quichuata yachacuncapac

380

Click here to load reader

Upload: ashber

Post on 14-Nov-2015

122 views

Category:

Documents


46 download

DESCRIPTION

Curso de Quechua básico

TRANSCRIPT

  • QUICHUATA YACHACUNCAPACCaarmanta rimai

    II

    Para aprender QuichuaDialecto de Caar

    II

  • Jos Maldonado Crdova

    QUICHUATA YACHACUNCAPACCaarmanta rimai

    II

    Para aprender QuichuaDialecto de Caar

    II

  • QQUUIICCHHUUAATTAA YYAACCHHAACCUUNNCCAAPPAACCCCaaaarrmmaannttaa rriimmaaii IIIIJos Maldonado Crdova

    Departamento de Relaciones Exteriores de NoruegaMisin Luterana Sudamericana de Noruega

    Dibujos: Mara Tommerbakk

    Foto portada: Randi Knudsen

    Autoedicin: Abya-Yala, EditingQuito-Ecuador

    ISBN: 9978-04-443-4

    Impresin: Digital: DocutechU.P.S. / XEROXQuito-Ecuador

    Impreso en Quito-Ecuador, 1999

  • SOBRE ESTE LIBRO ............................. 11

    UUNNIIDDAADD 2211 ........................................... 13Dilogo: Shutichina punchamanta......... 13Suplemento ............................................ 14Contenido Gramatical ........................... 151. -MAN-: Condicional Presente .......... 15

    Ejercicios .......................................... 161.1 Forma 1 del condicional presente 191.2 Forma 2 del condicional presente 19Ejercicios .......................................... 201.3 Condicional + -CA....................... 221.4 AMALLA + tercera persona del

    condicional presente ................... 221.5 R.V. + -NA- + -TACA- + VERBO

    (Condicional presente) ................ 23Ejercicios ............................................ 23

    Lectura: Huahuata shutichinapunchamanta...................................... 26

    Vocabulario unidad 21 ............................ 30

    UUNNIIDDAADD 2222 ......................................... 31Dilogo: Marcashca huahuapac huasipi 31Suplemento ............................................ 32Contenido Gramatical ........................... 331. -CHUN-: finalidad ............................ 33

    1.1 R.V. + -CHUN- + V.P.(de voluntad u orden) ........................ 331.2 R.V. + -CHUN- !imperativo indirecto .......................... 351.2.1 Orden ........................................ 351.2.2 Deseo ......................................... 351.2.3 Temor o deseo ........................... 351.3 ... R.V. + -CHUN- + NISHPA...... 36Ejercicios .......................................... 36

    2. Futuro: rdenes y decisin .............. 402.1 rdenes........................................ 402.2 Decisin ....................................... 41Ejercicios ............................................ 42

    Lectura: Marcashca huahuapac huasipi 44Vocabulario unidad 22............................. 47

    UUNNIIDDAADD 2233 ......................................... 49Dilogo: Llullu huahuamanta ................ 49Suplemento ............................................ 50Contenido Gramatical ............................. 511. -RAC-: Contrastivo............................. 51

    1.1 Aadido a nombres ..................... 51Ejercicios ............................................ 511.2 Aadido a verbos conjugados ..... 521.2.1 V. P. + -RAC-: prioridad de una

    accin entre varias acciones..... 52Ejercicios ............................................ 531.2.2 V.P. + -RAC-: accin continua... 54Ejercicios .......................................... 541.3. Verbos no conjugados + -RAC- .. 551.3.1 -SHPA- + -RAC-......................... 551.3.2 -CU- + -CPI- + -RAC-................ 55Ejercicios .......................................... 561.4 MANARAC; AMARAC................ 571.4.1 MANARAC ................................ 57Ejercicios .......................................... 571.4.2 AMARAC ................................... 58Ejercicios .......................................... 59

    2. -YARI: urgencia (en preguntas)......... 60Ejercicios .......................................... 61

    Lectura: Llullu huahuamanta ................ 63Vocabulario unidad 23 ........................... 67

    UUNNIIDDAADD 2244............................................ 69Dilogo: Allichirinamanta ...................... 69Suplemento ............................................ 70Contenido Gramatical ........................... 711. -RI-: reflexivo...................................... 71

    Ejercicios ............................................ 712. -LLI-: verbalizador corporal .............. 73

    Ejercicios ............................................ 743. -NAYA-: desiderativo ........................ 75

    3.1 R.V. + -NAYA- ............................ 75Ejercicios .......................................... 763.2 R.V. + -NAYA- + -CHI- ................ 78Ejercicios ............................................ 79

    Lectura: Armarinamanta ........................ 81Vocabulario unidad 24 ............................ 85

    NDICE

  • UUNNIIDDAADD 2255 ......................................... 87Dilogo: Casaraiman mana rishcamanta 87Suplemento ............................................ 88Contenido Gramatical ............................. 891. Potencial pasado ................................ 89

    Ejercicios ............................................ 90Lectura: Noviocunata sirichina

    horasca caicunatami asichincaraicucaparinman carcacuna:...................... 93

    Vocabulario unidad 25............................. 96

    UUNNIIDDAADD 2266............................................ 97Dilogo: Cuchita cebanamanta .............. 97Suplemento ............................................ 98Contenido Gramatical ............................. 991. -NCHI-: verbalizador simple ............. 99

    Ejercicios ............................................ 1002. -YA-: verbalizador proceso gradual ... 101

    Ejercicios .......................................... 1033. R.V. + -NA- + TUCUNA..................... 105

    Ejercicios ............................................ 106Lectura: Cuchita cebanamanta ............. 108Vocabulario unidad 26............................. 112

    UUNNIIDDAADD 2277 ......................................... 113Dilogo: Huahuapac quiru urmaimanta 113Suplemento ............................................ 114Contenido Gramatical ............................. 1151. -NACU-: Recproco ............................. 115

    Ejercicios ............................................ 1162. -MU-: Retrospectivo ........................... 118

    Ejercicios ............................................ 1193. R.V. + -NALLA CANA........................ 121

    Ejercicios ............................................ 122Ejercicios ............................................ 125

    Lectura: Yurac rumizitomanta............... 126Vocabulario unidad 27............................. 128

    UUNNIIDDAADD 2288 ......................................... 129Dilogo: Codota churushcamanta........... 129Suplemento ............................................ 130Contenido Gramatical ............................. 1311. Comparativo ....................................... 131

    1.1 Igualdad....................................... 1311.2 Superioridad................................ 1311.3 Inferioridad ................................. 133

    2. Superlativo ......................................... 132Ejercicios ............................................ 135

    3. Circunstanciales de comparacin...... 138

    Ejercicios ............................................ 1404. MANA ...-CA....................................... 142

    Ejercicios ............................................ 143Lectura: Cacuc taitacunamanta ............. 145Vocabulario unidad 28............................. 148

    UUNNIIDDAADD 2299............................................ 149Dilogo: Huahua huaushcamanta ..... 149Suplemento ............................................ 150Contenido Gramatical ............................. 1511. -RIA-: ............................................ 151

    Ejercicios ............................................ 1522. Algo ms sobre -PISH-....................... 154

    Ejercicios ............................................ 156Lectura: Huahua huaushcamanta ....... 159Vocabulario unidad 29............................. 162

    UUNNIIDDAADD 3300............................................ 163Dilogo: Pichcaimanta ............................ 163Suplemento ............................................ 164Contenido Gramatical ............................. 1651. -SHCA-: Pasado perfecto ................... 165

    Ejercicios ............................................ 1672. R.V. + -C- + TUCUNA........................ 1693. NIC- + TUCUNA................................ 170

    Ejercicios ............................................ 171Lectura: Pichcanamanta ........................ 174Vocabulario unidad 30............................. 178

    UUNNIIDDAADD 3311 ............................................ 179Dilogo: Ailupac huasipi ....................... 179Suplemento ............................................ 180Contenido Gramatical ........................... 1811. -SHI: expresiones impersonales ........ 181

    1.1 Burla, irona ................................ 1811.2 Reclamos, protestas .................... 1821.3 Improperios, injurias, insulto,

    denuestos..................................... 1821.4 Sorpresa, incredulidad................ 1821.5 Hechos reales del pasado remoto 1831.6 Hechos no reales, que ms bien

    corresponden a cuentos, fbulas, mitos, etc. .................................... 183

    Ejercicios ............................................ 1842. -SHI y NINA....................................... 187Lectura: Caar llacta runacuna

    huacamayapac huahuacuna cashcamanta....................................... 188

    Vocabulario unidad 31............................. 190

  • UUNNIIDDAADD 3322............................................ 191Dilogo: Renovacin fiestamanta............ 191Suplemento ............................................ 192Contenido Gramatical ............................. 1931. -TAC- sufijo independiente:

    secuencia ............................................ 193Ejercicios ............................................ 1931.1 -LLA- + -TAC- ............................ 1951.2 -LLA- + -TAC- aadido a

    adverbios ..................................... 1961.3 -LLA- + -TAC- aadido a verbos

    conjugados ................................... 197Ejercicios ............................................ 198

    2. -N- ............................................ 2022.1 -N- + -TA-..................................... 2032.2 -N- + -LLA- .................................. 203Ejercicios ............................................ 205

    Lectura: Renovacin fiestamanta ........... 207Vocabulario unidad 32............................. 210

    UUNNIIDDAADD 3333............................................ 211Dilogo: Quichua pucllaicuna ............... 211Suplemento ............................................ 212Contenido Gramatical ............................. 2131. Los infinitivos: -I- y -NA- ................. 213

    1.1 R.V. + -I- + -TA- ......................... 2141.2 R.V. + -NA- + -TA- ..................... 214Ejercicios ............................................ 2151.3 R.V. + - I- + -PAC- + -TAC- +

    CANA (conjugado)...................... 2171.4 R.V. + -NA- + -PAC- + CANA

    (conjugado) .................................. 2171.5 R.V. + -NA- + -PAC-: expresin

    secundaria .................................. 218Ejercicios ............................................ 218

    Lectura: ucanchic pucllaicunamanta... 221Vocabulario unidad 33............................. 224

    UUNNIIDDAADD 3344 ......................................... 225Dilogo: Sumac micunacunamanta ...... 225Suplemento ............................................ 226Contenido Gramatical ............................. 2271. Pasado pluscuamperfecto .................. 227

    Ejercicios ............................................ 2282. -MANTA- junto a infinitivos ............. 231

    2.1 R.V. + -I- + -MANTA- ................. 2312.2 R.V. + -NA- + -MANTA- .............. 231

    2.3 R.V. + -SHCA- + -MANTA- ......... 231Ejercicios ............................................ 233

    3. -NCA- ............................................ 235Ejercicios ............................................ 236

    Lectura: Quichuacunapac sumacmicunamanta ............................ 238

    Vocabulario unidad 34............................. 241

    UUNNIIDDAADD 3355 ......................................... 243Dilogo: Juramanta .............................. 243Suplemento ............................................ 244Contenido Gramatical ........................... 2451. -NIC-: reduplicacin........................... 2452. -PISH- + -CHARI- .............................. 246

    Ejercicios ............................................ 2463. -RI-: PERMISIVO .............................. 249

    Ejercicios ............................................ 250Lectura: Asuamanta ................................ 252Vocabulario unidad 35............................. 256

    UUNNIIDDAADD 3366............................................ 257Dilogo: Huashaiman ricushcamanta . 257Suplemento ............................................ 258Contenido Gramatical ............................. 2591. -SHI- e IMASHI: pasado imperfecto 2592. -SHI- e IMASHI: presente y

    presente progresivo............................ 2603. -SHI-, IMASHI: contestaciones ........ 262

    3.1 Preguntas abiertas: -SHI- .......... 2623.2 Preguntas cerradas: IMASHI..... 262Ejercicios ............................................ 263

    4. Precisiones sobre el espacio .............. 266Ejercicios ............................................ 267

    Lectura: Huashairinamanta ................... 270Vocabulario unidad 36............................. 274

    UUNNIIDDAADD 3377............................................ 275Dilogo: Huasi ucupi macanacuimanta. 275Suplemento ............................................ 276Contenido Gramatical ............................. 2771. R.V. + -C- + YUYACHINA ................. 277

    Ejercicios ............................................ 2782. -TAC- + -CHARI- + -YARI ................ 280

    Ejercicios ............................................ 282Lectura: Imamanta taita-mamacuna

    macanacuncuna.................................. 284Vocabulario unidad 37............................. 288

  • UUNNIIDDAADD 3388............................................ 289Dilogo: Yachana huasiman

    yaicunamanta ........................... 289Suplemento ............................................ 290Contenido Gramatical ........................... 2911. R.V. + -SHCA- + CANA (conjugado

    en futuro): futuro perfecto ................ 291Ejercicios .......................................... 293

    2. R.V. + -CU- + -C-: como locativo........ 294Ejercicios ............................................ 295

    Lectura: Huahuata escuelaman cachanamanta .......................... 298

    Vocabulario unidad 38............................. 302

    UUNNIIDDAADD 3399............................................ 303Dilogo: Escuelapi llaquicunamanta .... 303Suplemento ............................................ 304Contenido Gramatical ............................. 3051. IMATAC + VP conjugado en futuro +

