rada programowa - cdr - centrum doradztwa rolniczego w … · 2018. 2. 14. · naryjnego – pib w...

Wydawca:

Centrum Doradztwa Rolniczego w BrwinowieOddział w Poznaniu

61-659 Poznań, ul. Winogrady 63tel.: 061 823 20 81, 061 820-19-71, fax: 061 820-19-71

e-mail: [email protected]

Rada Programowa:

Edward Arseniuk, Marek Kłodziński, Andrzej Kowalski, Jędrzej Krupiński, Seweryn Kukuła, Aleksander Lewczuk,

Antoni Mickiewicz, Walenty Poczta, Stefan Pruszyński, Izabela Sikorska-Wolak, Aleksander Szeptycki, Bogdan M. Wawrzyniak

Zespół Redakcyjny:

A. P. Wiatrak (redaktor naczelny), E. K. Chyłek, R. Jaworski, W. Kujawiński, E. Matuszak,

S. Pruszyński, R. Sass, A. Swulińska-Katulska, S. Zawisza, A. Kęszycka (sekretarz redakcji)

Projekt graf., skład komputerowy:

Alicja Zygmanowska

© Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu 2009

Druk:

Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Poznaniu

Zlecenie nr 11/2009, nakład 800 egz.

ZAGADNIENIA DORADZTWA ROLNICZEGO NR 2/2009 3

SPIS TREŚCI

EUGENIUSZ K. CHYŁEK, EDWARD MATUSZAK: Pierwszy Kongres Nauk Rolniczych „NAUKA – PRAKTYCE” ....................... 5

ARTYKUŁY

STANISŁAW STAŃKO: Perspektywy produkcji rolniczej w Polsce w kontekście podaży i popytu w Europie .................................................................................... 17

BARBARA KIEŁBASA, MAREK KRYSZTOFORSKI: Potrzeby doradcze rolników w opinii pracowników wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego ......... 43

PIOTR MOSKAŁA, PAWEŁ RADOMSKI: Upowszechnianie wyników badań naukowych w rolnictwie (na przykładzie Instytutu Zootechniki – PIB i jego współpracy z jednostkami doradztwa rolniczego) .................................... 54

MAGDALENA IWAŃSKA: Rola organizacji pozarządowych w rozwoju obszarów wiejskich ................................................................................................................... 62

FRANCISZEK KAPUSTA: Szkoła Rolnicza w Czernichowie – 150 lat w służbie Polsce i jej wsi ........................................................................................................... 72

INFORMACJE

EWA STRZESZEWSKA, MAREK J. NOWACKI: V Dni Przedsiębiorcy Rolnego ...... 88

PRZEMYSŁAW LECYK: Odnowa wsi w województwie wielkopolskim na podstawie doświadczenia gminy Kramsk w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) .................................................................................................... 93

EUGENIUSZ KOŚMICKI: Recenzja książki Wolfganga Franke „Nutzpflanzenkunde” (Wiedza o roślinach użytkowych), Georg Thieme Verlag, Stuttgart – New York 2007, ss. 476 ................................................................................................... 101

ANDRZEJ CZYŻEWSKI: Recenzja książki Romana Sobieckiego „Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa”, SGH, Warszawa 2007, ss. 381 ............................ 107

NOWOŚCI WYDAWNICZE ............................................................................................ 114

ZAGADNIENIA DORADZTWA ROLNICZEGO NR 2/20094

TABLE OF CONTENTS

EUGENIUSZ K. CHYŁEK, EDWARD MATUSZAK: First Congress of Agriculture Sciences „SCIENCE FOR PRACTICE” ............ 5

ARTICLES

STANISŁAW STAŃKO: The perspective of agricultural production in Poland in context of supply and demand in Europe ..................................................... 17

BARBARA KIEŁBASA, MAREK KRYSZTOFORSKI: The farmers advisory needs in opinion of workers of Voivodship Agricultural Advisory Centers .............. 43

PIOTR MOSKAŁA, PAWEŁ RADOMSKI: Dissemination of results of the research investigations in agriculture (on the example of The National Research Institute of Animal Production and its collaboration with agriculture advisory units) ..................................................................................... 54

MAGDALENA IWAŃSKA: The role of the non-governmental organizations (NGO’s) in the development of rural areas .......................................................... 62

FRANCISZEK KAPUSTA: The Agricultural School In Chernichov - 150 years of service for Poland and its countryside ............................................................ 72

INFORMATIONS

EWA STRZESZEWSKA, MAREK J. NOWACKI: 5th. Days of Agricultural Entrepreneur ............................................................................................................ 88

PRZEMYSŁAW LECYK: The Village Renewal process in Wielkopolska Voivodship - the experience of local community of Kramsk within the EU support Operational Program (SPO) ...................................................... 93

EUGENIUSZ KOŚMICKI: The review of the book of Wolfgang Franke „Nutzpflanzenkunde” (Knowledge about usable plants), Georg Thieme Verlag, Stuttgart – New York 2007, p. 476 .......................................................... 101

ANDRZEJ CZYŻEWSKI: The review of the book of Roman Sobiecki „Globalisation and functions of Polish agriculture”, SGH, Warszawa 2007, ss.381 .................... 107

PUBLISHING NEWS ........................................................................................................ 114


PIERWSZY KONGRES NAUK ROLNICZYCH „NAUKA – PRAKTYCE”

W dniach 14-15 maja 2009 roku w Puławach odbył się I Kongres Nauk Rol-niczych. Inicjatorem i głównym organizatorem Kongresu było Ministerstwo Rol-nictwa i Rozwoju Wsi. Patronat nad Kongresem objął Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej. Partnerami w organizacji Kongresu byli: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencja Rynków Rolnych, Agencja Nieruchomości Rolnych oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Współorganizatorami Kongresu były: Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy oraz Państwowy Instytut We-terynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy. Patronat medialny nad Kongresem objęły: Program Pierwszy TVP, Polskie Radio oraz czasopisma naukowe: Wieś i Rolnictwo, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego i Pamiętnik Puławski. W skład Komitetu Naukowego I Kongresu Nauk Rolniczych weszli:

– dr Marian Zalewski - Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Rolnictwa Roz-woju Wsi,

– prof. dr hab. Andrzej Grzywacz – Przewodniczący V Wydziału. Polskiej Akademii Nauk,

– prof. dr hab. Alojzy Szymański - Przewodniczący Konferencji Rektorów Uczelni Rolniczych, Rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

– prof. dr hab. Janusz Żmija - Rektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

– prof. dr hab. Marian Wesołowski – Rektor Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

– prof. dr hab. Tomasz Borecki - Dyrektor Instytutu Problemów Współczesnej Cywilizacji w Warszawie,

– prof. dr hab. Jan Górecki – Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN w War-szawie.

– prof. dr hab. Seweryn Kukuła - Dyrektor Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - PIB w Puławach,

– doc. dr hab. Tadeusz Wijaszka – Dyrektor Państwowego Instytutu Wetery-naryjnego – PIB w Puławach,

– prof. dr hab. Andrzej Kowalski – Dyrektor Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warszawie

– dr hab. inż. Eugeniusz K. Chyłek – Radca Ministra w Ministerstwie Rolnic-twa i Rozwoju Wsi, Przedstawiciel Polski w Stałym Komitecie ds. Badań w Rolnictwie przy Dyrektoriacie Generalnym Badań, Technologii i Rozwoju Komisji Europejskiej

6 Eugeniusz K. Chyłek, Edward Matuszak

Komitet Organizacyjny pracował w składzie:– Przewodniczący – dr inż. Marek Cieśliński - Wicedyrektor Departamentu

Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki, MRiRW,– Wiceprzewodniczący – mgr inż. Krzysztof Mościcki – Zastępca Dyrektora

Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie,– Sekretarz Naukowy - prof. dr hab. Adam Harasim - Sekretarz Naukowy In-

stytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB,– Zastępca Sekretarza Naukowego – dr hab. inż. Eugeniusz K. Chyłek – Radca

Ministra w MRiRWczłonkowie– mgr Małgorzata Książyk – Dyrektor Biura Prasowego MRiRW,– mgr inż. Andrzej Kuczyński – Sekretarz Rady Gospodarki Żywnościowej

przy MRiRW,– dr inż. Mariusz Zarychta - Kierownik Działu Upowszechniania i Wydaw-

nictw Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB,– dr Krzysztof Niemczuk - Adiunkt Państwowego Instytutu Weterynaryjne-

go.- PIB,– dr Ryszard Miazek - Dyrektor Centralnej Biblioteki Rolniczej w Warszawie,– dr Jan Maćkowiak - Dyrektor Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu

Rolno -Spożywczego w Szreniawie.W ramach kongresu odbyły się dwie sesje plenarne i pięć sesji panelowych.

Celem nadrzędnym Kongresu była integracja polityki naukowej i naukowo-tech-nicznej z polityką rolną, a także omówienie przyszłości i nowoczesnych rozwiązań innowacyjnych w organizacji, technologii i technice na rzecz produkcji rolniczej, przetwórstwa rolno-spożywczego oraz rozwoju obszarów wiejskich.

Główne cele Kongresu były następujące:– wskazanie działań umożliwiających pełną synchronizację polityki naukowej

i naukowo-technicznej z polityką rolną,– integracja środowiska naukowego wokół priorytetów polityki rolnej,– promocja nauk rolniczych. Zagadnienia omawiane w trakcie sesji plenarnych dotyczyły:• kierunkówrozwojunaukrolniczychiichwpływunakształtpolitykirolnej

w Polsce w okresie średnio i długoterminowym.• wkładunaukinarzeczsektorarolno-spożywczego-bezpieczeństważywno-

ści, standardów jakościowych, wdrażania innowacji. Pięć sesji panelowych zrealizowanych w pierwszym dniu konferencji obejmo-

wało następujące zagadnienia:1. Kierunki rozwoju rolnictwa w Polsce na tle Wspólnej Polityki Rolnej.

a) rolnictwo industrialne, zrównoważone czy ekologiczne;b) znaczenie rozwoju infrastruktury rolniczej i wiejskiej;c) produkcja rolnicza na cele energetyczne a racjonalne wykorzystanie prze-

strzeni produkcyjnej.

7Pierwszy Kongres Nauk Rolniczych ,,NAUKA - PRAKTYCE”

2. Zmiany klimatyczne i ich wpływ na kierunki badań i rolnictwo.a) gospodarka wodna wsi i rolnictwa;b) postęp biologiczny i technologie produkcji w warunkach zmieniającego

się klimatu;c) gospodarka leśna i jej wpływ na rolnictwo i środowisko.

3. Rola nauki w realizacji bezpieczeństwa żywnościowego kraju.a) kryteria gwarancji bezpieczeństwa i jakości;b) dobrostan zwierząt i jego wpływ na efekty produkcyjne;c) genetycznie modyfikowane organizmy i ich wpływ na żywność i środowi-

sko.4. Rozwój technologii rolno-spożywczej i biotechnologii oraz ochrona bioróż-

norodności.a) kierunki rozwoju technologii rolno-spożywczej i biotechnologii w pro-

dukcji żywności;b) ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej;c) kryteria bioróżnorodności i współczesne dylematy jej ochrony.

5. Rola nauk rolniczych w budowie innowacyjnego sektora rolno-spożywczego.a) wyniki badań jako produkt rynkowy;b) bariery wprowadzania do praktyki w sektorze rolno-spożywczym nowo-

czesnych technik i technologii;c) rola doradztwa w doskonaleniu innowacyjności sektora rolno-spożyw-

czego.Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Pan Marek Sawicki – w swoim wystąpieniu na

otwarciu Kongresu podkreślił dużą potrzebę aktywności nauki w dostosowywaniu polskiego rolnictwa do konkurowania w warunkach Unii Europejskiej. Rolnictwo w Polsce, ze względu na duże zróżnicowanie regionalne, wymaga dla swego roz-woju zróżnicowanych instrumentów wsparcia, w tym również innowacyjnych roz-wiązań z nauki dostosowanych do potrzeb i możliwości zróżnicowanego rolnictwa w różnych regionach kraju uwzględniających ekonomicznie opłacalne nowoczesne technologie wytwarzania bezpiecznej żywności, prośrodowiskowe technologie pro-dukcji stwarzające warunki dla zachowania bioróżnorodności, działania zmierzają-ce do dostosowywania rolnictwa do zmian klimatu czy wykorzystanie potencjału rolnictwa w kierunku rozwijania rolnictwa ekologicznego. Minister zaznaczył, że „Kongres został zorientowany ku przyszłości, ale ma nadzieję, ze uczestnicy ocenią także dotychczasowe relacje pomiędzy światem nauki, a praktyką”.

Minister Marek Sawicki podkreślił, że polityka prowadzona przez resort ma na celu wspieranie przemian zachodzących na obszarach wiejskich i że z każdym ro-kiem jest ona coraz bardziej efektywna, a jej wyniki uzależnione są w dużej mierze od dobrej współpracy środowiska naukowego z doradztwem i praktyką w sektorze rolno-spożywczym.

Pan Krzysztof Ardanowski – Minister Kancelarii Prezydenta RP w swoim wy-stąpieniu zwracał również uwagę na różnorodność uwarunkowań rozwoju rol-


nictwa w Polsce, jako ważnego czynnika rozwoju obszarów wiejskich poczynając od ekonomicznej efektywności produkcji rolniczej, poza żywnościowe wykorzy-stanie produktów rolniczych oraz pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa w rozwoju obszarów wiejskich.

Przedstawiciel Dyrektoriatu Generalnego Rolnictwa przy Komisji Europej-skiej, Pan Dyrektor Jean – Luc’a Demarty, w swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na prowadzone obecnie dyskusje nad kształtem przyszłej Wspólnej Polityki Rolnej w nowej perspektywie finansowej po roku 2013. Dyrektor Jean – Luc’a Demarty powiedział, że najważniejszymi zagadnieniami będą kwestie bezpieczeństwa żyw-ności, jednolitej jakości produktów oraz konkurencyjność na rynkach trzecich. Stwierdził również, iż „dobra publiczne takie, jak ochrona pejzażu i środowiska naturalnego, nie mogą być realizowane za darmo i dlatego rolnicy powinni otrzy-mać wsparcie z tego tytułu” i dodał, że „żywotne obszary wiejskie, to nie tylko rolnictwo, ale także zrównoważony rozwój wsi”. Odnosząc się do przyszłości eu-ropejskiego rolnictwa dyrektor Jean – Luc’a Demarty wyraził opinię, że powinny być równe warunki dla wszystkich oraz proste i przejrzyste zasady płatności, które powinny być też zabezpieczeniem rolniczych dochodów. Pan Jean – Luc’a De-marty zwrócił uwagę, że gdyby nie było tych płatności nastąpiłaby koncentracja produkcji niekorzystna dla środowiska, porzucanie ziemi i jej degradacja. Zwrócił uwagę, że obecnie mamy do czynienia ze znacznym zróżnicowaniem płatności, gdyż w krajach „12” płatności oscylują na poziomie 180-260 euro/ha podczas, gdy w krajach „15” wynoszą one około 300 euro/ha. „Takie różnice nie mogą trwać, ale nie jest to proste do zrealizowania” – podkreślił dyrektor Jean – Luc’a Demarty. Dodał także, że „konwergencja jest nieunikniona, ale musi być elastyczna polityka w tym zakresie i nie może być brany pod uwagę model historyczny”.

W części plenarnej pierwszego dnia Kongresu wystąpił również Pan Marian Zalewski – Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Przed-stawił on szczegółowo oczekiwania rolnictwa, przetwórstwa rolno-spożywczego, a także oczekiwania w sferze wspierania rozwoju obszarów wiejskich w kontek-ście obecności Polski w Unii Europejskiej i potrzeby dostosowania rolnictwa do obowiązujących w Unii Europejskiej wymagań. Podkreślił konieczność uwzględ-nienia w procesie badań i wdrażania rozwiązań naukowych do praktyki istnieją-cego zróżnicowania potencjału gospodarstw rodzinnych. W swoim wystąpieniu sformułował wiele pytań skierowanych do nauki i doradztwa i podkreślił, że na-uka musi pomóc rolnictwu i sektorowi przetwórstwa płodów rolnych w konku-rencyjnej walce, na rynku europejskim i światowym. Minister Zalewski wyraził przekonanie, że Kongres zarysuje priorytetowe obszary badań, spójne z polityką rolną, w tym także z zagadnieniami powiązanymi ze zmianami klimatycznymi, potrzebami energetycznymi i pozyskiwaniem alternatywnych źródeł energii.

W sesji plenarnej głos zabrała Pani Elżbieta Orłowska - Sekretarz Stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W swoim wystąpieniu skoncen-


trowała się na znaczeniu nauki dla rozwoju cywilizacyjnego kraju. Podkreśliła rolę edukacyjną nauki, w tym zwłaszcza uczelni wyższych, których misją jest w pierwszym rzędzie przygotowanie ludzi młodych do życia w przekształcającej się gospodarce, a także przygotowanie młodych kadr dla nauki realizowanej w instytucjach nauko-wych podległych Ministrom poszczególnych resortów oraz Polskiej Akademii Nauk.

Pan Timothy Hall – dyrektor d.s. Biotechnologii Rolnictwa i Żywności w Dy-rektoriacie Generalnym Badań Technologii i Rozwoju Komisji Europejskiej wska-zał w swoim wystąpieniu na duże znaczenie biotechnologii w przełamywaniu do-tychczasowych barier efektywnościowych w różnych dziedzinach produkcji rolni-czej i przemysłu przetwórczego, duże znaczenie wyników badań w zmieniających się warunkach produkcji rolniczej (np. zmian klimatycznych) a także potrzebę wiarygodności wyników badań z punktu widzenia społecznego odbioru ich efek-tów – jak np. kontrowersje wokół produkcji żywności czy produktów rolniczych genetycznie modyfikowanych.

W części popołudniowej pierwszego dnia Kongresu obrady toczyły się w pię-ciu sesjach panelowych. Tematem obrad piątej sesji panelowej prowadzonej pod współprzewodnictwem: prof. dr hab. Grażyny Karmowskiej, prof. dr hab. Ryszar-da Hołownickiego i dr hab. Eugeniusza K. Chyłka, była „Rola nauk rolniczych w budowie innowacyjnego sektora rolno-żywnościowego”. Jednym z tematów szczegółowych tego panelu była kwestia „Roli doradztwa w doskonaleniu inno-wacyjności sektora rolno-spożywczego”

Prof. Andrzej Wiatrak z Uniwersytetu Warszawskiego w referacie pt. „Wyniki badań jako produkt rynkowy” wskazywał na złożoność transferu innowacji do praktyki rolniczej w warunkach bardzo zróżnicowanego rolnictwa z dominującą przewagą gospodarstw małych i średnich obszarowo i zbyt słabych ekonomicz-nie, ażeby mogły stać się stroną zamawiającą dla określonego kierunku badań. W takiej sytuacji wdrażanie innowacji ma charakter podażowy tzn. najczęściej nauka oferuje innowacje praktyce rolniczej. Wskazał równocześnie na potrzebę przejścia na popytowo-podażowy model wdrażania innowacji oparty na planowej polityce naukowej uwzględniającej istniejący stan badań naukowych oraz potrze-by wspierania określonych obszarów gospodarki.

Prof. Walenty Poczta z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu przedstawił nakłady na naukę określane procentowym udziałem w produkcie krajowym brutto (PKB).

W latach 2000 – 2007 nakłady te wahały się w granicach 0,54 – 0,65 % KKB, podczas gdy średnie nakłady w krajach Unii Europejskiej wynoszą 1,84% PKB. Źródłem finansowania nauki w krajach OECD są w 2/3 podmioty gospodarcze; w krajach UE wskaźnik ten wynosi średnio około 50%. W Polsce udział środków pozabudżetowych w finansowaniu nauki wynosił w 2007 roku około 25%.

Jako minimalny udział nakładów na naukę w odniesieniu do PKB przyjmuje się 1% PKB. Badania stosowane z dobrze przygotowaną częścią aplikacyjną są bardziej czasochłonne i droższe, co stwarza dodatkowe bariery w ich prowadzeniu.


Prof. Tadeusz Trziszka z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu omówił przyczyny występowania barier w procesach innowacyjnych, istniejące uwarunko-wania transferu wiedzy z nauki do praktyki. Odnosząc się do tej problematyki i wy-stępujących problemów współpracy przedstawił, jako przykład ich przezwyciężania organizację, zakres prowadzonej działalności, a także pierwsze doświadczenia i wy-niki funkcjonowania klastra NUTRIBIOMED utworzonego w 2007 roku z inicjaty-wy Wrocławskiego Parku Technologicznego i skupiającego producentów surowców i przetwórców wysokoprzetworzonych produktów nutraceutycznych o podwyższo-nych właściwościach zdrowotnych ze szczególnym uwzględnieniem suplementów diety. Technologie wytwarzania wysokoprzetworzonej żywności o podwyższonych właściwościach zdrowotnych wymagają zaangażowania nauki w ich przygotowa-nie, stąd konsorcjum jednostek naukowych przetwórczych i produkcyjnych, w tym obszarze działań jest dobrym rozwiązaniem nawiązania bezpośrednich więzi nauki i praktyki w różnych formach organizacyjnych.

Prof. Małgorzata Piasecka ze Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie wska-zała na bariery wprowadzania nowoczesnych technik i technologii w sektorze rolnictwo i przetwórstwo zarówno wewnątrz pojedynczych przedsiębiorstw, jak i wynikające z dużego rozdrobnienia przedsiębiorstw w poszczególnych branżach oraz braku dostatecznie silnych powiązań pomiędzy producentami i rynkiem (or-ganizacjami rynkowymi).

Prof. Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie dr hab. Józef Kania w referacie „Rola doradztwa w działalności innowacyjnej sektora rolno-spożywczego” wskazał na rosnącą rolę innowacyjności w rozwoju całego sekto-ra rolno-spożywczego, w tym sfery wytwarzania produktów rolniczych, będącej również elementem wdrażania strategii lizbońskiej

Podkreślił potrzebę aktywnej roli doradztwa we wdrażaniu innowacji, które nie powinno ograniczać się do wspierania procesów dyfuzji innowacji ale również kre-ować nowe potrzeby innowacyjne, których źródłem może (powinno) być aktywne za-angażowanie doradztwa w procesie rozwiązywania problemów klientów doradztwa.

Obecnie brak jest dobrze funkcjonującego w Polsce Systemu Wiedzy i Infor-macji Rolniczej, brak wystarczających powiązań pomiędzy nauką i praktyką rol-niczą, wykorzystanie istniejącego potencjału intelektualnego po stronie nauki jest nieduże. Potrzebna jest zmiana systemu finansowania nauki szczególnie badań stosowanych (B+R) oraz inny system oceny pracowników naukowych zaangażo-wanych we wdrażanie innowacji w praktyce rolniczej.

Wskazał na ważną rolę, jaką spełniają w procesach wdrażania innowacji ośrod-ki doradztwa rolniczego, ale również potrzebę poszukiwania innych rozwiązań organizacyjnych w tym zakresie, w związku z wyczerpującymi się możliwościami ośrodków, doradztwa rolniczego w tym obszarze działalności.

Prof. dr hab. Katarzyna Duczkowska – Małysz z Wyższej Szkoły Ekonomicznej ALMAMER w Warszawie w swoim wystąpieniu poruszyła kwestie uwarunkowań pracy doradczej w aspekcie globalizacji procesów gospodarczych. Przedstawiła


również zadania dla służb doradztwa rolniczego wynikające z Dyrektyw Rady UE i sposobu realizacji Wspólnej Polityki Rolnej. Odniosła się również do zasad działania, rozproszonego instytucjonalnie doradztwa rolniczego oraz przedstawi-ła rozwiązania gwarantujące udrożnienie systemu przepływu wiedzy rolniczej.

Dyskusja podczas tej sesji panelowej skoncentrowała się wokół zagadnień transferu wiedzy z nauki do praktyki, w tym szczególnie likwidacji barier o cha-rakterze prawnym, organizacyjnym i ekonomicznym. Dyskutowana była również kwestia zmian dotychczasowego modelu funkcjonowania doradztwa rolniczego, który mimo poprawek, nie przystaje do obecnego etapu rozwoju gospodarczego, transformacji ku gospodarce ponadnarodowej wyznaczonej przez globalizację i zasady Jednolitego Rynku UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Uczestnicy sesji panelowej uznali, że konieczne są zmiany w obecnie procesowanej ustawie, które będą gwarantowały możliwość pełnej realizacji zadań wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich, zgodnie z celami polityki rolnej, za którą w Polsce odpowia-da Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

W drugim dniu Kongresu na forum plenarnym przedstawione zostały podsu-mowanie i wnioski z obrad w grupach panelowych, wystąpili zaproszeni goście zagraniczni, odbyła się dyskusja i podsumowanie konferencji połączone z wręcze-niem nagród i odznaczeń dla pracowników jednostek naukowo-badawczych.

Wynikiem prac Kongresu są wnioski, adresowane do przedstawicieli świata nauki, administracji i parlamentu. Koncentrują się one wokół problematyki zwią-zanej z integracją priorytetów polityki rolnej z priorytetami nauki oraz wskazują kierunki strategicznie ważnych obszarów badawczych w naukach rolniczych i po-krewnych. Formułowane wnioski dotyczą również zagadnień upowszechniania wyników badań, wdrażania ich do praktyki oraz zagadnień innowacyjności w sek-torze rolno-spożywczym i na obszarach wiejskich. Kongres wskazał na istniejące uwarunkowania ekonomiczne, organizacyjne i prawne funkcjonowania sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich. Przejawiają się one w ponad trzykrot-nie wyższym zatrudnieniu w rolnictwie i kilkakrotnie niższym uzbrojeniu pracy. W konsekwencji czego w Polsce mamy 1,5 razy niższą wydajność ziemi i ok. pię-ciokrotnie niższą wydajność pracy w stosunku do średniej unijnej. Kongres zwró-cił również uwagę na niepokojąco niską wartość wskaźnika finansowania badań, co staje się powoli przyczyną cywilizacyjnej zapaści, której efekty będą praktycz-nie niemożliwe do odwrócenia, a co w konsekwencji może oznaczać pogłębienie się luki rozwojowej pomiędzy Polską w pozostałymi krajami Europy.

Kongres przyjął liczne propozycje rozwiązań i wniosków, uznając jednocze-śnie, że w warunkach Polski rolnictwo powinno zmierzać w kierunku rozwoju zrównoważonego, przy jednoczesnym wykorzystaniu rozwiązań właściwych dla rolnictwa nowoczesnego, sprawnego pod względem technicznym i ekonomicz-nym, przyjaznego dla ludzi i środowiska, bazującego głównie na gospodarstwach rodzinnych, zintegrowanego z całą gospodarką narodową oraz komplementarne-go względem innych działalności na obszarach wiejskich.


Kongres wytyczył najważniejsze obszary badań, obejmujące aspekty technolo-giczne i ekonomiczne, w zakresie:

• racjonalnegoużytkowaniagruntów,zuwzględnieniemgleboograniczonejprzydatności rolniczej, w tym:– kształtowania przestrzeni rolniczej z uwzględnieniem poprawy struktury

obszarowej gospodarstw;– podniesienia poziomu produkcyjnego gleb przez racjonalne stosowanie

nawożenia mineralnego, a zwłaszcza-wapnowania;– systematycznego wzbogacania gleb w substancję organiczną, między in-

nymi poprzez poprawną gospodarkę nawozami organicznymi oraz wła-ściwym zmianowaniem;

– właściwego doboru uprawianych gatunków roślin oraz odmian dostoso-wanych do miejscowych warunków, z uwzględnieniem produkcji roślin-nej przeznaczonej na cele niespożywcze;

– wzbogacania bioróżnorodności agroekosystemów oraz doskonalenie wskaźnikowej oceny agro-bioróżnorodności.

• wpływuzmianklimatycznychnaprodukcjęrolniczą,wtym:– analizy ryzyka wystąpienia groźnych w skutkach hydrologicznych zjawisk

ekstremalnych - powodzi i susz; – analizy relacji między zmianami klimatu, a czynnikami bilansów wod-

nych, cieplnych i pokarmowych w skali zlewni, pola i profilu glebowego; – analizy wodochronnego znaczenia terenów leśnych i zsynchronizowania

gospodarki wodą na terenach rolnych i leśnych w poszczególnych zlew-niach i dorzeczach;

– przystosowania odmian do zmienionych warunków uprawy i alternatyw-nego użytkowania plonów z uwzględnieniem hodowli roślin odpornych na stres suszy;

– agrotechniki dostosowanej do przewidywanych anomalii pogodowych.• rozwiązań optymalnej gospodarki zmniejszającymi się zasobami wody

technologicznej, w tym:– ochrony wód przed zanieczyszczeniami i przed niewłaściwą ich eksplo-

atacją;– optymalizacji zaopatrzenia w wodę ludności wiejskiej, gospodarstw oraz

przemysłu;– prawidłowego nawadniania upraw poprzez wysokoefektywne pod wzglę-

dem wykorzystania wody i zużycia energii nawodnianie z deszczowni oraz precyzyjnego sterowania mikronawodnianiem;

– zabezpieczeń powodziowych, w tym zapór, jazów wodnych i małej reten-cji wód;

– zaspokojenia potrzeb wodnych rybactwa stawowego;– optymalizacji rozmieszczenia zadrzewień na terenach wykorzystywanych

w rolnictwie.


• postępubiologicznegowprodukcjiroślinnejizwierzęcej,wtym:– optymalizacji postępu biologicznego i budowy systemowych rozwiązań

stosowania kwalifikowanego materiału siewnego;– oszacowania i uwzględnienia w ocenie efektywności ekonomicznej wie-

lofunkcyjnego użytkowania zwierząt gospodarskich;– opracowania strategii użytkowania zasobów genetycznych zwierząt go-

spodarskich;– przeciwdziałania narastającemu procesowi monokultur roślinnych oraz

deficytowi produkcji roślin o znacznych zasobach białka.• energetykiodnawialnej,wtym:

– hodowli odmian roślin przystosowanych do warunków agrotechnicz-nych i klimatycznych Polski oraz agrotechniki i ochrony roślin energe-tycznych;

– logistyki na poziomie lokalnym i regionalnym dla zielonej energii;– energii odnawialnej drugiej generacji.

• infrastrukturywewnętrznej i zewnętrznej gospodarstw rolnychnaobsza-rach wiejskich, w tym:– instalacji energooszczędnych;– technik i technologii dla zmniejszenia emisyjności produkcji rolniczej; – optymalizacji procesu sanitacji rozproszonych zagród, przysiółków i wsi

sołeckich;– systemu utylizacji odpadów;– optymalizacji systemu rolniczej infrastruktury drogowej.

• bezpieczeństważywnościispełnieniaoczekiwańkonsumenta,wtym:– analiza ryzyka w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego i ochrony zdro-

wia człowieka;– doskonalenia metod kontroli chemicznych i biologicznych substancji

szkodliwych;– badań nad występowaniem i inaktywacją toksyn w żywności i paszach;– analiz wpływu czynników determinujących dobrostan zwierząt na pro-

cesy technologiczne produkcji żywności i uzyskiwanych efektów końco-wych dla jakości żywności akceptowanej przez konsumenta;

– określenia metod oceny ryzyka żywności genetycznie modyfikowanej oraz analizy wartości żywieniowej żywności wytwarzanej z surowców ge-netycznie modyfikowanych;

– analiz wpływu zaleceń żywieniowych na procesy technologiczne;– dostosowania krajowego programu kontroli żywności do wymagań Ko-

misji Europejskiej, co będzie gwarantowało Polsce pełny dostęp do świa-towych rynków żywności.

• marketinguidoradztwawprocesachinnowacyjnychwrolnictwie,przetwór-stwie rolno-spożywczym i na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, w tym:


– badań rentowności w gospodarce rynkowej procesu wsparcia finansowe-go upowszechniania wyników badań i działań marketingowych na rzecz pakietu badawczo-innowacyjnego,

– analiz efektywności wdrażania innowacji w ramach działania platform technologicznych i klastrów,

– modelowych analiz powiązań nauki i doradztwa z praktyką rolniczą w aspekcie ewolucji roli i umiejętności doradców,

– analiz uwarunkowań budowy systemu wiedzy i informacji dla sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich,

– analizy przyczyn nieefektywnego wykorzystania potencjału intelektual-nego dla rolnictwa, rynków rolnych i obszarów wiejskich.

Kongres zwrócił szczególną uwagę na zagadnienia rozwoju obszarów wiej-skich, wynikające zarówno z planowanych zmian we Wspólnej Polityce Rolnej jak i kierunku działań unijnej polityki spójności. Zasygnalizowano występowa-nie w coraz bardziej dominującym stopniu modelu (wzorca) rozwoju obszarów wiejskich w Polsce tzw. „modelu neokolonialnego”, zdominowanego przez inte-resy miasta, co z punktu widzenia wartości kulturowych i społecznych, a przede wszystkim produkcyjnych jest rozwiązaniem trudnym do akceptacji. Przy rozpa-trywaniu zagadnień badawczych obejmujących problematykę obszarów wiejskich przedstawiono następujące najważniejsze zagadnienia obejmujące:

• opracowanielokalnychiregionalnychstrategiiiplanówmodernizacjiiroz-woju obszarów wiejskich, w tym:– aktualizację priorytetowych rozwiązań modernizacji, możliwych do za-

stosowania w istniejących, a także planowanych uwarunkowaniach eko-nomicznych i społecznych,

– usprawnienie narzędzi i metod wspierających procesy modernizacji.• określenie warunków zintegrowanego podejścia do rozwoju obszarów

wiejskich, w ramach polityki spójności i wzmocnienia II filaru WPR wraz z uwzględnieniem zasad wielofunkcyjnego rolnictwa.

Kongres poza określeniem najważniejszych obszarów badań odniósł się rów-nież do zagadnienia konstrukcji modelu doradztwa rolniczego w Polsce. Stwier-dzono, że doradztwo w warunkach Polski będzie miało w okresie najbliższych 15-20 lat nieco inne funkcje do spełnienia niż w krajach Europy Zachodniej w chwili rozpoczęcia i realizacji przez nie modernizacji rolnictwa. W Polsce modernizacja rolnictwa i restrukturyzacja wsi dokonuje się w odmiennych warunkach w po-równaniu do warunków w starych krajach członkowskich, i wyjątkowo trudnej sytuacji, gdyż struktury agrarne - ze względu na ich efektywność i zapóźnienia cywilizacyjne - znacznie bardziej odstają na niekorzyść od struktur w pozostałych branżach gospodarki narodowej. Dodatkowym utrudnieniem, a jednocześnie wyzwaniem dla doradztwa jest fakt konieczności instytucjonalnego dostosowa-nia polskiego sektora rolno-spożywczego do zasad Jednolitego Rynku. Wyzwania wynikające z reformującej się Wspólnej Polityki Rolnej, nakładają się na zasady


działalności w gospodarstwach rolnych, które by istnieć, będą musiały skutecznie konkurować na europejskim rynku poprzez lepszy i nie droższy, a jednocześnie dobrze przystosowany do potrzeb konsumenta produkt. Te uwarunkowania sta-wiają przed służbami doradczymi coraz wyższe wymagania. Kongres zasygnalizo-wał, że dużą przeszkodą na drodze poprawy efektywności gospodarki w sektorze rolno-spożywczym, a także na obszarach wiejskich i gospodarce leśnej prowadzo-nej przez rolników, jest brak doradztwa specjalistycznego.

Fakt istnienia wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego nie mających bezpośrednich ustawowych związków z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, współpracujących ze sobą lub nie na zasadzie dobrej woli, zatrudniających nie-dostatecznie wykształconą, słabo opłacaną kadrę doradczą, która nie jest objęta, ani żadnym systemem oceny, ani obowiązkiem dalszego dokształcania się, jest ewidentnym zaniedbaniem systemowym. Niczym nie uzasadnione są też dzia-łania zmierzające do przekazania struktur doradztwa rolniczego do samorządu terytorialnego. Stojące przed polskim doradztwem zadania są złożone i nie uda się ich zrealizować bez zmian dotychczasowego modelu, który mimo popra-wek, nie przystaje do etapu rozwoju gospodarczego, transformacji ku gospodar-ce ponadnarodowej wyznaczonej przez globalizację i zasady Jednolitego Rynku UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Doradztwo rolnicze wymaga wsparcia i przekształceń, ale nie powinno być ono obszarem „przetargów politycznych”. Jego proces przekształceń powinien służyć rolnictwu i obszarom wiejskim oraz poprawie transferu wyników badań do praktyki

Uczestnicy I Kongresu Nauk Rolniczych poddali ocenie dotychczasowy sto-pień wykorzystania potencjału intelektualnego jaki znajduje się w zapleczu na-ukowo-badawczym oraz doradztwie. Uczestnicy Kongresu uznali, że zarówno w sferze rolnictwa właściwego jak i przetwórstwa, a także obrotu artykułami rol-no-spożywczymi występują korzystne zjawiska pionowej integracji w łańcuchu tworzenia innowacji, jednak z tą różnicą, że:

– w rolnictwie wyniki badań muszą być „wtłaczane” do sektora za pomocą działań i otoczenia instytucjonalnego państwa, w tym systemu doradztwa, czego dowodzą doświadczenia wszystkich państw rozwiniętych,

– natomiast podlegający globalizacji sektor przetwórczy wykazuje symptomy „ssania” na innowacje.

