya shaklida ham, respublika shaklida ham) u oliy davlat organlari tizimida markaziy o‘rin tutadi. Hukumat vakolati amaldagi qonunchi-lik bilan belgilanadi. Hukumat qonun chiqarishda tashabbus ko‘rsatish huquqidan foydalanib, parlamentning faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi. O‘zbekiston, Fransiya, Irlandiya, Rossiyada prezidentlar umumxalq tomonidan saylanadi. AQSh, Argentina va Finlyandiyada prezident parlament ishtirokisiz, lekin ochiq saylov yo‘li bilan emas, balki saylovchilar kollegiyasi tomonidan saylanadi. Gresiya, Isroil, Livan, Maltada prezident parlament tomonidan saylanadi. Italiya, Germaniya, Hindistonda parlament a’zolari prezidentni saylovchi kollegiyaning bir qismini tashkil etadi.

Siyosiy hokimiyat o‘zining tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab shakllarda namoyon bo‘ladi. Oddiy davlat hokimiyatiga unitar davlat-ni kiritish mumkin.

Unitar davlat hokimiyati – bu ma’muriy-hududiy, qismlarga bo‘lingan yaxlit, bir butun markazlashgan davlat shaklidir.

Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga federativ davlatni kiri-tish mumkin. U o‘z qonun chiqaruvchi organlariga, o‘z hukumatlariga

63

va sud organlariga ega bo‘lgan bir nechta nisbiy mustaqil davlatlardan tarkib topadi.

Bunday davlatlar ixtiyoriy ravishda markazlashgan davlatni tash-kil qiladilar. Bu ittifoq mamlakat ichki va tashqi hayotida barcha fede-ratsiya a’zolarining nomidan ish olib boradi va ularning manfaatlarini himoya qiladi; yagona fuqarolik va hudud, kredit-moliya hamda bosh-qa munosabatlarni o‘rnatadi.

Federativ davlat hokimiyati – bu teng huquqli respublikalar, muxto-riyatlar, shtatlar, yerlar, kantonlar, viloyatlar va okruglarning ixtiyoriy birlashuvi natijasida vujudga keladigan siyosiy hokimiyat shaklidir.

Hozirgi kunda federativ davlatlar hokimiyatiga Argentina, AQSh, Braziliya, Avstraliya, Meksika, Germaniya, Rossiya, Hindiston va boshqalar kiradi.

Konfederatsiya – bu to‘la mustaqil davlatlarning ko‘ngilli ittifoqi-dir. Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga konfederatsiyani ham kiritish mumkin. U muayyan maqsadlarda – iqtisodiy, mudofaa va boshqa sohadagi muammolarni birgalikda hal etish uchun tuziladi. Bu holda davlat ayrim huquqlarini ittifoqqa bersa-da, o‘zining to‘la suve-renitetini, mustaqilligini va bir butunligini saqlab qoladi.

3.2. Partiyaviy tizimlarning turlari

Dars maqsadi: – Talabalarni qiyosiy politologiyaning asosiy kategoriyalari bilan

tanishtirish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini

aniqlash va ko‘rsatish; – qiyosiy tadqiqotlarning asosiy metodlari va ularni qo‘llash

imkoniyatlari haqida tushuncha berish; – Bundan tashqari ushbu darsning maqsadi siyosiy partiyalarning

klassifikatsiyasi va partiyaviy tizimlarni tahlil etish; – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: partiyaviy tizim, bir parti-

yalik, ikki partiyalik va ko‘p partiyaviylik, Burjua-demokratik par-tiyalar, Avtoritar partiyalar, Sotsialistik partiyalar, T.Jefferson, A. De Tokvil, D.Yum.

64

Jamiyat hayotida o’zining tutgan urni va ahamiyati jihatidan siyosiy partiyalar va harakatlar muhim rol uynaydi. Siyosiy partiyalar jamiyatni harakatga keltiruvchi asosiy siyosiy kuchlardan biri hisoblanadi. Qaysi mamlakatda qiyosiy partiyalar harakatda bo‘lmas ekan, shu mamlakatda fikrlar erkinligi ham bo‘lmaydi, bu xol jamiyat rivojiga O‘zbekiston ta’sirini ko‘rsatadi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir bosqichida jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalanish ro‘y bergan va buning oqi-batida manfaatlari bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ijtimoiy guruhlar va ular manfaatlarini ifoda qiluvchi siyosiy partiyalar boshlagan.

Kishilar hayotida turli tuman muammolar mavjuddir. Ana shu muammolardan ayrimini inson bolasi bir o‘zi, boshqalar esa faqatgina o‘zgalar bilan uyushib, basharti, masalan, tadbirkorlikni rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni: tadbirkorlik manfaatlarini hi-moya qilish, kredit olish, soliqqa tortish, tashqi bozorga kirish masa-lalarini xal qilish mumkin. Tadbirkorlar uyushmasi ham aynan shu maqsadlarda tuziladi. Shuningdek, boshqa guruhlar: pensionerlar, no-gironlar, yoshlar, uqituvchilar, shifokorlar va hokazolar ham muam-molarni xal qilish uchun uyushadilar1.

«Partiya» so’zining o‘zi lotincha «parz» – qism, bo‘lak so‘zlari-dan kelib chiqqan bo‘lib, u jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy sinf, ta-baqa, guruhlarning bir qismini, ularning eng ilgor faol qismini bir-lashtirgan siyosiy tashkilotni anglatadi.

Siyosiy partiya – ijtimoiy sinf, tabaqa va guruhlarning tub manfa-atlarini va O‘zbekiston faoliyatida ifoda etuvchi ularning muayyan maqsad-manfaatlarini, orzu-umidlarini himoya qilish uchun kurashda ularga siyosiy rahbarlik qiluvchi siyosiy tashkilotdir.

Boshqacha aytganda, siyosiy partiya – jamiyat muayyan qismi, manfaatlarini ifodalovchi va davlat organlari faoliyatida ishtirok etishni o‘ziga maqsad qilib qo‘yuvchi maslakdoshlarning uyushgan guruhidir.

Siyosiy partiyalar – jamiyatning muayyan ijtimoiy tabaqalari faol namoyondalarini birlashtiruvchi, siyosiy hayotda bevosita ishtirok etish orqali O‘zbekiston manfaatlarini ifodalovchi siyosiy tashkilot. Yoki boshqacha izohlaganda, siyosiy partiyalar – qarash va maqsadla-ri bir bo‘lgan turli tabaqa va guruhlardagi fuqarolarning siyosiy maq-sadini ko‘zlab tuzgan birlashmalari – tashkilotlaridir.

Siyosiy partiyalar saylovlarda ishtirok etib, tegishli organlarga O‘zbekiston vakillarini o‘tkazish orqali davlat hokimiyati organlari 1 Kostitutsiyaviy huquq asoslari. 9-sinf. –T.: Sharq, 2001, 125-bet.

65

faoliyatida ishtirok etadi. Shu bilan birga siyosiy partiyalar zamonaviy jamiyat tizimining muhim qismi bo‘lib, ular davlatning siyosiy yo‘na-lishini belgilashda ishtirok etadi, hukumatning vakillik va ijro etuvchi muassasalarini shakllantiradi.

Siyosiy partiyalarning vujudga kelishi siyosiy hokimiyatni yo‘lga kiritish uchun murosasiz kurash olib borish zaruriyati bilan uzviy bog‘liqdir. Siyosiy partiyaga uxshash institutlar G‘arb va Sharqda qadimdan mavjud bo‘lgan1. Tarixdan ma’lumki siyosiy partiyalar qa-dimgi Yunonistonda tashkil topgan bo‘lib, ular oldin juda ozchilikni O‘zbekiston saflarida birlashtirgan. Ular tarkibi jihatdan juda tor doi-rada uyushgan siyosiy tashkilotlar bo‘lgan. Ular asosan jamiyatdagi turli sinflarning manfaatlarini emas, balki quldorlar sinfi ichidagi xilma-xil siyosiy oqimlar manfaatlarini ifoda etgan. Afinada geteriy-lar, Rim optimat va populyarlari antik davrida siyosiy partiya vazifa-larini bajarishgan.

O‘rta asrlarning siyosiy hayotida ham siyosiy partiyalar uzlari-ning mohiyati jihatidan bir oz farq qilgan. Faqat mustabidlik yoki mutlaq hukmronlik tuzumlarida siyosiy partiyalar jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida ochiq harakat qila olmagan.

Sanoatlashtirish davriga qadar siyosiy partiyalarning universal shakli klanlar va maxfiy tashkilotlar edi. Klanlar asosan qarindoshlik aloqalari bilan bog‘langan kishilardan iborat edi. O‘rta asrlar Angliya-sida Yorklar va Lankasterlar, Arabistonda (o‘rta asrda) esa alaviylar («Ali partiyasi»), Osiyo davlatlarida hozirgi kunda ham qarindoshlik va yurtdoshlik prinsiplarning siyosiy partiyalarning shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishida ahamiyati katta.

XVIII-XIX asrlarga kelib, siyosiy partiyalar belgilangan tarzda tasdiqlangan dastur, nizomi va doimiy a’zoligi bilan zamonaviy de-mokratik institutlar shakllanishi davrida paydo bo‘lgan. Agar partiya muxolifat xususiyatiga ega bo‘lsa, demokratik muassasalar rivojlan-magan sharoitda maxfiy tashkilot xususiyatlariga ega bo‘lib qoladi. Yevropada masonlar tashkilotlari, Islom dunyosida Ismoiliylar tashki-lotlari. Ayrim paytlarda bu siyosiy partiyalar maxfiy tashkilot xususi-yatlariga ham ega bo‘ladi.

Hozirgi sharoitda amal qilayotgan siyosiy partiyalar O‘zbekiston ijtimoiy a’zosi, tarkibi va siyosiy harakat dasturining qanday maqsad-larga yo‘naltirilganiga qarab 3 guruhni tashkil etadi: 1 Yuridik ensiklopediyasi. –T.: Sharq, 2001, 392-bet.

66

1. Feodal munosabatlari va tartiblarning saqlanib qolishini ifoda etuvchi siyosiy partiyalar. Bu guruhga Osiyo, Afrika, Lotin Amerika-sidagi feodal munosabatlari saqlanib qolayotgan mamlakatlarda faoli-yat ko‘rsatayotgan siyosiy partiyalar kiradi. Maqsadi: feodal tuzum tartiblarini himoya qilishdan iborat. O‘zbekiston mavqeini yo‘qotib borayotgan podshohlik (monarxistik), diniy, millatchilik, konservativ, ozodlik partiyalari nomlari ostida ish yuritadi.

2. Burjua sinfi manfaatini ifoda etuvchi partiyalar bo‘lib, pod-shohlikni tan oladi, ba’zan sotsial-demokratik ko‘rinishidagi partiya-lardir.

3. Ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, hunarmand-kosiblar manfaatini siyosiy faoliyatlarida va harakat dasturlarida aks ettiradigan siyosiy partiyalardir1.

Avval boshda kapitalistik jamiyatda siyosiy partiyalar XIX asrda burjuaziyaning turli guruhlari tomonidan tuzilgan. Amerika qit’asida: AQSh Demokratik partiya (1828), Gonduras milliy partiyasi (1854), Kolumbiya konservativ partiyasi (1848), Kolumbiya liberal partiyasi (1849), Argentina fuqarolar radikal ittifoq partiyasi (1891), Gonduras liberal partiyasi (1891), Gonduras milliy partiyasi (1891) tashkil topdi. Yevropada: Belgiya katolik partiyasi (1891), Italiya respublikachilar partiyasi (1832), Buyuk Britaniya liberal partiyasi (1867), Buyuk Britaniya konservativ partiyasi(1867) tashkil topdi. Osiyoda: Hindis-ton milliy kongressi partiyasi (1885). Afrikada: (asosan XX asr bosh-larida) Janubiy Afrikaliklar milliy kongressi partiyasi (1912), JAR millatchilar partiyasi (1918). Avstraliya va Okeaniya qit’asida: Avs-traliya leyboristlar partiyasi (1891), Milliy (sobiq agrar) partiya (1916), Leyboristlar partiyasi (1916), Avstraliya liberal partiyasi (1944) va boshqa partiyalar yuzaga kela boshladi. Siyosiy partiyalar faoliyati O‘rta Osiyoda asosan XX asr boshlariga kelib tashkil topdi. Bu avvalo O‘rta Osiyoda mustamlakachilik siyosatiga qarshi ozodlik harakati bilan bog‘liq bo‘lgan2. Jumladan, shu yillarda keng yoyilgan jadidchilik harakati tufayli «Turon», «Ittixodi taraqqiy», «Birlik», «Sharq birligi», «Yosh buxoroliklar», «Yosh xivaliklar», «Miftax ul-maorif» va boshqa ko‘plab ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko‘rsatgan. Ammo sobiq sho‘ro hukumatining qurolli istilosi natijasida barcha

1 Ramazanov I., Muminov E. Politologiya. –T.: Adolat, 1997, 3-112 b. 2 Politologiya. Ma’ruzalar matni. –T.: UAJBTN, 2000, 92-bet.

67

milliy siyosiy partiyalar faoliyati ta’qibga olindi va batamom tugatildi. Faqat istiqlol tufayligina O‘zbekiston siyosiy partiyalar tom ma’no-dagi jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tarkibiga aylandi.

Partiya tizimi – siyosiy institut tushunchasi, jamiyatning siyosiy tuzilishi va jamiyat a’zolarini davlat va jamiyat hayotida ishtirok etishning qabul qilingan hamda e’tirof etilgan qoidasi.

Partiyaviy tizim – jamiyat ichida ijtimoiy faoliyatni shakllantiruv-chi, tashkil etuvchi siyosiy institutlar majmuasidir. Siyosiy institutlar bir tomondan siyosiy partiyalar bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro muno-sabatlar, boshqa tomondan – partiyalar siyosiy tizimning ijtimoiy elementlari va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlari ifodasi. Partiya tizi-mi ma’lum bir jamiyat yoki davlatlar tomonidan qabul qilinmagan. Masalan, Butan, Ummon, Quvayt, Saudiya Arabistoni kabilar. Shu bi-lan birga, bir partiyali yoki ko‘p partiyali tizimlar ham mavjud.

Siyosiy partiyalar partiyaviy tizim jihatdan klassifikatsiyasi, tur-lari: demak, dunyo davlatlarida partiyaviy tizim klassifikatsiyasi, tur-lari quyidagilar bo‘lib kelgan:

1. Ko‘p partiyaviylik tizimi. Bu tizimda fuqarolarga turli par-tiyalardan nomzodlarni tanlab olishga va jamiyatni davlatlashtirishda u yoki bu dasturga afzallik berishga imkon yaratadi. Ko‘p partiyaviy-lik tizimi O‘zbekiston navbatida:

1) Ko‘p partiyaviylik tizimida hukmron pratiyalarga bo‘linadi. Masalan AQSh demokratik partiyasi (1828), AQSh respublikachilar par-tiyasi (1854), Avstraliya qit’asida leyboristlar partiyasi (1916), Alyans partiyasi (1966), O‘zbekistonda FMDP (1998), XDP (1991) va hokazo.

2) Ko‘p partiyaviylik tizimida hukmronsiz partiyalar. Masalan, AQSh Kompartiyasi (1919), AQSh sotsial-demokratik partiyasi, AQSh sotsialistik partiyasi, O‘zbekistonda bizning taxminimizcha, «Adolat» partiyasi (1995), Milliy tiklanish partiyasi (1995) va hokazo.

3) Ittifoq (blok) partiyalari. Masalan, Germaniya sotsial–demok-ratik partiya (1869), Xristian sotsial ittifoqi (1945), Erkin demokratik partiya (1848), Xristian demokratik ittifoqi (1950), «Ko‘katparvarlar» partiyasi (1980) va hokazo.

2. Ikki partiyaviylik tizim. AQShda 2 partiyaviyli tizim tarkib topgan bo‘lib hokimiyat tepasiga Respublikachilar (hozirgi prezident J.Bush) va Demokratik partiyasi kelib turadi.

3. Bir partiyaviylik tizimi. Tarixning borishi yakka partiyaviylik tizimi davlatda diktatura o‘rnatilishiga olib kelishini tasdiqladi.

68

Siyosatshunoslik ta’limotida politologlar siyosiy partiyalar tuzi-lishiga doir turli O‘zbekiston fikr-mulohazalarni bildirganlar.

Siyosiy partiyalarning tuzumga ko‘ra turlari: 1. Burjua-demokratik partiyalar. 2. Avtoritar partiyalar. 3. Sotsialistik partiyalar. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi ustunlik xususiyatiga qarab, ularni

quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 1. Avngard tipidagi partiyalar. 2. Parlament tipidagi partiyalar. 3. Saylov kampaniyasida ishtirok etish uchun ta’minlanadigan

partiya (k o‘proq rivojlangan mamlakatlarda). 4. Munosabat partiyasi, klub partiyasi (ma’rifatparvarlik xarakte-

ridagi, Moskva ishchilar klubi va hokazo. Siyosiy partiyalar sinfiy belgilariga ko‘ra: proletar, dehqon, may-

da burjua, burjua, pomeshchik partiyalari mavjud bo‘lgan. Siyosiy partiyalar mafkuraviy belgilariga ko‘ra: kommunistik,

sotsialistik, sotsial-demokratik, xalq, liberal, konservativ, diniy va mil-liy partiyalarga bo‘lingan.

Siyosiy partiyalar mavjud tuzumga ko‘ra bo‘lingan: inqilobiy, islohotchi, konservativ va reaksion partiyalar bo‘lgan.

Siyosiy partiyalar tarkib topishi, faoliyat usullariga ko‘ra: demok-ratik, avtoritar, totalitar partiyalarga bo‘lingan.

Siyosiy partiyalar tarkibiga ko‘ra: ommaviy partiyalar, xodimlar partiyasi, oq suyaklar partiyasi bo‘lgan.

Siyosiy partiyalar yo‘nalishiga ko‘ra bo‘lingan: so‘l, markaz, o‘ng partiyalar mavjud bo‘lgan.

Siyosiy partiyalar faoliyatiga ko‘ra bo‘lingan: bosiq, radikal, ekstremistik partiyalar uchraydi.

Hozirgi davrda jahondagi ilg‘or va demokratik mamlakatlarda siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlar, turli ijtimoiy-siyosiy harakat-lar (uyushmalar, jamg‘armalar, turli tashabbus guruhlari, feministlar, «yashillar» va boshqalar) faoliyat yuritib kelmoqda. Zero, bundan 150-200 yillar muqaddam dunyo mamlakatlarining ko‘pchiligida siyo-siy partiyalar va nodavlat tashkilotlar faoliyati davlat tomonidan taqiq-langan edi. Ular asosan maxfiy ravishda faoliyat yuritib kelgan. Bu kabi taqiqlar, yashirin va norasmiy faoliyat jarayonlarini deyarli bar-

69

cha jamoat birlashmalari – siyosiy partiyalar, «mason loja»lari, kasaba uyushmalari va turli lobbistlar guruhlari ham boshdan kechirgan.

Ilgarigi zamonlarda odamlarda davlatga tegishli bo‘lmagan faoli-yat, «xiylagarlik», «fitnachilik» tasavvurini uyg‘otar edi. Mazkur masalaga mashxur ingliz mutafakkiri Tomas Gobssning qarashlarida o‘ziga xos yondashish mavjud. U «Leviafan» asarida oshkora faoliyat yurituvchi barcha guruh birlashmalarini davlat tashkilotlari tuzilmalari deb hisoblab, ularni ikki asosiy turkumga bo‘ladi. Uning ta’kidlashi-cha, «hokimiyat ostidagi guruhlarning ba’zilari siyosiy, boshqalari esa xususiy xarakterga ega. Siyosiy guruhlar (boshqacha qilib aytganda, siyosiy «tana» va huquqiy shaxslar) deganda, davlat oliy hokimiyati tomonidan berilgan vakolatlar asosida tuzilgan guruhlar nazarda tuti-ladi. Xususiy guruhlar esa fuqarolar tomonidan yoki xorijiy hokimiyat tomonidan berilgan vakolatlar asosida tuziladi»1. T.Gobss fikricha, nodavlat jamoat birlashmalari fakatgina davlat va yuqori hokimiyat organlari ruxsati bilan faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Demak, XVIII asr-ning oxiriga kelib, qator mamlakatlarning partiyalari, kasaba uyush-malari va boshqa jamoat birlashmalari davlatning ruxsati yoki taqiqi «qozonida qaynagan», keyinchalik oshkora tashkilotga aylangan. Si-yosiy partiyalar paydo bo‘lishi bilan ularga oid nazariyalar ham shakl-lana boshladi. Siyosiy partiyalarning mohiyati, ularning nazariy qa-rashlari rivojlanishini uch bosqichga bo‘lish mumkin.

Birinchi bosqich – X asr – XVIII asr oxirlarini o‘z ichiga olgan, bu davrda siyosiy partiyalarga nisbatan dushmanlik kayfiyati ustuvor-lik qilar edi. «Siyosiy partiya» deganda o‘z yetakchilarining xususiy manfaatlarini amalga oshirish faoliyatini maqsad qilib olgan nolegitim guruhlar tushunilgan. Natijada partiyalarga nisbatan qurolli xarakter kasb etuvchi doimiy kurash holatidagi guruhlar sifatida qarab kelindi. Bu holat jamiyatdan beqarorlik va ichki nizolarning kuchayishiga olib keldi. Siyosiy partiyalarga nisbatan bunday qarashlar N.Makiavelli, D.Yum, G.Bolingbrok, J.Tolandlarning siyosiy va falsafiy fikrlari uchun xarakterlidir.

Ikkinchi bosqich – XVIII asr oxiri – XIX asrning boshlariga xos bo‘lib, bu davrda siyosiy partiyalar davlat tomonidan tan olina bosh-landi. Faylasuflar, siyosatshunoslar va siyosatchilar o‘z faoliyatlarida partiyalarning jamiyat hamda davlat hayotida yashash huquqiga ega 1 Гоббс Т. Сочинения. В 2 т. Т.2. – М.: 1991, 1.174.

70

ekanligini e’tirof etdi, ularning zaruriyligini tan oldi, o‘z faoliyatlarida ularga tayana boshladi. Siyosiy partiyalarga nisbatan bu kabi qarashlar AQSh otalari – J.Medison va T.Jefferson, shuningdek, fransuz muta-fakkiri A. de Tokvil ilmiy nazariy merosi uchun xosdir.

Uchinchi bosqich – XIX asrning oxiri – XX asrni o‘z ichiga olib, bu davr uchun siyosiy partiyalarning to‘liq legitimligi (jamiyat tomonidan tan olinishi) xarakterlidir. Bu davrda J. Brays, A. Louell, M.Y. Ostrogor-skiy tomonidan ishlab, chiqilgan siyosiy partiyalarga oid nazariy qarashlar mukammalligi bilan ajralib turdi. Ular siyosiy partiyalarning jamiyatdagi o‘rni va vazifalarini e’tirof etib, siyosiy partiyalarsiz jami-yatini tasavvur kila olishmagan. Ular o‘z tadqiqotlarida asosiy e’tiborni partiyalarning tashkiliy tuzilmasi va partiyaviy ishlar usullariga qaratdi. Bu siyosiy partiyalarning partiya tashkilotlari sifatida rivojlanganligi, partiyaviy mafkuralarning shakllanishi bilan bog‘liq edi.

Lekin siyosiy partiyalarga doir nazariy qarashlarning har bir bosqichi uchun ilmiy meros qoldirgan mutafakkirlar o‘z davrlari uchun hayotiy qo‘llanmalar yaratishdan tashqari keyingi davrlarda siyosiy partiyalar to‘g‘risidagi nazariyalar rivojlanishi uchun asos yaratib bergan edi. Jum-ladan, Nikolo Makiavelli siyosiy partiyalarga nisbatan salbiy munosabat-da bo‘lishiga qaramay, ilk bor e’tiborni partiyalarning kundalik o‘zaro kurashlari, tanikli zodagonlar vakillarining partiyalarga boshchilik qilish asosida o‘z manfaatlarini himoya qilishi, turli qatlamlarga mansub guruh-lar o‘rtasidagi o‘zaro kurashlar, gvelflar va gibbelinlar partiyalari, oqlar bilan qoralar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni tahlil etishga qaratdi. U ijtimoyi-siyosiy jarayonlarni hukumat tashqi siyosatiga bog‘lagan o‘z zamondoshlaridan farqli o‘laroq partiyalararo ziddiyatlar asosida ro‘y berayotgan ichki siyosiy kurashlarni keng va chuqur o‘rgandi.

Mutafakkir faylasuf David Yum partiyalarga oid tadqiqotlarni tahlil etar ekan, partiyalarning paydo bo‘lishini insoniy tabiat bilan bog‘ladi; kishilarning partiyalarga birlashishida ideallar (prinsiplar) va manfaatlar harakatini ko‘ra oldi; partiyalar tashkil topishining ob’etkiv xarakteriga e’tibor qaratdi; ilk bor ma’lum mezonlarga asoslangan holda fraksiyalarni differensiyalay oldi.

Mashhur ingliz davlat arbobi Genri Bolingbrok esa 1735-yildayoq «Partiyalar to‘g‘risida fikrlar» asarini yozib, unda siyosiy partiyalarga doir boshlang‘ich qoida va yo‘l - yo‘riqlarni ishlab chiqdi1. Lekin bu 1 Болингброк Г. Рассуждение о партиях. //Письма об изучении и пользе истории. –Москва: Наука, 1978, –С.165-196.

71

mutafakkirlar yashagan davrda jamiyatdagi siysiy va ijtimoiy ongni qabul qilishga siyosiy partiyalar hali tayyor emas edi. Shuningdek, bu davrda tashkiliy jihatdan rasmiylashmagan, o‘z siyosiy dasturiga ega bo‘lmagan partiyalar ko‘piincha kuch ishlatish usullaridan foydalan-gan. Partiyalarning yashash davri ham qisqa bo‘lib, o‘zaro o‘yinlar-ning aniq qoidalari yo‘k, siyosiy mafkuralar hali shakllanmagan edi.

AQSh siyosiy arboblari Tomas Jefferson, Jeyms Medison, fransuz mutafakkiri Aleksis de Tokvil konsepsiyalarida siyosiy partiyalarga nisbatan izchillik asosidagi nazariy taxlillar shakllandi. Bu davr uchun ko‘plab faylasuf va siyosatshunoslarning siyosiy partiyalarga nisbatan yangi nuqtai nazarlarga o‘tishi xarakterlidir. T.Jefferson, J.Medison va A.de Tokvilning tadqiqotlarida siyosiy partiyalarni bosqichma-bos-qich institutlashtirishga doir qarashlar shakllandi. Agar ular dastlab siyosiy partiyalarning funksionalligini inkor etgan bo‘lsalar, o‘z siyo-siy faoliyatlari jarayonida siyosiy partiyalar jamiyat rivoji va uning barqarorligini ta’minlash uchun zarur ekanligini anglab yetdi.

T.Jefferson zamondosh siyosatshunos olimlardan farq qilib, siyo-siy partiyalarga «isyonkor hamjamiyat» deb qaramasligini e’lon qildi. U partiyalarni respublika demokratiyasining muhim unsuri, deb qara-di. Shuningdek, u biron-bir partiyadan qutilishning hech iloji yo‘q, chunki uning o‘rniga ikkinchi partiya paydo bo‘lib, «jamiyat ongi yana partiya ruxi tomonidan egallanishi muqarrar», deb yozdi. U siyo-siy partiyalar erkin tafakkurlashga qobil har bir jamiyatning tarkibiy qismi sifatida bo‘lishi lozim, deb uqtirdi. Uning fikrichi, insoniy ham-jamiyat ichidagi kurashlardan qochib bo‘lmaydi. Partiyaviy kurash-larning hukumat faoliyatida muhim o‘rin tutishini asarlarida bir necha bor ta’kidlab o‘tgan.

J.Medison esa partiyalarni «fraksiya»lar va «isyonchi hamjami-yat»larga bo‘ladi. Agar fraksiya funksional va turli ijtimoiy fikrlarga chidamli bo‘lsa, jamiyat uchun foydalidir. U bu talablarga javob ber-magan partiyalarga qarshi kurashish lozimligini aytadi.

A.de Tokvil esa T.Jefferson va J.Medison qarashlarini rivojlanti-rib, ularda ancha ilgarilab ketdi. U mutlaq yangi – buyuk (inqiloblar davrida) va kichik (tinchlik davrida) partiyalarga doir konsepsiyasini yaratadi. Uning fikricha, yangi partiya tashkiloti tuzishning birinchi bosqichida umumiy dunyoqarash asosidagi kishilarning birlashishi ro‘y beradi. Ikkinchi bosqichda partiya fraksiyalarini ifodalovchi ki-chik birlashmalar tuziladi. Uchinchi bosqichda esa, «butun millat ichi-

72

da alohida millat, davlat boshqaruvi ichida uz boshqaruvi»ga ega bo‘lgan partiyaning shakllanishi ro‘y beradi.

Siyosiy partiyalarga doir nazariy qarashlarning uchinchi bosqichi J.Brays, M.Ostrogorskiy, A.Louell kabi faylasuf va siyosatshunos olimlar tomonidan rivojlantirildi. Bu bosqich XIX asrdan XX asrga-cha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, u siyosiy partiyalar legal faoliyat ko‘rsatadi, shuningdek, partiyaviy tizimlarsiz demokratiyaning bo‘li-shi mumkin emas, degan qarashlar hukmron bo‘lgan vaqtga to‘g‘ri keldi. Bu bosqich asoschilari – J.Brays, M.Ya. Ostrogorskiy, A.Louell yaratgan nazariya va konsepsiyalarni umulashtirganda quyidagi qoidalar nazarda tutilib, ular quyidagilarni qayd etdi:

– partiyalar demokratik tuzumning zaruriy unsuridir; – jamiyat nafaqat partiyalarni o‘ziga qabul qildi, balki ularsiz

o’zining ham yashashi mumkin emasligini angladi; – bu davrda siyosiy partiyalarni tadqiq etgan olimlar partiya-

larning kerakli yoki kerak emasligi masalasini ko‘tarishni to‘xtatdi; – ular tarixiy davrlarda partiyalarning amal qilish va rivojlanish

masalalariga ahamiyat bera boshladi. J.Brays partiyalar Amerikada bosh harakatlantiruvchi kuch ekan-

ligini isbotlash bilan birga, uni tadqiq etuvchilar uchun tizimli yon-dashuv va yangi qoidalarni ishlab chiqdi. Uning ilmiy ishlarida AQSh partiyaviy tizimi rivojlanishining to‘rtta asosiy davri tahlil etildi.

XX asrning o‘rtalaridan boshlab siyosatshunoslik fanida partiyalar va partiyaviy tizimlarni nazariy hamda empirik tahlil etish bilan shug‘ul-lanuvchi «partologiya» – yangi yo‘nalish shakllandi. Bu yo‘nalishning dastlabki asoschilari hozirgi davr siyosat sotsiologiyasi sohasidagi olimlar – R.Mixels va M.Ya.Ostrogorskiylar edi. Jumladan, M.Ya. Ostrogorskiy «Demokratiya va siyosiy partiyalar» (1898 y.) monografiyasida Eski (Angliya) va Yangi (AQSh) dunyodagi siyosiy partiyalarni chuqur qiyo-siy tahlil etdi. U yuz yildan avval ichki partiyaviy hayotdagi umumiy va xususiy manfaatlar o‘rtasida ziddiyatlar mavjudligini isbotladi. M.Ya Ostrogorskiy shunday yozadi: «Partiya odatda o‘zida faqat niqobni ifoda-lab, ba’zan uning ortida fikrlashlardagi chuqur ixtiloflar, fraksiyalar o‘rtasidagi kurashlar boshqa raqib partiya bilan ro‘y beradigan kurashlar-dan ham ancha keskin bo‘lgan o‘zaro raqobatlar mavjuddir»1.

1 Острогорский М.Я. Демократия и политические партии. Т.2. –Москва, 1930, – С.250.

73

Partolog olim M.Ya. Ostrogorskiy tadqiqotida partiyaviy mashi-nalarning amal qilishi oqibatida paydo bo‘ladigan natijalarni quyidagi-cha qayd etdi – partiya tashkilotlarining to‘la byurokratlashuvi, kor-rupsiyaning gullab-yashnashi. U birinchi bo‘lib zamonaviy ommaviy jamiyatga o‘tilishi bilan saylovchilarning xohish-irodalarini soxtalash-tirish imkoniyatlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud ekanligini isbotlab berdi. Shuningdek, M.Ya. Ostrogorskiy omma bilan siyosiy partiyalarning o‘zaro munosabati, hokimiyat uchun kurashda partiya-lararo qattiq raqobatlashuv natijasida ularning byurokratlashuvi va hayotdan uzoqlashuvi masalalarini ham tadqiq etdi. Bu tamoyillar liderlarga barcha partiya tuzilmalari ustidan o‘z hokimiyatini o‘rna-tishga xizmat qiladigan alohida siyosiy mashinalar vujudga kelishida ifodalanadi. M.Ya. Ostrogorskiy ilk bor partiyadagi «insoniy appa-rat»ni partiyaviy ierarxiyani ajratib ko‘rsatgani holda aniq va ravshan ta’rifladi. U buning mohiyatini quyidagicha ko‘rsatib berdi: oddiy a’zolar erkinligini siqib qo‘yuvchi umummilliy va doimiy partiya tashkilotlarining mavjudligi demokratiya prinsiplariga to‘g‘ri kelmay-di. Dastlab aniq vazifalarni maqsad qilgan partiyalar davr o‘tishi bilan partiya tashkilotlari sifatida emas, balki siyosiy mashinalar sifatida faoliyat ko‘rsata boshlaydi, boyish va o‘z hokimiyatini kuchaytirishga intiladi. Partiyalar mohiyati avtoritarlik va oligarxlik xarakter kasb eta boshlaydi. Uning ana shu izlanishlari XX asrda ko‘plab partiyalarni sog‘lomlashtirishga xizmat qildi. Siyosiy partiyalarga doir nazariya-larning rivojlanishiga Maks Veber va Moris Dyuverjelar ham katta hissa qo‘shgan. Ular partiyalarning shakllanishini muayyan mamlakat-dagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vaziyat hamda dunyodagi ijtimoiy rivojlanish tamoyillari bilan bog‘ladi. M.Veber va M.Dyuverje quyida-gilarni ta’kidlashdi: partiyalar – har qanday yetuk demokratik jamiyatning zaruriy institutidir. Partiyalar – ijtimoiy mexanizm bo‘lib, unda doktrina va tashkiliy tuzilmalar ma’lum siyosiy maqsadga erishish uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga, jamiyat siyosiy hayotida siyosiy partiyalar ustunlikni qo‘lga kiritishi bilan ular demokratiyaning amal qilishini ta’minlash mexanizmi sifatidagi nomukammalligi masalasi paydo bo‘ldi. Ko‘pincha, real hayotdagi partiya nazariy tasavvurdagi partiyadan farqlanadi. Demokratiya prinsip va me’yorlari partiyalarning umumiy rivojlanish jarayonidan ajralib qoladi. Yirik tashkilotlar tuziladi, ular institutlashadi, keyinchalik bular demokratiyaning rivojlanishiga xalal beruvchi tashkilotga aylanadi. Byurokratik markazlashuv ro‘y berib,

74

siyosiy qarorlar millionlab kishilar tomonidan emas, balki korporatsiya elitasi tomonidan qabul qilinadi. Siyosiy partiyalar rivojlanishidagi bu tamoyillar demokratiya prinsiplari bilan ziddiyatga kirishadi.

Fransuz siyosatshunosi M.Dyuverje partiyani tuzilmaviy-funksio-nal birlik sifatida talqin etib, uning siyosiy faoliyatida ro‘y beradigan har qanday xatti-harakatni individ bilan sotsium uzviy bog‘lab turgan ijtimoiy-falsafiy voqelik sifatida ifoda etdi. Partiyalar olimning tadqi-qotlarida hozirgi davr demokratiyasining zaruriy atributidir. Ammo M.Devyurje fikricha, demokratiya xalq uchun, uning har bir qismi uchun erkinlik demakdir. Siyosiy partiyalarsiz har qanday tuzum hoki-miyatni oxir-oqibatda kelib chiqishiga binoan imtiyozga ega elitalarga berishga majbur; bunday tuzum partiyalar tuzumiga nisbatan demok-ratiyadan yanada yiroqdir.

Partiyalarni qiyosiy tadqiq etishda ularning ustuvor jihatlariga e’ti-bor berildi. Partiyalar g‘oyaviy maslakdoshlar uyushmasi ekanligiga doir qarashlar hukmron bo‘lgan davrlarda tadqiqot predmeti sifatida asosan doktrinalar o‘rganildi. Partiyalar tashkilotchilik qobiliyatining o‘sishi, siyosiy kurashlarda faollashuvi bilan tashkiliy tuzilmalariga bo‘lgan e’ti-bor kuchaydi. Institutsional yondashuvlarni rag‘batlantirishda M.Dyu-verjening «Siyosiy partiyalar» mumtoz asari muhim o‘rin tutdi. Partiya-larning tadrijiy rivojlanish jarayonida mafkuralar ahamiyatining pasayi-shi, ular faoliyatida pragmatik unsurlarning kuchayishi bilan tadqiqot-larning funksional yondashuviga moyillik o‘sdi. Hozirgi davrda esa, zamonaviy maualliflar diqqat-e’tiborni partiyaviy tizimda partiyalarning o‘zaro harakatiga qaratishga alohida ahamiyat berishdi.

XX asrning o‘rtalarida partiyalarni qiyosiy tadqiq etishda biror mamlakat yoki muayyan madaniy-jug‘rofiy mintaqa bilan cheklanildi. Tahlil uchun ob’ektlar tanlashda bir-birga o‘xshashlik yoki farqlanish tamoyili asosida amalga oshirildi. Lekin mazkur mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlarining barcha qirralarini bilishni ifodalagan tahlillar-ning puxtaligi olingan natijalarning konseptual bo‘shligi bilan xarak-terlanar edi.

Bu kabi ziddiyatlarining mavjudligini ilk bor M.Dyuverje izohlab berdi. Uning fikricha, partiyalarni aynan o‘xshashlik asosida qiyosiy tah-lil etish uchun zarur bo‘lgan partiyalarning umumiy nazariyasini shakl-lantirish mumkin. Buning uchun katta hajmdagi empirik tadqiqotlarni amalga oshirish lozim. Shuningdek, partiyalar to‘g‘risida umumiy naza-riya shakllanmas ekan, bu kabi tadqiqotlar haqiqiy fundamental tadqi-

75

qotlar bo‘la olmaydi. Ular faqat mavjud savollarga javob berishi mum-kin, xolos. Lekin hozircha nazariyalar mavjud emas ekan, qanday savol-larni qo‘yish noma’lumligicha qolaveradi. Bu kabi holatga barham berish uchun M.Dyuverje keyingi tadqiqotlarga asos bo‘ladigan partiya-larning umumiy nazariyasini shakllantirishga harakat qildi.

M.Dyuverje «Siyosiy partiyalar» asarida «partiyalar umumiy nazariyasining taxminiy qoralamasini yaratishni maqsad qilib qo‘y-ganligini» quyidagicha izohlaydi: «Biz boshi berk ko‘chaga kirib qol-dik: partiyalarning umumiy nazariyasini chuqur tadqiqotlar natijasida-gina shakllantirish mumkin, hozirgi ilmiy izlanishlar umumiy nazariya shakllanmay turib haqiqiy chuqur tadqiqot bo‘la olmaydi». M.Dyuver-je fikricha, mafkura determinant partiyaviy tuzilmadir. Uning tahlil ob’ekti – partiyaviy va saylov tizimlarining o‘zaro aloqasi. M.Dyuver-je partiyalarni ikkiga bo‘ladi: kadrlar (ingliz – sakson mamlakatlarida-gi markazlashmagan va doimiy a’zo bo‘lmagan partiyaviy rahbarlar bilan konservatorlar) va ommaviy (elektorat, xayrihox tashkilotlar, faollar va doimiy a’zolar) partiyalar. Kadrlar partiyalari senzli saylov huquqining, ommaviy partiyalar esa umumiy saylov huquqining qayta tug‘ilishidan paydo bo‘ladi.

M.Dyuverje partiyalarni arxaik va zamonaviy partiyalarga ham bo‘ladi. U Yevropaning so‘l partiyalarida zamonaviy partiyalar turini ko‘rdi: partiya a’zolari tomonidan uning doktrinalarini chuqur ang-lash, katta tashkiliy tizilmalilik va markazlashgan hokimiyat bu parti-yalar uchungina xosdir. Shuningdek, yangi turdagi partiyaning bu uchta xarakterli belgisidan amalga oshirish vositasi bo‘lishga intilish demokratiya uchun g‘oyat muhimdir. M.Dyuverje xulosalarida davr ruhi ifodalanib, unga binoan dunyoning bekami ko‘st holati uning o‘zgaryotganligi deb qabul qilinib, go‘yoki, «so‘llar» konservatizmga mansub emaslar, balki (XX asr oxirida SSSRda bo‘lganidek) taraqqi-yot tarafdorlaridir (askincha, g‘arb neokonservatorlari esa o‘z siyosat-larini progressiv rivojlanish bilan bog‘lagan edi).

