raČunarski softver -...

RAČUNARSKI SOFTVER

Softver = skup različitih programa na osnovu kojih računar izvršava određene zadatke

- Program = niz instrukcija (komandi) koje obavijaju aritmetičke i logičke operacije

- Niz instrukcija se zapisuje u obliku fajla (datoteke)

- Programi se izvršavaju u procesoru, a skladište u memoriji računara

Podela softvera:

sistemski - softver za upravljanje računarskim sistemom

za upravljanje sistemom (operativni sistem)

za podršku sistemu (alatke za servisiranje računara)

za razvoj sistema (programski jezici , editori, kompajleri, linkeri)

aplikativni - softver namenjen za specifične potrebe korisnika

PODELA SOFTVERA

SOFTVER

APLIKATIVNI office baze

podataka

naučno-tehnički

programi razonoda …

SISTEMSKI

editori kompajleri linkeri za servisiranje računara Programski jezici

OPERATIVNI SISTEM

drajveri uređaja

mikro programi (ugrađeni su u ROM hardvera)

HARDVER RAČUNAR KAO FIZIČKI UREĐAJ

SISTEMSKI SOFTVER

OPERATIVNI SISTEMI (OS)

OS upravlja i kontroliše rad računara.

OS obezbeđuje interfejs korisnika ka računaru.

Način implementacije OS:

- instalacija OS (jednom) - učitavanje OS u RAM (svaki put po

pokretanju računara)

KLASIFIKACIJA OS

Kriterijumi za klasifikaciju i klasivikacija OS

1. Prema broju programa koji može da se izvršava istovremeno:

monoprogramski (nekada) multiprogramski (danas)

2. Prema broju korisnika koji može da radi pod jednim OS:

jednokorisnički (PC) višekorisnički (serveri)

3. Prema načinu zadavanja komandi:

komandni (DOS) grafički (Windows)

4. Prema mogućnosti rada OS na različitim hardverskim konfiguracijama računara:

prenosni neprenosni

STRUKTURA OS

Komponenate OS:

1. jezgro (kernel) – osnovne komponente OS

2. Ijuska (shell) – interfejs ka korisniku

Jezgro (kernel) OS upravlja:

1. procesorom

2. memorijom

3. ulazno-izlaznim uređajima

4. podacima

Jezgro OS radi u zaštićenom režimu rada – bez direktnog uticaja korisnika

Ljuska - komandni interfejs - prozori, dijalozi, … (može biti promenjena od strane korisnika)

Više ljuski --- jedno jezgro OS

UPRAVLJANJE PROCESOROM

Prva i najvažnija uloga OS.

Problem: Kako kontrolisati mutiprogramski rad procesora?

Program - je pasivni entitet koji predstavlja sadržaj neke datoteke na HD.

Proces - je aktivni entitet koji predstavlja program ili deo programa koji je učitan u RAM memoriju.

Rešenje multiprogramskog rada: Instrukcije procesa se ili trenutno izvršavaju u procesoru ili se nalaze u redu za čekanje na izvršenje.

Shodno tome, jedan proces se tokom svog životnog veka može naći u više stanja.

STANJA PROCESA

http://williamstallings.com/OS-Animation/Queensland/PROCESS.SWF

proces je pripravan i čeka u redu za

izvršenje

Pošetak novog

procesa

Dodela

proces je aktivan i izvršava se u

procesoru

proces se

završio

novi

proces

Oduzimanje

Završetak

procesa

izvršavanje programa za dati prekid

(štampanje)

desio se prekid procesa (npr. zahtev za štampu)

READY RUN

WAIT

START STOP

proces čeka izvršenje programa

za dati prekid

(štampač je slobodan?)

http://williamstallings.com/OS-Animation/Queensland/PROCESS.SWF

UPRAVLJANJE MEMORIJOM

Upravljanje memorijom (memory management) podrazumeva rešavanje problema dodele RAM memorije procesima.