    -YARI ............................................ 305Ejercicios .......................................... 306

    2. -TACPISHCHARI + VP + -YARI:respuesta a preguntas eludibles ....... 309Ejercicios .......................................... 311

    3. -NI-: verbalizador auxiliar................. 313Ejercicios .......................................... 315

    Lectura: Huahuacuna escuelaman rishpa, ima llaquita apashcamanta .......................... 317

    Vocabulario unidad 39............................. 321

    UUNNIIDDAADD 4400............................................ 323Dilogo: Ricsishcapura ........................... 323Suplemento ............................................ 324Contenido Gramatical ............................. 3251. Algo ms sobre el futuro imperfecto . 325

    Ejercicios ............................................ 3272. -CARIN: Contrastivo-urgente ........... 330

    2.1 Aadido al sujeto ........................ 3302.2 Aadido al gerundio.................... 3302.3 Aadido a los sufijos de relacin 3312.4 Aadido al verbo principal ......... 332Ejercicios ............................................ 332

    Lectura: Mishucunamanta caicunatami mana munani...... 336

    Vocabulario unidad 40............................. 341

    DDIICCCCIIOONNAARRIIOO QQUUIICCHHUUAA--CCAASSTTEELLLLAANNOO ................................. 343

    DDIICCCCIIOONNAARRIIOO CCAASSTTEELLLLAANNOO--QQUUIICCHHUUAA ....................................... 357

    MMOORRFFOOLLOOGGIIAA QQUUIICCHHUUAA .................. 373

    BBIIBBLLIIOOGGRRAAFFAA ................................... 377

  • Ushcu chucuricunaman

    Petrona mamaman Antonio taitamanpish

    Tamiaman ustimanpish

    aupa aupa Quichua huahuacunapac huahuacuna

    Para

    Petrona y Antonio

    Tamia y usti

    descendientes del milenario pueblo Quichua

  • SOBRE ESTE LIBRO

    Este segundo tomo QUICHUATA YACHACUNCAPAC CAARMANTARIMAI 2 - Para Aprender Quichua Dialecto del Caar 2, al igual que elprimero, dispone de 20 unidades. Cada unidad contiene dilogo bsico,suplemento, contenido gramatical con sus respectivos ejercicios, lectura,redaccin y vocabulario total de la unidad. Los temas de cada una de lasunidades estn relacionados con la vida familiar contempornea Quichua dela zona del Caar.

    Esperamos que las explicaciones gramaticales contribuyan a unadecuado estudio que permitan conocer de la mejor forma la estructura de lalengua Quichua, as como sus respectivos ejercicios permitan, a su vez, undominio adecuado de dichas explicaciones gramaticales para que seconstituyan en un medio til de expresin, de comunicacin.

    Con el lxico de las 20 unidades, esto es 543 palabras, se ha elaboradoun diccionario QuichuaCastellano y CastellanoQuichua. Tambin se hanagregado adaptaciones de significados y neologismos para los diferentestrminos prestados del castellano.

    En el avance de las unidades se podr observar, lamentablemente,tanto en su aspecto estructural pero sobre todo en lo referente al lxico unacastellanizacin del Quichua. Esto ltimo como lo seala Ileana Almeida(1992: iii) resulta ser un proceso recesivo que afecta cada vez ms a lasintaxis y a la morfologa de la lengua. Situacin preocupante pero yaconocida en la dcada de los 70, a tal punto que Guardia Mayorga (1973: 12),para el caso peruano, sealaba, ... que ahora hay localidades en las que elnmero de vocablos involucra un 50% de voces castellanas kechwizadas.Luego es obvio que hay un arduo y largo trabajo por hacer, principalmentepara aquellos que soamos con una quechuizacin del Quichua, una lenguaQuichua con sus propias unidades lxicas y su propio sistema lingstico!

    Todas las sugerencias, comentarios y crticas al presente trabajo dequienes viven y hablan esta lengua, de quienes ensean, de quienes aprenden,de quienes buscan un futuro promisorio para esta lengua sern siemprebienvenidos en el continuo afn de perfeccionar el material.

  • Quiero expresar mi reconocimiento a la misionera Britt Tommerbakkcoordinadora del Instituto Quichua, tambin a los diferentes Directores de laMisin Luterana Sudamericana de Noruega - Ecuador, por su confianzapuesta en mi persona, por su apoyo y preocupacin para la culminacin de estesegundo tomo as como por su constancia en la valorizacin de la lenguaQuichua.

    Mil gracias a Mara Tommerbakk por su colaboracin en la elaboracinde los dibujos de este segundo tomo as como tambin a Juan Tommerbakk,igualmente a todos los quichua-hablantes que en alguna forma, directa oindirecta, brindaron generosamente la informacin requerida, en especial a lajoven indgena caari Mara Rosa Guamn Loja.

    Mencin especial para mi maestro, mi amigo, mi hermano el lingistaquichua Jaime Maldonado Crdova por sus comentarios, sugerencias yrevisin del texto.

    A Mnica, mi esposa; a Tamia y usti, mis hijos, mi agradecimientosincero por su afecto y amor, por su comprensin, pero sobre todo porcompartir y soportar mis tensiones, mis angustias y mis ausencias!

    Quito, 24 de Septiembre de 1998Jos Maldonado CrdovaCalle Venezuela # 21-35QuitoECUADOR

  • Unidad 21 1133

    UNIDAD 21

    IIggnnaacciiaa:: Mama Pitu! achu huahuata shutichicrinquichic?

    PPiittuu:: Marcac taita tiyacpica, amari shutichIMAIMAN.

    IIggnnaacciiaa:: Manchu taita Segundota shutichishpa cui ninquichic? PACTAhuahua huauIMANMAN!

    PPiittuu:: Caipi cacpica, paita nIMANmi, shinapish chai taitapish sarunquillami costaman rirca nincunami. Mana caipichu. Aparicmamapish illanmi.

    IIggnnaacciiaa:: Aparic-mamapacca mama Edelinata nIMANQUICHICMANca!

    PPiittuu:: Ninataca nINCHICMANmi, shinapish cusaca piamari.

    IIggnnaacciiaa:: Shinaca, taita Segundo caipi cashpa, ari nicpica,shutichIMANQUICHICMANmi. Jai ij! Ima shutitac cacrin?

    PPiittuu:: uca taitapac shuti. Melchor.

    EEll ddaa ddeell bbaauuttiizzoo

    IIggnnaacciiaa:: Sra. Petrona ya van a bautizar a su hijo?PPeettrroonnaa:: Si hubiera padrino, ya lo bautizara.IIggnnaacciiaa:: No le dicen a don Segundo que les d bautizando? Cuidado se muera el nio!PPeettrroonnaa:: Si estuviera aqu le dira, me dicen que el mes anterior se fue a la costa. No est

    aqu. Tampoco hay la aparic mama1.IIggnnaacciiaa:: Para la aparic mama deberan decir a Edelina.PPeettrroonnaa:: De decir le diramos, sin embargo el esposo es bravo.IIggnnaacciiaa:: Entonces si don Segundo estuviera aqu, y si aceptara lo bautizaran. Oiga y

    cmo se va a llamar?PPeettrroonnaa:: El nombre de mi pap. Melchor.

    DDIILLOOGGOO:: SShhuuttiicchhiinnaa ppuunncchhaammaannttaa

    1 Aparic mama: es la seora encargada de llevar al nio a bautizarse desde la casa de ste hasta la puer-ta de la iglesia, en donde entrega al padrino el nio a bautizarse. La seora lleva al nio cargado enla espalda.

  • 1144 Unidad 21

    VVooccaabbuullaarriioo

    ILLANA no haber, no existirJAI IJ! oiga!, ea!

    RRiimmaaiimmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. achu Pituca huahuata shutichicrin?

    2. Pitac marcac taitaca cacrin?

    3. Taita Segundoca ari nircachu?

    4. Edelinachu aparic mama cacrin?

    5. Ima shutitac huahuaca cacrin?

    PPrreegguunnttaass ssoobbrree eell ddiillooggoo

    1. Ya va a hacer bautizar al hijo Petrona?2. Quin va a ser el padrino?3. Acept don Segundo?4. Va a ser Edelina aparic mama?5. Cmo se va a llamar el nio?

    Ari nicpipish, mana ccrriirrccaa((cc))chu. Aunque acept, no ccrreeyy.cushicurca se contenthuichicurca subi

    Chai taitami mmaarrccaarrccaa. Ese seor llee lllleevv eenn bbrraazzooss.uncurca se enferm

    MMaarrccaasshhccaa hhuuaahhuuaaca ami jatun. EEll aahhiijjaaddoo ya est grande.

    SSUUPPLLEEMMEENNTTOO

  • Unidad 21 1155

    11.. --MMAANN--:: CCoonnddiicciioonnaall PPrreesseennttee

    Caracterstico del condicional presente es la presencia del infijoMAN.

    Expresa una accin no realizada pero que podra realizarse decumplirse la condicin de la frase subordinada.

    En la zona del Caar se presentan dos formas de condicional presente.Una (forma 1) con el sufijo -MAN- y otra (forma 2) que incluye en la anteriorla raz -IMA-2 a manera de infijo.

    FFoorrmmaa 11 FFoorrmmaa 22uca R.V. + -IMAN- -IMAIMAN-can R.V. + -NQUIMAN- -IMANQUIMAN-pai R.V. + -NMAN- -IMANMAN-ucanchic R.V. + -NCHICMAN- -IMANCHICMAN-cancuna R.V. + -NQUICHICMAN- -IMANQUICHICMAN-paicuna R.V. + -NMANCUNA- -IMANMANCUNA-

    Ejemplo: CARANA regalarFFoorrmmaa 11uca caraIMAN yo regalaracan caraNQUIMAN t regalaras, Ud. regalarapai caraNMAN l, ella regalaraucanchic caraNCHICMAN nosotros(as) regalaramoscancuna caraNQUICHICMAN Uds. regalaranpaicuna caraNMANCUNA ellos(as) regalaran

    FFoorrmmaa 22uca caraIMAIMAN yo regalaracan caraIMANQUIMAN t regalaras, Ud. regalarapai caraIMANMAN l, ella regalaraucanchic caraIMANCHICMAN nosotros(as) regalaramoscancuna caraIMANQUICHICMAN Uds. regalaranpaicuna caraIMANMANCUNA ellos(as) regalaran

    CCOONNTTEENNIIDDOO GGRRAAMMAATTIICCAALL

    2 IMA, adj. y pron. Que, cual, lo cual; n. Cosa, algo; IMANA, v. a. Hacer algo.

  • 1166 Unidad 21

    Los usos de la forma 1 y de la forma 2 son indistintos, si bien es laforma 2 la que se escucha con frecuencia, la caracterstica de sta es queexpresa posibilidades de realizacin remota.

    Al aadirse la forma 2 a races verbales que terminan en vocal I no seduplica dicha vocal.

    Ejemplo: Caipi cacpica, paita nIMANmi.(aqu estuviera, l a dira)Si estuviera aqu le dira a l.

    Ari nicpica, shutichIMANQUICHICMANmi.(aceptara si, bautizaran)Si l aceptara lo bautizaran.

    Las preguntas abiertas y cerradas del condicional presente, por logeneral, requieren de los sufijos -SHI y -CHA respectivamente.

    Ejemplo: PiSHI marcac taita tucuncapac ari nimanman?(quin padrino ser aceptara?)Quin aceptara para ser padrino?

    Taita Segundo caipi cashpaca, ari nimanmanCHA?(don Segundo aqu estando, aceptara?)Si estuviera aqu don Segundo aceptara?

    Las oraciones subordinadas se expresarn a travs de los sufijos, hastaahora estudiados, -SHPA- (unidad 19), -CPI- (unidad 18), -NCAPAC-(unidad8) y -C-(unidad 18) entre otros.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    SSHHIINNAA::MMaarrccaacc ttaaiittaa ttiiyyaaccppiiccaa,, uuccaaccaa aammaarrii sshhuuttiicchhIIMMAAIIMMAANN!!

    CCaannccuunnaaccaa?? uuccaanncchhiiccppiisshh aammaarrii sshhuuttiicchhIIMMAANNCCHHIICCMMAANN!!PPaaiiccaa?? PPaaiippiisshh aammaarrii sshhuuttiicchhIIMMAANNMMAANN!!

  • Unidad 21 1177

    1. Taita Segundo caipi cacpica, ucanchicca paita nimanchicmanmi.Paicunaca?ucaca?

    2. Paicuna ari nicpica, paicunaca shutichimanmancunallami.Cancunaca?Paica?

    3. Shutichisha nicpipish, cancunaca huahuata manamarcachimanquichicmanchu.

    ucanchica?Canca?

    4. Shutichina puncha caipimi cashun nicpipish, ucanchica manacrinchicmanchu.

    ucaca?Cancunaca?

    5. Ignacia huahuata marcacpica, paicunaca cushicuimanmanmi.Canca?Paica?

    IIII.. AAccllllaasshhppaa ccuuii!!