Mashhur nemis sotsiologi Maks Veber siyosiy partiyalarni «ijti-moiy mexanizm» sifatida tadqiq etdi. Uning fikricha, bu «ijtimoiy mexanizm»da doktrina va tashkiliy tizilma ma’lum siyosiy maqsadga erishish uchun xizmat qiladi. U oxir-oqibatda partiya-korporatsiyalar-ni shakllantiradigan partiyaviy genezis bosqichlarini ajratib berdi va quyidagicha ta’rifladi: uyushgan to‘da unsurlarini o‘zida ifodalagan partiyaga o‘xshash tashkilotlar – «mo‘’tabar odamlar» partiyasiga ay-

76

lanishga shay turgan dvoryanlar partiyalari; saylovlarda g‘alabaga eri-shish uchun vaqtincha birlashgan va tashkillashgan guruhlar-jentel-men partiyalari; tanlangan ishtirokchilar atrofida tashkil etilgan doimiy bo‘lmagan siyosiy ittifoqlar, lokal siyosiy klublar; hozirgi davr siyosiy partiyalari, qaysiki, ular vaqtinchalik holatidan doimiylik hola-tiga o‘tadi, partiya apparati korporatsiyaga aylanadi, provardida par-tiya kapitalistik korxona maqomini oladi.

Ko‘rinib turibdiki, partiyalarning bosh vazifasi alohida olingan fuqarolar va ijtimoiy qatlamlarning xususiy manfaatlarini umumlashti-rishdan iborat. Partiyalar vakillik demokratiyasining sinalgan instituti-dir. Siyosiy partiyalar davlat bilan jamiyat o‘rtasidagi bog‘lovchilik vazifasini bajarib, fuqarolarning davlatni boshqarishdagi ishtirokini ta’minlashga ko‘maklashadi.

Ma’lumki, partiyalar va partiyaviy tizimlar ma’lum ijtimoiy-siyo-siy differensiatsiyalashuv darajasiga erishgan, o‘z manfaatini aniq anglagan turli qatlam va guruhlar siyosiy jarayonga tortilgan paytdagi-na shakllanadi. Agar bunday muhg‘it bo‘lmasa, jamiyatdagi partiyalar institutlashuv darajasiga muvofiq «protopartiyalar» deyiladi. Ular uz salohiyati va hokimiyat qarorlarini qabul qilish jarayoniga ta’sir etish mexanizmiga ko‘ra bosim ko‘rsatish guruhlariga yaqin turadi.

Hozirgi davrdagi siyosiy voqeliklar muhitida siyosiy partiyalarni empirik qiyosiy tahlil etish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan – jamiyatda hamjihatlik va siyosiy barqarorlikka erishish partiyaviy tizimlarning shakllanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun ham jahon siyosiy fanlarida to‘plangan partiyalarni nazariy va qiyosiy tah-lil etish tajribasiga murojat etish tabiiy holdir. Jumladan, bu sohadagi tajriba sifatida XX asrning 60-70-yillarida AQSh Shimoliy – G‘arb universiteti professori Kennet Janda tomonidan yaratilgan “Janda loyi-hasi” nomi bilan mashhur tadqiqotlarni keltirish mumkin.

K.Janda partiyalarning universal modelini qurishga intildi. U par-tiyalarning doktrinalari, ijtimoiy tarkibi, tashkiliy tizilmasi va funk-siyalari, partiyalarning o‘zaro xatti-harakatlari hamda hokimiyat bilan o‘zaro munosabatlari kabi tugalllangan portretini tasavvur etish uchun lozim bo‘lgan barcha yo‘nalishlar majmuasini yaratishga harakat qildi. Shuning uchun ham partiyalarga doir adabiyotlar ichida uning asarlari bilan raqobatlasha oladiganlari hozirga qadar yo‘q.

K.Janda loyihasi partiyalar nazariyasiga tadqiqotlarning takrorla-nish sikllari vositasida yaqinlashishning yangi bosqichini tashkil etib,

77

unda dastlabki umumiy holga keltirilgan gipoteza har safar empirik material vositasida tekshiriladi va tuzatishlar kiritiladi. Tadqiqotchi loyihasida uzoq tarixga ega bo‘lgan, yosh idora etuvchi va muxolif partiyalarning kuchli hamda zaif tomonlarini o‘rganish jug‘rofiyasi dunyoning deyarli barcha mintaqalarini qamrab oldi. Uning fikricha, konseptual model ortida turgan ana shunday global yondashuv par-tiyalar o‘rtasidagi turli-tumanlikni konseptual ifodalash va gipotetik taxminlarni empirik jihatdan tekshirish imkonini yaratadi.

Loyihaning bosh maqsadi – universal nazariya yaratish – K.Jan-dadan M.Ostrogorskiyning 1901- yilda nashr etilgan izlanishlaridan boshlab to loyihani bajarish davrigacha e’lon qilingan ilmiy ishlarda butun jahon partologiya tajribasini tanqidiy jihatdan o‘rganib chiqish-ni talab etdi.

Partiya fenomeni to‘g‘risidagi konseptual taxminlarni tekshirib ko‘rishda K.Janda loyihasining roli beqiyos. U loyihada 1950- yildan 1978-yilgacha bo‘lgan davrda dunyoning 10 ta madaniy-jug‘rofiy mintaqasiga mansub 53 mamlakatning 158 ta partiyasining shakllani-shi va faoliyatiga doir katta hajmdagi empirik materiallar asosidagi tahlillarni mujassamlashtirdi. Keyinroq loyihadagi empirik materialla-ri yana 50 ta yangi partiyalar hisobiga boyitildi. U, asosan, Ikkinchi ja-hon urushidan keyin Afrika qit’asidagi davlatlarda shakllangan par-tiyalardan iborat edi.

K.Janda konseptual modelining muhim yo‘nalishini “siyosiy par-tiya” tushunchasi tashkil etadi. Unga binoan, partiya jamoatchilik tashkiloti bo‘lib, unda partiya o‘zining tan olingan rasmiy vakillarini davlat hokimiyati lavozimlariga tayinlanishini o‘ziga maqsad qilib qo‘ydi. Mazkur umumiy tushuncha quyidagi talablar asosida yanada aniqlashtiriladi: siyosiy partiyada, avvalambor, undan tashkilot sifati-da individlarning o‘zaro xatti-harakatlari ma’lum rollar va ular baja-rayotgan ishlarning muayyan darajada taqsimlanishini muntazam ra-vishda takrorlab turish maqsadi ko‘zlanadi; bu tashkilotda ko‘plab maqsadlar mujassamlashishi lozim, lekin siyosiy partiya bo‘lish uchun asosiy maqsaddan biri o‘z rasmiy vakillarini davlat hokimiyati tuzil-malariga o‘tkazishdan iborat bo‘lishi mumkin. Bunday rasmiy tushun-cha amaliyotda ochiqdan-ochiq partiya nomi bilan aynanlashtiriladi. “O‘tkazish” tushunchasi esa keng ma’noga ega bo‘lib, K.Janda tomo-nidan u elektoral jarayonlar (boshqa siyosiy partiyalar bilan raqobat-doshlikda), ma’muriy aktlar (qachonki, idora etuvchi partiya saylov-

78

lardagi musobaqaga yo‘l ko‘ymagan holatda) yoki majburlash vosita-larida talqin etiladi. Shunday qilib, o‘zini partiya deb atovchi tashkilot hokimiyat tuzilmalarida hukmron nuqtai nazarni egallashga mo‘ljal-langan bo‘lmasa, u mazkur qoida talablariga javob bera olmaydi.

XX asrning 70-yillariga kelib siyosatshunoslar fikricha, “partiyalar-ning umumiy nazariyasi” yaratilmagan edi. Taniqli olim Krotti siyosiy partiyalarga oid yangi davr Amerika adabiyotlari sharhiga (1991 y.) doir asarida shunday yozgan: “Partiyalar nazariyasini yaratish – xali amalga oshirish lozim bo‘lgan maqsaddir”. Siyosiy partiyalarni qiyosiy tadqiq etishga doir asosiy nazariya izlanishlar Yevropa olimlariga tegishlidir. Bu mintaqada mamlakatlar chegarasining bir-biriga yaqinligi ham turli mamlakatlar partiyaviy tizimlarini o‘zaro qiyoslashni hayotiy zaruriyat-ga aylantirgan edi. AQShdagi siyosiy tadqiqotlarida esa Kanada va Meksika partiyalari bilan o‘zaro qiyoslashuvga doir adabiyotlar yaratil-di. Lekin bu mintaqada, asosan, ikkita yetakchi partiya qiyosiy tahlil etilib, Yevropa nuqtai nazaridan qaraganda unchalik tipik emas edi. “Amerika partiyalari ko‘prok arxaik tuzilmalarga ega” ekanligini qayd etgan M.Dyuverje partiyalarni “zamonaviyligi”ga qarab turlarga bo‘lish-ga e’tibor qaratdi. Yevropa uchun partiyaviy a’zolikni aniq tushunish – badallar to‘lash vaqti xarakterlidir. AQShda esa “badallar to‘lovchi partiya a’zosi” hali tanish bo‘lmagan tushuncha bo‘lib, ko‘pchilik shtat-larda partiya a’zolari faqat boshlang‘ich saylovlarga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida ro‘yxatga olinadi. Ya’ni, AQShda partiya yo‘nalishlarini ish-lab chiqishda uyushishning mustahkam emasligi xarakterlidir. Amerika partiyalari doimo shtatlar darajasidagina kuchli bo‘lib, umummilliy darajada ancha bo‘sh edi. Shuningdek, AQSh partiyalari doimo omma-viy a’zoliksiz va badallar to‘lashsiz ham o‘z vazifalarini yaxshi bajarib kelgan1. Yangi Rossiyada esa “hokimiyat partiyalari”ni kuzatish mum-kin. Bunda partiyalar jamiyatda emas, balki ko‘proq piar idoralarida tuziladi. Olim L.Parfenovning fikricha, “bizda saylovlarda g‘alabaga erishgan partiya hokimiyatini shakllantirmaydi, balki saylovlarda g‘ala-ba qozongan hokimiyat partiyani shakllantiradi”.

Taniqli olim Dauns partiyaning “tor” ta’rifi sifatida quyidagi qoi-dani ishlab chiqdi: “Partiya tashkillashgan saylovlarda tegishli man- 1 Кулик А.Н. Сравнительный анализ в партологии (Проект К. Джанды). –Поли-тические исследования, 1993, №1, –С.93-98; Селентьева Д.О. Эволюциya соци-ально-философских представлений в партологии. Дисс. на соиск. уч. степени канд. Философ. наук. –Санкт-Петербург, 2003, –C. 99-103.

79

sablarni egallash yo‘li bilan davlat appartini nazorat etishga intilayot-gan kishilarning komandasidir”. Bunda g‘oya va uning ijtimoiy qayta ishlab chiqarishdagi umumiy jarayonlaridagi o‘rniga emas, balki hoki-miyatga intilish va uni egallash usuliga, shuningdek, demokratik xa-rakteriga ham muhim ahamiyat beriladi.

Noymann bir partiyaviylik haqida quyidagi fikrni aytgan edi: “partiyaviylik tizim – terminologik ziddiyatlidir. Haqiqiy partiya to‘g‘risida gapirish uchun hech bo‘lmasa raqobatlashayotgan guruhlar mavjud bo‘lishi kerak”. Mashhur olim D.Sartorining “tor” ta’rifi esa quyidagichadir: “Saylovlarda ishtirok etayotgan, uning natijasida o‘z nomzodlarini davlat muassasalariga o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday siyosiy guruh partiyadir”.

Bundan tashqari, elektoral raqobatdoshlik sifatlari mezonlaridan asos sifatida foydalanish ko‘plab aksiltuzilma partiyalarni “siyosiy tizim qirg‘og‘i”dan tashqariga uloqtirib tashlagan edi (diniy, etnik va mintaqaviy jangovar partiyalar). 1989-yilda Makdonald va Rul Lotin Amerikasidagi 125 ga partiyadan juda ham ozchiligi “G‘arbiy Yevro-pa va ingliz-sakson tizimlarida,qaysiki, parlament huquqi va armiya-ning itoat etishi o‘z-o‘zidan muvofiqlashadigan umumnazariy siyosat-shunoslik adabiyotlarida” ko‘rsatilgan rollarini bajarishini aytgan edi.

1972-yilda M.Dyuverje siyosiy partiyalarning “keng” ta’rifi sifa-tida quyidagi qoidani shakllantirdi: “Partiya bu shunday tashkilotki, u birinchidan, hokimiyatni egallashga intiladi yoki xususiy manfatlarga ega, cheklangan, kam sonli fuqarolarning bosim ko‘rsatish guruhlari-dan farqli o‘laroq, aholining keng qo‘llab-quvvatlashiga tayanadi”1.

Shu bilan birga, siyosiy partiyalar ilmiy adabiyotlarda turlicha tal-qin qilinadi. Hozirgi kunga qadar siyosiy partiyalar, partiyaviy tizim-lar va ularga doir nazariyalar bixevioral, psixilogik, tizimli, struktu-raviy – funksional, relyatsionistik tahlil qilish, taqqoslash va boshqa usullar vositasida tadqiq etiladi.

Siyosiy partiyalar va harakatlarni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganishda politologiya, falsafa, huquqshunoslik, sotsiologiya, psixologiya, siyosiy tarix va boshqa ijtimoiy – siyosiy fanlarning ahamiyati kattadir.

Har qanday jamiyatning siyosiy tizimi uning barqarorlik qobiliya-tini ta’minlovchi muayyan siyosiy mexanizmlarning mavjudligi bilan belgilanadi. Mazkur mexanizmlar yordamida ijtimoiy guruhlar, tashki- 1 Шмидт С.Ф. Основной курс «Основы политологии». –М: 2002, –C.6-8.

80

lotlar va harakatlarning maqsadlari muvofiqlashtiriladi. Siyosiy tizim siyosiy hokimiyat bilan aloqador bo‘lgan elementlarini o‘zida birlash-tiradi. Siyosiy tizim jamiyatning maqsad va vazifalarini aniqlash, ja-miyat tizimidagi elementlarni birlashtirish va mavjud imkoniyatlarni amalga oshirishga safarbar qiluvchi mexanizmdir. Demak, jamiyat-ning siyosiy tizimi siyosiy hokimiyatni shakllantiruvchi va amalga oshiruvchi vositalari bo‘lgan davlat, davlat tashkilotlari va munosabat-larning yig‘indisidir. Siyosiy tizim o‘zida jamiyatning iqtisodiy, ijti-moiy va milliy tuzilmalarini, demografik jarayonlarni, aholining ma’-lumot darajasi, ijtimoiy ong holatini, ma’naviy-ma’rifiy hayotini, xal-qaro ahvolini aks ettiradi. Siyosiy tizimni barqarorlashtirishni ta’min-lash uchun siyosiy hayot ishtirokchilari manfaatlarining, ular o‘rtasida vujudga keladigan ziddiyatlarni hisobga olib, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy guruhlar, kuchlarni, shuningdek, tashkilotlar va harakatlar manfaatlarini muvofiqlashtiradi.

Siyosiy tizimda davlat markaziy o‘rinni egallaydi. Aristotelda davlat tuzilishining 6ta turini ko‘rish mumkin. Ular simmetriyali uch-liklarni tashkil etadi: “to‘g‘ri”– podsho hokimiyati (basileyya), aris-tokratiya, politiya; va «noto‘g‘ri»-tiraniya, oligarxiya, demokratiya1.

Shuni aytish kerakki, bir turli bo‘lmagan jamiyatlarda demokrati-ya amal qilishi amaliyotida qarama-qarshiliklar mavjud bo‘ladi. A.Leypxart Yevropadagi to‘rtta demokratiyalarda mavjud ziddiyatlar-ni bartaraf etish yo‘llarini o‘zining «Ko‘p tarkibli jamiyatlarda demok-ratiya» nomli asarida tahlil qilishga urinadi2. Demokratiya XIX asrda eng ta’sirchan siyosiy g‘oya bo‘lgan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib, siyosiy amaliyotga aylandi, XX asr o‘rtalarida esa geosiyosiy amaliyot bo‘lib, dunyoda eng ko‘p tarqalgan siyosiy tuzumga aylandi, desak mubolag‘a bo‘lmas.

Partiya – (lot. partio, bo‘laman, ajrataman) g‘oyaviy jihatdan maslakdosh, manfaatlari mushtarak bo‘lgan, shuningdek, muayyan ishni bajarish uchun ajratilgan kishilar guruhi3.

Siyosiy partiyalar jamiyatda kishilarni birlashtiradi va ularning maqsad-muddaolarining birligini ta’minlaydi, vakillik organlari uchun 1 Аристотель. Политика. – Соч. В 4-х т. – М.: Мысль, 1984. Т.4. –С.457-462. 2 Лейпхарт А. Демократиya в многосоставнqх обществах.Сравнительное исследование./ Пер. с англ. Под ред. А.М.Салмина, Г.В.Каменской. –М.: Аспект-Пресс, 1997. –C.287. 3 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 6-tom. – T.: 2003 yil. 698-bet.

81

kurashib, o‘z siyosiy guruhlarining manfaatlarini himoya qiladilar. Oliy Majlis, xalq deputatlari mahalliy Kengashlarini shakllantirishda ular ham eng asosiy siyosiy kuch sifatida maydonga chiqadilar hamda o‘z nomzodlarining saylanishi bilan hokimiyatni tuzish va davlat boshqaruvida ishtirok etadilar.

Partiyalarning vujudga kelish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning ko‘rinishi qadimgi davrlardayoq mavjud bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, miloddan avvalgi V asrda Afinada (Yunoniston) aristokratik va demokratik guruhlar (bular o‘ziga xos dastlabki parti-yalar edi) o‘rtasida siyosiy kurash boshlangan edi. Siyosiy partiy alar o‘rta asrlarda ham mavjud bo‘lgan. Shuni nazarda tutish kerakki, qadimgi davrlarda ham, o‘rta asrlarda ham partiyalar faqat davlatni boshqarish tuzumi (tartibi) ma’lum darajada demokratiya alomatlariga eng bo‘lgan joylardagina mavjud bo‘lgan.

Faqat shunday sharoitlardagina partiyalar qandaydir ijtimoiy man-faatlarni ifoda eta olgan. Partiyalar, qachonki ularni turli ijtimoiy man-faatlarni tahlil qilish, bunday manfaatlarni ta’riflash va himoya qilishga majbur qiluvchi boshqa partiyalar, ya’ni raqiblar bo‘lgandagina, o‘z maj-buriyatlarini saqlab qoladilar, ularni amalga oshirishga harakat qiladilar va faoliyat ko‘rsata oladilar. Partiyalar shu tarzda jamiyatning turli qat-lamlari (tabaqalari) orasida o‘z tarafdorlariga ega bo‘ladilar. Zamonaviy ma’nodagi siyosiy partiyalar dastlab Yevropadagi (burjua) inqiloblari natijasida yuzaga keldi. O‘sha inqiloblar chog‘ida xalq vakillari tuzildi, ya’ni saylanadigan vakillar orasida amalga oshiriladigan xalq hokimiyati tizimi barpo qilindi. Dastlab partiyalar safiga, bir tomondan monarx (yakka hokim) va feodallar, ikkinchi tomondan esa, tenghuquqlilik va siyosiy erkinlik himoyachilari birlashdilar. Natijada, turli partiyalar yuzaga kela boshladi, ular jamiyatning ayrim ijtimoiy va mintaqaviy guruhlari manfaatlarini himoya qilishga kirishdilar. Sinfiy guruhlarga bo‘linishning kuchayishi, ijtimoiy ziddiyatlarning chuqurlashishi munosabati bilan siyosatga jamiyatning keng tabaqalari jalb qilinishi natijasida, partiyalarning roli yanada kuchaydi va ular siyosatning asosiy sub’ekti hamda demokratik davlatchilikning zarur elementi bo‘lib qoldi1.

Tom ma’nodagi demokratiya faol siyosiy partiyalarning bo‘lishini taqozo etadi. Siyosiy partiya-mukammal tashkilot bo‘lib, demokratik boshqaruv jarayonida muhim bo‘lgan bir qator o‘zaro bog‘langan funk- 1 Ahmedov D.Q. Xorijiy mamlakatlarda siyosiy partiyalar va partiyaviy tizim. –T.: 2004. –B.4.

82

siyalarni amalga oshiradi. Shulardan eng asosiysi, davlat muassasalari va organlari ustidan ma’lum bir darajadagi nazoratni qo‘lga kiritish maqsadi-da saylovlarda qatnashish va g‘alaba qozonish hisoblanadi.

Konstitutsiyamizning 12-moddasida belgilanganidek, mamlakatda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilli-gi asosida rivojlanadi. Bu esa o‘z-o‘zidan jamiyatda siyosiy plyura-lizmning vujudga kelishini kafolatlaydi. Demokratiyaning eng muhim belgilaridan biri, bu hokimiyat vakillik organlarining ko‘ppartiyaviy-lik asosida shakllanishidir. Partiyalar o‘z mablag‘lari manbalari va ulardan foydalanish to‘g‘risida, shuningdek, o‘z mol-mulki haqida ommaviy hisobot etadilar.

O‘zbekistonda siyosiy partiyalar ijtimoiy birlashma hisoblanadi. Ayni shu holat Konstitutsiyaning “Jamoat birlashmalari” deb nomlan-gan XII bobida o‘z ifodasini topgan: “Siyosiy partiyalar ... jamoat bir-lashmalari sifatida e’tirof etiladi”1.

O‘zbekistonda siyosiy partiyalar tuzish istagi tashabbus guruhlari tomonidan ilgari suriladi. Mazkur g‘oyani qo‘llab-quvvatlovchi meh-nat jamoalari, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, muassasa, tashkilotlar, alohida shaxslar partiya tuzishga homiylik qilishlari mumkin. Ular partiyaning ta’sis qurultoy (konferensiyasi) ida o‘z mablag‘lari bilan ishtirok etadilar.

Partiya tuzilgach, to uning hududiy tashkilotlari tashkil etilguncha va a’zolaridan badallar to‘planib, partiyaning o‘z joriy hisob raqami ochilguncha ular shu mablag‘, ya’ni homiylar taqdim etgan mablag‘lar hisobidan faoliyat ko‘rsatadilar, keyinchalik o‘z mablag‘lari-badallar va boshqa moliyaviy tushumlar evaziga faoliyat ko‘rsatishadi.

Bugungi kunda O‘zbekistonda 4 ta partiya mavjud, ular: 1. O‘zbekiston Xalq Demokratik partiyasi (XDP). 2. O‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi (Adolat SDP). 3. O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi (MTDP). 4. “Tadbirkorlar va ishbilarmonlar” harakati O‘zbekiston Liberal-

demokratik partiyasi (O‘z LiDeP). Siyosiy partiyalarning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni Konstitu-

tsiyada, uning 60-moddasida quyidagicha belgilab qo‘yilgan: “Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Siyosiy partiyalar o‘z 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2003, 56 - modda, bet.

83

faoliyatlarini moliyaviy ta’minlash manbalari haqida Oliy Majlisga yoki u vakil qilgan organga belgilangan tartibda oshkora hisobotlar berib turadilar.

Konstitutsiyaning 34-moddasida partiyalar tuzish, ularga a’zo bo’lishning mutlaqo erkinligi mustahkamlab qo‘yilgan: O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari ... siyosiy partiyalarga uyushish ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar.

Siyosiy partiyalarda, jamoat birlashmalarida, ommaviy harakat-larda, shuningdek hokimiyatning vakillik organlarida ozchilikni tash-kil etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini hech kim kamsitishi mumkin emas.

Partiyaning eng muhim vazifasi hokimiyat organlarini shakllanti-rish va ular faoliyati ustidan nazorat olib borishda ishtirok etishdir.

Siyosiy partiyalarning bo‘lishi, ularning davlat organlariga say-lovlarda ishtirok etishlari ijtimoiy ixtiloflarning tinch yo‘l bilan hal etilishiga yo‘l ochib beradi. Bu zarur hollarda hukumatlarning almash-tirilishi, siyosiy arboblarning professional qobiliyatini qo’llab-quvvat-lash uchun ijobiy shart-sharoitlar yaratadi va bu bilan jamiyatning davlat tomonidan boshqarilishining samaradorligi ta’minlanadi.

Demokratik tuzumdagi ikki partiyaviy yoki ko‘ppartiyaviy tizim-ga ega bo‘lgan davlatlarda hukmron partiyalar va muxolif partiyalar o‘rtasida sog‘lom raqobat mavjud bo‘ladi. Muxolif partiyalar milliy taraqqiyot uchun muqobil dasturlar ishlab chiqadi va jamoatchilik muhokamasiga o‘z takliflarini beradi, amaldagi hukumat faoliyatida mavjud bo‘lgan xato, nuqsonlar, suiiste’molliklarni tanqid qiladi, bu bilan esa hukumatni jamiyatdagi mavjud muammolarni muvaffaqiyatli hal etish usullarini izlab topishga majbur qiladi.

Masalan, Buyuk Britaniya, Hindiston va boshqa bir qator mamla-katlarda muxolif partiyalar tomonidan «yashirin kabinetlar» tuziladi, kabinet a’zolaridan davlat xazinasidan mablag‘ to‘lanadi va ular ba’zi imtiyozlardan ham foydalanadilar, shu tariqa davlat va jamiyat hayoti-dagi turli muammolarni hal etishda faol ishtirok etadilar.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, hokimiyatlar bo‘linishi huquqiy demokratik davlatning muhim belgisi hisoblanadi. Shuning uchun ham hech qaysi davlatda hokimiyatlar aniq, teng taqsimlanmagan ekan, huquqiy davlat haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Eng muhimi, bunday prinsipning real hayotda amal qilishi natijasida fuqarolar man-faatdor bo‘ladilar. Prezidentimiz I.A. Karimov ham istiqlolimizning

84

dastlabki kunlaridanoq buni yaxshi tushungan holda davlatimiz oldi-dagi muhim vazifalar haqida gapirar ekan, siyosiy sohada jumladan quyidagilarni ta’kidlagan edi: «Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy davlatchilikni barpo etish, jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan yaxshilash, respublika hokimiyati bilan mahalliy hokimi-yatining vakolatlari hamda vazifalarini aniq belgilab qo‘yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish lozim bo‘ladi»1.

Nazorat savol va topshiriqlari: 1. Siyosiy tizim sub’etlarini bayon eting. 2. Siyosiy tizim qanday tarkibiy tuzilishlardan tashkil topgan? 3. Siyosiy tizim tipologiyalarini izohlab bering. 4. Siyosiy tizimning asosiy vazifalari nimalardan iborat deb bilasiz? 5. Siyosiy hokimiyatdagi 3 xil tashkilotlarni to‘liq bayon eting. 6. Qanday tuzumga mustabid tuzum deyiladi? 7. Hozirgi zamon siyosiy tuzumlarining asosiy guruhlarini keltiring? 8. Liberal siyosiy tuzum bilan totalitar siyosiy tuzumning o‘ziga

xos xususiyatlari nimalardan iborat? 9. Vakillik va bevosita demokratiyaga ta’rif bering.

10. Liberal, identitar, plyuralistik demokratiyaning zamonaviy mo-dellarini sharhlab bering?

Mustaqil ish topshiriqlari: 1. Kishilar qanday maqsadlarda siyosiy partiyalarga va harakat-

larga uyushadilar? 2. Ko‘ppartiyaviylikning mavjudligi mamlakatda demokratiya

rivojlanishiga qanday ijobiy ta’sir o‘tkazadi? 3. Davlat konstitutsiyasi va qonunlariga muvofik O‘zbekiston

Respublikasida qanday partiyalar tuzilishi taqiqlangan? 4. Bugungi kunda O‘zbekistonda faoliyat kursatayotgan siyosiy

partiyalarni izohlab bering? 5. Siyosiy partiyalar klassifikatsiyasida qanday partiyalar turlari

mavjud? 6. Siyosiy partiya fraksiyasi deganda siz nimani nazarda tutasiz? 7. «Siyosiy partiyalar» to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra qanday

hollarda siyosiy partiyalarni tuzish mumkin? 1 Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –T.: O‘zbekiston, 1998, 16-bet.

85

4-BOB. QIYOSLASHNING ASOSLARI VA METODLARI

4.1. Qiyoslashning asoslari va metodlari Dars maqsadi: – Milliy davlat qiyoslash ob’ekti sifatida ekanligini tadqiq etish; – Davlat, hukumat, siyosiy tartibot haqida o‘rganish; – Qiyoslash o‘lchovlari: mustaqil, oraliq va bog‘langan o‘zgaruv-

chilar tahlil etish; – Tadqiqot yo‘nalishi: umumiylikda o‘ziga xos va o‘ziga xoslikda

umumiylikni izlashdan iborat. – Bundan tashqari ushbu darsning maqsadi qiyoslashning asosiy

mutodlari haqida batafsil ma’lumot berishni maqsad etadi. – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: siyosiy tuzumdavlat, hoki-

miyatlar bo’linishi prinsipi, davlat kelib chiqishiga oid nazariyalar, davlat hokimiyati.

Siyosiy hokimiyat murakab ijtimoiy hodisa bo‘lib, u davlat hoki-

miyati va boshka siyosiy tashkilotlardan tarkib topadi. Davlat – ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyatning harakatlanishida

muhim rol o‘ynovchi alohida bir tashkilotdir. U har qanday jamiyat siyosiy tizimining bir qismi (elementi), hokimiyatni amalga oshiruvchi vositadir. Uning faoliyati jamiyatning hamma sohasiga ta’sir qiladi. U vakolatni xalqdan olami va o‘ziga tegishli vakolatni o’zining maxsus tuzilmalari – davlat organlari orqali amalga oshiradi. Davlat xalq man-faatini ko‘zlasa, unga ijtimoiy hayotda, davlat ishlarida, xo‘jalik yuri-tishda erkinlik bersa, tinchlik siyosati yurgizsa, davlat demokratik hisoblanadi va taraqqiyotga sabab bo‘ladi. Aksincha, xalqning erkin-ligini cheklasa, taraqqiyotga to‘sqinlik qilsa, zo‘rovonlik bilan ish olib borsa – reaksion davlat hisoblanadi. «Davlat» so‘zi ko‘pincha «mam-lakat» so‘zi o‘rnida ham ishlatiladi. Masalan, ayrim hollarda «mamla-katimiz» degan so‘z o‘rnida «davlatimiz» degan so‘zlarni uchratishi-miz mumkin. Davlatning ko‘rsatmasi jamiyatning hamma a’zolari – fuqarolar. Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, chet fuqarolari, mansabdor

86

shaxslar, nodavlat tashkilotlari, jamoat birlashmalari uchun majburiy-dir. Davlat qonun yaratadi va o‘zi ham qonunlarga buysunadi1.

Davlat jamiyat siyosiy tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Nega-ki, u hokimiyatni o‘ziga eng ko‘p mujassamlashtirgan siyosiy tashki-lot bo‘lib, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni yechishning eng ko‘p imkoniyatlariga ham egadir. Shu tufayli jamiyat siyosiy tizimini tash-kil etuvchi boshqa institut va tashkilotlar ham aynan davlat atrofida birlashadilar. «Davlat» keng ma’noli tushunchadir. Davlatning mohi-yatini tushunishda 3 asosiy nazariy yondashuv mavjud: ijtimoiy, sinfiy va siyosiy-huquqiy.

Davlat mohiyatini tushunishdagi 1-yondashuvga kura, davlat – umumiy muammolar va ishlarni xal etish vositasi, u hukmdorlar va xalq-ning o‘zaro munosabatini tartibga soladi. 2-yondashuvning mohiyati shundaki, davlat sinflarning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan va sinfiy kurash bir sinfning boshqasini bostirish quroli bo‘lib xizmat qiladi. 3-yondashuvning asosi: quyidagicha: davlat jamiyatning va davlatning o’zining hayotini tashkil etuvchi huquq manbaidir2. Albatta uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Yangilishuv bir nazariy qarash boshqalaridan ustun quyilib, mutlaqlashtirganda boshlanadi. Demak.

Davlat – suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo‘lgan, shu-ningdek, huquq normalari (qoidalari)ni yaratishga qodir bo‘lgan om-maviy hokimiyatning siyosiy-hududiy tashkilotidir.

Davlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo‘lgan, barcha uchun majbu-riy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo‘lgan yagona siyosiy tashkilotdir.

Davlat – jamiyat siyosiy tizimning odamlar, guruhlar, sinf, tashki-lot, shamkorlikdagi faoliyatini va o‘zaro munosabatini tashkil etuvchi, yunaltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institutdir.

Davlat – hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali uz siyosatini amalga oshiradi. «Hokimiyat», «davlat» va «siyosat» tu-shunchalari bir-biriga juda yaqin bo‘lib, bir-birlarini belgilab beradi.

Davlatning kelib chiqishiga doir nazariyalar quyidagilardan iborat:

1 Konstitutsiyaviy huquq. Izohli lug‘at. –T.: Akademiya, 2001, 27-bet. 2 Saidov A., Tadjixanov U. Davlat va huquq asoslari. –T.: O‘zR IIV Akademiyasi, 1999, 9-10-betlar.

87

1. Teologik nazariya («butun hokimiyat xudoniki» degan qoidaga asos.)

2. Patriarxat nazariya (davlat kattalashib ketgan oiladan kelib chiqqan. 3. Shartnoma nazariyasi (XVII-XVIII asrlarda yoyilgan, davlat -

ongli ijod maxsuli, odamlar kelishgan ahd natijasi). 4. Zo‘rlik nazariyasi (davlat zo‘rlikdagi g‘olibning hokimiyati). 5. Irrigatsiya nazariyasi (Sharqda ulkan irrigatsiya inshootlarini

qurish va ulardan foydalanish bilan kelib chiqqan). 6. Sinfiy nazariya K.Marks, F.Engels, V.I.Lenin – fikricha davlat

iqtisodiy sabablar, ijtimoiy mehnat taqsimoti, qo‘shimcha mahsulot va xususiy mulkning paydo bo‘lishi, jamiyat qarama-qarshi sinflarga ajralish tufayli kelib chiqqan).

Davlat tug‘risidagi qarashlarni eng qadimgi davrlardan uchratsak-da, uning hozirgi ma’noda tushunish, ya’ni jamiyatning siyosiy tashki-loti tarzida urganish N.Makiavellidan boshlangan.

Davlat hokimiyati – (davlat apparati) – bir-biri bilan o‘zaro bog‘-liq bo‘lgan muayyan tuzilmaga birlashgan davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi davlat organlarining tizimidir. Davlat hokimiyati – xalq hokimiyatining maxsus tuzilma – davlat orqali amalga oshirilishi. Davlat o’zining organlari orqali siyosiy hokimiyatni amalga oshiradi. Hokimiyat davlat qo‘lida to‘plagandagina u malakali va samarali amalga oshirilishi mumkin. Davlat o‘ziga tegishli hokimiyat yordami-da va ta’sir choralarini qo‘llaydi. Davlat hokimiyati qonuniydir, ya’ni davlatning, uning organlarining vakolatlari qonun bilan belgilab qo‘yi-ladi. Davlat hokimiyati hayotning hamma sohalariga ta’sir qilib turuv-chi, ijtimoiy jarayonlarni tartibga soluvchi yetakchi siyosiy kuch hi-soblanadi. Siyosiy hokimiyatning boshqa biron-bir shakli davlat hoki-miyati singari keng imkoniyatga ega emas.

Dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda davlat hokimiyatining 4 ta bo‘linish prinsipi mavjud. O‘zbekiston Konstitutsiyasining xalq hoki-miyatchiligiga bagishlangan 11-moddasida esa davlat hokimiyati 3 ta bo‘linish prinsipiga asoslanishi bayon etilgan. Ular 1) qonun chiqaruv-chi (parlament), 2) ijro etuvchi (Vazirlar Mahkamasi) va 3) sud hoki-miyati. 4) Ommaviy axborot vositalari to‘rtinchi hokimiyatdir (Bu dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda). 2002-yil 4 aprelda Oliy Majlis 8-sessiyasida «Referendum, yakunlari hamda davlat hokimiyati tash-kil etilishining asosiy prinsiplari tug‘risida»gi O‘zbekiston Respubli-kasi Konstitutsiyaviy qonuni qabul qilindi.

88

4.2. Hokimiyat bo‘linishining qiyosiy tahlili Dars maqsadi: – Qiyoslash o‘lchovlari: mustaqil, oraliq va bog‘langan

o‘zgaruvchilar tahlil etish; – Tadqiqot yo‘nalishi: umumiylikda o‘ziga xos va o‘ziga xoslikda

umumiylikni izlashdan iborat. – Bundan tashqari ushbu darsning maqsadi qiyoslashning asosiy

metodlari haqida batafsil ma’lumot berishni maqsad etadi. – mazkur bilimlarni mustaqil tahlil qilishda ko‘maklashish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: qonun chiqaruvchi hokimi-

yat, ijro etuvchi hokimiyat, sud, davlat ramzlari, suverenitet, davlat tuzumi, parlament

1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat jamiyat hayotining xilma-xil

sohalaridagi uzgarishlarni, o‘zaro munosabatlarni tartibga solish, ular-ni huquqiy jihatdan kafolatlashga doir qonunlarni ishlab chiqadi. Dav-lat hokimiyati tomonidan ishlab chiqilgan qonunlarni bajarish va ular-ga amal qilish majburiy hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat G‘arbda: Parlament, Seyi, Kongress va h.k. deb yuritilsa Sharqda: Oliy Majlis, Kengash, Xalq qurali va h.k. deb ataladi.

Parlament (fran. Parle – gapirmoq so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, rasmiy so‘zlashish joyi ma’nosini anglatadi) – davlatning oliy vakillik organi hisoblanadi va qonun chiqaruvchi hokimiyatini amalga oshiradi. Parlament qonun bo‘yicha belgilangan sondagi deputatlardan iborat bo‘lib, hududiy saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida belgilangan yoshga to‘lgan fuqarolardan saylanadi. Parlament birinchi marta XIII asrda Angliyada tashkil qilingan. Oliy vakillik organlari bir necha mamlakatlarda, jumladan Angliya, Fransiya, Italiya, Kanada, Bel-giyada tug‘ridan to‘gri parlament deb ataladi. AQSh va ba’zi Lotin Amerikasi mamlakatlarida Kongress, Rossiyada Federal Majlis, Litvada, Latviya, Polshada Seyi deb ataladi. Parlamentni tashkil qilish tartibi, vakolat muddati, vakolat doirasi turli mamlakatlarda turlicha bo‘lib, ular Konstitutsiya hamda qonunlarda belgilab qo‘yiladi. Dunyoda 130 dav-latda parlament boshqaruvi mavjud.

89

Dunyo mamlakatlarining ba’zilaridagi parlamentlarida deputatlar soni quyidagicha:

1) AQSh Kongressiga 535 deputat saylanadi. 2) Rossiya Federal Majlisiga 626 deputat saylanadi. 3) Misrda Xalq Assambleyasiga 454 deputat saylanadi. 4) Isroil Knessetiga 120 deputat saylanadi. 5) Finlyandiya, Eduskuktiga 200 deputat saylanadi. 6) Islandiya Altinggiga 63 deputat saylanadi va x.k. Parlamentarizm tajribasi ko‘rsatadiki, parlament 1 palatali yoki 2

palatali bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, demokratik mamlakatlarning aksariyatida 2 palatalidir. XX asr so‘nggi o‘n yilliklarining o‘zida 2 palatali parlamentlar soni 45 tadan 70 taga ko‘paydi. Hozirgi zamonda 2 palatali tizim parlamentarizm taraqqiyotining asosiy tendensiyasiga aylandi. 2000-yilning 14 martida Parij shahrida bo’lib o’tgan jahon senatlarining maxsus anjumanida parlamentning 2 palatali bo’lishi mamlakat hayotida ijobiy rol o’ynaydi, degan xulosaga kelindi.

2.Ijro etuvchi hokimiyat davlatning turli xildagi idoralari va muassasalaridan tashkil topgan bo‘lib, ular qonunlarda ifodalangan tadbirlarni hayotga joriy etadi. Ijro etuvchi hokimiyat – hokimiyatning alohida turi, u qonunchilik (vakillik), sud hokimiyatidan xoli, mustaqil ravishda ish olib boradi. Respublika ijro etuvchi hokimiyatga Prezi-dent boshchilik qiladi, joylardagi ijro etuvchi hokimiyatga hokim boshchilik qiladi. Ijro etuvchi hokimiyat ijro organlari tomonidan amalga oshiradi. Ijro organlari – ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshi-ruvchi davlat organlaridir. O‘zbekiston Respublikasida Oliy ijro orga-ni – Vazirlar Mahkamasidir, u hukumat ham hisoblanadi va kollegial, umumiy vakolatli organdir. Ijro organlari turli tarmoq va sohalarni idora etadi. Respublikaning markaziy idoralari: vazirliklar, davlat qo’-mitalari va boshqalar, ular yakkaboshchilik asosida ish olib boradi. Joylarda ijro etuvchi hokimiyatni hokimlar yakkaboshchilik asosida amalga oshiradi. Joylarni idora etishda u o’zining tarmoq idora organ-laridagi bo‘lim va boshqarmalariga tayanadi. Masalan, ichki ishlar, sog’liqni saqlash, maorif bo‘limi yoki boshqarmalari. Ijro organlari tayinlash va tasdiqlash yo‘li bilan tashkil qilinadi va ular o’zini tayin-lagan shaxs oldida, shuningdek vakillik organi oldida hisob beradi2. Hozirgi zamon konstitutsiyalari ijroiya hokimiyat vakolatlarini davlat 2 Azizxo‘jaev A. va bosh. Konstitutsiyaviy huquq. –T.: Akademiya, 2001, 44-45-betlar.

90

boshliqlariga (parlamentar monarxiyalar va respublikalarda, prezident-lik respublikalarida) yoki hukumatga (aralash tipdagi respublikalarda) beradi. Biroq parlamentar monarxiyalar va respublikalar ishida butun ijroiya hokimiyat hukumatga, dualistik monarxiyalarda – monarx va hukumatga tegishlidir, aralash tipdagi respublikalarda hukumat tomo-nidan ijroiya hokimiyatni amalga oshirish qoida tariqasida davlat boshlig‘i (Prezident)ning bevosita rahbarligi yoki ostida yuz beradi. Mintaqaviy va mahalliy darajada ijroiya hokimiyat mahalliy boshqa-ruv va mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruvning turli organlari (gubernator-lar, merlar, prefentlar, oqsoqollar va ularga bo’ysunuvchi apparati) tomonidan amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasida ijroiya hokimiyatining rahbari – Pre-zident, shuningdek ijroiya hokimiyat organi bo‘lib Vazirlar Mahkama-si va viloyatlar. Toshkent shahar, tuman (shahar) hokimliklari, Qora-qalpog‘iston Respublikasida esa Vazirlar Kengashi va tuman (shahar) hokimliklari hisoblanadi1.