Osnovne funkcije sistem za upravljanjem RAM memorijom:

1. Evidencija memorije - vodi računa o slobodnim i zauzetim delovima RAM memorije

2. Alokacija memorije - dodela memorije novom procesu.

3. Dealokacija memorije - oduzimanje memorije procesu.

Alokacija memorije:

1. kontinualna (nekada)

2. diskontinualna (danas)

metoda straničenja metoda segmentacije

DISKONTINUALNA ALOKACIJA MEMORIJE

METODA STRANIČENJA

Memorija se deli na okvire fiksne veličine (0.5 KB ili 8KB ili 16 KB).

Proces se deli na stranice fiksne veličine koja odgovara veličini okvira memorije.

Stranice procesa se skladište u odgovarajuće okvire RAM memorije.

http://cs.uttyler.edu/Faculty/Rainwater/COSC3355/Animations/pagingmodel.htm

…

stranica 3

stranica 4

stranica 5

stranica 6

…

proces

…

okvir 23

okvir 24

okvir 25

okvir 26 …

RAM

upisivanje

http://cs.uttyler.edu/Faculty/Rainwater/COSC3355/Animations/pagingmodel.htm

VIRTUELNA MEMORIJA

Problem:

Veličina Programa > Veličina Fizičke memorije ?

Rešenje:

korišćenje virtualne memorije (VM)

sve stranice ili deo stranica aktivnog procesa smeštaju se u RAM memoriju,

sve stranice ili deo stranica neaktivnih procesa smeštaju se na HD.

UPRAVLJANJE ULAZNO-IZLAZNIM UREĐAJIMA

Prenos podataka: PROCESOR <---> RAM PROCESOR <---> U/I

Nedostaci U/I uređaja:

1. često se zaustavljaju nakon pokretanja, 2. rade na znatno manjim brzinama u odnosu na procesor, 3. brzine variraju od uređaja do uređaja, 4. koriste različite prenose (paralelni ili serijski prenos),

Rešenje:

1. upotreba kontrolera uređaja (hardver) i 2. upotreba drajvera uređaja (softver).

Magistrala podataka

Upravljačka magistrala

generator takta

SPOLJAŠNJI

UREĐAJI

Adresna magistrala

CPJ

KONTROLER UREĐAJA

Namena kontrolera: 1. upravljanje radom uređaja 2. povezuje uređaj sa magistralom podataka

DRAJVER UREĐAJA

- komponenta sistemskog softvera

- povezuje U/I uređaj sa procesom

- prevodi instrukcije procesa u komande koje U/I uređaj razume

- omogućava pisanje programa koji su nezavisni od hardvera računara

Kontroler uređaja

Drajver

uređaja

aplikativni softver

sistemski softver

Proces

UPRAVLJANJE PODACIMA NA HARD DISKU

Podaci se skladište na HD u obliku sistema datoteka (fajl sistema - file systems).

Sistem datoteka čine:

datoteke (files) i

direktorijumi (directory) - katalozi.

U datotekama se smeštaju

podaci i programi

Direktorijumi su zaduženi za:

organizuju datoteka i

čuvanje svojstava datoteka.

Sistem datoteka:

- obezbeđuje mehanizam evidencije, upisa i čitanja podataka na HD.

- predstavlja deo OS koji upravlja datotekama i direktorijumima.

FORMATIRANJE I PARTICIONISANJE DISKOVA

Neophodne pripreme HD za upis i čitanje datoteka:

Fizičko formatiranje diska (formatiranje niskog nivoa)

Kreiranje particija (deljenje HD na delove)

Logičko formatiranje diska (kreiranje sistema datoteka- file systems)

FIZIČKO FORMATIRANJE DISKA (formatiranje niskog nivoa)

Vrši se u toku procesa proizvodnje.