    1. Marcac taita tucuncapac ari nicpica, ...a) asuata mana ruraimanchicmanchu.b) huasipi sueuimanchicmanmi.c) cushicuimanchicmanchari.

    2. Marcashpa cusha nicpipish, ... a) mana crimanchu.b) mana micuimanchu.c) mana uncuimanchu

    3. Aparic mama tucushpaca, ...a) ima gashtanami caimaimanb) jizilla purimaiman.c) cusata piaimaiman.

    4. Huahuapac taita uncushca cacpipish, ...a) asuata micunmancunami.b) asuata ruraimanchicmanmi.c) asuata upiamanchu.

    5. Huahuata marcacpica, ...a) cushicuimanquimanmi.b) uncuimanquimanmi.c) huichicuimanquimanmi.

  • 1188 Unidad 21

    IIIIII.. PPaaccttaacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Taita Segundo mana nicpica, ...Taita Segundo mana nishpaca, ...

    2. Tia Ignacia huahuata marcacpica, ...Tia Ignacia huahuata marcashpaca, ...

    3. Edelina aparic mama tucuchun, ...Edelina aparic mama tucuncapac, ...

    4. Shutichina puncha huahua uncucpica, ...Shutichina puncha huahua uncushpaca, ...

    5. Shamushcamanta mana cushicucpica, ...Shamushcamanta mana cushicushpaca, ...

    IIVV.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Pishi marcac taita tucuncapacca ari ninman?2. Pihuanshi marca taitapac huasiman rinchicman?3. Imatashi marcac taitamanca carana caimanchicman?4. Ignaciaca aparic mama tucuncapac ari ninmancha?5. Ari nicpica, mama Pituca cushillacha tucunman?

    VV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Si ya hubiera el padrino, cuando bautizaran al hijo?2. Qu nombre pondran al hijo de la Sra. Petrona?3. Quin sera la Sra. que lleva al nio?4. Si no se fuera a la costa, don Segundo si aceptara ser padrino de bautizo.5. La Sra. Petrona si estara contenta si bautizaran al nio.

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Huahuata marcanquimancha?2. Mana cashpaca huahuata aparinquimancha?3. Imatashi marcashca huahuamanca caranquiman?4. Marcashca huahuapac huasipi micunquimancha?5. Marcashca huahuapac huasipica imatashi upianquiman?

    Ii

  • Unidad 21 1199

    11..11 FFoorrmmaa 11 ddeell ccoonnddiicciioonnaall pprreesseennttee

    En expresiones cortas se emplea como advertencia ante una accincuya posibilidad de realizacin es inminente.

    Ejemplo: URMANA = caer

    urmaIMAN cuidado me caigo!urmaNQUIMAN cuidado te caes!urmaNMAN cuidado se cae!urmaNCHICMAN cuidado nos caemos!urmaNQUICHICMAN cuidado se caen!urmaMANCUNA cuidado se caen!

    Pueblopi cashpa ricsishcacunahuan upiaNQUIMAN!(ciudad en estando amigos con cuidado bebas!)Cuidado bebas cuando ests en la ciudad con los amigos!

    Iglesiapi pucllacuNQUICHICMAN!(Iglesia en cuidado jugando estn!)Cuidado estn jugando en la iglesia!

    Shutichishpa cui nicpica, ari niNMAN!(bautizando de dice si, cuidado acepte!)Cuidado acepte si le dicen que de bautizando!

    11..22 FFoorrmmaa 22 ddeell ccoonnddiicciioonnaall pprreesseennttee

    Se emplea como advertencia ante una accin cuya posibilidad derealizacin es remota. Puede expresar una irona.

    Se antepone la palabra PACTA que se traduce por CUIDADO! EnCaar para la primera persona del singular adems del sufijo respectivo delcondicional y de anteponer PACTA, se logra la misma expresin al aadirSHPAAA y anteponer PACTA.

    Para expresiones negativas se pospone MANA a PACTA.

    Ejemplo: URMANA caer

  • 2200 Unidad 21

    PACTA urmaIMAIMAN cuidado me caigo!PACTA urmaIMASHPAAA cuidado me caigo!PACTA urmaIMANQUIMAN cuidado te caigas!PACTA urmaIMANMAN cuidado se caiga!PACTA urmaIMANCHICMAN cuidado nos caigamos!PACTA urmaIMANQUICHICMAN cuidado se caigan! (Uds.)PACTA urmaIMANMANCUNA cuidado se caigan!

    PACTA huahua huauIMANMAN!(cuidado nio muera!)Cuidado se muera el nio!

    Marcac mama tucuncapac PACTA ari niNQUIMAN!(madrina ser para cuidado aceptes!)Cuidado aceptes para ser madrina de bautizo!

    PACTA mana shamuNQUIMAN!(cuidado no vengas!)Cuidado que no vengas!

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCaaiiccuunnaattaa rriiccuusshhppaaccaa,, iimmaattaasshhii nniinnqquuiimmaann??SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaa ttoommaa llaaddooppii ppuuccllllaaccuuccppiiccaa,, ......

    UUrrmmaaNNQQUUIIMMAANN!! ccaappaarriimmaannmmii..

    1. Yuyac mama chiri yacuhuan armacucpica, ...2. Carrocuna shamucucpipish yuyac taita panata pasacucpica, ...3. Cuita ninapi cusacucpica, ...4. Machana yacuta upiacucpica, ...5. Marcac taita mai machashca huasiman risha nicucpica, ...

    IIII.. IImmaa sshhiinnaasshhii ccaaiiccuunnaattaaccaa PPAACCTTAAhhuuaann ppaaccttaacchhiinnqquuiimmaann??SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaappaacc ttaaiittaa aassuuaattaa ccuuccppiiccaa,, ......

    HHuuaahhuuaappaacc ttaaiittaa aassuuaattaa ccuuccppiiccaa,, PPAACCTTAAcchhaassqquuiiNNCCHHIICCMMAANN!!

    1. Marcac taita puebloman jacu nicpica, ...2. Aparic mama machana yacuta caracpica, ...3. Huahuapac taita cullquita fiyai nicpica, ...4. Huahuapac mama pia cacpica, ...5. Marcac mama huacacucpica, ...

  • Unidad 21 2211

    IIIIII.. AAccllllaasshhppaa ccuuii!!

    1. Huaicu manata ricushpaca, cashnami niman:a) Pacta urmaimashpaaa!b) Urmaiman!

    2. Pacarishca micunata micucricucpimi, aparic mamaca caita ninman:a) Ama micuichu! Pacta uncuimanquiman!b) Ama micuichu! Uncuimanquiman.

    3. Marcashca huahua urcuman michincapac ricucpica, mamaca cashnamininman:

    a) Pacta ovejacunata chincachimanquiman!b) Ovejacunata chincachinquiman!

    4. Cusa machana yacuta upiacucpica, huarmica cashnami ninman:a) Ama upiaichu! Pacta machashpa macanacunquiman!b) Ama upiaichu! Machashpa macanacuimanquiman!

    5. Aparic mama mana shamucpica, ...a) Mana shamunman!b) Pacta mana shamunman!

    IIVV.. IImmaattaattaacc nniisshhaa nniinn??SSHHIINNAA:: UUrrmmaannqquuiimmaann!!

    aa uurrmmaaccrriiccuuccppiimmii,, mmaannaa ccaasshhppaaccaa aallllaammiiuurrmmaaccrriiccuunn yyuuyyaanncchhiicc,, cchhaaiimmii cchhaasshhnnaaccaa nniinncchhiicc..

    PPaaccttaa uurrmmaannqquuiimmaann!!MMaannaarraacc uurrmmaanncchhuu,, sshhiinnaappiisshh uurrmmaannccaa yyuuyyaanncchhiiccmmii,,cchhaaiimmaannttaammii,, mmaannaarraacc iimmaappiisshh llllaaqquuii ttiiyyaaccppii,,cchhaasshhnnaa nniinncchhiicc..

    1. Upianquichicman!2. Pacta rinman!3. Pacta mana yanunquiman!4. Huahuata aparincapac ari ninquiman!5. Pacta cullquita fiyanquiman!

    VV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Ya te hemos avisado lo del bautizo, cuidado no vengas!2. Cuando vayas al bautizo, cuidado te pierdas en la iglesia!3. Cuando bautizen al nio, cuidado le pongan agua fra!4. Luego del bautizo, cuidado beban!5. Cuando laven los platos, cuidado los rompan!

  • 2222 Unidad 21

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Ricsishcacuna huasiman pushancapac shamucpi, paicunahuan aricushpaca, canpac mama pacarinquiman nicpica, imatashi ninquiman?

    2. Ricsishcacunahuan tupashpa pacta upianquiman nicpica, imatashicutichinquiman?

    3. Taita mamapac huasiman ricucpi, canpac huarmi/cusa pacta mana utcacutinquiman nicpica, imatashi cutichinquiman?

    4. Uyai, urmanquiman nicpica, imatashi ninquiman?5. Ama chaita micuichu, uncunquiman, nicpica, imtashi cutichinquiman?

    Ii

    11..33 CCoonnddiicciioonnaall ++ --CCAA

    Expresa una exhortacin, un mandato, una orden, esto es que algo nosolo se puede hacerlo sino que se debe hacerlo.

    Traduccin: DDEEBBEERR ((ccoonnjjuuggaaddoo eenn ccoonnddiicciioonnaall pprreesseennttee)) ++iinnffiinniittiivvoo.

    Ejemplo:Aparic-mamapacca mama Edelinata nimanquichicmanCA!(aparic mama doa Edelina a deberan decirle!)Deberan decirle a doa Edelina para que sea la aparic mama!

    Cullqui tiyacpica, rantinquimanCA(dinero si hay, deberas comprar)Si hay dinero deberas comprarlo.Si tienes dinero deberas comprarlo.

    11..44 AAMMAALLLLAA ++ tteerrcceerraa ppeerrssoonnaa ddeell ccoonnddiicciioonnaall pprreesseennttee

    Indica que quien habla espera que no ejecute(n) la accin una(s)tercera(s) persona(s).

    Traduccin: eessppeerraarr qquuee nnoo ......Ejemplo: AMALLA upiaNMAN.

    (no beba)Espero que no beba.

  • Unidad 21 2233

    AMALLA upiaNMANCUNA.(no beban)Espero que no beban.

    Sin embargo en la zona del Caar se obtiene la misma expresin con laestructura QQUUIIZZAASSCCHHUU ++ tteerrcceerraa ppeerrssoonnaa ddeell ffuuttuurroo.

    Ejemplo: QUIZSCHU mana upiaNCA.(Quizs no tome) Espero que no tome.

    11..55 RR..VV.. ++ --NNAA-- ++ --TTAACCAA-- ++ VVEERRBBOO EENN CCOONNDDIICCIIOONNAALL PPRREESSEENNTTEE

    La expresin RR..VV.. ++ --NNAA-- ++ --TTAACCAA-- ++ ccoonnddiicciioonnaall pprreesseennttee tiene lacaracterstica de que tanto la raz verbal como el condicional presente se trataddeell mmiissmmoo vveerrbboo. Expresa una accin que se la realizara (o deseararealizarla) pero cuyo impedimento es la expresin que viene a continuacin deSHINAPISH (pero).

    Ejemplo:NiNATACA nINCHICMANmi, shinapish cusaca piamari.(Decir lo diramos, pero el esposo bravo es)De decir lo diramos, pero no va a ser posible por cuanto el esposo es bravo.

    RantiNATACA rantIMANmi, shinapish cullqui illanmari.(comprar comprara, pero dinero no hay)De comprar lo comprara, pero no hay dinero.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCaaiiccuunnaattaa rriiccuusshhppaaccaa,, iimmaattaasshhii nniinnaa ccaannmmaann??SSHHIINNAA:: SShhuuttiicchhiinnaappii hhuuaarrmmii ppaappaa lllluusshhttiinnaattaa aayyuuddaasshhaa

    nniisshhppaappiisshh,, mmaannaa aayyuuddaaccppiiccaa!!AAyyuuddaannqquuiimmaannCCAA!! nniimmaaiimmaannmmii..

    1. Imatapish paicuna munashpa, cullquita charishpapish, mana ranticpica!2. Can shutichinaman risha nishpapish, mana ricricucpica!3. Cancuna aparic mamahuan rimasha nishpapish, mana rimacpica!4. Pai marcashca huahuahuan pucllasha nishpapish, mana pucllacpica!5. Can shutichinapi upiasha nishpapish, mana upiacpica!

  • 2244 Unidad 21

    IIII.. CCaaiiccuunnaattaa rriiccuusshhppaaccaa,, iimmaattaasshhii nniinnqquuiimmaann??SSHHIINNAA:: SShhuuttiicchhiiccrriiccuucc hhuuaahhuuaattaa cchhiirrii yyaaccuuhhuuaann aarrmmaacchhiiccuuccppiiccaa!!

    AAMMAALLLLAA uunnccuuNNMMAANN!! nniimmaannmmii..

