rashid xelifeler dovrunde azerbaycanin fethi

135
1 Dr. ELNUR NЯSИROV RAШИDИ XЯLИFЯLЯR DЮVRЦNDЯ AZЯRBAYCANЫN FЯTHИ (634-661-ci illяr) BАКЫ – 2006

Upload: enasir5640

Post on 10-Oct-2014

124 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

1

Dr. ELNUR NЯSИROV

RAШИDИ XЯLИFЯLЯR DЮVRЦNDЯ

AZЯRBAYCANЫN FЯTHИ

(634-661-ci illяr)

BАКЫ – 2006

Page 2: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

2

Bu kitab mцяllif tяrяfindяn 1997-ci ildя

Tцrkiyя Respublikasы Sяlcuq Universiteti, Иctimai Elmlяr Иnstitutunda Prof. Dr. Mikail Bayramыn elmi rяhbяrliyi altыnda magistr iшi olaraq yazыlmыш vя mцdafiя edilmiшdir. Prof. Dr. Яhmяd Юnkal vя Prof. Dr. Zяkяriyyя Kitapчы bu яsяrя mцsbяt rяy

vermiшdirlяr.

Page 3: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

3

Möhtərəm oxucu, bu kitabın mülkiyyət haqqı “Əhli Beyt” (ünvan: Ülvi Bünyadzadə 9, tel: 055 680 09 64) kitab mağazasına məxsusdur.

Kitabı hər hansı bir formada nəşr və çap etmək halal deyildir. Kitabı satın almaq istəyənlər yuxarıdakı ünvana müraciət edə bilərlər.

Page 4: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

4

MЦNDЯRИCAT 1. ЯRЯBLЯRИN ЙЦRЦШLЯRИ

ЯRЯFЯSИNDЯ AZЯRBAYCANDA СИYASИ ВЯ ИЪТИМАИ ВЯZИYYЯT

1.1. Arran (Albanиya) vя Mehranиlяr 1.2. Xяzяrиlяr, Bиzans vя Иran 1.3. Azяrbaycanda хrиstиanlыq vя диgяr диnlяr 2. ИSLAM ФЦTUHATЫNЫN МAHИYYЯTИ VЯ

ЩЯRBИ ЙЦРЦШЛЯРИН СЯBЯBLЯRИ

2.1. Иslamыn иntишarы мяfkurяsи 2.2. Sasanи оrdularыnы тяqиb 2.3. Azяrbaycanыn geostratejи vя geosиyasи

яhяmиyyяtи 2.4. Hяrbи сяфярлярин gцzяrgahlarы 3. ЫЫ XЯLИFЯ ЮMЯR ИBN XЯTTAB ДЮVRЦ

(634-644)

3.1. Яrяblяrиn Bиzansla мцbarиzяsи vя Иranыn фяthи

3.2. Azяrbaycana тяшkиl оlunmuш иlk щяrbи йцрцшlяr vя Иyaz иbn Ьanяm

3.3. Иyaz иbn Ьanяm vя Utbя иbn Fяrqяdиn Urmиya, Sяlmas vя Xoyu фяthи

Page 5: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

5

3.4. Huzeyfя Иbn-ul-Yяmanыn Яrdяbиlи фяthи 3.5. Bukeyr иbn Abdullah яl-Leysиnиn сяfяrи vя

Gяrmиzan дюyцшц 3.6. Utbя иbn Fяrqяdиn Azяrbaycan вalиlиyиnя

тяyиn еdиlmяsи. Иsfяndиyar Fяrruxzadla бaьlanan ящд vя Azяrbaycan яhalиsиnя вerиlяn яmannamя

3.7. Muьanыn фяthи vя мuьanlыlara вerиlяn яmannamя

3.8. Suraqя иbn Яmrиn Шиrvana йцrцшц vя Шяhrиbяrazla бaьlanan мцqavиlя

3.9. Шяhrиbяraz Kиmdиr?

4. ЫЫЫ XЯLИFЯ OSMAN ИBN ЯFFAN ДЮVRЦ (644-656)

4.1. Daxиlи zиddиyyяtlяrиn vя иьtишaшlarыn

йаранмасынын иctиmaи, иqtиsadи vя sиyasи sяbяblяrи

4.2. Kufя вalиsи Vяlиd иbn Uqbяnиn Azяrbaycana йцrцшц

4.3. Xяzяrиlяrиn мцqavиmяtи. Bяlяncяr Qalasыnыn мцhasиrяsи vя Яbdur-Rяhman иbn Rяbия яl-Bahиlиnиn шяhadяtи

4.4. Salman иbn Rяbия яl-Bahиlи vя Hяbиb иbn Mяslяmя яl-Fыhrиnиn Dяbиl vя Naxчыvanы фяthи

4.5. Sиsyan, Beylяqan, Bяrdя vя Шяmkиrиn фяthи

Page 6: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

6

4.6. Qяbяlя, Шabran, Dяrbяndиn фяthи vя Salman иbn Rяbия яl-Bahиlиnиn шяhadяtи

5. ЫV XЯLИFЯ ЯLИ ИBN ЯBU TALИB ДЮVRЦ

(656-661)

5.1. Daxиldяkи гarышыqlыqlarыn фцtuhata тяsиrи 5.2. Bиzans иmperatoru ЫЫ Konstansыn Qafqaza

йцrцшц 5.3. Arran knyazы Cavanшиr Mehranиnиn (637-

680) сиyasи фяalиyyяtlяrи 6. ИSLAM ДИNИNИN AZЯRBAYCANDA

ИNTИШARЫ 6.1. Ислам дининин йайылмасынын сябябляри

6.2. Alban киlsяsиnиn тяnяzzцlц 6.3. Иslamи нюqteyи-nяzяrdяn Zяrdцшtиlиk Иstиfadя еdиlmиш яdяbиyyat

Page 7: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

7

1. ЯRЯBLЯRИN ЙЦRЦШLЯRИ ЯRЯFЯSИNDЯ AZЯRBAYCANDA СИYASИ ВЯ ИЪТИМАИ ВЯZИYYЯT

1.1. Arran (Albanиya) vя Mehranиlяr

VЫЫ яsrиn яvvяllяrиndя bцtцn yaxыn Шяrq, eynи zamanda Zaqafqazиya bиr-bиrиylя mцbarиzя aparan иkи rяqиb dюvlяt, Bиzans vя Sasanи иmperиyalarы arasыnda bюlцшtцrцlmцшdц. Azяrbaycanыn cяnubu tamamяn, шиmalы, yяnи Arran (Albanиya) иsя Иrandan yarы asыlы bиr knyazlыq kиmи юz mюvcudиyyяtиnи davam etdиrиrdи1.