Cilj je podela diska na osnovne elemente:

staze i

sektore

Struktura jednog sektora nakon fizičkog formatiranja

staza

sektor

cilindar

glave

Zaglavlje, (adresa sektora)

Podaci (prazan prostor veličine 512 B)

Zaglavlje, (kod za korekciju

greške)

sektor

PARTICIONISANJE HARD DISKA (Logička podela diska)

HD se deli na više logičkih delova (particija)

Maksimalni broj particija na HD je 4.

- OS vidi svaku particiju kao poseban disk.

Vrste particija: primarna i proširena.

Primarna particija (min 1, a max 4) je particija u kojoj se može instalirati OS.

Proširena particija (min 0, max 1) je particija na kojoj se mogu uskladištiti samo podaci.

Proširena particija se može podeliti na veći broj logičkih delova (drajv-a).

OS svakoj particiji i logičkom drajvu, dodeljuje po jedno slovo abecede počevši od C (C, D, E, F...)

Particija #1 Primarna sa

Win OS

Particija #2 Proširena sa

3 logička drajva


Linux OS


OS/2 OS

LOGIČKO FORMATIRANJE DISKA (za svaku particiju)

Logičko formatiranje particije kreira njen sistem datoteka (fajl sistem).

Fajl sistem omogućava skladištenje podataka u obliku fajlova na particiji.

Prilikom logičkog formatiranja upisuju se određeni sistemski podaci u prvi sektor (but sektor) date particje.

Za dati OS, svaka particija se logički formatira u određenom fajl sistemu.

File sistemi Windows OS:

- FAT16, FAT32, (nekada)

- NTFS (danas)

DATOTEKE

Datoteka = skup povezanih podataka smeštenih na HD (spoljašnjoj memoriji).

Datoteka = najmanji logički segment HD:

Podaci se na HD zapisuju samo u obliku datoteke!!!

Tipovi podataka u datoteci:

programi (izvorni, objektni ili izvršni)

podaci (numerički, tekst, slike, zvučni zapis itd).

ATRIBUTI DATOTEKE

Ime. Simboličko ime datoteke je jedina informacija o datoteci koja se smešta u obliku pristupačnom korisniku.

Tip. Ova informacija je potrebna operativnim sistemima koji podržavaju različite tipove datoteka.

Lokacija. Pokazivač na uređaj i mesto na uređaju gdje je datoteka skladištena.

Veličina. Trenutna veličina datoteke; obično se izražava u B, kB, MB ili GB.

Zaštita. Informacije o pravu pristupa datoteci, odnosno prava ko može menjati, čitati, itd. datoteku.

Vreme, datum i identifikacija korisnika. Ove informacije zapisuju se u fazi stvaranja, poslednje promene ili poslednjeg korišćenja datoteke.

OPERACIJE NAD DATOTEKAMA

Kreiranje datoteke (NEW)

Upis u datoteku (SAVE, SAVE AS)

Čitanje datoteke (OPEN)

Brisanje datoteke (DELETE)

Promena imena datoteke (RENAME)

Kopiranje datoteke (COPY, CAT, PASTE)

Pregled i promena svojstava datoteke (PROPERTIES)

NAČIN PRISTUPA DATOTEKAMA

Sekvencijalni pristup

- Da bi se pristupilo željenom zapisu u datoteci, mora se redom proći kroz sve zapise koji prethode željenom zapisu

- Predstavnik magnetnog medijuma: magnetne trake

Direktni pristup

- Svakom bloku ili zapisu moguće je direktno pristupati poznavajući njegov broj počevši od početka datoteke.

- Predstavnik magnetnog medijuma: hard disk

SISTEM DIREKTORIJUMA

Namenjen je za organizuju i čuvanje svojstava datoteka.

Rešava problem organizacije datoteka i drugih direktorijuma na spoljašnjoj memoriji.