    1. Armachicucpi huahua huacacpica!2. Aparic mama huahuaman trasteta churachicucpica!3. Tamiacucpipish, aparic mama huahuata aparishpa iglesiaman ricpica!4. Aparic mama tamiacushcamanta allimanta ricucpica!5. Marcac taita iglesia puncupi pia pialla shayacucpica!

    IIIIII.. CChhaasshhnnaa ttaappuuccppiiccaa,, iimmaattaasshhii nniinnqquuiimmaann??SSHHIINNAA:: IImmaammaannttaattaacc mmaannaa uuttccaa sshhaammuurrccaannqquuiicchhiicc nniiccppiiccaa!!

    SShhaammuuNNAATTAACCAA sshhaammuuNNCCHHIICCMMAANNmmii ccaarrccaa,, sshhiinnaappiisshhccaarrrroommaarrii mmaannaa ttiiyyaarrccaa!!

    1. Imamantatac marcac mamaman huahua uncushca nishpa manahuillarcanquichic nicpica!

    2. Imashpatac marcashca huahuaman trasteta mana rantircanquichicnicpica!

    3. Imamantatac aparic mamata mana cayarcanquichic nicpica!4. Imaraicutac marcashca huahua uncushca cacpica mana

    janpichircanquichic nicpica5. Ima nishpatac shutichinamanca mana huallpacunata aisashpa

    rircanquichic nicpica!

    IIVV.. AAccllllaasshhppaa ccuuii!!

    1. Segundo caipi cacpica, ...a) amalla shamuiman.b) huillanquimanca.c) huahuamari illan.

    2. Pedroca shutichiman ricrinmi. a) Amalla upiaimaimanb) Shamunmanca.c) Quizschu mana upianca.

    3. ........................., shinapish mana munanichu.a) micunata micuimanmib) munanata munaimanmic) canata caimanmi

    4. Taita Segundohuan tupashpaca, a) huahuata marcashpa cui ninquimanca.

  • Unidad 21 2255

    b) amalla tucunman.c) quizschu mana uyanca.

    5. ........................., shinapish cullquimari illani.a) Mama tucunata tucuimanmib) Huahuata marcancapac ari ninata ari nimanmic) Pianata piaimanmi

    VVII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Pitu Edelinata amalla rimaimanman! nicpica, imatatac nircanqui?2. Rinataca rimanmi, shinapish caranami illan nicpica, imatashi

    cutichinquiman?3. Segundota marcashpa cui ninquimanca nicpica, imatashi ruranquiman?4. Machashpa huarmita amalla macanman! nicpica, imatashi

    ruranquichicman?5. Shamunataca shamuimanmi, shinapish carromari mana tiyan nicpica,

    imashi tucunquiman?

    VVIIII.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Deberas comer, si te dijeran que comas el cuy.2. Uds. deberan ir al bautizo, aunque mam no se fuera.3. Deberas comer bastante.4. Ojal que no tome en el bautizo.5. Ojal que no se emborrachen.6. Ojal que no se amanezcan en el bautizo.7. De comprar compraramos, pero no tenemos dinero.8. De hablar hablara, pero no quiero.9. De ir no me ira, pero hoy es el bautizo.10. De beber no bebera, pero me estn viendo los padrinos.

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Huahuata marcashpa cui! nicpica, ari nimanquimancha?2. Huarmipish ari nimanmancha?3. Pishi aparic mamaca caimanman?4. Imatashi aparic mamamanca caraimanquiman? 5. Mana ari nicpica, imatashi ruraimanquiman?6. Maican iglesiapishi shutichimanquichicman?7. Ima punchashi huahuataca shutichimanman?8. Pishi huahuapac huasimanta iglesia puncucamanca huahuata aparishpa

    rimanman?9. Imatashi marcashca huahuamanca caraimanquiman?10. Imatashi huahuapac taita mamaca canmanca caraimanman?

  • 2266 Unidad 21

    Shutichina puncha chayacpica, amalla aparic mama uncunmannishpami yuyacunchicman. Chaica aparic mamaca huahuapac huasimanmirinman. Huahuata apancapacca imalla quipi rurashpami huahuapacmamapacman chayaimanman. Paipish quizaschu huahua mana uncuncanishpami yuyacunman.

    Aparic mama huahuapac huasiman chayacpica, aicha caldotamimutihuan convidaimanman, chaita micushca quipaca huahuataarmachimanmanmi, pai rantishca churanacunatami churachimanman,mushuc aannaaccuucunahuan, mushuc chunpihuanmi maituimanman. Iglesiamanaparishpa rincapacca mushuc ppaaootapishmi amuimanman. Chaicahuahuapac aillunti shuctac compaaccunantipishmi panaman chaquillahuanllucshimanman, chaica pacta cai turu ancunapi urmaimashpaaa nishpamirinmancuna. Panapica iimmaappiisshh carropimi puebloman rimanmancuna.Carropi cashpaca, imatapish parlashpa, asishpapishmi caimanmancuna.Chashnami aparic mamaca huasimanta iglesia puncucaman aparishparinman. Iglesia puncupimi marcac taitaman huahuata marcachimanman.Mana utca shamucpica, marcac taitaca Amalla taita cura mmaaiimmaannppiisshhrinman nimanmanmi. Shinapi a aparic mama shamucpica, marcac taitacapia pialla utca shamunquichicmanca ninmanmi.

    LLEECCTTUURRAA:: HHuuaahhuuaattaa sshhuuttiicchhiinnaa ppuunncchhaammaannttaa

  • Unidad 21 2277

    Compaaccunaca huahuapac quipicunatami aparishpacatimanmancuna. Chai quipipica mutita, yanushca papata, aaiicchhaa uucchhuuta,qquueessiilllloo uucchhuuta, asuata, ccoollaata, machana yacutapishmi apaimanmancuna.Marcac taitapish chashnallatac quipitami apana caimanman.Compaaccunapishmi paicunapac quiquin quipita apana caimanmancuna,shinapish paicunapac quipipica shuclla micunatami apaimanmancuna.Apanataca sumac quipicunatami apanman, shinapish maican cutincagranocuna illanmi, cullquipish mana achcalla tiyanchu, chaimantami manacchhaaiisshhuucc quipicuna shina canman.

    a iglesia ucupica taita ccuurraami huahuata shutichishpa cunman. Carihuahua cacpica, marcac taitaman marcachishpa, cutin huarmi huahuacacpica, marcac mamaman marcachishpa. Shinallatac cceerraacunatajapichishpa, yacuhuan uma ccoorroonnaata uraiman armachishpa, chai shinamishutichishpa cunman.

    Curaca tucui taitacunata, mamacunata cashna nishpamimmiinnccaaiimmaannmmaann: Cunanca cai huahuaca, cancuna shinallatac, AAppuunncchhiicctacaticmi; jjuucchhaamanta qquuiisshhppiirriisshhccaami. Shina nishpami, bendicintachurashpa cachanman. Shinapish a iglesiata llucshicucpica, Pactaupiaimanquichicman nimanmanmi.

    Shutichishca quipaca ppoossaaddaamanmi rimanmancuna. Chaipimihuahuapac taita mamaca bautizo mesata churaimanman. Caipacca puntacatucui compaaccunami quipicunataca taita mamaman mana cashpacamarcac taitaman cunmancuna. Chai quipicunahuan shinallatac huahuapactaita mama apashca quipihuan marcac taitapac quipihuan chapushpachapushpami convidai callarinman. Huarmicunamanca platopimiconvidanman, cutin cari taitacunaca mesamantami micunman,paicunamanca mana platopi convidanmancunachu, paicunaca muyuntitiyarishpami micunmancuna. Maicanpish shayacucpica, caimanquimirinquimanca nishpami cayanmancuna.

    Chai quipallami huahuapac taitapish shinallatac marcac taitapishasuata, machana yacuta mana cashpaca colata ppuurriicchhii ccaallllaarriinnmmaann.Chaimi huahuacunaca amalla taita mama machanman yuyashpapucllacunmancuna.

    a posadapi micushca quipa, ashata upiashca quipaca ttuuccuuiillllaamihuahuapac taita mamapac huasiman cutinmancuna.

  • 2288 Unidad 21

    VVooccaabbuullaarriioo

    ANACU manta que se arolla en derredor de la parte baja delcuerpo

    PAO (c) tela de color blanco para cargar al nioIMAPISH cualquier cosaMAIMANPISH a donde quieraAICHA UCHU cualquier tipo de carne revuelto en salsa hecha con

    aj y con pepas de samboQUESILLO (c) UCHU salsa hecha con queso y ajCOLA (c) cola, gaseosaCHAISHUC el otroCURA (c) cura, sacerdoteCERA (c) cera, espermaCORONA (c) coronaMINCANA encargarAPUNCHIC nuestro dios, nuestra divinidadJUCHA pecado, culpaQUISHPIRINA liberarsePOSADA (c) cantina de puebloPURICHI CALLARINA empezar a repartir licorTUCUILLA absolutamente todo(s)

    PPrreegguunnttaass ssoobbrree llaa lleeccttuurraa

    1. Shutichina puncha chayacpica, maimanshi aparic mamaca rina canman?2. Huahuapac huasiman ricushpaca, imatashi yuyacunman?3. Imatashi Aparic mamaca huahuaman apanman?4. an turulla cacpica, imatashi ninman?5. Aparic mama mana utca shamucpica, imatashi marcac taitaca

    yuyanman?6. Imatashi compaaccunaca quipicunapica apanman?7. a iglesiamanta llucshicucpica, imatashi curaca ninman?8. Huarmicunamanca, imapishi convidanman?9. Maicanpish taita mana tiyacucpica, imatashi paitaca ninman?10. Machana yacuta purichi callaricpica, imatashi huahuacunaca

    yuyanmancuna?

  • Unidad 21 2299

    QQuuiillllccaaii!!:: SShhuuttiicchhiinnaa ppuunncchhaammaannttaa

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

  • 3300 Unidad 21

    AICHA UCHU cualquier tipo de carne revuelto en salsa hecha con aj ycon pepas de sambo

    ANACU manta que se arolla en derredor de la parte baja delcuerpo

    APUNCHIC nuestro dios, nuestra divinidadCERA (c) cera, espermaCOLA (c) cola, gaseosaCORONA (c) coronaCRINA (c) creerCURA (c) cura, sacerdoteCUSHICUNA contentarseCHAISHUC el otroHUICHICUNA subirILLANA no haber, no existirIMA que cual, lo cual; cosa, algoIMANA hacer algoIMAPISH cualquier cosaJAI IJ! oiga!, ea!JUCHA pecado, culpaMAIMANPISH a donde quieraMARCANA llevar en brazosMARCASHCA HUAHUA ahijado MINCANA encargarPAO (c) tela de color blanco para cargar al nio POSADA (c) cantina de puebloPURICHI CALLARINA empezar a repartir licorQUESILLO (c) UCHU salsa hecha con queso y ajQUISHPIRINA liberarseTUCUILLA absolutamente todo(s)UNCUNA enfermarse

    VVOOCCAABBUULLAARRIIOO UUNNIIDDAADD 2211

  • Unidad 22 3311

    UNIDAD 22

    LLoollee:: Paicunaca cantachu yanushpa cuCHUN maarcacuna?

    DDuulluu:: Ari, ucatami cenata yanuCHUN nishpa rogarca.

    LLoollee:: achu yanucunqui? Imatatac yanuCHUN nirca?

    DDuulluu:: Huacra aicha caldotami yanuCHUN nishpa mandarca.

    LLoollee:: Machana yacutaca achu rantircacuna?

    DDuulluu:: Ari, cainami Melchorta rantiCHUN cacharca.

    LLoollee:: Machashpaca, amalla llaqui tiyaCHUN! Caldota mallichiNQUI!

    EEnn ccaassaa ddeell aahhiijjaaddoo

    LLoorreennzzoo:: Ellos pidieron que t les dieras cocinando?DDoolloorreess:: S, a m me rogaron que les diera cocinando la cena.LLoorreennzzoo:: Ya ests cocinando? Qu dijeron que cocinars?DDoolloorreess:: Me dijeron que cocinara un caldo de carne de res.LLoorreennzzoo:: Ya compraron el licor?DDoolloorreess:: S, ayer enviaron a Melchor para que comprara.LLoorreennzzoo:: Ojal que bebiendo no haya problemas! Hars probar el caldo!

    VVooccaabbuullaarriioo

    AMALLA ojal no!MALLICHINA hacer probar

    DDIILLOOGGOO:: MMaarrccaasshhccaa hhuuaahhuuaappaacc hhuuaassiippii

  • 3322 Unidad 22

    RRiimmaaiimmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Pitac cenata yanucrin?

    2. Imatatac cenapac yanucrin?

    3. Machana yacuca tiyacrinchu?

    4. Ima horatac* ranticrirca? *Ima horatac: cundo?

    5. Imatatac Melchorca mallisha nin?

    PPrreegguunnttaass ssoobbrree eell ddiillooggoo

    1. Quin va a cocinar la cena?2. Qu van a cocinar para la cena?3. Va a haber licor?4. Cundo fue a comprar?5. Qu quiere probar Melchor?