Zaqafqazиyanыn sиyasи, иqtиsadи vя mяdяnи hяyatыnda mцhцm yer tutan Albanиyanыn sиyasи tяшяkkцlц hяlя e.я ЫV яsrdя baшlamышdы2. 510-cu иldя, Ы яsrиn ortalarыndan etиbarяn Arranda hюkm sцrяn Arшaqи sцlalяsиnиn bu юlkяdяkи hakиmиyyяtи sona чatmышdы. Qыsa mцddяt юlkяnи иranlы mяrzubanlar иdarя etmишdиlяr (510-629). VЫ яsrиn sonu VЫЫ яsrиn яvvяllяринdяn etиbarяn иsя Albanиyada Mehranиlяr sцlalяsи yцksяlmяyя baшlamышdы3.

Иran шahы ЫЫ Xosrov Pяrvиz (591-628) atasы ЫV Hюrmцzdцn qatиllяrиnи cяzalandыrmaьa baшlayanda saray мцнагишяляриндя ишtиrak etmиш, Sasanи sцlalяsиnя mяnsub olan Mehran, 30 mиn aиlяnи dя юzц иlя bиrlиkdя

1 Zиya Bцnyadov. Azяrbaycan VЫЫ-ЫX ясрlяrdя, Bakы 1989, s. 39. 2 Rяшиd Gюyцшov. Azяrbaycan Arxeologиyasы, Bakы 1986, s. 71. 3 Fяrиdя Mяmmяdova. Polиtичeskaya иstorиya и иstorичeskaya гeoqrafиya Kavkazskoy Albanии, Bakы 1986, s. 195.

Page 8: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

8

apararaq Arranыn Utи vиlayяtиnя gяlmишdи. Burada bиr mцddяt qalыb Xяzяrиlяrиn юlkяsиnя getmяk иstяyиrdи. Onun bu fиkrиndяn tяшvишя dцшяn ЫЫ Xosrov Mehrana aшaьыdakы mяzmunda bиr mяktub yazmышdы: «Qardaшыm! Mяnиm sadиq qardaшыm. Dцшmяn kиmи mяndяn uzaqlaшma. Яgяr sяn mяnиmlя bиr yerdя yaшamaьы xoшlamыrsansa, bu mяktub sяnя чatanda nя qяdяr yol getmишsяnsя, Albanиyada yaшamaq цчцn юzцnя bиr o qяdяr torpaq gюtцr». Mehran bu mяktubu Gиrdиman vиlayяtиndя almышdы. O, yanыndakы aиlяlяrи burada mяskunlaшdыrdы. Daha sonra o, Mehranavan шяhяrиnи saldыrmыш vя kючцb burada yaшamaьa baшlamышdы4.

Mehran Albanиyanыn 12 яn bюyцk feodalыnы юldцrцb torpaqlarыnы яlя keчиrdи. Onun nяtиcяsи Vardan Gиrdиman qalasыnы иnшa etdиrmишdи. O, Arranыn яn bюyцk feodal sцlalяsи olan Aranшahиlяrdяn 60 nяfяrи bиr qonaqlыqda qыlыncdan keчиrdи. Yalnыz bиr nяfяrи юldцrtmяdи, bu da юz kцrяkяnи Zяrmehr иdи. Belяcя Mehranи aиlяsи bцtцn Albanиyanы hakиmиyyяtи altыna aldы. Vardan daьlarda yaшayan mяьrur tayfa baшчыlarыnы da юzцnя mцtи etdи5.

Mehranиlяrиn Arrana gяlиb yerlяшmяlяrи vя qыsa mцddяtdя sиyasи tяшяbbцsц яlя almalarы tamamиlя o dюvrцn sиyasи vяzиyyяtи иlя яlaqяdar иdи. Чцnkи Arran

4 Moиsey Kalankaytuklu. Albanиya тarиxи, (tяrc. Z. Bцnyadov), Bakы 1993, s. 101. 5 Eynи яsяr, s. 101.

Page 9: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

9

Sasanи иmperиyasыnыn шиmal sяrhяdlяrиnиn qorunmasыnda mцstяsna stratejи mюvqeyя sahиb иdи. Tяяssцflяr olsun kи, yerlи feodallar Иran sarayыnыn bu mяkrlи oyununu bиr az gec dяrk etmишdиlяr6.

Иran – Bиzans mцharиbяlяrиndя Иranыn цstцnlцyцnя, Quranи Kяrиmиn dя mцjdяlяdиyи kиmи, (bax. Rum surяsи, 1-6) Bиzans иmperatoru Heraklыn (610-641) Anadolu vя Zaqafqazиyada gerчяklяшdиrdиyи uьurlu hяrbи яmяlиyyatlar nяtиcяsиndя son qoyuldu7. Mehranиlяrdяn Vardanыn nяvяsи Varaz Qrиqor Heraklыn Qafqaz sяfяrи яsnasыnda (623-628-cи иllяr) иmperatorun xeyиr-duasы иlя xrиstиanlыьы qяbul etmишdи. Varaz, heч шцbhяsиz, dиofиzиt mяzhяbиnи qяbul etmишdи. Чцnkи биzanslыlar bu mяzhяbя mяnsub иdиlяr. Moиsey Kalankaytuklu юzц qatы monofиzиt olduьu цчцn bu haqda mяlumat vermиr. Чцnkи Varaz Qrиqor, иmperator Herakl Albanиyadan gedяndяn иkи иl sonra, yяnи 630-cu иldя Alban yepиskopu Vиronun xeyиr-duasы иlя monofиzиtlиyи qяbul etmишdи8.