3.Sud hokimiyati qabul qilingan va hayotga joriy etilgan qonun-larning bajarilishini nazorat qiluvchi davlat idoralari muassasalaridan tashkil topadi2.

Davlat hokimiyati o‘zining tuzilishi, mazmuni, maqsad va vazifala-riga ko‘ra bir xil bo‘lmaydi. U ayrim mamlakatlarda keng xalq omma-vining irodasini ifoda qilsa, ba’zi mamlakatlarda esa alohida siyosiy kuchlarning yoki ozchilikning manfaatlarini himoya qiladi. Shunga ko‘-ra bu hokimiyat yo xalq hokimiyati yoki mustabid hokimiyat bo’ladi.

Mustabid hokimiyat ozchilikning hokimiyati bo‘lib, u zo‘rlikka asoslanadi. Bunday hokimiyatlar ko‘pchilikni itoatda tutib turishga, ularning huquq va erkinliklarini bo‘gib qoyishga, demokratiyani taqiq-lashga harakat qiladi. Mustabid hokimiyat jazolash, majbur qilish usullarini kuchaytirishga va shu yo‘l bilan o‘z hukumronligini saqlab qolishga intiladi. O‘tmishda bunday hokimiyatlar juda ko‘p bo‘lgan. Napoleon, Gitler, Mussalinolar boshchilik qilgan hokimiyatlar zo’rlik-ka asoslangan ana shunday hokimiyatlar bo‘lgan.

O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati keng xalq ommasi-ning irodasini ifoda qiluvchi xalq hokimiyati hisoblanadi va xalq manfaatlariga xizmat qiladi.

1 Yuridik Endiklopediya. – T.: Sharq, 2001, 175-176-betlar. 2 Ramazanov I., Mo‘minov E. Politologiya. –T.: Adolat, 1997, 104-bet.

91

Davlat tuzumi – Konstitutsiyaviy huquq (davlat huquqi) normala-ri bilan belgilanadigan va mustahkamlanadigan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy manfaatlar tizimi. «Davlat tuzumi» «konstitutsiyaviy tuzum»-ga qaraganda kengroq tushunchadir.

Davlat suvereniteti – (fran.) – davlatning o‘z ichki ishlarida va tashqi munosabatlarida boshqa bir davlatdan to‘la mustaqilligi1. Suve-renitet - hokimiyatning oliyligi, mustaqilligi bo‘lib, mamlakatning mustaqilligini bildiruvchi tushuncha. Konstitutsiyaviy huquqi davlat suvereniteti, millat suvereniteti, xalq suvereniteti tushunchalari ishlati-ladi. Davlat suvereniteti – hokimiyatning mamlakat ichida oliyligi va tashqi munosabatlarda to‘la mustaqilligidir. Bunda hech qanday tashqi davlat ishlariga ta’sir qila olmaydi. Millat suvereniteti – millatlarning to‘la hokimiyatini, ularning to‘la siyosiy erkinligini, o‘z hayotini ixtiyoriy tashkil qila olishini, mustaqil davlatni tashkil qila olishini bildiradi. Xalq suvereniteti - xalqning to‘la hokimiyatini bildiradi, ya’ni xalq jamiyat va davlatni boshqarish imkoniyatini beradigan hamma iqtisodiy va siyosiy vositalarga ega bo‘ladi2.

Davlat ramzlari – Konstitutsiyada belgilangan bo‘lib (5-modda), bayroq, gerb va madhiya hisoblanadi. Ularning tuzilishining shakli, maqsadi, ishlatilishi maxsus qonunlar bilan tasdiqlangan. Bular mam-lakatning mustaqilligini ifodalovchi ramziy belgilardir3. Ularda mam-lakat xususiyatlari aks ettiriladi. Davlat ramzlari (yunon. belgi) umu-man Konstitutsiya yoki maxsus qonun bilan alohida bir davlatning tarixiy davrdan kelib chiqib urnatilgan maxsus belgisi bo‘lib, bu belgi milliy severeniteti aks ettiradi, ba’zan ma’lum mafkuraviy ma’noga ham ega bo‘ladi.

Muhokama uchun savollar: 1. Siyosatning iqtisodiyot va ma’naviyat bilan bog`liqligi nima-

larda ko‘rinadi? 2. Siyosiy jarayon tushunchasini Siz qanday izohlaysiz? 3. Siyosiy jarayon mavjudligi va tartiblarini gapirib bering. 4. Siyosiy jarayonning qanday turlari bor? 5. Siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonini bayon eting.

1 Konstitutsiyaviy huquq asoslari. –T.: Sharq, 2001, 251-bet. 2 Konstitutsiyaviy huquq. Izohli lug‘at. –T.: Akademiya, 2001, 97-bet; Yuridik ensiklopediya. –Toshkent: «Sharq», 2001, 404-bet. 3 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2001, 6-7-betlar.

92

6. Siyosiy ishtirokchining o‘ziga xos xususiyatlari nimalarda seziladi?

7. O‘zbekistondagi siyosiy jarayonlarning o‘ziga xosligini izohlab bering.

Mustaqil ish torshiqlari: 1. Ma’lumki hozirgi zamonning yirik mafkuralari qatorida milliy

mafkuralar ham muhim o‘rinni egallaydi. Bizning milliy mafku-ramiz kelib chiqishi va mazmun-mohiyatiga ko‘ra boshqa maf-kuralardan farq nimada ekanligini tushuntirishga urinib ko‘ring.

2. Siyosiy mafkuraning amal qilish darajalari bir xil emasligini inobatga olib, uning nazariy-konseptual, dasturiy-direktivalik va xulq-atvorlik darajalari haqida tahliliy fikringizni bayon eting.

3. Bugun dunyoda ko‘plab mafkuraviy oqimlar tarqalgan. Ushbu zamonaviy yirik mafkuraviy oqimlarni, jumladan, liberalizm, neoliberalizm, konservatizm, neokonservatizm, sotsial-demo-kratiya, diniy mafkuralarning maqsad va vazifalari haqida qisqa ma’lumot tayyorlang.

4. Mamlakatimizda milliy mafkurani rivojlantirish va takomillash-tirish yo‘lida olib borilayotgan keng ko‘lamdagi chora-tadbir-larga doir referat tayyorlang.

93

5- BOB. BUYUK BRITANIYA SIYOSIY TIZIMI

5.1. Buyuk Britaniyadagi ikki partiyali tizimning o‘ziga xos xususiyatlari

Dars o‘quv maqsadi: – Buyuk Britaniyadagi unitar va AQShdagi federativ tizimlarni

qiyosiy o‘rganish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar; - Buyuk Britaniyaning unitar tizimi va saylov qonunlaridagi

o‘zgarishlar haqida ma’lumot berish;. – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

Buyuk Britaniya parlamenti, Jamoalar palatasi, Lordlar palatasi, perlar, partiya fraksiyalari.

Britaniya parlamenti dunyodagi eng keksa parlamentlardan biri

hisoblanadi. U XIII asrning oxirida yuzaga kelib, o‘shandan buyon mamlakatning butun siyosiy hayoti davomida to‘xtovsiz faoliyat ko‘r-satib kelmoqda. Buyuk Britaniya davlat siyosiy tuzumi o‘zining XVIII - XIX asrlardagi rivoji natijasida parlamentarizm tizimining eng klassik namunalaridan birini shakllantirdi.

Uzoq evolyusion yo‘l mamlakatning oliy vakillar organi uchun xarakterli bo‘lgan vorislikni shart qilib qo‘ydi. Britaniya parlamenti eski va yangi shakllarning birlashishi, qatlamlashishi va ularning ham-jihatlikda yashashi namunasidir. Bu jihat uning tuzilishi va faoliyati-ning ko‘p tomonlarida o‘z aksini topgan.

Bu yerda «parlament» tushunchasining o‘zi turli ma’nolarda qo‘l-lanadi. Parlament to‘g‘risida qonun chiqaruvchi oliy organ sifatida ga-pirganda nafaqat parlamentning ikki organi Jamoalar palatasi va Lord-lar palatasini, balki monarxni ham nazarda tutadilar, chunki nomi sanalgan barcha unsurlarning birligigina huquqiy ma’nodagi parla-ment deb ataluvchi muassasani tashkil etadi. Jamoalar palatasi a’zolari «parlament a’zolari» deb ataladilar. Hukumat faqat Jamoalar palatasi

94

oldida mas’ul bo‘lib, bunga «parlament mas’uliyati» deb nom bergan-lar. Aynan Jamoalar palatasi «moliya ustidan parlament nazorati» de-yiluvchi faoliyatni amalga oshiradi.

Britaniya parlamentining o‘ziga xosligi shundaki, u mamlakatda yozma holdagi konstitutsiyaning yo‘qligidek ajoyib sharoitda faoliyat ko‘rsatadi. Uning tashkil etilishi va faoliyatiga doir ba’zi qoidalar mamlakatning oddiy qonunlaridan (ular juda ko‘p), boshqalari esa yozilmagan konstitutsiya normalaridan, konstitutsiyaviy bitimlardan o‘rin olgan. Parlamentning konstitutsiyaviy tizimdagi o‘rni ikki asosiy prinsip - parlament ustuvorligi va parlament (mas’ullik) boshqaruvi bilan belgilanadi. Butun parlament mexanizmining amaldagi faoliyati esa mamlakatda ikkipartiyalik tizim mavjudligiga asoslangan. Saylov jarayonini tashkil etish – nomzodlarni ilgari surish, mamlakatni say-lov okruglariga bo‘lishdan boshlab, saylovchilarning ovozlarini sa-nashgacha, barchasi shu tizim ta’siri ostida bo‘ladi. U parlamentning ichki tashkiliyligi va faoliyatiga tegishli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Uning ta’siri ostida parlament va hukumat o‘rtasidagi munosabatlar-ning butun majmuini shart qilib qo‘yuvchi eng muhim konstitutsiya-viy bitimlar yuzaga kelgan.

Ikki partiyali tizimda har ikki partiya navbati bilan hokimiyatga keladi. Bunday sharoitda hokimiyatni, odatda, Jamoalar palatasidagi ko‘pchilik qo‘llaydi va bu, unga parlamentda nihoyatda kuchli mavqega ega bo‘lish imkoniyatini beradi. Davlat boshqaruvida «doimiy, profes-sional amaldorlik» deb atalmish tushuncha ahamiyatining odatdan tash-qari oshishi hukumat rolining kuchayishi omillaridan biri bo‘ldi. Eslab o‘tilgan har ikki omil «vestministrlik» (parlament joylashgan nom) deb nomlangan parlament boshqaruvining klassik modelini yangi - «Uayt-xoll modeli» tomonidan siqib chiqarishiga ko‘mak berdi.

Hokimiyat markazining parlamentdan hukumatga surilish jara-yoni bu e’tiborli organdan ko‘zlangan maqsad, uning konstitutsiyaviy tizimdagi aniq o‘rni masalasini keskin qo‘ydi. Oxirgi ikki o‘n yillikda Angliyada umumiy mazmuni parlament faoliyati ta’sirchanligini oshi-rishga, vakillik organining asosiy vazifalarini bajarishda ishtirok etish-lari uchun parlament a’zolarini yanada kengroq imkoniyatlar bilan ta’-minlashga qaratilgan jiddiy islohotlar o‘tkazildi. Parlament qo‘mitalari tizimi qayta tashkil etildi, ombudsmen lavozimi yaratildi, deputat-larning professsionalligini oshirish choralari va boshqalar ko‘rildi.

95

Britaniya parlamenti - o‘ta faol vakillik muassasasi. U ko‘p yillik siyosiy an’analarga ega bo‘lib, ommaviy munozara va bahslar olib borish bo‘yicha boy tajribaga ega. Uning haqiqiy ahamiyati o‘ziga rasman te-gishli bo‘lgan vakolatlari bilan emas, balki ichki va tashqi siyosat masalalari, mamlakat aholisini qiziqtiruvchi muhim ijtimoiy va siyosiy ishlar ochiq va oydin hal etiluvchi anjuman sifatidagi aniq mavqei bilan belgilanadi. Parlamentning bunday roli uning keskin siyosiy va ijtimoiy inqirozlar davrida siyosiy munozaralar markazi, butun siyosiy hayotning fokusiga aylanganida yaqqol namoyon bo‘ladi. Parlament voqealar rivoji, ijtimoiy fikr va hukumat siyosatiga ta’sir etishga qodir.

Buyuk Britaniyada saylovlar o‘tkazish ko‘p mamlakatlardagidek konstitutsiya tomonidan emas, balki qonunchilik bilan belgilanadi. Parlament saylovlari bu yerda chuqur tarixiy ildiz va an’analarga ega bo‘lib, saylov huquqi normalari uzoq evolyusiya jarayonida yuzaga kelgan. Saylov huquqi va saylov tizimining boshqa xususiyati ular-ning ikki partiyali tizimni tashkil etgan siyosiy partiyalar bilan yaqin aloqadaligidadir.

Jamoalar palatasi. Jamoalar palatasining 650 a’zosidan 523 tasi Angliyadan, 72 tasi Shotlandiyadan, 38 tasi Uelsdan, 17 tasi Shimoliy Irlandiyadan saylanadi.

Ovoz berishda qatnashish huquqiga Britaniyaning 18 yoshga to‘l-gan barcha fuqarolari egadirlar. Qonun, shuningdek, Irlandiya Res-publikasi fuqarolari va Hamdo‘stlikning Buyuk Britaniyada yashovchi barcha fuqarolariga parlament saylovlarida ishtirok etish huquqini beradi. Ammo buning o‘zi ovoz berishda ishtirok etish uchun yetarli emas. Buning uchun fuqaro qayd etish ro‘ixatini tuzish uchun tayin-langan vaqtda (10 oktyabr) shu saylov okrugida yashayotgan bo‘lishi va qayd etish ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lishi shart.

21 yoshga to‘lgan har qanday britan fuqarosiga «sust (passiv) say-lanish» degan huquq berilgan. Ammo ingliz huquqida Jamoalar pala-tasi a’zosi bajarishi lozim bo‘lgan asosiy shartlar ro‘yxati mavjud emas. Palata a’zosi bo‘lish huquqidan, binobarin, saylovlarda nom-zodliqdan mahrum etuvchi shartlar ro‘yxati esa bor. Tegashli me’yor-lar parlament qonunlari va umumiy huquq me’yorlaridan o‘rin olgan.

Chet elliklar Jamoalar palatasi a’zosi bo‘la olmaydilar (bu Irlan-diya respublikasi fuqarolariga tegishli emas). Ba’zi bir davlat lavozi-mini egallagan shaxslar Jamoalar palatasi a’zosi bo‘lish huquqidan mahrumdirlar. Ular sirasiga oliy va quyi sudlarning maosh oluvchi

96

professional sudyalari (Oliy sud sudyalari, okrug sudyalari, maosh oluvchi magistratlar) kiradi.

Qonun tomonidan o‘rnatilgan qoida maosh olmaydigan magistrat-larga taalluqli emas. Fuqaro xizmatchilari, ya’ni vazirlik va markaziy idoralarning professional kadr xizmatchilari Jamoalar palatasi a’zosi bo‘la olmaydilar. Diplomatik xizmatda bo‘lgan shaxslar ham shu jum-laga kiradilar. Parlament saylovlarida o‘z nomzodini qo‘ymoqchi bo‘l-gan fuqaro xizmatchisi bundan avvalroq iste’fo berishi lozim (bu qoi-da hukumatning maxsus qarorida ko‘zda tutilgan). Jamoalar palatasi a’zolari qatoridan qurolli kuchlarda xizmat o‘tayotgan shaxslar ham chiqariladi. Bu qoida qurolli kuchlarning iste’fodagi zobitlariga te-gishli emas. Harbiy xizmatchilar (fuqaro xizmatchilari kabi) parlament sayloviga nomzod bo‘lmay turib, iste’foga chiqishlari kerak.

Qo‘sh lavozimni egallab bo‘lmasligi prinsipi davlatning bir qator boshqa idoralarida lavozimga ega shaxslarga taalluqlidir. Bunday lavozimlar ro‘yxati qonunning maxsus ilovasidan o‘rin olgan. Unga o‘zgartirishlar hukumat qarorlari bilan kiritiladi, bu esa Jamoalar pala-tasi tomonidan tasdiqlanishi lozim. Qoidalarga ko‘ra ommaviy korpo-ratsiyalar rahbarlari (BiBiSi, Mustaqil televizion boshqarmasi (MTB), milliylashtirilgan sanoat boshqarmalari), mahalliy kengashlar klerkla-ri, ma’muriy tribunal a’zolariga bu prinsip taalluqli emas.

Sust (passiv) saylanish huquqining ba’zi cheklashlari o‘tgan asrda qabul qilinib, hozirgi kunga qadar amadda bo‘lgan qonunlarda ko‘zda tutilgan. Xususan, ingliz, shotland, irland va rim katolik cherkovlari ruhoniylari vakillari Jamoalar palatasi a’zosi bo‘lish huquqidan mah-rum qilinadilar. Umumiy huquq per va peresslarni (Lordlar palatasi a’zolari bo‘la olmaydigan Irlandiya perlari bundan mustasno) Jamoa-lar palatasiga a’zo bo‘lishdan mahrum qilgan.

Cheklashlar shuningdek davlatga xiyonat qilgani uchun jazo mud-datini o‘tayotgan shaxslarga, kasodga uchraganlarga, ba’zi bir og‘ir ruhiy xastalikka uchragan shaxslar, «saylovlarda g‘irrom va noqonuniy yo‘llar»ni ishlatishda aybdor deb topilgan shaxslarga tegishli. Oxirgi holatda Jamoalar palatasi a’zosi bo‘lish huquqidan mahrum etish mud-dati saylovda yo‘l qo‘yilgan qoidabuzarlik darajasiga qarab 5-10 yilni tashkil etishi mumkin. Huquqdan mahrum etish alohida saylov okrugiga aloqador bo‘lishi yoki hamma uchun bir xil bo‘lishi mumkin.

Basharti, Jamoalar palatasiga tegishli talablarga javob bermaydi-gan kimsa saylanib qolsa, saylov haqiqiy emas deb topiladi, o‘rin esa

97

bo‘sh (vakant) hisoblanadi. Yangi saylov tayinlanadi. Aytish joizki, Jamoalar palatasi, agar palatadan o‘rin olishga moneliklar bartaraf etilgan bo‘lsa (masalan, saylangan deputat o‘z lavozimidan iste’foga ketgan bo‘lsa), o‘sha paytda mavjud (huquqdan) mahrum etish e’ti-borga olinmasligi to‘g‘risidagi qarorni e’lon qila oladi. Bu hodda yan-gi saylovga zarurat qolmaydi.

Shaxsning Jamoalar palatasida a’zolik shartlari to‘g‘risidagi qonun talablariga javob berishbermasligi masalasini hal etish huquqiga Maxfiy kengashning Sud qo‘mitasi ham ega. Har qanday shaxs tegishli qarorni olish maqsadida mazkur idoraga murojaat etishga haqli, ammo shu bilan birga u sud jarayonini olib borish bo‘yicha xarajatlarni ham qoplashi lozim. (Huquqdan) mahrum etish tortishuvlari kamdankam uchraydi.

G‘arbiy Yevropa davlatlaridan farqli o‘laroq Angliyada saylovlar o‘t-kazish bo‘iicha bironbir maxsus markaziy organlar mavjud emas. Ular saylov okruglarida ham yo‘q. Mamlakat miqyosida saylov o‘tkazishga ichki ishlar vazirligi, saylov okruglarida esa saylovlar bo‘yicha amaldor (graflik sheriflari va mahalliy kengash raislari) rahbarlik qiladi.

Buyuk Britaniyada deputatning saylovchiga nisbatan majburiyatlari va uning oldidagi mas’uliyatini belgilaydigan qonunchilik me’yorlari mavjud emas. Bu o‘rinda deputatning saylovchilardan mustaqilligi qoidasi (doktrinasi) e’lon qilinadi. Saylovchilarning alohida guruhi emas, balki deputat butun millatning ifodasi sifatida qabul qilingan. Deputatga saylovchilar oddida hisobot berish yuridik majburiyati yuklanmagan, shunga ko‘ra deputatlarni chaqirib olish qoidasi ham o‘rnatilmagan.

Shu bilan birga deputat nafaqat o‘z partiyasi bilan, balki saylov okrugi bilan ham bog‘liq. Deputat muttasil (haftasiga yoki har ikki haftada bir, odatda, shanba yo yakshanbada) okrugga boradi, saylov-chilar bilan uchrashib, suhbat o‘tkazadi, ularni qabul qiladi va arzlari-ni tinglaydi. Deputat saylov okrugidagi partiyaning mahalliy tashkiloti bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Bundan tashqari, u o‘z okrugi saylov-chilari yoki hay’atni Londonda qabul qiladi.

Jamoalar palatasining ko‘pchilik deputatlari o‘z ijtimoiy tarkibiga ko‘ra «o‘rta tabaqa»ga tegishli shaxslardir. Ular asosan yurist, oliy o‘quv yurti va maktab o‘qituvchilari kabi kasb vakillaridir. Konserva-tor deputatlar orasida, odatda, ishbilarmonlar foizi katta.

Lordlar palatasi saylovsiz shakllanadi va undagi a’zolik tegishli dvoryanlik unvoni bilan bog‘liq. Palata a’zolari orasida 1195 nafar gersog, markiz, graf, vikont va baronlar bo‘lib, ularning nomlari ingliz

98

zodagonlari «oltin kitobi»ga yozilgan. Parlament perlari dindor va dunyoviylarga, shuningdek, unvonlari nasliy bo‘lgan va umrbod beril-ganlarga bo‘linadilar.

Dindor lordlar qatoriga 26 arxiepiskop va yepiskop kirib, ularning palata a’zosi bo‘lish huquqlari tegishli lavozimlarni egallab turishlari bilan bog‘liq deb hisoblanadi. Palataning boshqa barcha a’zolari dunyo-viy kishilardir. Asosiy guruhni «palata a’zosi» degan huquq meros bo‘lib o‘tgan dunyoviy perlar tashkil etadilar. Palatada 789 nafar nasliy perlar va peresslar bor. Palatada ijtimoiy va siyosiy hayotdagi xizmatlari uchun unvonga erishgan 359 nafar umrbod per va peresslar mavjud.

Lordlar palatasining o‘n bitta a’zosi yuristlordlar bo‘lib, ular yuqori sud lavozimlarini egallagan va egallab turgan shaxslar sirasidan, palataga, sud ishlarini hal etishda yordam berish uchun tayinlanadilar.

Lordlar palatasida ham Jamoalar palatasidagidek partiya guruhla-riga bo‘linish mavjud, ammo uning ahamiyati Jamoalar palatasidagi kabi ta’sirchan emas. Lordlar partiya va saylovchilardan anchayin mustaqil va partiyaviy intizom bilan kamroq bog‘liqsirlar.

Lordlar palatasi mansabdor shaxslari. Palata raisi - lordkansler. Uning palatadagi maqomi va roli Jamoalar palatasidagi spiker egalla-gan maqomdan ancha farq qiladi. Lordkansler mahkama a’zosi hisob-lanadi va bosh vazir tomonidan tayinlanadi. U Lordlar palatasida munozaralar va ovoz berishda ishtirok etadi. Lordlar palatasidagi maj-lislar parlament tartibqoidalari bilan chegaralab qo‘yilgan emas va lordkanslerning munozaralar olib borish tartibiga ko‘p ham aralashi-shiga to‘g‘ri kelmaydi. U tartibqoida bo‘yicha qarorlar chiqarmaydi, tegishli savollar paydo bo‘lganda esa, palata unga emas, balki palata yetakchisiga murojaat qiladi.

Lordlar palatasida qo‘mitalar lordraisi va uning muovini bor bo‘-lib, ular mazqur palata qo‘mita majlisiga aylangan vaqtda (qonun loyi-halarining qo‘mitada ko‘rilishi jarayonida) lordkansler o‘rniga raislik qiladilar. Ularni palata har yili, sessiya oldidan tayinlaydi.

Klerk palataning doimiy mansabdor shaxsi hisoblanib, uning vakolatlari Jamoalar palatasi klerki vakolatlari bilan bir xil va qo‘l os-tida palataning ish yuritish yumushlari bilan band klerklar doimiy shtati ishlaydi.

Lordlar palatasidagi har bir partiya o‘z yetakchisiga ega. Hukumat partiyasining yetakchisi palata yetakchisi hisoblanadi; muxolifatga esa muxolifat partiyasi yetakchisi bosh bo‘ladi. Palatadagi munozaralarni

99

rejalashtirish yetakchilar vazifasiga kiradi. Lordlar palatasida bosh «qam-chilar» va ularning yordamchilari ham bo‘lib, ular Jamoalar palatasidagi «qamchilar» bajaradigan vazifalarni bajaradilar. Partiya tarafdorlariga yozma «qamchilar» yuboriladi. Ammo Lordlar palatasidagi majlislarda yetakchi va muxolifat partiyalardan teng miqsorda palata a’zolarining boryo‘qligi haqida «qamchilar» hech qanday bitimga kelmagan.

Ichki ishni tashkil etish. Majlislar vaqtida palata a’zolari (diniy lordlarni istisno qilganda) ilgari paytlardagidek unvonlarining katta ki-chikligiga qarab emas, balki tegishincha hukumat va muxolifat kursi-larida o‘tiradilar.

Majlislar dushanbadan payshanbagacha va sessiya oxirida juma kunlari (hammasi bo‘lib sessiyada 160 kun) o‘tkaziladi. Majlislar qis-qacha «savollar soati» (bu marosim taxminan 20 daqiqa davom etadi) bilan boshlanadi, lekin savol berish asosiy kun tartibi muhokama qi-lingandan so‘nggina mumkin. Vaqtning yarmidan ko‘prog‘ida palata-lar hukumat «bill»lari - hujjatlar loyihalari bilan band bo‘ladilar.

Lordlar palatasi o‘zining doimiy qoidalariga ega. Ammo undagi cheklashlar Jamoalar palatasidagi kabi nihoyatda talabchan va qattiq emas. U palata a’zolarini Jamoalar palatasidagidan ko‘ra kamroq band qiladi. Palatada tartib saqlash uning barcha a’zolari zimmasida bo‘ladi. So‘zga chiqishlar avvaddan belgilangan bo‘ladi va lordkansler palata a’zolarini munozarada ishtirok etishga chaqirib o‘tirmaydi. Lordlar pala-tasida qonun loyihalari bo‘yicha munozaralarni qisqartirish to‘g‘risida biror qoida mavjud emas. Bu yerda yana hukumat ishlarining boshqa ishlardan ustunligani shart qilib qo‘yuvchi qoidalar ham yo‘q.

Palata majlislarida doimiy ravishda, a’zolarning uchdan bir qismi ishtirok etadi va ovoz berishda qatnashadi. Palata a’zolarining bir qis-mi umuman uning majlislarida ishtirok etmaydi, boshqalar esa majlis-larda qatnashmaslik uchun ruxsat oladilar. Bunday ruxsat muayyan chaqiriqdaga parlament vakolatining hamma muddatiga yoki sessiya muddatiga beriladi.

Perlar maosh olmaydilar, lekin ularning majlislarda qatnashishi bilan bog‘liq xarajatlar qoplanishi mumkin. Palata a’zosi Londonda yashashi, mehmonxona, transport haqlari, shuningdek, ofis, kotib, il-miy tadqiqotlar bo‘yicha yordamchi tutish kabi sarfxarajatlari uchun, jami 100 funt sterling olishi mumkin.

Parlament va siyosiy partiyalar

100

Buyuk Britaniya saylov huquqi va saylov tizimining bosh xususi-yatlaridan biri ularning mamlakat ikki partiyali tizimini tashkil etuvchi siyosiy partiyalar bilan uzviy aloqada ekanida. Aynan parlament say-lovlari jarayonida ikki asosiy partiyadan (Konservativ va Leyboristlar) qaysi biri mamlakatni boshqarishi to‘g‘risidagi masala hal etiladi,

Amaliy jihatdan nomzodlar siyosiy partiyalar tomonidan ilgari suriladi. Ular partiya tashkilotlari tomonidan saylov okruglarida, parti-yaning markaziy organlari bilan hamkorlikda tanlanadi. Nomzod mar-kaziy rahbariyat tomonidan oldindan ma’qullangan da’vogarlar ro‘y-xatidan olinadi.

Partiya tuzilmasi Jamoalar palatasining butun tashkiloti va faoliyati asosidir. Ikki asosiy partiya Jamoalar palatasi rasman tan olingan tomon-larni - hukumat ko‘pchiligi va «Hazrati oliyalarining rasmiy muxo-lifatlari»ni tashkil etadilar. Saylovda g‘olib chiqqan partiya hukumatni tuzadi. Shu partiya yetakchisi Bosh vazirlikka ko‘tariladi. Yutib chiqqan partiya tarafdorlari palatada hukumat ko‘pchiligini tuzadilar.

O‘rinlar miqdori bo‘yicha ikkinchi bo‘lgan partiya boshlig‘i muxo-lifat yetakchisiga aylanadi. Muxolifat yetakchisi lavozimi 1937 yilda o‘z qonuniy tasdig‘ini topgan edi. Muxolifat uchun hukumat ko‘pchiligidan hokimiyatni olishga tayyor turish odatiy holdir. Muxolifat yetakchisi fraksiyaning rahbar a’zolaridan «xufiyona kabinet» tashkil etadi va «maxfiy vazirlar»ni tayinlaydi, ularga parlamentda davlat siyosatining ba’zi masalalari bo‘yicha so‘zga chiqish topshiriladi.

Jamoalar palatasida deputatlar joylashishining o‘ziyoq uning hukumat ko‘pchiligi va rasmiy muxolifat partiyasiga bo‘linganini aks ettiradi. Spikerdan o‘ngda hukumat ko‘pchiligining kursilari joylash-gan, chapda esa - muxolifat kursilari. Palata a’zolari - vazirlar oldingi qator kursilarda, muxolifat rahbarlari ularning ro‘parasida o‘tiradilar.

Jamoalar palatasida partiyalar o‘rtasidagi munosabatlar qandaydir yozilmagan qonunga yoki «halol o‘yin» (“Мг р1ау”) qoidalariga bo‘y-sunadi. Ko‘pchilikka rahbarlik qiluvchi hukumat mas’uliyatli bosh-qaruv prinsipiga binoan harakat qilmog‘i kerak.

Parlament tartibotining doimiy qoidalari uchun «partiyalar» yoki «fraksiyalar» tushunchalarining ma’lum bo‘lishi amri mahol, lekin palataning umumiy shakllanishi va faoliyati uning partiyaviy bo‘lini-shiga muvofiq quriladi.

Partiya fraksiyalari Jamoalar palatasidagi asosiy birliklardir. Ular parlament partiyalari deb ataladilar. «Partiya» atamasi fraksiyalar

101

Jamoalar palatasida mustaqil, muxtor tuzilma hisoblanishini va o‘z faoliyatida parlamentdan tashqaridagi partiya tashkilotlarining qaror va buyruqlari bilan bog‘liq emasligini bidsiradi.

Yetakchi partiya parlament fraksiyasi yetakchisi hamdir. Buni par-tiyalar tomonidan parlament faoliyatiga beriladigan e’tibor tasdiqlaydi.

Konservativ partiya yetakchisini parlament fraksiyasi a’zolari per-konservatorlar va parlamentdan tashqari partiyalar bilan maslahatlash-gandan so‘ng saylaydilar.

Fraksiya oddiy a’zolarining «1922-yil qo‘mitasi» deb nomlangan uyushma shaklidagi, ya’ni yetakchining oddiy a’zolar bilan aloqa vositasi bo‘lgan, majlislari o‘tkazib turiladi.

1980 yiddan boshlab leyboristlar partiyasi yetakchisi va uning muovinini saylashda nafaqat parlament partiyalari a’zolari, balki tredyunionchilar va mahalliy partiya tashkilotlari vakillari ham ishti-rok etadilar. Partiya muxolifatda bo‘lgan vaqtda parlament fraksiyasi a’zolari «parlament qo‘mitasi» deb nomlanuvchi uyushma saylaydilar (amadda bu «xufiyona kabinet»ning o‘zidir). Fraksiya barcha a’zolari-ning doimiy majlislari o‘tkazib turiladi.

Parlamentning har bir fraksiyasi palatada o‘z partiya qo‘mitalari-ga ega. Ularning shakllanishi va faoliyati biror-bir hujjat bilan tartibga solib turilmaydi, balki fraksiyalar faoliyati davomida yuzaga kelgan me’yorlar bilan belgilanadi. A’zolarning aniq va qatiy belgilangan tarkibi bo‘lmaydi. Majlisda biror sababga ko‘ra uning ishi bilan qiziq-qan istalgan fraksiya a’zosi ishtirok eta oladi.

Partiya fraksiyalari palatada parlamentning butun ishlari borishini tashkil etishda roli juda katta bo‘lgan alohida mansabdor shaxslariga ega. Bular partiyalarning parlamentdagi tashkilotchilari bo‘lib, ular rasman «qamchilar» deb nomlanadi. «Qamchi» lavozimi parlament qoidalariga ko‘ra nazarda tutilmagan. U partiya tashkilotining Jamoa-lar palatasidagi evolyusiyasi jarayonida paydo bo‘lgan. «Qamchi-lar»ning asosiy vazifasi fraksiyalar hamkorligida haddan oshish va tasodiflarga yo‘l qo‘ymaslik hamda ularning faoliyatlarini o‘zaro muvofiqlashtirishdan iborat.

Konservativ partiyada «qamchilar» partiya yetakchisi tomonidan tayinlanadi, leyboristlarda esa parlament fraksiyasi majlisida yopiq ovoz berish yo‘li bilan saylanadi.

Hukumat ko‘pchiligi hukumatning bosh «qamchi»si, uning muo-vinlari va kichik «qamchilar»ga ega. Hukumat «qamchilar»i vazirlar

102

bo‘lib, davlat g‘aznasidan maosh oladilar. Muxolifat ham bosh «qam-chi», uning muovinlari va yordamchilariga ega.

Hukumatning bosh «qamchi»si, shuningdek, hukumat tomonidan ko‘rib chiqish uchun belgilangan barcha qonun loyihalari sessiya oxirigacha palata orqali o‘tishini kuzatib turishi kerak. Hukumat va muxolifat «qamchilari» birbirlari bilan yaqin aloqada bo‘lib, hukumat va muxolifat o‘rtasidagi munozarali masalalarni kelishuv orqali hal etish yo‘llarini topadilar. Hukumat va muxolifat «qamchilari» o‘rtasi-dagi maslahatlashuvlar, garchi hech qaerda qayd etilmagan bo‘lsada, odatiy holga aylanib qolgan.

«Qamchilar» o‘z partiyalari tarafdorlarining palata majlislaridagi ishtiroklarini ta’minlagan holda, shu bilan birga hukumat yoki muxolifat siyosatini qo‘llabquvvatlaydilar. Shu maqsadda ularga deputatlarga mu-nosabatda bir qator vakolatlar berilgan. «Qamchilar» partiya intizomiga rioya qilishni tekshirib turadilar. Bironbir deputat «qamchi» bilan mas-lahatlashmay turib, palata majlisini tark etishga haqli emas. Agar biror deputat qandaydir sabablarga ko‘ra palata majlisida ishtirok etolmasa, bu haqsa o‘z partiyasi «qamchisini» xabardor Qilib qo‘yishi kerak. U esa, o‘z navbatida, boshqa partiya «qamchisi» bilan shunday kelishadiki, natijada Jamoalar palatasida partiyalar o‘rtasidagi muvozanat buzil-maydi va hukumat partiyasidan ishtirok etmayotganlar soni rasmiy muxolifatning hozir bo‘lmagan deputatlari soni bilan teng bo‘ladi.

Hukumatning bosh «qamchisi» moliyaviy ishlar bilan hech qan-day aloqasi bo‘lmasada, moliya vazirligining parlament kotibi lavozi-mini egallaydi. Hukmron konservativ partiya palatada 14 nafar, leybo-ristlar esa 11 ta «qamchiga» ega. Qolgan muxolifat partiyalarining bit-tadan shunday odami bo‘ladi (maoshni faqat hukumat partiyasi «qam-chilari» va rasmiy muxolifatning uchta «qamchisi» oladi, muxolif partiyalarning qolgan «qamchilari»ga pul to‘lanmaydi).

Partiya tarafdorlari faoliyatini muvofiqlashtirish uchun bir hujjat yuritilib, u ham «qamchi» deb ataladi. Bu hujjat tegishli fraksiya a’zo-lariga har hafta jo‘natiladi. Unda palata majlisining keyingi haftadagi kun tartibiga qo‘yilgan ishlar ro‘yxati bo‘ladi. «Qamchidagi» har bir masala, unga partiya rahbariyati tomonidan berilayotgan e’tibordan kelib chiqqan holda, tagiga chiziladi. Agar kun tartibi masalasi tagiga bitta chiziq tortilgan bo‘lsa, bu uning munozarali emasligini bildiradi va u bo‘yicha ovozga qo‘yish kutilmaydi; ikki chiziq tortilgan bo‘lsa, ovozga qo‘yish ehtimoli bo‘ladi; tagida uchta chiziq bo‘lsa, masala

103

o‘ta muhim bo‘lib, u so‘zsiz ovozga qo‘yiladi va unda fraksiya a’zosi-ning ishtiroki majburiy bo‘ladi. Hujjatni olgan fraksiya a’zosi o‘z reja-sini undagi topshiriqlar bilan muvofiqlashtirishi kerak. Uchta chiziq mavjud bo‘lgan taqdirda fraksiya a’zosining ishtiroki zarur bo‘ladi va qatnasha olmasa esa, uzrli sababini ko‘rsatishi lozim (kasallik, «qam-chi» bilan kelishilganlik va b.).

«Qamchi» - hujjatni deputatga topshirish shuni anglatadiki, fraksiya-dagi partiya rahbariyati uni olgan shaxsni fraksiya a’zosi deb tan oladi. Agar partiya rahbariyati fraksiya a’zosining faoliyati «qamchi» talablariga to‘g‘ri kelmaydi, deb topsa, u holda hujjat mazkur deputatga boshqa yuborilmaydi. Deyarli 90% hollarda ovozga qo‘yish palataning partiyaviy bo‘linishiga muvofiq o‘tkaziladi. Rahbariyat avvaldan ma’lum qiladigan kamdan-kam hollarda palatada erkin ovozga qo‘yish e’lon qilinadi va deputatlar, qaysi partiyadan ekanidan qat’i nazar (o‘lim jazosini yo‘q qilish, abortlarga ruxsat berish yo man etish kabi masalalar bo‘yicha) o‘z ixtiyorlariga ko‘ra ovoz beradilar. Deputatning o‘z partiyasi ko‘rsatma-lariga qarshi ovoz berishi hollari ham uchrab turadi. Umuman olganda, fraksiya a’zosidan, partiya fraksiyasini hukumat ko‘pchiligi vakili yoki muxolifat partiya vakili sifatida qo‘llashini kutadilar. Partiya yo‘lidan og‘ishadigan deputat keyingi saylovda ilgari surilmasligi mumkin, bu esa parlamentda o‘rin yo‘qotish bilan teng hisoblanadi.

5.2. Buyuk Britaniya palatalarining tashkiliy tuzilmasi

Dars o‘quv maqsadi: – Buyuk Britaniyadagi unitar va AQShdagi federativ tizimlarni

qiyosiy o‘rganish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar; - Buyuk Britaniyaning unitar tizimi va saylov qonunlaridagi

o‘zgarishlar haqida ma’lumot berish;. – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

Jamoalar palatasi, spiker, klerk, maxsus qo’mitalar, bill, sessiya qo’mitalari.

104

Jamoalar palatasining mansabdor shaxslariga spiker, uning muovini (u yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi deb ham nomlanadi) va raisning yana ikki muovini kiradi. Ularni deputatlar brasidan palata saylaydi.

Spikerni Jamoalar palatasi o‘zining a’zolari orasidan, parlament-ning yangi chaqirig‘i vakolat muddati boshlanganida saylaydi. U pala-tada raislik qiladi, parlament tartiboti qoidalariga rioya qilinishini kuzatadi, palataning qirolicha, Lordlar palatasi va boshqa davlat organlari bilan tashqi aloqalarida vakil sifatida chiqadi. Palataga yubo-riladigan barcha xat, arznoma va iltimosnomalar uning nomiga yubo-riladi. Spikerning huquq va majburiyatlari ko‘proq amaliyotda yuzaga kelgan yozilmagan me’yorlar bilan, jumladan Jamoalar palatasining doimiy qoidalari bilan va kamroq - qonunchilik aktlari bilan tartibga keltiriladi. U lavozimini iste’foga qadar yoki vafotigacha egallaydi (iste’fodan so‘ng Lordlar palatasidan o‘rin egallaydi). Qonunga bino-an, uni taqsirlash kabinet a’zosini taqdirlash bilan teng bo‘lishi kerak.