    1. Maipishi ttuusshhuunnmmaann? En dnde bbaaiillaarraann?shinanchicman haran as

    2 Imamantashi jjaarrccaanncchhiiccmmaann? Por qu ddeeffeennddeerraammooss?

    SSUUPPLLEEMMEENNTTOO

  • Unidad 22 3333

    11.. --CCHHUUNN--:: ffiinnaalliiddaadd

    Se agrega a la raz verbal (R.V.).

    Indica el fin por el que el verbo principal (V.P.) se realiza.

    El sujeto del verbo con el sufijo -CHUN- debe ser otro diferente delsujeto del verbo principal (para el caso de un mismo sujeto se tiene los sufijosverbales compuestos -NCAPAC- y -NCARAICU- ya estudiados en la unidades8 y 11 respectivamente).

    Traduccin: ppaarraa qquuee,, ccoonn eell ffiinn ddee qquuee,, ccoonn eell pprrooppssiittoo ddee qquuee,,qquuee.

    Ejemplo: Paicunaca cantaca yanushpa cuCHUNchu rogarcacuna?(ellos t a cocinando para que diera rogaron?)Rogaron ellos a que t les dieras cocinando?Rogaron ellos a que t les cocinaras?

    En el ejemplo se observa que el sujeto del verbo principalMAARCACUNA (pidieron) es PAICUNACA (ellos), en tanto que el sujeto delverbo CUCHUN (que dieras) es CAN (t). En la conversacin es frecuenteeliminar los sujetos, reducindose a la siguiente expresin el ejemplo anterior.

    Yanushpa cuCHUNchu rogarcacuna?(cocinando para que diera rogaron)Rogaron ellos a que t les dieras cocinando?Rogaron ellos a que t les cocinaras?

    11..11 RR..VV.. ++ --CCHHUUNN-- ++ VV..PP..((qquuee iimmpplliiqquuee vvoolluunnttaadd uu oorrddeenn))

    Es usual su uso en expresiones de orden o voluntad. La voluntad,decisin u orden proviene del sujeto del verbo principal. Este tipo de expresinrequiere de verbos que impliquen voluntad u orden, como

    CCOONNTTEENNIIDDOO GGRRAAMMAATTIICCAALL

  • 3344 Unidad 22

    CACHANA enviar MAANA pedir, orarCAYANA llamar MINISHTINA (c) necesitarCUNANA aconsejar MUNANA querer, desearJARCANA detener NINA decirMANCHANA temer ROGANA (c) rogarMANDANA (c) mandar, ordenar SHUYANA esperar

    Ejemplo:Bautizoman riCHUN, mana munaimanchu.(bautizo a que fuera no quera)Yo no quera que fuera al bautizo.

    Tragota rantishpa cuCHUN roganquimanca.(trago comprando que diese deberas rogar)Deberas rogar que diese comprando el licor.Deberas rogar a que comprase el licor.

    Utca shamuCHUNmi cacharca.(pronto que viniera mand)Mand a que viniera pronto.

    Con algunos verbos que implican orden el objeto del verbo principalpuede ser a la vez el sujeto-agente del verbo que tiene el sufijo -CHUN-.

    Ejemplo:Mamami DDuulluuta yanuCHUN mandanman.(mam Dolores a para que cocinase ordenara)Mam ordenara que Dolores cocinase.

    PPaaiitami sachacunata mashcaCHUN cachaimanchicman.(l a plantas silvestres que buscase enviaramos)Nosotros enviaramos a que l buscase las plantas silvestres.

    En los ejemplos se observa que DULU (Dolores) y PAI (l) son losobjetos de los verbos principales MANDANA y CACHANA respectivamente,pero a su vez son los sujetos-agentes de los verbos subordinados YANUNA yMASHCANA respectivamente, pus DULU (Dolores) va ejecutar dicha accinsecundaria, igual sucede con PAI (l).

  • Unidad 22 3355

    11..22 RR..VV.. ++ --CCHHUUNN--!!:: iimmppeerraattiivvoo iinnddiirreeccttoo

    Indica una orden, un deseo o un temorTraduccin: qquuee..

    1.2.1 Orden (afirmacin o negacin)Expresa una orden indirecta, una orden a una tercera persona.Ejemplo: Dulu yanuCHUN!

    (Dolores que cocine!)Que Dolores cocine!

    Uncushca huarmica AMA tacshaCHUN!(enferma mujer no que lave!)Que la mujer enferma no lave!

    1.2.2 Deseo (afirmacin)Antepuesto la palabra OJALA expresa un deseo acerca de la realizacin de un evento futuro. Ejemplo: OJALA Dulu yanuCHUN!

    (ojal Dolores que cocine!)Ojal que Dolores cocine!

    OJALA huahuaman traste pactaCHUN! (ojal nio a ropa alcance!)Ojal que le alcance la ropa al nio!

    1.2.3 Temor o deseo (negacin)Expresa un deseo o temor acerca de la no realizacin de un evento futuro.Empleado con frecuencia con la tercera persona del singular.Se antepone a la expresin la palabra AMALLA cuya traduccines OJALA NO.Ejemplo: AMALLA huahua uncuCHUN!

    (ojal no nio que se enferme!)Ojal que no se enferme el nio!

    AMALLA huahua huacaCHUN!(ojal que no nio llore!)Ojal que no llore el nio!

    NOTA.- En este tipo de expresiones no se requiere de los sufijos -MI y -CHU para afirmacionesy negaciones respectivamente.

  • 3366 Unidad 22

    11..33 ...... RR..VV.. ++ --CCHHUUNN-- ++ NNIISSHHPPAA ......

    Esta es la estructura completa del uso del sufijo -CHUN-, sin embargoen la conversacin frecuentemente se lo reduce a las formas anteriormenteestudiadas.

    Ejemplo:ucatami cenata yanuCHUN nishpa rogarca.(m a cena para que cocinase diciendo rog)A m me rog para que cocinase la cena.A m me rog para que preparase la cena.

    Huacra aicha caldotami yanuCHUN nishpa mandarca.(res carne caldo a para que cocinase diciendo orden)Orden a que cocinase caldo de res.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. --CCHHUUNN--ttaa cchhuurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA::TTaaiittaaccaa uuccaattaa bbaauuttiizzoommaann ppuusshhaannmmii..

    TTaaiittaa uuccaattaa bbaauuttiizzoommaann ppuusshhaaCCHHUUNNmmii,, mmaammaaccaa mmuunnaannmmaann..TTaaiittaa uuccaattaa bbaauuttiizzoommaann ppuusshhaaCCHHUUNNmmii,, ccaannccaa mmaannddaannqquuiimmaann..

    1. Aparic mamaca canta quipita apachinmi., cancunaca maanquichicman., paica roganman.

    2. Huahuapac taitaca ucanchicta huasiman pusharcami., cancunaca munarcanquichic., ucanchicca maarcanchic.

    3. Mamaca cancunaman micunata convidanmanmi., paica maanman., cancunaca roganquichicman.

    4. Marcac mamaca canhuan tushurcami., paica nirca. , ucanchicca mandarcanchic.

    5. Duluca huacra aicha caldota yanucunmi., canca maanqui. , ailaca rogacun.

  • Unidad 22 3377

    IIII.. -- CCHHUUNN--hhuuaann mmuusshhuucc rriimmaasshhccaaccuunnaattaa rruurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaappaacc ttaaiittaaccaa hhuuaassiimmaannmmii ppuusshhaann..

    DDuulluuccaa ........................................................................................................ mmuunnaann..DDuulluuccaa hhuuaahhuuaappaacc ttaaiittaa hhuuaassiimmaann ppuusshhaaCCHHUUNNmmii mmuunnaann..

    1. Huahuapac taitaca ucumanmi yaicuchirca.ucanchicca ................................................ mandarcanchic.

    2. Huahuapac taitaca asuatami caranca.Canca ........................................................... roganqui.

    3. Huahuapac taitaca cenatami convidanman.Ailuca ........................................................... munanman.

    5. Marcac mamaca quipitami cun.Cancunaca .................................................... ninquichic.

    4. Aparic mamaca mushuc trastetami churachinman.ucaca .......................................................... maaimanmi.

    IIIIII.. AAccllllaasshhppaa ccuuii!!

    1. Achca tragomi bautizopica tiyanca.a) Amalla machachun!b) Amalla micuchun!c) Ojala shinachun!

    2. Achca gentecunami compaacrin.a) Amalla jarcachun!b) Ojala micuna pactachun!c) Ojala gentecuna tushuchun!

    3. Marcac taitaca jatun quipitami cucrin.a) Ojala convidachun!b) Amalla carachun!c) Ojala catuchun!

    4. Trago tiyacpica, machancacunami.a) Amalla tushuchun!b) Ojala uncuchun!c) Amalla llaqui tiyachun!

    5. Machashpaca sueuncacunami!a) Amalla jarcachun!b) Amalla ancunapi sueuchun! c) Ojala tushuchun!

  • 3388 Unidad 22

    IIVV.. CCaaii iisshhccaaii rriimmaaiittaa sshhuuccllllaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: uuccaanncchhiiccccaa bbaauuttiizzoommaannmmii sshhaammuunncchhiicc.. TTaaiittaammii ccaayyaann..

    TTaaiittaammii uuccaanncchhiicc bbaauuttiizzoommaann sshhaammuuCCHHUUNN ccaayyaann..

    1. Duluca cenatami yanun. Marcac taitami rogacun.2. ucaca quipitami aparini. Canmi mandanqui.3. ucanchicca machana yacutami purichi callarinchic. Huasiyucmi nin.4. Canca aparic mamahuanmi tushunqui. ucanchicmi munanchic.5. Cancunaca huacra caldotami mallinquichic. ucami nini.

    VV.. PPaaccttaacchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: JJaasshhuuccaa bbaauuttiizzoommaann rriinnccaappaacc mmuunnaannmmaannmmii.. ((uuccaa))

    JJaasshhuuccaa uuccaa bbaauuttiizzoommaann rriiCCHHUUNN mmuunnaannmmaannmmii..

    1. Paicunaca huahuata ricuncapac munanmancunami. (can)2. Cancunaca bautizopi yanapancapac ninquichicmanmi. (uca)3. ucaca bautizoman pactancapac munaimanmi. (cancuna)4. Canca machana yacuta purichincapac maanquimanmi. (pai)5. ucanchicca quipita apancapac munanchicmanmi.(Dulu)

    VVII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: IImmaattaattaacc mmaarrccaacc ttaaiittaaccaa mmaaaannmmaann??

    MMaarrccaacc ttaaiittaaccaa DDuulluu cceennaattaa yyaannuuCCHHUUNNmmii mmaaaannmmaann..

    1. Imatatac marcac mamaca mandanman?2. Imatatac aparic mamaca ninman?3. Imatatac huahuapac taitaca munanman?4. Imatatac marcac taitaca canta maanman?5. Imatatac Duluca cancunata roganman?

    SSHHIINNAA:: IImmaappaaccttaacc ccaannccuunnaaccaa DDuulluuttaa ccaayyaannqquuiicchhiicc??uuccaanncchhiiccccaa DDuulluu yyaannuusshhppaa ccuuCCHHUUNNmmii ccaayyaanncchhiicc..

    1. Imapactac canca marcac taitata shuyanqui?2. Imapactac cancunaca aparic mamata minishtinquichic?3. Imapactac marcac mamaca huahuapac taitata cayan?4. Imapactac paicunaca huahuapac taitata mashcancuna?5. Imapactac huahuapac taitaca canta minishtin?

  • Unidad 22 3399

    SSHHIINNAA:: IImmaattaattaacc mmaarrccaacc ttaaiittaaccaa ccaarraacchhuunn mmuunnaannmmaann??MMaarrccaacc ttaaiittaaccaa aallllii qquuiippiittaammii ccaarraaCCHHUUNN mmuunnaannmmaann..

    1. Imatatac canca aparic mama cuchun munanquiman?2. Imatatac aparic mamaca convidachun ninman?3. Imatatac paicunaca Dulu yanuchun roganmancuna?4. Imatatac huahuapac taitaca purichichun mandanman? 5. Imatatac cancunaca huahuapac taita carachun munaquichicman?

    VVIIII.. TTiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Oiga, dirale a Petrona que venga al bautizo.2. Queramos que Ignacia no avisara eso a la mam del nio.3. A qu hora quiere que venga yo?4. Qu quiere que traiga para el bautizo?5. Quin quiere que reparta el licor el padre del nio?6. Estn chumados. Ojal que no se vayan!7. Dice que no te chumes.8. Ella estaba enojada, por eso dijo: Que salgan de la fiesta!9. Ellos no quisieron que Uds. regalasen licor.10. Dice que vayas maana.

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Aicha caldota yanuchun nicpipish mana yanucucpica, imatashiruranquiman?