Иlk xrиstиan Mehranи knyazы olan Varaz Qrиqor Heraklыn hцzurunda xrиstиanlыьы qяbul edяrяk юzцnцn Albanиyadakы hakиmиyyяtиnи bиr nюv tяsdиqlяmиш oldu. Fяqяt monofиzиt Arran xalqыna rяьmяn dиofиzиt mяzhяbиndя иsrar etmяmишdи.

6 Ф. Mяmmяdova. hяmиn яsяr, s. 195-196 7 Eynи яsяr, s. 199. 8 Eynи яsяr, s. 203-204.

Page 10: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

10

Varaz Qrиqorun Peroz, Yezud-Xosrov, Varazman vя Cavanшиr adlы dюrd oьlu var иdи. Ondan sonra Mehranи taxtыna иkиncи oьlu Cavanшиr keчmишdи9.

Bu gяnc knyazыn fяalиyyяtlяrи haqqыnda sonrakы bюlmяlяrdя bяhs edяcяyиk. O, Albanиyanыn bцtцn яyalяtlяrиnи Utи, Gиrdиman, Qarabaь, Sиsyan, Beylяqan, Шяkи, Qяbяlя, Kambиsena vя Чolanы юz hakиmиyyяtи altыnda bиrlяшdиrmишdи.

1.2. Xяzяrиlяr, Bиzans vя Иran

Xяzяrиlяr

Xяzяr tцrklяrи haqqыnda ermяnи tarиxи mяnbяlяrи ЫЫЫ, Avropa salnamячиlяrи иsя ЫV яsrdяn etиbarяn mяlumat vermяyя baшlamышdыlar. Bиzanslы vя яrяb mцяllиflяr xяzяrиlяrdяn bяhs edяrkяn onlarы tцrk adlandыrmышdыlar. Xяzяrиlяrиn danышdыqlarы dиl Volqa (Аtиl) bolqarlarыnыn dиlиnя чox bяnzяyиrdи10.

Xяzяrиlяrиn юlkяsи, VЫ яsrdя hakиmиyyяt sahяsи Qara dяnиzиn sahиllяrиnя qяdяr uzanan Gюy Tцrk иmperиyasыnыn tяrkиbиnя daxиl иdи vя bu dюvlяtиn qяrbdяkи яn son cиnahыnы tяшkиl edиrdи. 630-cu иldяn etиbarяn Gюy Tцrk иmperиyasы parчalanmaьa baшlayandan sonra, bu dюvlяtиn tяrkиbиndяkи dиgяr tцrk qruпlarы kиmи xяzяrиlяr

9 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 102. 10 Abbasqulu Aьa Бakыxanov, Gцlцstanи-иrяm, Bakы 1951, s. 32.

Page 11: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

11

dя иstиqlalиyyяt qazanaraq mцstяqиl xaqanlыьa чevrиlmишdи11.

Xяzяrиlяr memarlыq vя иnшaat ишlяrиndя mahиr иdиlяr. Don чayы sahиlиndяkи Sarkel qalasыnыn qalыqlarы, Ukraynanыn Xarkov шяhяrи yaxыnlыьыndakы Xaqan шяhяrиnиn xarabalыqlarы, Rusиyanыn Voronej vиlayяtиndяkи Xazarиya adы иlя tanыnan яrazи xяzяrиlяrиn bu ишdя яldя etdиklяrи uьurlardan xяbяr verиr12.

Sяmяndяr, Bяlяncяr vя Atиl xяzяrиlяrиn яn bюyцk шяhяrlяrи иdи. Paytaxt Atиl шяhяrиndя xaqanыn bишmиш kяrpиcdяn иnшa edиlmиш sarayы var иdи. Xalq иsя aьacdan tиkиlmиш evlяrdя yaшayыrdы13. Atиl шяhяrи eynи zamanda bюyцk tиcarяt mяrkяzи иdи. Tиcarяt gяmиlяrи Xяzяr dяnиzиnя tюkцlяn Atиl (Volqa) чayы boyunca цzяrяk шяhяr lиmanыna daxиl olurdular. Шиmaldan gяlяn tиcarяt gяmиlяrи dя Atиl чayыndan keчяrяk dяnиzя чыxыr, Dяrbяnd, Xorasan vя Bяrdя lиmanlarыna gedиrdиlяr14.

Alban mцяllиf Moиsey Kalankaytuklu xяzяrиlяrdяn bяhs edяrkяn onlarы «qorxunc, genиш цzlц, kиrpиksиz, qadыn kиmи uzun saчlы» deyя tяsvиr edиr. Moиsey xяzяrиlяrи шиmal xalqы adlandыrыr vя belя deyиr: «Bunlar (xяzяrиlяr) яsэяrlяrиmиzя hцcum edиr, onlar keчиb gedяrkяn яsэяrlяrиmиz onlarыn heybяtlи gюrцnцшlяrиndяn

11 Иbrahиm Kafesoьlu, Tцrk миllи кцltцrц, Иstanbul 1994, s. 158. 12 Bakыxanov, hяmиn яsяr, s. 32-33. 13 Emel Еsиn, Иslamиyetten юncekи тцrk кцltцrц, Иstanbul 1978, s. 79-80. 14 Bakыxanov, hяmиn яsяr, s. 33.

Page 12: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

12

qorxuya дцшцрдцляр. Onlar чox sяrrast ox atыrdыlar, atdыqlarы oxlar selя bяnzяyиrdи». Moиsey 628-cи иldяkи xяzяrи hцcumundan bяhs edяrkяn deyиr: «Dяrbяndи alan xяzяrиlяr dяnиz dalьasы kиmи юlkяmиzи basdыlar»15.

Xяzяr xaqanыnыn on иkи nяfяrdяn иbarяt mяшvяrяt mяclиsи var иdи. Mяclиs цzvlяrи xrиstиan, yяhudи vя bцtpяrяst ola bиlяrdи. Xaqanыn daиma dюyцшя hazыr 40 mиn nяfяrlиk xцsusи qvardиyasы var иdи. Moskva, Novqorod vя dиgяr bцtцn slavyanlar xaqana vergи verиrdиlяr16.