Uczestnicy I Kongresu Nauk Rolniczych podkreślili także występujący brak rzeczywistego koordynatora powiązań praktyki z badaniami rolniczymi, co utrud-nia realizację ważnych kompleksowych badań interdyscyplinarnych, i w konse-kwencji prowadzi do znacznego osłabienia efektywnego wykorzystania środków finansowych. Wynika to między innymi z realizacji zbyt dużej liczby rozproszo-nych tematycznie badań w stosunku do aktualnych możliwości finansowych kra-ju, nazbyt częstych przypadków dublowania badań i nieracjonalnego wykorzysta-nia drogiej aparatury badawczej. Dlatego też dla dobra wspólnego administracji rządowej, zaplecza naukowo-badawczego nauk rolniczych i pokrewnych, a także


praktyki powinna być powołana, na możliwie najwyższym poziomie decyzyjnym, jako ciało opiniodawczo – doradcze o charakterze ponadresortowym Rada Badań Rolniczych i Wdrożeń przy Ministrze Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Powołana Rada powinna zajmować się sprawami planowanych przekształceń zaplecza naukowo-badawczego, koordynacją obszarów badań realizowanych w 3 obszarach nauki: instytuty resortowe (badawcze), uczelnie wyższe i placówki PAN. Rada powinna również dokonać oceny finansowania badań rolniczych i pokrewnych (czy ono wzrasta, czy maleje na przestrzeni ostatnich lat; jaki jest udział środków na ba-dania rolnicze na tle innych dziedzin i dyscyplin naukowych), określić jaki jest udział finansowania tego typu badań na tle potencjału kadrowego. Powinna też się zająć kryteriami finansowania badań w naukach rolniczych i pokrewnych, określić strategiczne obszary badawcze dla polityki rolnej, inicjować badania pi-lotażowe i wyprzedzające, wykorzystujące najnowsze osiągnięcia nauki światowej oraz poddać ocenie system organizacji, upowszechniania i wdrażania wyników badań do praktyki.

Ponadto Kongres stwierdził, że wspieranie nauki i doradztwa służących roz-wojowi rolnictwa jest jednym z najefektywniejszych sposobów wspierania rolnic-twa ze środków publicznych. Jest to jednak ciągle jeszcze niedoceniany czynnik modernizacji i rozwoju, zwłaszcza w Polsce. Zdaniem uczestników Kongresu punktem wyjścia stosowania wymienionej zasady powinna być pełna integracja polityki naukowej i naukowo-technicznej z polityką rolną, wraz z określeniem kierunków i sposobów finansowego wspierania badań i upowszechniania.

W trakcie trwania Kongresu Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rol-no-Spożywczego w Szreniawie zorganizowało wystawę i pokaz pracy starych ma-szyn rolniczych, a Centralna Biblioteka Rolnicza pokaz starych księgozbiorów.

W I Kongresie Nauk Rolniczych uczestniczyło ponad 560 osób. Udział w nim wzięli przedstawiciele parlamentu RP, Rządu RP, Komisji Europejskiej, krajów Unii Europejskiej, USA, Rosji, Chin i Białorusi, nauki polskiej, a także doradztwa oraz przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego.

Wypracowane na Kongresie stanowisko służyć będzie poprawie efektywności badań naukowych i wzbogaci wkład naszego kraju w dyskusję nad „Strategią dla Europejskiej Agendy Badań Naukowych w dziedzinie Rolnictwa” oraz nad refor-mą Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej.

EUGENIUSZ K. CHYŁEK Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,

Przedstawiciel Polski w Stałym Komitecie ds. Badań w Rolnictwie przy Dyrektoriacie Generalnym Badań,

Technologii i Rozwoju Komisji Europejskiej

EDWARD MATUSZAK Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Poznaniu


STANISŁAW STAŃKO Katedra Ekonomiki Rolnictwa i Międzynarodowych

Stosunków Gospodarczych SGGW

PERSPEKTYWY PRODUKCJI ROLNICZEJ W POLSCE W KONTEKŚCIE PODAŻY I POPYTU W EUROPIE

1. Wstęp

Współcześnie rolnictwo jest podsystemem w systemie gospodarki narodo-wej i integralną jej częścią. Rozwija się pod wpływem otoczenia i samo wywiera wpływ na gospodarkę. Gospodarka nie może rozwijać się bez wydajnego rolnic-twa tak ja rolnictwo nie może funkcjonować bez strumieni zasobów, które płyną doń z zewnątrz.

Na rozwój rolnictwa i jego poszczególnych gałęzi oddziałują rozmaite czynni-ki. Można je podzielić na dwie grupy:

– charakteru endogenicznego, wynikające z potencjału produkcyjnego tj. za-sobów czyn ników produkcji, ziemi, pracy i kapitału, ich jakości i sposobów wykorzystania,

– charakteru egzogenicznego wynikające z oddziaływania zewnętrznego na rolnictwo i inne części gospodarki.

W gospodarce rynkowej podmiot gospodarujący, jest cząstką całej gospodar-ki, nie jest obiektem izolowanym i podlega oddziaływaniu swego otoczenia. Do-tyczy to zwłaszcza czyn ników makroekonomicznych. Obejmują one te czynniki, które wpływają na wszystkie działa jące przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolne). Podmioty nie mogą ich kontrolować, lecz jedynie obserwować i dostosowywać się do zmian. Od ich identyfikacji, szybkości i możli wości przystosowania się do warunków i wymagań stanowionych przez te czynniki zależy rozwój gospodarstw i rolnictwa. Obejmują one:

18 Stanisław Stańko

• czynniki demograficzne tj. liczbę i strukturę wiekową oraz zawodową lud-ności, jej rozmieszczenie, przyrost naturalny, wykształcenie, wzorce gospo-darstw domowych itp. Elementy te wyznaczają wielkość popytu na różne dobra, w tym artykuły żywnościowe.

• czynniki ekonomiczne. Można zaliczyć do nich takie elementy jak: stopę wzrostu gospodarczego, dochody ludności, strukturę i poziom cen, tempo inflacji, bezrobocie, koniunkturę gospodarczą (świata, regionu, kraju, bran-ży), dostępność i oprocento wanie kredytów, taryfy podatkowe, kursy walu-towe, współpracę międzynarodową itp.

• czynniki społeczno-kulturowe stanowią uzupełnienie czynników demo-graficznych i ekonomicznych. Do nich można zaliczyć takie elementy jak: wzorce wydatków lud ności, systemy wartości, preferencji, upodobań. Od-działują na zachowanie nabywców.

• czynniki przyrodnicze (naturalne) obejmują takie elementy jak zasoby surowców, zanieczyszczenie środowiska, źródła i koszty energii, stosunki wodne, ilość i jakość użytków rolnych itp.,

• czynniki technologiczne obejmują nowe odkrycia naukowe, wdrażanie no-wych tech nologii, wydatki na badania i rozwój itp.,

• czynniki polityczno-prawne stanowią obraz zaangażowania państwa w re-gulację gospodarki. Obejmują takie elementy jak: politykę rządu, w tym po-litykę rolną, współ pracę międzynarodową itp. (Dittman 1996, Kotler 1994).

Oddziaływanie zewnętrznych sił i procesów rozwojowych na polskie rolnic-two i inne sek tory wzmocniło się od czasu wstąpienia Polski do UE. Niezależnie od procesów integra cyjnych na rolnictwo europejskie wpływa proces globaliza-cji. Oba te procesy znajdują swój wymierny wyraz w kształtowaniu i kierunkach zmian czynników makrootoczenia.

Celem opracowania jest przedstawienie projekcji (perspektyw) rozwoju pro-dukcji rolniczej w Polsce na podstawowych rynkach rolnych w średnim i długim okresie.

2. MetodaOcena wpływu różnych czynników na produkcję jest możliwa wieloma spo-

sobami. W skali gospodarki, regionu lub świata oceny tej dokonuje się w opar-ciu o konstruowane modele myślowe lub formalne. Przeważnie jednak stosuje się modele formalne, wśród których wyróżnia się najczęściej modele równowagi ogólnej i cząstkowej.

Modele równowagi ogólnej mają szerszą formułę zakładającą interakcje po-między sek torem rolnym a pozostałymi sektorami. Z drugiej strony, zagregowana struktura modeli rów nowagi ogólnej powoduje, że modele te słabo odzwierciedlają interakcje wewnątrz sektora (np. między produktami w rolnictwie). Nie uwzględ-

Perspektywy produkcji rolniczej w Polsce w kontekście podaży i popytu w Europie 19

niają także specyfiki poszczególnych sek torów, w tym rolnictwa. Z tego powodu w projektowaniu rozwoju poszczególnych sektorów wykorzystuje się modele rów-nowagi cząstkowej.

Modele równowagi cząstkowej pozwalają na opis i analizę danego sektora na znacznie wyższym poziomie dezagregacji (szczegółowości) niż modele ogólnej równowagi gospodarki [Banse, Tagermann 1996, Tongeren i inni 2001]. Mode-le te pozwalają szczegółowo analizo wać powiązania wewnątrz sektora i między sektorem a jego otoczeniem. Jest to szczególnie istotne w rolnictwie, w którym występuje duże powiązanie wewnątrz i międzygałęziowe, oraz między produkcją roślinną a zwierzęcą. Ważne znaczenie ma także powiązanie rolnictwa z sytuacją na rynkach krajów sąsiednich a zwłaszcza UE i rynkami światowymi.

Takie powiązania uwzględnione są w modelu AGMEMOD1 stanowiącym na-rzędzie symulacji zachowań sektora rolnego poszczególnych krajów członkow-skich jak i całej UE dla różnych alternatywnych założeń. Ogólną strukturę modelu przedstawiono na rysunku 1.

Rysunek 1Struktura modelu AGMEMOD

Źródło: Hamulczuk [2008] za Chantreuil, Hanrahan [2007], Chantreuil, Tabeau, Van Leeuwen [2008].

1 Akronim pochodzi od słów angielskich: Agriculture, Macro, Economic, Modeling. Jest on zagregowanym modelem rolnictwa dla UE, na który składa się kombinacja modeli krajowych.


Model AGMEMOD jest zagregowanym modelem dla rolnictwa UE, na który składa się kombinacja modeli krajowych. Na modele krajowe składają się podmo-dele opracowane dla poszczególnych produktów. Jest to model ekonometryczny, dynamiczny, wieloproduktowy, pokazujący powiązanie w formie funkcji między produkcją, zużyciem, handlem zagranicznym i zapasami.

Dane statystyczne mają charakter rocznych danych bilansowych. Obok zmien-nych o cha rakterze endogenicznym występują również zmienne egzogeniczne ta-kie jak PKB, stopa inflacji, kursy walutowe, liczba ludności, ceny światowe, ceny kluczowe, zmienne charaktery zujące instrumenty polityki rolnej (np. ceny inter-wencyjne, płatności bezpośrednie, politykę handlową, kwoty produkcji).

Każdy rynek jest modelowany za pomocą zestawu równań behawioralnych i tożsa mościowych. Dotyczą one strony popytowej, podażowej, równowagi poda-żowo-popytowej oraz sposobu ustalenia ceny. Kluczowe znaczenie ma tutaj mo-delowanie cen. Jest to proces dwustopniowy, od którego zależy, w głównej mie-rze, jakość projekcji. Najpierw ustalana jest cena, na tzw. rynku kluczowym UE, która zależna jest od relacji popytowo-podażowych, cen światowych i zmiennych polityki rolnej w ramach CAP (WPR) i WTO (Światowa Organizacja Handlu). Prognozy cen światowych przyjęto za opracowaniami wykonanymi przez FAPRI (Food and Agricultural Policy Research Institute - Instytutu Badań Polityki Rol-nej i Żywnościowej) OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) i USDA (Amerykańskie Ministerstwo Rolnictwa). Ostatnie pochodzą z pierwszej połowy 2008 r.

Projekcja na rynkach rolnych obejmuje średni i długi okres. Dla takich ho-ryzontów czaso wych podstawowe znaczenie ma określenie kierunków rozwoju sytuacji na rynkach. Określe nie to wymaga przyjęcia pewnych założeń dotyczą-cych czynników egzogenicznych (makro ekonomicznych) oddziałujących na pro-dukcję, rynek rolny i jego kategorie. Czynniki te, to tempo wzrostu PKB, stopa inflacji, kursy walutowe, zmiany liczby ludności, przebieg wa runków przyrodni-czo-klimatycznych.

Przyjęte wartości zmiennych zewnętrznych dla Polski zawierają się w prze-dziale:

tempo wzrostu PKB: 5-6%,stopa inflacji: 2,5 -3,7%.kurs walutowy Złoty/Euro: stały poziom 3,9liczba ludności: spadek o 2,3% do poziomu 37,3 mln,ceny światowe są powiązane z prognozami wykonanymi na podstawie modeli instytucji takich jak: FAPRI, OECD, USDA.Kurs Euro/Dolar wg projekcji FAPRI (2008) zawarty jest w przedziale 1,35-1,52.Zakłada się także, że warunki przyrodniczo-klimatyczne i sposoby oddziały-

wania państwa na rolnictwo nie ulegną zmianom. Takie rozwiązanie umożliwi projekcję kierunków rozwoju poszczególnych rynków na średni i długi okres.


3. Projekcja sytuacji na podstawowych rynkach rolnych w Polsce do 2020 r.

3.1. Rynek zbóż i roślin oleistychZbiory zbóż charakteryzują się dużą zmiennością. Wynika to z wahań plonów

i zmian powierzchni zasiewów. Powierzchnia zasiewów zbóż w Polsce w ostatnich kilkunastu latach wynosiła 8,3 – 8,8 mln ha. W średnim okresie nie ulegnie więk-szym zmianom. Może się zwiększać o 0,1% rocznie do ok. 8,4 mln ha w 2020 r.

Zmiany następują natomiast w strukturze zasiewów. Zwiększa się udział zbóż bardziej plennych a zmniejsza mniej plennych. Takie kierunki zmian wpływają pozytywnie na zbiory. Głównym źródłem wzrostu produkcji ziarna będzie po-prawa plonowania roślin. Najszybciej mogą się zwiększać plony kukurydzy (1,6% rocznie) do 7,3 t/ha, pszenicy (1,4% rocznie) do 4,9 t/ha, jęczmienia (1,2% rocz-nie) do 3,8 t/ha, najwolniej: żyta (0,7%) do 2,5 t/ha. W wyniku takich tendencji produkcja ziarna w Polsce może się zwiększać rocznie o 1,3% osiągając w 2020 r. 32,9 mln ton (wykres 1).

Zużycie ziarna wykazywać będzie tendencję wzrostową szacowaną na 1,1% rocznie i może osiągnąć w 2020 r. 33,6 mln ton. Przewiduje się, że tempo wzrostu zużycia ziarna na cele konsumpcyjne będzie niskie (0,5-0,9%), na cele paszowe naj-szybciej zwiększać się będzie wykorzystanie kukurydzy (3,6% rocznie), mieszanek zbożowych i owsa - 2,1%, jęczmienia - 0,4%. Najszybsze tempo wzrostu zużycia ziarna wykazywać będzie zużycie przemysłowe. Może ono osiągnąć w 2020 r. prawie 2,5 mln ton. Takie kierunki zmian oznaczają, że w Polsce do zaspokojenia potrzeb krajowych niezbędny będzie import ziarna w granicach 0,5-0,7 mln t (wykres 1).

Wykres 1Produkcja i rozdysponowanie zbóż w Polsce w latach 1990-2005 oraz projekcja

do roku 2020 (tys. ton)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i modelu AGMEMOD.


W UE -27 zwiększenie produkcji zbóż może wynosić 1,2% rocznie. Wynikać ono będzie głównie z poprawy plonowania. Plony zbóż mogą osiągnąć w 2020 r.: kukurydza - 8,2 t/ha, pszenica -6,4 t/ha, jęczmień - 5,1 t/ha, żyto 3,5 t/ha, owies i mieszanki 3,5 t/ha, pszenżyto 4,6 t/ha. W strukturze upraw może wzrosnąć udział pszenicy do 38-39%, kukurydzy do 16%, a zmniejszyć się udział żyta i pszenżyta.

Przewiduje się, że zapotrzebowanie na ziarno będzie niższe niż produkcja (wy-kres 2). Oznaczać to będzie, że UE pozostanie eksporterem netto ziarna zbóż.

Wykres 2Produkcja i rozdysponowanie zbóż w UE-27 w latach 1990-2005

oraz projekcja do roku 2020 (tys. ton)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych modelu AGMEMOD.

Zmiany w produkcji i wykorzystaniu ziarna wpływać będą na jego ceny. Ceny ziarna w Polsce kształtowane będą nie tylko poprzez relacje krajowe produkcji i zapotrzebowania, ale także warunki rynkowe w krajach sąsiednich.

Ceny ziarna w Polsce będą także silnie skorelowane z cenami kluczowymi w UE. Pod koniec rozpatrywanego okresu mogą osiągnąć: dla pszenicy – 70 zł/dt, jęczmienia – 65 zł/dt, kukurydzy – 60,4 zł/dt, żyta – 58 zł/dt, owsa i mieszanek - 57,2 zł/dt (wyk. 3). Takie kierunki zmian cen oznaczają, że w ich kształtowaniu dominować będzie tendencja wzrostowa o tem pie zmian 2,5-3,6% rocznie.

Zbiory rzepaku w Polsce charakteryzują się dużą zmiennością. Wynika ona z wahań plonów i powierzchni zasiewów. Od 2000 r. powierzchnia uprawy rze-paku systematycznie rosła. W latach 2000-2006 średniorocznie wzrost uprawy wynosił 31 tys. ha. W następnych latach możliwy jest dalszy przyrost powierzchni upraw rzepaku, ale wzrosty te będą coraz mniejsze (wykres 4). Produkcja będzie zwiększać się szybciej niż powierzchnia upraw. Wynikać to będzie ze wzrostu plo-nów. Ich tendencja wzrostowa szacowana jest na 1,6% rocznie. Takie tempo wzro-stu pozwoli uzyskać w Polsce w 2020 r. plony rzepaku w wysokości 3,3 t/ha tj. ok. 85% obecnej średniej w UE. Ceny rzepaku wykazywać będą tendencję wzrostową


w porównaniu do średniej z lat 2000-2006. W 2020 r. mogą być wyższe niż prze-ciętnie w latach 2000-2006 o ok. 53%. Relacja cen rzepaku do cen pszenicy może w 2020 r. wynosić 1,91.

Wykres 3Ceny skupu zbóż i rzepaku w Polsce w latach 1990-2005 oraz projekcja

do roku 2020 (zł/dt), (L-lewa oś; P- prawa oś)


W UE zasiewy rzepaku mogą się zwiększać o 1% rocznie osiągając w 2020 r. 6,5 mln ha. Przewiduje się, że plony mogą się zwiększać o 0,9% rocznie. W wyni-ku takich tendencji zbiory rzepaku mogą się zwiększać o 2,6% rocznie osiągając pod koniec analizowanego okresu 25,5 mln ton. Zużycie w tym okresie może wy-nieść 27,4 mln ton.

Wykres 4Produkcja (tys. ton) i powierzchnia zasiewów rzepaku (tys. ha)

w Polsce w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020



Zmiany jakie następują w sposobach interwencji na rynku zbóż w ramach re-form WPR oznaczają coraz większy wpływ rynku i jego parametrów na sektor zbo-żowy. Następuje także coraz wyraźniejsze powiązanie cen w UE z cenami światowy-mi. W wyniku takich procesów zwiększy się zmienność cen zbóż w UE. Dotychczas ceny ziarna w UE poprzez zakupy interwencyjne i regulacje handlu zagranicznego były słabo skorelowane ze zmien nością cen na rynkach światowych.

Wykres 5Produkcja, zużycie, zapasy i światowe ceny pszenicy

w latach 1981-2008

3.2. Rynki mięsa

A. Tendencje w pogłowiu bydłaW Polsce od wielu lat utrzymuje się spadkowa tendencja w pogłowiu bydła.

Tempo spadku pogłowia jest zróżnicowane. W latach 1990-1996 szybko zmniej-szało się pogłowie krów mlecznych (-5,7% rocznie) i bydła pozostałego (-5,8% rocznie). W późniejszym okresie tempo spadku pogłowia krów mlecznych było coraz wolniejsze. W latach 1997-2003 wyno siło średnio w roku 2,2%, a w latach 2004-2007 -1,7%.

Tempo spadku pozostałego bydła było bardziej zróżnicowane. w latach 1997-2003 wynosiło ono -6,1% w skali roku. W latach 2004-2007 w grupie pozostałego bydła nastąpiło odwrócenie tendencji spadkowej i zwiększało się średnio w roku o 2,1%. Wynikało to ze wzrostu popytu eksportowego oraz cen na wołowinę i cie-lęcinę. W średnim okresie przewi duje się, że pogłowie bydła wykazywać będzie lekką tendencję spadkową.

Tempo spadku pogłowia krów mlecznych szacuje się na 1,8% rocznie. W 2020 r. może ono wynosić 1,9 mln sztuk (wykres 6). Może natomiast zwiększyć się po-


głowie krów mamek do 66 tys. sztuk. Zmniejszenie liczby krów wpływać będzie na obniżenie liczby urodzeń cieląt, których tempo spadku może wynosić 1,8%. Tendencje te determinować będą zmiany w pozostałych grupach zwierząt i pro-dukcji żywca. Uboje bydła mogą się zmniejszać o 2,1% rocznie, cieląt o 1,9%. Zmiany w systemach wsparcia produkcji zwierzęcej w państwach UE-15, pole-gających na oddzieleniu dopłat bezpośrednich od produkcji, zmniejszają popyt eksportowy na żywe zwierzęta. Przewiduje się, że tempo spadku eksportu żywego bydła i cieląt wyniesie 2,2% rocznie.

Wykres 6Pogłowie bydła i wybrane elementy rozchodu w Polsce w latach 1990-2005

oraz projekcja do roku 2020 (tys. szt.), (L-lewa oś; P- prawa oś)


W Polsce utrzymywane jest głównie bydło rasy holsztyńsko-fryzyjskiej, o mlecznym kie runku użytkowania. W latach 1990-2004 krowy stanowiły od 48% do blisko 53% ogółu pogłowia w kraju. Od 2005 r. zmniejsza się udział krów w po-głowiu. Przewiduje się, że w 2020 r. wynosić on będzie 40%. Zmiany w poziomie i strukturze pogłowia decydować będą o produkcji i podaży wołowiny oraz jej cenach.

Pogłowie bydła w UE również charakteryzuje się tendencją spadkową (wy-kres 7). Tempo spadku jest jednak niższe niż w Polsce (0,6- 0,8% rocznie).


Wykres 7Pogłowie bydła i wybrane elementy rozchodu w UE w latach 1990-2005

oraz projekcja do roku 2020 (mln. szt.)


B. Tendencje w pogłowiu trzody chlewnejWarunki gospodarowania ulegają ciągłym zmianom, których natężenie i kie-

runek są de terminowane zarówno przez procesy o względnie stałym charakterze, jak i przez czynniki o charakterze przypadkowym. Na rynku trzody chlewnej, w produkcji i podaży żywca oraz pogłowiu występują różnego rodzaju wahania. Są to wahania cykliczne, sezonowe, tenden cja i wahania przypadkowe. Wahania przypadkowe występują nieregularnie i są spowo dowane nie dającymi się prze-widzieć zdarzeniami losowym. Wahania sezonowe są to zmia ny, które powtarzają się regularnie w tym samym okresie każdego roku. Na rynku trzody chlewnej obejmują one pogłowie, produkcję, podaż i ceny.

Wahania cykliczne są to zmiany powtarzające się rytmicznie w okresach dłuż-szych niż rok. Wahania cykliczne wynikają z dużej zmienności cen żywca wie-przowego i cen pasz. Ceny w gospodarce rynkowej kształtują się na poziomie równoważącym popyt i podaż. Jednocześnie oddziałują na podaż, zmieniając się w przeciwnych kierunkach. Gdy podaż maleje, ceny rosną i odwrotnie – ceny ma-leją, gdy podaż rośnie. Niestabilne są również ceny pasz, zwłaszcza zbóż. Powoduje to zmiany w opłacalności produkcji, co wpływa na decyzje produkcyjne rolników. Zmiany w opłacalności produkcji uruchamiają cały mechanizm dostosowawczy, którego skutki uwidocznią się w przyszłości. Na przykład przy poprawie opłacal-ności tuczu rolnicy decydują się na rozpoczęcie chowu trzody lub zwiększenie jego skali. Rośnie więc popyt na prosięta i ich ceny. W efekcie zwiększa się opłacalność utrzy mywania i krycia loch. Zwiększa się ich liczba i udział w pogłowiu. Od po-krycia lochy do uzyskania prosiąt upływają prawie 4 miesiące. W tym czasie brak wystarczającej podaży tuczników powoduje dalszy wzrost cen żywca. Stanowi to


zachętę do dalszego powiększania stad. Taka sytuacja utrzymuje się przez kilka mie-sięcy. Około 3 miesięcy trwa odchów warchlaków, a kolejne 5 miesięcy – tucz. W koń-cu tendencja wzrostowa pojawia się w po głowiu tuczników, czego następstwem jest zwiększanie produkcji żywca. Jest ono przeciętnie o 12 miesięcy opóźnione w stosun-ku do wzrostu w pogłowiu loch prośnych. Rosnącej pro dukcji i podaży towarzyszy spadek cen żywca. Jednocześnie duża liczebność świń kreuje popyt na zboża i pasze oraz wzrost ich cen. W tej sytuacji opłacalność chowu trzody zmniejsza się w jesz-cze większym stopniu niż ceny żywca. Oznacza to pogorszenie opła calności produk-cji i powoduje ograniczanie chowu trzody. W pierwszej kolejności maleje popyt na prosięta, co powoduje spadek cen. Ceny prosiąt oddziałują w kierunku ogranicza-nia liczby loch i loch prośnych. Następnie rodzi się mniej prosiąt, co później znajduje swój wyraz w spadku pogłowia warchlaków a dalej tuczników. Zmniejsza się pogłowie trzody. Mniej tuczników z kolei wpływa na zmniejszenie produkcji i podaży żywca. Gdy zmniejsza się podaż żywca, ich ceny zaczynają rosnąć. Rozpoczyna się kolejny wzrost cen i pogłowia. Cykl zaczyna się od nowa. Wahania w pogłowiu, produkcji i cenach trzody powtarzają się rytmicznie, mając swój własny mechanizm (tzw. cykl świński). Długość takiego cyklu wynosi 36-48 miesięcy. Cykliczne wahania występują w pogłowiu, podaży trzody w różnych krajach niezależnie od realizowanych działań wspierających rynek wieprzowiny i koncentracji produkcji.

Tendencja rozwojowa to stałe zmiany zachodzące w poziomie danego zjawi-ska w długim okresie. Obrazuje ona długookresowy rozwój zjawiska. Takie też kierunki zmian przedsta wiono na wykresie 8. Obrazuje on tendencje w pogłowiu i ubojach trzody chlewnej. Wokół tendencji występować będą wahania cykliczne, sezonowe i przypadkowe.

Wykres 8Pogłowie trzody i wybrane elementy obrotu stada (tys. szt.) w Polsce

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020



Wyniki obliczeń wskazują, że może kształtować się tendencja wzrostowa w ubojach i urodzeniach (wykres 8) przy braku wyraźnej tendencji wzrostowej w pogłowiu. Oznacza to kon tynuację poprawy szybkości rotacji stada. Rotacja ta wynosiła w Polsce w 1990 r. – 101%, w 2005 r. – 121%, w 2010 r. może wy-nieść – 131%, a w 2020 r. – 140%. Dla przykładu w UE-15 wynosiła ona w 1990 r. 157%, a w 2005 r. – 156%. W wyniku poprawy szybkości rotacji stada poprawia się relacja produkcji mięsa w przeliczeniu na stan pogłowia. W Polsce w 1990 r. na sztukę stanu pogłowia przypadało 96 kg produkcji wieprzowiny, w 2005 r. – 106 kg, a w 2020 może przypadać 123 kg. Dla przykładu w krajach UE-15 w 1990 r. na sztukę stanu pogłowia przypadało 128 kg produkcji wieprzowiny a w 2000 r. – 144 kg.

Charakterystykę wybranych elementów obrotu stada trzody chlewnej w UE- 27 przed stawia graficznie wykres 9.

Również w UE pogłowie trzody chlewnej charakteryzować się będzie niewiel-ką tendencją wzrostową

Wykres 9Pogłowie trzody i wybrane elementy obrotu stada (mln. szt.) w UE-27



C. Tendencje w produkcji i zużyciu wewnętrznym mięsaTendencje w produkcji mięsa w Polsce kształtują się w zależności od jego ro-

dzaju i okresu analizy. Ogólny obraz zmian produkcji w latach 1990-2005 i jego projekcje przed stawia wykres 10.


Wykres 10Produkcja i zużycie wewnętrzne mięsa w wadze poubojowej w Polsce

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020 (tys. ton)


Krajowa produkcja mięsa wołowego i cielęcego pochodzi w głównej mierze od bydła o mlecznym kierunku użytkowania i – podobnie jak w przypadku wiel-kości pogłowia – wykazuje tendencję malejącą. W latach 1990-2007 w produkcji wołowiny (w wadze bitej ciepłej) można wyróżnić cztery podokresy w zależności od tempa zmian:

1. szybkiego spadku produkcji w latach 1990-1995. W okresie tym produkcja wołowiny i cielęciny zmniejszyła się o 51% (spadek z 856 tys. t do 418 tys. t);

2. powolnego wzrostu w latach 1996-1998 średnio w roku o 3,6% (do 472,5 tys. t w 1998 r.);

3. ponownie szybkiego spadku (w tempie 9,9% w ciągu roku) obejmującego lata 1999-2002. W okresie tym produkcja spadła do 319 tys. ton;

4. ostatni okres obejmuje lata 2002-2007. Nastąpiło odwrócenie tendencji spadkowej na wzrostową. Średnia stopa wzrostu wyniosła 5,5% i w roku 2007 produkcja wołowiny i cielęciny wyniosła 405 tys. t)2.

Z projekcji wynika, że w następnych latach produkcja mięsa wołowego może się zmniej szać w tempie 2,6% rocznie i osiągnąć w 2020 r. ok. 300 tys. t (wykres 10).

Produkcja mięsa drobiowego od wielu lat charakteryzuje się tendencją wzro-stową, ale tempo wzrostu jest zróżnicowane. W latach 1990-2007 w produkcji mię-sa drobiowego można wyróżnić trzy podokresy w zależności od tempa zmian:

1. ustabilizowana produkcja na poziomie ok. 350 tys. t obejmująca lata 1990-1995,

2. szybkiego wzrostu produkcji obejmującego lata 1996-2002. Produkcja mięsa drobio wego zwiększyła się 2,3-krotnie do 784 tys. t. Roczne tempo wzrostu wynosiło 14,3%,

2 Rolnictwo w 2007 r. GUS. Warszawa 2008 s. 98 tab. 25.


3. spowolnienia tempa wzrostu w latach 2003-2007. Roczne tempo wzrostu wynosiło w tym okresie 7,2%.

Z projekcji wynika, że w następnych latach tempo przyrostu produkcji mięsa drobiowego ulegnie dalszemu spowolnieniu. Do 2020 r. może ono wynosić 2,2% rocznie, co pozwoli uzyskać produkcję w wysokości 1,5 mln t na koniec okresu (wykres 10). W wyniku takich tendencji zmienia się struktura produkcji mięsa w Polsce (wykres 11) wynikająca głównie z dostosowań do popytu.

W strukturze produkcji mięsa obserwujemy następujące prawidłowości:– zmniejsza się udział wieprzowiny i wołowiny. W 1990 r. dominowała wie-

przowina (60,8%) i wołowina (26,4%), w 2000 r. odpowiednio: 65,9% i 12,9%, w 2005 r. (58,5% i 10,3%). Przewiduje się, że tendencje te będą kon-tynuowane i w 2020 r. udział wie przowiny w produkcji mięsa może wynieść 57%, a wołowiny 6,9%.

– zwiększa się udział mięsa drobiowego. W 1990 r. wynosił 10,8%, w 2000 r. 19,7%, w 2005 r. 30% a w 2020 może wynosić 36,1%.

Wykres 11Struktura produkcji mięsa w Polsce w latach 1990-2020 (%)


Przewidywane zmiany w produkcji i zużyciu krajowym mięsa wskazują, że Polska w naj bliższych latach dysponować będzie nadwyżkami rynkowymi woło-winy, wieprzowiny i drobiu. Będzie to powodowało konieczność zagospodarowa-nia tych nadwyżek na rynkach zagra nicznych

Tendencje w produkcji i zużyciu wewnętrznym mięsa w UE – 27 przedstawio-no graficznie na wykresie 12.

W produkcji wieprzowiny i mięsa drobiowego w UE występować będzie wzro-stowa tendencja. Niewielką tendencją spadkową może charakteryzować się pro-


dukcja wołowiny Zużycie wewnętrzne wieprzowiny i drobiu charakteryzować się będzie niewielką tendencją wzrostową, natomiast tendencja spadkowa może wystąpić w produkcji wołowiny. Na rynku wieprzowiny i drobiu UE dysponować będzie nadwyżkami rynkowymi mięsa ponad potrzeby wewnętrzne.

Wykres 12Produkcja zużycie wewnętrzne mięsa w wadze poubojowej w UE

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020 (tys. ton)


D. Tendencje w spożyciu mięsa w Polsce i UE

Zmiany w poziomie i strukturze konsumpcji wywołane są różnymi przyczy-nami. Podsta wowe znaczenie ma cenowa i dochodowa elastyczność popytu na mięso i przetwory, jakość oferty rynkowej i względy zdrowotne.

W poziomie spożycia mięsa w Polsce występowały różne tendencje, w zależności od rodzaju mięsa. Polski konsument jest zwolennikiem mięsa wieprzowego, które stanowi około 55-60%3 konsumpcji mięsa ogółem. W latach 1990 – 2007 spożycie wieprzowiny wykazy wało wahania, jednak konsumpcja pozostawała na podobnym poziomie. W latach 1991 – 2002 można wyróżnić lekką tendencję spadkową kon-sumpcji wieprzowiny o 0,2% średnio rocznie, natomiast w latach 2003-2006 wzrost konsumpcji wynosił 0,7% rocznie. Przewiduje się, że do 2020 r. spożycie wieprzowi-ny będzie praktycznie stabilne (przeciętny roczny wzrost 0,1%).

Tendencja rosnąca wystąpiła w spożyciu drobiu. W latach 1990-2004 spożycie drobiu szybko rosło (8,2% rocznie), w następnych latach (2004-2007) tempo wzrostu spożycia zmalało do 3,2% rocznie. Przewiduje się, że do 2020 r. będzie kontynuowana tendencja wzrostowa w tempie 1,5% rocznie do ok. 30 kg/osobę (wykres 13).

3 Obliczenia własne na podstawie: Rynek wewnętrzny w 2005 r. Informacje i opracowania sta-tystyczne, Główny Urząd Statystyczny, 2006, Warszawa


Tendencją spadkową charakteryzowało się spożycie wołowiny. W latach 1990-2006 spadek spożycia wołowiny wynosił 7,2% rocznie. Do 2010/2011 spożycie może być ustabilizowane na niskim poziomie. Od 2012 r. możliwe jest ożywienie popytu na wołowinę i odwrócenie tendencji spadkowej na wzrostową o tempie 0,6% rocznie.

Najszybciej może się w UE zwiększać konsumpcja mięsa drobiowego (1,6% rocznie) nieznacznie wieprzowiny (0,4%), natomiast w konsumpcji wołowiny może zaznaczyć się tendencja spadkowa.