Spiker Jamoalar palatasi «xizmatkori» hisoblanadi va bironbir par-tiyaga mansub bo‘lmasligi kerak. Uning o‘rni bo‘shagan taqdirda yangi spiker nomzodi hukumat tomonidan (muxolifat bilan maslahat qilgan hodisa) taklif etiladi. Spiker lavozimiga parlament ishida katta tajribaga ega bo‘lgan parlament a’zolari ilgari suriladi (ularning ba’zilari hukumat lavozimini egallaganlar). Nomzodi spiker lavozimiga taklif etilgan siyo-siy arbob o‘z partiyasidagi a’zoligini to‘xtatadi. Spiker o‘z mavqeiga ko‘ra deputat bo‘lgani uchun navbatdagi har bir parlament saylovida qayta saylanishi kerak. Ammo saylov okrugida boshqa nomzodlar ilgari surilmaydi. Spiker siyosatdan nariroq va partiya bahslaridan chetlashti-rilgan bo‘lishi kerak. Basharti, u xolislik prinsipini buzsa, (garchi spiker-ni tanqid Qilishga yo‘l qo‘yilmasada) xohlagan deputat Spikerni tanqid Qilib, palataga murojaat etishi mumkin.

Spiker munozaralarda ishtirok etmaydi, savollar bilan vazirga murojaat qilolmaydi. U faqat deputatlar ovozlari teng bo‘lib qolganda ovoz berishi mumkin.

Spikerning asosiy vazifasi - Jamoalar palatasidagi tartibga rioya qilishni kuzatib turish. U keng ko‘lamda ixtiyoriy (erkin) vakolatlarga ega, tartibot masalalarida sudya hisoblanadi va parlament tartibotining manbai bo‘lgan qoidalar e’lon qilishga haqli. U tartibotga aloqador bahs chiqqan taqdirda, tartibot qoidalarini tushuntirib berishga haqli. U palataga tartibot qoidalarini ishlatish bo‘yicha bergan xulosalar majburiy hisoblanadi.

105

Palataning biror majlisi spikersiz o‘tishi mumkin emas. Palata-ning majlis boshlashi unga bog‘liq. Agar spiker palatada yetarli odam to‘planmagan, deb hisoblasa, majlisni boshlamaslik to‘g‘risida qaror chiqarishi mumkin. Spiker palatada tartib buzilayapti, deb hisoblasa, o‘z holicha Jamoalar palatasi majlisida o‘zi istagan muddatga tanaffus e’lon qilishi mumkin.

Jamoalar palatasidagi barcha chiqishlar spikerga qaratilgan bo‘la-di. Deputatga so‘z berish ham unga bog‘liq. Jamoalar palatasidagi muzokaralar vaqtida so‘zga chiqish uchun avvaldan navbat olish bo‘l-magani uchun deputat spiker e’tiborini o‘ziga qaratishga («spiker ko‘ziga tushish») harakat qilishi kerak. U o‘z nutqini faqat spiker mu-rojaat qilganidan so‘ng boshlashi mumkin

Spiker deputat so‘zini ishga aloqador emas va qaytariqlari bor, deb hisoblasa, to‘xtatishga haqli.

Tartib buzilgan taqdirda, u deputatga palatani kun bo‘yicha tark etish to‘g‘risida buyruq berishi mumkin. Deputat bundan jiddiyroq tartibbuzarlik qilsa, majlislarda ishtirok etish huquqidan yanada ko‘p-roq muddatga mahrum bo‘lishi mumkin. Palata a’zosi tartibni buzgani uchun spiker tomonidan odatdagi murojaat shakli: «Falon okruglik muhtaram parlament a’zosi» o‘rniga uni o‘z nomi bilan chaqirsa, pala-ta yetakchisi tartibbuzar vaktincha majlisdan chetlashtirilsin, degan taklifni kiritadi. Deputat dastlabki tartibbuzarlik uchun bir haftaga chetlashtirilsa, ikkinchi bor bir oyga va uchinchi marta noma’lum muddatga chetlashtiriladi.

Spiker partiyalarning mansabdor shaxslari bilan yaqindan aloqada bo‘ladi. U munozaralar olyb borishda «qamchilar» tuzgan jadvalga asoslanadi, qo‘l ostida muzokaralarda so‘zga chiquvchilarning «qam-chilar» tasdiqlagan ro‘yxati bo‘ladi.

Yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi - Jamoalar palatasidagi ikkin-chi katta lavozim. U palataning butun palata qo‘mitasiga aylanganida raislik qiladi.

Yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi Jamoalar palatasi tomonidan yangi parlament chaqirig‘i boshida saylanadi. Uning nomzodi ko‘p-chilik partiyasi tomonidan o‘z a’zolari orasidan ilgari suriladi. Tayin-lash to‘g‘risidagi taklif palata yetakchisi tomonidan kiritiladi. Spiker kabi yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi ham o‘zi iste’foga ketishni ixtiyor qilmagunga qadar lavozimida qoladi.

106

Jamoalar palatasi spikersiz majlis qilolmagani sababli, spiker muovini vazifasi yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi tomonidan bajari-ladi. Qo‘mita raisi palatada rais o‘rnini egallab turgan vaqtda tartibot masalalari bo‘yicha oxirgi nuqtani qo‘yuvchi hakam (sudya) hisobla-nadi. Uning buyruqlari ustidan spikerga shikoyat qilib bo‘lmaydi.

Yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi ham xolislik qoidasiga amal qilishi kerak. U munozaralarda ishtirok etmaydi. Ovoz berishda esa faqat ovozlar teng bo‘lib qolgan taqdirda qatnashadi.

Yo‘llar va vositalar qo‘mitasi raisi muovinlari qo‘mita raisi yo‘q-ligida uning vazifasini bajaradilar, bunga spiker muovini vakolatlari ham kiradi. Ular qo‘mita raisi kabi ko‘pchilik partiyasidan, tarafdorla-ri orasidan ilgari suriladilar va palata tomonidan parlamentning yangi chaqirig‘i boshida saylanadilar.

Palataning yana bir mansabdor shaxsi to‘g‘risida eslatish joiz. Bu Jamoalar palatasining yetakchisi bo‘lib, u palatada hukumat nomidan so‘zga chiqadi. Uni Bosh vazir vazirlar mahkamasidagi o‘ziga eng yaqin siyosiy arboblar orasidan tayinlaydi. U o‘z vakolatlarini bajarish bo‘yi-cha faqat Bosh vazir oldida javobgar. Jamoalar palatasi yetakchisi katta vakolatlarga ega. U palata ishini shunday tashkil etadiki, bunda hukumat avvaldan belgilagan qonunchilik dasturlari va boshqa tadbirlarning majlisda ko‘rilishi ta’minlanadi. U Jamoalar palatasi ishining tartibi va jadvalini, shuningdek, qonun loyihalarini ko‘rib chiqishi tartibini belga-laydi. U kabinet qo‘mitasi tarkibiga kiradi va sessiya davomida palataga qanday qonun loyihalari qo‘yilishi lozimligi bo‘yicha taklif kiritadi. U har hafta oxirida keyingi haftaning kun tartibini e’lon qiladi, palatani davlat ahamiyatiga molik barcha ishlardan xabardor qiladi.

Jamoalar palatasida, shuningdek, palata a’zosi bo‘lmagan shaxs-lardan tayinlanadigan doimiy mansabdor shaxslar bo‘lib, bular palata klerki va uning ikki yordamchisidir.

Klerk – Jamoalar palatasining doimiy katta mansabdor shaxsi. U tartibot masalalari bo‘yicha ekspert hisoblanadi va spikerga, hukumat-ga, muxolifatga va oddiy depututlarga tartibotga tegishli barcha masa-lalar bo‘yicha maslahat berish uning asosiy vazifasi hisoblanadi. Unga ikki yordamchisi ko‘maklashib turadi.

Klerk doimiy va saylanuvchi qo‘mitalar ishida yordam berish Uchun klerklar tayinlaydigan bo‘limga boshchilik qiladi. Bo‘limda ishlovchi klerklar deputatlarga parlament tartibotining barcha masala-

107

lari, palataning qonunchilik va nazorat ishlarining turli yo‘nalishlari bo‘yicha maslahat beradilar.

Jamoalar palatasida doimiy, maxsus va sessiya qo‘mitalari mav-jud. Shuningdek, parlamentdagi har ikki palataning ko‘shma qo‘mitasi tashkil etiladi.

Doimiy qo‘mitalar parlamentning yangi chaqirig‘i o‘z ishini bosh-laganidan uning vakolat muddati tugagunga qadar tashkil etiladi. Ular-ning asosiy vazifasi – «bill»larni bandmaband ko‘rib chiqish. Odatda palatada bunday qo‘mitalardan yetti sakkiztasi ishlaydi. Qo‘mitaning «doimiy» degan nomi odamni yanglishtirishi mumkin, chunki ular har gal aniq bir «bill»ni ko‘rib chiqish uchun qaytadan tuziladi va vazifalarni bajarib bo‘lgach, tarqatib yuboriladi. Qo‘mitalar shartli ravishda – A.B.C.D deb nomlanib, biron-bir masala bo‘yicha ixtisoslashmaydi.

Soha bo‘yicha emas, hududiy jihatdan ixtisoslashadigan qo‘mita-larga Katta Shotland qo‘mitasi, Katta Uels qo‘mitasi, Shimoliy Irlan-diya qo‘mitasi kiradi. Shuningdek, xususiy a’zolar «bill»larini ko‘rish bo‘yicha qo‘mita ham mavjud.

Spiker doimiy qo‘mitalarning tashkil etilishi va faoliyatlariga kat-ta ta’sir ko‘rsatadi. U muayyan bir qonun loyihasini qaysi bir doimiy qo‘mitaga yuborish masalasini hal etadi. Doimiy qo‘mita raislari spi-ker tomonidan o‘z ixtiyoricha tayinlanadi. Qo‘mitalar a’zolarini pala-taning o‘zi emas, balki saralash qo‘mitasi tayinlaydi.

Saralash qo‘mitasi, Jamoalar palatasi tomonidan har bir sessiya boshlanishida 11 kishidan iborat tarkibda tuziladi. Qo‘mitani shakllan-tirishda saralash qo‘mitasi ikki partiyaning Jamoalar palatasidagi nis-batini shunday kelishtiradiki, ularning qo‘mitadagi soni palatadagi o‘rinlar soniga mutanosib bo‘ladi. Ko‘mita a’zolari tarkibiga juda bo‘lmaganda bir vazir, shuningdek boshqa partiyalar rahbarlari kiriti-ladi. Uning tarkibiga hukumat va rasmiy muxolifat «qamchilaridan» biri kiritilishi shart. Saralash qo‘mitasi o‘zi taklif etadigan nomzodlar-ning malakasini ham inobatga oladi.

Doimiy qo‘mita tarkibida 15 dan 50 nafargacha deputat bo‘ladi. Ular majlislar vaktida Jamoalar palatasidagidek joylashadilar – rais-dan chapda muxolifat a’zolari, o‘ngda hukumat a’zolari o‘tiradi. «Qamchilar» qo‘mitalar ishini kuzatib turadi va majlislar paytida ovozlar yetarli bo‘lishini tekshiradi.

Doimiy qo‘mita tartiboti ham butun palataning qo‘mitasidagi kabi bo‘ladi. Qo‘mitalar a’zolari muhokama qilinayotgan har qanday mod-

108

daga tuzatish kiritishni taklif etishga haqlidir. Rais qo‘mitada muho-kama qilish uchun loyiq deb topgan tuzatishlarni o‘z ixtiyoricha tan-lashi mumkin. Zarur hollarda ovozga qo‘yish o‘tkaziladi. Tuzatishlar ko‘rib chiqilgach, qo‘mita a’zolari «bill» uchun yangi moddalar taklif eta oladilar. Doimiy qo‘mita kvorumi a’zolarning umumiy sonidan kelib chiqqan holda 12-15 kishi bo‘ladi.

Vazifalariga qonun loyihalarini doimiy qo‘mitalar orqali o‘tkazish kirgan vazirlar qo‘mitada hukumat nomidan so‘zga chiqadilar, mulo-hazalar va tuzatishlarga javob beradilar. Qo‘mita majlislarida, shu-ningdek, professional fuqaro xizmatchilari ham qatnashadilar. Ular vazirga yordamlashadilar, lekin ularning qo‘mitada so‘zga chiqishi ruxsat etilmaydi.

Doimiy qo‘mitalar majlislari omma uchun ochiq. Ularning majlis-lari mazmuni stenografiya xisobotlarida chop etiladi.

Maxsus qo‘mitalar – palata qo‘mitalarining ikkinchi asosiy turi bo‘lib, alohida masalalarni ko‘rib chiqish va ma’ruzalarni havola etish uchun tuziladi. Ularning a’zolari ham saralash qo‘mitasi tomonidan aniqlanadi. Maxsus qo‘mitalar palataning 10-15 a’zosidan iborat bo‘-lib, ular barcha partiya fraksiyalarini ifoda etadilar. 14 ta maxsus qo‘-mita mavjud bo‘lib, ularning asosiy vazifalari quyidagi asosiy vazir-liklar faoliyatini o‘rganish va tekshirishdan iborat: mudofaa, ichki ish-lar, tashqi ishlar, moliya va fuqaro xizmati, energetika, sanoat va sav-do, transport, qishloq xo‘jaligi, ish bilan bandlik, atrof muhit, ta’lim, fan va san’at, ijtimoiy ishlar, shotland ishlari.

Bulardan tashqari, Yevropa qonunchiligi, vakil qilingan qonun-chilik, omma oldidagi hisobot, parlament muxtor vakili ishlari bo‘yi-cha maxsus qo‘mitalar mavjud. Vazirliklar faoliyatini nazorat qilish maqsadida tuziladigan maxsus qo‘mitalar tizimi 1979-yildan beri mavjud. Angliyadagi maxsus qo‘mitalar tizimini qayta tashkil etilishi Amerika tajribasini xisobga olgan holda amalga oshirilgan.

Doimiy qo‘mitalardan farqli o‘laroq, vazirliklar faoliyatining aso-siy yo‘nalishlarini nazorat qilish topshirilgan maxsus qo‘mitalar ma’-lum muddat emas, muttasil ishlaydilar.

Ularning tashkil etilishi va faoliyati Jamoalar palatasining doimiy qoidalari bilan belgilanadi. Hozirgi paytda ular maxsus qo‘mitalar tizi-mining o‘zagini tashkil etadilar. Uchta Qo‘mitaga (tashqi ishlar, ichki ishlar va moliyaga) tag qo‘mitalar tayinlash huquqi berilgan.

109

Vazirliklar faoliyatini tekshirish bo‘yicha doimiy harakatdagi maxsus qo‘mitalar tegishli vazirliklar va ularga qarashli idoralarning «chiqimlari, boshqaruvi va siyosatini» nazorat qilish huquqiga ega. Yuqoridagi idoralarga ommaviy korporatsiyalar, vazirlik qoshidagi maslahatchi va boshqa organlar kiradi (ular jami 228 ta). Qo‘mita tek-shirish uchun muayyan bir masalany tanlashda erkin, hukumat tas-dig‘ini so‘rab o‘tirmaydi. Qo‘mitalar guvohlarni chaqirish va tekshi-rish uchun zarur hujjatlarni ko‘rsatishni talab qilishga haqli. Ular eks-pertlarni tayinlashi, mamlakat ichkarisiga va zarur bo‘lsa, xorijga safarga borishlari mumkin.

Qo‘mita tomonidan guvoh sifatida har qanday shaxs: vazirlik va idoralar vakillari, davlatning mansabdor shaxslari, vazirlik va idoralar mansabdorlari, jamoa tashkilotlari, bosim guruhlari vakillari, siyosiy arboblar chaqirilishi mumkin. Agar guvoh kelishdan bosh tortsa, unda qo‘mita rasmiy guvohlarni talab etish va majlisiga chaqirish to‘g‘risidagi buyrug‘ini chiqarish huquqidan foydalanadi. Kelishdan bosh tortgan guvoh Jamoalar palatasini hurmat qilmaganlikda aybdor hisoblanadi (rasman, palata bunday shaxsni qamoqqa solish huquqiga ega). Qo‘mita tekshiruv uchun zarur barcha hujjatlarni ko‘rsatishlarini talab qilishga haqli, vazirlik hujjatlari bundan mustasno. O‘n yillar davomida doimiy ishlab turuvchi saylov qo‘mitalari tajribasida yozilmagan konstitutsiya-viy qoida vujudga kelgan; unga ko‘ra qo‘mitalar davlat xavfsizligi masa-lalarini xavf ostiga qo‘yuvchi ishlarni tekshirmasligi kerak. Hukumat o‘zi lozim topgan miqdorda qo‘mitaga ma’lumot berishga haqli.

Vazirlar qo‘mita majlisida ishtirok etishga majbur emaslar, chun-ki ular o‘z mavqelariga ko‘ra parlament a’zolari hisoblanadi, qo‘mita esa majlisda parlament a’zolari va lordlarning ishtirok etishlarini talab qilolmaydi. Amalda hukumat doimo vazirni qo‘mita majlisiga yubora-di, ammo bu masalani qo‘mita emas, balki Bosh vazir hal etadi.

Agar palata e’tiroz bildirmasa, qo‘mita majlislarida begona kishi-lar ishtirok eta oladi. Majlislar yopiq eshiklar ortida o‘tkazilishi mum-kin va bu holda ularda nafaqat begonalar, hatto shu qo‘mita a’zosi bo‘lmagan deputatlar ham ishtirok etolmaydilar. Qo‘mita majlislari guvohlarni tinglayotganida omma uchun ochiq. Ammo ish yopiq va maxfiy masalalar bo‘yicha bo‘lsa, qo‘mita yopiq majlis o‘tkazadi.

Qo‘mita ishi tugagach, ma’ruza tayyorlaydi va uni Jamoalar pala-tasiga havola etadi.

110

Vazirliklar faoliyatini o‘rganish bo‘yicha maxsus qo‘mitalarning bo‘lishi, so‘zsiz, vakolatli organning hukumatga ta’sirini kuchaytiradi, unga vazirliklarning hisobot berishi mexanizmini harakatga keltirish imkonini beradi, hukumat qarorlariga ular qabul qilinishidan avval ta’sir o‘tkazadi. Qo‘mitalar faoliyati davlat boshqaruvi butun jarayoni-ning ko‘proq ochiq bo‘lishiga ko‘maklashadi, vazirliklar amaldorlarini u yoki bu ishlari uchun javobgarlikka tortish imkoniyatini beradi.

Qo‘mitalar faoliyatini tashkil etishda zaif nuqtalar ham bor. Bular, avvalo, qo‘mitalar bilan vazirlar o‘rtasidagi munosabatlar va boshqa-ruv organlari faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarga tegishli. Hukumat vazirliklar mansabdorlari uchun maxsus qo‘mitada tegishli guvohlik ko‘rsatmalari berishga chaqiruvchi qo‘llanma chiqargan. Ammo shun-day ham bo‘ladiki, vazirlar qo‘mitaga kerakli ma’lumotni bermaydilar yoki qo‘l ostilaridagi idora rahbarlariga ham tegishli ma’lumotlarni bermaslikni buyuradilar. Hukumatning axborot berishdan bo‘yin tov-lashi jiddiy sohalarni nazorat qilishni murakkablashtirishi mumkin.

Sessiya qo‘mitalari. Maxsus qo‘mitalarning ma’lum miqdori har yili sessiya boshlanishida ta’sis etiladi. Shu sababli bunday qo‘mitalar «ses-siya qo‘mitasi» nomini olganlar. Ular qatoriga tartibot, imtiyozlar, Jamoalar palatasiga beriladigan arzlar, munozaralar to‘g‘risidagi maqola va hisobotlar, deputatlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha qo‘mitalar kiradi.

Birlashgan qo‘mitalar maxsus qo‘mitaning boshqacha turi hisob-lanadi. Ular parlamentning ikki palatasi tomonidan, o‘zlariga tegishli ishlarni teng ravishda ko‘rib chiqish uchun birgaliqsa tuziladi. Qo‘mi-tada muhokama etishga tegishli masalalar bahsli siyosiy masalalarga aloqador bo‘lmasligi kerak. Birlashgan qo‘mitalar har bir palataning teng miqdordagi a’zolaridan iborat bo‘ladi. Birlashgan qo‘mita ma’ru-zasi ikkala palataga taqsim etiladi. Bular orasida vakil etilgan qonun-chilik aktlarini tekshirish, «bill»larni o‘rganish, qonunchilikni birlash-tirish kabi birlashgan qo‘mitalar mavjud.

111

5.3. B.Britaniya parlamentining va hukumat ustidan nazorati Dars o‘quv maqsadi: – Buyuk Britaniyadagi unitar va AQShdagi federativ tizimlarni

qiyosiy o‘rganish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar; - Buyuk Britaniyaning unitar tizimi va saylov qonunlaridagi

o‘zgarishlar haqida ma’lumot berish;. – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Yoshlar o‘rtasida sog‘lom ma’naviy va tarbiyaviy muhitni

shakllantirish. Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

Buyuk Britaniya parlamenti, Jamoalar palatasi, Lordlar palatasi, perlar, partiya fraksiyalari, ishonchsizlik votumi, Ombudsmen, lobbi, parlament, “Kenguru” usuli, “Gilotina” usuli.

Hukumat ustidan nazorat – Jamoalar palatasining qonun chiqa-

rishdan keyingi ikkinchi asosiy vazifasi. Parlamentar (mas’uliyatli) boshqaruv tizimiga muvofiq, hukumat parlament a’zolaridan tashkil etiladi va parlament oldida javobgar bo‘ladi (bu holda parlament de-ganda faqat Jamoalar palatasi tushuniladi). Ishonchsizlik bildirilganda u iste’foga ketishi kerak.

Hukumat parlament odida jamoaviy mas’uliyatga ega, bir vazirga bildirilgan ishonchsizlik odatda jamoalardan hukumatga bo‘lgan ishonchsizlik deb qaraladi. Ammo hukumat Jamoalar palatasida mag‘-lubiyatga uchrasa, iste’fo berishi kerak bo‘ladi va bunday vaziyatda parlamentni tarqatib yuborib, yangi saylov e’lon qilishga haqli.

Kamdan kam hollarda, biron-bir partiya Jamoalar palatasida mut-laq ko‘pchilikka ega bo‘lmasa, davlat boshlig‘i hukumat tuzishni yo muxolifat boshlig‘iga yoki Jamoalar palatasining roziligini ta’minlay oladigan har qanday siyosiy arbobga topshirishi mumkin (bunday vaziyat 1974-yilda yuzaga kelgan edi). Angliyaning siyosiy amaliyoti-da ishonchsizlik bildirish – kamdan-kam uchraydigan hodisa. XX asrda ikki marta shunday bo‘lgan, har ikki hodisa hukumat palatada ko‘p ovoz ololmagan, natijada kamchilikdan hukumat tuzilgan (1924 -yil va 1979-yil aprel). Ishonchsizlik akti palata hukumat siyosatini

112

butkul yoki ayrim masalalarda ma’qullamasligidan iborat bo‘lishi mumkin. Hukumat taklif etgan biron chora-tadbir ovoz berish jarayo-nidan o‘tmasa yoki hukumat rad etgan choratadbirga ko‘pchilik ovoz bersa, ishonchsizlik bildirishga asos yuzaga keladi. Hukumat tuzishga kelganda, Jamoalar palatasi nomzod tanlashda bevosita ishtirok et-maydi, kim qanday lavozimga qo‘yilishini ham muhokama qilmaydi. Vazirlarni tayinlash va bo‘shatish – Bosh vazirning ixtiyoriy hal etish huquqi, zero konstitutsiyaviy bitim mavjud bo‘lib, unga ko‘ra qiroli-cha vazirlarni tayinlash yoki bo‘shatish borasidagi imtiyozlaridan foy-dalanganida Bosh vazir maslahati bilan ish tutishi kerak. Bosh vazir ko‘pchilik partiyasi rahbarlari orasidan hukumat a’zolarini tayinlaydi. Hukumat a’zolari Jamoalar palatasi deputatlaridan yoki lordlardan bo‘lishi kerak. Ularning aksariyati Jamoalar palatasi a’zolari va bir nechtasi – Lordlar palatasi a’zolaridir.

Bosh vazir o‘zi tuzgan hukumat a’zolari ro‘yxatini Jamoalar pala-tasi ma’qullashi uchun kiritishga majbur emas. U, shuningdek, huku-mat tarkibida qilgan o‘zgartirishlarini palataga, uning roziligini olish uchun, kiritishga ham majbur emas.

Muxolifat ishonchsizlik bildirish taklifini tez-tez palataga kiritib turadi, ammo taklif hukumatni qo‘llovchi partiya ko‘pchiligi tomoni-dan rad etiladi. Palatadagi mag‘lubiyat parlamentning iste’foga ketishi va tarqatib yuborilishi uchun yetarli darajada jiddiy masalami, yo‘qli-gini Bosh vazir hal etadi. Parlament nazorati deputatlarning vazirlarga savollari va takliflari shaklida kechadi. Mazkur mexanizmda moliya-viy nazorat alohida o‘rin tutadi. Parlamentda ma’muriyat bo‘yicha parlament vakili (ombudsmen) ishlaydi.

Vazirlarga savollar – eng ko‘p uchraydigan tartibot (tadbir). Og‘-zaki va yozma savollar bo‘ladi. Vazirlarning deputatlar og‘zaki savol-lariga bergan javoblari har kuni (jumadan tashqari) tinglanadi. Yozma savollarga javoblar parlament munozaralari to‘g‘risidagi rasmiy hiso-botlarda chop etiladi («Xanzard»).

Deputatlarning og‘zaki savollariga aniq soat va kunlar ajratilgan. Majlis savollarga javoblar bilan boshlanadi. Javoblarga bir soat ajrati-ladi (15 daqiqaga uzaytirilishi mumkin). Savollarga javob beruvchi vazirlarni keragida almashtirib turiladi. Haftasiga ikki marta (seshanba va payshanba) savollarga 15 daqiqa davomida Bosh vazir, boshqa kunlarda qolgan vazirlar javob beradilar.

113

Savol berish tartibi ham qat’iy chegaralangan. Savol bermoqchi bo‘lgan deputat palataga avvaldan yozma ravishda bildiripsh kerak. Agar deputat yozma javob olmoqchi bo‘lsa, u yetti kun mobaynida beriladi, og‘zaki javob esa – ikki kunda. Deputatiing ushbu muddatlar chiqmasidan javob talab qilishga haqqi yo‘q.

Deputatning vazirga berishi mumkin bo‘lgan savollar soni bir majlisda ikkita bilan chegaralangan. Shu bilan birga asosiy savolga aloqador qo‘shimcha savol berish ruxsat etiladi. Vazirga «savollar soati» tugagach, bitta ham savol berib bo‘lmaydi. Bu qoidadan birgina holatda – agar spiker savolning «kechiktirib bo‘lmaydigan, ijtimoiy ahamiyatga ega» ekanini tan olsa, chekinish mumkin.

Savol vazirga avvaddan ma’lum qilinmagan bo‘lsa, spiker uni berdirmasligi ham mumkin. Bunday «xususiy» bildiruv bilan bir kun-da bittadan ortiq savol berish mumkin emas.

Deputat vazirga har qanday savolni ham berolmaydi. Savollar fa-qat vazir javob beradigan sohaga aloqador bo‘lishi kerak. Ular ko‘rib chiqish jarayonida bo‘lgan muayyan sud jarayonlariga aloqador bo‘l-masligi kerak. Spiker deputatning «to‘g‘ri kelmaydigan» savolini qa-bul qilmasligi ham mumkin. U savol «to‘g‘ri keladigan» va «to‘g‘ri kelmaydigan» ekanini o‘z holicha hal etadi. «To‘g‘ri kelmaydigan» savol deganda, xususan, ma’lumot olish maqsadida emas, balki huku-mat fikrini bilish maqsadida berilgan, xususiy tadbirkorlik tashkilotlari faoliyatiga aloqador, o‘ta jiddiy siyosiy masalalarni ko‘taruvchi savol-lar tushuniladi. Savollar yordamida o‘z tabiatiga ko‘ra maxfiy bo‘lgan ma’lumotlarni olishga intilish mumkin emas. Deputat javobi bo‘lgan savolni ikkinchi marta berishi mumkin emas. Spiker, shuningdek, o‘ta mujmal tuzilgan yoki «tuturiqsiz» deb hisoblagan savollarni qabul qil-masligi mumkin. Savollar bahonasida qirol oilasi a’zolarini yoki sudni tanqid qilib bo‘lmaydi.

Vazir savolga javob bermasligi ham mumkin. Javobidan bosh tor-tilgan har qanday savolga javob olishga harakatni spiker Qaytarishi mumkin. Agar vazir javob berishdan bosh tortgan bo‘lsa, bu savol faqat parlamentning yangi sessiyasida takroran berilishi mumkin.

Takliflar – parlament nazoratining boshqa mamlakatlarda mavjud interpellyatsiya (javobi parlamentda muhokama qilinishi ehtimol bo‘l-gan so‘rov) va so‘rovlar amaliyotidan farq qiladigan o‘ziga xos shakl. Amalda bu aniq masala bo‘iicha nuqtai nazar shakllangan kollegial qaror (rezolyusiya) loyihasidir. Deputat shunday taklif kiritish yo‘li

114

bilan palata muhokamasiga bironbir masalani qo‘yadi, palataga uni ko‘rib chiqib, qarorini chiqarishni taklif etadi.

Taklif kirituvchi palata a’zosi nima uchun palata uning taklifini qabul qilish lozimligini asoslab berishi kerak. Shundan so‘ng muzokaralar boshlanib, ularda taklifni qo‘llagan deputatlar ham, qarshi chiqqanlar ham so‘zga chiqadilar. Spiker so‘z har ikki tomonga berilishini kuzatib turadi. Taklifga qarshi chiqayotgan deputatlar unga tuzatish kiritadilar, taklifga qarshi bo‘lganlar tutgan yo‘l tushuntiriladi va palatadan tuzatishda aks etgan fikrni ma’qullash so‘raladi. Agar taklif muxolifat tomonidan kiritil-gan bo‘lsa, unda tuzatishni hukumat kiritadi (yoki aksincha). Muxoli-fatning takliflari uning yetakchisi tomonidan kiritiladi. Yetakchi bu haqda so‘zga ham chiqadi. Bu holda javob uchun so‘zni Bosh vazir oladi. Undan so‘ng hukumat va barcha muxolif partiyalar vakillari so‘zga chiqa-dilar. So‘ng taklif ovozga qo‘yiladi. Agar taklif muxolifat tomonidan kiritilgan bo‘lsa, u holda, odatda, hukumat taklifni qanday tuzatgan bo‘lsa, palata o‘shandayligicha qabul qiladi. Ovoz berish orqali qabul qilingan taklif Jamoalar palatasi qaroriga aylanadi.

Takliflar hukumat siyosatini keng muhokama etish imkoniyatini ochadi. Odatda ular muxolifat tomonidan kiritiladi (buning uchun ses-siyada 20 kun ajratilgan). Bular hukumatga ishonchsizlik bildirish to‘g‘-risidagi taklif yoki hukumat siyosatiga achinish bilan qarash (ko‘ngil to‘lmaganlik) bayon etilgan va o‘zgacha yo‘l tutish maslahat berilgan taklif bo‘lishi mumkin. Masalan, parlament a’zosi hukumatning iqtiso-diyotga rahbarligi noxush vaziyatga olib borayotgani tufayli, unga ishonchsizlik bildirish to‘g‘risidagi taklifini yo bo‘lmasa, muayyan ichki yo tashqi siyosiy tadbirga baho beruvchi takliflarni kiritishi mumkin.

Hukumat bu tartibotdan palatada o‘z siyosatining muhim masala-larini muhokama etib, palataning ma’qullashiga erishish uchun foy-dalanadi (mudofaa masalalari, iqtisodiy siyosat va boshqalar bo‘yi-cha). Ba’zan hukumat palataga shunchaki, u yoki bu hujjatni e’tiborga olish so‘ralgan taklif bilan chiqadi.

Parlament tartiboti taklif palataning oddiy a’zosi tomonidan kiriti-lishi mumkinligini ham nazarda tutadi. Buning uchun haftaning aniq kuni va soatlari ajratiladi. Oddiy a’zolardan qaysi biri taklif kiritishini hal etish ovozga qo‘yiladi.

Bundan tashqari, parlament tartiboti deputatning «favqulodda muhim ijtimoiy ahamiyatga ega va shoshilinch ko‘rib chiqishni talab etuvchi» masalani muhokama etish maqsadida taklif etish huquqini nazarda tutadi.

115

Agar spiker, taklif o‘ta muhimligini tan olsa va palataning kamida 40 a’zosi tomonidan quvvatlanishiga ko‘zi yetsa, bunday taklif o‘sha kuni-yoq muhokama etilishi lozim. Odatda sessiyaga o‘nlab bunday takliflar kiritiladi, ammo ularning bir-ikkitasigina muhokama etiladi.

Hukumat siyosati bo‘yicha munozaralar o‘tkazish imkoniyati qiro-lichaning taxt nutqini muhokama etish jarayonida ham paydo bo‘ladi. Amalda bu nutq hukumat tomonidan tayyorlangan ma’ruza bo‘lib, unda (hukumat) palataning joriy yildagi faoliyati dasturini ko‘rib chiqish uchun havola etayotgan bo‘ladi. Ma’ruza o‘qilgach, olti kunlik munozaralar boshlanadi. Har qanday deputat taxt ma’ruzasiga Jamoalar palatasining hukumatga tilaklari izhor etilgan tuzatishni taklif etishga haqli. Odatda taxt nutqiga tuzatishlar muxolifat deputatlari tomonidan kiritiladi.

Moliya ustidan nazorat parlament tasdiqlab bo‘lgan pul mablag‘-larini hukumat tomonidan sarf etishni nazorat qilish demakdir. Hiso-botlarni parlament tekshiruvi palataning maxsus mansabdor shaxsi – bosh nazoratchi va taftishchi ma’ruzasiga asoslanadi. Bu shaxs huku-mat tomonidan ommaviy hisobot bo‘yicha qo‘mita raisi ma’qullagach, Bosh vazir taklifi asosida Jamoalar palatasi qarori bilan tayinlanadi.

Bosh nazoratchi tarkibida 900 taftishchi ishlaydigan Milliy taftish idorasini boshqaradi. Idora vazirlar va davlatning boshqa muassasalari hisobotlarini tekshiradi. Idora o‘tkazgan tekshiruv asosida bosh nazo-ratchining ommaviy hisobot qo‘mitasiga havola etadigan ma’ruza tay-yorlanadi.

Avval aytilganidek, moliyaviy siyosat faqat hukumat tomonidan bel-gilanadi va nazorat o‘tkazilayotganda palata hukumat qabul qilib bo‘lgan moliya siyosatidan kelib chiqishi lozim. Jamoalar palatasining, hukumat-ning pul mablag‘larini qanday sarflaganini nazorat qilishi birinchidan, vazirliklarning palataga pul ajratish (assignatsiya) to‘g‘risidagi qonunni tasdiqlash vaqtida beradigan xarajatlar smetasini tekshirishdan va ikkin-chidan, ommaviy hisobot bo‘yicha qo‘mita tomonidan mablag‘larni sarflash to‘g‘risidagi hisobotni tekshirishdan iborat.

Hisobotlarning parlament tekshiruvi palata nomidan o‘z vakolat-larini bajaruvchi maxsus mansabdor shaxs – bosh nazoratchi va taf-tishchi ma’ruzasiga asoslanadi. U 1983-yildan beri hukumat tomoni-dan ommaviy hisobot bo‘yicha qo‘mita raisi ma’qullagach, Bosh vazir taklifi asosida, Jamoalar palatasi qarori bilan tayinlanadi.

Bosh nazoratchi parlamentning mansabdor shaxsi bo‘lib, uning oldida mas’uldir. Uning lavozimda bo‘lish qoidalari xuddi oliy sudya-

116

ga nisbatan belgilangan shartlarning o‘zidir. U parlament har ikki pa-latasi hukumatga yuboradigan xat asosida lavozimidan chetlashtirilishi mumkin.

Bosh nazoratchining vazifalariga vazirliklar va ularga bo‘ysunuv-chi tashkilotlar tomonidan mablag‘larni sarflash to‘g‘risidagi hisobot-larni tekshirish hamda vazirliklarning barcha daromadlari Birlashgan jamg‘armaga kiritilishini nazorat qilish kiradi. Har qanday vazirlik oladigan daromad Angliya Bankiga topshiriladi va moliya vazirligi hisobiga – Birlashgan jamg‘armaga o‘tkaziladi. Undagi pullar faqat parlament ruxsati bilan sarflanishi mumkin. Bosh nazoratchi agar huj-jat Parlament aktida nazarda tutilmagan bo‘lsa, Birlashgan jamgarma-dan kredit ochishni rad etishi mumkin.

Ommaviy hisobot qo‘mitasi 15 a’zodan iborat bo‘lib, uning raisi o‘z vaqtida vazirlik kursisini (odatda moliya vazirligida) egallagan rasmiy muxolifat rahbarlaridan biri bo‘ladi. Vazirliklarning moliya hisobotini tekshirish vaqtida qo‘mitaga vazirliklarning eng yuqori mansabdor shaxslari (ba’zi hollarda – vazir) chaqiriladi. Qo‘mita o‘z faoliyatini taftish idorasining ma’ruzasi asosiga quradi. Unda mablag‘-larni sarflashda yo‘l qo‘yilgan xatolar, suiiste’mol va noto‘g‘ri ishlar ko‘rsatiladi. Qo‘mita ma’ruzalari har yili palata tomonidan muhokama etiladi, matbuotda e’lon qilinadi.

Parlamentning ma’muriyat ishlari bo‘yicha vakilining faoliyati vazirliklarni nazorat qiluvchi parlament mexanizmining bir bo‘lagidir. Bu lavozim 1967-yilda parlament vakili to‘g‘risidagi qonun tomoni-dan kiritilgan. Angliya ombudsmen tuzilmasini bir qator skandinav va boshqa mamlakatlardan o‘zlashtirgan. Ombudsmen mansabdor shaxs bo‘lib, uning vazifasiga fuqarolarning vazirliklar ustidan shikoyatlari-ni ko‘rib chiqish kiradi. Skandinaviya mamlakatlarida u parlament tomonidan saylansa, Angliyada – hukumat tomonidan tayinlanadi.

Parlament amaliyotida shunday qoida paydo bo‘lganki, unga ko‘ra, hukumat birovni lavozimga tayinlashidan oldin parlament vakili ishlari bo‘iicha maxsus qo‘mita raisi bilan maslahatlashadi. Parlament vakili – parlamentning mansabdor shaxsi, shunga ko‘ra, arznoma av-val deputatga berilishi kerak, u esa parlament vakiliga yuborishni hal etadi. Parlament vakili bu lavozimni «o‘zini yaxshi tutib yurgunicha» egallab turishi mumkin va faqat derpamentning har ikki palatasi talabi bilan, o‘z iltimosiga ko‘ra yoki 65 yoshga to‘lishi munosabati bilan undan chetlashtirilishi mumkin. U parlament a’zosi bo‘lolmaydi (odat-

117

da bu lavozimga fuqaro xizmatchilari yoki huquqshunoslar tayinlana-dilar). Parlament vakili ish doirasiga fuqarolarning vazirliklar idoralar ustidan, ular o‘z ma’muriy vakolatlarini bajarish jarayonida yo‘l qo‘y-gan ba’zi xatti-harakatlari yoki ularni tegishli darajada bajarmaganlari uchun qilgan arzlarini tekshirish kiradi. Parlament vakilining faoliyati qonunga ilova qilingan vazirliklar va idoralargagina taalluqlidir. Agar arznomaga tushgan vazirlik va idoralar xatti-harakatlari ustidan, sudga yoki ma’muriy tribunalga murojaat etish imkoni bo‘lsa, parlament vakili tekshiruv o‘tkaza olmaydi.

Parlament vakiliga tekshiruvlar o‘tkazish jarayonida katta huquq-lar berilgan. U vazirlar va mansabdor shaxslardan hujjatlar talab qi-lish, guvohlar chaqirtirish va boshqa huquqlarga ega. Ammo u o‘z tek-shiruvlari natijalari bo‘yicha chora ko‘ra olmaydi, shu jumladan ma’muriy qarorni o‘z qarori bilan almashtirishni yoki uni o‘zgartirish-ni talab qilolmaydi. U tekshiruvlar V natijasida ma’ruza tayyorlaydi va shikoyatni bergan deputatga yuboradi. Agar parlament vakili, va-zirlik o‘z vakolatini yetarli darajada bajarmayotgani bartaraf etilma-gan, deb hisoblasa, bu haqsa parlamentga maxsus ma’ruza kiritishi mumkin. Parlament vakilining parlamentga kiritadigan ma’ruzalari parlament vakili ishlari bo‘yicha maxsus qo‘mita tomonidan ko‘rib chiqiladi. Qo‘mita tegishli vazirliklar mansabdor shaxslarining guvoh-lik ko‘rsatmalari va parlament vakili ma’ruzalarini tinglaydi.

Ko‘pchilik G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridan farkdi o‘laroq Ang-liya Jamoalar palatasining ichki shakllanishi asosiy prinsiplari qayd etilgan yagona hujjat (reglament) yo‘q. Tartibot qoidalari tartibga kel-tirilmagan va bir hujjatda jamlanmagan, turli manbalarda (parlament «amaliyoti», doimiy va sessiya qoidalari, spiker qarorlari, qonunlar) joylashgan.

Hozirgi paytda parlament tartibotining asosiy manbai doimiy qoidalardir. Ular palata tomonidan odatdagi tartibda qabul qilinadi, o‘zgartiriladi va qoldiriladi. Ular, o‘zlari qabul qilingan sessiya tuga-gandan keyin ham amal qilib turadi. Doimiy qoidaning amali palata tomonidan istalgan paytda oddiy ovoz berish yo‘li bilan ko‘pchilik ovoz asosida to‘xtatilishi mumkin.