Sistem direktorijuma se sastoji iz:

- korenog direktorijuma (iz njega izviru direktorijumi date particije) i

- sistema povezanih poddirektorijuma (tipa roditelj-dete)

DIREKTORIJUMI U OBLIKU STABLA

korisnik1 korisnik2 korisnik3

prog1 prog2

prog data

korijen

data1 data2

prog dataprogr data

prog1 prog2

Dir. roditelj

Podirektorijumi korenog

direktorijuma

Podirektorijumi podirektorijuma

KORENI DIREKTORIJUM

Dir. dete

Dir. roditelj

Dir. dete

Programi za rad sa direktorijumima i fajlovima

fajl menadžeri (Windows Exploer, Total Comander, …)

RAD SA DIREKTORIJUMIMA

Komande za rad sa direktorijumima obuhvataju:

Kreiranje direktorijuma (NEW)

Brisanje direktorijuma (DELETE)

Promena imena direktorijuma (RENAME)

Kopiranje direktorijuma (COPY, CAT, PASTE)

Pregled i promena svojstava direktorijuma (PROPERTIES)

Prelaz iz jednog na drugi direktorijum

Prikazivanje sadržaja direktorijuma

NAJPOZNATIJI OS

MS Windows

Unix, Linux

Mac OS

MS WINDOWS

Grafički OS

Verzije Windows-a:

1. Windows 3.1 2. Windows 95/98 3. Windows

NT/Me/2000/2003 4. Windows XP 5. Windows Vista 6. Windows 7 7. Windows 8 8. Windows 10

Zadavanje komandi u Windows OS 1. tastatura 2. miša 3. tačped 4. tačskrin

Karakteristike OS Windows

1. Zajednički izgled.

2. Aplikacija se vizuelno izvršava u prozoru.

3. Deljenje podataka pomoću Clipboard-a.

4. Nezavisnost od uređaja.

5. Višeprogramski rad (multitasking).

6. Kompaktibilnost sa starim programima.

7. Elementi prozora:

- naslovna linija

- statusna linija

- okvir prozora

- meni

- palete sa alatima

- radna površina prozora

- trake za skrolovanje

- dugmad za zumiranje i zatvaranje prozora

8. Operacija nad prozorima:

- otvaranje,

- zatvaranje,

- uvećavanje,

- smanjivanje

- pomeranje

9. Ostali elementi Windows-a

- desktop sa prečicama za pokretanje programa

- korpa za otpatke (Recycle Bin)

- traka sa zadacima

- start dugme

- programski meni

10. Podešavanje Windows-a: CONTROL PANEL

PROGRAMSKI JEZICI

Služe za pisanje sistemskih i aplikativnih programa.

Podela programskih jezika:

Proceduralni jezici (klasični) Koriste procedure, funkcije, podprograme. Predstavnici: Fortran, Basic, Algol, Pascal, C

Objektno-orjentisani programski jezici (napredni) Koriste klase - složene programske strukture. iz klase se izvode objekti Predstavnici: C++ , DELPHI, JAVA, C#, ...

Problemski orijentisani jezici - Za rešavanje usko specijalizovanih problema. - Predstavnici: Visual Studio, Matlab, Aspen, …

EDITORI, PREVODIOCI, LINKERI

Editori

za pisanje i editovanje softvera u odgovarajućem programskom jeziku

u editoru su ugrađene odgovarajuće programske alatke za pisanje programa.

Prevodioci (kompajleri)

prevode izvorni program u binarni oblik.

Linkeri

vrše povezivanje prevedenih programskih modula i/ili odgovarajućih programskih biblioteka u jednu celinu.

APLIKATIVNI SOFTVER

obrada teksta (Word, KingSoft Writer, LaTex)

rad sa tabelama (Excel, vežbe)

crtanje (CorelDraw, AutoCad)

obrada slika (Paint, Photoshop)

izrada prezentacija (PowerPoint, Publisher, Adobe Suite)

rad sa bazama podataka (Access, SQL, Oracle)

animacije (Adobe Flash, 3D Studio Max)

obradu zvučnih zapisa (SONY – Sound Forge, Adobe Audition)

proračuni u nauci i tehnici (Matlab, Mathematica, Maple)

igre

virusi

BEZBEDNOST I ZAŠTITA RAČUNARA

VIRUSI

Skriveni maliciozni računarski program čija je funkcija namerno ometanje, promena rada ili oštećenje računara bez dopuštenja ili znanja korisnika.