    2. Huahua micuchun nicpipish, huahua mana micucpica, imatashiruranquiman?

    3. Ama machachun nicpipish, taita machashca shamucpica, imatashiruranquiman?

    4. Imapactac casararcanqui? 5. Imapactac huahuata escuelaman cachanquichic?6. Imapactac canpac marcac taitata cayanquiman?7. Shuc fiestapi cashpa can caipi cachun, mana munanichu nicpica,

    imatashi ruranquiman?8. Can carashcata ama chasquichun nicpica, imatashi ruranquiman?9. Cai rato caimanta llucshichun nicpica, imatashi ruranquiman?10. Canhuan rimachun, mana munanichu nicpica, imatashi ruranquiman?

    Ii

  • 4400 Unidad 22

    22.. FFuuttuurroo:: rrddeenneess yy ddeecciissiinn

    22..11 OOrrddeenneess

    La segunda persona del singular y del plural del tiempo futuro se sueleemplear para rdenes y advertencias menos inmediatas que el imperativo.

    Al igual que el imperativo en expresiones afirmativas no se agrega -MI, loque permitir diferenciar de una expresin afirmativa en futuro imperfecto.Para dar nfasis a la expresin se suele agregar el sufijo -YARI o sucontraccin -YA.

    Ejemplo: Caldota mallichiNQUI!(caldo probar hars!)Hars probar el caldo!

    Huahuata ricuNQUIya, pacta urmanman!(nio a vers, cuidado caiga se!)Vers al nio! Cuidado se caiga!

    Bautizoman shamuNQUICHICyari!(bautizo vendrn!)Vendrn al bautizo!

    Para expresiones negativas se suele emplear AMA ...CHU, como en elcaso de expresiones afirmativas ste permite diferenciar de una expresinnegativa en futuro imperfecto que requiere del sufijo discontinuo MANA ...CHU.

    Ejemplo: ConvidaNQUIya! AMA canlla micuNQUICHU!(regalars! No t solo comers!)Regalars! No te comers solo!

    AMA upiaNQUICHICCHU! Machanquichicman!(no bebern! Cuidado se chumen!)No bebern! Cuidado se chumen!

    AMA pacariNQUICHU!(no amanecers!)No te amanecers!

  • Unidad 22 4411

    22..22 DDeecciissiinn

    La primera persona del singular y del plural se suele emplear paraacciones que implican una decisin inmediata del (de los) que habla(n).

    -SHA-: Primera persona del singular,

    -SHUN-: Primera persona del plural, exclusivo, implica la accin la van aejecutar el que habla junto al interlocutor.

    -SHUNCHIC-: Primera persona del plural, inclusivo, implica que la accin lavan a ejecutar el que habla con todos los all presentes.

    En expresiones que implican decisiones afirmativas se suele emplear sinel sufijo de afirmacin -MI, lo que lo diferencia de una expresin en primerapersona del futuro imperfecto.

    En expresiones negativas se antepone AMA al verbo, que igualmente lediferencia de la expresin negativa en futuro imperfecto que requiere delsufijo discontinuo MANA ...-CHU.

    Otra particularidad de las expresiones de decisin, con excepcin delinclusivo -SHUNCHIC-, es que el verbo tiene una acentuacin aguda. En losejemplos a continuacin se sealan las acentuaciones a travs de letrasmaysculas.

    Ejemplo: Huasiman riSHA.(casa a ir)Me ir a casa!

    MicuSHA, yarcacunmari.(comer, hambre dando est)Me est dando hambre, comer!

    MicuSHUN!Comamos (t o Uds. y quien habla)!

    MicuSHUNCHIC!Comamos (todos los presentes y quien habla)!

  • 4422 Unidad 22

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. --NNQQUUII--hhuuaann,, --NNQQUUIICCHHIICC--hhuuaann mmuusshhuucc rriimmaaiittaa rruurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: BBaauuttiizzoommaann rriiccrriinniimmii.. ((lllleevvaarr))

    IImmaattaappiisshh aappaaNNQQUUIIyyaa!!

    1. Aparic mamapac huasimanta cuticrinchicmi. (traer)2. Marcac taitahuan parlacrinimi. (decir)3. Marcashca huahuata ricucrinchicmi. (dar)4. Marcac mamahuanmi urcuman ricrini. (ayudar)5. Tucuimi bautizopi cacrinchic. (bailar)

    IIII.. --SSHHAA--hhuuaann,, --SSHHUUNN--hhuuaann mmaannaa ccaasshhppaaccaa --SSHHUUNNCCHHIICC--hhuuaannccuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    SSHHIINNAA:: TTaaiittaa!! AAssuuaattaa mmaalllliiyyaa!!PPaagguuii,, ppaagguuii,, mmaalllliiSSHHAA!!

    1. Huanpracuna! Mutita micuichic!2. Taita Lole! Cai mishqui yaquitota upiaya!3. Mamacuna! Shuyaichic! Huacra aicha caldota mallichicya!4. Mama Dulu! Cai cuita shimipi churaiya!5. Solteracuna caiman tiyarishpa cai papacunata llushtichicya!

    IIIIII.. PPaaccttaacchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA::MMaacchhaannaa yyaaccuuttaa aappaasshhaammii nniiccppiiccaa,, ......

    MMaacchhaannaa yyaaccuuttaa aappaasshhaa nniiccppiiccaa,, AAMMAA aappaannqquuiiCCHHUU nniimmaannmmii..

    1. Bautizopi upiashun nicpica, ...2. Bautizopi huallpa caldota yanunquichic nicpica, ...3. Huahuacunaca bautizopi pucllashunchic nicpica, ...4. Asuata mallisha nicpica, ...5. Caldotami bautizopica carashun nicpica, ...

    IIVV.. CChhaasshhnnaa nniiccppiiccaa,, iimmaa sshhiinnaasshhii AAMMAAhhuuaann nniinnqquuiimmaann??SSHHIINNAA:: MMaarrccaacc ttaaiittaaccaa mmaacchhaasshhccaammii sshhuuyyaaccuunn.. AAmmaa rriicchhuu!!

    SShhiinnaaccaa AAMMAA rriisshhaa!!

  • Unidad 22 4433

    1. Marcac mamaca achca sarayucmi. Ama apaichicchu!2. Marcac taitaca costaman rircami. Ama shuyaichu!3. Marcashca huahuaca uncushcami. Chaicunata ama apaichicchu!4. Aparic mamaca mana shamuncachu. Papata ama yanuichicchu!5. Huahuapac mamaca mana shaicushcachu. Asuata ama cuichu!

    VV.. AAccllllaasshhppaa ccuuii!!

    1. Shutichiman ricucpimi, a) mamaca ucata utca shamunqui! nirca.b) mamaca ucata utca shamusha! nirca.

    2. Caldota yanucricucpimi,a) mamaca tucui solteracunata papata llushtishun! nirca.b) mamaca tucui solteracunata papata llushtishunchic! nirca.

    3. Bautizopi machana yacu tiyacpimi, a) mamaca ucata ama upianquichu! nirca.b) mamaca ucata ama upiasha! nirca.

    4. Huallpata papahuan caracpimi, a) mamaca tucuita cayashpa micushun! nirca.b) mamaca tucuita cayashpa micushunchic! nirca.

    5. a machashca cashpami,a) mamaca huasiman risha! nirca.b) mamaca tucuita huasiman rishun! nirca.

    VVII.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Me ir!2. Compremos! (inclusivo)3. Comern la gallina!4. Juguemos (exclusivo) con las jvenes!5. Cocinar!

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa nniisshhccaaccuunnaa!!

    1. Huarmi feriaman ri! nicpica, ...2. Huahua puebloman ricpica, ...3. Taita pia cacpica, ...4. Canpac ailluhuan urcupi cashpaca, ...5. Canpac mamahuan feriapi cashpaca, ...

  • 4444 Unidad 22

    Huasiman chayamushpaca caicunallatami rurachun mandanchicman.Huasiyucca marcac taitahuan tucui compaashpa riccunatami sumac cushishuncuhuan tupashpa ucuman yaicuchichun ninchicman, ucumanyaicuchishpaca, tiyachinchicmanmi. Shuc cuchumanca marcac taitata tucuicompaaccunahuan, cutin shuc cuchumanca marcac mamata, aparic mamatatucui huarmicunahuanmi tiyachichun maanchicman. Shinami umaccaabbeezzaapica marcac taita, aparic taita, huahuapac taita tiyarina canman.

    Chaica huahuapac taita mamata tucui chaipi caccunamanmi asuatatragotapish carashun ninchicman, quipamanca cenatapish convidashunninchicman, shinapish ojala micuna tucuiman pactachun nishpamiyuyacunchicman. Cenataca yanuc huarmicunata pueblomantabautizachishpa shamuncacaman yanuchun mandanchicman. a huasimangentecuna chayamucpica, cenaca allichu nishpami tapunchicman. Cenatacatucuiman platopi cuchun ninchicmanmi, mana posadapi shina muyuntitiyarichun mandanchicmanchu. Cenaca aicha caldomi canman, chaitacamutihuan uchuhuanpish micuchunmi mesapi churanchicman. Micushcahuashaca, a upianallami canman. Chashnami upiashpa catinchicman.

    LLEECCTTUURRAA:: MMaarrccaasshhccaa hhuuaahhuuaappaacc hhuuaassiippii

  • Unidad 22 4455

    Ashata upiashca quipami, a huahua eennttrreeggaaii nishcata ruranallacanman. Caica cai shinami canman. Huahuapac shutita huillashpami, marcactaita mana cashpaca marcac mama huahuapac mamaman cuchunninchicman. Shinallatac imapish cunaicunata nichun ninchicmanpishmi.Chai huashami, mamaca jatun ttaazzaapi qquuiippiisshhccaattaa, huahuapac cucayunishpa cunman; pudishpaca cullquitapishmi cunman. Chai quipipicacaicunami tiyanman: ucumanca arroz, azcar, huira; chaupipica huahuapactraste, huahuapac taita mamapac trastecunapish; ashun jahuallamancacaramelocuna, galletacuna; chai tucui jahuapica vino botellacunata, tragobotellacunata, cola botellacunatami churanman. Aparic mamapish cai shinaquipitami cuchun munanchicman. Cutin chaipi caccunaca machana yacutamiashun cunmancuna, pudishpaca paicunapish cullquita cunmancunami.

    Shinashca huashaca tucui chai huasipi compaaccunamanpish chaimarcac taita convidashca caramelo, galletacuna, vinocuna, tragocunatamiconvidasha nishpa marcashca huahuapac taita cashpaca purichicallarinchicman.

    Chashnami upiashpa, tushushpa pacarichun munanchicman. Cayantitutamantaca utcashpami cchhooccoollaatteeta marcac taitaman, paipac aillumanpishconvidachun mandanchicman. a ppuunncchhaayyaaccppiica, jatun mesa nishcatamichurana canman. Chaitaca huasiyuccunami churancuna: shuc mesacamarcac taitaman shinallatac shucca aparic mamamanpishmi. Cai mesapicayanushca huallpacunatapish sumac sumac cusashca cuicunata, mutita,papatapishmi churachun ninchicman. Mesata churashpaca tushuchunpishmunanchicmanpishmi. Chai huashaca marcac taitaca pagui nishpahuasiman cutisha nishpa, paipac huasiman ticranmanllami.

    a ishcai quimsa huata tucumucpica, marcac taitaca imapishanimaltami marcashca huahuaman carachun munanchicmanmi.Maicancunaca cuita, huallpata, ovejata caranmancuna. Chashnallatacmiaparic mamapish cuchun munanchicman.

    VVooccaabbuullaarriioo

    CABEZA (c) lugar principalENTREGA (c) entregaTAZA canasta grandeQUIPINA hacer maletaCHOCOLATE (c) chocolatePUNCHAYANA amanecer

  • 4466 Unidad 22

    PPrreegguunnttaass ssoobbrree llaa lleeccttuurraa

    1. Picunatashi uma cabezapi tiyachichun nishpa mandanquiman?2. Huasiman chayashpaca, compaaccunaca imatashi convidachun

    munanmancuna?3. Pitashi cenata yanuchun mandanmancuna?4. Asha upiashca quipaca, imatashi marcac taitaca rurachun madanman?5. Huahuapac taita mamaca entregaipica, imatashi cuchun munanman?6. Imatashi compaaccunapish huahuapac taita mamaman cuchun

    munanman?7. Imatashi marcashca huahuapac taitaca carashcacunata compaaccuman

    cuncapac ninman?8. Imata rurashpashi marcac taita pacarichun roganmancuna?9. Pacarishca quipaca, marcashca huahuapac taitaca mesata churashun

    ninmancha? Imatashi marcac taitamanca churachun mandanman?10. a quimsa huata tucucpica, marcashca huahuaca imatashi cuchun

    ninman?

    QQuuiillllccaaii!!:: IImmaattaattaacc bbaauuttiizzoo qquuiippaa rruurraanncchhiicc

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

    ..

  • Unidad 22 4477

    IMA HORATAC (qc) cundo?AMALLA ojal no!OJALA (c) ojalCABEZA (c) lugar principalENTREGA (c) entregaMALLINA probarTAZA canasta grandeQUIPINA hacer maletaCHOCOLATE (c) chocolatePUNCHAYANA amanecerTUSHUNA bailar SHINANA hacer as JARCANA defender, detener

    VVOOCCAABBUULLAARRIIOO UUNNIIDDAADD 2222

  • Unidad 23 4499

    UNIDAD 23

    AAiillaa:: Huahua! Huashata quillpari!, huaira shitashpaca, pacta lechechaquimanman. Uy! Manchu chuchu umaca verdeYA!