Doimiy qoidalardan tashqari palata sessiya qoidalarini qabul qila-di, ularning amal qilish muddati, o‘zlari qabul qilingan sessiya vaqti bilan chegaralanadi. Sessiya qoidalaridan maqsad, odatda, shu sessiya-da muhokama qilinishi va hal etilishi lozim bironbir ishga ustunlik

118

berishdir. Shu bilan birga palata alohida bir ishni ko‘rayotganda «ay os» qoidasini qabul qilishi mumkin.

Spiker qarorlari parlament tartiboti qoidalari o‘rnatilishining za-monaviy o‘rnak bo‘larli shaklini yuzaga keltiradi. Odatda, bu qarorlar spiker tomonidan shu paytgacha mavjud qoidalarni tushuntirish uchun chiqariladi. Tartibot me’yorlarining bir-biriga zidligi tufayli bu huquq katta ahamiyatga ega. Spikerning parlament tartibotini yangi qoidalar bilan boyitish huquqi ixtiyoriy hisoblanadi.

«Erskin Meyning parlament huquqi, ishlab chiqarishi va odatlari to‘g‘risidagi risolasi» parlament tartiboti qoidalariga bag‘ishlangan e’tiborli to‘plam hisoblanadi (uni qisqartirib «Erskin Mey» deb ataydi-lar). Qoidalarning muntazam nashrlari o‘tgan asrda boshlangan va o‘shandan buyon 20 marta nashr etilgan. To‘plam muharrirlari – Jamoalar palatasi klerklari.

Parlament sessiyalarini va Jamoalar palatasi majlislarini tashkil etish. Parlamentni chaqirish va tarqatib yuborish davlat boshlig‘ining alohida huquqi hisoblanadi va qirollik amrini chop etish yo‘li bilan amalga oshi-riladi. Bu vakolatlarni qirolicha Bosh vazir maslahati bilan ijro etadi.

Parlamentning bir chaqiriq vakolat muddati besh yilga teng. Par-lament muddatidan avval tarqatib yuborilishi mumkin. Parlament ses-siyalari har yili chaqiriladi.

Parlament sessiyasi kuzda boshlanadi (odatda oktyabr oxirida yoki noyabr boshida) va yil bo‘yi davom etadi. Sessiya vaktida par-lament, yozgi ta’tillarga qadar majlislarini rojdestvo, pasxa va troisa tufayli to‘xtatadi. Avgustda sessiya yozgi ta’tillar munosabati bilan to‘xtatiladi. Palata bitta sessiya davomida majlis qiladigan kunlar soni turlicha (o‘rtacha 160-190 kun). Palata majlislari shanba va yakshan-badan tashqari har kuni bo‘ladi.

Jamoalar palatasi majlislari, odatda, ochiq bo‘ladi. Ammo spiker begonalarni chiqarib yuborish to‘g‘risida buyruq berishga haqli, bu holda majlis yopiq eshiklar ortida o‘tadi.

Ba’zan Jamoalar palatasi majlisi «butun palata qo‘mitasi majlisi» shaklini oladi. Palata muayyan bir «bill»ni ko‘rib chiqish uchun o‘zini qo‘mitaga aylantirish to‘g‘risida qaror chiqaradi. Odatda, butun palata qo‘mitasi yo konstitutsiyaviy ahamiyatga ega eng muhim qonun loyi-halarini yoki munozarali bo‘lmagan va palata doimiy qo‘mitalarga yuborish shart deb bilmagan loyihalarni ko‘rib chiqadi. Qo‘mitadagi tartibot qoidalari palatadagidek juda qattiq emas. Bu yerda, masalan,

119

palata a’zosi bir martadan ortiq so‘zga chiqmasligi to‘g‘risidaga qoida amal qilmaydi. Majlis oxirida qo‘mita palataga kiritiladigan hisobotni tasdiqlaydi va qaytadan palataga aylanadi.

Parlamentda ish yuritish tili – ingliz tili va boshqa tilda so‘zga chiqish ruxsat etilmaydi.

Palata majlislari to‘g‘risidagi stenografiya hisobotlari 1803 yildan beri «Parlament munozaralari. Rasmiy hisobot (Xanzard)» nomli (birinchi noshir ismi) rasmiy to‘plamlarda chop etiladi. Hozir hisobot-lar palata xodimlari tomonidan tuziladi, ammo uning eski nomi «Xan-zard» saqlanib qolgan va rasmiy nomga aylangan.

Stenogrammada faqat jiddiy bo‘lmagan tahririy tuzatishlar yo‘l qo‘yiladi. «Xanzard»da nafaqat palatalar majlislari, balki doimiy qo‘-mitalar stenogrammalari ham bosiladi. Ba’zi hisobotlar Jamoalar pala-tasi va Lordlar palatasi uchun chop etiladi.

Parlament faoliyati matbuotda keng yoritiladi. «Matbuot galereyasi» deb nomlangan guruh mavjud bo‘lib, unga gazetalarning parlamentdagi muxbirlari kiradilar. Jurnalistlar «lobbisi»ning alohida tizimi yuzaga kel-gan. Unga 100 ga yaqin jurnalist kirgan (ularning ro‘yxati palata klerk-laridan biri tomonidan, spiker topshirig‘iga ko‘ra tuziladi).

«Lobbi»ga kiruvchi jurnalistlar palata majlislar zali yonida joy-lashgan palata a’zolari xonasiga (uni «palata a’zolari lobbisi» deydi-lar) kirish huquqiga ega, lekin u yerga oddiy kishilar qo‘yilmaydi. Bu yerda palata a’zolari va vazirlar bilan norasmiy uchrashuvlar bo‘lib o‘tadi. Jurnalistlar «lobbisi» a’zolari Bosh vazir yordamchilaridan ket-maket yangiliklar olib turadilar. Ular Jamoalar palatasi yetakchisi, mu-xolifat yetakchisi brifinglarida ishtirok etadilar, hukumat tayyorlay-digan hujjatlardan ular chop etilmay turib nusxalar oladilar.

Matbuotda nafaqat parlament palatasi, balki alohida masalalarni ko‘-rib chiqish uchun tuzilgan maxsus qo‘mitalar hisobotlari ham bosiladi.

1978-yildan buyon palata va qo‘mitalar majlislaridan doimiy radioeshittirishlar berib kelinadi. Bevosita televizion ko‘rsatuvlari na-moyish etiladi (Lordlar palatasi ularni 1968-yilda, Jamoalar palatasi 1989-yilda boshlagan).

Ishlarning asosiy turlari va ularni kurib chiqish tartibi. Hukumat Jamoalar palatasi ish tartibini nazorat qiladi. Bo‘lajak har bir sessiya rejasi Bosh vazir tomonidan kabinet bilan hamkorliqda ishlab chiqila-di. Uni hukumat bosh «qamchisi» va Jamoalar palatasi yetakchisi ba-tafsil ko‘rib, maromiga yetkazadilar.

Palata ko‘rib chiqadigan barcha ishlar tartibotga ko‘ra, bir necha toifaga bo‘lingan. Bunday tasnif ishlarni ko‘rib chiqish vaqtini qat’iy

120

chegaralab qo‘ygan. Har bir ish aniq belgilangan vaqtda kiritilishi va ko‘rib chiqilishi mumkin.

Har bir majlis «savol soati» bilan boshlanadi, unda deggutatlar vazir-larga savollarini beradilar. Asosiy kun tartibi «bill»lar va takliflarni muhokama qilishdan iborat. Hukumat nomidan vazirlar tomonidan kiri-tiladigan «bill» va takliflar hukumat ishlari toifasiga kiradi. Alohida deputatlar tomonidan o‘z nomidan kiritiladigan bill va takliflar esa «xususiy a’zolar» ishlari deb ataladi (xususiy a’zo deganda parlamentning oddiy a’zosi tushuniladi). Bu qatori muxolifat ishlari ham mavjud.

Palata vaqti hukumat, xususiy a’zolar va muxolifat vaqgiga bo‘li-nadi. Odatda, sessiyaning 12 kuni xususiy a’zolarning qonun loyihala-rini ko‘rib chiqishga va 8 quni ularning takliflarini muhokama qilishga ajratiladi. Muxolifatga 20 kun ajratiladi (bular unga munozaralar uchun mavzu tanlash huquqi taklif etiladigan kunlar). Parlamentning qolgan vaqtidan to‘rtdan uch qismi hukumatga tegishli. Hukumat o‘z ishlariga qulay sharoit yaratish uchun palataning doimiy qoidalari amal qilishini vaqtincha to‘xtatish huquqi bilan ta’minlangan.

Palatadagi vaqt muammosining juda keskinligi nafaqat parlament-ning bandligida, balki parlament bir sessiya davomida ko‘rib chiqish-ga ulgurmagan qonun loyihalari va takliflar o‘z kuchlarini yo‘qotgan, deb hisoblanishidadir. Bu degani – yangi sessiyada ular xuddi yangit-dan kiritilgandek qabul qilinadi.

Jamoalar palatasida munozaralarni to‘xtatish uchun o‘ziga xos usullar qo‘llanadi: «yopilish», «kenguru», «gilotina». «Yopilish» shunga asoslanganki, muhokamaning har qanday pog‘onasida muno-zaraning tugashi to‘g‘risidagi taklifni kiritsa bo‘ladi. Odatda bunday taklif hukumatning bosh «qamchisi» tomonidan kiritiladi, taklif qabul qilish kerakmi yo yo‘qmi, bunisi spikerga bog‘liq. Agar spiker taklifni quvvatlasa, u ovozga qo‘yiladi va kamida 100 deputat qo‘llasa, qabul qilingan, deb hisoblanadi. Bu qoida yana parlament qo‘mitalarida qo‘llanadi (20 deputat roziligi talab etiladi).

«Kenguru» usuli «bill» bo‘yicha ma’ruza qilinayotganda, spiker, qo-nun loyihasiga taklif qilingan tuzatishlardan qaysilarini muhokamaga qo‘yish, qaysilarini qo‘ymaslik kerak, degan masalani aniqlaydi. Masala spiker xohishiga ko‘ra hal etiladi. U o‘zi lozim deb topganlarida to‘xtay-di, boshqalaridan esa sakrab o‘tadi (shundan usul nomi kelib chiqqan).

Munozaralarni vaqt jihatidan ham, mazmun jihatidan ham to‘xta-tadigan usul – «gilotina» (keskir asbob) hisoblanadi. Hukumat palata-da muhokama etish uchun qonun loyihasining alohida moddalarini ajratadi va ularni turli bosqichlarda muhokama etish uchun aniq vaqt

121

belgilaydi. Vaqt tugashi bilan palata mazkur moddaning muhokamasi-ni, u maromiga yetganetmaganidan qat’i nazar, to‘xtatishga majbur.

Hukumat usullarni almashtirib turishga haqli: «gilotina» to‘g‘risi-da taklif kiritiladi, «kenguru» qo‘llanadi, «yopilish» taklif etiladi.

Palatada masalalarni ko‘rib chiqish tartibi palataning hukumat ko‘pchiligi va muxolifatga bo‘linishiga muvofiq kechadi. Hukumat ishlari bo‘yicha avval vazir, so‘ngra muxolifat vakili so‘zga chikadi, keyin esa so‘z ko‘pchilik va ozchilik deputatlariga beriladi. Muxolifat ishlari bo‘yicha avval muxolifat vakili, so‘ng – hukumat vakili va oxirida – boshqa deputatlar so‘z oladilar.

Deputat muhokamalarda faqat bir marta so‘zga chiqa oladi. So‘zlash uchun vaqt chegaralangan emas, ammo spiker nutqni 10 daqiqadan oshmasligi kerak, deb e’lon qilishi mumkin. Palataning taklif yoki qonun loyihasi bo‘yicha qarorini spiker e’lon qiladi. Agar unga ba’zi deputatlar rozi bo‘lmasalar, spiker ovozga qo‘yish to‘g‘risida buyruq beradi.

Jamoalar palatasida ovoz berish ochiq bo‘ladi. Taklif yoki qonun loyihasi uchun ovoz berayotgan deputatlar spikerning o‘ng tomoniga, qarshilar – chap tarafga yig‘iladilar. Ular klerkka, uning yonidan o‘tayot-ganda o‘z nomlarini ayadilar. Ovoz berish natijasini spiker e’lon qiladi.

Qarorlar oddiy ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Britan parla-mentida malakali ko‘pchilikni talab etish mavjud emas. Kvorum – ovozlarning yetarli bo‘lishini talab qilish ham yo‘q. Agar ovoz berish-da 40 dan kamroq deputat ishtirok etayotgan bo‘lsa, ko‘rilayotgan masala keyingi majlisga o‘tkaziladi.

O‘z chiqishlarida deputatlar ma’lum qoidalarga rioya qilishlari kerak. Nutqni o‘qib berish ruxsat etilmaydi (qisqa qaydlardan foyda-lansa bo‘ladi).

Deputatlarning birbirlariga murojaat etishining ma’lum shakli mavjud (ismlari bilan chaqirmay, balki uchinchi shaxsda: «falon okruglik muhtaram parlament a’zosi» deydilar). Deputatlar «noparla-ment iboralar»ni qo‘llashga haqli emaslar. Libosga jiddiy talablar qo‘-yilgan – erkaklar galstuk va pidjakda bo‘lishlari kerak. Palatada ichish, chekish, yeyish va o‘qish man etiladi.

Jamoalar palatasida deputatlarni ro‘yxatga olinmaydi, ularga aniq joylar belgilanmaydi. Spiker so‘z berganda ular joylaridan turib so‘z-laydilar. Umuman palatada faqat 427 deputatga joy bor. Boshqalar uchun joylar matbuot va omma yo‘lagidan ajratiladi. Majlislarda ko‘-pincha 20 dan ortiq deputat bo‘lmaydi. Ammo ba’zi masalalar alohida ahamiyatga molik bo‘lib, unda palata binosi to‘lib ketadi (Bosh vazir-ning savollariga javoblar, xazinador kanslerning byudjet to‘g‘risidaga nutqi, muhim «bill»lar va siyosiy masalalar muhokamasi chog‘ida).

122

Deputatlar qaysi xonada bo‘lmasinlar, palatada bo‘layotgan hamma yangiliklardan ichki televidenie xizmati orqali voqif bo‘ladilar. «Lobbi»ga kiruvchi jurnalistlar palata a’zolari uchun mo‘ljallangan xonaga kirish huquqiga egalar.

Parlament – mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy organi. Qonun chiqarish sohasidagi oliy hokimiyat parlamentga butunlay ishonib top-shirilgan. Qonun chiqarish jarayonida qirolicha ham alohida ahamiyat kasb etadi – har ikki palata qabul qilgan qonun loyihalari faqat u ma’-qullagandan keyingina qonun kuchini oladi. Shu bilan birga, Buyuk Britaniyaning oliy qonun chiqaruvchi organi to‘g‘risida gapirganda Jamoalar palatasi nazarda tutiladi, chunki u qonun chiqaruvchi mexa-nizmning markaziy tarkibiy qismi hisoblanadi.

1945-yildan Jamoalar palatasining to‘rtta a’zosi safdan chiqaril-gan yoki sharmandali xulqlari uchun ayblovdan so‘ng haydalishdan cho‘chib, iste’foga ketganlar.

Muhokama uchun savollar: 1. Hukumat ustidan nazorat Britaniya Parlamentining qaysi fao-

liyat shakllarida namoyon bo’ladi? 2. Parlament ish faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 3. Britaniya Parlamentida deputatlar uchun qanday shakklantiril-

gan qoidalar mavjud? 4. Palatada munozaralarni to’xtatish uchun qanday usullar qo’lla-

niladi? 5. Jamoalar palatasi faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarini

keltiring.

Mustaqil ish torshiqlari: 1. B.Britaniyadagi Parlament tizimini tahlil etish; 2. Britaniya Parlament tizimini G’arbiy Yevropaning boshqa

mamlakatlari parlament tizimi bilan tahlil qilish; 3. Buyuk Britaniya Parlamentidagi so’nggi islohotlarni bilish; 4. Buyuk Britaniya Parlamenti o’ziga xos xususiyatlarini ko’r-

satish; 5. Jamoalar Palatasida masalalar yuzasidan ovoz berish jarayo-

nini bilish;

123

6-BOB. AMERIKA QO‘SHMA SHTATLARI SIYOSIY TIZIMI

6.1. AQSh qonun chiqaruvchi hokimiyatining xususiyatlari Dars o‘quv maqsadi: – AQShdagi federativ tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; – AQShdagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va konstitu-

sion islohatlar muammosini tadqiq etish; – qiyosiy politologiyaning siyosiy fanlar tizimidagi o‘rnini

aniqlash va ko‘rsatish; Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

vakillar palatasi, qonunchilik palatasi, komissiyalar, Konstititsiya, federalizm, Kogress, Senat.

Nazoratning eng samarali shakllaridan biri parlament tekshirishi hi-

soblanadi. Bunday faoliyat AQSh parlamentining ikkala palatasiga xos. Tekshirishni qo‘mitalar, shuningdek, Kongressning ikkala palatasi tuzadi-gan maxsus komissiyalar olib boradi. Ular zarur hujjat va materiallarni talab qilish, biror bir shaxsni, shu jumladan Prezidentni ham, chaqiruv qog‘ozi bilan eshitishga jalb qilish, shuningdek, guvoh sifatida so‘roq qilish huquqiga egadirlar. Chaqiruv bo‘yicha kelmaslik – sud ta’qibiga olib kelishi mumkin. Tekshirish natijasida olingan material va ma’lu-motlar palataga yuboriladi. Senat yoki Vakillar palatasi qaroriga asosan muayyan shaxsga tegishli jinoiy ish sudga oshirilishi mumkin.

AQSh mahkamalari uchun parlamentning eng nozik sanksiyasi byudjet ajratmalarini qisqartirish xavfi hisoblaniladi. Shuningdek, jid-diy asoslar bo‘lgan hollarda, Prezidentga qarshi impichment qo‘zg‘ash ham mumkin. Chet mamlakatlar ikki palatali parlamentining tarkibiy qurilishvda o‘xshashlik bor. Masalan, palatalar – parlamentning mus-taqil organi, aniq vakolatlarga, zimmasiga qo‘yilgan vazifalarni baja-rish uchun o‘z tuzilmasiga ega.

Vakillar palatasi (yuqori palata) rais tomonidan boshqariladi, uning muovinlari bor. Palataning ishchi organi – prezidiumi bo‘lib, asosiy ish qonunlarni muhokama qiluvchi komissiyalarda olib borila-

124

di. Palata faoliyatining tashkiliy-texnik ta’minoti bilan palataning De-voni shug‘ullanadi.

Quyi – qonun qabul qiluvchi palata ham ayrim o‘zgarishlar bilan asosan shunday tuzilmaga ega.

Palata raisi o‘z palatasi nomidan gapiradi, uning huquqlarini hi-moya qiladi, faoliyatiga javob beradi, majlislar chaqiradi, so‘zga chi-quvchilarga so‘z beradi, ovozga qo‘yadi, Prezidium va Devon ishlari-ga rahbarlik qiladi. Rais muovinlari rais aytgan topshiriq va ishlarni bajaradi, rais yo‘qligida majlislarda raislik qiladi.

Palata Prezidiumlari palata raislari, ularning muovinlaridan tashkil topgan. Ular bir haftada bir marta yig‘ilishib, palata ishining umumiy rejalarini tasdiqlashadi, qonun chiqarish bilan bog‘liq faoliyat muam-molarini muhokama qilishadi, ma’lum bir qonunlar bo‘yicha topshiriq-larni bajarishadi. Palata raisi tomonidan taklif qilingan shaxslar yoki De-von boshlig‘i Prezidium palatasining majlislarida ishtirok etishi mumkin.

Palata komissiyalari davlat va jamiyatning quyidagi eng asosiy muammolari bo‘yicha shakllanadi:

• iqtisodiy va ijtimoiy masalalar; • qishloq xo‘jaligi; • sog‘liqni saqlash, fizkultura va sport; • mudofaa; • fan va ta’lim; • madaniyat va ommaviy axborot vositalari (OAV); • mahalliy o‘zo‘zini boshqarish; • tashqi ishlar; • qonun chiqarish; • inson huquqlari va qonunchilik; Konstitutsiya modelining asosida dualistik federalizm prinsipi yota-

di. Rasman Konstitutsiya mantig‘iga asoslanilsa, federal va shtatlarning organlari mustaqildir. AQSh Prezidenti va Kongressi saylangan vaqtdan boshlab Shtatlar bo‘yicha o‘tkazilgan saylovlar asosida shakllanadigan institutlar – federal va shtatlar o‘rtasidagi aloqalar uziladi. Hokimiyat-ning har bir pog‘onasi Konstitutsiyada belgilangan chegarada suveren huquqqa ega. «Asoschi otalar» federalizmni xuddi shunday fikrlaganlar. Lekin federatsiyaning real mexanizmi uning birinchi asosidan ancha yiroq. Hayot federatsiya va shtatni yagona yaxlitlikka olib kelish uchun minglab rishtalar bilan o‘rabchirmab tashlagan.

125

Ittifoq va shtatlarni boshqarish predmeti rasman yetarlicha qattiq chegaralab qo‘yilgan. Konstitutsiyadagi Kongress vakolatlariga te-gishli savollar ro‘yxati Ittifoq va shtatlarni ajratib turadigan devor bo‘-lib xizmat qiladi.

Ushbu ro‘yxat «nazarda tutilgan» vakolatlar prinsipi bilan to‘ldi-rilgan. 1 moddaning 8 bo‘lim oxirgi bandida o‘rnatilganidek, prinsip Kongressga «hamma qonunlarni chiqarish huquqini beradi, qaysiki, bu yuqoridagi vakolatlar va ushbu Konstitutsiya bilan Qo‘shma Shtat-lar hukumatiga berilgan hamma boshqa vakolatlarni harakatga kelti-rish uchun zarurdir».

Federativ munosabatlarni rivojlantirish jarayonida ushbu me’yor Kongress huquqlarini kengaytirishda deyarli hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. Uning AQSh Oliy sudi tomonidan erkin talqin etili-shi moliya va mualliflik huquqi sohasida maxsus huquqlarni qo‘lga kiritishga, federal huquqni buzganlik uchun jazolovchi jinoiy qonun-chilik to‘plamini tuzishga imkon berdi.

«Nazarda tutilgan» vakolatlar prinsipi federatsiya va federal qo-nunchilikning ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy hayotdagi, ko‘pgana soha-larda ustunligani tasdiqlashga imkon berdi. Kongress hokimiyatini asoslashda yuzaga keladigan bo‘shliq, unga «xos» vakolatlar bilan to‘ldiriladi. Ular, AQSh Oliy sudi tasdiqlaganidek, davlat suvereniteti tushunchasidan ayricha emas.

AQSh Konstitutsiyasi Kongressning faoliyat ko‘lami bilan chegara-lanib qolmaydi. Birinchidan, federatsiya va shtatlarning «takroriy» huquqlari ko‘lami aniqlangan. Uning tarkibiga fuqarolik huquqlari soha-sidagi qonun ijodkorlik va huquqlarni qo‘llash, soliq to‘lovi, kor-poratsiyalar faoliyatini reglamentlash, «umumiy farovonlikni» ta’minlash kiradi. Ko‘rsatilgan masalalar ham ittifoqni, ham shtatlarni boshqarishga taalluqlidir. Biroq ular ushbu masalalarda tenghuquqlilik asosida ishtirok etmaydilar, chunki Kongressning «huquqlar ustunligi» doktrinasiga mu-vofiq, shtatlarning federal qonunchilikka qarshi bo‘lgan qonunchiliklari emas, balki federal qonunchilik haqiqiy, deb hisoblanadi.

Boshqaruv predmetlarini ajratib turuvchi konstitutsiyaviy mexa-nizm, federatsiya va shtatlar tomonidan reglamentatsiya qilinmaydi-gan masalalar ro‘yxati bilan to‘ldiriladi. Eksport uchun soliqlar olish, dvoryanlik unvonini in’om qilish, quldorlikka yo‘l qo‘yish, huquqlar to‘g‘risidagi «Bill» talablarini buzish federatsiyaga ham, shtatlarga ham taqiqlangan. Bundan tashqari, federatsiyaga shtatlar aholisining

126

sonini inobatga olmay turib, bevosita soliqlar solish, huquqlarini poy-mol qiluvchi bilvosita soliqlar o‘rnatish, savdoda kimgadir yengilliklar yaratish, shtatlarning roziligisiz chegaralarini o‘zgartirish taqiqlangan.

Shtatlar, o‘z navbatida, Kongressning roziligisiz, boshqa shtatlar bilan xalqaro shartnomalar va bitimlar imzolashga, pul zarb qilishga, tinchlik davrida qo‘shin asrashga, shartnomalar majburiyatiga, federal Konstitutsiya va uning asosida qabul qilingan qonunlar va imzolangan shartnomalarga qarshi qonunlar qabul qilishga haqqi yo‘q.

Konstitutsiya matnida shtatlarning vakolat doirasi mustahkamlan-magan. Shtatlar hokimiyat organlari uchun «qoldiq» vakolatlar saqla-nib qolingan, u masalalar Asosiy qonunga va federatsiyani boshqa-rishdagi amaliy sharhga ham kiritilmagan va maxsus cheklovlar va taqiqlarga ham kiritilmagan.

Rasman, shtatlarni boshqarish masalasida Kongressning arala-shishga haqqi yo‘q. Amalda esa bunaqa emas. Shtatlarda ichki tartib-sizliklar bo‘lsa va federal qonunchilikni shtatlarning o‘zidan himoya qilishga zaruriyat tug‘ilgan paytda shtatlar hududiga qo‘shin kiritilishi mumkin. Federal qonunlarini buzgan shtatlarning mansabdor shaxslari ustidan federal sudlarda jinoyat ishlari qo‘zg‘atilishi mumkin. Biroq «hamyon hokimiyati» hamon kuchli bo‘lib qolmoqda.

Konstitutsiyaga muvofiq, «Kongress har qanday manbadan ko‘ril-gan daromaddan soliq o‘rnatishga va olishga haqli» (XVI tuzatish). Ushbu huquqdan foydalanib, Kongress 1986-yilda soliq huquqini is-loh qilish to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishi munosabati bilan shtat-larni bir qator byudjet manbaalaridan mahrum etdi. Masalan, 1987 yilda shtatlarning savdo aylanmasidan tushgan soliq tushumi atigi 5,2 mlrd. dollar bo‘lib, bu 1985-yildagidan (10,2 mlrd.dollar) qariyb 2 marotaba kam. Shtatlarning Kongress tomonidan qabul qilingan yor-dam dasturiga qaramligi kengaydi. Federatsiya tomonidan ko‘rsatila-yotgan moliyaviy yordam esa Kongress tomonidan shtatlardagi siyo-satga aniq ta’sir eta oladigan bir qator shartlar bilan birga olib boriladi.

Kongress vakolatining hajmini vertikal yo‘nalish («federatsiya» – «shtatlar») bo‘yicha aniqlab, Kongressning siyosiy hokimiyat tizimi-dagi rolini gorizontal yo‘nalishda («Kongress Prezident AQSh Oliy sudi») ko‘rib chiqamiz. AQSh Kongressi ikki palatadan – Vakillar palatasi va Senatdan iborat.

127

6.2. AQSH Kongressining ikki palatasi – Vakillar palatasi va Senat

Dars o‘quv maqsadi: – AQShdagi federativ tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; - AQShdagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va

konstitusion islohatlar muammosini tadqiq etish; – Talabalarni siyosiy tuzum, siyosiy tuzum va uning turlari bilan

tanishtirish; Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

vakillar palatasi, qonunchilik palatasi, komissiyalar, Konstititsiya, federalizm, Kogress, Senat, spiker.

– Vakillar palatasi Umummilliy vakillik organi bo‘lib, ikki yilga saylanadigan 435

deputatdan iborat. Shtatlarga deputatlik o‘rinlari ularning aholisi soni-ga mutanosib (proporsional) tarzda taqsimlanadi. O‘rinlarni qayta taq-simlash har o‘n yidsa bir marta, ya’ni aholini ro‘yxatga olish natijala-ridan keyin amalga oshiriladi. Vakillik palatasiga saylovlar bo‘yicha tuziladigan saylov okruglari imkon qadar teng aholi sonini qamrab oli-shi kerak. Hozirgi paytda vakillikning kvotasi 520 ming kishini tashkil etadi. Eng ko‘proq vakillik Kaliforniya (45), NyuYork (34), Texas (27), Pensilvaniya (23) va Illinoys (22) shtatlariga berilgan. Bir qator shtatlar – Alyaska, Vermont, Vayoming, Delaver, Janubiy va Shimo-liy Dakota bittadan vakillikka ega. Bu Konstitutsiya bo‘yicha eng kam me’yor hisoblanadi. To‘lahuquqli a’zolardan tashqari Palataga yana Kolumbiya Federal okrugidan, Guam va Virginiya orollaridan, Shar-qiy Samoa va PuertoRikodan bittadan delegat saylanadi. Ular palata va uning qo‘mitalari ishida ishtirok etishga haqli bo‘lsalarda, lekin ovoz berish huquqiga ega emaslar.

Konstitutsiyaga muvofiq Vakillar palatasining deputatligiga nom-zod 25 yoshga to‘lgan, kamida yetti yil AQSh fuqarosi va o‘zi sayla-nadigan shtat aholisidan bo‘lishi kerak.

Senat shtatlarning vakillik organi bo‘lib, aholi sonidan qat’i nazar, 50 shtatning har biridan ikkitadan deputat yuboradi. Senatorlar ham

128

Vakillar palatasi kabi olti yil muddatga saylanadilar, lekin har ikki yilda Senatning uchdan bir tarkibi qayta saylanadi. Bu holat Senatga maxsus, ya’ni doimiy ishlovchi organ maqomini beradi. Senatning yana muhim jihati shundan iboratki, Konstitutsiya bo‘yicha unga bir qator muhim mustaqil vakolatlar berilgan. Senatning «maslahati va roziligi bilan» xalqaro shartnomalar imzolanadi. Senat ma’qullagan-dan keyin Prezident federal ma’muriyatining mansabdor lavozimlari va federal sudyalik mansablariga odam tayinlaydi. Senat tarkibi vakil-lar Palatasi tarkibidan kichikligi ham ahamiyatli, Senat hokimiyatning elita instituti ekanligini bildirib turadi.

Konstitutsiyaga muvofiq AQSh Senatorligiga nomzod 30 yoshga kirgan, kamida to‘qqiz yil AQSh fuqarosi va o‘zi saylanadigan shtat aholisidan bo‘lishi kerak.

Yangi chaqirilgan Kongressning ishi mazkur Kongressga saylov o‘tgan yildan keyingi yilning 3 yanvar kunining yarmida boshlanadi.

Parlament va siyosiy partiyalar 1988 yilgi saylovdan keyin 101 Kongressda siyosiy kuchlar

Qo‘yidagicha taqsimlandi: vakillar palatasida 262 deputatlik o‘rnini demokratlar, 173 o‘rinni respublikachilar partiyasi egalladi. Senatdaga kuchlar nisbati 55 demokrat va 45 respublikachidan iborat bo‘ldi.

Kapitoliyda partiyalarning roli muhim. Kongressning har bir pala-tasidagi partiya tashkilotlarining tarkibi qo‘yidagicha ifodalangan: ko‘pchilik va kamchilikning yetakchilari «qamchilar», partiyalarning siyosiy qo‘mitalari va konferensiyalari (kokuslar).

AQShning asosiy siyosiy partiyalari Respublikachilar va Demok-ratlar bo‘lib, ular saylovlarda asosiy rol o‘ynaydi va amalda partiya-ning parlamentdagi tarkibini shakllantiradi. Vakillar palatasi partiya tashkilotlari tarkibi qo‘yidagicha shakllangan: ko‘pchilik va kamchi-likning yetakchilari «qamchilar», partiyalarning siyosiy qo‘mitalari va konferensiyalari (kokuslar).

Vakillar palatasida ko‘pchilikning yetakchisi ko‘p deputatlik o‘rniga ega bo‘lgan partiya konferensiyasida yashirin ovoz bilan say-lanadi. U palataning mansabdor shaxsi bo‘lmasada, spikerdan keyin ikkinchi shaxs hisoblanadi.

Ko‘pchilik yetakchisining vazifasi hech qanday aktda belgilanma-gan bo‘lsada, biroq uning roli zalvorli – u partiya strategiyasini reja-lashtirishga, fraksiyaning qonunchilik faoliyatdagi birligiga, jamoat-chilik va matbuot bilan aloqaga javob beradi; u orqali asosan ijroiya

129

hokimiyatining palata rahbarlari bilan bo‘ladigan muloqoti amalga oshiriladi. Ko‘pchilik yetakchi deputatlarga ta’sir o‘tkazishda ham im-koniyatlarga ega, chunki obro‘li qo‘mitalarga saylash, saylov kampa-niyalariga ko‘maklashish, deputatlar tashabbusini qo‘llab-quvvatlash uning pozisiyasi bilan bog‘liq. Xuddi shunday vazifa va maqom pala-tanyng kamchilik yetakchisiga ham taalluqli bo‘lib, faqat u o‘z par-tiyasida birinchi shaxs bo‘lib hisoblanadi.

Ko‘pchilik va ozchilik yetakchilarining oldiga qo‘yilgan masala-larni bajarishda muhim rol «qamchilar» – fraksiyaning rahbariyati va oddiy a’zolari o‘rtasidagi bo‘g‘in vazifasini o‘taydigan saylangan par-tiya ijrochilariga yuklatilgan. «Qamchilar», ularning yordamchilari va o‘rinbosarlari o‘z partiyasi deputatlarini birlashtirishga harakat qiladi-lar. Ular, yana, o‘z deputatlarining palataga kelishlari va ovoz berish-larini kuzatib boradilar, ular uchun qaysi majlislarda ishtirok etish va unda u yoki bu masala bo‘iicha qanaqa pozisiyani tutish kerakligi to‘g‘risida «shpargalkalar» tayyorlaydilar.

Vakillar palatasidagi Demokratik partiyaning siyosiy qo‘mitalar tarkibiga: Siyosiy qo‘mita, saylov kampaniyasini o‘tkazish bo‘yicha qo‘mita va kadrlar bo‘yicha qo‘mita kiradi.

Boshqaruvchi va siyosiy qo‘mita 31 a’zodan iborat. Uni palata-ning spikeri boshqaradi. Qo‘mitaning 12 a’zosi Kongressmenlarning hududiy guruhlaridan saylanadi, 11 a’zo qo‘mita tarkibiga mansab bo‘yicha kiradi, 8 a’zo spiker tomonidan tayinlanadi. Siyosiy qo‘mita vazifasiga fraksiyalarning doimiy qo‘mitalari shaxsiy tarkibini aniq-lash, qonunchilik faoliyatining yalatformasini shakllantirish, spikerga maslahat berish, va alohida holatlarda u yoki bu qonun loyihalarini muhokama qilish kiradi.

Saylov kampaniyalarini o‘tkazish bo‘yicha qo‘mita keyingi mud-datga saylanish uchun o‘z nomzodini qo‘yadigan kongressmenlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Kadrlar bo‘yicha qo‘mita palata qo‘mitalari ap-paratiga kadrlar tanlaydi.

Respublikachilar partiyasi qo‘mitasiga qo‘yidagilar kiradi: Siyo-siy qo‘mita – strategiyani, dasturlarning muqobil loyihasini ishlab chiqadi va partiya tarkibidagi muxolifat birligini ta’minlaydi; Tadqi-qot qo‘mitasi – ilmiy va axborot yo‘qlov ishlarini muvofiqlashtiradi; Qo‘mitalar qo‘mitasi – muxolifatning doimiy qo‘mitalari shaxsiy tarkibini anikdaydi; saylov kampaniyasini o‘tkazish bo‘yicha Qo‘mita va kadrlar bo‘yicha Qo‘mita – Demokratik partiyadagi qo‘mitalar bajaradigan vazifalarni bajaradilar.

130

Demokratik partiyaning umumiy majlisi (kokus) va Respublikachi-lar partiyasining konferensiyasi Palataning Oliy partiya organlari hisob-lanadi. Ularning vazifasiga fraksiyaning umumiy pozisiyasini shakl-lantirish, partiya siyosiy qo‘mitalari va yetaxchilarini saylash, palataning doimiy qo‘mitalari tarkibiga nomzodlarni ma’qullash kiradi.

– Senat. Yuqori palataning partiya organlarini tashkillashtirish ko‘p holat-

larda Vakillar palatasidagiga o‘xshab ketadi. U ham ko‘pchilik va kamchilik yetakchilari, «qamchilar», siyosiy qo‘mitalar va konferen-siyalardan iborat. Ularning vazifalari ham ko‘p holatlarda o‘xshash, lekin ko‘pchilik yetakchilarining roli va partiyaning siyosiy qo‘mitala-rini tashkillashtirish masalalarida farq bor.

Senat ko‘pchiligining yetakchisi – Vakillar palatasi ko‘pchiligi-ning yetakchisi kabi partiyaning mansabdor shaxsi bo‘lsada, palata ierarxiyasida birinchi shaxs. U na faqat vaqtinchalik rais, balki bir qator muhim partiya lavozimlarini birgalikda olib boradi. Ko‘pchilik-ning yetakchisi bir paytda ikkita qo‘mitaga – (boshqaruv va siyosiy) hamda demokratik partiya konferensiyasiga raislik qiladi. Demokratik va Respublika partiyasi Senatda uchtadan qo‘mitaga ega.

Demokratik partiya qo‘mitalari tarkibi: siyosiy qo‘mita (9 a’zo) – u yoki bu masalalardagi fraksiya pozisiyasini ishlab chiqadi va Senat-dan o‘tadigan aktlar tartibi bo‘yicha tavsiya beradi; boshqarish qo‘mi-tasi (22 a’zo) Senatning doimiy qo‘mitalari shaxsiy tarkibini aniqlay-di; saylov kampaniyasi o‘tkazish bo‘yicha qo‘mita(15 a’zo) – keyingi muddatga nomzodini qo‘ygan Senatorlarni qo‘llab-quvvatlaydi.

Respublikachilar partiyasi qo‘mitalari tarkibi: siyosiy qo‘mita (23 a’zo) – demokratik partiya loyihalari bo‘yicha muqobil siyosiy plat-forma ishlab chiqadi, Senatning qonunchilik ishlaridagi u yoki bu masalalar bo‘iicha fraksiya pozisiyasini belgilaydi;

qo‘mitalar qo‘mitasi (17 a’zo) – muxolifat doimiy qo‘mitalarining shaxsiy tarkibini aniklaydi;

saylov kampaniyasi o‘tkazish bo‘yicha qo‘mita (15 a’zo) – Demokratik partiyadagi o‘xshash qo‘mitalar vazifasiniki kabi vazifa-sini bajaradi.

Kongress partiya organlarining tarkibi va vazifalari obzoriga yakun yasagan holda, bir qator muhim holatlarga e’tibor qaratish lo-zim. Birinchidan – partiya organlari partiyadan bo‘lgan deputatlarga ta’sir etish uchun yuridik jihatdan mustahkamlangan birorbir mexa-

131

nizmga ega emas. Ikkinchidan – fraksiyalarning o‘zlari birliqdan uzoq. Ular Kongress a’zolarining hududiy vakillik va siyosiy yo‘nali-shi bo‘yicha bo‘linib ketgan. Uchinchidan – palatalarning fraksiyalari ham o‘zaro, ham partiyaning markaziy organlari bilan kuchsiz bog‘-langan. Ko‘rsatilgan omillar ko‘p jihatdan Kapitoliydagi partiyalar faoliyatining aniq manzarasini chizib beradi.

Palatalarning tashkiliy tuzilishi Ko‘pchilik partiyasidan Kongressning birinchi sessiyasi boshla-

nishida saylanadigan spiker Vakillar palatasining raisi lavozimini egallaydi. Spiker Prezident va AQSh Oliy sudi raisidan keyin davlatda uchinchi shaxsdir.

Spikerning vazifasi yetarlicha keng bo‘lib, u palataning ishiga rahbarlik qiladi va o‘rnatilgan qoidalarning bajarilishini ta’minlaydi, tekshiruv va kelishuv qo‘mitalariga deputatlar tayinlash huquqiga ega, tartibotga tegishli bahslarni hal qiladi va palatalar majlislarida tartibni ta’minlaydi. Deputat so‘z oladimi yoki yo‘qmi, unga qaysidir masala-da taklif («e’tirof etish huquqi») kiritish huquqi berilishi kabi masala-larni ham Spiker hal qiladi. Spiker rahbarligida palataning hamma mansabdor shaxslari: vakillar Palatasining klerki, kotiblar, pristav, eshik qorovuli, pochta mudiri va parlament amaliyoti bo‘yicha ekspert ishlaydilar. Deputat bo‘lmagan ushbu mansabdor shaxslar palata to-monidan birinchi sessiyaning boshlanishida saylanadi va ulardan har biri o‘ziga bo‘ysunadigan ma’muriyatga ega.

AQSh visePrezidenti Senat raisi hisoblanadi. U palata majlisini o‘tkazishi mumkin, biroq, agar Senatorlar ovozi teng taqsimlanmagan bo‘lsa, ovoz berishi kerak emas. Amalda vitse Prezident o‘ziga beril-gan huquqlardan kam foydalanadi va yo‘qligida uning vazifasini Senat tomonidan saylanadigan muvaqqat rais bajaradi. U, spikerga o‘xshab, ko‘pchilik partiyasiga tegishli shaxs bo‘lishi kerak. Senat raisining vazifasi to‘lig‘icha spiker vazifalari bilan o‘xshash bo‘lsada, u o‘z ix-tiyoriga ko‘ra «e’tirof etish» huquqini amalga oshira olmaydi.

Kongressda parlament faoliyatiga tegishli dolzarb masalalarni hal qilish uchun tuziladigan qo‘mitalar muhim rolni o‘ynaydi. Kongress qo‘mitalari tarkibiga doimiy, tekshiruvchi, maxsus va birlashgan qo‘-mitalar kiradi.