Xяzяrиlяrиn sяmavи dиnlяrlя tanыш olmalarы haqqыndakы yayылмыш fиkrя gюrя VЫЫЫ яsrиn яvvяllяrиndя Xяzяr xaqanы Bula yяhudиlиyи qяbul etmишdиr. 850-cи иldя иsя xrиstиanlыq bu qюvmцn arasыnda yayыlmaьa baшlamышdы17. VЫЫ яsr Alban salnamячиsи Moиsey юz яsяrиndя Albanиyadan bиr чox mиssиoner tяblиьatчыnыn xrиstиanlыьы yaymaq цчцn шиmal xalqlarыnыn yanыna getdиyиnи qeyd edиr18. Xяzяr юlkяsиnя gedиb buralarda xrиstиanlыьы yayan Qrиqorиs adlы bиr tяbлиьatчы vя dostlarы burada yerlи bиr feodal tяrяfиndяn 837-cи иldя юldцrцlmцшdцr. Ermяnи тяблиьатчысы Mesroп Maшtos da Albanиyaya, oradan da Xяzяr юlkяsиnя gedяrяk bиr чox иnsanыn xrиstиanlыьы qяbul etmяsиnя vяsиlя olmuшdur19.

15 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 93. 16 Bakыxanov, hяmиn яsяr, s. 47; Kafesoьlu, hяmиn яsяr, s. 47. 17 Yenя orаda. 18 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 23. 19 Eynи яsяr, s. 32.

Page 13: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

13

Mesroп 440-cы иldя юlmцшdцr. Demяlи xяzяrиlяrиn xrиstиanlыьы qяbul etmяlяrи hяlя ЫV-V яsrlяrdяn baшlamышdыr. Яlbяttя kи, xяzяrиlяr bцtцnlцklя xrиstиanlыьы qяbul etmяmишdиlяr. Fяqяt яn azыndan Albanиya sяrhяdlяrиnя yaxыn bюlgяlяrdя yaшayanlar, yяnи mиssиoner tяblиьatчыlarыn fяalиyyяt gюstяrdиklяrи яrazиlяrdя yaшayan tцrklяr bu sяmavи dиnlя tanыш olmuш vя mцяyyяn bиr qиsmи bu dиnи mяnиmsяmишdи.

Hun vя хяzяrиlяrя gюndяrиlяn tяblиьчиlяrиn яksяrиyyяtи Qarabaьыn alban kиlsяlяrиndя yetишяn rahиblяr иdиlяr. Qarabaьda яhalиnиn яksяrиyyяtиnи xяzяrи, savиr vя barsиllяr kиmи tцrk qяbиlяlяrи tяшkиl edиrdиlяr20. Xяzяr юlkяsиnя mяhz гarabaьlы keшишlяrиn gюndяrиlmяsи dя hяr halda mяhz bununla яlaqяdar иdи. Чцnkи яslяn tцrk olan bu keшишlяrиn yerlи xalqla цnsиyyяt qurmalarыnda dиl problemи olmurdu.

Xяzяrиlяr юz иstиqlalиyyяtlяrиnиn иlk иllяrиndя яrazиlяrиnи боlqarlarыn torpaqlarыnы zяbt edяrяk genишlянmишdиlяr21. Xяzяrиlяr Bиzansыn яn gцclц mцttяfиqи иdиlяr. Tцrk-Bиzans ишbиrlиyи sayяsиndя zяиflяyяn Sasanи иmperиyasы яrяblяrиn zяrbяlяrи qarшыsыnda чюkяcяk vя bundan sonra иkи mцttяfиq bu yenи fatehlяrlя mцcadиlя etmяyя mяcbur olacaqdыlar22.

20 Mяmmяdova, hяmиn яsяr, s. 104-105. 21 Artamonov. M, Иstorиya Xazar, Lenиnqrad 1962, s. 179. 22 Kafesoьlu, hяmиn яsяr, s. 159.

Page 14: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

14

Иran – Bиzans mцharиbяlяrиnиn яn qыzьыn vaxtlarыnda xяzяrиlяr Bиzansa kюmяk edиrdиlяr. Xяzяrиlяr Qafqaz daьlarыnыn cяnubundakы юlkяlяrиn zяngиnlиyиnя чox yaxшы bяlяd иdиlяr. Onlarыn bu иttиfaqdakы mяqsяdlяrи Azяrbaycan vя Arranыn zяngиn шяhяr vя kяndlяrиnи talan edяrяk qяnиmяt яldя etmяk иdи.

Bяlazurи bu dюvrdя, yяnи VЫЫ яsrиn яvvяllяrиndя Arran vя Gцrcцstanыn xяzяrиlяrиn иdarяsи altыnda olduьunu vя basqыnlar vaxtы xяzяrиlяrиn Иranыn Dиnяvяr шяhяrиnя qяdяr endиklяrиnи qeyd edиr23.

Иslam fцtuhatы яrяfяsиndя, daha dяqиq desяk 626-cы иlиn yayыnda xяzяrиlяr bюyцk bиr ordu иlя Dяrbяndи keчяrяk Azяrbaycan torpaqlarыna gиrmишdиlяr. 626-cы иlиn яvvяllяrиndя xяzяrиlяrlя иttиfaq mцqavиlяsи baьlayan иmperator Herakl hяmиn иlиn йазыnda Sиsyan yaxыnlыьыnda иranlы sяrkяrdя Шahиn tяrяfиndяn mяьlub edиlяrяk gerи oturdulmuшdu. Bundan sonra xяzяrиlяr yuxarыda qeyd etdиyиmиz hцcumu gerчяklяшdиrmишdиlяr. ЫЫ Xosrov Xяzяr xaqanыna hяdя-qorxu dolu mяktub yazaraq bиldиrmишdи kи, яgяr xяzяrиlяr gerи чяkиlmяsяlяr o, Bиzans cяbhяsиndяkи ordularыnы шиmala yюnяldяrяk Xяzяr юlkяsиnя hцcum edяcяk. Bu mяktubdan sonra xaqan hцcumu dayandыrmышdы. Xяzяrиlяr gerи чяkиlяrkяn Arrandan saysыz-hesabsыz heyvan sцrцlяrи, яsиrlяr vя qяsb etdиklяrи qыzыl vя gцmцш яшyalarы aparmышdыlar24.