Wykres 13Zużycie wewnętrzne mięsa w Polsce i UE w przeliczeniu na mieszkańca

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020 (kg/osobę)


E. Ceny żywcaW gospodarce rynkowej ceny kształtują się pod wpływem podaży, do której

w krótkich okresach dostosowuje się popyt. Gdy podaż rośnie, ceny maleją i od-wrotnie. Reakcja po daży na zmiany cen wymaga czasu, a w przypadku produkcji wołowiny i wieprzowiny, z uwagi na biologiczne uwarunkowania, czas ten jest dość długi.

W kształtowaniu się cen wołowiny w Polsce można wyróżnić cztery okresy: szybkiego wzrostu, względnej stabilizacji, przyśpieszenia wzrostu i stabilizacji. Szybko rosły nominalne ceny skupu bydła w latach 1991-1996, średnio w roku 38%. Lata 1997-2003 charaktery zowały się względną stabilizacją cen, średnio w roku wzrastały one o 1,6%, tj. poniżej tempa inflacji. Ponowne przyśpieszenie tempa wzrostu cen (20,6%) obejmuje lata 2004-2006, tj. od czasu wstąpienia Pol-ski do UE i wynika ze zwiększania się popytu eksportowego, głównie w krajach Europy Zachodniej. Po osiągnięciu 75-78% średniej ceny referencyjnej w UE, ceny wołowiny w Polsce są stabilne. Przewiduje się, że tempo ich wzrostu do 2020 r.


będzie powolne (1,6% przeciętnie w roku). Ceny te pozostaną na niższym pozio-mie niż w UE ze względu na niski udział w produkcji wołowiny z ras mięsnych (wykres 14).

Wykres 14Ceny skupu mięsa w Polsce w latach 1990-2005 oraz projekcja

do roku 2020 (wg wbc, zł/100 kg), (L-lewa oś; P- prawa oś)


Ceny trzody chlewnej charakteryzowały się szybką tendencja wzrostową w la-tach 1990-1997 o 18,9% rocznie. Od 1998 r. nastąpiło znaczne spowolnienie ten-dencji wzrostowej do 1,4% rocznie. Tendencja ta może być kontynuowana w na-stępnych latach (wykres 9). Wokół tendencji występować będą wahania cykliczne i sezonowe. Przeciętne ceny wieprzowiny (w wadze poubojowej) za 100 kg mogą osiągnąć w 2020 r. – 630-640 zł.

Ceny drobiu w Polsce rosły bardzo szybko w latach 1990-1997 przeciętnie o 21,6% rocznie. Wzrost cen skorelowany był pozytywnie z przyrostem produk-cji. W latach 1998-2006 ceny drobiu charakteryzowały się nieznaczną tendencją spadkową – 0,9% rocznie. Do 2020 r. ceny drobiu mogą cechować się nieznaczną tendencją wzrostową i mogą osiągnąć w latach 2015-2020 - 530-550 zł/100 kg tj. nieznacznie więcej (9-13%) niż przeciętnie w latach 2000-2005.

3.3. Rynek mleka i jego produktów

A. Tendencje w produkcji i skupie mlekaW latach 1990-2005 zmiany w produkcji mleka i jego towarowości były róż-

nokierunkowe (wykres 10). W latach 1990-1995 w szybkim tempie zmniejszała


się produkcja mleka (spadek o 26,5%) i jego skupu przez przemysł mleczarski (spadek o 38,4%). W następnych latach produkcja ustabilizowała się na poziomie 11,5-12,0 mld l, ale nastąpiły znaczne zmiany w jej rozdysponowaniu. W latach 1991-1995 około 55% stanowiła produkcja towarowa mleka. W następnych latach zwiększała się towarowość produkcji na skutek wzrostu sprzedaży, przy ustabili-zowanej produkcji. Po wejściu Polski do UE towarowość produkcji mleka kształ-towała się w wysokości 76-78%. Przewiduje się, że produkcja mleka do 2020 r. może spadać o 0,2% rocznie. Również tendencja spadkowa występować będzie w zagospoda rowaniu mleka w gospodarstwach (w postaci spożycia i zużycia na pasze) przeciętnie rocznie o 2,8%. Wzrostowa tendencja może występować w pro-dukcji towarowej (przeciętny roczny wzrost o 0,5%). W wyniku takich tendencji zwiększy się towarowość produkcji mleka.

Wykres 15Produkcja mleka i jego rozdysponowanie w Polsce (tys. ton)



B. Tendencje w produkcji wybranych artykułów mleczarskich

Zwiększona podaż mleka pozytywnie wpływała na produkcję przetworów mleczarskich. Tendencje zmian produkcji artykułów mleczarskich są zróżnico-wane w poszczególnych okre sach i zależą także od rodzaju produktu (wykres 16). Produkcja masła szybko zmniejszała się w latach 1990-1994 (spadek o 55%). Następ-ne lata (1995-2007) to okres powolnego wzrostu produkcji (3,3% przeciętnie w roku). Przewiduje się, że tendencja wzrostowa, ale o wol niejszym tempie, może utrzymać się do 2020 r. (0,2% rocznie) i może wynieść 180 tys. ton.


W produkcji odtłuszczonego mleka w proszku możemy wyodrębnić kilka okresów charak teryzujących się różnokierunkowymi zmianami. W latach 1990-1999 produkcja odtłuszczo nego mleka w proszku zmniejszyła się o 37,8%, w na-stępnych dwóch latach dynamika wzrostu produkcji wyniosła 43,1%. Od 2002 r. znowu występuje tendencja spadkowa. Prze widuje się, że w następnych latach produkcja może zacząć się odbudowywać i w 2020 r. osiągnie 147 tys. t tj. poziom zbliżony do produkcji w 2005 r.

W latach 1990-1995 szybko spadała produkcja mleka pitnego (o 38,1%), na-stępny okres obejmujący lata 1996-2000 charakteryzował się ustabilizowaną pro-dukcją w granicach 1350-1400 mln l. W latach 2001 – 2007 produkcja wzrosła do 2400 mln l. Przewiduje się, że do 2020 r. może wystąpić wzrostowa tendencja produkcji o tempie 0,3% rocznie (wykres 16).

Wykres 16Produkcja wybranych artykułów mleczarskich w Polsce (tys. ton)

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020 (L-lewa oś; P- prawa oś)


Produkcja serów (dojrzewających i twarogowych) charakteryzuje się tenden-cją wzros tową o różnej dynamice. W latach 1990-1995 produkcja była względnie ustabilizowana (ok. 300 tys. t rocznie). Od 1996 r. rozpoczęła się wyraźna tenden-cja wzrostowa a przeciętny roczny wzrost produkcji w latach 1996-2007 wynosił 18,1 tys. ton. Przewiduje się, że tendencja wzrostowa utrzyma się w latach następ-nych, ale o mniejszym tempie wzrostu.


C. Krajowe spożycie (wykorzystanie) artykułów mleczarskich

Tendencje w spożyciu i wykorzystaniu artykułów mleczarskich w kraju w przeliczeniu na osobę charakteryzują się podobnymi prawidłowościami jak zmiany produkcji. Przewiduje się, że spożycie masła wykazywać będzie tendencje wzrostową i w 2020 r. może osiągnąć 4,8 kg/osobę. Spożycie serów zwiększało się w latach 1990-2007 w tempie 3,6%. Prze widuje się, że tendencja wzrostowa wystę-pować będzie także w średnim okresie, ale tempo przyrostu będzie wolniejsze niż w latach wcześniejszych i w 2020 r. może osiągnąć prawie 14 kg/osobę. Spożycie mleka pitnego może wzrosnąć przeciętnie rocznie o 1%, a śmietany o 0,7%.

Analiza tendencji w produkcji i spożyciu krajowym wskazuje, że wzrost pro-dukcji jest wyższy niż konsumpcji, np. w latach 1990-2005 produkcja serów doj-rzewających wzrosła o 83,5% a konsumpcja o 46,8%, serów twarogowych o 54% a konsumpcja zmniejszyła się o 14,8%, produkcja masła zmniejszyła się o 37,5% a konsumpcja o 46,2%. Przy niskiej elastyczności dochodowej artykułów mleczar-skich oznacza to konieczność zagospodaro wania nadwyżek produkcyjnych tych produktów poza krajem.

Wykres 17Spożycie (wykorzystanie) produktów mleczarskich w Polsce (kg/os.)

w latach 1990-2005 oraz projekcja do roku 2020, (L-lewa oś; P- prawa oś)


Również w krajach UE występować będą nadwyżki rynkowe artykułów mle-czarskich. Dotyczy to zwłaszcza serów, odtłuszczonego mleka w proszku, pełnego mleka w proszku (wykres 18).


Wykres 18Produkcja i wykorzystanie wybranych artykułów mleczarskich w UE (tys. ton)



D. Ceny artykułów mleczarskichCeny artykułów mleczarskich kształtują rozmaite czynniki: produkcja, popyt

na artykuły mleczarskie, system wsparcia rynkowego poprzez politykę interwen-cyjną, koniunktura na rynkach światowych itp.

Do 2000 r. szybko rosły ceny masła (20,7% rocznie), w następnym okresie tempo wzrostu uległo znacznemu spowolnieniu do 3,6%. Przewiduje się, że do 2020 r. ceny masła charakteryzować się będą tendencja spadkową (wykres 19). Ograniczenie wzrostu cen tego produktu jest skutkiem mniejszego popytu kon-sumpcyjnego i ograniczenia wsparcia ryn kowego w wyniku obniżenia cen inter-wencyjnych i limitów zakupów interwencyjnych.

Wykres 19Ceny artykułów mleczarskich w Polsce (zł/100 kg) w latach 1990-2005

oraz projekcja do roku 2020



Odtłuszczone mleko w proszku (SMP) należy do jednych z głównych produk-tów ekspor towych. Na rynki zagraniczne eksportowane jest przeciętnie 60-80% produkcji. Ceny krajo we determinowane są koniunkturą na rynkach światowych i kursami zł. Ceny na rynkach światowych charakteryzowały się tendencją wzro-stową, wokół której występowały znaczne wahania. Przewiduje się, że ograni-czenie wsparcia rynku tego produktu w wyniku obniżenia interwencyjnych cen zakupu oraz ograniczenia dopłat do eksportu powodować będzie stabilizację na poziomie 2006 r.

Ceny pełnego mleka w proszku (PMP) wykazują podobne tendencje jak mleka chudego (wykres 19). Po 2015 r. przewiduje się stabilizację cen PMP na poziomie 10,5 zł/kg. Tendencją wzrostową, z kolei, charakteryzują się ceny sera.

4. Podsumowanie

Na rozwój rolnictwa i jego poszczególnych gałęzi oddziałują rozmaite czynni-ki. Są to czynniki charakteru endogenicznego, wynikające z potencjału produk-cyjnego tj. zasobów ziemi, pracy i kapitału, ich jakości i sposobów wykorzystania oraz egzogeniczne wynikające z oddziaływania zewnętrznego na rolnictwo i inne części gospodarki.

Od wstąpienia Polski do UE jednym z podstawowych czynników kształtują-cych warunki rozwoju rolnictwa jest Wspólna Polityka Rolna. Określa ona reguły interwencji w mechanizm rynkowy w obszarze rolnictwa i gospodarki żywno-ściowej. W ostatnich kilkunastu latach WPR uległa radykalnym zmianom.

Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej zmierza w kierunku dalszego ograniczania interwencji rynkowej. Oznacza to coraz większy wpływ rynku i jego parametrów na rolnictwo. Ma to spo wodować by:

• rolnictwobyłowstaniesprostaćwymaganiomrynkupoprzezdostosowanieprodukcji do jego potrzeb,

• niezakłócaćkonkurencjiwhandlumiędzynarodowym,• wzmocnićkonkurencyjnośćiinnowacjęwsektorzerolnymabybyłonwsta-

nie stawiać czoło wyzwaniom rynku globalnego. Przedstawione wyniki badań uwzględniają wpływ na poszczególne rynki rolne

praw podaży i popytu jak też zmian w sposobach interwencji. Przedstawione projekcje do 2020 r. wskazują, że: – w produkcji zbóż występować będzie tendencja wzrostowa, wynikająca

z polep szenia plonowania. Polska pozostanie importerem netto ziarna zbóż o mniejszej skali niż w latach 1990-2005. W UE istnieją możliwości zwięk-szenia produkcji ziarna prze wyższające zapotrzebowanie wewnętrzne.

– zbiory rzepaku charakteryzować się będą tendencją wzrostową wynikającą z wolnego zwiększenia zasiewów i szybszego wzrostu plonów,


– w pogłowiu bydła, w tym krów mlecznych, występować będzie tendencja spadkowa, co skutkować będzie zmniejszeniem ubojów i produkcji wołowi-ny,

– przy ustabilizowanym pogłowiu trzody chlewnej w Polsce poprawiać się będzie szybkość rotacji stada, co powodować będzie tendencję wzrostową w produkcji wieprzowiny. Jej produkcja w Polsce i UE może przewyższać zapotrzebowanie wewnętrzne co oznaczać będzie konieczność zagospoda-rowania nadwyżek rynkowych na rynkach krajów trzecich. Ta sama prawi-dłowość dotyczy produkcji mięsa drobiowego,

– w spożyciu mięsa w Polsce zwiększy się udział drobiu (powolna tendencja wzros towa), przy ustabilizowanej konsumpcji wieprzowiny. Możliwe jest odwrócenie spad kowej tendencji w spożyciu wołowiny,

– występować będzie wzrostowa tendencja w podaży mleka i jego artykułów, zarówno w Polsce jak i UE. Mogą występować nadwyżki rynkowe serów, OMP, PMP.

– ceny zbóż charakteryzować się będą powolnym wzrostem. Mogą one jednak nie osiągnąć w 2020 r. poziomu z 2007 r.,

ceny mleka i jego artykułów mogą osiągnąć w 2020 r. poziom z 2007 r., tenden-cją wzrostową charakteryzować się będą ceny sera,

– na rynku mleka i jego artykułów zwiększenie kwot produkcji, a potem ich li-kwidacja powodować będzie zwiększenie podaży rynkowej towarów i ogra-niczenie potencjal nego wzrostu ich cen w granicach 5,8-8,9%,

– możliwości poprawy sytuacji dochodowej rolnictwa poprzez zwiększenie cen surowców rolniczych będą ograniczone. Głównym źródłem polepsze-nia sytuacji dochodowej producentów pozostanie wzrost wydajności pracy i efektywności pro dukcji.

– ograniczanie metod interwencji rynkowej w ramach zmian WPR oraz pro-cesy liberalizacji obrotów prowadzić będą do silniejszego powiązania cen UE z cenami światowymi. Skutkować to będzie zwiększeniem zmienności cen i oznaczać koniecz ność adaptacji w procesie gospodarowania w rolnic-twie mechanizmów ogranicza jących ryzyko zmienności cen i podejmowa-nie działań stabilizujących dochody rol nicze.

LITERATURA

1. AGMEMOD Partnership (2005). Impact analysis of the CAP reform on main agri-cultural commodities. Final Report. European Commission Directorate General JRC – IPTS (Institute for Prospective Technological Studies).

2. Banse M., Tangermann S. (1996) Agricultural implications of Hungary’s Accession to the EU – Partial versus general equilibrium effects. 50th EAAE Seminar “Economic Transition and the Greening of Policies: New Challenges for Agriculture and Agribu-siness in Europe”.


3. Conforti P. (2001): The Common Agricultural Policy in main Partial Equilibrium mo-dels. Osservatorio sulle Politiche Agricole dell’UE, INEA, Working Paper No. 8.

4. Chantreuil F., Hanrahan K. and Levert, F. (2005). The Luxembourg Agreement Re-form of the CAP: An analysis using the AG-MEMOD composite model. Paper pre-sented at the 89th EAAE Seminar: ‘Modelling agricultural policies: state of the art and new challenges’.

5. Chantreuil F., Hanrahan K. (2007). AGMEMOD EU Argicultural Market Outlook. Drustvo Agrarnih Ekonomistov Slovenije, DAES.

6. Chantreuil F., Tabeau A., Van Leeuwen M. (2008): Estimation of impact of EU agricul-tural policies on the world market prices. Modeling of Agricultural and Rural Devel-opment Policies. Sevilla, Paper prepared for presentation at the 107th EAAE Seminar “Modelling of Agricultural and Rural Development Policies”. Sevilla, Spain, January 29th -February 1st, 2008.

7. Erjavec E., Donnellan T. and Kavcic S. (2006). Outlook for CEEC agricultural markets after EUA ccession, Eastern European Economics, Vol. 44, pp. 83-94.

8. Esposti R., Camaioni B. (2007).Technical Report on the Modeling Structure, AGME-MOD WP2 D2, Project no. SSPE-CT-2005-021543.

9. Hamulczuk M. (2008). Modele równowagi cząstkowej w prognozowaniu i symula-cjach na rynku rolnym; model AGMEMOD. Problemy Rolnictwa Światowego. ZN SGGW. Tom 4(XIX) Warszawa.

10. Jansik C., Kettunen L., Lehtonen H., Niemi J. (2006): Agricultural policy analysis with the AGMEMOD model: A new super model takes the stage?

11. Rolnictwo w 2007 r. (2008) GUS. Warszawa.12. Stańko S. (2008): Wpływ integracji z UE na warunki prowadzenia działalności gospo-

darczej w rol nictwie, obrocie i przetwórstwie rolno-spożywczym. W: Wpływ integra-cji z Unią Europejską na polską gospodarkę żywnościową. Praca zbiorowa. Red. R. Urban. IERiGŻ-PIB. Nr 90. War szawa, s.9-34.

13. Stańko S., Lewandowski R. (2007): Tendencje zmian na rynku wołowiny i cielęciny w Polsce w latach 1990-2006. Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia, 6(2), Warszawa, s.71-80.

14. Stańko S. (2008): Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa. RNT, Seria G, T. 94 z. 2. Warszawa. PAN. s. 65 – 79.

15. Stańko S. (2008): Prognozy zmian na podstawowych rynkach rolnych w Polsce do roku 2020 oraz ocena wpływy zmian CAP w ramach „Health Check” na ceny i pro-dukcję. Maszynopis IERiGŻ-PIB, Warszawa.

16. Syczewska E (2004): Model AGMEMOD-CEEC+PL: Struktura i projekcje. Metody ilościowe w badaniach ekonomicznych V, SGGW, Warszawa.

17. Tongeren F., van Meijl H., van Surry Y. (2001). Global models applied to agricultural and trade policies: A review and assessment. Agricultural Economics, 26:149–172.

18. Westhoff P. (2001). The European Union Grain, Oilseed, Livestock and Dairy (EU GOLD) Model, FAPRI at the University of Missouri.

19. AGMEMOD. The Models http://tnet.teagasc.ie/agmemod.


STANISŁAW STAŃKO

PErSPEktywy PrODUkCji rOLniCZEj w POLSCE w kOntEkśCiE PODAży i POPytU w EUrOPiE

Słowa kluczowe: tendencje zmian na rynku zbóż i rzepaku, rynku mięsa, rynku mleka i przetworów mlecznych, zmiany popytu, podaży, zmiany cen na produk-ty rolne

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiona została projekcja zmian na podstawowych rynkach produk-tów rolnych do 2020 roku, przy przyjętych w modelu projekcji AGMEMOND zmianach demograficznych (-2,3%), tempie wzrostu PKB 5-6%, stopie inflacji 2,5 – 3,7 % i kursie walutowym Złoty/Euro na poziomie 3,9..

W produkcji zbóż prognozowane jest zwiększenie wolumenu produkcji poprzez wzrost plonów, większy udział pszenicy i kukurydzy w strukturze zasiewów. Wzrost pro-dukcji zbóż wskutek wzrostu przemysłowego zużycia nie pokryje zapotrzebowania (- 0,5 – 0,7 mln ton). Równoczesnie przewidywana jest większa zmienność cen zbóż jako re-zultat zmniejszenia interwencji na rynku zbóż w UE i większego uzależnienia od sytuacji na rynkach światowych. W produkcji wieprzowiny i mięsa drobiowego w UE występo-wać będzie wzrostowa tendencja. Niewielką tendencją spadkową może charakteryzować się produkcja wołowiny. Zużycie wewnętrzne wieprzowiny i drobiu charakteryzować się będzie niewielką tendencją wzrostową, natomiast tendencja spadkowa może wystąpić w produkcji wołowiny.

Przewidywane zmiany w produkcji i zużyciu krajowym mięsa wskazują, że Polska w naj bliższych latach dysponować będzie nadwyżkami rynkowymi wołowiny, wieprzo-winy i drobiu. Będzie to powodowało konieczność zagospodarowania tych nadwyżek na rynkach zagra nicznych

Ceny żywca będą nieznacznie wzrastały. Największy wzrost cen prognozowany jest dla wołowiny ras mięsnych.

W produkcji mleka przewidywany jest niewielka tendencja wzrostowa. Zarówno w Polsce jak i w całej UE mogą występować nadwyżki produktów z mleka. Na rynku mleka i jego artykułów zwiększenie kwot produkcji, a potem ich likwidacja powodować będzie zwiększenie podaży rynkowej towarów i ograniczenie potencjal nego wzrostu ich cen w granicach 5,8-8,9%. Możliwości poprawy sytuacji dochodowej rolnictwa poprzez zwiększenie cen surowców rolniczych będą ograniczone. Głównym źródłem polepszenia sytuacji dochodowej producentów pozostanie wzrost wydajności pracy i efektywności produkcji.


STANISŁAW STAŃKO

thE PErSPECtivE Of AGriCULtUrAL PrODUCtiOn in POLAnD in COntExt Of SUPPLy AnD DEMAnD in EUrOPE.

Key words: Tendencies of changes on market of cereals and rape; market of meat; market of milk and products of milk processing; changes of demand and supply; changes of prices of agicultural products.

SUMMARY

The article presents the perspectives in changes on market of basic agricultural pro-ducts up to the year of 2020, assuming the level of demographic changes (-2,3%), GDP increase rate (5-6%), inflation rate (2,5-3,7%) and currency exchange rate of Zloty/Euro (3,9) as AGMEMOND projection model.

In production of cereals, the increase of production volume as an effect of higher yields and higher contribution of wheat and maze in total crop structure is expected. The incre-ase of production will not cover the demand on cereals due to the increase of industrial utilization (- 0,5-0,7 mil. t.). Simultaneously, the bigger variability of prices of cereals is expected resulting from the decreasing of intervention on the market of cereals in EU and stronger dependence on the situation on the global markets. There will be an increasing tendency in the pork an poultry production in EU. The consumption of pork meat and poultry on the internal market will slightly increase, while the tendencies in the level of beef production can drop.

The expected changes in national production and consumption of meat indicate that in next years Poland will have market surplus of beef, pork and poultry meat. It will cause the necessity of utilization of this surplus on foreign markets.

The prices of livestock will grow insignificantly. The biggest price increase is foreseen for the beef meat originated from the meat breeds.

In milk production, the slightly increasing tendency is expected. Both in Poland as in all over EU, the surplus in milk processing products can be observed. Increasing, and then abolition of production quota on the market of milk and milk-originated articles, will cause increase of market supply and limitation of the potential price increase of about 5,8-8,9 %. Possibilities of income improvement in agriculture resulting from the increase of prices of raw agricultural materials will be limited. The main way for the improvement of the agricultural producers’ income will be the increase of work efficiency and production output.



BARBARA KIEŁBASA Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Wydział Rolniczo-Ekonomiczny Katedra Rolnictwa Światowego i Doradztwa

MAREK KRYSZTOFORSKICentrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu

POTRZEBY DORADCZE ROLNIKÓW W OPINII PRACOWNIKÓW WOJEWÓDZKICH OŚRODKÓW DORADZTWA ROLNICZEGO

1. Wstęp

Doradztwo rolnicze jako subdyscyplina naukowa andragogiki (nauczania do-rosłych) wywodzi się z nauk pedagogicznych, u których podstaw leży komuni-kacja społeczna. Jako dyscyplina naukowa posiada przedmiot i narzędzia badań naukowych, a także niezbędne zaplecze badawcze i kadrę pracowników [Kuja-wiński 2002]. W zakresie świadczenia usług mieszkańcom obszarów wiejskich doradztwo wykorzystuje, oprócz nauk pedagogicznych, wiedzę technologiczną, ekonomię, psychologię i socjologię. Nie bez znaczenia w zawodzie doradcy jest również umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich, elastyczność (możliwość dostosowania do danej sytuacji) oraz umiejętność wyrażania empatii [Wawrzyniak 2002]. Wiedzę metodyczną doradcy z reguły zdobywają w procesie kształcenia wyższego, dodatkowo pozyskując umiejętności komunikacyjne i or-ganizatorskie podczas studiów podyplomowych, kursów, szkoleń, seminariów itp. [Kujawiński 2003]. Wszystkie te działania mają na celu sprostanie nowym wyzwa-niom oraz zapoczątkowanie pozytywnych zmian gospodarowania na obszarach wiejskich.

Jednostki doradztwa wykonują szereg zadań, wśród których wyróżniamy czte-ry podstawowe [Kujawiński 2002a]:

– zadania doradcze, polegające na współpracy z rolnikiem w procesie roz-wiązywania jego problemu oraz pomoc w podjęciu odpowiednich decyzji. Obecnie coraz większy nacisk kładziony jest na metody obejmujące party-

Barbara Kiełbasa, Marek Krysztoforski44

cypację rolników w rozwiązaniu swojego problemu (metoda poradnictwa-konsultacji, metoda uczestnictwa), które w konsekwencji mają przyczynić się do nabycia umiejętności samodzielnego rozwiązywania swoich proble-mów,

– zadania oświatowe, czyli przekazywanie obiektywnej wiedzy osobom doro-słym podczas kursów, szkoleń i seminariów, dotyczących wyników badań czy zastosowania nowych technologii,

– zadania upowszechnieniowe, które związane są z dyfuzją innowacji w rol-nictwie, czyli głoszeniem i przekazywaniem informacji o nowych rozwią-zaniach, które mogą przyczynić się do udoskonalenia metod zarządzania gospodarstwem,

– zadania informacyjne, czyli dostarczanie wiedzy na temat nowych technolo-gii i innowacji, ale bez oceniania tych informacji.

Ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego z 22 października 2004 roku [Dz. U. Nr 251, poz. 2507] precyzuje zadania instytucji doradczych odnoszące się do rozwoju wsi, rynków rolnych, poprawy poziomu dochodów rolniczych, wzrostu konkurencyjności gospodarstw oraz wspierania zrównoważonego rozwoju obsza-rów wiejskich. Ustawa porządkuje dotychczasowe struktury organizacyjne oraz dokonuje usystematyzowania zadań jednostek publicznego doradztwa rolniczego, które pełnią bardzo ważną rolę we wdrażaniu założeń Wspólnej Polityki Rolnej. Najważniejsze zadania statutowe ośrodków doradztwa to świadczenie doradztwa grupowego w celu podnoszenia kwalifikacji rolników (szkolenia, kursy, wyjazdy studyjne, pokazy, seminaria), a także doradztwo indywidualne m.in. z zakresu tech-nologii produkcji, ekonomii, marketingu oraz zarządzania gospodarstwem rolnym [Parzonko 2000]. Różnorodność i złożoność zadań związanych z organizacją i za-rządzaniem gospodarstwem rolnym sprawia, iż zawód doradcy rolnego wymaga podejmowania wciąż nowych wyzwań i dostosowywania profilu działalności.

Według danych z 2005 roku [Pabich 2005] w ośrodkach doradztwa rolniczego zatrudnionych było ponad 5,6 tys. osób. W grupie tej prawie 4 tys. osób to spe-cjaliści i doradcy rolni, którzy obsługują około 1850 tys. gospodarstw, stąd też na 1 doradcę przypada około 450 rolników w grupie gospodarstw 1-15 ha, natomiast w grupie gospodarstw powyżej 15 ha jest to 45 rolników. Dla porównania w krajach takich jak Dania czy Finlandia jest to od 25 do 80 rolników na jednego doradcę, przy czym przeciętna powierzchnia gospodarstwa to 30-50 ha [Matuszak 2005]. Dostępność doradców (odpowiednia ich liczba), wdrażanie skutecznych metod doradczych i odpowiednie wyposażenie stanowiska pracy to czynniki, które mają ogromny wpływ na jakość świadczonych usług. Mimo, iż obecnie zdecydowana większość doradców posiada wykształcenie wyższe i dodatkowe kwalifikacje, to słabe wyposażenie techniczne stanowisk pracy i wciąż niskie wynagrodzenie po-wodują powstawanie barier w wykonywaniu tego niełatwego zawodu.

Potrzeby doradcze rolników w opinii pracowników wojewódzkich ośrodków doradztwa ... 45

2. Zakres i metodyka badańPodstawowym celem pracy, założonym przez autorów, była identyfikacja i ewa-

luacja dwóch wybranych zadań (oświatowych oraz doradczych) realizowanych przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Ocenie został poddany proces organizacji i realizacji szkoleń (na podstawie opinii pracowników doradztwa), a następnie realizacja zadań doradczych, które pozwoliły na identyfika-cję potrzeb beneficjentów doradztwa w obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej.

Badania realizowane były w okresie od 22 września do 26 listopada 2008 roku podczas szkoleń pt. „Minimalne wymagania wzajemnej zgodności w gospodar-stwie rolnym” organizowanych dla pracowników Wojewódzkich Ośrodków Do-radztwa Rolniczego przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu. W badaniach zastosowano metodę ankiety, wykorzystując kwestio-nariusz, kierowany bezpośrednio do uczestników szkoleń. Ankieta zawierała 12 pytań (kafeteryjnych, otwartych i półotwartych), które pozwoliły w pierwszej kolejności scharakteryzować respondentów, a następnie zadania wykonywane na stanowisku doradcy rolnego. W wyniku przeprowadzonego badania ankietowe-go uzyskano 196 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy od doradców rolnych województw lubelskiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego oraz łódzkiego. Do analizy uzyskanych danych wykorzystano podstawowe narzędzia statystyczne, takie jak średnia, mediana i analiza korelacji linowej [Snarska 2007], do oblicze-nia których wykorzystano program STATISTICA PL [Luszniewicz, Słaby 2003]. Dodatkowo w analizie skorzystano z metod indukcyjno-dedukcyjnych, a także tabelarycznych i graficznych w celu zaprezentowania danych.

3. Charakterystyka ankietowanych doradcówProwadzone badania pozwoliły na zebranie 196 ankiet, z czego do dalszej analizy

włączono 188 poprawnie wypełnionych (96%). Prawie połowa kwestionariuszy zo-stała wypełniona przez doradców rolnych z województwa mazowieckiego (tabela1). Ponad 60% ankietowanych to kobiety, które często są lepiej wykształcone niż anali-zowana grupa mężczyzn i bardziej przywiązane do swojego miejsca pracy. Charak-terystykę doradców w poszczególnych województwach przedstawia tabela 1.

Tabela 1Charakterystyka ankietowanych doradców z czterech województw

Województwo Liczba ankiet w % Średni wiek ankietowanego w latach Średni staż pracy w latach

Lubelskie 53 28 41,4 14,1Mazowieckie 87 46 45,1 16,7Świętokrzyskie 30 16 44,1 13,2Łódzkie 18 10 44,6 16,4Razem 188 100 X X

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych (n=188).


Średni wiek respondenta to około 43 lata (tabela1), przy czym odchylenie stan-dardowe 11, wartość najczęstsza 50 lat, minimum 21 lat i maksimum 62 lata. Śred-ni staż pracy dla doradcy rolnego wynosi 15 lat i jest silnie skorelowany z wiekiem ankietowanego (r = 0,81).

Przeanalizowano również strukturę wykształcenia ankietowanych, co pozwo-liło zauważyć różnice w badanych województwach (rysunek 1). W każdym jednak pracownicy z wykształceniem wyższym stanowią minimum 50% ogółu zatrud-nionych. Doradcy posiadający wykształcenie średnie to grupa około 17% i są to głównie osoby starsze, które z reguły nie podnoszą już swoich kwalifikacji.

Rysunek 1Struktura wykształcenia w analizowanych czterech województwach


Pracownicy zatrudnieni w Ośrodkach Doradztwa Rolniczego funkcjonują w ramach określonych działów/zespołów jak również określonych specjalności. W ankiecie pytanie dotyczące rodzaju specjalności pozostawiono otwarte, by re-spondent miał większą swobodę w jej samodzielnym określeniu. Wyszczególnie-nie specjalności umieszczono w tabeli 2.

Z przeprowadzonego zestawienia wynika, iż co trzeci doradca specjalizuje się w problematyce gospodarstwa wiejskiego i agroturystyki oraz produkcji rolni-czej (agrobiznes), a ponad 50% osób w omawianej grupie posiada wykształcenie wyższe. Podobną sytuację obserwujemy w grupie doradców o specjalności ekono-micznej oraz produkcji zwierzęcej, a wyższe wykształcenie w tych dwóch grupach posiada 65% respondentów.


Tabela 2Struktura specjalizacji pracy doradców rolnych i ich wykształcenia

Lp. Specjalizacja stanowiska pracyWykształcenie

Liczba doradcówWyższe

magisterskieWyższe

licencjackie, inżynierskie

Średnie

1 Gospodarstwo wiejskie i agroturystyka 8 4 8 202 Produkcja rolnicza i agrobiznes 13 3 3 193 Ekonomia, ekonomika 12 6 0 18

4 Zootechnika, specjalista ds. produkcji zwierzęcej 10 4 3 17

5 Ogrodnictwo i warzywnictwo 8 2 1 116 Specjalista ds. produkcji roślinnej 6 2 1 97 Ekologia i ochrona środowiska 9 1 0 108 Mechanizacja i agrotechnika 3 1 0 49 Przedsiębiorczość 3 1 0 4

10 Inne 13 0 0 13 Razem 85 24 16 125

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych (n=125)1.

4. Realizacja zadań w zakresie działalności szkoleniowej

Jednym z podstawowych zadań doradztwa jest prowadzenie działalności oświatowej m.in. poprzez organizowanie szkoleń, kursów, seminariów i wyjaz-dów studyjnych dla rolników i mieszkańców obszarów wiejskich. Wszystkie te działania mają na celu doskonalenie wiedzy i umiejętności rolników w kierunku dostosowania gospodarstw do nowych wymogów wynikających z członkowstwa w strukturach europejskich, poprawy konkurencyjności oraz zwiększenia docho-dów. Analizując uzyskane wyniki badań ankietowych można zauważyć, iż szkole-nia organizowane dla rolników cieszą się średnim zainteresowaniem (rys.2). Pra-wie 35% respondentów uważa, iż zainteresowanie szkoleniami wśród rolników jest duże lub bardzo duże (głównie wypowiedzi doradców województwa łódzkie-go i świętokrzyskiego). Wśród odpowiedzi doradców dominuje jednak opinia, iż rolnicy niechętnie interesują się i uczestniczą w organizowanych dla nich kursach (55% wypowiedzi).

1 Na pytanie dotyczące specjalizacji pracy nie wszyscy respondenci udzielili odpowiedzi.


Rysunek 2Zainteresowanie szkoleniami organizowanymi na obszarach wiejskich

w opinii doradców rolnych (w % odpowiedzi)


Co dziesiąty doradca uważa, iż na danym terenie (gmina) zainteresowanie szkoleniami dla rolników jest niskie lub bardzo niskie. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w słabej motywacji rolników do udziału w bezpłatnych szkoleniach. Ponieważ uczestnicy nie są w żaden sposób zewnętrznie motywowani do udzia-łu w szkoleniach (nagrody, gratyfikacje), muszą odczuć wewnętrzną potrzebę uczenia się i zdobywania dodatkowych umiejętności (poza koniecznością uzu-pełnienia wiedzy niezbędnej w programach UE np. Młody Rolnik czy programu wsparcia gospodarstw niskotowarowych). Doradca rolny na tym etapie realizacji zadań oświatowych spełnia niezmiernie ważne zadanie jakim jest dotarcie z in-formacją do jak najszerszego grona potencjalnie zainteresowanych daną tematy-ką szkoleniową. W ankiecie zapytano doradców w jaki sposób najczęściej infor-mują rolników o zbliżających się szkoleniach (rysunek 3). Wciąż najważniejszym nośnikiem informacji są ogłoszenia zamieszczane na tablicach informacyjnych i plakaty (35,6% wypowiedzi). Bardzo ważny jest bezpośredni kontakt doradcy z rolnikiem: rozmowy telefoniczne (30% wskazań) czy osobiste wizyty doradcy w gospodarstwie (17% wskazań). Tylko 1,5% powiadomień dociera do rolników w formie elektronicznej (rysunek 3).