Palatalarning doimiy qo‘mitalari qonunchilik faoliyatining muvo-fiq yo‘nalishlari bo‘yicha tuziladi va Kongressning asosiy ijrochi bo‘-limlari rolini bajaradi. Palatalar reglamenti har bir qo‘mitaning vako-latini aniq belgilab beradi.

132

Qo‘mitalar boshqaradigan masalalarning umumiy ro‘yxati har bir palatada 200 dan oshib ketadi. Ushbu masalalar bo‘yicha qo‘mitalar nafaqat xulosalar beradilar va loyihalar bo‘yicha palatalarga dokladlar taqdim etadilar, balki harakatdagi qonunchilikni qo‘llash amaliyoti-ning tahlilini ham o‘tkazadilar.

Senatdagi va Vakillar palatasidagi qo‘mitalarning tarkibi turli xil tarzda aniklanadi. Senatda u Doimiy qoidalar (reglament) bilan o‘rna-tilgan. Vakillar palatasida u, palataning Har bir yangi tarkibi bilan qaytadan belgilanadi. Lekin har bir qo‘mitadan partiya uchun ko‘p o‘rin saqlanib qolish talabi o‘zgarmasdan qoladi.

Tekshirish va maxsus qo‘mitalarning tashkil etish tartibi harakat-dagi qonunchilik yoki palatalar reglamentlari bilan belgilanmagan. Ularni tuzishdan maqsad, tekshirish yoki qanaqadir maxsus masalalar-ni, ayniqsa qonunchilikni qo‘llash amaliyoti, ijtimoiy muammolarni, hukumat organlari, jamoat tashkilotlari va Kongress a’zolarining faoli-yatidagi huquqbuzarlikni o‘rganish hisoblanadi.

Qo‘mitalarning shaxsiy tarkibi palatalar tomonidan ularning oldiga qo‘iilgan vazifaga qarab belgilanadi. Qo‘mitalar tarkibiga palatalarning raislari odam tanlaydilar. Tuzilgan maxsus va tekshirish qo‘mitalarining vakolat va faoliyat muddati palataning tegishli rezolyusiyasi bilan reg-lamentlanadi. Maxsus va tekshirish qo‘mitalarining dokladlari ularni tashkil etgan palatalar tomonidan tinglanadi. Dokladlar tinglab bo‘lin-ganidan keyin, qoidaga ko‘ra, maxsus qo‘mitalar tarqatib yuboriladi.

Kongressning qo‘mita tizimiga yana birlashgan qo‘mitalar – ikka-la palataning qo‘shma rezolyusiyasi yoki tegishli qonun asosida ikki tomonni teppateng ko‘rgan hodda tuzilgan doimiy harakatdagi, ixti-soslashtirilgan organlar kiradi. Ular ikkala palata tomonidan qabul qi-lingan rezolyusiya yoki qonun loyihasi matnlari bo‘yicha o‘zaro keli-shuv zarur bo‘lgan holatda tuziladi.

AQSh Kongressi, yana tarmoqlanib ketgan yordamchi organlar ti-zimiga ega bo‘lib, ular Kongressning nazorat vazifalarini amalga oshi-radilar, qonunchilik faoliyatini ilmiy tadqiqot va axboro tyo‘riqnoma xizmati bilan ta’minlaydilar. Ushbu tizim tarkibi: Bosh hisobot bosh-qarmasi – ijroiya hokimiyat organlarining moliyaviy faoliyatini va Kongress tomonidan tasdiqlangan dasturlarni amalga oshishini nazorat qiladi; Texnologik baholashni boshqarish – qo‘mitalarga davlat byud-jetidan moliyalashtiriladigan qonun loyihalarini ishlash chiqish jara-yonida yordam ko‘rsatadi, fan va texnikaning turli yo‘nalishlari bo‘yi-

133

cha uzoq muddatli ilmiytadqiqot ishlari o‘tkazadi; Kongressning Byudjet boshqaruvi – byudjetli qo‘mitalar uchun byudjet bo‘yicha har yilgi dokladlarni, hamda Kongress tomonidan ishlab chiqilgan moliya-viy «bill»lar va rezolyusiyalar iqtisodiy ta’sirining besh yillik progno-zini ishlab chiqadi; Kongressning ilmiy tadqiqot xizmati tahliliy ma’-lumotnomalar tayyorlaydi, qonun loyihalari bo‘yicha maslahat va xulosalar beradi, tarjimalar qiladi.

Kongressning yordamchi organlari qatoriga yana qonunchilik Kengashi va qonunchilikni qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha Kengashni kiritish mumkin. Ularning vazifasiga huquqiy masalalar bo‘yicha axborotlarni to‘plash, tahlil qilish va umumlashtirish, qonunchilik ish-larining perspektiv rejalarini ishlab chiqish, maslahat berish, qonun loyihalarini ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Yordamchi organlar tarkibiga yana Kongress kutubxonasi va Kongressning huquq kutub-xonasi ham kiradi; ular hozirgi paytda dunyo bo‘yicha eng yirik kutubxonalardan sanaladi.

6.3. AQSH Kongressining nazorati vakolati va tartiboti

Dars o‘quv maqsadi: – AQShdagi federativ tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; - AQShdagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va

konstitusion islohatlar muammosini tadqiq etish; – Talabalarni siyosiy tuzum, siyosiy tuzum va uning turlari bilan

tanishtirish; Tushunchalar va tayanch iboralar: Siyosiy tizim, siyosiy tuzum,

vakillar palatasi, qonunchilik palatasi, komissiyalar, Konstititsiya, federalizm, Kogress, Senat, Prezident, impichment.

AQSh siyosiy mexanizmida Kongressning roli ikkita konstitutsiya-

viy omil: mamlakatning federativ qurilishi va «hokimiyatning bo‘linishi» mexanizmi bilan belgilab berilgan. Rasman federatsiya va shtatlarni boshqarish predmeti qat’iy ajratib qo‘yilgan, lekin Konstitutsiyada yana federal markazning «faraz qilinadigan» vakolatlar prinsipi mustahkam-langan bo‘lib, shunga muvofiq AQSh Kongressi «Konstitutsiya tomoni-

134

dan AQSh hukumatiga berilgan hamma boshqa vakolatlar va yuqorida qayd etilgan vakolatlarni harakatga keltirish uchun zarur va kerakli hamma qonunlarni qabul qilish huquqiga ega». «Faraz qilinadigan» vakolatlar prinsipi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotidagi ko‘pgina sohalarda federal qonunchilik va federatsiyaning ustunligini mustahkamlab qo‘ydi. Shu bilan birga AQSh Konstitutsiyasi federatsiya va shtatlarning «mos tushuvchi» huquq doiralarini aniqlaydi, biroq bahs qo‘zg‘alganda Kongressning «ustun huquqlar» doktrinasiga muvofiq federal qonunchilik haqqoniy deb topiladi.

Kongress qonunlar chiqarishdek maxsus huquqini yo‘qotgani sabab, Prezident va ko‘pgina boshka idoralarga qonun tashabbuskorlik huquqi mustahkamlanib, bular Kongressning o‘zi tomonidan berildi. Sud hokimiyati faoliyati ham mazmuni bo‘yicha qonun tashabbuskor-lik hisoblanadi, konstitutsiyaviy va qonunchilik me’yorlari huquq tizi-miga o‘rnak sud qarorlari (presedent) shaklida kiradi, ya’ni sudlar keyingi o‘xshash ishlarni Hal qilish uchun huquqiy asos qilib olishi kerak bo‘ladigan holatda kiradi.

Ijro hokimiyatining faoliyat doirasi ham daxlsiz qolmaydi. Masa-lan, sudlar ma’muriy organlar uchun u yoki bu ishni «ajarish yoki ay-rim harakatlarni bajarishdan o‘zini tiyib turishga majburlovchi buy-ruqlar chiqarishga haqli. O‘z navbatida Kongress, rezolyusiya va shaxsiy «bill»lar (qo‘yiga qarang) qabul qilib, ayrim holatlarda o‘ziga bo‘ysunuvchi yoki bo‘ysunmaydigan organlar va shaxslarga nisbatan boshqaruv va farmoyish berish vazifasini bajaradi.

Vazifalarning bunday chalkashligi davlat hokimiyati mexanizmini jamiyatning taraqqiyoti ilgari surgan talab va vazifalarga to‘liq mos-lashtirish maqsadiga xizmat qiladi.

Hokimiyatning bo‘linishi prinsipi, ko‘p holatlarda, hokimiyat tar-moqlaridan qaysidir birining harakatini to‘xtatib qolish yoki zarar-sizlantirish imkonini beruvchi «tiyilish va posangi» tizimining ta’siri bilan to‘ldiriladi. Kongressga qonun bo‘yicha ichki va tashqi siyosat sohasida bir qator vakolatlar berilgan. Konstitutsiyaga muvofiq Kong-ress qo‘yidagi vazifalarni bajaradi: qonunlar qabul qilish; davlat byud-jeti va moliyaviy tushumlarni boshqarish; ijro va sud hokimiyati appa-ratini shakllantirishda ishtirok etish; hukumat apparati faoliyatini nazorat qilish; sudga o‘xshagan vazifalarni bajarish; Hukumatlararo munosabatlarni boshqarish. Bundan tashqari, yana «konstitutsiyaviy bo‘lmagan» bir qator vazifalarni bajaradiki, bular ko‘p jihatdan Kong-

135

ressning, partiyalar, ijtimoiy tabaqalar va guruhlar, jamoat va kasaba uyushmalar namoyandasi sifatidagi rolini ko‘rsatadi;

Kongressning faoliyati AQSh Konstitutsiyasi, alohida qonunchi-lik aktlari, Senatning Doimiy qoidalari va Vakillar palatasining Doi-miy qoidalari, hamda palatalarning odat va o‘rnak (presedent)lari bi-lan tartibga solingan.

Kongressning Sessiyali ishlash shakli. Kongressning birinchi ses-siyasi saylov o‘tgan yiddan keyingi yilning 3 yanvarida boshlanadi. Keyinchalik sessiyalar borishini Kongressning o‘zi belgilaydi, lekin jiddiy shart qo‘yadiki, unga ko‘ra sessiya o‘tayotgan paytda palatalar-ning birortasi ikkinchisining roziligisiz o‘z majlisini uch kundan ortiq muddatga qoldirishi yoki uni o‘tkazish joyini ikkala palata yig‘iladi-gan joydan boshqa joyga ko‘chirishi mumkin emas. Favquloddagi holatlarda ikkala palatani yoki ulardan birini chaqirish vakolati AQSh Prezidentiga berilgan.

Sessiya o‘z majlisini aniq muddat yoki noaniq vaqtga o‘tkazganli-gi to‘g‘risida qaror qabul qilishi bilan to‘xtatiladi. Oxirga qaror ras-man sessiya tugaganligini bildirib, parlament tanaffusi e’lon qilingan, deb hisoblanadi.

Palatalarning majlislari ochiq o‘tkaziladi, lekin yopiq majlis o‘tkazishga ham ruxsat beriladi. Masalan, Senatda majlislar palataning ko‘pchiligi qarori bo‘iicha «yopiq eshiklar ortida» o‘gkaziladi, bunda taklif Senator tomonidan kiritilgan va yana kamida palataning bitta a’zosi tomonidan ma’qullangan bo‘lishi kerak. Palatalarning majlislari kvorum bo‘lgan holatda haqqoniy, deb hisoblanadi. Kvorum bo‘lma-gan holatlarda palatalar palata nozirlariga (pristavlariga) tegishli far-moyishlar berib, kelmagan a’zolarni majburiy tartibda «yelishini ta’-minlashi topshiriladi. Palatalar sessiyasi uni o‘tkazish qat’iy belgilan-gan tartibda qonun chiqarish kunlarida o‘tkaziladi.

Senatning Doimiy qoidalariga muvofiq, palataning har kungi ish tartibi qo‘yidagi bosqichlardan iborat. Majlis Senat ruhoniysining ibo-dati bilan ochiladi. Shundan keyin raislik qiluvchi o‘z o‘rnini egallay-di va kvorum bo‘lgan holatda o‘tgan qonunchilik kunidagi jurnal yozuvlarining noaniqliklarini o‘qiydi va tuzatadi. Bu rasm-rusum tugagandan keyin Senat keyingi bosqichga o‘tadi – «ertalabki masala-lar», ya’ni Prezidentning xati, (vazirliklar) departamentlar boshlig‘i-ning doklad va xabarlari va Senatga kelib tushgan boshqa xabarlar, hamda kechagi kunda «raisning stolida» ko‘rilmasdan qolgan qonun

136

loyihalari, rezolyusiyalar va boshqa hujjatlarni ko‘rib chiqadi. «Erta-labki masalalar» bosqichi qo‘yidagi hujjatlarni kiritish bilan tugaydi: arznomalar va afv, doimiy qo‘mitalarning dokladlari, qonun loyiha-lari, Senatning birgaliqdagi va boshqa rezolyusiyalari. Ularni Senatga taqsim etish huquqi yuqorida ko‘rsatilgan navbatda faqat Senatorlarga berilgan. Bundan keyin, kun yarmidan oqqanda Senat oxirgi bosqich-ga – ya’ni «Qonun loyihalari va rezolyusiyalar taqvimi» bo‘yicha yoki «Ijroiya hrkimiyat tomonidan Senatga tasdiqlash uchun taqdim etilgan savollar taqvimi» bo‘yicha kun tartibini ko‘rib chiqishga o‘tadi. Vakillar palatasining kun tartibi umuman kam ahamiyatli farqqa ega. Masalan, Kolumbiyaning Federal okrugi to‘g‘risidagi masalalar bo‘yi-cha xususiy «bill»lar va qonun loyihalarini muhokama qilish uchun palata tomonidan maxsus majlis kunlar beyagilangan. Vakillar palatasi to‘rtta taqvimga ega. «Ittifoq taqvimi» pul bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan ommaviy «bill»lardan iborat. Ular amalda palataning hamma majlislarida muhokamaga qo‘yilishi mumkin degan imtiyozga ega. «Paizgsa taqvimi» pul bilan bog‘liq bo‘lmagan ommaviy «bill»-lardan iborat. «Xususiy taqvim»ga xususiy «bill»lar kiritiladi.

«Kelishuv taqvimi» kam ahamiyatli va qandaydir e’tiroz bildir-maydigan qonun loyihasiga kiritiladi. Ularning muhokamasi soddaroq tartibda o‘tadi.

Rasman qonun loyihalari, rezolyusiya va boshqa hujjatlar taqvim-ga kiritilgan navbatda qo‘rib chiqiladi. Biroq amalda «Afzallik tartibi» qoidalari bilan taqvimga tuzatish kiritiladi.

Odatlar, o‘rnak voqealar (presedent)lar va ayrim reglamentlar aso-sida o‘rnatilgan bu qoidalar palatalar rahbariga yaroqsiz qonun loyiha-larini kun tartibidan olib tashlab, zarurlarini o‘tkazishga imkon beradi.

Ish yurgizishning beso‘naqay tartibi uni yengillashtirishning alo-hida shakllarini taqozo etadi. Masalan, Senatda majlisni navbatdagi taqvim kuniga cho‘zish mexanizmidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan qonunchilik kunlari cho‘zilib ketadi, lekin Senat qoidani buzib bo‘lsa ham tugallanmagan ishlar muhokamasini davom ettirish imko-niga ega bo‘ladi. Ushbu maqsadda Vakillar palatasi ham, Senatda ham deputatlarning uchdan ikkisining roziligi bilan qoidani harakatdan to‘xtatish amaliyoti qo‘llaniladi. U kam ahamiyatli masalalar muhoka-masi uchun vaqt yo‘qotmasdan ishlarni ko‘rib chiqish tartibini yengil-lashtirishga imkon beradi. Ko‘pgina rasm-rusumli qoidalar Senatorlar va Vakillar palatasining a’zolarining oddiygina «bir ovozdan keli-shishlari» bilan hal bo‘lib ketadi.

137

Bahslar palataning qo‘yidagicha qoidalari bilan reglamentlanadi. Senatda Senator so‘zga chiqishni istasa, o‘rnidan turishi va raislik qiluvchidan ruxsat so‘rab murojaat qilishi kerak. Rais qaysi Senator unga birinchi murojaat qilgan bo‘lsa, so‘zni o‘shanga beradi. Bahs munozarada Senatning roziligisiz hech kim taqvim kuni davomida ikki martadan ortiq so‘zga chiqishga haqi yo‘q. Senat qoidalari amalda bahsni davom ettirishni cheklamaydi; so‘zga chiqqanlar faqat muho-kama masalasi bo‘yicha gapirishlari ham talab qilinmaydi.

Bahslarni to‘xtatish shu haqdagi qaror asosida bo‘lishi mumkin. Lekin uni qabul qilish rasm-rusumi juda murakkab. Bahslarni to‘xta-tish haqidagi arznoma kamida 16 senator tomonidan imzolanishi ke-rak. Bir taqvim kunidan keyin u ovozga qo‘yiladi. Qaror qabul qilini-shi uchun ishtirok etayotgan Senatorlarning (100 Senatordan to‘liq 60 tasi ishtirok etgan holatda) beshdan uch qismining roziligi zarur. Agar taklif qabul qilinmasa, bahs vaqti cheklanmaydi. Masala taqvimda qo-lib, muhokamani kutib yotaveradi. Agar bahslarni tugatish to‘g‘risida-gi qaror qabul qilinsa, muhokama etilayotgan masala bo‘yicha har bir chiqshp bir soat bilan chegaralab qo‘yiladi.

Bahslar vaqti palatadagi ko‘pchilik va kamchilik partiyalari o‘rta-sida teng taqsimlanadi. 100 soat o‘tishi bilan muhokama etilayottan masala ovozga qo‘yiladi. Senatdan farqli o‘laroq Vaqillar palatasida bahsda so‘zga chiquvchilar muhokama etilayotgan masaladan chetga chiqishlari mumkin emas. Asosiy masalalar bo‘yicha ularning chiqish-lari bir soatdan, tuzatishlar muhokamasida 5 minutdan oshmasligi ke-rak. Bahslarni o‘tkazish vaqgi palatadagi ko‘pchilik va kamchilik par-tiyalar o‘rtasida teng taqsimlanadi. Agar palata ovoz berishga o‘tish to‘g‘risida qarorni qabul qilsa, bahs to‘xtatiladi.

Qonun loyihalari va rezolyusiyalar muhokamasi mohiyatan qaror qabul qilinishi bilan tugallanadi. Qaror oddiy ko‘pchilik ovoz bilan qabul qilinadi, lekin alohida holatlarda Konstitutsiyalar yoki palatalar qoidalarida ko‘zda tutilgan beshdan uch yoki uchdan ikki qism mala-kali ko‘pchilikning ovozi zarur bo‘ladi.

Kongressda ovoz berishning beshta usuli qo‘llaniladi. Ovoz yor-damida ovoz berish natijalarini rais palata a’zolarining qichqirish darajasiga qarab belgilaydi. Alohida ovoz berishda palata a’zolari o‘rinlaridan turadilar va Senatning kotiblari yoki vakillar Palatasining klerklari tomonidan hisoblab chiqiladi. Hisobchilar orqali ovoz berish-da deputatlar palata a’zolari tarkibidan tayinlangan hisobchilar o‘rtasi-

138

dan o‘tib hisoblanadilar. Nomma-nom chaqirib ovoz olishda alohida talablar o‘rnatilgan. U, Konstitutsiya yoki reglamentda ko‘rsatilgan holatlarda, hamda ishtirok etayotgan palata a’zolarining beshdan biri-ning talabi bo‘yicha o‘tkaziladi. «Ha» yoki «yo‘q» deb berilgan ovoz palata jurnaliga yoziladi. Ko‘pincha nommanom ovoz berish elektron tizimi yordamida hisoblanadi. Yashirin ovoz berish (byulletenlar bi-lan) faqat g‘ayrioddiy tartibot bilan Prezidentni saylash holatlarida, partiya fraksiyalari «akchilarini va palatalarning doimiy qo‘mitalari raislarini saylashda o‘tkaziladi.

Kongressning qo‘mita shakli. Palatalar doimiy qo‘mitalarining faoliyat tartibi Senat va Vakillar palatasi qoidalyuri, hamda qo‘mita-larning o‘zlarining qoidalari bilan reglamentlanadi.

Palatalarning doimiy qo‘mitalari har oyda kamida bir marta majlis o‘tkazadilar. Navbatdan tashqari majlis, qo‘mita raisi e’tiroz bildirsa, maxsus tartibot bilan chaqirilishi mumkin. Masalan, Senatda majlis o‘tkazish to‘g‘risidagi talab, qo‘mitaning uchta a’zosi tomonidan qo‘yilishi mumkin. Agar rais uch kun ichida majlis o‘tkazish to‘g‘risi-da qaror qabul qilmasa, ariza berilgan kundan boshlab hisoblaganda yetti kun ichida Senatorlar majlis o‘tkazish kuni, soati va maqsadi ko‘rsatilgan xabarnoma tuzadilar. Bu xabarnomani qo‘mita a’zo-larining ko‘pchiligi imzolasa, majlis xabarnomada ko‘rsatilgan mud-datda o‘tkaziladi.

Qo‘mita majlisi qo‘mita a’zolarining uchdan biriga teng kvorum to‘plangan holatda qonuniy bo‘ladi.

Qo‘mitaga kelib tushadigan masalalar uch boskichdan o‘tadi. Birinchisida, qo‘mita ularning muhimlik darajasini aniqlaydi va shun-ga muvofiq ko‘rib chiqish tartibini belgilaydi. Keyin qo‘mita bo‘g‘in-larining dokladidan keyin ish mohiyatan ko‘rilib muhokama qilinadi. Chaqiruv qogozi bo‘yicha kelgan guvohlar va shaxslar o‘zining eks-pert bahosini va ko‘rsatmalarini beradilar. Qo‘mita muhokama etila-yotgan masalaga taalluqli hujjatlar, audio va videotasmalarni ko‘rib chiqadi. Qoidaga ko‘ra ish ochiq tarzda ko‘riladi, televideniyaga ham tez-tez chiqarib turiladi. Palatalar reglamentida maxsus ko‘rsatilgan holatlarda, ishni ko‘rish «yopiq eshiklar ortida» o‘tkaziladi. Masalan, Senatda qo‘mitalarning yopiq majlislari davlat xavfsizligiga taalluqli axborotni, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar, tijorat sirlari kabi ma’lumotlarni sir saqlash za-ruriyatidan kelib chiqib o‘tkaziladi. Oxirgi bosqich – muhokama, mo-

139

hiyatan qaror qabul qilish va muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha qo‘mita dokladini tasdiqlashdan iborat.

Qo‘mita dokladi matniga kamchilikning fikri hamda qo‘mita a’zolarining alohida fikrlari kiritiladi. Loyihani qabul qilish yoki qol-dirish to‘g‘risidaga tavsiya bilan birga dokladda, yana ehtimol tuti-layotgan byudjet xarajatlariga baho, byudjetga qarashli korxona va shaxslarning umumiy soni, uning shaxsiy hayot daxlsizligiga ta’siri kabilar bo‘lishi kerak.

Kongress ishining shakllaridan biri palatalarning qo‘mitasnda masalalarni qo‘rib chiqishdan iborat. Vakillar palatasida bu shakl mo-liyaviy «bill»lar va o‘ta muhim qonun loyihalarining muhokamasida qo‘llaniladi. Senatda palatalar qo‘mitasi faqat shartnomalarni ko‘rib chiqayotganda yig‘iladilar.

Palatalar qo‘mitasining ish tartibida palata reglamentlaridan muhim farqlari bor. Masalan, palatalar qo‘mitasining Vakillar palata-sidagi ishida kvorum 100 kishidan iborat, odatdagi majlisda esa 218 kongressmen kerak. Unda nommanom ovoz berish o‘tkazilmaydi. Qonun loyihalari faqat o‘rganiladi. Palatalar qo‘mitasida masalalarni muhokama qilish bosqichlari quyidagicha: umumiy bahslar, qonun loyihasini o‘qish va tuzatishlarni muhokama qilish, Vakillar palatasiga qonun loyihasini ma’qullash yoki bekor qilish to‘g‘risidagi tavsiya bilan qabul qilingan qarorni uzatish. Palatalar qo‘mitasida raislikni spiker emas, balki o‘zlari tomondan tayinlangan palata a’zosi bajaradi.

Qonunchilik faoliyati Kongressning qonun tashabbuskorlik faoliyati me’yoriy aktlar, «bill»-

lar (qonunlar), rezolyusiyalar va buyruqlar ko‘rinishida gavdalanadi. «Bill»lar, Prezident ma’qullagandan yoki uning vetosi olib tashlan-

gandan keyin qonun (akt, statut) maqomiga kiradi. Ular ikki xil, ya’ni ommaviy va xususiy bo‘ladi. Birinchisi umumxarakterdagi akt bo‘lsa, ikkinchisi individual qo‘llanadigan yoki lokal harakatdagi akt hisoblanadi.

Kongress uch turdagi rezolyusiya – qo‘shma, o‘xshash va oddiy rezolyusiya qabul qiladi. Qo‘shma rezolyusiyalar amalda «bill»lardan, u na qabul qilinishi tartibi va na ularning reglamenti bo‘yicha farq qiladi.

Ko‘pincha harakatdagi qonunlarga o‘zgarishlar qo‘shma rezolyu-siyalar bilan, aksincha, qo‘shma rezolyusiyaga o‘zgarishlar qonunlar bilan kiritiladi. «Bill»lardagi kabi qo‘shma rezolyusiyalar ham Prezi-dentga imzolash uchun beriladi. Konstitutsiyaviy tuzatishlar loyihalari

140

qo‘shma rezolyusiyalar shaklida qabul qilinadi. Ular ikkala palataning uchdan ikki qismdan iborat ko‘pchilik ovoz bilan ma’qullansa, Prezi-dent sanksiyasi olinmasdan shtatlarning qonunchilik majlislariga rati-fikatsiya uchun yuboriladi. O‘xshash rezolyusiyalar ikkala palata fao-liyatiga taalluqli bo‘lib, me’yoriy xarakterga ega emas va Prezident sanksiyasi ham kerak emas. Amadda o‘xshash rezolyusiyalarning kuchi faqat Kongressga tegishli. Oddiy rezolyusiyalar har bir palata tomonidan alohida qabul qilinadi va asosan palatalarning ikki tashkiliy masalalarini reglamentlaydi.

Buyruqlar ham har bir palata tomonidan alohida qabul qilinib, individual qo‘llaniladigan farmoyishlarni o‘z ichiga oladi.

Qonun loyihalarini kiritish jarayoni juda oddiy. Vakillar palatasi-da qonun loyihasining matni palata klerkining stolida turadigan «xop-per» degan maxsus qutichalarga tashlanadi. Senatda bu rasm-rusum palata raisining roziligi bilan «ertalabki majlis» vaqgida Senatorning qisqacha nutqi bilan bajariladi. Senatorlar va Kongressmenlar qonun loyihasini mohiyatan taklif etmasdan, ko‘rib chiqish haqidagi arzno-malarni palataga kiritish bilan chegaralanadilar. Bu holatda qonun loyihasini ishlab chiqish doimiy qo‘mitaga yoki masalani u yoki bu tarzda hal bo‘lishiga manfaatdor bo‘lgan, o‘z xizmatini taklif etgan lobbichi tashkilotlarga topshiriladi.

Loyiha rasman kiritilgandan keyin u maxsus tipografik blankaga, qonun loyihasining qisqacha nomi tartib raqami, hamda loyihani taq-dim etgan va palatadan uni qo‘llabquvvatlagan a’zolar (Vakillar pala-tasida ular 25 kishidan ko‘p bo‘lmasligi kerak) ko‘rsatilgan holatda yoziladi. Matn har bir satrga tartib raqami berilgan varaqlarda yozila-di. Bu, loyihaga tuzatish kiritish va muhokama jarayonlari yengil kechishi uchun qilinadi.

Hamma qonun loyihalari uch o‘qishda o‘qiladi. Agar palata bir ovozdan boshqacha tartib belgilamagan bo‘lsa, ular har xil kunda o‘tkaziladi. Birinchi o‘qishda, qoidaga ko‘ra, faqat loyihaning nomi o‘qiladi va uni qo‘mitaga yuborish masalasi hal qilinadi. Doimiy qo‘-mita zaruriyat bo‘yicha loyihani keyingi ko‘rib chiqish tartibini aniqlagan holda, uni qo‘mita bo‘limiga yuboradi. Bu bosqichda loyi-haning taqdiri butunlay qo‘mitaning qo‘lida bo‘lib, palata qonun loyihasini palataga qaytarish huquqidan kam foydalanadi.

Qonun loyihasini palatada rais yoki uning topshirig‘i bilan, ko‘p-chilikdan bo‘lgan qo‘mita a’zolaridan biri doklad qiladi. Palata qonun

141

loyihasini tegishli taqvimga kiritadi, zarur holatlarda uni kechiktirmas-dan ko‘rib chiqishi mumkin.

Palatada muhokama qilinishdan oldin loyiha to‘liq (ikkinchi o‘qish) o‘qib chiqiladi. Muhokama (bahslar) vaqtida deputatlar qonun loyihasiga tuzatish taklif etish huquqiga ega.

Palatalarning qoidalarida alohida talablar bo‘lib, ular qonun loyi-hasiga «hujumchilar»ning tuzatishlarini ham, muhokama vaqtini asos-siz cho‘zib yuboradiganlarni ham cheklaydi. Masalan, Senat regla-mentida qonun loyihasini butkul rad etadigan tuzatish kiritish taqiq-langan. Ikkala palatada qonun loyihasi predmeti bo‘yicha qo‘mita a’zolari tuzatish kiritish huquqiga ega.

Tuzatish, rais yoki palata a’zosining talabiga ko‘ra yozma tarzda taqsim etilishi kerak. Agar u bir qancha savollarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, uning muhokamasi ko‘rsatilgan masalalar bo‘yicha alohida o‘tkazilishi mumkin.

Tuzatishlar, ishtirok etayotgan palata a’zolarining ko‘pchilik ovo-zi bilan ma’qullangan holatda, loyiha matniga kiritiladi. Ovoz berish-ga qadar deputat o‘zi taklif etgan tuzatishni qaytarib olishi mumkin. Qonun loyihasi uchinchi o‘qishga tayinlanganda, uning matniga tuza-tish kiritishga ruxsat berilmaydi, agar palata bir ovozdan boshqacha tartib o‘rnatmasa. Qonun loyihasi bo‘yicha to‘liq ovoz berilgungacha, u yana doimiy qo‘mitaga yuborilishi mumkin, u yerda ham birinchi marta ko‘rib chiqilgandagidek, matniga tuzatish kiritish mumkin emas (faqat taklif etishi mumkin). Qonun loyihasi qayta bosib chiqaril-gandan va uchinchi o‘qishdan keyin ovozga qo‘yiladi.

Qonun loyihalarini palatada ko‘rib chiqish tartibiga har doim ham amal qilinavermaydi. Uni tezlatish maqsadida palatalar ko‘pincha umumiy qoidani buzib, faqat loyihalar nomini o‘qish bilan cheklana-dilar, muhokama, tuzatish kiritish va ovozga qo‘yish rasm-rusumlarini soddalashtiradilar. Bunday holat odatda, Kongress sessiyalarining oxirida sodir bo‘ladi, chunki qo‘mitalardan kelib tushishiga qarab, Kongress bir, ikki kunda o‘nlab qonun loyihalarini kun tartibiga ham qaramasdan ovozga qo‘yadi va qabul qiladi.

Bitta palata tomonidan ma’qullangan qonun loyihasi boshqa palataga yuboriladi. U yerda ham yuqoridagi tartibda muhokama qili-nadi. Agar uning matniga tuzatish kiritilmagan bo‘lsa, unda palatalar raislari (birinchi bo‘lib spiker imzolaydi) imzolagandan keyin Prezi-dentga yuboriladi. Agar unga tuzatish kiritilgan bo‘lsa, qonun loyiha-

142

sini taqdim etgan palata yo rozi bo‘ladi yoki uni inkor etib, kelishuv qo‘mitasi chaqirish taklifi bilan o‘sha palataga murojaat qiladi. Keli-shuv qo‘mitasining qarori birinchi navbatda, loyihaga tuzatish kiritgan palataga doklad qilinadi. Bir xil shaklda qabul qilingan qonun loyi-hasi, imzolangandan keyin Prezidentga yuboriladi.

Prezident qonun loyihasini imzolashdan bosh tortib o‘z e’tirozlari bilan birga uni taklif qilgan palataga qaytarishi mumkin (veto huquqi). Vetoni yengib o‘tish uchun har bir palata (dastlab, qonun loyihasi qaytarilgan palata) uni uchdan ikki qism ko‘pchilik ovoz bilan qaytadan qabul qilishi kerak. Ushbu holatda ovoz berish nomma-nom bo‘lib, qonunlarga qanday ovoz berilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar palata jurnaliga yoziladi. Ovoz berish natijalari ijobiy bo‘lsa, qonun loyihasi Prezidentning imzosisiz kuchga kiradi. Shuningdek, agar Prezident 10 kun ichida, (yakshanbadan tashqari) o‘z xulosasini bermasa (agar bu paytda Kongress o‘z sessiyasini to‘xtatmagan bo‘lsa) ham kuchga kiradi. Kongress sessiyasi to‘xtagan bo‘lsa, qonun loyihasi aniq qay-tariladi va yuqorida qo‘rsatilgan tartibda qaytadan ko‘rib chiqilmaydi.

Qonunlar Prezident tomonidan imzolangan paytdan yoki uning vetosi yengib o‘tilgandan keyin kuchga kiradi, faqat, qonun matnida kuchga kirish muddati ko‘rsatilgan holat bundan mustasno.

Qonunlar bevosita kuchga kirgandan keyin «Pabliklov» seriyasida nashr etiladi va unga tegishli raqam beriladi. Uning birinchi qismi Kongressning tartib raqamini, ikkinchisi statut maqom)yoki rezolyusi-yaning tartib raqamini bildiradi.

Yilning oxirida Kongressning hamma aktlari jamlanadi va ular xronologik tartibda «Qo‘shma Shtatlar statutlarining to‘liq to‘pla-mi»da e’lon qilinadi. Ko‘rsatilgan ikkita rasmiy nashrdan tashqari Kongress qonunchiligi «Qo‘shma shtatlar qonunlar to‘plamida» e’lon qilinadi, bunda qonun me’yorlari (qonunlarning o‘zi emas) ularning boshqarish predmetiga qarab to‘planadi.

AQSh Konstitutsiyasi va undan oldingi bir qator aktlari1776-yilgi mustaqillik Deklaratsiyasi, 1781-yilgi Konfederatsiya moddalari va 1787-yilgi Shimoliy g‘arbiy hududdlar haqidagi Aktlar bir tizimga keltirilgan. Lekin ular To‘plamning «AQShning organik qonunlari» bo‘limida e’lon qilinadi.

Qonunlar to‘plamining ushbu tizimi zamonaviy rivojlangan ame-rikacha huquqqa muvofiq emasligini amerikaliklarning o‘zlari ham tan oladilar. Biroq, shunga qaramay, ushbu tizimlashtirish o‘z afzallik-

143

lariga ega. Avvalo, bu – qonunchilik hujjatlari bilan tanishish qulay-ligi va osonligida, yana muhim tomoni shundan iboratki, u qonunchi-lik boshqaruvidagi qarama-qarshilik va kamchiliklarni topib, tezda bartaraf etishga imkon beradi.

Qonunlar To‘plami har olti yilda qayta nashr etiladi. Oxirgi nashr 1989 yilda qilingan. Har yili «To‘plamga qo‘shimchalar» e’lon qili-nib, u bir yilda amaddagi qonunchilik bilan kiritilgan o‘zgarishlardan iborat bo‘ladi.

Moliyaviy qonun loyihalarini qabul qilish rasmrusumi boshqa qonun loyihalarini ko‘rib chiqish tartibidan ko‘p ham farq qilmaydi, lekin quyidagi qoidalar bilan tuzatish kiritiladi. Davlat daromadlari (soliqlar va boshqalar) to‘g‘risidagi qonun loyihalari faqat Vakillar palatasi tomonidan taklif etilishi mumkin. Senat faqat ularni to‘xtatish yoki matniga tuzatishlar kiritishga hakli. Boshqa qonun loyihalaridan farqli o‘laroq, moliyaviy qonun loyihalari faqat «bill» shaklida taqdim etilishi mumkin. Shunda loyihalar Vakillar palatasida o‘tkazilayotgan istalgan majlisda muhokamaga qo‘yilish huquqiga ega bo‘ladi. Moli-yaviy «bill»larning o‘tishida palatalarning moliyaviy qo‘mitalari muhim rol o‘ynaydi. Masalan, Senatda boshqa hamma qo‘mitalar pul ajratishni ko‘paytirish to‘g‘risida taklif kiritishga haqli emas; bu tak-liflar harakatdagi qonunlar yoki shartnomalar, hamda Kongressning o‘sha sessiyasida avval qabul qilingan aktlar va rezolyusiyalar talabla-rini bajarishni maqsad qilishi bundan mustasno.

Byudjetni tasdiqlash tartibini alohida ta’kidlash lozim. 1985 yilgi «Mutanosib byudjet va defisitning favqulotdagi nazorati» to‘g‘risidagi qonun bilan o‘rnatilganidek, byudjetni tasdiqlash quyidagi bosqichlar-dan iborat. 3 yanvardan keyin birinchi dushanbada Prezident Kong-ressga keyingi moliyaviy yil byudjetining loyihasini yuboradi. Kong-ress uni Byudjet boshqarmasiga yuboradi, u 15 fevralda loyiha bo‘yi-cha palatalarning byudjet qo‘mitalariga hisobot taqsim etadi. Shu paytdan e’tiboran byudjetni ishlab chiqishga palatalarning doimiy qo‘mitalari jalb qilinadi. Ular 26 fevralgacha o‘zi xulosa va takliflarini taqsim etishi kerak. Byudjet qo‘mitalari 1 aprelga byudjet bo‘yicha muvofiq keluvchi rezolyusiya loyihasi tayyorlaydilar va 16 aprelgacha Kongress uni qabul qiladi. Shundan boshlab, keyingi moliyaviy yilda (o‘sha taqvim yilining 1 oktyabrida boshlanadi) pul ajratish to‘g‘risida qonun loyihalari ishlanadi.

144

Shartnomalarni tasdiqlash Shartnoma Senatda ovozga qo‘yilishidan oddin turli kunda, uch

o‘qishdan o‘tishi kerak. Birinchi o‘qish Senatni shartnoma bilan tanish-tirish uchun xizmat qiladi. Bu bosqichda shartnomalarni doimiy qo‘mi-talarga yuborish, uning matnini bosib chiqarish va uni Senatning yopiq majlisida ko‘rib chiqish to‘g‘risidagi avval qabul qilingan farmoyishni bekor qilish to‘g‘risidagi takliflarga ruxsat beriladi. Hamma shartno-malar tashqi munosabatlar bo‘yicha doimiy qo‘mitaga (Senat bir ovoz-dan boshqacha hal qilmasa) yuboradi. Qo‘mita shartnomani muhokama qilgandan keyin qaror qabul qiladi va bu haqda palataga doklad qiladi. Qo‘mita shartnomani ko‘rib chiqishni noma’lum muddatga qoddirib, qaror qabul qilishdan bosh tortishi tez-tez bo‘lib turadi.

Qo‘mita tomonidan palataga berilgan shartnomalar, ijroiya hoki-miyati Senatga tasdiqlash uchun yuborgan masalalar taqvimiga kiriti-ladi. Shu vaqtdan e’tiboran qo‘mitaning shartnoma ustidan rasman yurisdiksiyasi yo‘qoladi. Amalda qo‘mitaning rahbariyati shartnoma palata orqali o‘tishini muvofiqlashtirishda davom etadi, bunda u bahs-larda ustun huquqlarga ega bo‘ladi.

Shartnoma palatada kamida bir kun turganidan keyin Senat muho-kama qilishga kirishadi. Shartnoma ikkkinchi marta o‘qiladi va, agar bahslar bo‘lmasa, ovozga qo‘yiladi.

Agar tuzatishlar va sharhlar taklif etilgan bo‘lsa, birinchi navbat-da tashqi munosabatlar bo‘yicha doimiy qo‘mitaning taklifi doklad qilinadi.

Shartnomaga tuzatishlar Senat tomonidan yo alohida, yo umum holda qabul qilinadi. Keyin ma’qullash to‘g‘risidagi rezolyusiyaga ilova qilib kiritilgan sharhlar qabul qilinadi. Tuzatishlar va sharhlar oddiy ko‘pchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Keyin shartnoma Senatga ma’qullash uchun kiritiladi, ishtirok etuvchi Senatorlarning uchdan ikki qismi ovoz bersa, tasdiqlangan hisoblanadi. Shartnomalar muho-kamasi ochiq, zarur hollarda yashirin o‘tkaziladi. Yopiq majlis bo‘l-ganda palataning senatorlari va mansabdor shaxslar axborotni sir saq-lash majburiyatini oladilar. Uni buzish Senatorni palata tarkibidan chetlatishga olib kelishi mumkin.

Shartnomani ko‘rib chiqishni yangi Kongress sessiyasiga o‘tka-zish mumkin emas, biroq o‘sha Kongressning muddati davrida shart-nomalarni bitta sessiyada ko‘rib chiqish tugallanmagan bo‘lsa, keyingi sessiyada muhokamasi to‘xtatilgan joyidan davom ettiriladi.