23 Яhmяd иbn Yяhya яl-Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, Иstanbul 1956, c. Ы, s. 313. 24 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 91.

Page 15: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

15

628-cи lиdя Xяzяr xaqanы, oьlu Шad иlя bиrlиkdя шяxsяn rяhbяrlиk etdиyи ordusunu cяnuba doьru yerиtmишdи. Dяrbяnd qalasы bu tяchиzatlы vя чox-saylы ordunun qarшыsыnda uzun mцddяt davam gяtиrя bиlmяmишdи. Xяzяrиlяr Dяrbяnddя dяhшяtlи qыrьыn tюrяtmишdиlяr. Moиsey Dяrbяndиn ишьalыnы tяsvиr edяrkяn belя deyиr: «Onlar od tutmuш saman kиmи bиr kцчяdяn gиrиb o bиrиndяn чыxыrdыlar»25.

Arranыn mяrkяzиnя doьru hяrяkяt edяn xяzяr ordusu daha sonra шиmal-qяrbя иstиqamяt gюtцrяrяk gцrcц torpaqlarыna gиrmишdи. Burada иmperator Heraklla gюrцшяn xaqan Tиflиsи mцhasиrяyя almышdы. Qыш yaxыnlaшdыьы цчцn mцhasиrя dayandыrыlmыш vя Хяzяr hюkmdarы Cebu xaqan Tиflиsи ala bиlmяdяn юz юlkяsиnя qayыtmышdы.

629-cu иlиn yayыnda Cebu xaqan ordusu иlя yenиdяn hяrяkяt edяrяk Albanиya vя Gцrcцstanы ишьal etmишdи. O, Tиflиsи alaraq talan etdиrdи. Xaqanыn oьlu Шad alban baш yepиskopu Vиronu yanыna чaьыraraq onunla mцqavиlя baьlamышdы. Mцqavиlяyя gюrя Albanиya Sasanиlяrя юdяdиyи vergиnи bundan sonra xяzяrиlяrя юdяmяlи иdи26.

Bиzans

Xяzяr – Bиzans иttиfaqы иmperator Heraklыn шяrq sиyasяtиnиn яsas иstиqamяtиnи tяшkиl edиrdи. O, daha яvvяl 25 Eynи яsяr, s. 92. 26 Eynи яsяr, s. 102-104.

Page 16: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

16

Qafqaz xalqlarы иlя Иrana qarшы mцqavиlя baьlamышdы. Herakl Qafqazы Иranla mцbarиzяdя mцharиbя meydanы kиmи иstиfadя edиrdи. Bu Qafqaz xalqlarыnыn xrиstиan olmasы иlя nя qяdяr яlaqяlи иdиsя, иmperatorun юz mцttяfиqи olan xяzяrиlяrlя maneяsиz tяmas vяzиyyяtиndя olmaq иstяmяsи иlя dя bиr o qяdяr яlaqяlи иdи.

623-cц иldя Иranыn mяrkяzи яyalяtlяrиnя qяdяr иrяlиlяyяn Herakl Qanzaka (Шиz) шяhяrиnи яlя keчиrяrяk buradakы atяшkащлары tяxrиb etdиrmишdи. Иmperator bu uьurlu hяrbи яmяlиyyatlardan sonra qышы Albanиya vя Gцrcцstanda keчиrmишdи. O, Arran яhalиsиndяn юz ordusunu saxlаmaьы tяlяb etmишdи. Яks tяqdиrdя albanlarы da mяcusиlяrиn aqиbяtи gюzlяyиrdи. Bяrdя yepиskopu Zaxarиya vasиtячиlиk edяrяk Albanиya xalqыnы mцmkцn qяtlлярдян xиlas etmишdи27.

Bиzans яlя keчиrdиyи юlkяlяrdя yяhudи vя mяcusиlяrя qarшы tяzyиqlяrи gцclяndиrиrdи28. Bundan baшqa Bиzans sarayы, aralarыndakы mяzhяb fяrqlиlиyиndяn юtrц daиma шяrq яyalяtlяrиndяkи xrиstиanlarы sыxышdыrыrdы. Bu иkи tяrяf arasыnda kиn vя dцшmяnчиlиyиn qыzышmasыna sяbяb olurdu29.

Bu kиmи sяbяblяrdяn юtrцdцr kи, hяlя Herakl saь иkяn биzanslыlar, Юn Asиya иstиsna olmaqla, bцtцn zяbt

27 Eynи яsяr, s. 90. 28 W. Barthold, Иslam мedenиyetи тarиhи, Иstanbul 1940, s. 20-21. 29 G. Ostroqorsky, Bиzans дevletи тarиhи, Ankara 1981, s. 103; Шahиn Uчar, Anadoluda Иslam-Bиzans мцcadelesи, Иstanbul 1990, s. 56.

Page 17: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

17

etdиklяrи яrazиlяrи яrяblяrя vermяyя mяcbur olmuшdular. Bиzans иmperatoru Heraklыn (610-641) Иrana qarшы apardыьы mцbarиzя bцtцnлцкlя faydasыz gюrцnцrdц. Иranlыlarы mяьlub edяrяk o, mцsяlman яrяblяrиn ишиnи asanlaшdыrmышdы. Чцnkи qыsa mцddяt sonra onun Sasanиlяrdяn aldыьы яrazиlяrя Иslam fцtuhat dalьasы йайылаъагды30.

Иran

Sasanиlяr zяbt etdиklяrи юlkяlяrиn sиyasи иstиqlalиyyяtиnя son qoyurdular. Azяrbaycanda da eynи цsul tяtbиq edиlmишdи. Sasanи шahlarы dиgяr яyalяtlяrя olduьu kиmи Azяrbaycana da mяrzubanlar (canишиn) tяyиn edиrdиlяr. Юlkяnиn bцtцn иnzиbatи, hцquqи vя hяrbи hakиmиyyяtи mяrzubanlarыn яlиndя cяmlяшmишdи. Яrdяbиldя oturan Sasanи mяrzubanlar “Шahab” adlanыrdы31.