Vrste virusa:

klasični virusi,

trojanski konji,

crvi (worm)

spyware

KLASIČNI VIRUSI

Samokopirajući programi koji ubacuju svoj izvršni kod u druge fajlove.

Šire se prenošenjem i pokretanjem „inficiranih datoteka“.

Virus iz inficirane datoteke se učita u memoriju računara i počinje njegovo izvršavanje - aktivacija virusa.

Aktivirani virus inficira nove programe ili datoteke ubacujući svoj kod u njih.

Vrste virusa: - boot sеktоr virusi — nаpаdајu but sektore hard diska - pаrаzitski — napadaju .EXE, .COM, .SYS, .OVL izvršne tipove fajlova

- virusi prаtiоci - npr. za dati .EXE fajl kreiraju virusni .COM fajl istog imena, tako da se umesto originalnog programa pokreće program zaražen virusom

- mаkrо virusi — inficiraju datoteke koje imaju mogućnosti korišćenja makro jezika (MS Office)

- ……………..

CRVI

Crvi su zasebni programi koji se prenose i izvršavaju koristeći slabosti operativnog sistema.

Crvima za širenje i delovanje nije potreban domaćin (izvršna ili druga datoteka).

Šire se putem računarskih mreža i Interneta (e-maila).

Aktivnosti crva: - brisanje podatke na računaru - slanje zaraženih dokumente putem elektronske

pošte - zaguše mrežnog saobraćaja

Vrste:

email crvi (prenose se preko elektronske pošte)

Internet crvi (napadaju i iskorišćavaju druge mrežne servise na Internetu)

TROJANSKI KONJ

Trojanski konj („trojanac“) je maliciozni računarski program koji se lažno predstavlja kao neki drugi program.

Nakon pokretanja, preuzima kontrolu nad nekim funkcijama OS

Šire se putem elektronske pošte, preko raznih servisa za preuzimanje na Internetu i na brojne druge načine.

Može izvoditi razne aktivnosti:

- krađa korisničkih lozinki, brojeva kreditne kartice i drugih osetljivih informacija

- zauzimanje resurse računara usporavajući ga na taj način

SPYWARE

Prikuplja i šalje informacije o ponašanju korisnika računara bez njegovog znanja.

Tipične aktivnosti:

prikazivanje neželjenih pop-up reklama;

krađa ličnih informacija (uključujući brojeve kreditnih kartica i lozinke);

praćenje aktivnosti na internetu za marketinške svrhe;

preusmeravanje HTTP zahteva na reklamne stranice.

usporavanje internet veze,

promena početne stranice internet pregledača.

MERE ZAŠTITE OD VIRUSA

1. Koristiti neki od antivirusnih programa.

2. Redovno dopunjavati bazu antivirusnog programa.

3. Koristiti neki od zaštitnih zidova koji onemogućavaju pristup sa Interneta nekom računaru u mreži.

4. Proveriti datoteke na viruse prilikom razmene.

5. Izbegavati preuzimanje datoteka sa nepoznatih mesta na mreži.

6. Ne otvarati datoteke pristigle putem elektronske pošte od nepoznatih korisnika,

7. Koristiti programe sa licencom.

PROGRAM KAO PROIZVOD

Program treba da ima:

1. garanciju za ispravni rad,

2. uputstvo za korišćenje,

3. rok upotrebe,

4. podršku korisniku,

5. obuku.

AUTORSKA PRAVA PROIZVOĐAČA

Tipovi programa sa gledišta autorskih prava:

1. proizvođač je vlasnik softvera,

2. deljeni (shareware) softver,

3. javni (freeware) softver

raČunarski softver -...

Documents