145

Mansabga tayinlashni ma’qullash rasm rusumi Prezidentning tayinlash bo‘yicha takliflari Senat tomonidan te-

gishli qo‘mitaga beriladi. Senatning reglamenti ushbu masala bo‘yicha qo‘mitalarning predmetli vakolatini belgilamaydi. Biroq o‘rnak voqealar (presedent) bilan o‘rnatilganidek, masalan, sudyani tayin-lashda hujjatlar yuridik qo‘mitaga, diplomatlarni tayinlashda – tashqi munosabatlar qo‘mitasiga yuboriladi va sh.k. Doimiy qo‘mitalarga ish yuborishda bahslar o‘tkazilmaydi, palata raisi yakka tartibda hal qiladi. Biroq, predmetli vakolat buzilgan holatda Senat ko‘pchilik ovoz bilan raisning qarorini o‘zgartirishi va masalani boshqa qo‘mita-ga yuborishi mumkin. Doimiy Qo‘mita palatadan hujjatlarni olgandan keyin, uni ko‘pincha, o‘zining bo‘limi (yordamchi qo‘mita)ga beradi. Yordamchi qo‘mita masalani ochiq majlisida ko‘rib chiqadi, qaror qabul qiladi va hujjatlarni o‘z tavsiyalari bilan Qo‘mitaga qaytaradi. Qo‘mita o‘z navbatida yordamchi qo‘mitaning dokladini muhokama qiladi va ushbu borada qabul qilingan qarorini Senatga doklad qiladi.

Senat tayinlash masalasini taqvimga kiritilgan tartibda ko‘rib chiqadi. Taqvim Senatga ijroiya hokimiyat tomonidan tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Ahamiyatsizroq mansablarga tayinlash masala-lari butun ro‘yxat bilan ko‘rib chiqiladi.

Sessiya ketayotgan paytda muhokama etilayotgan masalalar bo‘yicha Senat qaror qabul qilmasa (va agar Prezident qayta taqdim qilmasa), keyingi sessiyada ko‘rilmaydi. Xuddi shunday tartib Senat majlisini 30 kundan ko‘p muddatga ko‘chirishda ham qo‘llaniladi.

Prezidentni saylashning favqulodda tartiboti Konstitutsiyaga kiritilgan XII tuzatishga muvofiq, agar da’vogarlar-

dan birontasi saylovchilar kollegiyasining mutlaq ko‘pchiligyning ovo-zini to‘plamasa, Vakillar palatasi ko‘proq ovoz to‘plagan uchta da’vogar orasidan Prezidentni saylaydi. Bunday holatda ovoz berish shtatlar bo‘yicha o‘tkaziladi, har bitta shtatning vakili deputatlar sonidan qat’iy nazar, faqat bitta ovozga ega bo‘ladi. Kvorumni kamida uchdan ikki shtatlar bo‘yicha vakillar Palatasining a’zolari tashkil etadi. Ovoz berish byulleten bo‘yicha o‘tkaziladi. Hamma shtatlarning ko‘pchilik ovozini to‘plagan nomzod Prezidentlikka saylangan hisoblanadi.

Impichment tartiboti Impichment tashabbusi bilan vakillar Palatasi chiqadi. Impich-

ment bo‘yicha ta’qib arznomalar, Prezidentning yo‘llanmasi va bosh-qa sabablar bilan o‘tkaziladi. Lekin, faqat palata a’zolarigina ishni

146

qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi rezolyusiyani kiritishi mumkin. Vakillar pala-tasiga kelib tushgan hujjatlar yuridik yoki maxsus qo‘mitaga yuborila-di. U yerda aybning asoslanganlik darajasi aniqlanadi va tekshirish o‘tkazish uchun asos bor yoki yo‘qligi to‘g‘risida Palataga doklad qilinadi. Agar qo‘mita ishni tekshirish mumkin deb hisoblamasa, pala-taning roziliga bilan u to‘xtatiladi.

Agar palata ishni qo‘zg‘atish to‘g‘risida rezolyusiya kiritsa, huj-jatlar, qoidaga ko‘ra, impichment moddasini tuzish uchun yuridik qo‘mitaga yuboriladi. Impichment moddalari palata tomonidan (oddiy ko‘pchilik ovozda) tasdiqlangan holatda ishni mohiyatan ko‘rib chiqish uchun Senatga beriladi.

Senat impichment moddalarini rad qilishi mumkin emas va ishni ko‘rib chiqish uchun qabul qilishi kerak. Sudya vakolatini bajarish uchun Senatorlar qasam ichadilar yoki so‘z beradilar. Prezidentni ayblash bo‘yicha ishni ko‘rib chiqishda majlisni AQSh Oliy sudining raisi olib boradi. «Impichment tartibida ishni ko‘rib chiqish qoidasi» dalillar taqdim etish, guvohlarning so‘rog‘i va tomonlar fikrlarini eshitishni nazarda tuta-di. Impichment sudi Vakillar palatasi tomonidan e’lon qilingan ayblov bandlari bo‘iicha ovoz berish bilan tugatiladi. Aybdor deb tan olish uchun senatorlarning kamida uchdan ikki qismining roziligi zarur.

Mavzu bo‘yicha savollari: 1. AQSH Vakillik palatasi vakolat va vazifalarini tavsiflab bering? 2. AQSH Senati vakolat va vazifalarini tavsiflab bering? 3. AQSH Kongressi qaysi muhim masalalar yuzasidan qarorlar

qabul qilishini aytib bering? 4. AQSH Kongressi qaysi qonun hujjatlariga asosan o’z faoliya-

tini olib boradi? 5. AQSHda Qonunlarni qabul qilish jarayonini aytib bering?

Mustaqil ish torshiqlari: 1. AQSh dagi siyosiy tizimni tahlil etish; 2. AQSHda Parlamentarizmning shakllanish va rivojlanish bos-

qichlarini bilish; 3. AQSH Kongressida vakolatlar bo’linishi va vazifalar taqsim-

lanishi haqida bilish; 4. AQSH Kongressining asosiy va yordamchi organlari haqida

tushuncha berish;

147

7–BOB. FRANSIYA SIYOSIY TIZIMI 7.1. Fransiya Milliy Assambleyasining shakllanish tartibi Dars o‘quv maqsadi: – Fransiyadagi siyosiy tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; – Fransiyadagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va konsti-

tutsion islohotlar muammosini tadqiq etish; – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; – Siyosiy jarayonlar va munosabatlarga ta’sir etuvchi iqtisodiy,

ijtimoiy, etnik va diniy omillar haqida tushuncha berish; Tushunchalar va tayanch iboralar: siyosiy tizim, Milliy assam-

bleya, Senat, Buyuk fransuz inqilobi, Parlament, deputat, prezidentlik tizimi.

Fransiyada hozirgi zamon parlamentarizmining shakllanishiga

qirollik hokimiyatini bekor qilgan Buyuk Fransuz Inqilobi tufayli 1792 yili asos solingan. Davlat boshqaruvining parlamentar shakli Fransiyaning Uchinchi (1875-1940-yillar) va To‘rtinchi (1944-1958- yillar) Respublikalarining siyosiy mohiyatini tashkil etgan. Rasman bu an’ana Beshinchi Respublika (1958-yil may oyidan beri mavjud) dav-rida ham saqlanib kelmoqda.

Kuchli Prezidentlik tizimini joriy etgan 1958-yilgi Konstitutsiya-ning dastlabki matnida mamlakatning markaziy vakillik organi vako-latlari birmuncha cheklab qo‘iildi. Davlat rahbarini saylashda yangicha – to‘g‘ridan to‘g‘ri va umummilliy saylov tartibini joriy etgan 1962-yilgi konstitutsiyaviy islohotlardan so‘ng parlamentning ahamiyati kamaydi. Bu islohotlar natijasida parlamentning quyi palatasi – Milliy Assam-bleya (Milliy majlis) ham, Respublika Prezidenti ham o‘z vakolatlarini yagona bir manba – saylovchilar korpusidan oladigan bo‘ldi. Ammo, tizimga kiritilgan bu yangi o‘zgarishlarga qaramay, Parlament o‘zida anchagina muhim vakolatlarni saqlab qoldi.

Parlamentning ahamiyati na faqat huquqiyyuridik jihatdan, balki mamlakatdagi siyosiy kuchlarning o‘zaro real munosabatlari bilan ham belgilanadi. Beshinchi Respublikada parlamentning ahamiyati

148

izchillik bilan oshib bordi, va bugungi kunga kelib, mamlakatda vakil-lik organi muhim siyosiy kuchga aylandi.

Fransiya oliy qonunchilik organi Milliy Assambleya va Senatdan iborat. Milliy Assambleya tarkibida 577 nafar deputat bo‘lib, ulardan 555 nafari metropoliyadagi 555 saylov okrugidan, va qolgan 5 nafari dengiz orti hududlaridan, 15 nafari dengiz orti Departamentlaridan hududiy jamoalar besh yillik vakolatga, ikki turda o‘tuvchi umummil-liy saylovlarda ko‘pchilik ovoz bilan saylanadilar.

Birinchi turda saylanishi uchun, nomzod ro‘yxatga kiritilgan saylovchilar sonining chorak qismidan kam bo‘lmagan miqdorda va berilgan ovozlarning yarmidan ko‘p ijobiy ovoz olishi kerak bo‘ladi. Birinchi turdan bir hafta keyin ikkinchi tur saylovlari bo‘lib o‘tadi. Unda birinchi turda eng yaxshi natijaga erishgan ikki nomzod qatna-shadi. Bu turda nisbatan ko‘pchilik ovoz olish kifoya, lekin olingan ovozlar soni ro‘yxatga kiritilgan saydovchilar ovozining 12,5% idan kam bo‘lmasligi lozim. Bu shart unchalik katta bo‘lmagan partiyalar-ning faoliyatini qiyinlashtirib qo‘yadi. Fransiyadagi ko‘ppartiyaviylik sharoitida saylovlarda asosiy kurash ikkinchi turda bo‘lib o‘tadi.

Saylov okruglarining kattakichikligi har xil bo‘lishi mumkin (o‘r-tacha, taxminan 100 ming fuqaroga bir nafar deputat to‘g‘ri keladi). Har bir saylovchi kerakli hujjatlarni ko‘rsatib, shaxsan o‘zi ro‘yxatdan o‘tishi lozim. Ammo bu majburiyat bajarilmagani uchun jazo chorasi ko‘rilmaydi. Saylov ro‘yxatlari doimiydir; ular har bir depara (kom-muna)da va har bir ovoz berish byurosida tuziladi hamda har yili 1 sentyabrdan keyingi yil fevralining oxirgi kunigacha qayta ko‘rib chiqiladi. Har bir saylovchiga maxsus yorliqcha (kartochka) beriladi, saylovchilar ovoz berishga kelganlarida uni ko‘rsatishadi va muhr bostirib oladilar. Umumiy qoida bo‘yicha har bir saylovchi bir ovozga ega bo‘lib, ovoz berishga shaxsan o‘zi keladi. Shaxsan o‘zi kela olmagan saylovchi ishonch yorlig‘i bilan o‘z ovoz berish huquqini boshqa saylovchiga topshirishi mumkin.

Milliy assambleyaga nomzod bo‘lish uchun Fransiya fuqarosi bo‘lish bilan birga, 23 yoshdan kichik bo‘lmaslik talab etiladi. Milliy assambleyaga nomzodi qo‘yilayotgan kishidan 1000 frank miqsorida garov olinadi. Agar nomzod saylov okrugida berilgan ovozlarning 5% foizdan kam bo‘lmagan miqdorda ovoz olsa, bu garov qaytarib berila-di. Har bir okrugdan bir deputat saylanadi.

149

Nomzod bilan bir vaqtning o‘zida uning o‘rinbosari ham o‘z nomzodini saylovga qo‘yadi. Bu o‘rinbosar haqiqiy nomzod deputat-likka saylanganidan keyin vafot etsa, iste’foga chiqsa, huqumatga va yoki Konstitutsiyaviy kengashga a’zo qilib tayinlansa, deputatlik vakolatini qabul qilib oladi.

Deputatlikka nomzod saylovlarda faqat bir okrugdan ishtirok etishi mumkin. Biroq bir palata a’zosi boshqa palataga saylovlarda ishtirok etishi taqiqlanmaydi, agar u saylovlarda g‘olib chiqsa, o‘zi-ning birinchi palatadagi a’zoligini to‘xtatadi. SHuningdek, parlament a’zolari boshqa vakillik organlariga, masalan, mahalliy – kommuna va departament kengashlariga bo‘lgan saylovlarda ham o‘z nomzodlarini qo‘yishlari mumkin.

Parlamentga saylovlar bo‘lib o‘tgach, Hukumat iste’foga chiqada va agar Prezident Milliy assambleyani tarqatib yuborib, saylovlarni qaytadan o‘tkazishga qaror qilmasa, saylangan partiyaviy ko‘pchilik yangi Mahkama tuzish imkonini qo‘lga kiritadi.

Parlamentning yuqori palatasi bo‘lmish Senat ikkilamchi ovoz berish bilan saylangan 321 senatordan tashkil topadi, shu jumladan: ularning 309 nafari mahalliy hukumat organlaridan, 12 nafari esa, fransuz xalqining xorijdagi qismidan vakil bo‘ladi. Senatdagi 309 nafar mahalliy huqumat organlari vakillarining 304 nafari metropoliya va dengizorti departamentlaridan, shu jumladan, 296 nafari metropo-liya departamentlaridan; 8 nafari dengizorti departamentlaridan; 2 nafari dengizorti hududiy kengliklar Mayott va Sen Pere Mikelondan; 3 nafari dengizorti hududlar – Fransuz Polineziyasi, ValliseFutuna hamda Yangi Kaledoniyadan vakil bo‘ladi.

Senat 9 yillik muddatga departamentlardagi saylovchilar kollegi-yalari – deputatlari, Viloyat kengashlari, Tuman kengashlari, munisi-pal kengashlar tomonidan bilvosita ovoz berish yo‘li bilan saylanadi.

Beshinchi Respublika asoschilarining fikri bo‘yicha, Senatning o‘ziga xos yo‘l bilan tashkil topishi shartsharoitlari unga Milliy assambleyadan farqli siyosiy qiyofa beradi. Senatning tarkibi bir vaqt-da yangilanmasdan, uch bosqichda, har gal uchdan bir qismning yan-gilanishi bilan davom etishi yuqori palataga saylovchilar korpusining ta’sirini kamaytiradi va Senatning belgilangan siyosiy yo‘lini qo‘qqis-dan o‘zgartirib yuborishga imkon qoldirmaydi.

Senat asosan uch bosqichli saylovlarda shakllanadi. Senatorlar har bir departamentda kollegiyalar tomonidan saylanadilar. Saylovchilar

150

kollegiyasining umumiy miqsori taxminan 108 ming nafar a’zodan iborat bo‘lib, shulardan taxminan 600 nafari deputat, 3 ming nafardan ziyodi viloyat va tuman kengashlari vakillari, hamda 104 ming nafar-ga yaqini munisipal kengash vakillaridan tashkil topadi.

Senatorlar saylovlari departamentlarning bosh shaharlarida ikki tizim bo‘yicha o‘tadi. Birinchi tizim – mutanosiblik (proporsional) tizimi – palataga besh yoki undan ortiq a’zo saylaydigan departamentlarda qo‘llaniladi. Fransiyada bunday departamentlar soni – 13 ta, ulardan saylanadigan senatorlar soni esa, – 69 ta. Qolgan departamentlarda ikki turda o‘tuvchi ko‘pchilik ovoz (majoritar) tizimi qo‘llaniladi.

Yuridik jihatdan, har bir fransuz fuqarosi faol saylovchilik huqu-qidan foydalanish uchun saylov o‘tkazish paytida o‘n sakkiz yoshga to‘lgan va fuqarolik huquqi hamda siyosiy huquqlarga ega bo‘lishi lozim. Shuningdek, o‘zlari qatnashayotgan saylov okrugida olti oydan kam bo‘lmagan muddatdan beri yashab kelayotgan bo‘lishlar shart.

Ruhiy xastalar, jinoyatchilik hamda huquqbuzarlik tufayli sudlan-gan shaxslarning qo‘pchilik qismi ovoz berish huquqidan mahrum eti-ladi. Shuningdek, qonunda ta’kidlangan jinoyatlar va tartibbuzarliklar uchun ozodliqdan mahrum etish muassasalaydda bo‘lib qaytgan shaxslar ma’lum muddat davomida saylovchilar ro‘yxatiga kiritilmay-di. Saylovchilar ro‘yxatini tuzish, uni quzatib borish, ovoz berishda ishtirok etish tartiblari Milliy Kengashga saylash bilan bir xil bajarila-di. Palatalar bir xil vakolatlarga ega, aniqrog‘i, ularda ko‘riladigan masalalar bir xil va ularning vakolatlari ham deyarli teng. Ular o‘rtasi-da farq faqat qonunchilik jarayonida hamda parlamentar nazorat soha-sidagina mavjud. Faoliyatida parlament a’zolari ishtirok etadigan organlar soni 70 dan oshadi, vdu jumladan ular orasida quyidagilarni sanash mumkin: Qamoqhonalarni boshqarish bo‘yicha oliy kengash, Milliy kutubhona Ma’muriy kengashi, Kinematografiya bo‘yicha Maslahat komissiyasi, Kodifikatsiya bo‘yicha Oliy komissiya, Ta’lim, fan va madaniyat bo‘yicha Milliy komissiya, Qurol ishlab chiqarishda tannarx bo‘yicha Qo‘mita, Informatika va erkinlik bo‘yicha Milliy komissiya, Harbiy xizmat ishlari bo‘yicha Doimiy kengash, Statistika bo‘yicha Milliy kengash, Yadroviy havfsizlik bo‘yicha Oliy kengash, Fransiya vinolar bo‘yicha Milliy qo‘mitasi va boshqalar. Parlament-dan tashqari bo‘lgan organlarga tayinlangan palata a’zolari tegishli doimiy komissiyalar bilan aloqada bo‘ladilar. Fransuz parlamenta-riylari xalqaro hayot jabhalarida ishtirok etadilar. Ular ko‘pincha turli

151

xil delegatsiyalar tarkibiga kiritiladilar. Palatalarning komissiyalari boshqa mamlakatlarga, xalqaro tashkilotlar huzuriga o‘z missiyalarini Yao‘llaydilar. Parlament turli xil xalqaro tashkilotlarga o‘z vakillarini jo‘natadi. Masalan, Milliy assambleyaning 12 a’zosi va ularning 12 o‘rinbosari hamda Senatning 6 a’zosi va ularning 6 nafar o‘rinbosari Yevropa Kengashining Maslahat yig‘ini majlislarida ishtirok etadilar.

7.2. Fransiya siyosiy partiyalarining mamlakat parlamentini

shakllantishdagi roli Dars o‘quv maqsadi: – Fransiyadagi siyosiy tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; – Fransiyadagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va konsti-

tutsion islohatlar muammosini tadqiq etish; Tushunchalar va tayanch iboralar siyosiy tizim, Milliy assam-

bleya, Senat, Buyuk fransuz inqilobi, Parlament, deputat, prezidentlik tizimi, Konstitutsiya, kvestor, Versal saroyi, Burbonlar saroyi, Kvestura, kotibiyat.

Milliy assambleyadagi deputatlar qaysi partiyaga qarashli ekan-

liklariga qarab, u yoki bu siyosiy guruhlardan biriga kiradilar. Parla-mentdagi ko‘pchilikda yoki muxolifatda o‘z obro‘siga ega bo‘lgan, rasmiy vakil, o‘z siyosiy partiyasi yoki siyosiy harakatining ko‘zga ko‘ringan arbobi siyosiy guruhga raislik qiladi.

Har bir palatada parlament fraksiyalari tashkil etiladi, ularni siyosiy guruhlar deb ham atashadi. Parlament fraksiyalarida bir partiya a’zolari uyushadi. Fraksiya tuzilishi uchun unga a’zo bo‘lganlar soni Milliy assam-bleyada 20 nafardan, Senatda esa, 15 nafardan kam bo‘lmasligi lozim.

Siyosiy guruh o‘z maqsadlari haqida siyosiy deklaratsiya chop etadi. Palatalarning doimiy komissiyalari va byurolari siyosiy guruh-larning vakillaridan proporsional tarzda shakllantiriladi. Amalda, pala-talarning reglamentlari taqiklashiga qaramay, siyosiy guruh raislari parlament yig‘inida bevosita ishtirok etmayotgan parlamentariylarning elektron tablodagi kalitidan foydalanib, ularning o‘rniga ham ovoz berib yuboradilar.

152

U yoki bu siyosiy guruhning siyosatiga to‘liq qo‘shilmaydigan parlamentariy ma’muriy jihatdan o‘z guruhining tartibintizomini o‘zi uchun qabul qilishi mumkin, bunday holda ular guruhga biriktirilgan, deb hisoblanadilar. Guruhlardan tashqarida qolgan, yoki guruhlarga biriktirilmagan hamda a’zo ham bo‘lmagan parlamentariylar ro‘yxatga olinmaganlar, deb ataladi.

Bir parlamentariy faqat birgina fraksiyaning a’zosi bo‘la oladi. Fraksiyalar palata byurosiga ro‘yxatdagi a’zolari, va fraksiyaga birik-kanlarning barchasi tomonidan imzolangan deklaratsiya topshirish orqali tuziladi. U yoki bu fraksiya tarkibida bo‘lmagan parlamentariy istalgan fraksiyaga qo‘shilishi mumkin. SHunda u, palataning‘ doimiy va boshqa komissiyalaridan fraksiyalarga joy ajratilishida, fraksiya tarkibida, deb hisoblaniladi.

Fraksiya a’zolari ma’lum bir tartibda ovoz berishga majbur qiluvchi partiyaviy tartibintizomga rioya qiladilar, bunday intizom turli fraksiyalarda turlicha bo‘ladi. Sotsialistlarda va kommunistlarda juda qatiy bo‘lsa, boshqa fraksiyalarda nisbatan bo‘shroq.

Fraksiya a’zolari majlislar zalining ma’lum sektorida, bir joyda jips o‘tiradilar. Sektorlar joylashuvi palata raislari tomonidan, frak-siyalar raislari bilan kelishilgan holda belgilanadi. Har bir frak-siyaning o‘z byurosi bo‘lib, u raisdan (fraksiya raisi) va rais o‘rinbosa-ridan iborat bo‘ladi. Byuro raisi va rais o‘rinbosari texnik xodimlardan tashkil topgan o‘z kotibiyatiga ega bo‘ladi.

Fraksiyalar parlament komissiyalariga a’zolar tayinlashadi, ular-ning raislari lavozimlari bo‘yicha raislar anjumanining a’zolari bo‘ladi va palata ish kun tartibini aniqlaydilar, bahsmunozaralar tashkil etish-da qatnashadilar; fraksiya raisi maxsus komissiya tuzilishini talab qilishi mumkin.

Palatalarning tashkiliy tuzilmasi 1958-yilgi Konstitutsiyada parla-ment faoliyati mexanizmlari va tashkiliy tuzilmasiga yetarli e’tibor qilinmagan. Bu borada zaruriy ma’lumotlar organik qonunlarda (par-lamentlarning faoliyati to‘g‘risidagi 58-1100 raqamli Ordonans, 1958-yil 17 noyabrdagi keyingi o‘zgarishlar bilan birga), oddiy qonunlar va Milliy assambleya hamda Senatning reglamentlarida keltirilgan.

Har bir palata o‘z reglamentini o‘zi qabul qiladi. Uni, reglament-lar tomonidan palatalar byurolariga berilgan vakolatlar asosida chiqa-rilgan Bosh yo‘riqnoma to‘ldiradi (Milliy assambleya reglamentining 15 va Senat reglamentining 102 moddasi).

153

Milliy assambleya Burbonlar saroyida, Senat esa, Lyuksemburg saroyida yig‘iladi. Ikkala palata ham birgalashib Kongress (Kongress yagona bir hol – Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritishni ratifikatsiya qilish masalasi ko‘rilayotgandagina yig‘iladi) o‘tkazilayotganida yig‘in Versal saroyida bo‘ladi.

Palatalar moliyaviy muxtoriyatga egadir. Har bir palata kollegial organ bo‘lmish o‘z byurosiga ega bo‘lib, bu organ vazifasi doirasiga palata ishi, eng avvalo uning yig‘ilishlari ustidan rahbarlik qilish va shuningdek palata xizmatlarini boshqarish kiradi. Byuro tarkibiga palata raisi, rais o‘rinbosarlari (Milliy assambleyada – 6, Senatda – 8), kotiblar (Milliy assambleyada – 12, Senatda – 8) va kvestorlar (har ik-kala palatada 3 tadan) kiradi. Milliy assambleya byurosi ikkala palata birgalikda Kongressga yig‘iladigan holda o‘z vazifalaridan tashqari, kongress byurosi vazifalarini ham bajaradi.

Milliy assambleya raisi palata binosining xonalaridan birida yashay-di, Senat raisi esa, Lyuksemburg saroyi binolaridan birida o‘z qarorgo-higa ega. Palatalarning raislari katta vakolatlarga ega. Respublika Prezi-denti ish o‘rni bo‘shab qolganda, Senat raisi, davlatning yangi rahbari saylanguniga qadar, Muvaqqat Prezidentga aylanadi. Davlatning rasmiy lavozimlar pog‘onasida Senat raisi uchinchi (Prezident va Bosh vazirdan so‘ng), Milliy assambleya raisi esa, to‘rtinchi o‘rinda turadi.

Beshinchi Respublika Konstitutsiyasining 32moddasiga binoan, Milliy assambleya raisi legislatura muddatiga saylanadi, Senat raisi esa, mazkur palata har gal qisman o‘zgarganida yangitdan saylanadi. 58-1100 raqamli Ordonansga muvofiq palatalarning raislari palatalarning ichki va tashqi xavfsizligini ta’minlaydilar, bu ishda yordam uchun ular Kurolli kuchlarni va boshqa kuch ishlatuvchi tuzilmalarni, istalgan zobit yeki xizmatchini jalb qilishlari mumkin va ularning talablariga binoan jalb etiluvchilar ularga bo‘ysunishga majbur. Bu vakolatni palata raislari kvestorlarga yoki ulardan biriga topshirishlari mumkin.

Palata raisi o‘rinbosarlari yig‘ilish paytlari raisning o‘rnini egal-laydi.

Kotiblar qo‘l ko‘tarish va o‘rindan turish bilan ovoz berilishini nazorat qiladilar, palata a’zolarining ovoz berish uchun familiya bo‘yi-cha chaqirilishini, ishonch qog‘ozi bilan boshqa a’zo uchun ovoz berili-shini, majlis yig‘ilishlari protokollarining tahririni kuzatib boradilar.

Kvestorlar palataning moliyaviy va ma’muriy xizmatlarini olib boradilar.

154

Milliy assambleya xizmatlari ikki xil – Bosh kotibga bo‘ysunuv-chi, va kvestaturaning bosh kotibiyatiga bo‘ysunuvchi guruhlarga bo‘linadi. Bosh kotibga bo‘ysunuvchi xizmatlar guruhi tarkibiga pala-taning qonunchilik faoliyatini ta’minlovchi quyidagi xizmatlar kiradi: majlislar xizmati, doimiy komissiyalar xizmati, parlament axboroti xizmati, nashriyot va ovozga qo‘yish xizmati, tahliliy hisobotlar xiz-mati, stenografik hisobotlar xizmati. Milliy assambleyaning Bosh kotibiga shuningdek kutubxona, xorijiy hujjatlar xizmati, arxiv xiz-mati, tadqiqotlar va hujjatlar xizmati kabilar ham bo‘ysunadi.

Kvestatura bosh kotibiyati Bosh kotib rahbarligi ostida kvestorlar-ning qarorlarini ijro etadi, ma’muriy hujjatlar xizmati, palata shaxsiy tarkibi xizmati, protokol va xalqaro parlamentlararo munosabatlar xiz-mati, transport xizmati, moliyaviy ta’minot xizmati, ijtimoiy ta’minot xizmati (jumladan, xodimlarning pensiya nafaqalarini ta’minlash bilan shug‘ullanuvchi), tibbiy xizmat kabilarni boshqaradi. Kvestatura bosh kotibiyati, shuningdek, pochta va televizion aloqa ishlarini ham bosh-qarib boradi. Palatalarda palata raisi, rais o‘rinbosari, doimiy komis-siyalar raislari, siyosiy guruhlar raislari va vazirlardan biri ishtirokida majlis shakllantiriladi. Milliy assambleyada bu majlis tarkibiga mo-liyaviy komissiyaning bosh ma’ruzachisi ham kiradi. Majlislarda kun tartibiga qo‘yiladigan masalalar muhokamasi tashkillashtiriladi.

Hukumat talabi bilan yoki taalluqli palata qaroriga asosan ma’lum bir xil qonun loyihalari yoxud qonun takliflarini ko‘rib chiqish uchun maxsus komissiyalar tuzilishi mumkin (Konstitutsiyaning 1-qismi 43-moddasi).

Fransiyada parlamentariylarni chaqirib olish huquqi hech kimga berilmagan. Oddiy saylovchi o‘z deputatining yoki senatorining faoliyat-ni matbuotda berib boriladigan hisobotlar yoxud audiovizual OAV or-qali kuzatib borishi mumkin. Parlament yig‘inlarining omma uchun ochikligi, bu borada OAV vakillariga berilgan kafolatlar, parlament mu-hokamalari va har bir yarlamentariyning qanday ovoz bergani bo‘yicha materiallarning chop etilishi (albatta, ovoz berish yashirin usulda o‘tma-gan holda) kabi hollar har bir deputatning haqiqiy siyosiy qiyofasini ochib berish bilan uning faoliyatini muhokama etishga imkon yaratadi.

Qonunchilik Parlament va uning a’zolarini ijroiya hokiyiyatining ortiqcha ta’siridan saqlashga intiladi. Jumladan, mana shu maqsadda parlamentariylik vakolatlarini o‘tash bilan bir vaqtda belgilangan boshqa davlat lavozimlarida yoki davlat tizimining vakolatli o‘rinla-

155

rida faoliyat olib borish taqiqlab qo‘yilgan. Masalan, Saylov kodeksi-ga binoan, Milliy assambleyada deputatlik vakolat muddatini o‘tayot-gan shaxs bir vaqtning o‘zida senator ham bo‘lishi, deputat yoki sena-tor o‘rinbosari vazifasini bajarishi, iqgisodiy va ijtimoiy kengash a’zosi sifatida, Hukumatning dengizorti hududlar bo‘yicha kengashi a’zosi sifatida, saylov orqali olinadigan bittadan oshiq mandat yoxud lavozimda va hokazolarda faoliyat yuritishi mumkin emas. Bu qoida-larning yo‘lga qo‘yilishidan na faqat parlamentariylarning mustaqilli-gini ta’minlash, balki ularning o‘zlarini parlament ishiga to‘la baxsh eta bilishlari uchun imkon yaratib berish ham ko‘zda tutilgan.

58-1100 raqamli Ordonansga muvofiq, tinchlik davrida parlamen-tariylar harbiy xizmat o‘tashga majbur emaslar, ular harbiy hizmatni ko‘ngilli tarzda o‘tash istagini biddirgan hodda, xizmat o‘tash jarayo-nida parlament muhokamalarida ishtirok etmaydilar. Ovoz berishda esa, faqat yuqorvda tilga olingan tarzda – ishonchli vakil orqali ish-tirok etishlari mumkin. Urush davri yoki urush havfi tahdid solib tur-gan davrda esa, safarbar qilingan, yohud harbiy xizmat o‘tash yuza-sidan shartnoma tuzgan yarlamentariylar o‘z mandatlarini saqlab qola-dilar. Jangovor qahramonlik yoki shunga tenglashtiriladigan ish ko‘r-satgandan tashqari hollarda parlamentariylar davlat nishonlari va mukofotlari bilan taqdirlanmaydilar.

Fransuz parlamentariylari o‘z vazifalarini bajarish jaryyonida ovozga qo‘yilgan masala yuzasidan bergan ovozi yoki bildirgan fikri tufayli taqibga olinishi, qidiruvda bo‘lishi mumkin emas. Parlamenta-riylar tomonidan qilinishi mumkin bo‘lgan jinoiy ish yoki ma’muriy tartibbuzarlik haqida shuni aytish mumkinki, ular uchun Konstitu-tsiyaning 26 moddasi, oxirga uch bandida daxlsizlik kafolatlangan. 1995-yil avgustida Konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqish natijasida daxlsizlik kafolati sezilarli darajada kamaytirilgan. Huquqni himoya qilish organlari istalgan paytda parlamentariylarni ma’lum bir ma’no-da «o‘rganib chiqishi» mumkin. Ammo parlamentariyni hibsga olish va uning ozodligini cheklash bo‘yicha choralar faqat parlamentariy-ning vakolat muddati tugab, oradan kamida bir oy o‘tgachgina, amal-ga oshirilishi mumkin.

Deputat yangi deklaratsiyani taqdim etadi va shu deklaratsiya asosida palata byurosi yuz bergan o‘zgarishni baholaydi. Deputatlik vakolati muddatidan oldin tugagan holda (deputat vafot etgan hol bunga kirmaydi) yangi deklaratsiya vakolat muddati tugagandan so‘ng

156

15 kun ichida taqdim etiladi. Bu deklaratsiyalar siyosiy hayotning moliyaviy oshkoraligibo‘yicha Komissiyaga jo‘natiladi va bu Komis-siya parlamentariy vakolat muddatining boshi va oxirida deklaratsiya-larni qiyoslaydi.

Sudlov sohasida Parlament afv etish huquqiga ega. Parlament Oliy adolat sudi va Respublika Adolat Sudida oliy lavozimlarni egal-lab turgan shaxslarga qo‘yilgan ayblovlarni o‘rganib chiqish maqsadi-da sud organlarini tuzadi va, aytib o‘tilganidek, davlatga hiyonat ayb-lovi bilan Prezidentni Oliy adolat sudiga topshirishi mumkin.

Palatalarning vakolati muddati va miqdoriy tarkibi masalalari yuza-sidan Konstitutsiyaning 25-moddasi organik qonunlarga ishora qiladi. Organik qonunlarning tegishli qoidalari Saylov kodeksiga kiritilgan. Unda belgilangan tartibga ko‘ra, Milliy assambleya besh yil muddatga saylanib, har galgi saylovlarda to‘liq yangilanadi. Mazkur kodeksga ko‘ra, senatorlar to‘qqiz yillik muddat bilan saylanadilar va Senat tarkibi har uch yilda umumiy tarkibning uchdan bir qismi miqdorida yangilanib boradi. Metropoliya departamentlarida va dengizorti departamentlarda 577 nafar deputat va 305 nafar senator saylanadi.

Fransiya parlamentida komissiyalarning ikki xil turi mavjud –doimiy va maxsus komissiyalar. SHuningdek, yana boshqa ikki xil turdagi – nazorat va tergov komissiyalari ham tuzilishi mumkin.

Konstitutsiyaga muvofiq, Fransiya parlamentining har ikkala palatasi 6 tagacha doimiy qo‘mita tuzishi mumkin. Hozirda, Milliy assambleyada quyidagicha qo‘mitalar tuzilgan: madaniy ishlar bo‘yi-cha, oila va ijtimoiy munosabatlar bo‘yicha, xalqaro munosabatlar bo‘yicha, milliy mudofaa va qurolli kuchlar bo‘yicha, moliyaviy ish-lar, iqtisod va rejalashtirish bo‘yicha, konstitusion aktlar, qonunchilik va umumiy boshqaruv bo‘yicha, ishlab chiqarish va savdo bo‘yicha.

Har bir qo‘mita rais, o‘rinbosarlar va kotiblardan iborat tarkibdagi o‘z byurosini tuzadi. Qo‘mitanig faoliyat jarayoni faqat uning a’zolari vakolatlari bilan boshqariladi. Biroq palata yig‘ini paytida qo‘mitalar o‘z uchrashuvlarini faqat Milliy assambleya tomonidan ularga, ke-chiktirmasdan ko‘rib chikish yoki kun tartibiga kiritish uchun topshi-rilgan masalalar bo‘yichagina o‘tkazadilar.

Senat ham o‘z navbatida bir necha doimiy qo‘mitaga ega: mada-niy munosabatlar bo‘yicha, iqtisodiy munosabatlar va rejalashtirish bo‘yicha, xalqaro munosabatlar, milliy mudofaa va qurolli kuchlar bo‘yicha, ijtimoiy munosabatlar bo‘yicha, moliyaviy ishlar, byudjet

157

nazorati va milliy hisobkitoblar bo‘yicha, konstitutsiyaviy aktlar, qo-nunchilik, protsessual qonunqoidalar va umumiy boshqaruv bo‘yicha.

Shuningdek, Senatda, muvaqqat tarzda, bironbir masala yuzasidan tergov olib borish maqsadida tergov qo‘mitalari, bironbir matnni eks-pertizadan o‘tkazish maqsadida maxsus qo‘mitalar tuzilishi mumkin.

Senat raisi mazkur palata tarkibining har galgi qisman o‘zgarishi-da, ya’ni har uch yidda yangidan saylanadi. Hukumat qonun loyihala-rini, odatda, Milliy assambleyaga taqdim etishni afzal biladi, biroq qonun bo‘yicha, (moliyaviy masalalar bo‘yicha qonun loyihalari bun-dan mustasno) avval Senatga taqsim etish ham mumkin. Qonun loyi-halari va qonunchilik bo‘yicha takliflarni muhokama qilish jarayoni Senatda ham xuddi Milliy assambleyadagi kabidir. Qonun loyihasi qonun sifatida qabul qilinishi uchun har ikkala palata tomonidan ma’qullanishi lozim. Milliy assambleyadan farqli o‘laroq, Senat Hu-kumat dasturini ma’qullashdan bosh tortish yoki Hukumatga ishonch-sizlik biddirish orqali Hukumatni ag‘darib tashlash imkoniyatiga ega emas. Bosh vazir Senatdan Hukumatning umumiy siyosati to‘g‘risida-gi deklaratsiyani ma’qullashni so‘rash huquqiga ega. Senatni Respub-lika Prezidenti tarqatib yubora olmaydi.

Bironbir qonun loyihasi yuzasidan palatalar orasida kelishmov-chilik sodir bo‘lgan hollarda, Bosh vazir tashabussi bilan Parlamentda har ikki palata – Milliy assambleyadan va Senatdan – 7 tadan vakil ishtirokida qo‘shma paritar qo‘mita tuzilishi mumkin.

Qo‘shma paritar qo‘mita ko‘rib chiqqan qonun loyihasi masalasi hal etilgan paytdan boshlab, o‘z ishini to‘xtatadi. Qo‘shma paritar qo‘mitalarning soni har yili har xil bo‘lishi mumkin.

Qo‘mita yig‘ilishlarida vazirlar ishtirok etishlari mumkin. Vazir-larning so‘zi tinglanishi zarur, lekin masalani ovozga Qo‘yish jarayo-nida vazirlar hozir bo‘lmasligi kerak. Milliy assambleya alohida o‘zi, yoki Senat bilan birgalikda ofislar va delegatsiyalar ham tuzishi mum-kin, ularning vazifasiga Parlamentni muayyan aniq masalalar bo‘yicha axborot bilan ta’minlab borish kiradi.

158

7.3. Parlament rasm rusumlari va qonunchilik jarayoni Dars o‘quv maqsadi: – Fransiyadagi siyosiy tizimni tahlil etish; – Zamonaviy taraqqiyotning xususiyatlari: yangi leyborizm va

yangi demokratlar haqida o‘rganish; – Fransiyadagi so‘nggi saylovlar, Prezident saylovlari va

konstitusion islohatlar muammosini tadqiq etish; – Davlatlarning siyosiy tizimi va tashqi muhit bilan tanishtirish; Tushunchalar va tayanch iboralar: siyosiy tizim, Milliy assam-

bleya, Senat, Buyuk fransuz inqilobi, Parlament, deputat, prezidentlik tizimi, Konstitutsiya, kvestor, Versal saroyi, Burbonlar saroyi, Kvestura, kotibiyat.

O‘zining 34-moddasida qonunlar Parlamentda qabul qilinishini belgilar ekan, Konstitutsiya qonunchilik borasida Parlamentning faoliyat doirasini Prezident va Hukumatga tegishli bo‘lgan reglamen-tar hokimiyat faoliyati doirasidan ajratib ham bergan.

Fransiya parlamenti uch xil qonun qabul qiladi, bular oddiy qonunlar, organik qonunlar va Konstitutsiyani o‘zgartiruvchi qonun-lardir. Parlament qaysi masalalar bo‘yicha qonunchilik yshi olib bori-shini Konstitutsiya bilan belgilab berilishi Beshinchi Respublika tizi-mining o‘ziga xos tomonlaridan biridir.

Parlament tomonidan qabul qilinadigan qonunlar vositasida quyi-dagi masalalar tamoyillarining asoslari belgilanadi: umumiy milliy mudofaani tashkil etish; mahalliy ma’muriy birliklarni, ularning vako-latlarini va daromadlarini erkin boshqarish; ta’lim, xususiy mulk tizi-mi, moddiy huquq va fuqarolik burchlari va savdo-sotiqsagi majburi-yatlar; mehnat huquqi, kasaba uyushmalari huquqi va ijtimoiy ta’mi-not. Shuningdek, moliyaviy qonunlar maxsus organik qonunda mujas-sam etilgan shartsharoitlarni e’tiborga olgan holda, davlatning daro-mad va xarajatlarini, dasturiy qonunlar esa, davlatning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyati maqsadini belgilab berishi ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, organik qonun vositasida Konstitutsiyada ko‘zda tutilgan yuqo-ridagi masalalarga Qo‘shimchalar va aniqliklar kiritilishi mumkin. Bunday organik qonunlar shu kungacha hali qabul qilinmagan.