V яsrdяn etиbarяn Sasanи иmperиyasы dюrd bюyцk mяrzubanlыьa bюlцnmцшdц. Azяrbaycan шиmal mяrzubanlыьыna daxиl иdи. Bura Azяrbaycandan baшqa Иberиya (Gцrcцstan), Sиsyan, Muьan, Deylяm, Ermяnиstan vя.s яyalяtlяr daxиl иdи32.

Zяrdцшtиlиk (mяcusиlиk) Sasanи иmperиyasыnыn rяsmи dиnи иdи. Bu dиn Sasanи sиyasи elиtasы цzяrиndя fюvqяladя tяsиrя malиk иdи. Belя kи, mяcusи dиn adamlarыnыn

30 Barthold, hяmиn яsяr, s. 21; Ostroqorsky, hяmиn яsяr, s. 104. 31 Cavad Mяшkur, Nяzяr-e bя Tarиx-и Azяrbaycan, Tehran 1349, s. 123. 32 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 40.

Page 18: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

18

fяalиyyяtи sadяcя dиnи ayиnlяrиn иcrasы иlя mяhdudlaшmыrdы. Onlar dюvlяt ишlяrиnя qarышыr, bяzяn шahыn яleyhиnя чevrиlяn saray чякишмяляриндя mцhцm rol oynayыrdыlar. Mюbиdlяrи (mяcusи dиn xadиmlяrи) belя tяsиrlи vя gцclц sиyasи fиqura чevиrяn sяbяblяrdяn bиrи dя onlarыn яhяmиyyяtlи иqtиsadи иmkanlara sahиb olmalarы иdи. Mюbиdlяrя яtf edиlяn qцdsиyyяt onlara toxunulmazlыq hцququ qazandыrыrdы33. Mюbиdlяrиn dиgяr dиnlяrя mяnsub иnsanlara qarшы gюstяrdиklяrи tяzyиqlяr cяmиyyяtdя parчalanmaya yol aчmыш, bu da Иranda иctиmaи bюlцnmяyя vя mиllи bиrlиyиn yox olmasыna sяbяb olmuшdu34.

Иctиmaи tяbяqяlяr arasыndakы mцxalиfяt vя tяfrиqя, яsиlzadяlяr arasыndakы иxtиlaf vя rяqabяt, buna яlavя olaraq dиnи zиddиyyяtlяr Sasanи иmperиyasыnыn mяhv olma tяhlцkяsиnи yaxыnlaшdыrmышdы35.

Иslam fяthlяrи яrяfяsиndя Sasanи sarayыndakы yыьыncaqlar onu sцbut edиr kи, dюvlяtиn tяmяlиnя zяиflиk vя fяsad yol tapmышdы. Bu fяsad bцtцn sяvиyyяlяrdя davam edиrdи vя qяdиm dюvrцn bu gцclц vя mцrяffяh dюvlяtиnи zяvala doьru sцrцklяyиrdи36. Bu hadиsяlяrи alban salnamячи Moиsey belя tяsvиr edиr: «627-cи иldя Bиzans vя Иran ordularыnыn Nиnova (Mяdaиn) yaxыnlыьыndaкы dюyцшцнdя Иran ordusu tamamяn mяhv 33 Abdullaщ Fazиlи, Atropatena e.я ЫV-e.s VЫЫ я, Bakы 1992, s. 179. 34 Яlи Яsьяr Hиkmяt, Tarиx-и Яdyan, Tehran 1371, s. 248. 35 Я. H. Zяrrиnkub, Tarиx-и Иran bяd яz Иslam, Tehran 1343, s. 176. 36 Eynи яsяr, s. 249.

Page 19: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

19

olmuшdu. Bu dяhшяtlи hadиsя saray яrkanы arasыnda qalmaqala sяbяb olmuшdu. Onlar: «Nя vaxtadяk bиzиm arи hяmvяtяnlяrиmиzиn qanы sel kиmи dюyцш meydanыnda tюkцlцb axacaq? Nя vaxtadяk bиzиm yollarыmыz baьlanыb baшqa юlkяlяrlя tиcarяt mяnfяяtиmиzdяn mяhrum olacaьыq? Nя vaxtadяk bиzиm var-dюvlяtиmиz яlиmиzdяn alыnыb saraya, qыzыl-gцmцшцmцz иsя шahыn xяzиnяsиnя yыьыlacaq? Bцtцn baшыmыza gяlяnlяr шahыn ucbatыndan deyиlmи?» Bundan sonra иsя шahыn oьlu Qubadы tяhrиk edяrяk onun baшчыlыьы иlя цsyan etmишdиlяr»37.

Иctиmaиyyяt arasыnda sabиtlиk vя bяrabяrlиk tяmиn edиlmяmишdи. Sasanи иmperиyasыnыn яsasы, dayaьы olan dиn vя dюvlяt bиrlиyи prиnsиpи, mюbиdlяrиn dюvlяt ишlяrиnя genиш surяtdя qarышmasыna qяdяr deformasиyaya uьramышdы. Bu deformasиya elя bиr sяvиyyяyя чatmышdы kи, иrи torpaq sahиblяrи vя яsиlzadяlяr qeyz vя kиnlяrиndяn юtrц xrиstиanlыьы vя ya hяr hansы baшqa bиr dиnи qяbul etmяyя hяr an hazыr иdиlяr38.

Zцlm, яdalяtsиzlиk vя tяzyиqlяr Иran cяmиyyяtиndяkи daьыlma vя parчalanmanы sцrяtlяndиrиrdи. Dюvlяtиn vя иctиmaи tяшяkkцlцn яn яhяmиyyяtlи amиllяrиndяn bиrи olan dиnиn, yяnи dюvlяt иdeologиyasыnыn bu шяkиldя чцrцmяsи Sasanиlяrиn sonunu yaxыnlaшdыrmышdы.

1.3. Azяrbaycanda хrиstиanlыq vя диgяr диnlяr

37 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 98-99. 38 Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 180.

Page 20: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

20

Иslam fцtuhatы яrяfяsиndя Azяrbaycanыn dиnи vяzиyyяtи dя etnиk vяzиyyяtи kиmи qarышыq vя rяngarяng иdи. Azяrbaycanыn шиmalыnda, yяnи Albanиyada xrиstиanlыq yayыlmышdы. Cяnubda иsя яsasяn mяcusиlиk hakиm dиn иdи.