Rysunek 3Metody i narzędzia informowania rolników o organizowanych szkoleniach


Właściwy dobór kanału komunikacyjnego, metod doradczych, a także treści komunikatu, są podstawą efektywnego zarządzania realizacją zadań oświatowych. Najbardziej powszechnym rodzajem doradztwa grupowego jest szkolenie. Dobór grupy celowej i właściwej metody prowadzenia tego typu działań oświatowych de-terminuje efektywne osiągnięcie zamierzonego celu. W opinii badanych doradców najbardziej efektywnym rodzajem doradztwa grupowego są warsztaty praktyczne, o czym świadczy 44,1% (rysunek 4) ogółu wypowiedzi, ponieważ łączą one wie-dzę teoretyczną z jej praktycznym zastosowaniem, poprzez przetestowanie, bądź rozwiązanie danego zadania („learning by doing”, „learning by acting”, „participa-tory learning”). Taka forma doradztwa nie jest jednak często spotykana, ponieważ wymaga znacząco większego zaangażowania czasu i środków niż zajęcia prowa-dzone metodą wykładową. Równie przydatne według doradców rolnych są wyjaz-dy studyjne (29,1% wypowiedzi), które kształtują pozytywne postawy odbiorców w zakresie wdrażania innowacji w swoich gospodarstwach. Wykłady teoretyczne plasują się na 3 miejscu w strukturze opinii ankietowanych (21% wypowiedzi).


Rysunek 4najbardziej efektywne formy prowadzenia działań oświatowych

w opinii doradców rolnych


Doradcy zdają sobie sprawę z wyższości form kształcenia praktycznego nad teoretycznym, jednak powszechnie dominuje najtańsza i mniej czasochłonna for-ma przekazywania wiedzy w postaci stacjonarnych wykładów teoretycznych.

5. Realizacja zadań w zakresie działalności doradczej w kontekście ak-tualnych potrzeb mieszkańców obszarów wiejskich

Działalność doradcza analizowanej instytucji polega przede wszystkim na udzielaniu porad i konsultacji przez pracowników doradztwa na rzecz miesz-kańców obszarów wiejskich. Wymogi wynikające z członkowstwa w Unii Eu-ropejskiej powodują, iż rolnicy coraz częściej poszukują rzetelnych informacji i pomocy w organizacji i zarządzaniu gospodarstwem rolnym. Oznacza to coraz większe wyzwanie dla doradców, którzy swoją specjalistyczną wiedzę muszą po-łączyć z efektywną kombinacją metod doradczych (praca z rolnikiem, aktywiza-cja rolników, metody partycypujące), gdzie decyzje najczęściej podejmuje rolnik [Kania, Kiełbasa 2008]. Badania ankietowe zrealizowane wśród grupy doradców odzwierciedlają potrzeby rolników w zakresie rodzaju poszukiwanych informa-cji i porad. Doradcy oceniali częstotliwość udzielanych przez siebie konsultacji. W kwestionariuszu wyszczególniono rodzaje porad i konsultacji oraz umieszczo-no sześciostopniową skalę, gdzie 1 oznacza poradę, którą doradcy udzielają naj-częściej, a 6 najrzadziej. Na podstawie uzyskanych punktów dokonano sumowa-nia i sporządzono średnią arytmetyczną ocenę (skala 1 do 6) dla każdego rodzaju


porady. Z poniższego zestawienia (tabela 3) widać, iż zdecydowanie najbardziej poszukiwane są informacje o zasadach pozyskiwania środków finansowych kiero-wanych do obszarów wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (ocena 2).

Tabela 3najczęściej udzielane porady przez ankietowanych doradców rolnych

Miejsce w rankingu Rodzaj porady Punktacja

1 Zasady uzyskiwania środków finansowych z UE (SPO-Rol, PROW) 2,062 Nowoczesne technologie produkcji roślinnej 3,203 Ochrona środowiska 3,454 Ekonomika i organizacja produkcji 3,465 Rachunkowość rolna, VAT 3,496 Przedsiębiorczość (otwieranie biznesu, agroturystyka) 3,517 Produkcja sadownicza i ogrodnicza 3,558 Nowoczesne technologie produkcji zwierzęcej 3,589 Porady prawne 3,66

10 Marketing produktów rolnych 3,84

11 Organizacja i funkcjonowanie zespołowych form działalności (związki, stowarzyszenia, grupy producenckie, spółdzielnie) 4,13

12 Tworzenie i funkcjonowanie grup producenckich 4,74

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Bardzo często rolnicy poszukują wiedzy na temat nowoczesnych technologii produkcji roślinnej i ochrony środowiska, co wynika z wymogów wdrażanego mechanizmu wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance). Wciąż poszukiwana jest również wiedza dotycząca ekonomiki i organizacji produkcji rolnej oraz ra-chunkowości.

6. Podsumowanie

Podstawowym zadaniem doradcy rolnego jest pomoc w rozwiązywaniu pro-blemów oraz udzielanie informacji rodzinom rolniczym w celu poprawy funkcjo-nowania gospodarstwa rolnego. Doradca rolny powinien w tym celu podejmować nie tylko działania reaktywne, ale także wykazywać się pracą aktywną. Proaktyw-na praca doradcza polega na inicjowaniu zmian, wychodzeniu im naprzeciw, kreowaniu ich, ponieważ większość rolników nie prosi o pomoc wtedy, kiedy potrzebuje jej najbardziej. Zmianom podlegają więc nie tylko kierunki i cele dzia-łania doradztwa rolniczego, ale także zadania doradcy i metody pracy. Badania empiryczne na grupie doradców rolnych potwierdziły przypuszczenia autorów pracy, iż obecnie rolnicy poszukują informacji i porad, które okażą się pomocne w spełnieniu nowych wymogów wynikających z akcesji do UE, a więc określą ramy i sposoby ich wypełniania oraz wskażą źródła pozyskiwania środków finan-


sowych. Aktywna praca doradcza musi być ukierunkowana na zaspokojenie aktu-alnych potrzeb doradczych rolników. Realizacja skutecznych działań doradczych wymaga zastosowania najbardziej efektywnych form prowadzenia działalności oświatowej (warsztaty praktyczne – learning by doing), metod doradczych oraz nawiązania bezpośrednich relacji doradca-rolnik. Dlatego też niezmiernie istotne jest podjęcie takich działań, które sprostają potrzebom i możliwościom obu grup - doradców rolnych oraz mieszkańców obszarów wiejskich.

LITERATURA

1. Kania J., Kiełbasa B. (2008): Doradztwo rolnicze w upowszechnianiu zasady wzajem-nej zgodności [w:] Doradztwo w działalności przedsiębiorczej, SGGW, Warszawa, 109-121

2. Kujawiński W. (2002): Metodyka i organizacja doradztwa rolniczego. Krajowe Cen-trum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Brwinowie Oddział w Poznaniu, 18-49

3. Kujawiński W. (2002 a): Doradca rolniczy jako autorytet. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 3/4/2002, 35-41

4. Kujawiński W. (2003): Nowy zawód – doradca rolniczy. Zagadnienia Doradztwa Rol-niczego, nr 1/2/2003, 15-26

5. Luszniewicz A., Słaby T. (2003): Statystyka z pakietem komputerowym STATISTICA PL. Teoria i zastosowania. Beck Warszawa, 63-88

6. Matuszak M. (2005): Doradztwo rolnicze po zmianach - wybrane aspekty. Zagadnie-nia Doradztwa Rolniczego nr 4

7. Pabich A. (2005): Stan zatrudnienia w jednostkach doradztwa rolniczego w 2005 roku. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 3/2005, 87-93

8. Parzonko A.J. (2000): Doradztwo rolnicze czynnikiem stymulującym rozwój rolni-czych grup producenckich [w:] Rola doradztwa rolniczego w rozwoju przedsiębior-czości zespołowej rolników, SGGW, Warszawa, 139-145

9. Snarska A. (2007): Statystyka, ekonometria, prognozowanie – ćwiczenia z Excelem. Placet, Warszawa, 42-57

10. Wawrzyniak B. (2002): Pragmatyka służbowa doradcy terenowego. Zagadnienia Do-radztwa Rolniczego, nr 1/2002, 5-13

BARBARA KIEŁBASAMAREK KRYSZTOFORSKI

POtrZEBy DOrADCZE rOLnikÓw w OPinii PrACOwnikÓw wOjEwÓDZkiCh OśrODkÓw DOrADZtwA rOLniCZEGO

Słowa kluczowe: Doradztwo rolnicze, działalność doradcza, szkolenia doradców rolni-czych, potrzeby doradcze, badania ankietowe.


STRESZCZENIE

Praca przedstawia wyniki badań empirycznych prowadzonych w 2008 roku wśród do-radców rolnych czterech województw (lubelskie, mazowieckie, świętokrzyskie, łódzkie) uczestniczących w szkoleniach organizowanych przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu. Badania pozwoliły na uzyskanie 188 poprawnie wy-pełnionych ankiet i dotyczyły identyfikacji i ewaluacji dwóch wybranych zadań: oświato-wych oraz doradczych. Uzyskane wyniki pokazują, iż obecnie rolnicy poszukują takich form szkoleń i takich porad, które okażą się pomocne w spełnieniu nowych wymogów, a także pomogą w praktycznym rozwiązaniu danego problemu (learning by doing, active learning).

BARBARA KIEŁBASAMAREK KRYSZTOFORSKI

thE fArMErS ADviSOry nEEDS in OPiniOn Of wOrkErS Of vOivODShiP AGri-CULtUrAL ADviSOry CEntErS .

Key words: Agricultural advisory; advisory activity; trainings of agricultural advisors; ad-visory needs; inquiry research

SUMMARY

The work presents the results of empirical research conducted in 2008 among the agri-cultural advisors of four Polish provinces (Lubelskie Province, Mazowieckie Province, Swietokrzyskie Province, Lodzkie Province) participating in training courses organized by the Agricultural Advisory Center in Brwinów Branch Office in Radom. The research ended up in obtaining 188 correct questionnaires. Research aimed at the identification and evaluation of two selected forms of training and extension. The results show that far-mers seek out such information and such advice, which will be helpful in meeting the new requirements, give some procedures for their completion, and also will identify sources of financial support. Also they would prefer those forms that will be helpful in practical solving of the problem (learning by doing, active learning).




PIOTR MOSKAŁA, PAWEŁ RADOMSKI Instytut Zootechniki - Państwowy Instytut Badawczy

UPOWSZECHNIANIE WYNIKÓW BADAŃ NAUKOWYCH W ROL-NICTWIE (NA PRZYKŁADZIE INSTYTUTU ZOOTECHNIKI – PIB

I JEGO WSPÓŁPRACY Z JEDNOSTKAMI DORADZTWA ROLNICZEGO)

1. Wstęp

Współczesny świat stawia przed nauką nowe wyzwania. Skuteczne upo-wszechnianie wyników badań naukowych jest możliwe tylko poprzez współpra-cę z praktyką. Takie działanie wymaga jednak ścisłej synchronizacji i kooperacji. W planowanych działaniach na rzecz upowszechniania wyników badań nauko-wych, szczególny nacisk powinien zostać skoncentrowany na maksymalnym wy-korzystaniu potencjału istniejącego w tzw. trójkącie wiedzy „edukacja - badania naukowe - innowacje”.

Wprowadzanie na rynek nowych wyrobów usług i technologii to efekt współpra-cy świata edukacji, nauki i praktyki. Niestety w Polsce pozostaje w tej kwestii jeszcze dużo do zrobienia. Polska nauka – według E. Chyłka [2006] – pracująca na rzecz rolnictwa, rynków rolnych i wsi stojąc przed kolejnymi wyzwaniami, w dalszym cią-gu działa w warunkach rozproszenia organizacyjnego i stopniowego zmniejszania skali finansowania badań zarówno z budżetu państwa, jak i źródeł pozabudżeto-wych. Ten stan będzie wymuszał poszukiwanie najkorzystniejszych, możliwych do zastosowania rozwiązań, w tym do podejmowanych przez środowisko nauki i do-radców ściślejszej współpracy i działań na rzecz odbiorców wyników ich pracy.

2. Krótka charakterystyka Instytutu Zootechniki – PIB i jednostek do-radztwa rolniczego

W działalności zaplecza naukowo-badawczego dla sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich E. Chyłek [2009a] wyodrębnia jednostki, których zakres dzia-

Upowszechnianie wyników badań naukowych w rolnictwie ... 55

łalności statutowej obejmuje następujące obszary badań związanych z tematyką:■ roślinną,■ zwierzęcą, w tym rybną,■ inżynierii rolno-środowiskowej,■ ekonomiki rolnictwa,■ przetwórstwa rolno-spożywczego,■ społeczną wsi i rolnictwa.Zgodnie z ustawą z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych

jednostkami badawczo-rozwojowymi są państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finan-sowym, tworzone w celu prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych, których wyniki powinny znaleźć zastosowanie w określonych dziedzinach gospo-darki narodowej i życia społecznego [Dz. U. z 2001 nr 33, poz. 388 z późn. zm.]1.

Instytut Zootechniki działający w obszarze tematyki produkcji zwierzęcej, jako jeden z najważniejszych polskich instytutów od 2006 roku posiada status Państwowego Instytutu Badawczego. Od początku istnienia (został powołany do życia 1 czerwca 1950 roku) działalność Instytutu determinowana była koniecz-nością wychodzenia naprzeciw bieżącym, a także przyszłym potrzebom polskiej hodowli. W tym celu prowadzone są na szeroką skalę prace badawczo-rozwojowe w zakresie nauk zootechnicznych i pokrewnych, sklasyfikowanych jako prace ba-dawczo-rozwojowe w dziedzinie nauk leśnych, rolniczych i weterynaryjnych oraz w dziedzinie nauk biologicznych i środowiska naturalnego.

Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie wraz z oddziałami w Krakowie, Poznaniu i Radomiu zostało przekształcone z Krajowego Centrum Do-radztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich mocą ustawy z dnia 22 paździer-nika 2004 „o jednostkach doradztwa rolniczego” i w obecnej formie rozpoczęło swo-ją działalność od początku stycznia 2005 roku. CDR obejmuje swoim zasięgiem cały kraj. Zadania uwzględnione w ustawie mają na celu przede wszystkim podnoszenie konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, a także wspieranie zrównoważo-nego rozwoju obszarów wiejskich poprzez [Dz. Ustaw nr 251, poz. 2507]:

■ przygotowywanie i wprowadzanie jednolitych sposobów działania ośrod-ków doradztwa rolniczego w zakresie realizowanych przez nie zadań,

■ przygotowywanie i przekazywanie ośrodkom doradztwa materiałów infor-macyjnych i szkoleniowych,

1 Wg E. Chyłka [Chyłek 2009] w Polsce badaniami naukowymi na rzecz rolnictwa i rynków rolnych i rozwoju wsi zajmują się:

jednostki badawczo-rozwojowe (jbr) w liczbie 16, nad którymi nadzór sprawuje Minister Rol-nictwa i Rozwoju Wsi;szkoły wyższe (w ramach 47 wydziałów) nadzorowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego;placówki naukowe w liczbie 9 podległe Polskiej Akademii Nauk oraz w części jednostki podległe innym resortom, w tym Ministrowi Gospodarki, Ministrowi Zdrowia czy Ministrowi Środowiska. [E. K. Chyłek 2006]

56 Piotr Moskała, Paweł Radomski

■ opracowywanie analiz i prognoz w zakresie rozwoju doradztwa rolniczego,■ prowadzenie szkoleń dla pracowników ośrodków doradztwa, ■ prowadzenie doskonalenia nauczycieli szkół rolniczych w zakresie zrówno-

ważonego rozwoju obszarów wiejskich, ■ tworzenie i prowadzenie centralnego systemu informacji i baz danych na

potrzeby doradztwa rolniczego,■ organizowanie szkoleń, pokazów, seminariów i konferencji oraz innych

przedsięwzięć w zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz rol-nictwa ekologicznego,

■ koordynowanie zadań w zakresie rolnictwa ekologicznego wykonywanych przez ośrodki doradztwa,

■ upowszechnianie wyników badań naukowych w praktyce rolniczej. Warunkiem realizacji tych zadań jest nawiązanie relacji i ścisła współpraca

z ośrodkami doradztwa rolniczego, placówkami naukowo-badawczymi, oraz in-nymi organizacjami pracującymi na rzecz rozwoju wsi i rolnictwa, a ponadto in-stytucjami administracji rządowej i samorządowej oraz organizacjami rolników. Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego (WODR), których struktury orga-nizacyjne zlokalizowane są na terenie poszczególnych województw, zostały utwo-rzone mocą wspomnianej wcześniej ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego z wcześniejszych Ośrodków Doradztwa Rolniczego. W WODR są zatrudnieni między innymi doradcy rolniczy i specjaliści w zawodach rolniczych, którzy obok działalności doradczej, informacyjnej i kształceniowej zajmują się też doświadczal-nictwem (głównie polowym), wdrażaniem nowości i upowszechnianiem innowacji rolniczych. Dla sprawnej realizacji swych zadań wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego współpracują z instytutami i uczelniami rolniczymi, izbami rolniczymi, samorządami terytorialnymi oraz organizacjami i związkami rolników.

3. Misja Instytutu Zootechniki – PIBOd początku swojego istnienia Instytut Zootechniki wyznaczył sobie jako

główny cel - działanie na rzecz praktyki rolniczej. Formowanie profilu takiej działalności zapoczątkowano już w 1951 roku [S. Płonka 2000]. Aktualnie Insty-tut Zootechniki posiadający status Państwowego Instytutu Badawczego prowa-dzi działalność naukowo-badawczą realizowaną w sześciu działach naukowych, Centralnym Laboratorium i Krajowym Laboratorium Pasz, a także w jedenastu placówkach doświadczalnych zlokalizowanych na terenie całego kraju. Właśnie w zakładach doświadczalnych pracownicy naukowi mogą sprawdzać słuszność swoich założeń badawczych, a ich pozytywne zweryfikowane efekty przygotowy-wać do wdrożeń.. Wzrost zainteresowania wynikami badań i ich transferem do praktyki rolniczej wpłynęły na podjęcie decyzji o utworzeniu w Instytucie działu zajmującego się komercjalizacją badań i współpracą z praktyką.


Obecnie pojawiają się i to praktycznie ze wszystkich kierunków, w tym zwłasz-cza nauki, doradztwa i praktyki tendencje do zacieśniania współpracy jednostek naukowo-badawczych z ośrodkami doradztwa rolniczego. Rośnie świadomość co do konieczności takiego współdziałania i wykorzystania wszystkich możliwych modeli upowszechniania wiedzy i postępu w rolnictwie, w tym podażowo-popy-towego, podażowego i popytowego [A. Wiatrak 2009]. Zdaniem Bogumiły Ka-płon [2006] powinno to odbywać się według następującego schematu: naukowiec kreuje wiedzę, doradca przekazuje ją rolnikowi, a następnie rolnik wykorzystuje ją w praktyce:

naukowiec doradca rolny rolnik Jednym z ważnych instrumentów wsparcia transferu wyników badań nauko-

wych do praktyki powinny być środki na działalność wspomagającą badania (DWB) [E. Chyłek, 2005]. Jednak obecna sytuacja finansowa nie wpływa korzyst-nie na wzajemne relacje. Wciąż nie wystarczające są nakłady na naukę oraz do-radztwo rolnicze. Powyższe działania, aby przynieść wymierne efekty każdej ze stron, w tym także odbiorcom wyników badań naukowych, wymuszają partycy-powanie w kosztach procesu:

badania przystosowanie wyników do praktyki transfer wyników badań.

4. Współpraca Instytutu Zootechniki PIB z jednostkami doradztwa rolniczego2

Dotychczasowa współpraca Instytutu Zootechniki PIB z wojewódzkimi ośrodkami doradztwa rolniczego polega głównie na przekazywaniu im wyników oceny wartości hodowlanej zwierząt, a także potwierdzaniu zgodności pocho-dzenia zwierząt (por. rysunek 1). Ponadto Instytut udostępnia zainteresowanym pracownikom WODR oferty zadań wdrożeniowych i upowszechnieniowych wraz z właściwymi instrukcjami. Należy tu dodać, że Instytut dąży do systematycznego wzrostu nakładów tych ze swoich wydawnictw, którymi zainteresowani są doradcy rolniczy a ponadto planuje je udostępniać na stronie internetowej. Ponieważ za-kłady doświadczalne Instytutu Zootechniki PIB dysponują znakomitą bazą szko-leniowo-doświadczalną, prowadzi się w nich doskonalenie zawodowe doradców rolniczych, przy maksymalnym wykorzystaniu posiadanego potencjału technolo-2 Treść tego rozdziału została przygotowana w oparciu wnioski z seminarium „Współpraca Instytu-

tu Zootechniki PIB z Ośrodkami Doradztwa Rolniczego”, jakie odbyło się w dniach 21 i 22 stycz-nia 2009 roku w Instytucie Zootechniki – PIB w Balicach. Przedmiotowe seminarium - w którym wzięli udział przedstawiciele Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Centrum Doradztwa Rol-niczego, dyrektorzy Ośrodków Doradztwa Rolniczego, prezesi i dyrektorzy zakładów doświad-czalnych IZ PIB oraz pracownicy naukowi Instytutu - zorganizowane zostało przez Departament Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Instytut Zoo-techniki PIB.


gicznego i praktycznej wiedzy zatrudnionych pracowników. Należy dodać, że pra-cownicy naukowi tych zakładów, oprócz działalności dydaktycznej i badawczej, popularyzują wyniki swoich badań zarówno w formie opracowań naukowych, jak i materiałów na konferencje krajowe i międzynarodowe, w których na ogół biorą też udział przedstawiciele doradztwa rolniczego i praktyki rolniczej.

Rysunek 1Liczba opracowanych instrukcji wdrożeniowych i broszur upowszechnionych

przez instytut Zootechniki - PiB w latach 2006-2008

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Zootechniki – PIB.

Rysunek 2Sympozja, seminaria i konferencje skierowane do praktyki przez

instytut Zootechniki –PiB w latach 2006-2008

Źródło: Opracowane własne na podstawie danych Instytutu Zootechniki – PIB.

Dane prezentowane na rysunku 2 – dotyczące sympozjów, seminariów i kon-ferencji skierowanych do praktyki – wskazują, iż we wszystkich wymienionych formach kontaktów środowiska nauki z doradcami rolniczymi i praktyką rolni-czą występuje wyraźna stagnacja. W opinii przedstawicieli Instytutu Zootechni-ki – PIB zwiększenie aktywności współpracy z doradztwem rolniczym i praktyką wymaga podjęcia przez tę placówkę właściwych działań organizacyjnych. Mogłyby się one wyrażać w utworzeniu w niej specjalnych komórek organizacyjnych lub wytypowaniu osób do koordynacji przepływu informacji miedzy Instytutem, jed-nostkami doradztwa rolniczego i finalnymi odbiorcami wyników badań. Ponadto w celu zapewnienia efektywnego obustronnego działania wydaje się koniecznym zdefiniowanie modelu gospodarstwa do którego „dociera” doradztwo rolnicze


oraz stworzenie bazy gospodarstw referencyjnych. Zasadnym może być też podej-mowanie wspólnych z wojewódzkimi ośrodkami doradztwa rolniczego działań na rzecz pozyskiwania środków unijnych, co pozwoliłoby sprawniej pokonywać bariery ekonomiczno-finansowe blokujące rozwój tych organizacji. Instytut, któ-ry już nabył doświadczenia w realizacji tego typu przedsięwzięć, zdaniem jego przedstawicieli, może być dobrym partnerem do takiej współpracy.

4. PodsumowanieObecnie polscy rolnicy zaczynają coraz bardziej doceniać wyniki badań na-

ukowych, które można zastosować bezpośrednio w praktyce, co w efekcie przeło-ży się pozytywnie na lepszy efekt ekonomiczny ich działalności rolniczej. Insty-tut bazując na swoim 60-letnim doświadczeniu stara się sprostać oczekiwaniom współczesnego rolnictwa. Znaczącą rolę odgrywają w tym działania związane z upowszechnianiem wyników badań naukowych. Jednakże ze względu na ogra-niczone możliwości finansowe skala tych działań jest niższa niż oczekiwania śro-dowiska rolniczego. By temu zaradzić jbr, w tym także Instytut Zootechniki apli-kują o środki, pochodzące z funduszy Unii Europejskiej, skierowane na tego typu przedsięwzięcia. Te działania pozwalają na realizację bardziej aktywnej współpra-cy z państwowymi rolniczymi organizacjami doradczymi.

Przedstawione podejmowane i planowane działania są próbą wskazania płasz-czyzn współpracy Instytutu Zootechniki PIB z jednostkami doradztwa rolniczego dla sprawniejszego upowszechniania wyników badań naukowych w wśród pol-skich rolników.

LITERATURA

1. Chyłek E.K. (2005): Ekonomiczne uwarunkowania działalności wspomagającej bada-nia w jednostkach badawczo-rozwojowych Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Stowa-rzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, tom VII, zeszyt 4, ss. 56-62.

2. Chyłek E.K. (2006): Nauka i innowacje w rozwoju sektora rolno-spożywczego. Prze-mysł Spożywczy. Warszawa, 1, ss. 6-10.

3. Chyłek E.K. (2009): Stanowisko Rządu Rzeczpospolitej Polskiej do dokumentu „To-wards a coherent strategy for a European Agricultural Research Agenda”, ss. 11.

4. Chyłek E. K. (2009a): Gospodarka nieruchomościami oraz ocena funkcjonowania i program restrukturyzacji jednostek badawczo-rozwojowych podległych Ministrowi Rolnictwa Rozwoju Wsi – opracowanie dla Sejmowej Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi, ss 42.

5. Kapłon B. (2006): Katalog innowacji zootechnicznych, Instytut Zootechniki, Kraków6. Płonka S. (2000): Instytut Zootechniki 1950-2000, Wydawnictwo Instytutu Zootech-

niki, Kraków.


7. Wiatrak A. (2009) „Wyniki badań jako produkt rynkowy” w: Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich. Pod redakcją A. Harasima Puławy 2009

8. Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej Instytutu Zootechniki za 2005, Kra-ków 2006.

9. Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej Instytutu Zootechniki za 2006, Kra-ków 2007.

10. Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej Instytutu Zootechniki za 2007,Kra-ków 2008.

11. Ustawa z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (Dz.U z 2001 r., Nr 33, poz. 388).

12. Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego (Dz. U. z 2004 r., Nr 251, poz. 2507).

PIOTR MOSKAŁA, PAWEŁ RADOMSKI

UPOwSZEChniAniE wynikÓw BADAŃ nAUkOwyCh w rOLniCtwiE (nA PrZy-kŁADZiE inStytUtU ZOOtEChniki – PiB i jEGO wSPÓŁPrACy Z jEDnOStkAMi DOrADZtwA rOLniCZEGO)

Słowa kluczowe: nauka, doradztwo, zaplecze naukowo-badawcze, ośrodki doradztwa, upowszechnianie, innowacje, rozwój gospodarczy, rolnictwo.

STRESZCZENIE

Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie różnych płaszczyzn współ-pracy Instytutu Zootechniki PIB z jednostkami doradztwa rolniczego podejmowanej dla sprawniejszego upowszechniania wyników badań naukowych wśród polskich rolników. Działania te są wielokierunkowe i przejawiają się we wspieraniu rozwoju kompetencji za-wodowych doradców i specjalistów WODR (poprzez oferowanie różnych form kształce-nia: kursów, seminariów, konferencji itp. oraz materiałów do samokształcenia – publikacji), wzbogacaniu ich instrumentarium pracy o potrzebne instrukcje wdrożeniowe i upowszech-nieniowe, a nawet - proponowaniu pomocy w pozyskiwaniu środków unijnych.

PIOTR MOSKAŁA, PAWEŁ RADOMSKI

DiSSEMinAtiOn Of rESULtS Of thE rESEArCh invEStiGAtiOnS in AGriCULtUrE On thE ExAMPLE Of thE nAtiOnAL rESEArCh inStitUtE Of AniMAL PrODUC-tiOn AnD itS COLLABOrAtiOn with AGriCULtUrE ADviSOry UnitS)

Keywords: science, advising, scientific and research infrastructure, advisory units, dissemi-nation, innovations, economical development, agriculture.

SUMMARY

The essential objective of the present article is showing of different cooperation areas between the National Research Institute of Animal Production and its collaboration with


agriculture advisory units undertaken for more efficient dissemination of investigation results among polish farmers. These actions are multidirectional and manifest itself in supporting of competence development of professional advisers and experts of WODR (regional units of advising in agriculture) (through different kinds of formation proposed: courses, seminars, conferences, etc.), as well as support materials for self-education and publication, as well as enriching their workbox in necessary implementation and dissemi-nation instructions, and even in proposing of aid in gaining over European funds.




MAGDALENA IWAŃSKA Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

ROLA ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

1. WstępOrganizacje pozarządowe, nazywane równie często „trzecim sektorem” albo

NGO, na stałe weszły do krajobrazu polskiej rzeczywistości społecznej po prze-mianach lat 90. Stanowią istotny element dynamiki w różnych sferach życia spo-łecznego i wydaje się, że ich rola będzie systematycznie wzrastać.

Artykuł ma na celu przedstawienie podstawowych faktów na temat działania organizacji pozarządowych na obszarach wiejskich oraz wskazanie, jak ważną rolę owe organizacje odgrywają w aktywizowaniu społeczności lokalnych na wsi i jak przyczyniają się do rozwoju obszarów wiejskich. Głównym źródłem danych, które są podstawą opracowania, są badania przeprowadzone przez Stowarzysze-nie Klon/Jawor pt. „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2006”.

2. Definicyjne i prawne usytuowanie organizacji pozarządowych

Wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie pojawiła się prawna definicja organizacji pozarządowej. Przed jej wejściem w życie pojęcie organizacji pozarządowej było zdefiniowane jedynie w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji za-wodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, wyłącznie na potrzeby tej ustawy. Definicja ta była niestety niepełna, nie obejmowała między innymi fundacji [Skiba 2007].

Zgodnie z artykułem 3, ustęp 2 Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie [Ustawa 2003], organizacjami pozarządowymi są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie prze-pisów ustaw, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumie-niu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym fundacje i stowarzyszenia.

63Rola organizacji pozarządowych w rozwoju obszarów wiejskich

Nie zostały uznane za organizacje pozarządowe osoby prawne i jednostki or-ganizacyjne kościelne oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego. Mogą one jednak prowadzić działalność pożytku publicznego i są objęte ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Nie są organizacjami pozarządowymi podmioty tworzone i działające w celu osiągnięcia zysku. Dlatego też o organizacjach pozarządowych mówi się jako o or-ganizacjach non-profit, czy też organizacjach not-for-profit. Tak więc do „trzecie-go sektora” nie zalicza się podmiotów działających na zasadach komercyjnych, których celem jest prowadzenie działalności gospodarczej [Skiba 2007].

Wokół organizacji trzeciego sektora, organizacji pozarządowych czy po pro-stu organizacji społecznych panuje pewne „zamieszanie terminologiczne”. Są one różnie nazywane w różnych kontekstach społeczno-politycznych i teoretycznych, a koncepcje, które współcześnie traktują o organizacjach pozarządowych, zwra-cają uwagę na różne aspekty, w zależności od spojrzenia naukowego, z którego się wywodzą. Zainteresowanie trzecim sektorem wykazują badacze z zakresu socjo-logii, nauk ekonomicznych, politycznych czy nauk o zarządzaniu.

Często też te różne, przytoczone określenia stosuje się zamiennie. Dodatko-wym powodem tego terminologicznego zamieszania jest to, że istnieją różne kul-turowo-historyczne typy organizacji pozarządowych, co wynika z modelu pań-stwa, jego struktury politycznej i prawa, które ustala zakres swobody dla struktur niepaństwowych i wzajemne relacje między nimi. W samej Unii Europejskiej można wyróżnić co najmniej trzy modele organizacji pozarządowych:

• kontynentalnyztradycjąsilnejpozycjipaństwa,• anglosaski,odwołującysiędoprawaprecedensowegoifilantropii,• środkowoeuropejski, z historyczną tradycją dobroczynności, zastojem

w poprzednim okresie i dynamicznym rozwojem w okresie transformacji [Koźlicka 2003].

Na potrzeby artykułu, spośród istniejących definicji organizacji pozarządo-wych, przytoczono tę zaproponowaną przez Glińskiego, który pisze, że tworzące trzeci sektor organizacje pozarządowe najogólniej zdefiniować można jako spe-cyficzne, współczesne formy samoorganizacji społecznej, struktury integrujące grupy obywateli, charakteryzujące się względnie dojrzałą tożsamością społeczną, określonym stopniem zorganizowania, prywatnym charakterem inicjatywy, do-browolnością uczestnictwa, niezależnością i niekomercyjnością, a także – na ogół – znacznym udziałem wolontariatu i istotną rolą w kształtowaniu postaw ludz-kich (zarówno osób uczestniczących w organizacjach, jak i mających jakikolwiek z nimi kontakt) [Gliński 2004].

Przytoczona definicja wskazuje jednocześnie na najważniejsze cechy, jakimi charakteryzują się tego typu organizacje. To zestaw modelowych cech organiza-cji pozarządowej. W rzeczywistości społecznej, zróżnicowanej historycznie i kul-

Magdalena Iwańska64

turowo, można znaleźć wiele rozmaitych typów tych organizacji, różniących się układem modelowych cech. Niektóre różnice wynikają także z zasięgu działania organizacji: faktu, czy działa ona w przestrzeni lokalnej, w skali państwa czy skali międzynarodowej [Halamska 2008].

3. Podstawowe dane charakteryzujące organizacje pozarządowe dzia-łające na obszarach wiejskich w Polsce

W Polsce, podzielonej na 16 województw, aż 1587 gmin to gminy wiejskie (po-zostałe to 584 gminy miejsko-wiejskie i 307 gminy miejskie). Na obszarach wiej-skich zamieszkuje blisko 14,9 miliona osób, czyli około 38% populacji Polaków1.

Zgodnie z danymi statystycznymi REGON za II kwartał 2007 roku, na trzeci sektor na obszarach wiejskich składa się ok. 31,5 tys. oficjalnie zarejestrowanych organizacji, w tym:

• prawie26tys.stowarzyszeń(wtym15tys.ochotniczychstrażypożarnych),niespełna 700 fundacji,• 900tzw.innychorganizacjispołecznych,• ok.1,3tys.jednostekzwiązkówzawodowych,• prawie3tysiąceorganizacjisamorząduzawodowegoigospodarczego,• ponad4tysiącespółdzielni,• niemal8tysięcy jednostekorganizacyjnychKościołakatolickiegooraz in-

nych Kościołów [Herbst 2008].Aby usprawnić proces charakterystyki wiejskich organizacji pozarządowych,

w artykule za takie będzie przyjmować się zarejestrowane stowarzyszenia i fun-dacje. Odnosząc te wskaźniki do obszarów wiejskich, rozumianych jako gminy wiejskie oraz wiejskie części gmin miejsko-wiejskich, na tych obszarach zlokali-zowanych jest prawie 19%, czyli 11700 wszystkich zarejestrowanych w Polsce or-ganizacji pozarządowych. Warto też uwzględnić w analizie organizacji wiejskich fakt, że aż 12% omawianych organizacji, czyli 6742, ma siedziby w miejskich czę-ściach gmin miejsko-wiejskich [Kamiński 2008]. Powyższy wynik oznacza, że na wsi zlokalizowany jest tylko jeden na pięć oficjalnie zarejestrowanych podmiotów tego typu. Zależność pomiędzy poziomem urbanizacji a gęstością sieci organiza-cji pozarządowych ma charakter liniowy (rysunek 1).

1 Dane na dzień 31.12.2007, Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny.


Rysunek 1Liczba organizacji pozarządowych w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców

Źródło: [Herbst 2008].

Z badań ogólnopolskich wynika, że istnieje poważne zróżnicowanie regional-ne pod względem funkcjonujących oraz tworzonych stowarzyszeń i fundacji. Naj-bardziej adekwatny obraz aktywności w tej sferze odwzorowuje podanie liczby organizacji przypadających na 10 tys. mieszkańców (Rysunek 2).

Rysunek 2Liczba stowarzyszeń i fundacji w województwach w przeliczeniu na 10 tys.

mieszkańców (z wyłączeniem gmin miejskich)

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań prowadzonych przez Stowarzysze-nie Klon/Jawor w 2006 roku


Najwięcej stowarzyszeń i fundacji znajduje się na obszarach wiejskich na zie-miach zachodnich i północnych. Statystycznie ujmując, dominują województwa lubuskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, pomorskie i dolnośląskie.

Z badań prowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor wynika, że wiejskie stowarzyszenia i fundacje są statystycznie młodsze niż te, które mają swoje sie-dziby w miastach – połowa z nich ma nie więcej niż pięć lat (w porównaniu do dziewięciu lat organizacji „miejskich”). Aż 43,5% wszystkich organizacji pozarzą-dowych działających na obszarach wiejskich powstało w latach 1999-2005.