    VViivviiaannaa:: Ari, chuchucushpami, chuchu umata canirca. Huinmi cunancamannanacunRAC.

    AAiillaa:: Manchu huatata chuchucunYA?

    VViivviiaannaa:: Huata yallimi, ashtahuan chuchuchunca a mana munanichu.Shinapish mana saquisha ninchu. Imatatac rurashaYA?

    AAiillaa:: Saquichunca, chuchu umapimi cebolla yacuta jahuina canqui.Chaita chuchushpaca, jirurucu cashcamanta a cuncancallami.

    VViivviiaannaa:: Ari, mamita, shinaca chaitaRACmi ruracrini!

    AAiillaa:: Huahuata maitucunquiRACchuYA?

    VViivviiaannaa:: Ari, chashna ruracuniRACmi.

    AAiillaa:: Allimi, allimi. Huahuapac tullucunaca ama huincu tucuchuncamaitunami.

    EEll bbeebb

    AAbbuueellaa:: Hija! Cbrete la espalda! Si bota el viento (en la espalda), cuidado se seque laleche. Uy! No est verde el pezn?

    VViivviiaannaa:: S, el beb me mordi el pezn cuando lactaba. Hasta ahora me duele muchsimo.AAiillaa:: No est lactando ms de un ao?VViivviiaannaa:: Es ms de un ao, ya no quiero que lacte ms. Sin embargo no quiere dejarlo.

    Qu har pus?AAiillaa:: Para que deje, debes untarte en el pezn lquido de la cebolla. Lactando eso, se

    olvida no ms de lactar ya que es muy amargo.VViivviiaannaa:: S, mamita, entonces eso primero voy a hacer!AAiillaa:: An envuelves al beb?VViivviiaannaa:: S, an lo hago as.AAiillaa:: Est bien, est bien. Se debe envolver al beb para que sus huesos no se tuerzan.

    DDIILLOOGGOO:: LLlluulllluu hhuuaahhuuaammaannttaa

  • 5500 Unidad 23

    VVooccaabbuullaarriioo

    QUILLPARINA cubrirseCHUCHU senoCHUCHU UMA peznVERDE (c) verdeCHUCHUNA lactarCANINA morderJAHUINA untarCUNCANA olvidar, olvidarseHUINCU torcido

    RRiimmaaiimmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Pitac Vivianapac chuchu umata canirca?

    2. Huata yallitachu huahuaca chuchucun?

    3. Huahua chuchunata saquichunca, ailaca imatatac rurai nin?

    4. Vivianaca huahuata maitucunchu?

    5. Imapactac huahuata maituncuna?

    PPrreegguunnttaass ssoobbrree eell ddiillooggoo

    1. Quin mordi el pezn de Viviana?2. Est lactando ms de un ao el beb?3. Qu dice que haga la abuela para que deje de lactar el beb?4. Est envolviendo al beb Viviana?5. Para qu envuelven al beb?

    Mana utca janpicpimi, ppuunnqquuiilllliirrccaa. SSee hhiinncchh porque no se cur pronto

    arpayarca Se enflaqueci

    Cunanmi cchhaaqquuiirrccaa. Ahora ssee sseecc.padecirca (c) padeciaspirca se rasc

    SSUUPPLLEEMMEENNTTOO

  • Unidad 23 5511

    11.. --RRAACC--:: CCoonnttrraassttiivvoo

    11..11 AAaaddiiddoo aa nnoommbbrreessIndica prioridad.Traduccin: pprriimmeerroo,, eenn pprriimmeerr lluuggaarr.Ejemplo: AilamanRACmi huillarca.

    (abuela a en primer lugar avis)Avis en primer lugar a la abuela.

    Shinaca chaitaRACmi ruracrini!(entonces eso primero voy a hacer!)Entonces primero voy a hacer eso.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: PPiittaattaacc ssuueeuucchhiiccrriinnqquuii??

    ((aabbuueelloo)) AAiilluuttaaRRAACCmmii ssuueeuucchhiiccrriinnii..((nniioo)) HHuuaahhuuaattaaRRAACCmmii ssuueeuucchhiiccrriinnii..

    1. Imahuantac jahuicrinquichic?(lquido de cebolla)(aj)

    2. Maimantac rircanqui?(comunidad)(cerro)

    3. Pitac chuchurca?(nio tierno)(nio enfermo)

    4. Imapitac cebolla yacuta jahuirca?(pezn)(boca)

    5. Pitac mushuc paohuan quillparirca?(mam)(abuela)

    CCOONNTTEENNIIDDOO GGRRAAMMAATTIICCAALL

  • 5522 Unidad 23

    IIII.. --RRAACC--hhuuaann mmuusshhuucc rriimmaaiiccuunnaattaa rruurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: LLeecchheeccaa cchhaaqquuiirrccaammii..

    AAiillaammaannRRAACCmmii hhuuiillllaannaa ccaannqquuii!!

    1. Llullu huahuaca uncushcami.2. Huahuaca ashallatami micun.3. Huahuaca ima mundotami padecicun.4. Huahuaca chuchu umata canircami.5. Mamapac chuchu umaca verdemi.

    IIIIII.. CChhiinnppaappuurraasshhppaa ccuuii!!

    1. Huahua huacacucpica, a) chunpitaracmi minishtinquichicman.2. Huahuata janpichincapacca, b) mamataracmi cayaiman.3. Ama chuchushpa catichunca, c) micunata carai callarinchicmanmi.4. Huahuata maituncapacca, d) cuchitaracmi catuna canquiman.5. Huahua ama arpayachunca, e) cebolla yacutaracmi chuchupi

    jahuinman.

    IIVV.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Pimanractac chuchu umata canishcata huillarca?2. Piractac janpisha nirca?3. Maimanractac janpi sachacunata mashcac rirca?4. Maican sachataractac amurcacuna?5. Imahuanractac chuchu umata janpirca?

    VV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Primero que beba el nio y luego t.2. No le regalaron primero al abuelo.3. En primer lugar fuimos a Nar.4. Tomaste primero la chicha y luego comiste?5. Con quin van hablar primero?

    Ii

    11..22 AAaaddiiddoo aa vveerrbbooss ccoonnjjuuggaaddooss

    11..22..11 VV.. PP.. ++ --RRAACC--:: iinnddiiccaa llaa pprriioorriiddaadd ddee uunnaa aacccciinn eennttrree vvaarriiaass aacccciioonneess..Traduccin: pprriimmeerroo,, eenn pprriimmeerr lluuggaarr.

  • Unidad 23 5533

    Ejemplo: QuillparicriniRACmi.(a cubrirme voy en primer lugar)En primer lugar voy a cubrirme.

    Huahuaca chuchuncaRACcha?(el nio lactar en primer lugar?)En primer lugar lactar el nio?

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: CChhuucchhuucchhiiccrriinnqquuiicchhuu,, aarrmmaaccrriinnqquuiicchhuu??

    AArrmmaaccrriinniiRRAACCmmii!!

    1. Quillparircanquichu, maiturcanquichu?2. Parlacrinquichicchu, sueuchicrinquichicchu?3. Huahuata janpircanquichu, chuchuchircanquichu?4. Llullu huahuaca sueucrinchu, armacrinchu?5. Chuchuchicrinquichicchu, cebolla yacuta jahuicrinquichicchu?

    IIII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: MMaammaappaacc lleecchhee cchhaaqquuiiccppiiccaa,, iimmaattaasshhii rruurraannqquuiimmaann??

    VVaaccaa lleecchheettaa rraannttiisshhppaa,, ttiinnppuucchhiimmaannRRAACCmmii..

    1. Huarmipac leche ama chaquichunca, cusaca imatashi ruranman?2. Chuchu uma verde cacpica, ailaca imatashi ruranman?3. Huahua uncucpica, mamaca imatashi ruranman?4. Huahua ama chuchuta canichunca, mamaca imatashi ruranman?5. Llullu huahuapac tullucunaca ama huincu tucuchunca, mamaca

    imatashi ruranman?

    IIIIII.. PPaaccttaacchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: UUrrccuummaann rriinnaa ccaasshhppaaccaa,, ...... ((yyoo//ccoocciinnaarr))

    UUrrccuummaann rriinnaa ccaasshhppaaccaa,, yyaannuuiimmaannRRAACCmmii..

    1. Huahuata pushana cashpaca, ... (nosotros/hacer baar)2. Huahuata armachina cacpica, ... (t/calentar)3. Huahuata sueuchina cashpaca, ... (mam/hacer lactar)4. Chuchu uma verde cacpica, ... (ella/hacer curar)5. Canhuan parlana cashpaca, ... (yo/ comer)

  • 5544 Unidad 23

    IIVV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. En primer lugar yo convers con la madrina.2. Si vas a ir la ciudad, primero bate!3. Si no hubiera agua en casa, en primer lugar no desayunaramos.4. En primer lugar dar de lactar al beb.5. Mientras conversas, en primer lugar envolvera al nio.

    Ii

    11..22..22 VV..PP.. ++ --RRAACC--:: iinnddiiccaa qquuee llaa aacccciinn ccoonnttiinnuuaa rreeaalliizznnddoossee(obsrvese el nfasis en la accin ms no en el objeto).Traduccin: aann,, ttooddaavvaa.Ejemplo: Lecheca tiyanRACchu?

    (la leche hay an?)An hay leche?

    Huinmi cunancaman nanacunRAC.(mucho hoy hasta doliendo est an)An hasta hoy me est doliendo mucho.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. MMuusshhuucc rriimmaaiittaa lllluuccsshhiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: CCAAII HHUUAATTAA SSHHUUCC HHUUAATTAA QQUUIIPPAA

    CCaaiippiimmii ccaauussaanncchhiicc.. CCaaiippiimmii ccaauussaaCCUUnncchhiiccRRAACC..

    CAI HUATA SHUC HUATA QUIPA1. Huahuaca maimi chuchun. ...2. Chuchu umata nananmi. ...3. Vaca lechetami cunchic. ...4. Huahuata maitunquimi. ...5. Cebolla yacutami jahuin. ...

    IIII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Mamapac lecheca tiyanracchu?2. Huarmica janpita jahuicunracchu?3. Huahuaca canicunracchu?4. Mamaca huashata quillparicunracchu?5. Huahuaca chuchucunracchu?

  • Unidad 23 5555

    IIIIII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Pitac chuchucunrac?2. Imamantatac cunancaman quillparicunquirac?3. Imapactac huahuata maitucunquichic-rac?4. Pitac chuchu umapi cebolla yacuta jahuicunrac?5. Maipitac chai uncushca mamaca causacunrac?

    IIVV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Est conversando an con el padrino.2. An est aqu la comadrona?3. Quin bebe todava?4. Venga! Venga! An hay colada.5. S, an trabajamos all.

    Ii

    11..33.. VVeerrbbooss nnoo ccoonnjjuuggaaddooss ++ --RRAACC--

    11..33..11 --SSHHPPAA-- ++ --RRAACC-- se traduce por: pprriimmeerroo,, eenn pprriimmeerr lluuggaarr,, lluueeggoo ddee. Ejemplo:MicushpaRACmi, rincacuna(comiendo en primer lugar, irn)Primero comern y luego se irn.Se irn luego de comer.

    ChuchuchishpaRACmi, urcuman rirca.(haciendo lactar, cerro al fue)Primero dio de lactar al beb y luego fue al cerro.Fue al cerro luego de dar de lactar al beb

    11..33..22 --CCUU-- ++ --CCPPII-- ++ --RRAACC-- se traduce como: ccuuaannddoo aann,, mmiieennttrraass,, ttooddaavvaa.Ejemplo:uca micuCUcpiRACmi, rincacuna(yo comiento est mientras, irn)Se irn mientras yo est comiendo.

    Huahua chuchuCUcpiRACmi, chayarcanchic.(beb lactando an, llegamos)Llegamos cuando an lactaba el beb.

  • 5566 Unidad 23

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: RRiirrccaallllaacchhuu?? ((hhaacceerr llaaccttaarr))

    MMaannaa,, cchhuucchhiiSSHHPPAARRAACCmmii rriirrccaa..

    1. Huahuata chuchuchircanquillachu? (hacer baar)2. Huahuata armachircacunallachu? (calentar agua)3. Huahuata sueuchircanquichicllachu? (envolver)4 Huahuata micuchircanquillachu? (cocinar)5. Cebolla yacuta chuchupi jahuircallachu? (limpiar)

    IIII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: IImmaa hhoorraasshhii sshhaammuunnmmaannccuunnaa??

    HHuuaahhuuaa ssuueeuuCCUUCCPPIIRRAACCmmii,, sshhaammuunnmmaannccuunnaa..

    1. Ima horashi huahuata armachinquiman?2. Ima horashi huahuata maitunquichicman?3. Ima horashi huahuata chuchuchinquiman?4. Ima horashi mamata quillpanmancuna?5. Ima horashi janpinquichicman?