Alban kиlsяsи Qafqazda vя bцtцn xrиstиan dцnyasыnda яn qяdиm kиlsяlяrdяn bиrиdиr. Albanиyada xrиstиan иcmalarы ЫV яsrdяn etиbarяn, yяnи xrиstиanlыьыn bu юlkяnиn rяsmи dюvlяt dиnи olmasыndan яvvяl peyda olmaьa baшlamышdы. Albanиyada xrиstиanlыq bиr-bиrиnиn ardыnca иkи mяrhяlяdя yayыlmышdы39.

Иsa яleyhиssяlama vяhy olunan tюvhиd dиnиnи tяblиь цчцn hяvarи Faadey Иran vя Qafqaza gюndяrиlmяшdи. Faadey Artaz (Maku) vиlayяtиnя gяlяrяk burada fяalиyyяtя baшlamышdы. O, bu bюlgяdя yenи dиnи tяblиь etmяklя mяшьul иkяn ermяnи Artaшesи sцlalяsиndяn чar Sanatuk (115-116) tяrяfиndяn qяtlя yetиrиlmишdи. Faadeyиn tяlяbяlяrиndяn Yelиsey Qцdsя qayыdaraq baш vermиш hadиsяnи oradakыlara danышmышdы. Bundan sonra Yelиsey hяvarи Yakovun tюvsиyяsи иlя yenиdяn bu bюlgяyя gяlmиш vя ermяnиlяrdяn gиzlяnяrяk Albanиyaya keчmишdи. Albanиyaya gяlяn Yelиsey Чolada (Dяrbяndиn cяnubu) tяblиья baшlamышdы. Yelиsey bиr qrup tяlяbяsи иlя Utи vиlayяtиnя gedяrkяn yerlи яhalиdяn bиr neчя nяfяr onu vя tяlяbяlяrиnи qяtlя yetиrmишdиlяr. Alban чarы ЫЫЫ Vaчaqan

39 Шeyxцlиslam Allahшцkцr Paшazadя, Qafqazda Иslam, Bakы 1991, s. 40; MяmmяdovA, hяmиn яsяr, s. 217.

Page 21: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

21

(487-510) bиr neчя яsr sonra onun юldцrцldцyц yerdя (Samur чayыnыn kяnarыndakы Zяrqun dяrяsиndя) mяbяd tиkdиrmишdи40. Albanиyanыn xrиstиanlыqla tanышlыьы belя olmuшdur. Bu xrиstиanlыьыn bu юlkяdя yayыlmasыnыn bиrиncи mяrhяlяsи иdи. Belя tяxmиn edиrиk kи, bu mяrhяlяdяn sonra Albanиyada иlk xrиstиan иcmalar yaranmaьa baшlamышdы. Иkиncи mяrhяlяdя иsя bu xrиstиanlыьыn Albanиyanыn rяsmи dюvlяt dиnиnя чevrиlmяsи иlя gerчяklяшmишdи.

313-cц иldя Alban knyazы Urnayr, Qrиqorи adlы bиr mиssиonerиn tяblиьи иlя xrиstиanlыьы qяbul etmиш vя bu dиnи Albanиyanыn rяsmи dиnиnя чevиrmишdи. Urnayr Sasanи шahы ЫЫ Шapurun bacыsы Asay иlя evlи иdи. Bu hadиsяdяn sonra Urnayr xrиstиanlыьыn Albanиyada yayыlmasыnы tяmиn etmишdи41.

Yunan mиssиoner Qrиqorиnиn Ermяnиstanda башладыьы fяalиyyяt nяtиcяsиndя ermяnи чarы Ы Trиdat 286-cы иldя xrиstиanlыьы qяbul etmишdи. O, юlkя яhalиsиnя dя bu dиnи qыlыnc gцcц иlя qяbul etdиrdиkdяn sonra, bцtцn bцtpяrяst vя atяшpяrяstlяrи юlkяdяn qovmuшdu. Ы Trиdat bu hadиsяdяn sonra Иrana qarшы цsyan etmиш vя rяsmяn рomalыlarыn hиmayяsиnи qяbul etmишdи42.

Bu dюvrdя Иranda da xrиstиanlыq sцrяtlя yayыlmaqda иdи. Sasanи шahlarы Иranlы xrиstиanlara daиma

40 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 18. 41 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 26. Paшazadя, hяmиn яsяr, s. 40. 42 Hиkmяt, hяmиn яsяr, s. 242.

Page 22: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

22

шцbhя иlя yanaшыrdыlar. Bиzans – Иran mцharиbяlяrи davam edяrkяn иranlы xrиstиanlar Sasanи dюvlяt mяmurlarыnыn vя mяcusиlяrиn tяzyиqиnя mяruz qalыrdыlar.

Sasanи шahы V Bяhramыn hakиmиyyяtи dюvrцndя, mцharиbяdяn mяьlub чыxan Иran 422-cи иldя Bиzanslыlarla mцqavиlя baьlamaьa mяcbur olmuшdu. Bu mцqavиlяnиn шяrtlяrиndяn bиrи dя иranlы xrиstиanlara sяrbяstlиk vя azadlыq verиlmяsи иdи. Bиr mцddяt sonra иranlы xrиstиanlar Bиzans kиlsяsиndяn ayrыlaraq mцstяqиl kиlsя tяsиs etdиlяr. Bu, dюvlяtиn hиmayя vя dяstяyиnи qazanan Dadишu adlы xrиstиan dиn xadиmиnиn bиr yыьыncaq tяшkиl edяrяk Иran mяsиhиlяrиnи юzцnцn baшчыlыq edяcяyи bиr kиlsя яtrafыnda bиrlяшdиrmяsи иlя rяsmиlяшmишdи43. Belяcя биzanslыlarыn иranlы xrиstиanlara tяsиrи vя Sasanиlяrиn daxиlи ишиnя qarышmasы цчцn lazыm olan bяhanя aradan qaldыrыlmыш oldu. Sasanи sarayыnыn bu ишя mцsbяt mцnasиbяtи dя bu sяbябdяndи.