Parlamentning qonunchilik vakolatlarining cheklanishi xuddi qonunchilik me’yorlari va tamoyillari o‘rtasidagi farqlar kabi, amaliy

159

ahamiyat kasb etmaydi, negaki Hukumat parlamentdagi ko‘pchilik ovozga tayanib ish ko‘radi. Yuqorida aytib o‘tilgan cheklash Parla-mentning ahamiyatini kamaytirish uchun izchillik bilan intilish natija-sida emas, balki Hukumatning samarali faoliyat yuritishiga imkon qadar kengroq maydon yaratish maqsadidan kelib chiqqan.

Biroq shu narsani ta’kidlamaslik mumkin emaski, bu katta sama-radorlik aynan Parlamentning vakolati hisobiga erishilayapdiki, parla-mentning hukumatni qo‘llab-quvvatlashi mustahkam bo‘lmagan holat-larda ahamiyat kasb etadi.

Konstitutsiya matnidan «qoidani o‘rnatish» va «asosiy prinsiplar-ni belgilash» formulalari o‘rtasidagi farq juda ravshan emas. Fransuz parlamenti amaliyotdagi Konstitutsiyani o‘zgartirish huquqiga ega. Aynan ana shunday protsedura uchun mavjud 89-modda quyidagi tartibni nazarda tutadi. Amaliyotdagi Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar parlament a’zolari va Bosh vazir taklifiga binoan Prezident tomonidan amalga oshiriladi.

Qonunchilik tashabbuskorligi Bosh vazir va parlament a’zolariga tegishli. Respublika Prezidenti rasman bunday tashabbuskorlik huqu-qiga ega emas. Hukumat qonun loyihalari bir yoki bir necha vazir-liklarning tegishli xizmatlari tomonidan tayyorlanadi. Qonunchilik takliflari bir yoki bir necha parlament a’zolari tomonidan, fraksiyalar yoki deputatlar a’zo bo‘lgan palata byurosi fraksiyasi orqali olib chiqi-ladi. Deputatlar o‘zlarining o‘zgartirishlar kiritish huquqidan juda faol foydalanadilar.

Bosh vazir qonun loyihalarini, deputatlar qonun taklifini taqdim qiladi. Qonun loyihasi birinchi bo‘lib hukumatning maslahat organi sifatida Dalat kengashida ko‘riladi, so‘ngra Vazirlar mahkamasida muhokama qilinadi va undan keyingina palatalardan birining byurosi-ga yuboriladi, shu bilan birga moliyaviy qonun loyihalari avvalambor Milliy assambleyaga yuboriladi (2 bo‘lim, 29 modda). Deputatlarning qonun takliflari, hamda o‘zgartirishlar ushbu qonunlarni qabul qilish natijasida ommaviy resurslar qisqarib yoki oshib ketadigan bo‘lsa, bu qonunlar qabul qilinmaydi (4 modda). Bu vaziyat deputatlarni mas’u-liyatsiz, populistik tashabbuslar bilan chiqishiga qarshilik qiladi. Pala-talar reglamentiga muvofiq hukumat o‘zining qonun loyihasini Parla-ment tomonida mutlaq qabul qilingunga qadar xohlagan paytda qayta-rib olishi mumkin, qonun taklifi esa deputatlar tomonidan (agar u bir guruh deputatlar tomonidan taklif qilingan bo‘lsa, unda birinchi bo‘lib

160

yo‘l qo‘yganlar tomonidan) faqatgina birinchi o‘qishga qadar qaytarib olinishi mumkin. Palata tomonidan qaytarilgan qonun taklifi qaytadan bir yiddan keyingina qo‘yilishi mumkin.

Qonun loyihasi yoki qonun taklifi haqida palataning ommaviy yi-g‘inida ma’lum qilinadi. U maxsus yoki doimiy komissiyaga takdim qilinadi.

Milliy assambleyada qonun loyihasi yoki qonun taklifining muho-kamasi boshlangunga qadar kiritilgan hujjat muhokamasining maq-sadga muvofiqligi to‘g‘risida dastlabki masala ko‘tarilishi mumkin. Bunday holatda Konstitutsiyada mavjud ziddiyatlarni dalil sifatida keltirish yoki umuman muhokamaning dolzarbligini shubha ostiga qo‘yish mumkin. Dastlabki masalaga nisbatan kiritilgan takliflarni qabul qilish hujjatni bekor qiladi. Qo‘yilgan masala muhokamasi jara-yonida faqat uning muallifi, qaramaqarshi fikrga ega bitta notiq, huku-mat yoki masalani jiddiy o‘rgangan komissiya dokladchisi so‘zga chiqishi mumkin.

Odatda, dastlabki masalalar muhokamada bekor qilinadi, biroq, shunday ham bo‘lib turadiki, ular ma’qullanadi ham. Bu ko‘pincha palata tomonidan vaqtni cho‘zish yoki (pozitiv dastlabki masala deb nomlanadigan) qonun loyihasini yaxshilash maqsadida amalga oshiri-ladi. Shunday bo‘lsada, dastlabki masala – xorij qonunchiligida tan olingan oddiy qonunchilik jarayoni hisoblanadi.

Birinchi o‘kishda komissiya dokladi bo‘yicha umumiy bahs muno-zara o‘tkaziladi, bandlar muhokamasi va umumiy ovoz berish jarayon-lari kechadi, birinchi o‘qishdan so‘ng tasdiqlangach, hujjat boshqa pala-taga uzatiladi. Undan qaytganidan so‘ng ikkinchi o‘qish amalga oshi-riladi, zarurat bo‘lsa uchinchi, to‘rtinchi va h.k. o‘qishlar ham bo‘ladi.

Matnga tegishli bandlar o‘zgartirishlari matndan keyin muhokama qilinadi, bandlarga ovoz berilgandan keyin matn bo‘yicha oyuz beriladi. Faqatgina palata byurosi tomonidan kiritilgan o‘zgartirishlar muhokama qilinadi. Uzgartirishlar kiritish jarayonida birinchi bo‘lib matnni bekorga chiqaruvchi o‘zgartirishlar, so‘ngra u yoki bu darajada matn mantig‘iga qarama-qarshi yoki to‘ldirish nuqtai nazaridan kelib chiqib farqlanuvchi o‘zgartirishlar muhokama qilinadi. Hukumat yoki komissiya o‘zgartirishlari birinchi navbatda muhokama qilinadi.

Kiritilayotgan o‘zgartirishlar soni juda sezilarli. Masalan, yettin-chi legislatura davrida (1981-1986-yillar) Milliy Assambleyada 524 ta qabul qilingan qonunga 15711 o‘zgartirish, yoki o‘rtacha bitta qonun-

161

ga 30 o‘zgartirish taklif qilingan edi. Huddi ana shunday nisbat sakkizinchi (1986-1988-yillar – 174 qonunga 4334 o‘zgartirish) va to‘qqizinchi (1988-1993-yillar – 456 qonunga 12273 o‘zgartirish) legislaturalarda ham kuzatilgan edi. Qizig‘i shundaki, 60% o‘zgar-tirishlar doimiy komissiyalarning o‘zlari tomonidan kiritilgan, 20% esa – hukumat tomonidan. Ba’zi oddiy deputatlar tomonidan kiritilgan o‘zgartirishlar, aslida, hukumat tashabbusi bilan amalga oshirilgan edi.

Hukumati talabiga binoan, palata muhokama qilinayotgan hujjat uchun yoki hukumat tomonidan taklif qilingan yoki qabul qilingan o‘zgartirishlarni ham hisobga olgan hodda, uning ba’zi qismlari bo‘yi-cha ovozga qo‘yish kerak (Konstitutsiyaning 3 bo‘limi, 44 modda). Bu protsedura qurshov ovozi deyiladi va hukumatga har qanday vaqt-da bahs-munozarani to‘xtatish imkonini beradi.

Agar bir palata ikkinchi palatada birinchi o‘qishda qabul qilingan matnni ma’qullasa, u holda matn Prezidentga yuboriladi. Agar bir palata tomonidan matnga o‘zgartirishlar kiritilsa, yuqorida ta’kidlan-ganidek, ikkinchi o‘qish uchun narigi palataga yuboriladi, shuning bilan, boshqa palata tomonidan ma’qullangan matn boshqa o‘zgartiri-lishi mumkin emas.

Modomiki, bo‘lajak qonunchilik hujjatining matni juda uzoq vaqt palatalar orasida yurishi mumkin ekan («chelnok» – borib kelaveradi-gan), Konstitutsiyaning 45 bandida bu jarayon Hukumatning tashabbusi-ga binoan to‘xtatilishi nazarda tutilgan. Agar hujjat har qaysi palatada ikki o‘qishda yoki har bir palatada bir o‘qishda qabul qilinmasa Huku-mat masalani kechiktirib bo‘lmasligini ma’lum qilishi va Bosh vazir bahsli masalalar yuzasidan yangi matnni ishlab chiqish maqsadida teng aralash komissiya chaqirishi mumkin. Bu matn palatalarga taqsim etiladi va unga o‘zgartirishlar Hukumatning roziligisiz kiritilishi mumkin emas. Baribir bu narsa amalga oshmasa, har ikki palatada yangidan o‘qilgach (ommaviy e’lon) Hukumat Milliy assambleyadan oxirgi qarorni qabul qilishni talab qilishi mumkin. Milliy assambleya aralash komissiya ishlab chiqqan matnga qaytishi yoki Senat o‘zgartirishlari hisobga olin-gan o‘zining oxirgi matniga qaytishi mumkin.

Parlament palatalari tomonidan qabul qilingach, qonun loyihasi promulgatsiya (ommaviy e’lon) uchun Respublika Prezidentiga uzatiladi. Biroq, davlat rahbari parlamentdan qonunni butunlay yoki uning ba’zi bandlarini qayta ko‘rib chiqishni talab qilishi mumkin. Bunday qayta ko‘rib chiqishdan bosh tortish mumkin emas. Bunday holatda Assam-

162

bleya raisi assambleya a’zolariga davlat rahbari o‘z huquqidan foy-dalanilganligini tushuntiradi. Palata ushbu qonunni qaytadan ko‘rish uchun shu qonun bilan shug‘ullangan komissiyaga yuborishni yoki biron-bir boshqa komissiyaga yuborishni qaror qiladi. Komissiya palata tomo-nidan o‘rnatilgan, 15 kundan uzoq bo‘lmagan muddat ichida qaror kiriti-shi lozim. Bu qonun loyihasi haqida senat raisiga ma’lumot beriladi.

Loyihalarni va uzviy bog‘liq qonunlarni o‘tkazish xususiyatlari Konstitutsiyaning 46 bandida belgilangan. Palatada muhokama qilish va ovoz berish qonun kelgach, 15 kun ichida o‘tkaziladi, agar palatalar o‘rtasida kelishuv yo‘q bo‘lsa, biz yuqorida tilga olgandek, Milliy assambleya oxirgi o‘qishda aksariyat ovoz bilan qonunni qabul qiladi, bu protsedura konstitutsiyaning 45 bandida nazarda tutilgan. Agar uzviy qonun senatga ham taalluqli bo‘lsa, uning roziligasiz bu qonun qabul qilinishi mumkin emas. Nima bo‘lganda ham, 1958 yilda tuzilgan Kons-titutsiyaviy kengash uzviy qonunlarning konstitutsiyaga muvofiqligi nuqtai nazaridan ommaviy e’longa qadar nazorat qiladi va parlament tomonidan palatalar reglamentini nazarda tutadi. Oddiy qonunlarni om-maviy e’longa qadar ko‘rish jarayoni ixtiyoriy ravishda Respublika Prezidenti, Bosh vazir, palata raislari, 60 deputat va 60 senat talabiga binoan amalga oshiriladi. Konstitutsiyaviy kengash bir oy muddat mobaynida qarorini ma’lum qiladi. Qonun tezkorligani ma’lum qilgan hukumatning talabiga binoan bu muddat sakkiz kungacha qisqarishi mumkin. Kengash so‘rovi 15 kunga teng ommaviy e’lon muddatida to‘xtatiladi. Konstitutsiyaning xalqaro bitimlarga muvofiqligini talab qilish huquqiga Respublika Prezidenti, Bosh vazir va parlament pala-talari raislari ega. Hozirgi paytda oddiy qonunlarning konstitutsiyaga muvofiqligi juda keng qo‘llaniladigan protsedura hisoblanadi.

Agar Konstitutsiyaviy kengash qonunning biron-bir vaziyatini konstitutsiyaga xilof, deb e’lon qilsa, qonun ommaviy e’lon qilinishi mumkin emas; Kengash qarorining nashr etilishi ommaviy e’lon mud-datini to‘xtatishni bekor qiladi. Agar Kengash butun qonunni konstitu-tsiyaviy emas, deb e’lon qilsa, ommaviy e’lon qilinmaydi. Agar Ken-gash qonun tarkibining ba’zi bir qismlarini konstitutsiyaga zid deb e’lon qilsa, butun qonundan ajralmasligini aniqlamasdan Respublika Prezidenti ko‘rsatilgan me’yorlarni istisno qilgan holda qonunni om-maviy e’lon qilishi yoki qayta ko‘rib chiqilishini talab Qilishi mum-kin. Parlament tomonidan hukumatga vakillar yuborish Konstitutsiya-ning 38-moddasida nazarda tutilgan. Delegatsiya muddati ma’lum

163

vaqg bilan chegaralanadi. Hukumat tomonidan delegatsiyaga qonun loyihasining taqdimotiga qadar u (qonun ye delegatsiya) bo‘yicha Davlat kengashining xulosasi so‘raladi. Bu ordonanslar (hukumat qa-rori) o‘z haqiqiyligini yo‘qotadi, agar qonun loyihasi muayyan qonun-da ko‘rsatilganidek o‘z muddati mobaynida parlamentga tasdiqlash uchun olib kirilmasa, muddatning o‘tishi bilan parlament tomonidan hukumatga ordonanslar nashr qilish uchun taqdim qilinganda ordo-nanslar faqat qonun chiqarish yo‘li bilangina o‘zgartirilishi mumkin. Bironbir sohani boshqaruvini hukumatga berib, parlament unda muay-yan qonunda ko‘rsatilgan muddatga qadar qonunchilik bilan shug‘ul-lanishi mumkin emas. Amaliyotda delegirovaniya juda kam amalga oshiriladi. 1990-yil sentyabr oyigacha bunday delegatsiya faqatgina 23 marta, asosan olti oy muddatga uyushtiriddi.

Konstitutsiyaning 47 moddasiga binoan moliyaviy qonun loyiha-lari ham o‘ziga xos o‘tish tartibiga ega. Loyiha Milliy yig‘inga ok-tyabr oyining uchinchi seshanbasiga qadar kelib tushishi kerak va u birinchi o‘qishdan 40 kun muddat ichida o‘tishi kerak. Senat uchun birinchi o‘qishga 20 kun beriladi. Agar Milliy assambleya loyihani ko‘rsatilgan muddatda qabul qilmasa, Hukumat Milliy assambleya-ning tuzatishlarini hisobga olish ehtimoli bilan uni 15 kunlik muddat ichida o‘z fikrini aytish sharti bilan Senatga uzatadi. Shundan so‘ng Konstitutsiyaning 45 moddasida nazarda tutilgan protsedura qo‘llani-ladi. Agar parlament qonunni 70 kun mobaynida qabul qilmas ekan, unda loyiha holati Prezident ordonansi faoliyatiga kiritilishi mumkin.

Agar Hukumat Parlamentga byudjet loyihasini o‘z vaqtida olib kirmasa, u parlamentdan soliqlar yig‘ishga ruxsat so‘raydi va qabul qilingan byudjet qismlariga muvofiq dekret bilan kreditlar ochadi.

Qonunlarning ommaviy e’lon qilinganidan so‘ng «Rasmiy xabar-noma»da nashr qilinadi. Parlament va hukumat moliyaviy qonunlar-ning ijrosini Hisob palatasi bilan hamkorlikda nazorat qilib boradi.

Umumiy protsedura. 1955-yilga qadar Konstitutsiyaning 28 bandi Parlamentning umumiy davomiyligi 170 kundan ziyod bo‘lmagan ik-kita navbatdagi sessiyasini nazarda tutardi. Bu moddaning amaliyot-dagi tahririga muvofiq Parlament o‘z huquqi doirasida navbatdagi sessiyaga oktyabrning birinchi ish kuni yig‘iladi va iyun oyining oxirgi ish kuni tamomlaydi. Shu bilan birga, har bir palata navbatdagi sessiya davomida 120 kundan ortiq yig‘inni davom ettira olmaydi. Uning o‘zi qaysi haftalar yig‘ilishni belgilaydi. Bosh vazir joriy pala-

164

taning raisi yoki aksariyat a’zolari bilan maslahatlashgach qo‘shimcha yig‘ilish kunlari to‘g‘risida qaror kiritishi mumkin.

Konstitutsiyaning 29 moddasiga binoan navbatdan tashqari ses-siya Bosh vazirning yoki Milliy assambleyaning aksariyat deputatlari talabiga binoan kun tartibidagi ma’lum masalalarni ko‘rib chiqish maqsadida o‘tkazilishi mumkin. Agar u deputatlarning talabiga binoan chaqirilgan bo‘lsa, kun tartibining hal qilinishi bilanoq, 12 kundan uzoq bo‘lmagan muddatda yopiladi. Sessiya yopilishiga bir oy qolgan muddatda yangi sessiya chaqirish huquqiga faqatgina Bosh vazir ega. Agar Parlament o‘z huquqidan kelib chiqib yig‘ina olmasa, u holda navbatdan tashqari sessiya Prezidentning dekreti bilan ochilib, yopila-di (Konstitutsiya, 3 modda).

58-1100 raqamli ordonans ikki palata ham Parijda yig‘ilishini nazar-da tutadi, agar vaziyat taqozo qilib, boshqa shaharda yig‘ilishga majbur bo‘lsa, Hukumat palatalar raislari bilan kelishilgan holda Prezident va Hukumat joylashgan yaqinroq joyda joylashtirishga harakat qiladi.

Palata yig‘ilishini, yopishni Bosh vazir yoki o‘zining 1/10 a’zolari (Reglamentga muvofiq ulush mavjud aralash mandatlar raqamidan aniqlanadi) talabiga binoan o‘tkazilishi mumkin. Yuqorida zikr qilin-gan ordonansga muvofiq palata qidiruv yoki nazorat komissiyasining dokladini tinglash jarayonida maxfiy qo‘mita tuzishi va dokladning bir qismini yoki butunlay nashr qilishni man qilishi mumkin. Hukumat a’zolari ikkala palata majlislariga kirish huquqiga ega va o‘zlarining talablariga binoan so‘z olishlari mumkin, ularga Hukumat komissarla-ri yordam beradi (Konstitutsiya, 31-modda).

Fransuz parlamentida ikki xil sessiya mavjud – oddiy va favqu-lodda. Oddiy sessiyalar o‘tkazish vaqti qattiq reglament ostiga olin-gan. 1958-yildan buyon parlament bir yilda ikki marta yig‘iladi. Birin-chi sessiya 2 oktyabrda boshlanadi va 80 kun davom etadi, ikkinchi sessiya 2 aprel kuni ochiladi va 90 kun davom etadi. Davlat Konsti-tutsiyasi ikkinchi sessiyani 90 kundan «oshmasligini» ta’kidlar ekan, sessiya undan qisqaroq bo‘lishi ham mumkin.

Favqulodda sessiya Bosh vazir yoki Milliy assambleya a’zolari tashabbusiga binoan, odsiy sessiyalar vaqtidan boshqa vaqtda va faqat ma’lum kun tartibi bilan o‘tkazilishi mumkin. Ular Prezident dekreti bilan ochiladi va yopiladi. Deputatlar talabi bilan chaqirilgan favqu-lodda sessiya 12 kun muddat doirasida chegaralanadi, biroq Bosh vazir talabi bilan o‘tkazilayotgan sessiya cheksiz – kun tartibidagi

165

masalalarni ko‘rib chiqqunga qadar davom etishi mumkin. Bosh vazir o‘tgan favqulodda sessiya tugashi bilanoq, darhol yangi sessiya chaqi-rishi mumkin, Deputatlar esa – faqat bir oydan so‘ng.

Mavzu bo‘yicha nazorat savollari: 1. Fransiyada parlamentarizm institutini shakllantirgan asosiy

sabablarni ko’rsating? 2. Fransiya parlamenti qaysi strukturalardan iborat? 3. Fransiya siyosiy tizimi taraqqiyotida partiyalar o’rni qanday? 4. Fransiyada qonunlarni qabul qilish mexanizmi qanday? 5. Fransiya parlamentining ish tartibi qanday?

Mustaqil ish torshiqlari: 1. Fransiya siyosiy tizimini tahlil etish; 2. Fransiyadada Parlamentarizmning shakllanish va rivojlanish

bosqichlarini bilish; 3. Fransiya parlamentida vakolatlar bo’linishi va vazifalar

taqsimlanishi haqida bilish; 4. Fransiya parlamenti faoliyati qaysi qonun hujjatlari bilan

tartibga solinishi haqida tushuncha berish;

166

GLOSSARIY

Konservatizm – davlat va jamiyat hayotining tarixan vujudga kelgan shakllarini, uning oila, millat, din, mulkchilikda namoyon bo‘luvchi qadriyatlarini saqlab qolishga qaratilgan g‘oyaviy – siyosiy ta'limot va harakat.

Neokonservatizm – mumtoz konservatizm va liberalizm g‘oyala-rini uyg‘unlashtiruvchi mafkura.

Sotsial–reformizm – evolyutsion rivojlanish, demokratik sotsia-lizm va unga islohotlar orqali erishishga yo‘nlagan ijtimoiy – siyosiy ta'limot va harakat.

Siyosiy psixologiya – o‘z tabiatiga ko‘ra siyosiy voqelikni emotsional va xissiy tarzda idrok etadigan siyosiy ong shaklidir.

Siyosiy psixologiya – siyosatni hissiy va emotsional tarzda aks ettirib siyosiy ongning o‘ziga xos "amaliy" darajasi sifatida maydonga chiqadi.

Siyosiy psixologiya – siyosiy ongning o‘ziga xos shaklidir. U siyosiy voqelikni aks ettirish xususiyatlariga ko‘ra siyosiy mafkuradan farq qiladi.

Siyosiy kayfiyat – mohiyatiga – ko‘ra, aholining siyosatga jalb etil-ganligining hissiy – baholovchi ko‘rsatkichi bo‘lib uning mavjud siyosiy tartibga va hukmron qadriyatlarga moslashishi darajasini ko‘rsatadi.

Siyosiy jarayon – siyosiy holatlar va hodisalarning ichki bog‘-liqlikka ega zanjiri, siyosat sub'ektlarining hokimiyatga qaratilgan harakatlari birligi.

Siyosiy munosabatlar – sub'ektlarning hokimiyat doirasidagi siyo-siy manfaatlarini boshqarish va muvofiqlashtirish borasidagi aloqalar.

Siyosiy jarayon, sub'ektlari – siyosiy jarayon ishtirokchilaridir. Ularga shaxslar, ijtimoiy qatlamlar, etnoslar, diniy va demografik guruhlar, ijtimoiy va siyosiy institutlar kiradi.

Idiografik fanlar – hodisalarni, bo‘lib o‘tgan voqealarni, ya'ni xususiy xolatlarni har tomonlama o‘rganadi (tarix, geografiya, astro-nomiya kabilar)

Empirik fanlar – qonunlar haqidagi fanlarning bir turi bo‘lib, ular xususiy xolatlarni o‘rganish asosida ular o‘rtasidagi umumiy bog‘liqliklarni aniqlaydi (fizika, ximiya, biologiya, sotsiologiya kabi).

Qonun – empirik va nazariy jihatdan asoslangan juda umumiy yoki universal qaydlar.

167

Kategoriya – narsa va hodisalarning eng muhim xususiyatlari va aloqalarini aks ettiruvchi umumiy tushunchalar.

Oligarxiyalashuv – hokimiyatning kichik guruh qo‘liga o‘tishi. Konformizm – moslashish, mavjud tartib, qoidalar, qadriyatlar,

g‘oyalarni ko‘r – ko‘rona qabul qilish. Institutsionallashuv – rasmiylashgan, barcha e'tirof etgan qoida-

lar, qonunlar, an'ana va marosimlarga asoslangan ijtimoiy munosabat-larning barqaror na'munalarning shakllanishi.

Nazariya – bir–biri bilan muayyan tarzda bog‘langan qonunlar tizimi. Stsientizm – ijtimoiy fanlarni uslublari, jamiyatdagi vazifalariga

ko‘ra tabiiy fanlar bilan yaqinlashtirishni maqsad qilib qo‘ygan yo‘nalish. Utilitarizm – fanlarda foyda, samaralilikning bosh tamoyil

ekanligidan kelib chiqadigan yo‘nalish. Pozitivizm – (lot. ijobiy, xayoliy), metafizik, tushuntirishlardan

xoli, isbotlanuvchi va foydali "ijtimoiy nazariyani" asosan tabiiy fanlar metodologiyasiga tayanib yaratishga urinish.

Bixeviorizm – (ingl. xulq – atvor) – kuzatish mumkin bo‘lgan siyosiy xulq – atvorni ilmiy, empirik metodlar,. yordamida kuzatishga asoslangan metodologik yo‘nalish.

Pragmatizm – (yun. ish, faoliyat), faqat, amaliy foydali natija-larni beruvchi bilimnigina xaqiqiy, deb bilishga asoslangan yo‘nalish.

Metod – (yun. tadqiqot yo‘li) bilish usuli, bilimlar tizimini yara-tish maadida borliqi tadqiq etish usulidir.

Kauzal bog‘liqlik – narsa, hodisalar o‘rtasidagi sabab – oqibat bog‘liqligi.

Resurs – pul mablag‘lari, qiymatga ega narsalar, zaxiralar, imko-niyatlar, daromad manbalari.

Aktor – siyosiy hayotda to‘g‘ridan–to‘g‘ri yoki bevosita ishtirok etuvchi siyosat sub'ekti.

Plebistsit – umumxalq ovoz berishi shakllaridan biri. Legal – qonuniy.

Konvertatsiya – almashtirish. Korporativ davlat – davlatni tashkil etishga oid kontseptsiya.

Unga ko‘ra, mehnat va kapital munosabatlari davlat tomonidan kasbiy – tarmoq, ittifoqlari (korporatsiyalari) shaklida boshqariladi va tartib-ga solinadi, parlament esa korporativ kengash bilan almashinadi.

Siyosiy millat – siyosiy tizimning rivojlanishi, ustivor qadriyat-lar, me'yorlariga doir yakdil bo‘lgan fuqarolar birligi.

168

Boshqaruv – turli tizimlar (biologik, ijtimoiy, texnologik) king funktsiyasi. U shu tizimlarning muayyan tuzilishini saqlab turadi, faoliyat, taribni ta'minlaydi, dasturlar, maqsadlarni amalga oshiradi.

Tartibot – davlat tuzumi, boshqaruv, usuli. Marginal guruh – bir – birini istisno qiluvchi qadriyatlar,

me'yorlar ta'siridagi, turli ijtimoiy guruhlar, tizimlar, madaniyatlar chegarasidagi odamlar guruhi.

Etatizm – davlatning jamiyat siyosiy va iqtisodiy sohalarida faol aralashuvini, asoslovchi ijtimoiy nazariya.

Inson huquqlari – shaxsga o‘z ihtiyoriga ko‘ra faoliyat ko‘rsa-tish (erkinliklar) yoki, muayyan imtnyozlarga ega bo‘lish (huquqlap) imkoniyatini beruvchi individ va davlat o‘rtasidagi munosabatlar tamoyillari, me'yorlaridir.

Negativ huquqlar (erkinliklar) – davlat, odamlarning shaxsga nisbatan biror harakatini cheklaydi. Ular tub, asosiy, deb hisoblanadi. Ularning amalga oshishi davlat resurslariga bog‘liq emas.

Pozitiv huquqlar – davlat, shaxslar va tashkilotlarning fuqaroga u yoki, bu imtiyozlarni berish, muayyan harakatlarni amalga oshirish bo‘yicha vazifalarini belgilaydi. Barcha ijtimoiy huquqlar pozitiv tabiat-ta ega. Pozitiv huquqlarni amalga oshirish uchun davlat muayyan resurslarga, ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish darajasiga ega bo‘lishi kerak.

Kompromiss – o‘zaro yon bosishlar natijasida erishilgan keli-shuv, bitim.

Mobillik – ijtimoiy makonda shaxs yoki guruhlarning ko‘chishi, harakati.

Shaxs, guruh yoki qatlam mavqeining o‘zgarishi bilan bog‘lig, jarayonlarni "ijtimoiy mobillik" yoki "ijtimoiy siljish", deyiladi

Klub – umumiy maqsadlar bilan bog‘liq odamlar birligi, uyushmasi. Partologiya – partiyalar haqidagi fan. Ijtimoiy qatlamlashuv – o‘zaro bog‘liq va pog‘onalashuv asosida

tashkil topgan, qatlamlar birligidan iborat ijtimoiy tengsizlik tizimi. Sinflar – daromad miqdori, kasbinnig nufuzliligi, bilimi, hoki-

miyatga ta'siri darajasiga ko‘ra belgilanuvchi, ijtimoiy maqomi taxminan bir xil bo‘lgan odamlar guruhi.

Millat – hudud, iqtisodiy aloqalar, til, ruhiy o‘ziga xoslik, mada-niyat va o‘z – o‘zini anglashning umumiy jihatlariga ko‘ra ajralib turuvchi ijtimoiy guruh.

Elitologiya – elitalar haqidagi fan.

169

Kooptatsiya – saylanuvchi organ tarkibiga yangi a'zolarni qo‘shim-cha saylovlar o‘tkazmasdan, shu organ qaroriga ko‘ra kiritilishi.

Qadriyat – borliqdagi narsa, hodisalarning jamiyat, guruh shaxs ehtiyojlariga muvofiq kelishi yoki kelmasligi nuqtai nazaridan ahamiyati.

Konfessional – diniy. Demografiya – aholi tarkibidagi o‘zgarishlarni o‘rganuvchi fan. Yetakchilik – yo‘l boshlovchi, rahbar ma'nosini beradi. Etak-

chilik – boshqa odamlarga; ta'sir o‘tkaza olish, ularni ma'lum mo‘q-sadga erishish yo‘lida birlashtirish qobiliyatidir.

Siyosiy yetakchilik – insoniyatga xos bo‘lgan eng qadimgi universal institutlardan biri va u davlat hamda jamiyat miqyosida hokimiyat funktsiyalarini bajaruvchi sub'ektlardan biridir.

Siyosiy ong – siyosiy borliqning sub'ektiv in'ikosidir. U jamiyat-ning alohida mustaqil – siyosiy sohasini aks ettiradi. Kishilar o‘z faoliyatida mavjud siyosiy voqelikni shunchaki ko‘rish bilan –qanoatlanib qolmaydilar.

Kishilarning ana shu – siyosiy borliq, haqidagi bilimlari, qarashlari, tasavvurlari ularning siyosiy ongini tashkil etadi. Siyosiy ong – kishilarning siyosiy bilimlari, tasavvurlari, maslaklari, e'tiqod-lari, va o‘zlari yashab turgan siyosiy tuzumni baholashlarining yig‘in-disidan iboratdir.

Maxsus siyosiy ong – bu qoida bo‘yicha, mafkuraviy jihatdan bir xil bo‘lgan ongdir. Bu ongni siyosiy hujjatlar (dasturlar, doktrinalar) da ifoda etilgan va siyosatni shakllantirish jarayoni va qarorlar qabul qilinishiga bevosita jalb qilingan siyosiy tasavvurlar, qarashlar, kont-septsiyalar tashkil qiladi. Dastlab maxsus siyosiy ong kam sonli kishilarning, elitalarning mulki hisoblanadi. Uning sohiblari – siyosiy partiyalar va boshqa siyosiy tashkilotlar va birlashmalardir. Ular mu-ayyan yo‘nalish bo‘yicha ommaviy ongni shakllantirish va rivojlan-tirishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyat zarurligini belgilaydi.

Ommaviy siyosiy ong – jamiyat ehtiyojlarining darajasi va maz-munini bevosita ifoda etadi. U siyosiy voqelik haqidagi jamiyat bilim-larining xarakterini ham aks ettiradi. Bunday bilimlar, bir tomondan, turli mafkuralar "tomonidan ishlab chiqiladi va siyosiy madaniyatda mustahkamlanadi. Ikkinchi tomondan esa ushbu bilimlar ommaviy ijtimoiy guruhlarning amaliy faoliyati tomonidan qo‘lga kiritiladi.

Nazariy siyosiy ong – siyosiy xarakterga ega bo‘lgan turli turdagi g‘oyalar, kontseptsiyalar, qarashlardir.

170

Empirik siyosiy ong – bu bevosita amaliyotga, siyosiy jarayonda alohida kishilarning, mayda va yirik sotsial birliklarning jonli ishtirok etishlariga asoslangan siyosiy ong darajasi va shaklidir. U nazariy siyosiy ongning zamini bo‘lib xizmat qiladi.

Siyosat – ijtimoiy guruhlar va insonning ziddiyatli jamoa manfa-atlarini anglash, butun jamiyat uchun majburiy bo‘lgan qarorlarni ishlab chiqish va ularni davlat hokimiyati yordamida amalga oshirish faoliyatidir.

Siyosiy mafkura – u yoki bu ijtimoiy guruhning manfaatlarini ifodalovchi va himoya qiluvchi hamda ko‘prproq miqdordagi kishi-larning individual o‘y – fikrlafi va hatti – harakatlarini hokimiyatdan foydalanishning muayyan maqsadlari va vazifalarga bo‘ysundirishni talab qiluvchi tizimlashgan, mantiqiy izchil g‘oyaviy qarashlarning yig‘indisidir. Qisqacha qilib ayttanda, siyosiy mafkura – bu muayyan ijtimoiy guruhning hokimiyatga intilishini yoki undan foydalanishini asoslovchi va siyosiy harakatning u yoki bu strategiyasini ko‘zda tutuvchi yaxlit g‘oyaviy tizimdir.

Liberalizm – shaxs erkinligi va boshqa fuqarolik va siyosiy huquqlarini e'tirof etuvchi va davlat faoliyati sohalarini cheklovchi ta'limot va ijtimoiy – siyosiy harakat.

Siyosiy xulq – shaxs, ijtimoiy guruhlarning siyosiy hokimiyatni amalga oshirishida, o‘z siyosiy manfaatlarini himoya qilishda ishtiroki shakli. Siyosiy ishtirok – siyosat sub'ektlarining siyosiy munosabat-larga jalb qilinganligidir.

171

TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Asosiy adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va

ma’rifiy dunyo bilan xamkorlik yo‘li. – T. 11. – T.: O‘zbekiston, 2003. – 318 b.

2. Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o‘z kuch–qudratimizga, xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog‘liq. – T.: O‘zbekiston, 2004. – 30 b.

3. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi. – T.: O‘zbekiston, 2005. – 61 b.

4. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.: O‘zbekiston, 2005. – 158 b.

5. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng – oliy qadriyat. 14–jild. –T.:O‘zbekiston, 2007.

6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’na-viyat, 2008. – 178 b.

7. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqi-miz farovonligini yanada yuksaltirishdir. –T.: O‘zbekiston, 2010. – 80 b.

8. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston, 2011. – 440 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Автономов А.С. Правовая онтология политики (к построе-

нию системы категорий). – М., 1999 г. – 383 с. 2. Алмонд Г., Пауэлл Дж., Стром К., Далтон Р. Сравнитель-

ная политология сегодня. Мировой обзор. –М.: «Аспект–Пресс», 2002. – 537 с.

3. Анохин М.Г. Политические системы: адаптация, динамика, устойчивость. М.: «Логос», 1996. – 349 с.

4. Арон Р. Демократия и тоталитаризм. –М.:Наука,1993. –С.143. 5. Гаджиев К.С. Мировая политика. –М.: Наука, 1995. –С.368. 6. Дербишайр Дж., Дербишайр Я. Политические системы

мира. – в 2–х томах. – пер. с англ. – М.: РИПОЛ–Классик, 2004. – 495 с. (т.1), –496 с. (т.2).

7. Жумаев Р.З. Политическая система Республики Узбекис-тан: становление и развитие. – Т.: Фан, 1996.

172

8. Жумаев Р.З. Давлат ва жамият: демократлаштириш йулда. – Т.: «Шарк».

9. Соловьев А.И. Политология: политическая теория, полити-ческие технологии. –М.: МГУ им. М.В.Ломоносова: «Аспект Пресс», 2004 г. – 558 с.

10. Хайдаров А.А., Тулаганова Н.У., Гафуров С.М. Основы политологии. – Т.: Узбекистон, 2003. – 245 с.

11. Эндрейн Ч.Ф. Сравнительный анализ политических систем: эффективность осуществления политического курса и социальные преобразования. – М.: ИНФА–М, 2000. – 320 с.

Xorijiy tillardagi adabiyotlar: 1. Almond G., Bingham J., Powell G., Russel J., Dalton K.

Comparative Politics Today: A Theoretical Framework (5th edition). – N.Y., 1996. – 224 p.

2. Almond G., Powell G.B., Strom K., Dulton R. – Comparative Politics Today. A World View. – 8th edition. –Longman, 2003. – 832 p.

3. Andrain Ch. F. Comparative Political Systems. Policy Performance and Social Change. – Comparative Politics Series. – Armonk, New York, London (England): M.E.Sharpe, 1994. – 243 p.

4. Andrain Ch. F. Political Change in the Third World. – Unwin Hyman, 1988. – 296 p.

5. Blondell Jan. Comparing Political Systems. – London, 1973. – 157 p.

6. Easton D. A Framework for Political Analysis. – Chicago: University of Chicago Press, 1979. – xviii, 142 p.

7. Easton D. A Systems Analysis of Political Life. – Chicago: University of Chicago Press, 1979. – xv, 507 p.

8. Easton D. The Political System: An Inquiry into the State of Political Science. 1953. – : Alfred A. Knopf, N.Y; 2nd ed. 1971, 1981. – 254 p.

9. Huntington S. Political Order in Changing Societies. – Yale University Press, 1970. – 488 p.

10. Huntington S. The Clash of Civilizations and Remaking the World Order. – Simon & Schuster, New York, 1996. – 368 p.

173

MUNDARIJA KIRISH ..........................................................................................3

1-BOB. QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR FAN SIFATIDA. QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR RIVOJLANISHINING BOSQICHLARI 1.1. Qiyosiy siyosiy tizimlar fan sifatida.........................................5 1.2. Siyosiy tizimning funksiyalari. Siyosiy tizimlarning faoliyat ko‘rsatish modellari............................................................10 1.3. Siyosiy tizimlar tipologiyasi va sotsiodinamikasi ....................14 1.4. Qiyosiy politologiya rivojlanishining bosqichlari ...................19

2-BOB. SIYOSIY TUZUMLARNING QIYOSLASHUVI. SIYOSIY INSTITUTLAR 2.1. Siyosiy tuzum tushunchasi va uning asosiy ko‘rinishlari.........30 2.2. Siyosiy institutlar va jarayon ....................................................41

3-BOB. SIYOSIY TARTIBOTLAR VA ULARNING KO‘RINISHLARI. PARTIYAVIY TIZIMLARNING TURLARI 3.1. Siyosiy tartibotlar va ularning ko‘rinishlari..............................54 3.2. Partiyaviy tizimlarning turlari .................................................63

4-BOB. QIYOSLASHNING ASOSLARI VA METODLARI 4.1. Qiyoslashning asoslari va metodlari.........................................85 4.2. Hokimiyat bo‘linishining qiyosiy tahlili...................................88

5-BOB. BUYUK BRITANIYA SIYOSIY TIZIMI 5.1. Buyuk Britaniyadagi ikki partiyali tizimning o‘ziga xos xususiyatlari.....................................................................................93 5.2. Buyuk Britaniya palatalarining tashkiliy tuzilmasi ..................103 5.3. B.Britaniya parlamentining va hukumat ustidan nazorati ........111

6-BOB. AQSH SIYOSIY TIZIMI 6.1. AQSh qonun chiqaruvchi hokimiyatining xususiyatlari...........123 6.2. AQSh Kongressining ikki palatasi – Vakillar palatasi va Senat ................................................................................................127

174

6.3. AQSh Kongressining nazorati vakolati va tartiboti..................133

7-BOB. FRANSIYA SIYOSIY TIZIMI 7.1. Fransiya Milliy Assambleyasining shakllanish tartibi..............147 7.2. Fransiya siyosiy partiyalarining mamlakat parlamentini shakllantishdagi roli ........................................................................151 7.3. Parlament rasm rusumlari va qonunchilik jarayoni ..................158

GLOSSARIY .................................................................................166

TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ....171

175

Muhammadolim Muhammadsidiqov

Siyosiy fanlar nomzodi, dotsent

QIYOSIY SIYOSIY TIZIMLAR

O‘quv qo‘llanma

Muhammadsidiqov M.M. Qiyosiy siyosiy tizmilar(1–qism). O‘quv

qo‘llanma. – T.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2013. – 176 b.

Texnik muharrir: M.M.Zarifov Kompyuter verstkasi: D.U.Arifjanova

Mazkur o‘quv qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2013 yil 19 apreldagi 128–sonli buyrug‘iga asosan 5120700- Jahon

siyosati yo‘nalishida ta’lim oluvchi talabalar uchun asosiy o‘quv-qo‘llanma sifatida nashrga tavsiya etilgan

(Ro‘yxat raqami 128–016)

O‘quv qo‘llanma Toshkent davlat sharqshunoslik instituti O‘quv-uslubiy kengashi yig‘ilishida nashrga tavsiya etilgan (Bayonnoma №3 21.12.2012).

Bosishga ruxsat etildi 24.07.2013. Bichimi 60x84 1/16. Shartli 11,0 b.t. 50 nusxada bosildi.

Toshkent davlat sharqshunoslik instituti,

100197, Toshkent sh., Shahrisabz ko‘chasi, 25-uy. © Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2013 © Muhammadsidiqov M.M., 2013