    IIIIII.. PPaaccttaacchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaattaa aarrmmaacchhiiccuuccppiirraaccmmii,, ......

    HHuuaahhuuaattaa aarrmmaacchhiiCCUUCCPPIIRRAACCmmii,, ccuussaaccaa uurrccuummaann rriinnmmaann..

    1. Huahuata maitucucpiracmi, ...2. Mama huashata quillparishparacmi, ...3. Janpita upiacucpiracmi, ...4. Huahuata janpichishparacmi, ...5. Leche tiyacpiracmi, ...

    IIVV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Cuando an estaban conversando, comenc a lavar.2. Cuando an estoy comiendo, vienes a pedirme dinero.3. Primero se cur el seno y luego comi.4. Cuando an est bandose, le entregaremos la faja.5. Le hablaron cuando an estuvo borracho?

  • Unidad 23 5577

    Ii

    11..44 MMAANNAARRAACC;; AAMMAARRAACC

    11..44..11 MMAANNAARRAACCIndica una negacin temporal de algo que se realiza o que se harealizado.Traduccin: aann nnoo,, aanntteess ddee.Ejemplo: MANARAC leche chaquinchu.

    (an no leche se seca)An no se seca la leche.

    Huahua MANARAC chuchucpimi, rircanchic.(beb antes de lactando, fuimos)Nos fuimos antes de que lactara el beb.

    MANARAC chuchushpami, sueurca.(antes de lactando, durmi)Durmi antes de lactar.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. MMAANNAARRAACC--hhuuaann mmuusshhuucc rriimmaaiittaa lllluuccsshhiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: CCoommaaddrroonnaaccaa uuttccaammii rriinnccaa..

    MMAANNAARRAACC ccoommaaddrroonnaa uuttccaa rriiccppii,, nniinnqquuiicchhiicc!!

    1. Mamapac lecheca chaquincami.MANARAC ...

    2. Chuchu umaca verdemi tucunca.MANARAC ...

    3. Huahuaca huinmi huacanca.MANARAC ...

    4. Mama nishcata cuncanquichicmi.MANARAC ...

    5. Huahuaca arpayancami.MANARAC ...

    IIII.. CCuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: aacchhuu hhuuaahhuuaattaa jjaannppiicchhiirrccaa??

    MMAANNAARRAACC jjaannppiicchhiinncchhuu..

    1. achu cebolla yacuta jahuirca?

  • 5588 Unidad 23

    2. Nachu chuchunata huahuaca saquirca?3. achu huahuaca chuchuta canirca?4. achu chuchu umaca verde tucurca?5. achu huahuata maiturca?

    IIIIII.. CChhiinnppaappuurraasshhppaa ccuuii!!

    1. Manarac sueushpami, a) huacanmi.2. Huahua manarac chuchucpimi, b) allita micuchina.3. Huahua manarac chuchushpaca, c) maituna canqui.4. Huahuata manarac aparishpami, d) huahuaca chuchun.5. Huahua manarac arpayacpimi, e) armachina canqui.

    IIVV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Vayan antes de que venga la suegra.2. Este remedio hay que tomar antes de dormir.3. Diranle antes de que se olviden.4. An no le bautizan al beb?5. An no conozco a tu esposa.

    Ii

    11..44..22 AAMMAARRAACCIndica una prohibicin temporal de algo que no se ha realizado.Traduccin: aann nnoo; pero cuando antecede a las formas derivadas -SHPA- y -CPI- se traduce por aanntteess ddee..Ejemplo: AMARAC richun ninqui!

    (an no que vaya dirs!)Dirasle que an no se vaya!

    AMARAC micuiCHU!(an no comas!)An no comas!

    AMARAC micushpa, ticramucri!(antes de comiendo, regresar ve a!)Ve a regresar antes de que comas!

    AMARAC micucpi, ninqui!(antes de comiendo, dirs!)Dirsle antes de que coma!

  • Unidad 23 5599

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. AAMMAARRAACC--hhuuaann ccuunnaasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: aammii hhuuaahhuuaattaa cchhuucchhuucchhiiccrriinnii!!

    AAMMAARRAACC cchhuucchhuucchhiinnqquuiiCCHHUU!!

    1. ami mamaca huahuata armachicrin.2. ami huahuata maituchicrin.3. ami mamaca janpita upiacrin.4. ami mamaca huashata quillparicrin.5. ami huahuata janpicrinchic.

    IIII.. AAMMAARRAACC--hhuuaann ccuunnaasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaaccaa mmaappaammii,, cchhaaiimmaannttaammii aarrmmaacchhiiccrriinnii..

    AAMMAARRAACC aarrmmaacchhiiCCHHUU!!

    1. Huahuaca huacacunmi, chaimantami maitucrinchic.Amarac ...

    2. Huahuaca uncushcami, chaimantami janpita mashcacrini.Amarac ...

    3. Huahuaca padecicunmi, chaimantami chuchuchicrini.Amarac ...

    4. Lecheca chaquircami, chaimantami cai janpita upiacrinchic.Amarac ...

    5. Huahuaca chuchu umata canircami, chaimantami cebolla yacutajahuicrinchic.

    Amarac ...

    IIIIII.. AAMMAARRAACC--hhuuaann ccuunnaasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaattaa ssuueeuucchhiiccrriinncchhiiccmmii.. ((ccoonnvveerrssaarr))

    AAMMAARRAACC hhuuaahhuuaattaa ssuueeuucchhiisshhppaa,, ppaarrllaannqquuiicchhiiccmmaannccaa!!

    1. Huahuata maitucrinimi. (curar)Amarac ...

    2. Huahuaman vaca lecheta cucrinchicmi. (hacer hervir)Amarac ...

    3. Huahuata armachicrinchicmi. (comer)Amarac ...

    4. Mamahuan parlacrinimi. (baarse)Amarac ...

    5. Janpita chuchu umapi jahuicrinchicmi. (hacer dormir)Amarac ...

  • 6600 Unidad 23

    IIVV.. AAMMAARRAACC--hhuuaann ccuunnaasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: HHuuaahhuuaaccaa cchhuucchhuuttaa ccaanniiccrriinnmmii.. ((uunnttaarr))

    AAMMAARRAACC cchhuucchhuuttaa ccaanniiccppii,, cceebboollllaa yyaaccuuttaa jjaahhuuiinnqquuiimmaannccaa!!

    1. Huahuaca chuchucrinmi. (cocinar)Amarac ...

    2. Tullucunaca huincu tucucrinmi. (envolver)Amarac ...

    3. Chuchu umaca verde tucucrinmi. (curar)Amarac ...

    4. Huahuaca huacacrinmi. (hacer lactar)Amarac ...

    5. Huashata huaira shitacrinmi. (cubrirse)Amarac ...

    VV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. Vaya a comprar antes de que se acabe!2. Antes de que vayan a la feria eran de que cocinen pues!3. Pdele antes de que olvide.4. Envulvele antes de que llore.5. Antes de envolverlo debes hacerlo lactar.

    Ii

    22.. --YYAARRII:: uurrggeenncciiaa ((eenn pprreegguunnttaass))

    Se agrega tras el verbo conjugado -generalmente en presente y pasadoimperfecto- de la pregunta cerrada o abierta, tiene la caracterstica deurgencia y/o enfado.

    La contraccin de este sufijo, esto es -YA, se emplea con mayorfrecuencia.

    Traduccin: en las preguntas cerradas carece de traduccin, en tantoque en las preguntas abiertas su traduccin aproximada es ppuueess.

    Ejemplo: Manchu chuchu umaca verdeYARI?(No pezn verde est?)No est verde el pezn?

  • Unidad 23 6611

    Imatatac rurashaYA?(qu har pues?)Qu har pues?

    Huahuata maitucunquiracchuYA?(beb al envolviendo ests an?)An ests envolviendo al beb?

    En el primer ejemplo se observa que -YARI se ha agregado alcomplemento, pero recurdese que el verbo CANA se suprime en la tercerapersona del singular, de all que -YARI se haya agregado al complemento.

    EEJJEERRCCIICCIIOOSS

    II.. --YYAAhhuuaann ccuuttiinn ttaappuusshhppaa ccuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: IImmaappaaccttaacc mmaaiittuunnqquuiicchhiicc??

    IImmaappaaccttaacc mmaaiittuunnqquuiicchhiiccYYAA??AAmmaa ttuulllluu hhuuiinnccuu ttuuccuucchhuunn!!

    1. Imamantatac chuchuca punquillirca?2. Imapactac cebolla yacuta chuchu umapi jahuincuna?3. Pipac chunpihuantac maitucunqui?4. Imamantatac huahuaca padecicun?5. Pitac chuchu umata canirca?

    IIII.. --YYAAhhuuaann ccuuttiinn ttaappuusshhppaa ccuuttiicchhiisshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: MMaammaaccaa ppuunnqquuiilllliisshhccaa cchhuucchhuuttaa aassppiirrccaacchhuu??

    MMaammaaccaa ppuunnqquuiilllliisshhccaa cchhuucchhuuttaa aassppiirrccaacchhuuYYAA??AArrii,, aassppiirrccaammii..

    1. Chuchuca punquillircachu?2. Llullu huahuaca manchu arpayacun?3. Leche illacpichu huahuaca padecicun?4. Mamapac lecheca chaquicunchu?5. Mamaca chai jatun paohuanchu quillparirca?

    IIIIII.. --TTAACChhuuaann ttaappuuiittaa rruurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: AAmmaa ccaanniicchhuunnmmii cceebboollllaa yyaaccuuttaa jjaahhuuiirrccaanncchhiicc..

    IImmaappaaccttaacc cceebboollllaa yyaaccuuttaa jjaahhuuiirrccaannqquuiicchhiiccYYAA??

  • 6622 Unidad 23

    1. Cainamantami mamapac lecheca chaquirca.2. Llullu huahuami mamapac lechemanta padecicun.3. Mamapac leche illacpica, vaca lechetami curcanchic.4. Chinpamantami vaca lecheta amurca.5. Huahua ama uncuchunmi vaca lecheta tinpuchircanchic.

    IIVV.. --CCHHUUhhuuaann ttaappuuiittaa rruurraasshhppaa ccuuii!!SSHHIINNAA:: CCeebboollllaa yyaaccuuttaa jjaahhuuiiccppiippiisshh,, cchhuucchhuuccuunnrraaccmmii..

    CCeebboollllaa yyaaccuuttaa jjaahhuuiiccppiippiisshh,, cchhuucchhuuccuunnrraacccchhuuYYAA??

    1. Vaca lecheta upiashpapish, huacacurcami.2. Chirichishpaca, paohuanmi quillparircani.3. Cai horascamanmi vaca lecheta tinpuchicunrac.4. Ailapac chunpita maashpami, maiturcanchic.5. Chuchu punquillishca cashpapish, chuchuchicunracmi.

    VV.. QQuuiicchhuuaammaann ttiiccrraacchhiisshhppaa ccuuii!!

    1. En dnde estabas pues?2. Por qu no te cubriste la espalda pues?3. An estn conversando los ahijados?4. Con quin te fuiste pues a la fiesta?5. Cul compraron pues?

    QQuuiiqquuiinnmmaannttaa ttaappuuiiccuunnaa

    1. Canracmi yanuna canqui nicpica, ...2. Sueucrinquiracchu, trabajacrinquiracchu nicpica, ...3. Causacunquiracchu nishpa pipish tupacpica, ...4. Micushparacchu, trabajanquiya?5. Can sueucucpiracchu, ricsishcacunaca shamun?6. Manarac mama jataricpichu, canrac jatarinquiya?7. Manarac chinzhishpachu, armarinquirac?8. Manarac huasimanta llucshishpachu, trasteta churacunquirac?9. Amarac huacanquichu nicpica, ... 10. Amarac leche tinpucpi, tantata ranticri nicpica, ...

  • Unidad 23 6633

    ucanchic llullu huahuacunaca huata chaupitami chuchuncuna.Chashnami cunancaman ruranchic-rac. Mana cashpaca huahuappaaqquuiirriinnccaami ninchicmi. Arpayashpami huianca ninchicmi.

    Llullu huahuacunaca punchanta chuscu pichca cutin, tutaca ishcaicutinmi chuchuncuna. Maican huahuacunaca huata chaupi yallitapishmichuchuncunarac. Chai huata chaupi juntatami mamacunaca mai cuidarinacancuna. Cuidarishpaca, a mana uncuncunachu, lechepish manachaquinchu. Leche ama chaquichunca, mamaca nacionmi alli alli huashalomota shinallatac pechota quillparina can, chai shina rurachunmi ailacunacanacion mandancuna. Pechota huaira shitashpaca, apish lechetachaquichinllami. Maican cutin chai shina leche chaquishca cacpica,ailacunaca cai janpitami upiachun mandancuna: chai paraguai sachataracmitinpuchina; a tinpucpica, azrcata churana. Chaitami mamamancaupiachincuna. Chaica shuc jatun sumac janpimi. Chaita upiashpaca,