Szczególną cechą organizacji społecznych jest wielopłaszczyznowy, komplek-sowy charakter działań, które razem mają posłużyć się pewnemu celowi. W prze-prowadzonym przez Stowarzyszenie Klon/Jawor badaniu poproszono organiza-cje o wskazanie wszystkich pól działań, które należą do podstawowych obszarów ich działalności. Poproszono je także o wskazanie tego z wymienionych obsza-rów, który jest najważniejszym polem ich działań [Herbst 2008]. Poniższa tabela przedstawia strukturę odpowiedzi wśród organizacji pozarządowych działających na obszarach wiejskich.

Tabela 1Pola działań organizacji pozarządowych z obszarów wiejskich (w%)

Pola działań organizacji Podstawowe pola działań

Najważniejsze pole działań

Kultura i sztukaSport, turystyka, rekreacja, hobbyEdukacja i wychowanieBadania naukoweOchrona zdrowiaUsługi socjalne, pomoc społecznaRynek pracy, aktywizacja zawodowaOchrona środowiskaRozwój lokalnyPrawo, prawa człowieka, działalność politycznaWsparcie dla instytucji, NGO, inicjatyw obywatelskichDziałalność międzynarodowaReligiaSprawy zawodowe, pracownicze, branżowePozostała działalność

19,466,731,61,5

10,215,35,9

10,223,41,25,02,72,60,74,5

8,8

57,16,80,41,87,91,32,6

10,30,00,40,00,40,41,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Stowarzyszenia Klon/Jawor Dane nie sumują się, ponieważ istniała możliwość wskazania kilku pól działań organizacji.Wiejskie organizacje pozarządowe najczęściej angażują się w działania zwią-

zane ze wspieraniem sportu, turystyki i rekreacji a także promują i biorą czynny udział w rozwoju lokalnym obszaru, który obejmują swoją działalnością.

Obok informacji o sferach działań organizacji, innym istotnym zasobem z punktu widzenia oceny znaczenia sektora pozarządowego na obszarach wiej-


skich jest wiedza o skali i zasięgu działań organizacji. Według przeprowadzonych badań organizacje pozarządowe na wsi działają na mniejszą skalę niż te zlokali-zowane w miastach, co można rozpatrywać zarówno jako pochodną ich ograni-czonego potencjału, ograniczonego popytu na ich usługi, jak i konsekwencję ich szczególnej perspektywy – orientacji przede wszystkim na najbliższe otoczenie. Zdecydowanie najczęściej koncentrują się wyłącznie na działaniach w skali lokal-nej (powiatu/gminy lub niższym) – deklarują to dwie na trzy organizacje (68%). Niespełna 30% wiejskich organizacji pozarządowych deklaruje także działalność w skali regionalnej, a 15% w skali ogólnopolskiej. Tylko 4% stwierdza, że prowa-dzi działania na poziomie międzynarodowym [Herbst 2008].

Z badań prowadzonych przez Stowarzyszenie wynika, że dziewięć na dziesięć (92%) organizacji pozarządowych z terenów wiejskich działa na rzecz osób indy-widualnych, zaś co czwarta (25%), także na rzecz instytucji.

Bardzo ważnym aspektem opisu specyfiki organizacji pozarządowych działa-jących na terenach wiejskich jest analiza sieci instytucji, z którymi wchodzą w re-lacje. To, z jakimi podmiotami organizacje współpracują, z jakimi zaś kontaktują się rzadko, mówi wiele o sposobie ich działania, ich możliwościach, a także – po-tencjalnie – o wartościach, którym hołdują oraz o ich miejscu w lokalnej społecz-ności. Organizacje te działają przede wszystkim w skali lokalnej, nic więc dziw-nego, że opierają się przy tym przede wszystkim na lokalnych partnerach. Prawie 85% z nich wymienia „lokalną społeczność” wśród instytucji/partnerów, z który-mi utrzymują regularny kontakt, a niemal 50% zalicza ją do najistotniejszych dla siebie partnerów. Do najistotniejszych partnerów organizacji pozarządowych na wsi należy także samorząd lokalny. Stale kontaktuje się z nim osiem na dziesięć organizacji z terenów wiejskich, a trzy na cztery traktują władze lokalne jako jed-nego z najistotniejszych partnerów. Do szczególnie częstych partnerów wiejskich stowarzyszeń i fundacji należą także rozmaite instytucje użyteczności publicznej, takie jak szkoły, muzea, placówki ochrony zdrowia itp. [Herbst 2008].

4. Wpływ organizacji pozarządowych na rozwój obszarów wiejskich

Mimo powszechnego ubolewania socjologów nad małą aktywnością obywa-telską Polaków, wyrażającą się m.in. niską frekwencją wyborczą oraz małą liczbą ludzi działających w fundacjach i stowarzyszeniach, można zaobserwować oznaki pozytywnych zmian. Wzrastająca w ostatnich latach liczba organizacji pozarzą-dowych oraz stopniowy wzrost liczby osób deklarujących, że działa w struktu-rach trzeciego sektora, wskazuje, że wraz ze wzrostem zamożności i zadowolenia z życia Polaków rośnie również znaczenie organizacji pozarządowych w naszym kraju. Ulegają zmianie również one same: profesjonalizują się, aktywizują i otwie-rają na nowe pola działań. Analizując różne aspekty działania trzeciego sektora,


trzeba mieć na uwadze fakt, że nieformalna aktywność i zaangażowanie w życie wspólnoty ma bogatszą tradycję na wsi niż w mieście, mniejszą natomiast dzia-łania w ramach sformalizowanych struktur. Tak naprawdę więc mieszkańcy wsi dopiero uczą się działania w ramach organizacji pozarządowych. Można jednak zaobserwować, że liczba wiejskich organizacji wzrasta, choć wolniej niż w mia-stach, a tym samym podnosi się ich znaczenie [Śpiewak 2008].

Procesy wzrostu znaczenia organizacji pozarządowych w rozwoju lokalnym doskonale widać analizując ich zaangażowanie w ogólnopolskie programy finan-sowane z budżetu Unii Europejskiej. Do takich projektów zalicza się Pilotażowy Program Leader+, który był realizowany w Polsce jako Działanie 2.7 Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościo-wego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” a który, ciesząc się ogromnym zainteresowaniem społeczności wiejskich, jest w okresie 2007-2013 kontynuowa-ny w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) jako Oś 4.

Pilotażowy Program Leader+ (PPL+) był w Polsce wdrażany w ramach dwóch Schematów, od 2004 do końca 2008 roku. W ramach Schematu I, którego celem było tworzenie Lokalnych Grup Działania (LGD) i opracowanie lokalnych Zin-tegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich, maksymalna kwota dofi-nansowania wynosiła 150 tys. zł. Wnioski o taką pomoc mogły składać gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, związki międzygminne oraz osoby prawne: fundacje, stowarzyszenia, związki stowarzyszeń lub inne organizacje pozarządowe posiada-jące osobowość prawną. W ramach Schematu II PPL+ beneficjentami środków mogły być tylko Lokalne Grupy Działania funkcjonujące jako stowarzyszenia, fundacje lub związki stowarzyszeń, a maksymalna kwota wsparcia dla jednego partnerstwa wynosiła 750 tys. zł. Dodatkowym warunkiem, jaki musiała spełnić LGD ubiegająca się o wsparcie finansowe, było działanie na rzecz rozwoju obsza-rów wiejskich stanowiące statutowy cel nowopowstałej organizacji pozarządowej, będącej trójstronnym porozumieniem trzech sektorów: społecznego, publicznego i prywatnego.

W ramach Pilotażowego Programu Leader+ powstało w Polsce około 200 Lo-kalnych Grup Działania, które swoimi działaniami aktywizują społeczności lokal-ne i pobudzają je do intensywnego działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Projekty w ramach Schematu II były realizowane w 865 gminach, na obszarze 125,5 tys. km² i obejmowały prawie 7 mln ludności. Dzięki powstałym w ramach Schematu I Zintegrowanym Strategiom Rozwoju Obszarów Wiejskich, a wdraża-nych w ramach Schematu II, możliwe stało się realizowanie kompleksowych pro-jektów o charakterze wielosektorowym, uwzględniających w szczególności rozwój turystyki, ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych oraz popularyzację i rozwój produktów regionalnych. Działania LGD skupiały się przede wszystkim na wykorzystaniu zasobów natural-


nych i kulturowych, w tym potencjału obszarów należących do sieci Natura 2000 oraz poprawie jakości życia na obszarach wiejskich.

Lokalne Grupy Działania, funkcjonujące jako swoiste „hybrydowe” organi-zacje pozarządowe i skupiające przedstawicieli aktywnej społeczności lokalnej (bardzo często są to inne organizacje pozarządowe działające na rzecz lokalnej społeczności), przedstawicieli sektora administracji samorządowej oraz zaanga-żowanych społecznie przedstawicieli lokalnych przedsiębiorców, w swojej dzia-łalności stawiają sobie za cel szereg działań prowadzących do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.

Wg Futymskiego2 najczęstsze działania organizacji pozarządowych z obsza-rów wiejskich, prowadzące do rozwoju gospodarczego to:

• rozwójturystyki,wtymprzedewszystkimagroturystykiiekoturystyki;• aktywizacjagospodarczamieszkańców,określanateżjakopromocjaiwspar-

cie małej i średniej przedsiębiorczości;• upowszechnianieenergiiodnawialnejiuprawenergetycznych;• gospodarczewykorzystanieproduktówlokalnychitradycyjnych,najczęściej

w skojarzeniu z działaniami nastawionymi na rozwój turystyki;• upowszechnianieipromocjarolnictwaekologicznegoiprodukcjażywności

ekologicznej;• wypracowanielokalnejmarkipromującejregion.Działania, które podejmują organizacje pozarządowe na polu rozwoju spo-

łecznego obszarów wiejskich to przede wszystkim:• budowaniekapitałuspołecznego,integracjamieszkańcówipoprawakomu-

nikacji społecznej;• tworzenielepszychwarunkówdlaaktywnegoodpoczynku,rekreacjiiupra-

wiania sportu;• dbałośćozachowanielokalnegodziedzictwakulturowego,wzmacnianiepo-

czucia tożsamości mieszkańców i związku z miejscem zamieszkania;• edukacja,rozwójumiejętnościizainteresowańmieszkańców.

5. ZakończenieLiczba organizacji pozarządowych działających na obszarach wiejskich systema-

tycznie wzrasta. Dzięki coraz większym możliwościom finansowania działalności trzeciego sektora ze środków unijnych, organizacje te mają coraz większe szanse na realizowanie wszelkich przedsięwzięć zmierzających do poprawy warunków życia ludności na obszarach wiejskich i zrównoważonego rozwoju regionu. Tym samym wzrasta też rola, jaką odgrywają w aktywizowaniu społeczności lokalnej do działa-nia i podejmowania inicjatyw na rzecz rozwoju obszarów wiejskich.

2 A. Futymski: Zamierzenia Lokalnych Grup Działania, materiały opublikowane na stronie www.leaderplus.org.pl


LITERATURA

1. Futymski A. Zamierzenia Lokalnych Grup Działania. Materiały opublikowane na stro-nie internetowej www.leaderplus.org.pl

2. Gliński P., Lewenstein B., Siciński A. - red.(2004): Samoorganizacja społeczeństwa pol-skiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa, s.119.

3. Halamska M. (2008): Wiejskie organizacje pozarządowe. Wprowadzenie. [w:] Halam-ska M. (red.): Wiejskie organizacje pozarządowe. Wydawnictwo IRWiR PAN, Warsza-wa, s.18.

4. Herbst J. (2008): Inny trzeci sektor. Organizacje pozarządowe na terenach wiejskich [w:] Halamska M. (red.): Wiejskie organizacje pozarządowe. Wydawnictwo IRWiR PAN, Warszawa, s.36-39, 49, 60-61.

5. Kamiński R. (2008): Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy organizacji pozarządowych. Wydawnictwo IRWiR PAN, Warszawa, s.42.

6. Koźlicka R. (2003): Trzeci sektor w Unii Europejskiej: przewodnik dla organizacji po-zarządowych. Wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa. 7. Skiba R. (2006): Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa, 5-6.

8. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 roku (Dz. U. 2003 nr 96 poz. 873), www.sejm.gov.pl

MAGDALENA IWAŃSKA

rOLA OrGAniZACji POZArZĄDOwyCh w rOZwOjU OBSZArÓw wiEjSkiCh

Słowa kluczowe: organizacje pozarządowe, rozwój obszarów wiejskich, aktywizacja spo-łeczności lokalnych na wsi

STRESZCZENIE

Organizacje pozarządowe, inaczej nazywane trzecim sektorem, odgrywają coraz więk-szą rolę w życiu społecznym. Szczególnie ważne są te działania, które bezpośrednio pro-wadzą do aktywizacji społeczeństwa i rozwoju lokalnego. Właśnie takie cele stawiają so-bie organizacje pozarządowe działające na obszarach wiejskich. Ich rola jest tym większa, ponieważ działając lokalnie i mając lokalnych odbiorców, są związane bezpośrednio ze społecznością lokalną i najlepiej znają miejscowe potrzeby. Angażują się w działania zmie-rzające do zintensyfikowania rozwoju lokalnego, współpracują z lokalnymi liderami spo-łecznymi i doprowadzają do rozwoju kapitału społecznego wsi. Coraz większa dostępność źródeł finansowania działalności organizacji pozarządowych, zarówno tych krajowych jak i pochodzących z Unii Europejskiej, pozwala przypuszczać, że rola, jaką będą odgrywać w rozwoju obszarów wiejskich, będzie coraz większa.


MAGDALENA IWAŃSKA

thE rOLE Of thE nOn-GOvErnMEntAL OrGAniZAtiOnS (nGO’S) in thE DEvE-LOPMEnt Of rUrAL ArEAS.

Key words: non-governmental organizations (NGO’s), rural development, stimulation of social activeness on rural areas.

SUMMARY

Non-governmental organizations (NGO’s), so-called “third sector”, play bigger and bigger role in the social life. Activities leading to stimulation of social activeness and to the local development are particularly important. These are the goals of the non-govern-mental organizations acting on the rural areas. Their role is even bigger because while ac-ting locally and focusing on local recipients they are firmly bound to the local society and know the local needs perfectly. They are involved in activities aiming the intensification of the local development, they cooperate with local leaders, social workers resulting in the development of the social potential of particular village. The better access for EU finan-cing for the NGO’s activities allows to believe that the role they play in rural development will be even bigger.



FRANCISZEK KAPUSTA Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu1

SZKOŁA ROLNICZA W CZERNICHOWIE – 150 LAT W SŁUŻBIE POLSCE I JEJ WSI

1. Wprowadzenie

W Galicji Zachodniej podobnie zresztą jak na innych ziemiach polskich w XVIII wieku panował powszechny analfabetyzm. Było tak pomimo, że według ustawy z 1774 r. w każdej gminie miała być czynna trzyletnia szkoła zwana try-wialną. Nauczycielami w tych szkołach zazwyczaj byli organiści i zwolnieni do rezerwy podoficerowie armii austriackiej. Nauczanie odbywało się przez pierwsze dwa lata w języku polskim a trzeci rok w języku niemieckim. Nikt nie uczył rol-nictwa właścicieli ziemskich, czeladzi folwarcznej ani chłopów pańszczyźnianych. Po uwłaszczeniu chłopów (1848 r.) majątki ziemskie zaczęły odczuwać brak rąk do pracy. Zachodziła potrzeba zastąpienia ubywających zasobów pracy wydajniej-szymi pracownikami. Postulowano rozwój oświaty rolniczej. Było to tym bardziej ważne, że istniały już szkoły rolnicze na Węgrzech, Czechach i na Morawach oraz Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Dublanach k/Lwowa założona w 1856 r.

W ówczesnej Europie powstawały towarzystwa rolnicze, których działalność miała na celu podniesienie poziomu gospodarowania w majątkach ziemskich. Na terenie Galicji Zachodniej od 1845 r. działało Krakowskie Towarzystwo Gospodar-czo-Rolnicze utworzone przez właścicieli ziemskich i administratorów majątków. Statut stanowił, że „Zadaniem Towarzystwa jest obudzić naukę i pracę w rolniku. Środkami zaś, które by do osiągnięcia tego celu doprowadziły są: kształcenie się naukowo w szkołach rolniczych, które by zarówno w teorii jak i w praktyce uczniów usposabiały” [Rocznik c.k. 1851]. W pierwszym dziesięcioleciu swej działalności Towarzystwo organizowało szkolenia rolnicze na różnych poziomach.

1 Absolwent szkoły (1955 r.)

Szkoła Rolnicza w Czernichowie – 150 lat w służbie Polsce i jej wsi 73

2. Powstanie szkoły i jej działalność do 1922 r.W 1855 r., kiedy prezesem Krakowskiego Towarzystwa Gospodarczo-Rolnicze-

go został Michał Badeni, sprawa utworzenia szkoły stała się priorytetową. Przygo-towano projekt statutu przyszłej szkoły rolniczej, który został zatwierdzony przez władze austriackie w 1857 r. Na siedzibę szkoły wybrano folwark w Czernichowie, położony ok. 20 km na południowy zachód od Krakowa [Hyla, Jarosz 2000].

Organizatorem i pierwszym dyrektorem szkoły został w 1858 r. major Seweryn Korzeliński. W tym samym czasie zatrudniono Romana Gąsiorowskiego jako kie-rownika folwarku i nauczyciela rolnictwa oraz Ignacego Szmycińskiego na stano-wisko ogrodnika i nauczyciela. Te trzy osoby przygotowały folwark i otaczające go zabudowania do potrzeb szkolnych, a po otwarciu szkoły były w niej pierwszymi nauczycielami.

Szkoła została otwarta w 1860 r. Nazwa szkoły podkreślała jej niepaństwowy charakter i po polsku brzmiała „Zakład Praktyczny Rolniczy Towarzystwa Go-spodarczo-Rolniczego Krakowskiego w Czernichowie”, następnie zmieniona na „Szkoła Praktyczna Gospodarstwa Wiejskiego w Czernichowie”. Była to czterolet-nia męska szkoła rolnicza z programem podzielonym na dwuletnie kursy z wyod-rębnieniem zagadnień teoretycznych i praktycznych. Pierwszy rok szkolny rozpo-częło 19 uczniów, z których tylko 4 ukończyło szkołę.

Po pięciu latach istnienia szkoły zniesiono podział na dwa kursy i zaostrzono wymagania wobec kandydatów. Nauczanie teoretyczne zostało zrównane z na-uczaniem praktycznym, które przeważało w poprzednich latach. Zmienił się za-sadniczo zakres nauczania i zwiększyła się liczba przedmiotów.

W okresie pierwszych dwudziestu lat działalności szkoły przez jej mury prze-winęło się ok. 300 uczniów. Najwięcej pochodziło z Galicji (rejony: Rzeszowa, Krakowa, Bochni, Sanoka, Tarnowa, Wadowic, Lwowa i Stryja). Z Kongresówki najwięcej uczniów pochodziło z rejonu: Sandomierza, Miechowa, Kielc, Często-chowy, Radomia, Warszawy i Lublina. Pod względem pochodzenia społecznego przeważali synowie oficjalistów dworskich i ziemian. Uczyli się również synowie z rodzin kupieckich, inteligenckich, chłopskich i rzemieślniczych. Wobec braku szkół zawodowych w Galicji szkoła w Czernichowie cieszyła się dużym zaintere-sowaniem młodzieży z miasta [Hyla, Jarosz 2000].

Na początku lat siedemdziesiątych XIX w. szkoła była najuboższą w całej mo-narchii habsburskiej. Postęp zaznaczył się po 1874 r. dzięki wyższym subwencjom krajowym i rządowym oraz liczniejszym darom prywatnym.

Starania Towarzystwa o większe subwencje krajowe i rządowe doprowadziły do oddania szkoły pod administrację władz krajowych (24.09.1880 r.).

Nowy statut szkoły, który wszedł w życie w roku szkolnym 1882/1883, przed Krajową Średnią Szkołą Rolniczą w Czernichowie postawił cel „wykształcenia go-spodarzy wiejskich uzdolnionych do zarządu folwarkiem”. Nauka trwała 3 lata, a nauczanie teoretyczne zdecydowanie przeważało nad praktycznym.

74 Franciszek Kapusta

W 1885 r. austriackie ministerstwo rolnictwa zatwierdziło nowy plan naucza-nia, zgodnie z którym szkoła uzyskała taki sam status jak wszystkie średnie szkoły rolnicze w monarchii. Do szkoły przyjmowano kandydatów po ukończeniu gim-nazjum niższego lub realnego. Egzaminy odbywały się po półroczu i po zakoń-czeniu roku szkolnego. Po egzaminie końcowym po trzecim roku nauki i rocznej praktyce absolwent uzyskiwał świadectwo główne, uprawniające do samodzielne-go kierowania majątkiem.

Przejście szkoły pod administrację Wydziału Krajowego w sposób znaczący poprawiło jej sytuację finansową. Zakupiono i wykonano w szkole niezbędne po-moce naukowe. Zorganizowano zbiory eksponatów, muzea, laboratoria, gabinety i pracownie. Zgromadzono poważny zbiór książek, w 1914 r. biblioteka liczyła ok. 6 tys. woluminów w języku polskim, niemieckim i francuskim.

Dokonano również szeregu inwestycji, dzięki czemu powiększyła się baza materialna szkoły i gospodarstwa oraz zasadniczo zmieniło się otoczenie szko-ły. Z inwestycji należy wymienić: dobudowanie internatu do głównego budynku szkoły wraz z kuchnią i jadalnią, łaźni, kaplicy, pomieszczeń dla dyrekcji i admini-stracji szkoły. Zainstalowano też centralne ogrzewanie i doprowadzono wodę do całego budynku. W ostatnich latach XIX w. wybudowano halę maszyn i narzędzi rolniczych oraz modeli budownictwa wiejskiego, mieszkanie dla ogrodnika i jego pomocnika, stodołę, dwie szklarnie i stajnię. W 1898 r. odsłonięto na dziedzińcu szkoły pomnik Adama Mickiewicza.

Szkoła zyskiwała prestiż, co uwidaczniało się w napływie kandydatów. Licz-ba kandydatów wielokrotnie przewyższała limit przyjęć (ok. pięciokrotnie). Po 1880 r. ok. 60% młodzieży pochodziło z zaboru rosyjskiego, głównie z rodzin zie-miańskich.

Wybuch I wojny światowej spowodował zamknięcie szkoły. Jednak już w 1915 r. szkoła wznowiła nauczanie i kontynuowała je do końca wojny. Część młodzieży zaciągnęła się do legionów, a część została zmobilizowana do wojska austriackiego i rosyjskiego.

Dyrektorzy szkoły i jej nauczyciele zasługują na specjalną uwagę [Hyla, Jarosz 2000]. Poza kwalifikacjami zawodowymi wielu z nich wyróżniało się zaangażo-waniem w sprawy szkoły i środowiska. Wielu spośród nich to uczestnicy powstań niepodległościowych, zbiegli sybiracy, prześladowani w zaborze pruskim księża (z wielkopolski) oraz „nauczyciele żabikowscy” [Żabikowo 2005].

Listę dyrektorów i nauczycieli otwiera wcześniej wspomniany Seweryn Korze-liński. Sprawnie kierował szkołą (1858-1866), będąc w niej dyrektorem, kasjerem, sekretarzem, intendentem i wychowawcą internatu. Nawiązał kontakt z miesz-kańcami wsi i cieszył się ich ogromnym szacunkiem.

Drugi, Tadeusz Niewiadomski (1866-1868) pochodził z rodziny szlacheckiej i był oficerem w armii austriackiej. Był uczestnikiem powstania styczniowego;


walczył pod dowództwem Langiewicza dowodząc batalionem strzelców w bi-twach pod Małogoszczą, Piaskową Skałą i Ojcowem.

Trzeci dyrektor – Felicjan Szybalsk (1868-1874), również wywodził się z rodzi-ny szlacheckiej i był uczestnikiem powstania węgierskiego. Od 1861 r. był dzier-żawcą Regulic (k. Alwerni), a następnie Mnikowa i Morawicy. Był prekursorem postępu w zakresie hodowli zwierząt, uprawy roślin i mechanizacji prac. Zdobył wiele nagród na wystawach rolniczych. W Czernichowie przyczynił się do zwięk-szenia mleczności krów, zmeliorował wiele pól, powiększył kamieniołomy i zna-cząco zwiększył plony zbóż. Rozbudował gmach szkolny i budynki mieszkalne dla nauczycieli.

Czwarty dyrektor – Mieczysław Chwalibóg (1874-1882), wywodził się z za-możnej szlachty małopolskiej. W czasie powstania krakowskiego (1846 r.) związał się z Edwardem Dembowskim i Janem Tyssowskim, później szykanowany przez policję carską i zesłany na Sybir. Powraca do kraju w 1858 r., a następnie bierze udział w powstaniu styczniowym (zostaje członkiem Rządu Narodowego). Zesła-ny po upadku powstania, ucieka z Rosji do Austrii. Po powrocie do kraju wydzier-żawił majątek w Sidzinie k/Skawiny, skąd trafił do Czernichowa.

Później kolejno dyrektorami byli: Leonard Brokl (1883), Bronisław Drwęcki (1883-1885), Saturnin Jakubowski (1885-1888), Kanrad Kuhl (1888), Tomasz Rylski (1888-1889), Władysław Łaszczyński (1889-1895), Władysław Jelonek (1895-1896 i 1915-1916), Roman Bastgen (1896-1899), Feliks Sikorski (1899-1912), Paweł Mazurek (1912-1914 i 1916-1921) i Jan Profic (1921-1923). Dy-rektorzy ci posiadali różne przygotowanie do pełnienia swych funkcji i na ogół bogatą, patriotyczną przeszłość. Do pracy pedagogicznej władze szkolne starały się angażować osoby o wysokich kwalifikacjach zawodowych, zaangażowane pa-triotycznie i społecznie. Prowadzenie lekcji, sprawy wychowawcze, pomoc admi-nistracji szkoły i gospodarstwa, współpraca ze środowiskiem wiejskim, organiza-cja działalności kulturalnej uczniów, to zadania, które wymagały od nauczycieli całorocznego zaangażowania się. Wynagrodzenie pieniężne nauczycieli (bardzo niskie) było wspomagane deputatem drzewnym i w produktach spożywczych. Nauczyciele na ogół mieszkali w budynkach szkolnych, chociaż były przypadki zamieszkiwania we wsi Czernichów.

W ówczesnych warunkach najważniejszą osobą po dyrektorze był kapelan. Pierwsi kapelani obok nauczania religii pełnili również funkcje wychowawców internatu, nauczali języka polskiego, historii i geografii. Oni podobnie jak dyrek-torzy szkoły na ogół mieli za sobą przeszłość rewolucyjną. I tak np. ks. Wawrzy-niec Centt, uczestnicząc w Powstaniu Styczniowym został komisarzem cywilnym województwa kaliskiego i organizatorem oddziałów powstańczych. Dowodząc trzystu osobowym oddziałem, schwytany, uciekł z więzienia i wyjechał do Pary-ża. Po powrocie z Paryża został kapelanem czernichowskim (1876-1879). Z kolei


w latach 1883-1888 kapelanem i zastępcą dyrektora szkoły był Tadeusz Chromec-ki. Brał aktywny udział w konspiracji przedpowstaniowej, zbiegł w ostatniej chwi-li przed aresztowaniem do Galicji. Stąd wysiedlony udał się do Włoch, a następnie do Francji. Po powrocie był kapelanem u Badenich, następnie magistrem nowi-cjatu u o. Pijarów w Krakowie, żeby po kilku latach zostać skierowanym przez biskupa do Czernichowa.

Najdłużej pełnił funkcje kapelana ks. Władysław Jelonek (1892-1916) - wcze-śniej dwukrotnie dyrektor szkoły, który położył wielkie zasługi na polu wycho-wawczym, ciesząc się dużym autorytetem w szkole i na wsi. Uczył języka polskiego i historii, pełnił również funkcję zastępcy dyrektora szkoły. Działał w środowisku wiejskim i ruchu spółdzielczym.

W omawianym okresie pracowało w Czernichowie wielu wybitnych pedagogów, którzy nauczanie w szkole łączyli z badaniami naukowymi prowadzonymi w szkol-nych laboratoriach, pracowniach oraz stacjach doświadczalnych. A oto przykłady:

Dr Adam Prażmowski [Prażmowski 2004], absolwent Wyższej Szkoły Rol-niczej w Dublanach (1876 r.), mikrobiolog, agronom, działacz społeczny. Odbył studia doktoranckie w Lipsku. Jeden z twórców polskiej mikrobiologii. W latach 1882-1992 nauczyciel w Czernichowie (botaniki, fizjologii i uprawy roślin), a od 1919 r. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1892 r. założył Związek Handlo-wy Kółek Rolniczych (1893-1910 prezes). Od 1893 r. członek Akademii Umiejęt-ności. Pierwszy (1879, przed Cohnem i R. Kochem) opisał bakterie fermentacji masłowej i wyodrębnił je od laseczki siennej. W pracowni szkolnej w Czernicho-wie dokonał wielu odkryć z zakresu mikrobiologii. Początkowo zajmował się bu-dową i rozwojem drobnoustrojów, m.in. w 1884 r. opisał budowę i rozwój laseczki wąglika (jako pierwszy w Polsce); wyróżnił stadium rozwojowe i wegetatywne bakterii. Najważniejsze jego osiągnięcia dotyczą procesu wiązania wolnego azotu z powietrza przez rośliny motylkowe. Niezależnie od M. Beijerincka i H. Hell-riegela badał bakterie brodawkowe, opisał jako pierwszy bakteriozę. Zbadał bu-dowę korzeni oraz rozwój brodawek. Badania A. Prażmowskiego nad roślinami motylkowymi stały się podstawą do uprawy tych roślin i stosowania nawozów zielonych. Założył pierwsze w Zachodniej Galicji pole doświadczalne, na którym pracował nad ulepszeniem odmian pszenicy i żyta. Pod jego kierunkiem wyho-dowano odmianę pszenicy Ostka Grodkowicka, uprawianą szeroko w Galicji. Zajmował się także aklimatyzacją kilku niemieckich odmian zbóż. Oprócz badań naukowych i pracy dydaktycznej A. Prażmowski rozwijał m.in. z F. Stefczykiem, działalność w spółdzielczości rolniczej (Spółkowa Kasa Oszczędności, Towarzy-stwo Kółek Rolniczych i in.). Jest autorem licznych publikacji z zakresu rolnictwa i spółdzielczości, spośród których wiele napisał w okresie czernichowskim.

Dr Ludwik Birkenmajer, absolwent Uniwersytetu Lwowskiego, w latach 1879-1909 uczył w Czernichowie matematyki i fizyki. W czasie pracy w Czernichowie


ukończył doktorat i habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został profesorem nadzwyczajnym UJ, a po odejściu z Czernichowa pracując już na Uniwersytecie – profesorem zwyczajnym. Napisał ok. sto prac z zakresu matematyki, fizyki, hi-storii astronomii i kartografii.

Dr Karol Malsburg ukończył chemię na politechnice we Lwowie, a następnie odbył studia rolnicze w Lipsku, gdzie uzyskał doktorat (1892). W Czernichowie (1897-1905) uczył hodowli zwierząt i zorganizował oborę zarodową bydła pol-skiego czerwonego, która rozsławiła w następnych latach szkołę. W okresie czer-nichowskim wydał szereg prac z zakresu zootechniki i żywienia zwierząt.

Dr Stefan Surzycki, studiował prawo w Warszawie, po dwóch latach został usu-nięty z uczelni za działalność patriotyczną. Po studiach rolniczych w Lipsku osiadł w Czernichowie. W latach 1899-1934 nauczyciel rolnictwa, administracji rolnej, statystyki i rachunkowości. W okresie czernichowskim wydał pięć prac nauko-wych z zakresu ekonomiki, statystyki i organizacji gospodarstw wiejskich, aktyw-nie działając w ruchu narodowym. Po odejściu z Czernichowa został docentem, a następnie profesorem ekonomii na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Dr Wiktor Schram, nauczyciel (1913-1919) ekonomii, administracji, rachun-kowości i statystyki rolnej. W okresie czernichowskim przygotował rozprawę doktorską, której obrona odbyła się w 1918 r. Od 1921 r. profesor ekonomiki rol-nictwa na Wydziale Rolniczo-Leśnym uniwersytetu w Poznaniu.

Dr Witold Staniszkis, nauczyciel (1909-1911) rolnictwa i ustaw agrarnych. Od 1911-1917 kierownik Stacji Doświadczalnej w Kutnie, a od 1912 r. wykładowca na Kursach Przemysłowo-Rolnych przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warsza-wie. Od 1919 r. profesor SGGW, współorganizator i kierownik Zakładu Rolnictwa SGGW, a także pola doświadczalnego w Skierniewicach [Staniszkis 2004].

Dr Andrzej Walentynowicz, będąc profesorem UJ, w latach 1885-1897 uczył w Czernichowie zoologii i weterynarii.

Dr Franciszek Stefczyk, absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Ja-giellońskiego w latach 1884-1888 nauczyciel w Czernichowie przedmiotów: histo-rii, geografii, języka niemieckiego, statystyki rolnej, ustaw agrarnych i ekonomii. W 1887 r. doktoryzował się na UJ. W 1890 r. w Czernichowie założył pierwszą wiejską spółdzielnię oszczędnościowo-pożyczkową według wzoru Raiffeisena. Współorganizator i dyrektor Związku Handlowego Kółek Rolniczych (1898-1999). Kierownik Biura Patronatu dla Spółek Oszczędności i Pożyczek przy Wy-dziale Krajowym we Lwowie (1899-1918), wspierał tworzenie spółdzielni, któ-rych powstało ok.1,5 tys., zwanych później kasami Stefczyka. Założyciel i w la-tach 1904-1918 redaktor „Czasopisma dla Spółek Rolniczych”. Współorganizator (1907) i do 1918 r. dyrektor Krajowej Centralnej Kasy dla Spółek Rolniczych we Lwowie. W latach 1908-1913 poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego z ramie-nia PSL. Od 1918 r. dyrektor Centralnej Kasy Spółek Rolniczych w Warszawie.


Współorganizator (1919) Państwowego Banku Rolnego. Inicjator (1924) i prezes Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych RP. Autor wielu prac o spółdziel-czości [Stefczyk 2005], z tego dziewiętnaście powstało w okresie czernichowskim. Dla oddania czci i zachowania pamięci o swoim orędowniku i nauczycielu Czer-nichowianie w 1929 r. wznieśli Jemu piękny, granitowy pomnik. W 1974 r. w 50 rocznicę śmierci, stał się patronem Szkoły Rolniczej w Czernichowie dla której poświęcił czternaście lat swojej pracy.

3. Szkoła w okresie międzywojennym i w czasie okupacji hitlerowskiej (1922-1945)

W 1922 r. szkoła przeszła pod nadzór Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i została podporządkowana Kuratorium Szkolnemu Lwowskiemu. Na podstawie statutu z 1923 r. otrzymała nazwę „Państwowa Śred-nia Szkoła Rolnicza” z zadaniem kształcenia „samodzielnych teoretycznie i prak-tycznie rolników”. Nauka trwała 3 lata i uzupełniona była roczną praktyką. Ab-solwenci zatrudniani byli jako kierownicy majątków ziemskich, nauczyciele szkół rolniczych, instruktorzy rolni, w administracji rolnej i stacjach doświadczalnych.

Kolejna reforma systemu szkolnego z 1932 r. wpłynęła na przekształcenie szkoły w trzyletnie Państwowe Liceum Rolnicze. Trzyletni cykl kształcenia opar-to na podbudowie programowej 4-letniego gimnazjum ogólnokształcącego bądź rolniczego, zwieńczonych tzw. małą maturą. Zmiany programowe wprowadzano stopniowo i pełny program liceum obowiązywał w roku szkolnym 1936/1937.

W okresie międzywojennym większość nauczycieli z wcześniej zatrudnionych kontynuowało pracę w szkole. Z nowoprzyjętych nauczycieli na szczególną uwagę zasługują: inż. Kazimierz Kuczyński – chemik, inż. Walenty Wesołowski – absolwent Wydziału Rolnego UJ - zootechnik, specjalista z zakresu hodowli zwierząt, Marian Lityński – specjalista z zakresu ogrodnictwa (po II wojnie rektor WSR w Szczeci-nie), mgr Jerzy Jedliński, nauczyciel języka polskiego, historii i geografii.

Nauczyciele w tym okresie skupili swoją uwagę na doskonaleniu programów nauczania oraz procesu dydaktycznego i Czernichów stał się wzorem dla nowo powstających szkół rolniczych. I tak:

Inż. Kazimierz Kuczyński, absolwent (1907 r.) Wydziału Chemii Szkoły Poli-technicznej we Lwowie. Krótko pracował jako asystent w Katedrze Chemii Nie-organicznej i Organicznej AR w Dublanach, a następnie w zakładach przemy-słu fermentacyjnego w Wieliczce i Żółkwi. W 1920 r. K. Kuczyński zrezygnował z pracy w przemyśle i od 1 września 1920 r. rozpoczął pracę w Czernichowie jako nauczyciel chemii i technologii rolnej. Jego nauczanie było oparte na licznych po-kazach i doświadczeniach laboratoryjnych. K. Kuczyński poświęcał dużo czasu dydaktyce, żywo interesował się życiem młodzieży w internacie i jej pracą w go-


spodarstwie szkolnym podczas zajęć praktycznych. W 1923 r. K. Kuczyński wy-grał konkurs na stanowisko dyrektora i objął to stanowisko z dniem 1 maja. Miał wówczas 39 lat i był w gronie pedagogicznym jednym z najmłodszych nauczycieli. K. Kuczyński był człowiekiem wyznającym zasady pełnej tolerancji.

Jako dyrektor K. Kuczyński, zawsze dużą uwagę przywiązywał do kształce-nia praktycznego. Nawiązał liczne kontakty z właścicielami majątków ziemskich i do nich kierował na wakacyjne praktyki uczniów. Opracował nowy plan rozwo-ju gospodarstwa szkolnego; skrócono cykle płodozmianowe i zintensyfikowano produkcję. W niedługim czasie gospodarstwo szkolne stało się przykładowym dla okolicznych rolników. Na szczególną uwagę zasługiwała obora bydła polskie-go czerwonego, chluba szkoły. Dbał również o inwestycje w bazę dydaktyczną, mieszkalną i produkcyjną gospodarstwa szkolnego. Nie było odcinka pracy i dzia-łalności szkolnej, których by nie modernizowano. Poważniejsze inwestycje zre-alizowano w latach 1925-1931, kiedy to wybudowano budynek administracyjny, elektrownie wodną, barak dla ogrodu, kurnik, skanalizowano budynek szkolny i dokonano remontu budynków gospodarskich.

Poza szkołą dyr. K. Kuczyński angażował się w działalność licznych organizacji i po wyborach w 1935 r. został posłem do Sejmu RP. Jednak posłowanie nie leżało w jego naturze; po roku zrezygnował z mandatu i podjął obowiązki dyrektora szkoły.

W czasie okupacji hitlerowskiej wyjątkowej zręczności wymagało kierowanie szkołą, która z krótką przerwą przez cały ten okres funkcjonowała. Okres okupa-cji hitlerowskiej to szczególna karta w historii szkoły. W końcu sierpnia 1939 r. dyr. K. Kuczyński otrzymał od władz w Krakowie polecenie ewakuowania szkoły w rejon Sandomierza. Archiwum szkolne i stado bydła ewakuowano galerami. Grono nauczycielskie i część pracowników wyekspediowano autobusami. Szyb-kość działań wojennych powstrzymała jednak ewakuację, a pracownicy pod ko-niec września zaczęli wracać do domów. Jednym z pierwszych, którzy powrócili był inż. W. Wesołowski i przejął on pieczę nad gospodarstwem i szkołą. W maju 1940 r. powrócił również K. Kuczyński, który podjął obowiązki dyrektora.

W październiku 1940 r. szkoła wznowiła działalność jako Staatliche Landbau-schule (Państwowa Wyższa Szkoła Rolnicza) o dwuletnim okresie nauczania.

Do szkoły przyjmowano młodzież bez ograniczeń ilościowych. Warunkiem przyjęcia było ukończenie trzeciej lub czwartej klasy gimnazjum ogólnokształ-cącego, względnie szkoły równorzędnej albo niższej szkoły rolniczej oraz kursu przygotowawczego do wyższych szkół rolniczych i złożeniu egzaminu wstępnego. Praktyka rolnicza obowiązywała wszystkich kandydatów [Samoliński 2006].

Program nauczania narzucony szkole był skromny, m.in. pomijał historię, geo-grafię, a inne przedmioty w znacznym stopniu ograniczał (np. namiastką języka polskiego była nauka tzw. korespondencji). W tej sytuacji wielu nauczycieli do przedmiotów zawodowych wplatało zagadnienia humanistyczne, a resztę zagad-nień uzupełniano w ramach tajnego nauczania.


Zagadnienia omawiane na lekcjach uzupełniane były praktykami polowymi, ogrodniczymi oraz przy obsłudze inwentarza gospodarskiego.

Ważną rolę w procesie kształcenia odegrały kursy specjalistyczne prowadzone przez nauczycieli z inicjatywy Krakowskiej Izby Rolniczej.

Tajne nauczanie prowadzono na poziomie szkoły średniej oraz studiów uni-wersyteckich. Wykłady odbywały się w domu inż. W. Wesołowskiego, którego dwaj synowie również uczęszczali do czernichowskiej szkoły. Prowadzono wy-kłady na wydziałach: filozoficznym, rolniczym i prawa. Wykładowcy przyjeżdża-li z Krakowa, a z grona nauczającego w Czernichowie wykłady prowadzili inż. K. Kuczyński (dyrektor), inż. W. Wesołowski i dr D. Wanic.

Grono pedagogiczne czyniło liczne przedsięwzięcia mające na celu ochronie-nie zasobów szkoły, młodzieży a następnie należyte przygotowanie absolwentów do życia w społeczeństwie.

Największe zasługi dla utrzymania szkoły, ratowania uczniów, nauczycieli i osób spoza szkoły położyli inż. W. Wesołowski, inż. K. Kuczyński, dr D. Wanic i mgr J. S. Jedliński.

Inż. W. Wesołowski – nauczyciel w Czernichowie w latach 1931 – 1969, były legionista, uczestnik trzeciego powstania śląskiego, porucznik rezerwy artylerii, kawaler orderu Virtuti Militari, podjął na wielką skalę działalność konspiracyj-ną już pod koniec 1939 r. [Samoliński 2006]. Dużo wysiłku i czasu poświęcił na organizowanie pomocy ludziom, których los wojenny pozbawił środków do życia. W 1940 r. zorganizował Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Czernichow-skiej, którego prezesem był Ks. Hieronim Radziwiłł, właściciel majątku ziemskie-go Balice. Współdziałał również z proboszczem parafii czernichowskiej ks. kan. Władysławem Galusem, prefektem szkolnym i przewodniczącym Rady Głównej Opiekuńczej. Powstałe Towarzystwo odegrało znaczącą rolę w niesieniu pomocy młodzieży szkoły oraz gronu nauczającemu. W. Wesołowski organizował również pomoc materialną rodzinom profesorów UJ, aresztowanym przez hitlerowców oraz ludności żydowskiej.

Jesienią 1942 r. została utworzona na terenie szkoły placówka Armii Krajowej pod kryptonimem „Pardwa” pozostająca pod dowództwem porucznika W. Weso-łowskiego, ps. „Dołęga”. W.Wesołowski zorganizował najpierw szkołę podoficer-ską, a później podchorążówkę AK. Coroczny napływ nowych uczniów stanowił bazę rekrutacyjną do tych szkół.

Dr Dominik Wanic, absolwent Wydziału Filozoficznego UJ (1929); w 1933 r. obronił pracę doktorską na tym wydziale. Po studiach pracował jako asystent w WSGW w Cieszynie, gdzie osiągnął stanowisko profesora kontraktowego i kie-rownika Zakładu Botaniki, Ogrodnictwa i Pszczelarstwa (1938 r.). W czerwcu 1939 r. dr D. Wanic zrezygnował z pracy w WSGW i od lipca tegoż roku zatrudnił się w PLR w Czernichowie. Prowadził zajęcia z botaniki, zoologii i ogrodnictwa.


Włączył się do tajnego nauczania. Dostarczał z Krakowa od zaufanych księgarzy podręczniki gimnazjalne i licealne do łaciny, nauk przyrodniczych, geografii oraz literatury polskiej. Udział jego w kierowaniu samokształceniem uczniów na po-ziomie średniej szkoły ogólnokształcącej był bardzo wszechstronny. Jesienią 1945 r. dr D. Wanic powrócił do pracy w WSGW w Cieszynie, a po jej przeniesieniu do Olsztyna również tam, uzyskując tytuł profesorski.

Mgr Jerzy Stanisław Jedliński, absolwent Wydziału Filozoficznego UJ (1926), w Czernichowie uczył m.in. języka i literatury polskiej, dziejów Polski, geografii, ustroju i administracji Polski. W czasie okupacji prowadził zajęcia z przedmiotu „korespondencja”, w ramach którego wykładał zagadnienia z przedmiotów wy-łączonych z programu (historia, geografia, literatura). Odegrał dużą rolę wycho-wawczą jako kierownik internatu i organizator życia kulturalnego uczniów.

W 1941 r. Niemcy wywieźli całe stado krów rasy polskiej czerwonej odmiany podgórskiej do majątków w protektoracie Czech i Moraw i dalszy ślad po nim zaginął. Udało się jednak odbudować stado krów zarodowych ponieważ w cza-sie wojny dyrekcja szkoły (przy szerokim zaangażowaniu inż. W. Wesołowskiego) sprzedała okolicznym rolnikom cielęta z najlepszym rodowodem, rezerwując so-bie prawo odkupienia tych sztuk lub ich potomstwa po wojnie. Tak też zrobiono i w ten sposób nastąpiła odbudowa stada bydła.

Represjami po wojnie zostali objęci niektórzy nauczyciele. Dyr. K. Kuczyński po kilku dniach aresztowania został zwolniony, natomiast W. Wesołowski zadenuncjo-wany przez osobę spoza szkoły, został aresztowany przez NKWD i wywieziony do łagru w Doniecku (Stalino) na radzieckiej Ukrainie, gdzie spędził 2 lata i 9 miesięcy.

W okresie okupacji szkołę ukończyło 339 osób, z tego 326 w systemie szkol-nym, a 13 osób eksternistycznie. Wielu z nich później ukończyło studia akade-mickie różnych kierunków i specjalności: rolnictwo, weterynaria, zootechnika, leśnictwo, medycyna, farmacja, prawo, ekonomia, socjologia, mechanika, teolo-gia i inne. Absolwenci ci w okresie powojennym odegrali ogromną rolę w życiu naukowym, gospodarczym, kulturalnym i społecznym kraju. Oto niektóre przy-kłady [Samoliński 2006]:

Stanisław Berger (absolwent Czernichowa z 1943 r.), prof. zw. SGGW, kier. Katedry Technologii i Higieny Żywienia Człowieka przekształconej w Instytut Ży-wienia Człowieka, dziekan Wydziału Żywienia Człowieka SGGW.

Władysław Bugała (1944), prof. zw., pracował na licznych stanowiskach do dy-rektora Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku włącznie.

Mieczysław Dłużewski (1944), prof. zw., m.in. kier. Katedry Technologii Zbóż i Koncentratów Spożywczych SGGW.

Remigiusz Fitko (1945), prof. zw., m.in. kier. Katedry Fizjopatologii (WSR – AR-T) w Olsztynie, dyr. Instytutu Podstawowych Nauk Weterynaryjnych, dzie-kan wydziału.


Józef Góralczyk (1943), prof. zw., m.in. organizator i kier. Zakładu Ekonomi-ki Rolnictwa, wicedyrektor i dyrektor Instytutu Śląskiego w Opolu; senator RP (1989-1991).

Stanisław Kowaliński (1941), prof. zw., m.in. kier. Katedry Gleboznawstwa (WSR – AR) we Wrocławiu, prodziekan, dziekan i prorektor, dyr. Instytutu Gle-boznawstwa SGGW-AR w Warszawie.

Antoni Rutkowski (1942), prof. zw., m.in. członek rzeczywisty PAN, zastępca i sekretarz naukowy Wydziału Nauk Rolniczych i Leśnych oraz członek prezydium PAN, trzykrotny dr h.c, laureat licznych nagród krajowych i zagranicznych.

Jerzy Sobieszczański (1941), prof. zw., m.in. organizator i dyr. Instytutu Prze-chowalnictwa i Technologii Żywności, kier. Katedry Biotechnologii i Mikrobiolo-gii Żywności (WSR – AR) we Wrocławiu.

4. Szkoła po 1945 r.Okres ten charakteryzuje się dużą dynamiką zmian organizacyjnych i progra-

mowych. Proces dydaktyczny realizowali w większości nauczyciele z okresu wo-jennego. Utrzymanie właściwego poziomu nauczania było bardzo trudne, ponie-waż brakowało podręczników, pomoce dydaktyczne w znacznym stopniu zostały zniszczone i nie uzupełniane w czasie okupacji, sale dydaktyczne przez szereg lat nie remontowane.

Dyrektor i nauczyciele szkoły starali się podtrzymywać tradycje szkoły co do poziomu nauczania i zachowania neutralności światopoglądowej. Początek lat pięćdziesiątych przyniósł zmiany w składzie pedagogicznym; dyr. K. Kuczyński został skierowany na emeryturę (po 27 latach pełnienia funkcji dyrektora), zaś Jerzy Jedliński wychowawca w internacie i nauczyciel języka polskiego był prze-noszony kilka razy do innych szkół.

Wzrost liczby uczniów oraz uruchamianie nowych kierunków kształcenia wymagało zatrudniania nowych nauczycieli. Prace w szkole zaczęli podejmować jej wychowankowie po wcześniejszym odbyciu studiów wyższych. Zmieniali się dyrektorzy oraz nauczyciele. W okresie od 1950 r. do 2008 r. funkcję dyrektora pełniło 12 osób (od niespełna roku do 10 lat).

Pierwszy powojenny rok szkolny 1945/46 został rozpoczęty jeszcze w trzy-letnim Państwowym Liceum Rolniczym. Warunkiem przyjęcia było świadectwo ukończenia gimnazjum ogólnokształcącego, a kandydaci nie spełniający tego wy-mogu zobowiązani byli do złożenia egzaminu wstępnego. Przyjęto 28 kandyda-tów. Klasę II stanowili uczniowie Landbauschule w liczbie 27.

W następnym roku szkolnym – 1946/47 - otwarto w Czernichowie trzyletnie męskie Państwowe Gimnazjum Rolnicze. Naukę w klasie I rozpoczęło 30 uczniów, absolwentów siedmioklasowej szkoły powszechnej. Było to przedsięwzięcie eks-perymentalne i dalszego naboru nie prowadzono.


W 1947 r. otwarto trzyletnie liceum leśne, jednak na skutek protestu Minister-stwa Leśnictwa już w pierwszym roku zostało ono rozwiązane.

W 1949 r. przeprowadzono nabór do czteroletniego koedukacyjnego liceum rolniczego. Kandydatów przyjmowano po siedmioklasowej szkole powszechnej i pozytywnym egzaminie wstępnym.

Rok 1951 przyniósł kolejną reorganizację średniego szkolnictwa rolniczego. Istniejące licea rolnicze (czteroletnie) zostały przekształcone w czteroletnie ko-edukacyjne technika rolnicze. Celem ich było „przygotowanie wykwalifikowa-nych pracowników w stopniu technika-rolnika”.

Z kolei dotychczasowe trzyletnie licea rolnicze przekształcono w dwuletnie li-cea dla dorosłych. Przyjmowano kandydatów po szkole podstawowej z praktyką rolniczą, absolwentów szkół praktyków-specjalistów, najzdolniejszych absolwentów przysposobienia rolniczego oraz absolwentów IX klasy szkoły ogólnokształcącej.

Absolwenci obu szkół, tj. czteroletniego technikum i dwuletniego liceum otrzymywali świadectwo technika rolnika. Mieli oni podejmować pracę w pań-stwowych ośrodkach maszynowych, państwowych gospodarstwach rolnych, spółdzielniach produkcyjnych i służbie rolnej, będąc prekursorami „socjalistycz-nego rolnictwa”.

W 1956 r. w celu podniesienia poziomu nauczania czteroletnie technika rolni-cze przekształcono w pięcioletnie. Uczniowie klasy IV, którzy nie zostali dopusz-czeni do matury w roku szkolnym 1956/57 mogli powtarzać rok szkolny w wybra-nych szkołach, a jedną z nich była szkoła w Czernichowie. W tym samym czasie zlikwidowano dwuletnie licea dla dorosłych.

W 1975 r. powstało w Czernichowie Centrum Kształcenia Rolniczego, w któ-rego skład weszły pięcioletnie i trzyletnie technikum rolnicze (stacjonarne i za-oczne) oraz zasadnicze szkoły zawodowe z Czernichowa, Dobczyc, Krzeszowic, Myślenic, Rybnej i Wiśniowej. Ten stan organizacyjny przetrwał dwa lata i w 1977 r. utworzono Zespół Szkół Rolniczych oraz otwarto Policealne Studium Zawodo-we o specjalności ekonomiki i rachunkowości rolnej (przetrwało dwa lata). Z ko-lei w roku szkolnym 1988/89 uruchomiono czteroletnie Liceum Rachunkowości Rolnej przekształcone następnie w Liceum Ekonomiczne o specjalności rachun-kowość przedsiębiorstw rolnych.

W 1994 r. przestało istnieć trzyletnie stacjonarne technikum rolnicze a trzy lata później również zasadnicza szkoła zawodowa.

Późniejsze lata, to okres permanentnych zmian organizacyjnych w wyniku czego doszło do utworzenia w Czernichowie Zespołu Szkół Rolniczych Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Franciszka Stefczyka (dalej Szkoła Rolnicza) obej-mującego: szkołę, internat i gospodarstwo rolne.

Szkoła umożliwia kształcenie młodzieży w systemie dziennym i zaocznym. Kształcenie dzienne dla młodzieży obejmuje: liceum ogólnokształcące (3-letnie)


sportowo-turystyczne (rozszerzona biologia i geografia); technikum w zawodzie (4-letnie); technik rolnik, technik ekonomista, technik agrobiznesu i technik han-dlowiec; zasadnicza szkoła zawodowa w zawodzie rolnik (3-letnia).

Kształcenie zaoczne dla dorosłych obejmuje: uzupełniające liceum ogólno-kształcące na podbudowie zasadniczej szkoły zawodowej (2-letnie); liceum ogól-nokształcące na podbudowie gimnazjum (3-letnie); technikum uzupełniające na podbudowie zasadniczej szkoły zawodowej w zawodzie rolnik (technik rolnik) 3-letnie; technikum na podbudowie szkoły podstawowej i gimnazjum w zawo-dzie technik rolnik i technik handlowiec (4-letnie); szkoły policealne w zawodzie: technik rolnik, technik ochrony środowiska, technik informatyk i technik han-dlowiec.

Rozwój szkolnictwa rolniczego po II wojnie światowej spowodował zmiany w zasięgu rekrutacji uczniów. Jeżeli jeszcze w pierwszych latach powojennych do szkoły uczęszczali uczniowie z kilku województw, to w miarę upływu lat rekruta-cja zaczęła się zawężać do powiatu krakowskiego, a współcześnie bazuje na gmi-nie Czernichów i kilku gminach ościennych. Druga zmiana to skład uczniów pod względem płci. Jeżeli na początku lat pięćdziesiątych XX w. przeważali chłopcy, to współcześnie przeważają dziewczęta. A zasadnicza zmiana, to masowy napływ do szkoły młodzieży chłopskiej, inteligencji wiejskiej i z małych miast.

Szkoła posiada internat, stołówkę i zapewnia podstawową opiekę lekarską.Gospodarstwo szkolne, to baza praktycznego nauczania i wzór do naślado-

wania przez okolicznych rolników. To na jego bazie powstała szkoła i odegrało ono oraz wciąż odgrywa ogromną rolę w procesie dydaktycznym. Posiada 220 ha użytków rolnych, w tym 164 ha gruntów ornych. Posiada licencję na prowa-dzenie praktycznej nauki zawodu. Specjalizuje się w chowie krów mlecznych (ok. 70 szt.), prowadzi hodowlę koni pod wierzch. Produkcja roślinna opiera się na uprawie pszenicy, jęczmienia, owsa, kukurydzy i rzepaku.

Baza materialna szkoły w okresie powojennym ulegała zmianom. Zmniejszyła się liczba budynków, ponieważ w szkolnych budynkach umieszczono: urząd gmi-ny (później przedszkole), pocztę i ośrodek zdrowia. Pozostałe budynki na skutek braku remontów przez szereg lat były w złym stanie technicznym.

Od 1959 r. szkoła została objęta długofalowym planem inwestycyjnym. I tak zrealizowano:

– modernizację ujęcia wody pitnej, budowę hydroforu oraz centralnej kotłow-ni (1961 r.),

– zakończenie budowy i oddanie do użytku sieci urządzeń centralnego ogrze-wania, kanalizacji i wody pitnej (1965 r),

– oddanie do użytku nowej obory (1973 r.),– zakończenie budowy i oddanie do użytku nowego internatu na 220 miejsc

(1974 r.),


– oddanie do użytku nowej hali sportowej (1976 r.),– zakończenie budowy wiaty dla maszyn i bukaciarni (1979 r.).Wybudowanie internatu w sposób znaczący odciążyło budynek główny i po-

mieszczenia służące dotychczas celom socjalnym zostały zwolnione na cele dy-daktyczne. Powstały w nich gabinety i pracownie dydaktyczne.

W późniejszym okresie również realizowano inwestycje modernizacyjne, jak: remont budynku mieszkalnego (pracowników), remont kotłowni głównej, wy-mianę sieci magistralnej (wodociągowej), remont ogrodzenia obiektów szkol-nych, oczyszczenie rzeki Młynówki, wymianę instalacji odgromowej, wymiana oblachowania i rynien na budynku szkolnym, uruchomienie nowej kotłowni ga-zowej (1999 r.) na potrzeby internatu oraz modernizacja kuchni.

Ze względu na to, że zasadnicza część budynków szkolnych pamięta początki jej istnienia, stan ich pozostawiał wiele do życzenia, a podjęte działania inwesty-cyjne w 2008 r. mają na celu ten stan zmienić.

Nauczanie w szkołach, a zwłaszcza zawodowych wymaga zorganizowania gabi-netów i pracowni (do nauczania wszystkich przedmiotów). Już w latach pięćdziesią-tych XX w. podejmowano starania zmierzające do zorganizowania nowoczesnych sal lekcyjnych, ale stało się to możliwe na szerszą skalę po zrealizowaniu szeregu inwestycji budowlanych w latach siedemdziesiątych, a zwłaszcza po wybudowaniu internatu i wyprowadzeniu części socjalnej z głównego budynku szkolnego. Powsta-ły również warunki do utworzenia Izby Pamięci Szkoły (1983 r.) oraz Izby Pamięci Narodowej, która jest jednocześnie klasopracownią historyczną.

Szkoła pielęgnuje kontakty ze swoimi wychowankami organizując okresowe zjaz-dy absolwentów, a od 1985 r. w pierwszy piątek po dniu 20 czerwca (dzień otwarcia szkoły w 1860 r) obchodzone jest święto szkoły. Do szkoły przybywają absolwenci, rodzice, członkowie Klubu Seniora i wraz z młodzieżą szkolną oraz gronem peda-gogicznym biorą udział w uroczystości zakończenia roku szkolnego.

Obecnie trwają prace przygotowawcze do zjazdu absolwentów z okazji 150-lecia istnienia szkoły. W tym okresie szkołę opuściło ok. 7 tys. absolwentów, któ-rzy zasilili kadry inteligencji pracującej we wszystkich dziedzinach, a szczególnie na wsi i w rolnictwie. Wnieśli oni ogromny wkład w rozwój życia naukowego, gospodarczego i kulturalnego kraju.

5. PodsumowanieDzięki światłym i patriotycznym obywatelom powstała i rozwinęła działalność

Szkoła Rolnicza w Czernichowie o bogatym dorobku dydaktycznym i naukowym. Wykształciła około 7 tysięcy absolwentów, którzy zasilili kadry we wszystkich dziedzinach działalności.

Szkoła przeszła głębokie przeobrażenia: zwielokrotniła liczbę przyjmowanych uczniów oraz liczbę absolwentów, z jednego kierunku kształcenia do kształcenia


wielokierunkowego, na różnych poziomach. Umożliwia kształcenie młodzieży w systemie szkolnym i zaocznym. Do kształcenia praktycznego wykorzystuje go-spodarstwo szkolne.

Z pierwszego naboru w 1860 r. – z 19 uczniów szkołę ukończyło tylko 4, współ-cześnie co roku kończy ją ponad stu absolwentów. Szkoła początkowo zatrudniała 3 pracowników, obecnie 60, w tym 44 nauczycieli.

LITERATURA

1. Hyla J., Jarosz J. (red.) (2000): Szkoła Rolnicza w Czernichowie 1960-2000, Księgarnia Akademicka, Kraków - Czernichów.

2. Prażmowsi Adam, w: Wielka encyklopedia PWN (2004): Wyd. Nauk. PWN, Warsza-wa, t. 22.

3. Rocznik c.k. Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego (1851): Kraków.4. Samoliński S. (2006): Szkoła Rolnicza w Czernichowie k. Krakowa w okresie II wojny

światowej (1939-1945), Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa, t. 1 i t. 2. 5. Staniszkis Witold, w: Wielka encyklopedia PWN (2004): Wyd. Nauk. PWN, Warsza-

wa, t.25. 6. Stefczyk Franciszek, w: Wielka encyklopedia PWN (2005): Wyd. Nauk. PWN, War-

szawa, t. 26.7. Żabikowo, w: Wielka encyklopedia PWN (2005): Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, t. 30.

FRANCISZEK KAPUSTA

SZkOŁA rOLniCZA w CZErniChOwiE – 150 LAt w SŁUżBiE POLSCE i jEj wSi

Słowa kluczowe: Szkolnictwo rolnicze, kształcenie zawodowe młodzieży, Centrum Kształ-cenia Rolniczego

STRESZCZENIE

Szkolnictwo rolnicze w Polsce przeszło długą ewolucję, a Szkoła Rolnicza w Czerni-chowie jest tego najlepszym przykładem. Powstała w 1860 r. z inicjatywy oraz dzięki or-ganizacyjnej i finansowej pomocy Krakowskiego Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego i z krótkimi przerwami w czasie I i II wojny światowej, prowadzi działalność do dzisiaj.

Szkoła zwielokrotniła liczbę przyjmowanych uczniów oraz liczbę absolwentów, z jed-nego kierunku kształcenia przeszła do kształcenia wielokierunkowego, na różnych pozio-mach. Umożliwia kształcenie młodzieży w systemie dziennym i zaocznym, a do kształce-nia praktycznego wykorzystuje gospodarstwo szkolne.

Z pierwszego naboru w 1860 r. - 19 uczniów szkołę ukończyło tylko 4, współcześnie co roku kończy ją ponad stu absolwentów. Szkoła początkowo zatrudniała 3 pracowników, obecnie 60, w tym 44 nauczycieli. Wykształciła około 7 tysięcy absolwentów, którzy zasilili


kadry we wszystkich dziedzinach działalności, a szczególnie na wsi i w rolnictwie. Wnieśli oni ogromny wkład w rozwój życia naukowego, gospodarczego i kulturalnego kraju.

FRANCISZEK KAPUSTA

thE AGriCULtUrAL SChOOL in ChErniChOv - 150 yEArS Of SErviCE fOr POLAnD AnD itS COUntrySiDE

Key words: Agricultural education; vocational training of young people; Center of Agricul-tural Education;

SUMMARY

Agricultural teaching in Poland has undergone long evolution and Agricultural School in Chernichov is the best example of it. It was established in 1860 by Krakow-skie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze [Krakow Business and Agricultural Socie-ty] and with short breaks for the first and the second World War it has been operating till today. The School multiplied number of pupils and graduates and transformed it-self from one-direction into multiple-direction teaching on various levels. It provi-des teaching in both systems and for practical teaching own farm is used. Out of 16 pupils starting learning in 1860 only 4 graduated and nowadays about 100 graduates is leaving the School annually. At its beginning there were only 3 teachers and now 60 staff including 44 teachers. About 7 thousand pupils graduated over those years and populated all areas of activity and especially countryside and agriculture. They bro-ught huge input in development of scientific, business and cultural life of our country.


88 ZAGADNIENIA DORADZTWA ROLNICZEGO NR 2/2009

EWA STRZESZEWSKA MODR Warszawa Oddział Poświętne w Płońsku.

MAREK J. NOWACKI KPODR w Minikowie Oddział w Przysieku

V DNI PRZEDSIĘBIORCY ROLNEGO

W dniach 4-5 marca br już po raz piąty odbyła się konferencja z cyklu „Dni Przedsiębiorcy Rolnego”. Organizatorami tego międzynarodowego spotkania rol-ników było Centrum Doradztwa Rolniczego oraz Niemieckie Towarzystwo Rol-nicze. Współorganizatorami - Ośrodki Doradztwa Rolniczego z województw ma-zowieckiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego.

Uczestnicy konferencji próbowali odpowiedzieć na pytanie „jak reagować w gospodarstwie na zmiany rynkowe”. Temat ważny, szczególnie przy tak nie-stabilnym rynku produktów rolnych i środków produkcji jaki miał miejsce w ostatnich latach. Przy stałym spadku cen na produkty rolne: niskich cenach zbóż, spadku cen mleka rolnicy zmuszeni są do poszukiwania rezerw zarówno po stronie kosztów jak i organizacji produkcji i sprzedaży

Tradycyjnie po części plenarnej dotyczącej przewidywanych zmian na rynkach podstawowych produktów rolnych do 2020 roku, perspektyw rozwoju produkcji rolniczej w UE i Polsce oraz innowacji technologicznych pozwalających popra-wiać efektywność produkcji rolniczej rozpoczęła się część panelowa.

Panele dyskusyjne odbyły się w trzech grupach: • produkcjaroślinna,• produkcjamleka,• produkcjatrzodychlewnej.Podstawą dyskusji w grupach panelowych była prezentacja 4 gospodarstw:

W każdej grupie prezentowali swoje gospodarstwa trzej rolnicy z Polski i jeden z Niemiec. Ta część konferencji, na której rolnicy sami prezentują swoje gospo-darstwa przebiegała w atmosferze pytań i dyskusji. Trzeba dużo odwagi, aby rol-nik, który na co dzień zajmuje się produkcją, wystąpił w charakterze wykładowcy,

V Dni Przedsiębiorcy Rolnego 89

udostępnił wyniki dotyczące jego gospodarstwa, zwłaszcza te finansowe i poddał się dobrowolnie dociekliwym pytaniom współuczestników konferencji

Wykładowcy w plenarnej części konferencji: profesor Stanisław Stańko z SGGW mówiący na temat perspektyw zmian na rynkach podstawowych pro-duktów rolnych, zmian popytu i podaży na produkty rolnicze oraz profesor Ja-dwiga Seremak-Bulge z IERiGŻ mówiąca na temat perspektyw rynku mleka nie przedstawili optymistycznych wizji. Ograniczenie interwencji rynkowych, zmia-na sposobu wsparcia rynków rolnych sprawia, że rynki te stają się coraz bardziej wrażliwe na zachodzące zmiany.

Prof. Robert Eckert z Instytutu Zootechniki w Balicach i prof. Tadeusz Michal-ski z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu wskazywali na możliwości obniże-nia kosztów produkcji poprzez wprowadzanie różnych rozwiązań innowacyjnych w technologiach produkcji roślinnej i zwierzęcej. Prof. Michał Jerzak przedstawił możliwości ograniczenia ryzyka w produkcji rolniczej.

Gospodarstwa z „panelu roślinnego” były bardzo zróżnicowane: najmniejsze posiadało 72 ha gruntów ornych, największe 2311 ha. W jednym z gospodarstw uprawiana była kukurydza w monokulturze a największe z prezentowanych stosu-je bezorkową technologię produkcji ponad 10 lat. Mimo takiego zróżnicowania, w dyskusji rolnicy byli zgodni, że najważniejszy jest stały monitoring rynku za-równo produktów rolnych jak i środków produkcji. Zmienność cen na produk-ty rolne „wymusza” wydłużenie w czasie sprzedaży produktów i zakupów środ-ków do produkcji, aby realizować je przy najkorzystniejszych cenach. Aby mieć taką możliwość należy dostosować do tego celu zaplecze magazynowe. Wtedy, co głównie podkreślał właściciel ponad 700-hektarowego gospodarstwa z Niemiec, można poczekać na korzystniejszą cenę. Okres sprzedaży produktów rolnych można też wydłużyć poprzez wcześniejsze zawieranie korzystniejszych umów lub kontraktów giełdowych.

Za równie ważne uczestnicy panelu uznali prowadzenie systematycznej i szczegółowej analizy technologii i kosztów. Planując nakłady na produkcję na-leży brać pod uwagę prawdopodobieństwo wystąpienia niskich cen na produk-ty rolne i intensyfikować nakłady racjonalnie. Należy więcej uwagi zwrócić na racjonalizację nawożenia, sukcesywne wdrażanie zasad rolnictwa precyzyjnego. Stosowanie uproszczeń w uprawie wymaga dużej wiedzy i doświadczenia o czym przekonywała współwłaścicielka gospodarstwa Karolew, które stosuje uprawę bezorkową. Lepsze wykorzystanie maszyn jak zwykle było po stronie niemieckiej. Nasi sąsiedzi znacznie częściej korzystają ze wspólnego sprzętu lub świadczą so-bie wymiennie usługi. W Polsce nadal dominuje chęć posiadania bogatego parku maszynowego na własność.

Myślą przewodnią dyskusji w grupie producentów mleka była próba szuka-nia odpowiedzi na pytanie „co dalej po likwidacji kwot mlecznych?”

90 Ewa Strzeszewska, Marek J. Nowacki

Prezentowane gospodarstwa mleczne były bardzo zróżnicowane. Powierzch-nia użytków rolnych: 50 ha, 60 ha, 70 ha, 115 ha. Liczba krów mlecznych od-powiednio 27 sztuk, 57 sztuk, 62 sztuki, 940 sztuk i wydajność mleka od krowy w ciągu roku odpowiednio: 10375 kg, 9700 kg, 8400 kg, 9140 kg.

Myśląc o przyszłości bez kwot mlecznych, rolnicy z obu krajów widzą przed sobą duże wyzwanie. Im mniejsza skala produkcji, tym bardziej likwidacja kwot jest postrzegana jako zagrożenie. Duże gospodarstwo z Niemiec widzi szanse na rozwój po likwidacji kwot – podobne zdania prezentowali właściciele dużych stad w Polsce. Dla mniejszych gospodarstw system kwotowy to gwarancja stabilizacji produkcji. Uczestniczący w dyskusji rolnicy nie postrzegali likwidacji kwot jako katastrofy, zwłaszcza w sytuacji, gdy popyt na mleko będzie rósł (takie prognozy przedstawili prof. Stanisław Stańko z SGGW oraz prof. Jadwiga Seremak-Bulge z IERiGŻ PIB), gdyż ważniejszy jest dla nich poziom uzyskiwanych cen.

Obecnie ceny skupu mleka w Niemczech i Polsce są niskie. Aby poprawić swo-ją sytuację, rolnicy zamierzają zwiększać skalę produkcji, jednak wiąże się to czę-sto z zakupem ziemi i bywa barierą nie do przeskoczenia ze względu na relatywnie wysokie ceny ziemi (np. w Wielkopolsce cena za 1 ha gruntów VI klasy może wynieść 40 tys. zł).

Zwiększanie skali produkcji to dla wielu rolników także konieczność, ażeby nie zostać wykreślonym z listy dostawców. Obszarem, w którym producenci bydła nadal widzą możliwości zmniejszenia kosztów, jest poprawa organizacji produk-cji i technologii (np. przyspieszenie zacielania jałowic, skrócenie okresu między-wycieleniowego, wydłużenie okresu użytkowania krów). Wielu rolników zauważa przy okazji szkoleń, zwłaszcza połączonych z wyjazdem do gospodarstw, że moż-na zmienić pewne rozwiązania w swoim gospodarstwie. Często nie wiąże się to z dużymi kosztami, a tylko z innym rozwiązaniem zadawania pasz czy organizacją rozpłodu.

Duże możliwości uzyskania dodatkowego dochodu rolnicy wiążą z organizo-waniem się producentów mleka. Przykładem może być podjęcie organizacji sku-pu i transportu mleka przez grupę marketingową 188 gospodarstw niemieckich, dzięki czemu sprzedają oni dziennie średnio 622 tys. kg mleka do dwóch mleczar-ni i uzyskiwali w styczniu 2009 roku cenę 26,45 centów za 1 kg, podczas gdy inni niezrzeszeni rolnicy uzyskują zaledwie 17 centów. W Polsce grupa producentów mleka z jednego powiatu jest niewidoczna w dużej ponadregionalnej spółdzielni, która oczekuje coraz bardziej skoncentrowanych partii mleka (i jest gotowa za to płacić). Może warto pójść za przykładem niemieckich kolegów i przejąć obowiąz-ki związane z organizacją skupu jako grupa marketingowa.

Wszyscy producenci mleka, tak z Niemiec, jak i Polski, widzą potrzebę róż-nicowania działalności i jest to najprostsza odpowiedź na pytanie, co zrobić, gdy pojawia się zagrożenie dla danej działalności. Jakie są pomysły poza wprowa-

V Dni Przedsiębiorcy Rolnego 91

dzaniem innych działalności rolniczych? Może to być np. działalność usługowa – świadczenie usług rolniczych, handel środkami produkcji, wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej z biogazowni. Każdy z tych pomysłów wymaga jednak rze-telnej analizy ekonomicznej.

Podsumowując: zmiany wpisane są w naturę człowieka i jako takie nie są złe. Podjęta przez Unię Europejską decyzja o likwidacji kwot mlecznych zmusi produ-centów mleka do reakcji; wygląda na to, że wielu z nich przygotowuje się do tej zmiany. Prawie wszyscy rolnicy chcą zwiększać produkcję mleka, ale nie wszyscy będą to mogli realizować. Rolnicy szukają więc nowych działalności – w ramach produkcji rolniczej i poza nią. Różnicowanie działalności jest naturalnym sposo-bem ograniczania negatywnych skutków likwidacji systemu kwotowania, który spowoduje zaostrzenie konkurencji. Część gospodarstw nie zdoła zrealizować ma-rzeń o zwiększeniu produkcji, bo nie stać ich będzie na inwestycje, które zapewnią poziom produkcji pozwalający na wygranie konkurencji. Szansą dla nich jest wpro-wadzanie nowych działalności, np. chowu bydła mięsnego a doświadczenie pokazu-je, że rolnicy zachowają się racjonalnie i dostosują się do nowych warunków.

Wśród producentów trzody chlewnej najwięcej mówiło się o wspólnym dzia-łaniu zmierzającym do powstania zrzeszenia grup producentów trzody, które mogłoby kupować udziały w zakładach mięsnych, przejmując nad nimi kontrolę. Mimo, że wszystkie gospodarstwa biorące udział w prezentacji były członkami grup producenckich, zdają sobie sprawę, że pojedyncza grupa nie jest docenia-nym partnerem dla zakładów mięsnych. Chęć wspólnego działania to bardzo po-zytywne zjawisko na naszym rynku rolnym, szkoda tylko, że nie jest to zjawisko powszechne.

Uczestnicy panelu przedstawiający swoje gospodarstwa to producenci posiada-jący stada od 35 do 60 loch (gospodarstwa polskie) oraz gospodarstwo z Niemiec produkujące 6000 tuczników rocznie w cyklu otwartym. Ale nawet tak duża skala produkcji nie zapewnia wystarczającego dochodu. Rolnicy zgodnie podsumowali, że na zmienną koniunkturę w produkcji trzody najlepsza jest dodatkowa działal-ność. Na przykład Kornel Świtoński z województwa kujawsko-pomorskiego produ-kuje ziemniaki sadzeniaki, a Markus Jakobs z Niemiec pszenicę jakościową.

W opinii eksperta panelu prof. Roberta Eckerta z Instytutu Zootechniki go-spodarstwa posiadają sporą rezerwę w organizacji rozrodu. Możliwości gene-tyczne naszych ras pozwalają na uzyskanie większej ilości tuczników w skali roku i poprzez to polepszenie efektywności produkcji.

Wspólny wniosek dla wszystkich paneli: – nadprodukcja podstawowych artykułów rolnych na wewnętrznym rynku

Unii Europejskiej w połączeniu z liberalizacją handlu produktami żywno-ściowymi w skali światowej będzie źródłem rosnącej konkurencji na rynku produktów żywnościowych,

92 Ewa Strzeszewska, Marek J. Nowacki

– niezależnie od kierunku produkcji i wielkości gospodarstwa wszyscy pro-ducenci zmuszeni są poszukiwać możliwości obniżenia kosztów gospoda-rowania,

– wiele gospodarstw może poprawić swoją kondycje ekonomiczną i zwiększyć poczucie bezpieczeństwa trwałości dochodów poprzez poszukanie dodat-kowych źródeł dochodu albo specjalistycznych upraw poza głównym kie-runkiem produkcji.

Wydaje się, że na trudne pytanie: „jak reagować w gospodarstwie na zmiany rynkowe” uczestnicy konferencji nie zdołali wypracować jednoznacznej odpo-wiedzi. Ale przecież nie o opracowanie jednolitej recepty chodziło, bo taką trudno znaleźć. Wymiana pomysłów, doświadczeń, prezentacja dobrych sprawdzonych przykładów a także przykładów rozwiązań, które się nie sprawdziły, dyskusje dłu-go w noc to dobry powód, dla którego uczestnicy Dni Przedsiębiorcy Rolnego chcą się spotykać.


PRZEMYSŁAW LECYK Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Poznaniu

ODNOWA WSI W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM NA PODSTAWIE DOŚWIADCZENIA GMINY KRAMSK

W RAMACH SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO (SPO)

1. Wstęp

Odnowa wsi to proces przemian, których głównym motorem napędowym jest społeczność lokalna, i który ma na celu poprawę warunków życia mieszkańców terenów wiejskich. Odnowa wsi wpływa na kształtowanie standardu oraz jakości życia na wsi, daje możliwość samorealizacji i poczucia uczestnictwa we wspólno-cie i współtworzeniu własnego otoczenia. Uaktywnia zasoby, jakimi dysponuje społeczność na danym terenie, mobilizuje siły oraz tworzy warunki do rozwoju istniejących, jak i nowych dziedzin gospodarowania. Jest procesem sprawdzonym i wypróbowanym w krajach Unii Europejskiej (głównie w Austrii i Niemczech), umożliwiającym rozwój gospodarczy i społeczno-kulturalny i to w formie najbar-dziej odpowiadającej społeczności lokalnej, ponieważ jego kierunek jest przez nią samą wybrany (Wilczyński, 2003).

Odnowa wsi = oddolne zaangażowanie mieszkańców + zasoby lokalne + publiczne i prywatne wsparcie.

Taki schemat odnowy wsi obowiązywał zanim Polska przystąpiła do UE. W ramach pilotażu wdrożone zostały programy w województwach opolskim i pomorskim korzystając głównie ze środków Urzędów Marszałkowskich (UM), a przed 1999 rokiem także Urzędów Wojewódzkich (UW). Przykładami nowe-go wsparcia były też powiatowe i gminne konkursy odnowy wsi, które zostały zrealizowane np. w powiecie nakielskim. Inspiracją oraz impulsem do powstania programu odnowy wsi była przygnębiająca sytuacja i nastrój powszechnego nie-zadowolenia panujący wśród mieszkańców wsi. Koordynację oraz przygotowanie merytoryczne wzięło na siebie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego PARTNER z Bydgoszczy (Kamiński, 2003). Po wstąpieniu do UE projekty z odnowy wsi mo-

94 Przemysław Lecyk

gły być dofinansowywane ze środków unijnych. W ramach priorytetu 2 „Zrówno-ważony rozwój obszarów wiejskich” Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006 uruchomiono działanie 2.3. „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego. Zmieniło to podejście do sposobu realizacji projektów odnowy wsi:

Odnowa wsi = fundusze unijne + oddolne zaangażowanie mieszkańców + zasoby lokalne + publiczne i prywatne wsparcie.

Fakt ten spowodował zmianę myślenia w podejściu do sposobu realizacji pro-jektów z odnowy wsi. Odwołując się do słów pana Ryszarda Wilczyńskiego woje-wody opolskiego, inicjatora odnowy wsi w Polsce, – Odnowa wsi to nie pieniądze, tylko ludzie, ich zaangażowanie, potrzeby oraz zasoby, które tkwią w nich i ich oto-czeniu. Pieniądze są tylko narzędziem do realizacji pomysłów (Kłodziński, 2007).

Oczywiście środki finansowe pomagają, ale tylko wtedy, kiedy są sprzężone z zaangażowaniem środowiska lokalnego oraz potrzebami społeczności zamiesz-kującej dany teren. Tylko w takim wypadku jedna zainwestowana złotówka może dać w efekcie końcowym realizacji projektu kilka. Taki jest zasadniczy cel działań w zakresie odnowy wsi.

2. Odnowa wsi w Wielkopolsce w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Rolnictwo

Nabór wniosków w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Re-strukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich w ramach Działania 2.3. „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” na lata 2004 – 2006r., trwał od 1 kwietnia do 6 maja 2005r. Do Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego wpłynęło 250 wniosków na łączną kwotę dofinansowania 56 367 000,00 zł (są to wyłącznie środki unijne). Kwota ta znacznie przekroczyła dostępny limit środków przypadający na woje-wództwo wielkopolskie. W wyniku weryfikacji formalnej i merytorycznej oraz punktowej oceny wniosków na liście rankingowej zarekomendowanej przez Re-gionalny Komitet Sterujący Zarządu Województwa znalazło się 212 wniosków. Li-stę tą zatwierdził Zarząd Województwa Wielkopolskiego. Uwzględniając dostępny limit na realizację projektów w początkowym etapie skierowano do realizacji 137 projektów na łączną kwotę 34 385 890,00 zł (wg stanu na 20.01.2006 r.). Oszczęd-ności, które powstały w wyniku procedur przetargowych zostały rozdysponowa-ne na dofinansowanie kolejnych wniosków oczekujących na liście rankingowej. Według stanu na dzień 30.10.2006 r., podpisano 154 umowy z beneficjentami. Po podjęciu przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) decyzji o moż-liwości wykorzystania 120% przyznanego dla Wielkopolski limitu podpisano ko-

95Odnowa wsi w województwie wielkopolskim ...

lejne umowy. W sumie podpisano ich 174 na kwotę 39 868 965,00 (jest to kwota z uwzględnieniem wszystkich aneksów do umów, zmieniających kwoty umów).

W ramach działania 2.3 Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” na lata 2004 – 2006r. z całej Wielkopolski złożono 212 wniosków z 73 gmin na łączną kwotę pomocy (z EFOGR) 49 966 448,00 zł. Z tego 97 gmin złożyło od 1do 2 wniosków o dofinansowanie od 23 998,00 zł do 450 000,00 zł, 16 gmin łożyło od 3 do 5 wniosków o dofinansowanie od 82 365,00 zł do 1 511 82,00 zł a tylko cztery gminy złożyły 6 lub 7 wniosków o dofinansowanie od 685 107,00 zł do 1 751 508,00 zł (wykres 1). Uśredniona wartość projektu przy 212 złożonych wnioskach wyniosła 321 690,80 zł. Siedemnaście wniosków zostało złożonych na maksymalną kwotę dofinansowania 450 000,00 zł.

Wykres 1Liczba złożonych wniosków przez gminy

Źródło: Wielkopolski Urzędu Marszałkowski

W wyniku weryfikacji formalnej i merytorycznej oraz oceny punktowej utwo-rzona została lista rankingowa złożonych wniosków. W ramach 212 złożonych wniosków przyjętych przez Zarząd województwa:

3 wnioski otrzymały 7 punktów,16 wniosków otrzymało 6 punktów,89 wniosków otrzymało 5 punktów,62 wnioski otrzymały 4 punkty,42 wnioski otrzymały 3 punkty.

liczba złożonych wniosków


Tabela 1 rodzaje projektów składanych w ramach odnowy wsi w wielkopolsce

Lp. Rodzaj projektu Ilość złożonych wniosków

1. Budowa, remont, modernizacja domów kultury, centrów spotkań i remiz OSP 97

2. Poprawa bezpieczeństwa, budowa chodników, ścieżek rowerowych i szlaków pieszych, parkingów i placów zabaw 32

3. Zagospodarowanie terenów zieleni, rewitalizacja parków, centra miejscowości 30

4. Budowa, remont, modernizacja terenów sportowych i rekreacyjnych z ich wyposażeniem 39

5. Projekty dot. dziedzictwa kulturowego, budynków zabytkowych 14Razem 212

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego

Jak wynika z powyższej tabeli najwięcej wniosków zostało złożonych na bu-dowę, modernizację, remont wiejskich domów kultury, centrów spotkań i remiz Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP). Fakt ten świadczy o tym, że największe zapo-trzebowanie na terenach wiejskich dotyczy miejsc, w których mieszkańcy mogli-by się spotykać, rozmawiać, organizować różnego rodzaju spotkania mające na celu integrowanie się społeczności lokalnej, podejmować działalnoś kulturalną, organizować szkolenia, prelekcje itp.

Kolejna, druga grupa projektów, to projekty dotyczące budowy, remontu, mo-dernizacji terenów sportowych i rekreacyjnych na terenach wiejskich. Tereny te spełniają bardzo ważną rolę zwłaszcza wśród młodych ludzi, którzy potrzebują ruchu i możliwości spędzania wolnego czasu w komfortowych warunkach. Takie warunki dają dobre obiekty sportowe z odpowiednim wyposażeniem. Obiekty te stanowią o atrakcyjności obszarów wiejskich dla młodych ludzi, a także są podsta-wą prawidłowego rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży.

Trzecią grupą projektów są projekty nakierowane na poprawę bezpieczeństwa na terenach wiejskich, polegające na budowaniu parkingów, ścieżek rowerowych, chodników i placów zabaw. Te ostatnie cieszą się ogromnym powodzeniem wśród najmłodszej części mieszkańców obszarów wiejskich. Bardzo często dopiero po wybudowaniu placu zabaw widać ile dzieci znajduje się w danej miejscowości. Place zabaw uprzyjemniają życie najmłodszym, ale również ułatwiają życie ich rodzicom, którzy posyłając dzieci na plac zabaw mają poczucie spokoju i bezpie-czeństwa.

Czwartą grupą projektów są projekty dotyczące zagospodarowania terenów zieleni, rewaloryzacji starych parków oraz nadawanie nowych form centrom miej-scowości. Te projekty cieszą najbardziej włodarzy miejscowości i gminy, ponieważ są one wizytówką danej miejscowości. Są to projekty prestiżowe dla ludności za-mieszkującej daną miejscowość, która bardziej się z nią utożsamia, gdy centrum


jest dobrze zaprojektowane, piękne, czyste i funkcjonalne. Bardzo często zdarza się, że centrom miejscowości przywraca się charakter z minionych lat, zachowując ich tradycyjny układ i charakter.

Piąta grupa projektów dotyczy przywracania dawnej świetności budynkom i budowlom znajdującym się na danym terenie, spełniającym ważne role w życiu społeczności lokalnej, które z różnych przyczyn uległy dewastacji, zostały zanie-dbane a czasami nawet zapomniane przez mieszkańców. Część z nich to obiekty zabytkowe, które w ramach odnowy wsi mogą zostać poddane konserwacji i re-nowacji pod nadzorem konserwatora zabytków. Warunkiem jest aby zostały prze-znaczone na cele społeczne (dla miejscowej ludności).

3. Odnowa wsi w gminie KramskW ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) „Restrukturyzacja

i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” w ramach Priorytetu 2 „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich” z Działania 2.3. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego gmina Kramsk złożyła 8 wniosków z czego uzyskała dofinansowanie na siedem złożonych wniosków. Ósmy projekt nie otrzymał dofinansowania ze względu na nieuregulowane sprawy własnościowe terenu. Można powiedzieć, że gmina ta pod kątem wykorzystania możliwości jakie dał program SPO stała się niekwestio-nowanym liderem odnowy wsi w województwie wielkopolskim.

Przygotowanie projektów do odnowy wsi rozpoczęło się od spotkań/zebrań wiejskich w sołectwach, podczas których lokalna społeczność wybierała priory-tetowe zadania możliwe do zrealizowania w ramach działania „Odnowa wsi ...”. Dla każdej miejscowości, w której realizowane miały być zadania został sporzą-dzony Plan Rozwoju Miejscowości (POM) zawierający m.in. opis miejscowości i jej charakterystykę, analizę mocnych i słabych stron oraz wykaz zadań objętych planem. Podczas zebrań wiejskich mieszkańcy w drodze głosowania decydowali o przyjęciu Planu Odnowy Miejscowości (POM). Następnie, wszystkie plany zo-stały zatwierdzone uchwałą Rady Gminy Kramsk, co oznaczało przyjęcie ich do realizacji, czyli akceptację gminy.

Realizacja projektów rozpoczęła się w pierwszym kwartale 2006 roku a zakoń-czyła w lipcu 2007 r. Koordynacją prac zajmowało się Gminne Centrum Informa-cji Europejskiej – wydzielona komórka organizacyjna w Urzędzie Gminy.

Lista projektów, które uzyskały dofinansowanie w ramach SPO:

1. „Uporządkowanie centrum miejscowości kramsk”Zakres projektu: remonty chodników w centrum Kramska tj. roboty przygoto-

wawcze, roboty ziemne, podbudowy i nawierzchnie oraz roboty wykończeniowe.


Cel główny projektu to podniesienie standardu życia i pracy na wsi oraz cel dodatkowy – wzrost atrakcyjności inwestycyjnej.

2. „Budowa płyty boiska sportowego w kramsku”Zakres projektu: budowa płyty boiska piłkarskiego, bieżni okólnej i bieżni pro-

stej. Cel główny projektu został określony jako zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych, cel dodatkowy to podniesienie atrakcyjności turystycznej oraz rozwój tożsamości społeczności wiejskiej i zachowania dziedzictwa kulturowego.

3. „Przebudowa remizy OSP na wiejski Ośrodek kulturalno - Oświatowy DrUh w święćcu”

Zakres projektu: przebudowa istniejącego budynku oraz jego wyposażenie zgodnie z potrzebą działalności kulturalnej prowadzonej przez mieszkańców. Po zrealizowaniu projektu ośrodek zostanie wyposażony tak, aby spełniał cele kultu-ralne i oświatowe. Działalność kulturalna prowadzona w obiekcie jest działalno-ścią non-profit, która służyć ma wszystkim mieszkańcom Święćca i okolicznych miejscowości.

4. „Przystosowanie remizy OSP na świetlicę integracji Społecznej i Zawodo-wej w Milinie”

Zakres projektu: przebudowa górnej części kondygnacji obiektu i zagospo-darowanie jej na stanowiska komputerowe i wyposażenie zaplecza kuchennego oraz zaadaptowanie sali tak, aby mogła być przydatna dla celów rekreacyjnych i szkoleniowych. Cel główny: zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych, cel dodatkowy: rozwój tożsamości społeczności wiejskiej i zachowanie dziedzic-twa kulturowego.

5. „Przystosowanie obiektu na wiejski Ośrodek kultury w woli Podłężnej”Zakres projektu: przystosowanie obiektu na cele kulturowe i społeczne. Cel

główny określony jako rozwój tożsamości społeczności wiejskiej i zachowania dziedzictwa kulturowego. Działalność prowadzona w obiekcie ma być działalno-ścią niegenerującą dochodów, służącą lokalnej społeczności.

6. „Adaptacja budynku na świetlicę wiejską StrAżAk w rudzicy”Zakres projektu: remont i adaptacja następujących pomieszczeń: sali głów-

nej, szatni, zaplecza kuchennego, sanitariatów i pomieszczenia gospodarczego na działalność kulturalną.

7. „Adaptacja budynku na Sołecki Dom kultury w izabelinie”Zakres projektu: remont sali głównej, zaplecza kuchennego, pomieszczenia

gospodarczego, sanitariatów. Wszystkie pomieszczenia zostały zaadaptowane dla potrzeb działalności kulturalnej i szkoleniowej.

Pięć z siedmiu projektów dotyczyło budowy, remontu, modernizacji domów kultury, centrów spotkań i remiz OSP. Na tym przykładzie widać, że tego typu projekty są w przeważającym procencie realizowane na terenach wiejskich Wiel-kopolski. Tak samo dzieje się w innych województwach.


Całkowity koszt zrealizowanych projektów to kwota 2 135 040,94 zł, w tym 1862140,94 zł to środki z dotacji z Działania 2.3. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, pozostała część środków 272 900,00 zł została wyłożona z budżetu gminy Kramsk.

Na uwagę zasługuje fakt, że w wyniku realizacji projektów wszystkie obiekty uzyskały wysoki standard wykończeniowy i funkcjonalny. Posiadają zaplecza so-cjalno-kuchenne, nowoczesne sanitariaty, sale widowiskowo-rekreacyjne miesz-czące od 60 osób w Sołeckim Domu Kultury w Izabelinie do 150 osób w Wiejskim Ośrodku Kulturalno-Oświatowym „Druh„ w Święćcu. Wszystkie zmodernizowa-ne obiekty kubaturowe wyposażone są w ekologiczne centralne ogrzewanie. Od października 2007 r. rozpoczęli w nich pracę stażyści Urzędu Gminy w Kramsku – animatorzy rozwoju regionalnego. Służyć będą pomocą i doradztwem w pozy-skiwaniu funduszy i dotacji unijnych dla OSP, Kół Gospodyń Wiejskich, orga-nizacji i stowarzyszeń, rolników i przedsiębiorców. Do ich obowiązków należeć będzie stała współpraca z Agencjami i Fundacjami działającymi na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, Powiatowym Urzędem Pracy, organizacjami i stowarzysze-niami ponadregionalnymi. Animatorzy wyposażeni zostaną w dostęp do Inter-netu, oraz telefony, aby szybko i sprawnie przekazywać informacje do zaintereso-wanych osób. Do ich obowiązków należeć będzie także współpraca ze szkołami, ośrodkiem kultury oraz organizacja imprez środowiskowych. Animatorzy będą zatrudniani na umowę o pracę lub w ramach stażu z Powiatowego Urzędu Pracy. Finansowani będą z budżetu gminy lub Powiatowego Urzędu Pracy.

Odnowa wsi w Wielkopolsce - dotychczas i w przyszłości.

W Wielkopolsce odnowa wsi zaistniała głównie dzięki możliwości realizacji projektów w ramach SPO, oraz zaangażowaniu społeczności lokalnych i władz samorządowych, ich nieskrępowanej pomysłowości i kreatywności. Wykorzysta-no wiele nowych rozwiązań i technologii, nie stosowanych gdzie indziej, dzięki którym wiele wiejskich przedsięwzięć miało wymiar autentycznej innowacji. Dą-żenia społeczności lokalnej do rozwiązań wyróżniających wieś, kształtujących jej tożsamość powodują, że uzyskiwana jest zupełnie nowa jakość działań. Dzięki temu odnowa wsi dysponuje pomysłami spójnymi ze swoimi celami i ideami.

W odnowie wsi, zgodnie z kompleksowym podejściem, wykorzystywanych jest wiele rozwiązań powstałych na gruncie polityk regionalnych, np. w dziedzi-nie odnawialnych źródeł energii, organizacji producentów rolnych, ekologii, mar-ketingu towarów i usług. Kompleksowy charakter programów odnowy wsi oraz poziom zaangażowania, motywacji społeczności lokalnych oraz wiedzy powodu-ją dodatkowy wzrost efektów oraz ułatwiają realizację złożonych projektów. Nie wszystkie z nich można było zrealizować w warunkach SPO „Restrukturyzacja


i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” ze względu ograniczenia wynikające z rozporządzenia, które konkretnie określało na jakie projekty możemy ubiegać o dofinansowanie.

Na podstawie doświadczeń z Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) można powiedzieć, że obawy związane z brakiem możliwości wykorzystania oraz brakiem przygotowania gmin do wykorzystania funduszy unijnych w ramach działania odnowa wsi w województwie wielkopolskim minęły już bez powrotnie. W lutym 2009 r. ruszył kolejny program – Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) w ramach którego wspierane są projekty odnowy wsi (Oś 3, Działanie 3.4 „Odnowa i rozwój wsi”). Wszyscy ci, którzy złożyli wnioski poprzednio, bogatsi o doświadczenia z poprzedniego programu (SPO) jak również nowi beneficjenci czekali z niecierpliwością na możliwość złożenia wniosku w nowym programie (PROW). Obecnie są gotowi, przy zrozumieniu, poparciu oraz wsparciu osób za-rządzających województwem, wejść na kolejny stopień rozwoju procesu odnowy wsi w województwie wielkopolskim i wzorem innych województw utworzyć swój własny program odnowy wsi, niezależny od środków unijnych. Taki program jest potrzebny także Wielkopolsce, aby wspierać społeczność lokalną terenów wiej-skich w realizacji projektów, które mają na celu poprawę jakości życia mieszkań-ców wsi, zachowanie charakteru i tożsamości wsi wielkopolskiej oraz stworzenia takich warunków życia na wsi, aby młodzi ludzie nie chcieli z niej emigrować do miast.

LITERATURA

1. Ryszard Wilczyński., 2003: Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Fundacja Fundusz Współpracy, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rol-nictwa i Obszarów Wiejskich Oddział w Poznaniu.

2. Kłodziński M., Błąd M., Wilczyński R. 2007: Odnowa wsi w integrującej się Europie, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAP.

3. Kamiński R., 2003: ”Sami- Sobie” – Odnowa wsi w powiecie Nakielskim, Protest wobec bezradności i beznadziei. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Stowarzyszenie Roz-woju Regionalnego PARTNER


EUGENIUSZ KOŚMICKI Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

RECENZJA KSIĄŻKI „NUTZPFLANZENKUNDE” (WIEDZA O ROŚLINACH UŻYTKOWYCH), NEU BEARBEITET

VON R. LIEBEREI, CH. REISDORFF, BEGRÜNDET VON W. FRANKE, 7., VOLL ÜBERARB. UND ERWEIT. AUFLAGE,

STUTTGART – NEW YORK 2007, GEORG THIEME VERLAG, ss. 476, ISBN 978-3-13-530 407-6.

Rośliny użytkowe stanowią nadal podstawę życia współczesnego człowieka. Pozostają one nie tylko podstawą ludzkiego pożywienia, ale także wielu dziedzin rozwoju przemysłu i techniki. Wiedza ta nie zawsze jest w pełni uświadamiana przez wielu współczesnych ludzi. Do najwybitniejszych znawców roślin użyt-kowych w Niemczech w XX wieku należał niewątpliwie prof. Wolfgang Franke (1921-2001), który był autorem znakomitego dzieła naukowego „Wiedza o rośli-nach użytkowych – użyteczne rośliny obszarów umiarkowanych, subtropikalnych i tropikalnych” wydanego po raz pierwszy już w latach siedemdziesiątych XX wie-ku. Od tego czasu to opracowanie W. Franke miało sześć wydań, które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem czytelników. Dzieło tego autora, określane potocz-nie jako „Der Franke”, stało się na obszarze niemieckojęzycznym pracą standar-dową, do którego nawiązywały liczne encyklopedie, leksykony, prace popularno-naukowe, a przede wszystkim literatura specjalistyczna. W roku 1997 ukazało się ostatnie wydanie tego opracowania jeszcze za życia prof. Franke.

Rozwój wiedzy spowodował jednak konieczność podjęcia niezbędnych aktu-alizacji dzieła prof. Franke i szerokiego uwzględniania nowych osiągnięć nauko-wych. Tych koniecznych działań podjęli się pracownicy Uniwersytetu w Ham-burgu – Biozentrum Klein Flottbek i Ogrodu Botanicznego – Wydział Biologii roślin użytkowych/Ekologia stosowana w osobach prof. Reinharda Lieberei’a i dr. Christopha Reisdorffa. Dokonali oni koniecznych zmian, chociaż pozostaje nadal zachowana podstawowa struktura dzieła podjętego przez prof. W. Franke. Książka autorstwa W. Franke’go i na nowo opracowana przez R. Lieberei’a i Ch. Reisdorffa „Wiedza o roślinach użytkowych” składa się z „Przedmów” (do 7. wydania, 6. wy-

102 Eugeniusz Kośmicki

dania, 1. wydania), a także z podstawowych części książki: „Wiedza o roślinach użytkowych”; „Postać i budowa struktury ciała roślin i jego użytecznych części”; „Substancje roślin użytkowych wyznaczające ich jakość”; „Rośliny pokarmowe” i „Rośliny wykorzystywane technicznie”. W rozdziale „Wiedza o roślinach użyt-kowych” przedstawiono m.in. ogólnie rośliny użytkowe i ich wykorzystanie, pro-ces powstawania roślin uprawnych, udomowienie i zmienność roślin uprawnych, charakterystykę prac hodowlanych nad roślinami uprawnymi, a także znaczenie biotechnologii i molekularnych podstaw uprawy roślin. W rozdziale tym zawarte są informacje o występowaniu ponad 75 000 gatunków roślin jadalnych. Z tego około 5 000 gatunków roślin uprawianych jest w warunkach rolniczych i ogrod-niczych. W dużym zakresie uprawia się około 160 gatunków roślin, chociaż tylko 20 gatunków roślin dostarcza około 90% pożywienia. Jako użyteczne części roślin wykorzystywane są zarówno rośliny niższe (glony i grzyby), a także wyższe, w tym ich różnorodne części takie jak: liście, łodygi, korzenie, bulwy, owoce, nasiona. Do najważniejszych pierwotnych substancji zapasowych należą: węglowodany, białka, tłuszcze i oleje. Duże znaczenie posiadają także wtórne substancje zawarte w roślinach, a także różnorodne witaminy.

Najważniejszą część pracy stanowi część zatytułowana „Rośliny pokarmowe”, gdzie rośliny dostarczające pożywienia podzielono na: dostarczające węglowoda-nów; dostarczające białka; dostarczające tłuszczów i olejów; dostarczające owo-ców; warzywa i rośliny dostarczające sałat; używki; roślinne narkotyki psychoak-tywne; dostarczające substancji słodzących; rośliny przyprawowe i paszowe.

Do najważniejszych roślin dostarczających węglowodanów zaliczono niewąt-pliwie zboża. Przede wszystkim: pszenicę zwyczajną, żyto zwyczajne, pszenżyto, jęczmień zwyczajny, owies zwyczajny, ryż siewny, kukurydzę zwyczajną. Do mniej znanych zbóż zaliczamy: proso (określenie zbiorcze), drobne proso (określenie zbiorcze), sorgo (Sorghum bicolor), grykę zwyczajną (Fagopyrum esculentum), komosę ryżową (Chenopodium quinoa), gatunki szkarłatu (Amaranthus). Skro-bia i inne węglowodany zawarte są także w ziemniakach, w manioku (Manihot esculenta), batatach inaczej słodkich ziemniakach (Ipomea batatas), jamsie, ina-czej pochrzynie (Dioscorea), szczawiku bulwiastym (Oxalis tuberosa), nasturcji bulwiastej (Tropaeolum tuberosum). Wymieniono także liczne rośliny posiadające wiele węglowodanów zawartych w korzeniach np. kolokazja jadalna, inaczej taro (Colocasia), ksantosoma żółtosocza, inaczej tannia (Xanthosoma sagittifolium), paciorecznik jadalny (Canna edulis). Skrobia może być przy tym zawarta w bar-dzo różnorodnych częściach roślin np. w palmie sagowej, chlebowcu właściwym czy chlebowcu różnolistnym.

Ważne znaczenie gospodarcze posiadają rośliny dostarczające sacharozy. Na-leży tutaj: burak cukrowy, trzcina cukrowa, proso cukrowe, klon cukrowy, palma miodowa (Jubaea chilensis), a także liczne gatunki palm (najczęściej kwiatostany).

Recenzja książki „Nutzpflanzenkunde” (Wiedza o roślinach użytkowych) ... 103

Duże znaczenie posiadają też fruktany będące polimerami fruktozy – zawierają je topinambur (słonecznik bulwiasty), cykoria korzeniasta, mniszek lekarski. W pro-dukcji przemysłowej ważne cechy posiadają rośliny dostarczające środków zagęsz-czających i stabilizatorów. Należą do nich dostarczające agaru glony, a także szereg ważnych roślin wyższych m.in. akacja senegalska (guma arabska, Acacia senegal), traganek gumodajny (Astragalus gummifer), kola zaostrzona (Sterculia urens), chleb świętojański (Ceratonia siliqua), guarana (Cyamopsis tetragonoloba).

W tym rozdziale wymieniono także rośliny dostarczające białka. Należą do nich m.in. mikroglony, różnorodne gatunki fasoli, gatunki grochu Vigna (wystę-pujące w krajach tropikalnych), a także pozostałe rośliny motylkowe dostarcza-jące różnego typu grochu, czy soja owłosiona (Glicine max). W krajach Europy Środkowej do najbardziej znanych roślin dostarczających białka należą: groch zwyczajny, soczewica jadalna, bób, ciecierzyca pospolita. W wielu krajach wystę-pują motylkowe dojrzewające w ziemi – najbardziej znany jest tutaj orzech ziem-ny (Arachis hypogaea).

Uprawianych jest także wiele roślin dostarczających tłuszczów i olejów. Nie-które z tych roślin są powszechnie znane m.in. soja owłosiona, palma olejowa, kapusta rzepak, słonecznik, orzech ziemny, palma kokosowa, oliwka europejska, sezam indyjski, kukurydza, len zwyczajny, rącznik pospolity, konopie siewne, mak lekarski. Do mniej znanych roślin dostarczających tłuszczów i olejów należą: palma babassu (Brazylia), różne gatunki bawełny, awokado amerykańskie, likaria sztywna (Brazylia), leszczyna pospolita, buk zwyczajny, migdałowiec, drzewo ma-słowe (Vitellaria paradoxa, Afryka Środkowa), argania żelazna (Argania spinosa).

Owoce należą do ważnych roślin dostarczających zdrowego pożywienia lud-ności. Wiele owoców ma tylko znaczenie lokalne. Tylko niektóre z nich mają zna-czenie światowe. Należą do nich owoce cytrusowe, m.in. pomarańcza chińska, mandarynka, grejpfrut, pomarańcza olbrzymia (Citrus maxima), cytryna zwy-czajna, kwaśna lima, cedrat mający znaczenie rytualne i religijne, pomarańcza gorzka, kumkwat. Występuje także wiele mniej znanych gatunków roślin cytruso-wych. Do bardzo znanych owoców należą też: banan owocowy i mączny, melon właściwy i arbuz, winna latorośl, palma daktylowa, melonowiec właściwy inaczej papaja, awokado amerykańskie, aktinidia chińska czyli kiwi. Do bardzo ważnych należą również owoce jagodowe rosnące w umiarkowanych szerokościach: po-rzeczki, borówki, pestkowce z rodzaju Prunus (brzoskwinia zwyczajna, śliwa do-mowa, morela zwyczajna, czereśnia, wiśnia, czeremcha), tropikalne pestkowce (mango, ocerola, śliwiec pierzasty Spondias mombin), dzikie pestkowce (czarny bez, dereń jadalny, rokitnik zwyczajny), owoce złożone (jabłoń domowa, grusza domowa, pigwa pospolita, pigwowiec japoński, gatunki jarząbów, niszpelnik ja-poński), pozostałe owoce złożone (jeżyna, malina właściwa, malina moroszka), owoce składające się z orzeszków (truskawka, gatunki róż, gatunki głogów), owo-


ce w postaci „orzechów” i „jąder” (migdał, orzech włoski, leszczyna pospolita, pistacja właściwa, orzesznica wyniosła, makadamia trójlistna, orzesznik pekan, lotos orzechodajny, „jądra”, a więc „nasiona” sosen, pinii i araukarii.

Do mniej znanych owoców należą: nanercz zachodni, granat właściwy, pas-siflora jadalna, opuncja figowa, liczi chińskie i rambutan, mangostan właściwy, durian właściwy.

Wg autorów duże znaczenie posiadają rośliny warzywne i dostarczające sała-tek. Do najbardziej znanych warzyw należą: owoce warzywne i sałatkowe (pomi-dor, pomidor drzewiasty, bakłażan, papryka roczna, ogórek, dynia zwyczajna); warzywne liściowe i sałaty liściowe (kapusta warzywna, kapusta bezgłowa zielo-na, kapusta pekińska, kapusta pak-choi, rokietta siewna inaczej rukola, pieprzyca siewna – rzeżucha, rukiew wodna, warzucha lekarska, nasturcja wielka). Ważne znaczenie posiadają sałatkowe rośliny liściaste z rodziny Asteraceae: sałata siewna, cykoria endywia, cykoria podróżnik liściasta, mniszek lekarski. Do innych roślin sałatkowych należą: roszponka jadalna, portulaka zimowa (Montia perfoliata), wa-rzywa szpinakowe – szpinak warzywny, burak liściowy – mangold, łoboda ogro-dowa, szczaw żółty (Rumex patientia), szczaw zwyczajny, szpinak nowozelandzki, kryształka lśniąca (Mesembranthemum crystallinum). Do znanych warzyw należą: warzywa łodygowe (seler liściowy, rabarbar kędzierzawy, kapusta morska, kar-czoch zwyczajny, rzodkiew łodygowa), warzywa cebulowe (cebula jadalna, por, koper włoski); warzywa korzeniowe (marchew siewna, pasternak zwyczajny, pie-truszka korzeniowa, rzodkiew czarna, rzodkiew biała), warzywa bulwiaste (kala-repa, seler bulwiasty, burak ćwikłowy, rzodkiewka, brukiew czyściec bulwiasty); pędy kwiatowe jako warzywa: kalafior, brokuł włoski, karczoch zwyczajny; wa-rzywa łodygowe: szparag lekarski, pędy bambusa; warzywa nasienne: kasztan ja-dalny, kotewka orzech wodny, uprawne gatunki grzybów, a także warzywa i sałaty pochodzące z glonów (zielenice, brunatnice, krasnorosty).

Autorzy podkreślają również duże znaczenie roślin zawierających używki. Na-leży wymienić rośliny zawierające kofeinę i teobrominę m.in. herbata chińska, her-bata maté (Ilex paraguariensis), gatunki kawy (kofeina w nasionach), kakaowiec właściwy, różne gatunki Coli a także Paulinia guarana. Natomiast do najbardziej znanych roślin zawierających używki należą rośliny zawierające nikotynę; rośliny do żucia (pieprz żuwny czy betel; gambir; areka katechu); grzyby wytwarzające al-kohole (drożdże piwne, drożdże winne). W uprawie znane są roślinne narkotyki psychoaktywne należą tu: czuwaliszka, inaczej kata jadalna, zawierająca efedrynę, grzyby halucogenne (muchomor czerwony, łysiczka meksykańska – Psilocybe mexi-cana), kaktus peyotl zwany lofoforą Williamsa, krzew kokainy (Erythroxylum coca), konopie indyjskie, mak lekarski. Znanych jest także wiele roślin dostarczających środków słodzących. Można wymienić w tym kontekście: lukrecję gładką (Glycyrr-hiza glabra), stewię (Stevia rebaudiana), a także wiele roślin pochodzenia afrykań-

Recenzja książki „Nutzpflanzenkunde” (Wiedza o roślinach użytkowych) ... 105

skiego zawierających takie substancje jak: taumatyna (Thaumatococcus daniellii), monellina (Dioscoreophyllum cumminsii), mirakulina (Synsepalum dulcificum).

Na uwagę zasługują także rośliny przyprawowe. Można wymienić szereg ro-ślin przyprawowych m.in. rośliny przyprawowe zawierające olejki eteryczne; za-wierające ostro smakujące alkaloidy; zwierające glikozydy gorczycowe; gatunki czosnków zawierające siarkę w substancjach przyprawowych; rośliny z kwaśno smakującymi substancjami przyprawowymi; rośliny z substancjami gorzkimi, czy wreszcie z innymi substancjami. Najwięcej jest roślin przyprawowych zawierają-cych olejki eteryczne. Mogą one występować w korzeniach i kłączach, ale przede wszystkim w liściach. Do tych pierwszych należą m.in. imbir lekarski, galgant chiński czy kurkuma długa, a do drugich ogromna większość roślin przyprawo-wych. Należą tutaj m.in. koper ogrodowy, pietruszka liściowa, portulaka siewna, melisa lekarska, mięta pieprzowa, bazylia pospolita, majeran ogrodowy, szałwia lekarska, tymianek ogrodowy. Natomiast znane są przyprawy, gdzie olejki ete-ryczne zawarte są w kwiatach, nasionach i owocach. Do tej grupy roślin zaliczono: bylicę pospolitą, muszkatołowiec, kardamon malabarski, korzennik lekarski (Pi-menta dioica), kolendrę siewną, wanilię płaskolistną. Ostro smakujące alkaloidy zawierają m.in.: papryka roczna, papryka krzewiasta chili, pieprz czarny, gliko-zydy – chrzan pospolity, kapary cierniste, gorczyca biała, siarkę liczne gatunki czosnków i cebul, a substancje gorzkie m.in. chinowiec, chmiel zwyczajny.

W hodowli zwierząt istotne znaczenie posiadają rośliny paszowe – należą do nich: trawy pastewne, paszowe rośliny motylkowe (wśród których można wyróż-nić rośliny motylkowe szerokości umiarkowanych, a także obszarów tropikalnych i subtropikalnych), rośliny korzeniowe i bulwiaste (zazwyczaj określane jako oko-powe), a także liczne liściaste rośliny paszowe, czy wreszcie pozostałości po otrzy-maniu olejów – makuchy.

Ostatnia część pracy zatytułowana jest „Rośliny wykorzystywane technicznie”. Przedstawia się tam: rośliny dostarczające włókien; rośliny dostarczające drewna; rośliny dostarczające garbników; rośliny dostarczające kauczuku i substancji po-krewnych; dostarczające żywic, balsamu i laku; dostarczające wosku; rośliny do-starczające barwników; dostarczające insektycydów; rośliny dostarczające energii i paliw. Rośliny dostarczające włókien obejmują: bawełnę, drzewo kapokowe, len zwyczajny, konopie siewne, pokrzywę zwyczajną, ramię, jutę torebkową i warzyw-ną. Można do roślin włóknistych zaliczyć jeszcze wiele gatunków roślin: banan manilski, agawa sizalowa, len nowozelandzki, palma karłowa. Wszechstronne zastosowanie ma drewno służąc jako drewno budowlane, do wytwarzania me-bli, różnorodnych zastosowań przemysłowych, produkcji papieru. Wśród drzew można wyróżnić: rodzime albo uprawiane w Europie drzewa iglaste, pozaeuro-pejskie drzewa iglaste, rodzime i w Europie zadomowione drzewa liściaste, poza-europejskie, szczególnie tropikalne drzewa liściaste, palmy pnące (rotang), bam-busy, eukaliptusy, szybko rosnące rośliny, rośliny dostarczające korka.


Wiele roślin dostarcza garbników, które zawarte są w korze i drewnie, w owo-cach i nasionach, a także w liściach. Nadal cenione są rośliny dostarczające kau-czuku i pokrewnych substancji, gutaperki, rośliny dostarczające żywic, balsamów i laku, wosku. Duża jest także lista barwników, które mają różnorodne pochodze-nie, głównie korzenie, kora, liście, kwiaty, barwniki z nasion i owoców. Na uwagę zasługują rośliny dostarczające naturalnych insektycydów, które mogą być bar-dzo pomocne przy zwalczaniu szkodliwych organizmów roślinnych, zwierzęcych i mikroorganizmów. Coraz większe znaczenie uzyskują w ostatnich latach rośliny dostarczające energii i paliw. Należą do nich wilczomlecze, gatunki eukaliptusów, rzepak, a także wiele roślin do potencjalnej produkcji biopaliw. Istotne znaczenie posiadają współcześnie rośliny, które służą do wytwarzania paliwa z biomasy.

Podsumowując trzeba stwierdzić, że dzieło „Wiedza o roślinach użytkowych” stanowi ważne i interesujące kompendium o roślinach wykorzystywanych przez człowieka. Ze względu na swoją kompetencję, wysoki poziom naukowy i przejrzy-stość może ono służyć jako cenna pomoc dla studentów i naukowców w dziedzi-nie nauk rolniczych i ogrodniczych, a także szerokiego grona czytelników. Warto by tę interesującą książkę przetłumaczyć na język polski.


ANDRZEJ CZYŻEWSKI1 Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

RECENZJA KSIĄŻKI ROMANA SOBIECKIEGO „GLOBALIZACJA A FUNKCJE

POLSKIEGO ROLNICTWA”, SGH, WARSZAWA 2007, ss. 381

Autor z dużym wyczuciem potrzeb i zainteresowań naukowego środowiska określił problematykę rozprawy. Za cel główny przyjął wykazanie niekompletno-ści i nieracjonalności globalizacji mikroekonomicznej, zaś za cele szczegółowe uznał: prezentację mechanizmu globalizacji ekonomicznej, potencjalnych tego skutków dla rolnictwa, ocenę procesów integracyjnych w UE w kontekście glo-balizacji ekonomicznej i doświadczeń WPR oraz wpływ tych zjawisk na funkcje polskiego rolnictwa z uwzględnieniem jego specyfiki i uwarunkowań rozwoju. Rozpoznał mechanizm globalizacji ekonomicznej (mikroekonomicznej), która uwalniając rynek od barier granicznych, podporządkowuje wartości społeczne i środowiskowe w bliższym i dalszym otoczeniu rolnictwa potrzebie zysku (do-chodu). Zauważył, iż procesy koncentracji czynników wytwórczych, determinu-jące rozwój korporacji transnarodowych, prowadzą do narastania nierówności w stosunkach podziału i ograniczają rolę państwa w zakresie funkcji stabiliza-cyjnej, redystrybucyjnej i alokacyjnej polityki fiskalnej. W tych warunkach pro-ces globalizacji ekonomicznej wyraźnie wyprzedza jej zaplecze instytucjonalne, przez to staje się ona niekompletną (nieracjonalną) ze względu na brak koordyna-cji optimów makro i mikroekonomicznego, a także społecznego i ekologicznego. Stwierdzenie, iż takiej niekompletnej globalizacji ekonomicznej może częściowo przeciwdziałać integracja regionalna, tu europejska, jest ważkim uzupełnieniem tej tezy. Państwa UE, stanowiąc ewoluującą poprzez consensus Wspólną Polity-kę Rolną, mają szansę równoważyć różne funkcje rolnictwa bez dyskryminacji żadnej z nich. Autor twierdzi, iż procesy integracji regionalnej winny być wsparte bardziej skoordynowanym zarządzaniem globalizacją, co pozwoliłoby dostoso-wać globalizację polityczną do ekonomicznej. Powinny to zabezpieczać: odpo-

1 Autor pracuje w Katedrze Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej UE w Poznaniu.

Andrzej Czyżewski108

wiednie reformy ONZ, uznanie stosowanej wiedzy za globalne dobro publiczne, zaś towarzyszyć temu konsekwentne ograniczanie monopoli, utrzymanie państw narodowych, utrwalanie różnorodności kultur, tradycji, zwyczajów i obyczajów. Nadzwyczaj trafne jest stwierdzenie Autora, iż w procesie globalizacji ekonomicz-nej czynnik instytucjonalny jest rugowany jako hamulec tego procesu, natomiast w procesie integracji regionalnej ugrupowania tworzą system, który zastępuje państwo narodowe i pozwala na równoważenie mikro i makroekonomicznych procesów globalizacji. Integracja w tym przypadku jest traktowana jako forma wzmocnienia sił wewnętrznych w celu podołania otwartej konkurencji globalnej, a zarazem jest formą ochrony przed negatywnymi skutkami tej konkurencji. Glo-balizacja ekonomiczna rolnictwa, jeśli będzie nadal postępować, doprowadzi do powszechnej liberalizacji przepływu towarów i technologii, kapitału, pracy oraz wzorców konsumpcji, zaś rolnictwo z obecnego układu współdziałających, kon-kurencyjnych podmiotów przekształci się w układ zależny od globalnych koncer-nów spożywczych. Oznaczać to będzie monopolizowanie produkcji i dystrybucji artykułów rolniczych oraz odralnianie gruntów, zaś ograniczoność czynnika ziemi będzie proces ten czynić dotkliwszym. W tych warunkach potrzeby żywnościowe zaspakajać będą stosunkowo nieliczni, bardzo wydajni farmerzy, przy rosnącej marginalizacji (zubożeniu) zdecydowanej większości gospodarstw rolnych. Do-prowadzi to do niekorzystnych zmian w strukturze produkcji rolnej, m.in. ogra-niczenia jej różnorodności i usunięcia subsydiów z produkcji rolniczej, a przez to obniżenia dochodów gospodarstw. Autor wskazuje, iż w warunkach postępują-cej globalizacji ekonomicznej zagrożone zostanie bezpieczeństwo żywnościowe wielu biedniejszych społeczności nawet wówczas, gdy osiągną one stan samowy-starczalności żywnościowej. Drogą do likwidacji występujących dzisiaj nadwyżek żywności nie jest bowiem eliminacja z rynku większości producentów rolnych, lecz zapewnienie ludności większego dostępu do żywności. Problem zdaniem Autora tkwi nie w nadmiernej podaży żywności a w niedostatecznym popycie na żywność. Nie należy więc dążyć do ograniczenia finansowego wspierania rol-nictwa, a tym samym podaży żywności; przeciwnie do jej wzrostu w warunkach rosnącego popytu biedniejszych.

Książka R. Sobieckiego jest przykładem dzieła dobrze integrującego myśl teo-retyczną z efektywną analizą źródeł. Wyróżnia się umiejętnym, oryginalnym for-mułowaniem i testowaniem hipotez badawczych, podejmujących problematykę o istotnym znaczeniu teoretycznym i pragmatycznym. Za główną hipotezę pracy Autor przyjmuje twierdzenie, iż „Proces globalizacji ekonomicznej, przy niena-dążaniu globalizacji politycznej, prowadzić będzie do marginalizacji a nawet ograniczania rolnictwa w UE w tym i w Polsce” (s.22). Przeprowadzone rozwa-żania w pełni ją weryfikują. Dopełniają ją cztery tezy pomocnicze a mianowicie, iż 1) mikroekonomiczna globalizacja, jeśli obejmie w pełni rolnictwo, to za-

Recenzja książki Romana Sobieckiego ,,Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa” ... 109

sadniczo zmieni to krańcowe warunki produkcji rolnej; 2) od ewolucji WPR w zakresie celów strategicznych zależeć będzie perspektywa globalizacji eko-nomicznej w rolnictwie UE i w Polsce. Możliwe kierunki to reorientacja na roz-wój obszarów wiejskich, bądź denacjonalizacja polityki rolnej. Przyjęcie drugiego oznaczać będzie przyspieszenie globalizacji mikroekonomicznej z równoczesnym ograniczeniem finansowego wsparcia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich; 3) problemy polskiego rolnictwa biorą się przede wszystkim z uwarunkowań makroekonomicznych, zaś do najważniejszych należy kwestia dochodów pro-ducentów i konsumentów (popyt na żywność) oraz bezrobocia naturalnego, otwartego i ukrytego; 4) rolnictwo poza funkcjami produkcyjnymi pełni wiele ważnych funkcji pozakomercyjno-produkcyjnych, w tym rolno-środowisko-wych i społeczno-kulturowych. Ich rozwój w istotnym stopniu kształtuje eko-nomiczno-społeczną równowagę w rolnictwie i na obszarach wiejskich, determi-nując m.in. zatrudnienie w różnorakich usługach i przemysłach przetwórczych. Autor konsekwentnie i z sukcesem zweryfikował także te szczegółowe tezy i uzyskał wyniki o trwałej wartości poznawczej i pragmatycznej, przy czym z istoty trudne kwestie przedstawił w sposób jasny i wiarygodny.

Kolejnym spostrzeżeniem, wartym uwagi czytelnika jest twierdzenie, iż glo-balizacja ekonomiczna zmienia podejście do marginalnych warunków produkcji rolnej w warunkach niemobilności czynnika ziemi. Znaczne jej zasoby stają się w tych warunkach bezużyteczne, zaś problem niedostatków żywności w skali glo-bu nie znika, mimo sukcesów inżynierii genetycznej. Czym innym bowiem jest sterowanie wzrostem podaży żywności przez państwa narodowe, motywowane czynnikami makroekonomicznymi (np. „zielona rewolucja” w Indiach), a czym innym współczesna rewolucja transgeniczna, kreowana czynnikiem mikroeko-nomicznym, motywowanym interesami wielkiego kapitału, który problem wy-żywienia ludności świata traktuje marketingowo jako narzędzie do pomnażania zysku a nie jako cel społeczny. Do wydajnych roślin genetycznie modyfikowa-nych będą mieć bowiem dostęp przede wszystkim gospodarstwa wielkoobszaro-we (z najtańszą siłą roboczą), a nie chłopskie gospodarstwa rodzinne, a poprzez monopolizację rynków rolnych będzie to dostęp zawężony, co nie rozwiąże pro-blemu niedostatków żywności w skali globalnej. R. Sobiecki zauważa, iż wpro-wadzenie zasad mechanizmu rynkowego w Polsce, a w ślad za tym liberalizacji stosunków handlowych z zagranicą w początkowym okresie transformacji pol-skiej gospodarki pogorszyło pozycję rynkową gospodarstw rolnych. Na skutek łącznego oddziaływania bariery popytu, dochodowej i przemian strukturalnych wiodącym problemem stała się nie produkcja i jej wzrost lecz praca i dochody, co bezpośrednio wpłynęło na warunki życia rodzin rolniczych. Włączenie Polski w obszar wewnętrznego unijnego rynku zmieniło te relacje. Efekt kreacji i przesu-nięcia wymiany zagranicznej dał pozytywne skutki, ale pozostawił wiele wyzwań.


Polscy producenci i przetwórcy wykorzystywali i nadal wykorzystują przewagi cenowo-kosztowe w wymianie z UE. Niemniej wskutek rosnącej konkurencji we-wnątrzwspólnotowej, jak też państw spoza UE powoli się one wyczerpują i będą się obniżać w następnych latach.

Autor konsekwentnie kreśli możliwą do realizacji wizję polskiego rolnictwa w warunkach globalizacji. Twierdzi, iż kluczowe znaczenie dla pozycji konkuren-cyjnej polskiego rolnictwa w bliższej perspektywie będą mieć czynniki związane z jakością, dywersyfikacją wyrobów, ich marketingiem i promocją z jednej strony, z drugiej zaś kształtowaniem nowych funkcji ekonomiki rolnictwa, związanych z dobrostanem naturalnego środowiska oraz kształtowaniem atrakcyjności eko-logicznej i społecznej polskiej wsi i obszarów wiejskich wśród zurbanizowanych społeczeństw Europy. Model rolnictwa społecznie zrównoważonego pozwoli dynamicznie łączyć proces tworzenia równowag: ekonomicznej, środowiskowej i społecznej. Koncepcja ta optymalizuje dążenie do maksymalizacji dochodu (zysku) z koniecznością samoodnowy zasobów środowiskowych i zagwaranto-wania człowiekowi warunków dla rozwoju. Urzeczywistnienie tej idei wymaga silnego państwa, które mogłoby się przeciwstawić traktowaniu dóbr środowiska jako wolnych w dążeniu do podniesienia mikroekonomicznej efektywności wy-korzystania zasobów czynników wytwórczych w warunkach koncentracji ziemi i kapitału. R. Sobiecki zauważa, iż ograniczanie roli narodowego państwa inny ma sens w wyniku procesu ekonomicznej globalizacji, a inny w warunkach inte-gracji regionalnej. W tym pierwszym przypadku oznacza przymusowe wyzbycie się znamion państwa narodowego na rzecz podmiotów mikroekonomicznych tj. korporacji transnarodowych, w drugim ograniczenie suwerenności ma charakter dobrowolny, także na rzecz podmiotów oddziałujących na gospodarkę w skali ma-kroekonomicznej m.in. instytucji wspólnotowych reprezentujących interesy ogól-nospołeczne całego ugrupowania. Ważne dla polskiego rolnictwa jest natomiast rozstrzygnięcie czy obecna Wspólna Polityka Rolna przyjmie kurs na zwiększenie konkurencyjności rolnictwa europejskiego i efektywności mikroekonomicznej, czy też forsować będzie model dwusektorowego rolnictwa, polegający na równo-ważnym współistnieniu konkurencyjnych gospodarstw rolnych z sektorem go-spodarstw o charakterze samozaopatrzeniowym. Możliwą też jest trzecia opcja tj. ewolucja obecnego systemu finansowego wsparcia w kierunku wykształcenia bardziej jednolitego i wewnętrznie zintegrowanego rolnictwa, bez polaryzacji obszarów o dominacji rolnictwa industrialnego i społecznie zrównoważonego. Pewne jest natomiast, że bez aktywnego państwa, tudzież unijnych instytucji, nie może być mowy o realizacji koncepcji rolnictwa społecznie zrównoważonego, a co za tym idzie realizacji pozakomercyjno-produkcyjnych funkcji rolnictwa. Sens państwa narodowego w odniesieniu do funkcji rolnictwa polega bowiem na wypełnianiu roli odpłatnego nabywcy usług publicznych, które nie są towarami


i nie podlegają oddziaływaniu mechanizmu rynkowego. Konkludując państwo ograniczone, ale nie słabnące to wizja, za którą opowiada się Autor.

Powyższe stwierdzenia stanowią wynik dociekań teoretycznych R. Sobieckie-go oraz ocen dotychczasowych doświadczeń Wspólnej Polityki Rolnej UE i pol-skiego rolnictwa w warunkach transformacji gospodarki. Wynikają z doskona-łej znajomości literatury, materiałów źródłowych oraz statystycznych. Stanowią o oryginalności prowadzonych badań, pozwalają na jednoznaczne określenie stanowiska Autora w zakresie oceny procesów globalizacji i jej wpływu na funk-cje rolnictwa. Zaprezentowane oceny w dużej mierze są nowatorskie, znaczące i pobudzają do dyskusji i refleksji. Niektóre wywołują jednak niedosyt, inne zaś uwagi krytyczno-dyskusyjne, na które pozwolę sobie poniżej wskazać. Po pierw-sze, wiele miejsca poświęca Autor mechanizmowi niepełnej, mikroekonomicznej globalizacji. Z nią wiąże m.in. wzrost konkurencyjności rolnictwa, przedstawiając z drugiej strony jej niszczącą siłę w tworzeniu nierównowag o charakterze struk-turalnym. Zbyt mało uwagi poświęca jednak organizacjom samorządowym od gmin poczynając. Integrują one wieś i rolnictwo w skali lokalnej i regionalnej nie tylko w zakresie ekonomicznym, ale także w zakresie infrastruktury sieciowej, kulturowej i handlowej. Pytanie na ile innowacje środowiskowe (samorządowe), lokalne i regionalne, oprą się sile globalizacji mikroekonomicznej, do której lepiej przystosowuje się rynek niż przedsiębiorstwa? Czy mają szansę przeciwstawić się innowacjom globalnym wprowadzanym przez koncerny transnarodowe? Innymi słowy, czy organizacje samorządowe mogą osłabić, względnie powstrzymać, ne-gatywne efekty globalizacji w skali lokalnej bądź regionalnej? Przepływ innowa-cji nie ma charakteru wyłącznie hierarchicznego. Stąd siła samorządności może być tą, która skutecznie może wesprzeć innowacje lokalne wbrew interesom glo-balnym. Wydaje się, iż kwestia ta mieści się w kanonie tzw. pozakomercyjnych funkcji rolnictwa i obszarów wiejskich i warto poświęcić jej więcej uwagi. Po dru-gie, niedosyt budzi także fakt, iż w tak wielowątkowej pracy Autor nie pokazał tzw. „twardego jądra” procesów interwencyjnych w rolnictwie, a mianowicie nie wskazał explicite, iż w historii WPR idzie ciągle o to samo, ale nie tak samo reali-zowane, a mianowicie o sposób i formę retransferu nadwyżki ekonomicznej od podatnika i konsumenta do rolnika producenta, także mieszkańca obszarów wiej-skich. Nadwyżka ta w sposób naturalny wypływa od jej pierwotnych wytwórców i bez polityki interwencyjnej państwa i instytucji unijnych nie wróci do wytwórcy w warunkach liberalizowanego rynku. O jej przepływie w obie strony (od rolnika do konsumenta/podatnika i z powrotem do rolnika) decydują uwarunkowania makroekonomiczne, które w istocie sterują tu równowagą ekonomiczną w całej gospodarce, podlegając mechanizmowi wahadła (s.62) (od restrykcyjnej do eks-pansywnej polityki monetarnej/fiskalnej i odwrotnie). Niegdyś retransfer tej nad-wyżki odbywał się za pośrednictwem interwencji rynkowej, dziś w głównej mierze


bezpośrednio, ale także poprzez rozszerzenie finansowego wsparcia celów rolno-środowiskowych oraz związanych z rozwojem obszarów wiejskich. Gwoli ścisłości Autor wzmiankuje o tym mechanizmie. Nie wiadomo jednak czy traktuje go jako uniwersalną przesłankę dla prowadzenia każdej polityki rolnej, czy też jako zjawi-sko incydentalne. Po trzecie, w rozprawie słusznie podkreśla się niekompletność procesu globalizacji ekonomicznej i niedostosowania globalizacji politycznej oraz wskazuje na potrzebę koordynacji działań instytucjonalnych. Nie wiadomo jed-nak, czy działanie na rzecz większej racjonalności procesów globalizacji miałoby być stadialne; najpierw przez integrację regionalną, potem uzgodnienia z ugrupo-waniami regionalnymi, w końcu przez wprowadzenie globalnych form i organi-zacji procedowania, czy też z pominięciem etapów pośrednich, ale jeśli tak, to jak byłoby możliwe powoływanie np. globalnych urzędów w warunkach marginaliza-cji państw narodowych? Od kogo miałaby wychodzić inicjatywa? A może interes korporacji międzynarodowych nie musi być nadrzędnym względem interesów społecznych i ekologicznych (egzystencjalnych). W tym przypadku koegzystencja instytucji narodowego państwa i globalizacji ekonomicznej nie musiałaby deter-minować stadialności globalizacji politycznej równoważącej ekonomiczną.

Powyższe uwagi dyskusyjne i wątpliwości w żaden sposób nie umniejszają war-tości poznawczych i edukacyjnych recenzowanej rozprawy. Przeciwnie, niedosyt czytelnika wynika z inspiracji intelektualnych, które wywołuje jej studiowanie, co dobrze świadczy o poziomie naukowym tego dzieła. Przechodząc do konkluzji pragnę podkreślić, iż recenzowane dzieło wyróżnia dobrze skonstruowany apa-rat metodologiczny oraz dogłębna znajomość literatury przedmiotu. Pozwoliło to Autorowi stworzyć logiczną konstrukcję pracy zawierającą harmonijnie połączone wprowadzenie, teorię procesów globalizacji, analizę empirii unijnego i polskiego rolnictwa oraz wnioski. Jest ona koncepcyjnie zwarta, konsekwentnie wypełniona treścią integralnie powiązaną. Dominuje rozumowanie dedukcyjne z elementami redukcji, zaś podział i struktura treści konsekwentnie rozwija tezy i cele pracy. Jedyny zarzut, który można postawić, to nadmierne rozbudowanie niektórych wątków, w szczególności ocen historycznych oraz kilkakrotne powtarzanie tych samych opinii, aczkolwiek w różnym kontekście. Utrudnia to czytelnikowi per-cepcję treści i ogranicza jednorodność wywodu. Zapewne wynika to z przesłanki by jak najpełniej udokumentować stawiane hipotezy, niemniej świadomość ogra-niczeń w tym zakresie winna być Autorowi znana.

Na zakończenie pragnę podkreślić, iż recenzowana rozprawa to dzieło interdy-scyplinarne z pogranicza nauk ekonomicznych i politycznych, które jednocześnie sprawnie porusza się w obszarze nauk stosowanych i podstawowych, podejmując problematykę o istotnym znaczeniu teoretycznym i aplikacyjnym. Unikatowość rozprawy polega na tym, iż jest udaną próbą całościowego oglądu wyzwań jakie wynikają współcześnie dla unijnego i polskiego rolnictwa z globalizacji, rewolu-


cji biotechnologicznej i zagrożenia środowiska przyrodniczego. Wyzwania muszą zmieniać fundamentalne funkcje rolnictwa, zaś w jakim kierunku - to zależeć bę-dzie od przekształceń w Unii Europejskiej i jej polityki rolnej. Zawarte w pracy tezy i rozważania zainteresują wielu czytelników, od studentów, seminarzystów po praktyków i polityków. Każdy znajdzie coś, co pobudzi go do refleksji i spowodu-je, że wobec tej książki nie przejdzie obojętny.

114 Nowości wydawnicze

NOWOŚCI WYDAWNICZE„Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich”. i kongres nauk rolniczych nauka-Praktyce - materiały konferencyjne. wydawca: Mrirw, iUnG- PiB, Piwet -PiB, Puławy 2009, s. 302

I Kongres Nauk Rolniczych pod hasłem „Przyszłość sektora rolno-spożywcze-go i obszarów wiejskich” wpisał się w działania Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na rzecz poszukiwania i realizacji rozwiązań pozwalających polskiemu sek-torowi rolno-spożywczemu i obszarom wiejskim na dojście do najnowocześniej-szych standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Kongres poświęcony był przyszłości i nowoczesnym rozwiązaniom innowacyjnym w organizacji, techno-logii oraz technice w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym a także per-spektywom rozwoju obszarów wiejskich. Publikacja prezentuje teksty wystąpień zarówno z Sesji Plenarnej jak i z grup panelowych. Referaty wygłoszone w ramach Sesji Plenarnej dotyczyły trzech tematów przewodnich: oczekiwań polskiego sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich wobec nauki, warunków i moż-liwości finansowania badań rolniczych oraz sytuacji i wyzwań w tym zakresie w Europie. W ramach pięciu sesji panelowych skupiono się na zaprezentowaniu kierunków rozwoju rolnictwa w Polsce na tle WPR, zmianach klimatycznych i ich wpływie na kierunki badań i rolnictwo, roli nauki w realizacji bezpieczeństwa żywnościowego kraju, rozwoju technologii rolno-spożywczej i biotechnologii oraz ochronie bioróżnorodności, zwrócono też uwagę na rolę nauk rolniczych w budowie innowacyjnego sektora rolno-spożywczego. Publikacja przeznaczona dla wszystkich, których interesują zagadnienia innowacyjności w rolnictwie oraz perspektywy i możliwości rozwoju tego sektora gospodarki.

I kongres Nauk Rolniczych „Nauka-Praktyce”„Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich”. Praca zbiorowa pod redakcją naukową dr hab. Adama harasimawydawca: Mrirw, iUnG- PiB, Piwet -PiB, Puławy 2009, s. 412

Publikacja stanowi zbiór referatów i koreferatów, przedstawionych na I Kon-gresie Nauk Rolniczych w wersji rozszerzonej. Praca składa się z pięciu części odpowiadających tematyce poszczególnych sesji panelowych.

Zamierzeniem opracowania było ukazanie szeregu aspektów uwarunkowań rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz obszarów wiejskich w okresie kiedy coraz bardziej istotne staje się poszukiwanie nowych podstaw przewagi konku-rencyjnej dla polskich firm i produktów rolniczych. Powstawanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych, technicznych i organizacyjnych związane jest nie-rozerwalnie z zapleczem naukowo-badawczym, efektywnością jego działania oraz możliwością upowszechniania. Problemy przedstawione w publikacji mogą stanowić podstawę do rozważań nad pożądanym modelem polskiego rolnictwa. Publikacja przeznaczona dla osób pracujących w obszarze rolnictwa oraz wszyst-kich zainteresowanych rozwojem rolnictwa w Polsce.

Wskazówki dla autorów 115

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

1. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego zamieszczają artykuły z zakresu metody-ki i or ganizacji doradztwa rolniczego, funkcjonowania agrobiznesu i rozwo-ju obszarów wiejskich, polityki agrarnej i oświaty rolniczej oraz współpracy doradztwa z nauką w wymienionych obszarach.

2. Oprócz artykułów Zagadnienia przyjmują:• informacjeopracydoradczejiżyciuinstytucjidoradczych;• informacje o sympozjach, seminariach i innych formach oświatowych

z zakresu doradztwa i dla doradców;• recenzjeiomówieniapraczwiązanychzdoradztwemrolniczymorazze

wsią i agrobiznesem;• przeglądy czasopism krajowych i zagranicznych, ukazujące dorobek

w wymienio nych dziedzinach;• notybibliograficzneonowościachwydawniczych(do1100znaków);• inneinformacjewwymienionychdziedzinach;

3. Artykuły należy dostarczyć wydawcy w następującej formie:• Tytułartykułuistreszczeniewjęzykupolskimiangielskim-maksymal-

nie po 14 wierszy;• słowakluczowewjęzykupolskimiangielskim;• treśćpodzielonanarozdziałyizwstępemorazwnioskamilubpodsumo-

waniem;• napisanezapomocąedytorapracującegowśrodowiskuWindows(zale-

cany Word 2003 i wersje nowsze);• dopuszczalnaobjętośćpracdo20000znaków;• rysunki, tabele,wykresy igrafikadołączonewplikuzasadniczym,oraz

dodatko wo w oddzielnych plikach w programach źródłowych, w któ-rych zostały wykona ne, najlepiej w programach Word, Excel i CoreIDRAW w formacie B5;

• daneliteraturowe-odwołania w tekście do pozycji literaturowych z na-zwiskiem autora i rokiem wydania, bez przecinka i w nawiasie kwadrato-wym, np. [kowal ski 1990];

• alfabetycznywykaz literatury na końcu artykułu, numerowany każdo-razowo z nazwiskiem autora, pierwszą literą (literami) imienia, rokiem wydania (podanym w nawiasach półokrągłych) oraz po dwu kropku ty-tułem publikacji, wydawnic twem lub nazwą czasopisma, numerem wo-luminu i strony;– przykład l: kowalski j., nowak A. (1997): Ekonomiczne i społeczne

uwarun kowania rozwoju wsi w Polsce. SGGw, warszawa, 5-17;– Przykład 2: kowalski j., nowak A. (1997): Obszary wiejskie i problem

agroturystyki. Zagadnienia Ekonomiki rolnej, nr 3, 5-17;

Wskazówki dla autorów116

• jeżeliwtekścieumieszczasięnumerkolejnegoprzypisu,powinienonbyćprzed stawiony w formie liczby bez dodatkowych znaków, np. nawiasów (przypisy nadawane automatycznie);

• klawisza ENTER używa się tylko na końcu akapitu (wszystkie tytuły,punkty będące wyliczeniem itp. traktuje się jako odrębne akapity);

• wcięcia akapitowe zaznacza się tylko zapomocą tabulatora lub innychnarzędzi użytego edytora. Nie używać w tym celu spacji. Spacje należy stawiać tylko dla oddzielenia wyrazów, po kropce, przecinku, wykrzyk-niku, dwukropku, średniku itp. (nigdy przed tymi znakami). Nie używać spacji za nawiasem otwierającym i przed nawiasem zamykającym, a także przed i za odnośnikiem cyfrowym.

4. Tekst artykułu lub informacji, złożony w formacie B5 powinien być dostar czony w wersji elektronicznej (na dyskietce, płycie CD lub przesłany pocztą elektroniczną) oraz w dwóch wydrukach, w tym samym formacie.

5. Nadesłane recenzje, omówienia, przeglądy itp. powinny zawierać tytuł pracy w ory ginalnym brzmieniu i tytuł pracy przełożony na język polski.

6. Do nadsyłanych prac należy dołączyć następujące dane: pełne imię i naz-wisko autora, tytuł naukowy, miejsce pracy, adres pracy, numer telefonu i adres poczty e-mail.

7. Redakcja zastrzega sobie prawo nie przyjęcia pracy, jeśli negatywne recenzje pokry wają się ze zdaniem Zespołu Redakcyjnego. Prac nie zamówionych, jak również prac zakwalifikowanych do druku Redakcja nie zwraca.

8. Redakcja nie płaci honorariów autorskich. Wyboru artykułów do umiesz-czenia na stronie internetowej dokonuje Zespół Redakcyjny ZDR. Autorzy artykułów otrzymują bezpłatnie l egz. autorski.

9. Prace należy nadsyłać na następujący adres:

Centrum Doradztwa rolniczegoOddział w Poznaniu

61-659 Poznań, ul. winogrady 63 redakcja „Zagadnienia Doradztwa rolniczego”


Uwaga !Redakcja informuje Autorów, że na stronie internetowej Wydawcy, obok spi-

sów treści kolejnych numerów zamieszczane są pełne teksty artykułów w języ-ku polskim i streszczenia w języku polskim i angielskim. Jeśli Autor nie wyra-ża zgody na zamieszczenie artykułu na stronie internetowej Wydawcy prosimy o złożenie pisemnego zastrzeżenia w momencie składania artykułu do Redakcji. Brak zastrzeżenia będzie przez Redakcję traktowany równoznacznie ze zgodą Au-tora na zamieszczenie artykułu w internecie.

rada programowa - cdr - centrum doradztwa rolniczego w … · 2018. 2. 14. · naryjnego – pib w...

Documents