Sasanиlяrиn иdarяsи altыnda olan torpaqlarda yaшayan xrиstиanlarla Bиzans kиlsяsи arasыndakы uчrumun dяrиnlяшmяsиnиn bиr baшqa sяbяbи dя Nestorun xrиstиanlarыn Mяryяm oьlu Иsanыn (я.s) иlahи vя bяшяrи cяhяtlяrиnиn bиr vя bюlцnmяz olduьu etиqadыna etиraz etmяsи olmuшdu. O, иkи mцmtaz kиmlиyиn bиr vцcudda zahиr olduьunu deyиr, bunlardan bиrиnиn Иlahи (ata), dиgяrиnиn dя иnsanи olduьunu иddиa edиrdи. Nestora gюrя «kяlиmяtullah», mцstяqиl bиr иnsan fяrdи (oьul) olan 43 Eynи яsяr, s. 245.

Page 23: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

23

Mяryяm oьlu Иsanыn bяdяnиndя zahиr olmuшdu. Bu иddиasыna gюrя Nestor tяzyиq vя tяqиbя mяruz qaldы vя qaчыb Иrana sыьыndы. Bиzans dюvlяtи 489-cu иldя Nestorun bюyцk nцfuza sahиb olduьu Urfadakы mяktяblяrи baьlatmышdы. Bu sяbяbdяn Nestorla hяmfиkиr olan dиn xadиmlяrиnиn hamыsы Иrana kючmцшdцlяr. Bu hadиsяdяn sonra xrиstиanlыq Иranda sцrяtlя yayыlmaьa baшlamышdы. Шяhяr яhalиsи, xцsusиlя dя sяnяtkarlar, tacиrlяr vя zиyalыlar arasыnda xrиstиanlыьa rяьbяt var иdи. Dюvlяtиn rяsmи dиnи olan mяcusиlиk haradasa kяnd vя qяsяbя dиnиnя чevrиlmишdи. Mяdaиn baш yepиskopunun nцfuzu mюbиd-и mюbиdanыn (mяcusиlяrиn alи dиnи rяhbяrи) nцfuzu иlя bяrabяr sayыlыrdы. Azяrbaycanыn cяnubи – qяrbиndя dя Nestorun dиnи tяlиmиnи юyrяdяn mяktяblяr qurulmuшdu44.

Buna baxmayaraq, xrиstиan albanlar nя Bиzans dиofиzиt, nя dя Иran nestorиan tяlиmlяrиnиn tяsиrиnя dцшmяyиb юz monofиzиt яqиdяlяrиnи mцhafиzя etmишdиlяr. «Albanиya тarиxи» adlы salnamяnиn mцяllиfи vя mцhafиzяkar monofиzиt olan Moиsey Kalankaytuklu 451-cи иldя toplanmыш Xalkedon dиnи qurultayыnы, Nestoru vя onun etиqadыnы mцdafия edяnlяrи bюyцk bиr nиfrяtlя lяnяtlяyиr vя шиddяtlя tяnqиd edиrdи.

Alban dиn xadиmlяrи Aquen dиnи qurultayыnы tяшkиl etmишdиlяr. Bu qurultay dиn xadиmlяrиnиn яlиndя genиш tяsиr sahяsиnя malиk nцfuzlu bиr vasиtяyя чevrиlmишdи.

44 Hиkmяt, hяmиn яsяr, s. 245-248; ostroqorsky, hяmиn яsяr, s. 52; Barthold, hяmиn яsяr, s. 14-16.

Page 24: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

24

Aquen qurultayыnыn qяrarlarы sadяcя dиnи mяsяlяlяrи ehtиva etmиrdи, dцnyяvи ишlяrя dя qarышыrdы. Qurultay keшишlяrdяn yaшadыqlarы yerlяrdя hяm dиnи, hяm dцnyяvи ишlяrя mцdaxиlя etmяyи tяlяb edиrdи. Aquen qurultayы kиlsя qяrarlarыna яmяl etmяyяn vя dиn xadиmlяrиnиn tяlяblяrиnя etиraz edяn feodallarы kиlsя kцrsцlяrиndя lяnяtlяyиr vя nцfuzdan salыrdы45. Xrиstиan dиn xadиmlяrи kиlsяnиn nцfuzundan tamamяn юz mяnfяяtlяrи иstиqamяtиndя suи иstиfadя edиrdиlяr.

Bu kиmи hadиsяlяr Alban feodallarы иlя kиlsя arasыndakы zиddиyyяtlяrи qыzышdыrыr, bяzяn Alban чarlarы иlя dиn xadиmlяrи arasыnda чяkишmяlяrя sяbяb olurdu. Bu da юz nюvbяsиndя kиlsяnиn vя dиn xadиmlяrиnиn gюzdяn dцшmяsиnя vя feodallarыn onlara kиn bяslяmяsиnя sяbяb olurdu.

Юlkяdя яn bюyцk torpaq sahиbи иrи feodallardan sonra kиlsя иdи. Kиlsя vя monastыrlarыn яlиndя olan torpaqlar bюlцnmяz vя иrsяn кeчяn mцlklяr иdи. Kиlsя torpaqlarы varlы knyaz vя kяndlиlяrиn hяdиyyяlяrи иlя getdиkcя bюyцyцrdц. Bu torpaqlarыn яsl sahиblяrи, yяnи onlarыn nemяtlяrиndяn faydalananlar иsя xrиstиan dиn xadиmlяrи иdи46. Bu da dиn xadиmlяrиnиn hяr bиrиnиn иrи feodala чevrиlmяsиnя sяbяb olmuшdu. Яhalиnи aьыr vergиlяrlя яzяnlяrиn sыrasыna belяcя dиn xadиmlяrи dя daxиl olmuшdular.

45 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 65. 46 Eynи яsяr, s. 63.

Page 25: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

25

Kиlsя bundan яlavя mяcburи bяxшишlяr dя alыrdы. Mяsяlяn, hяr azad шяxs, цmumиyyяtlя, kиlsяyя mяnsub olmayan hяr kяs «юlmцш qohumlarыnыn ruhuna dua edиlmяsи цчцn» hяr иl kиlsяyя bяxшиш vermяyя mяcbur иdи. Юlяn шяxsиn atы olubsa, bu at kиlsяyя baьышlanmalы иdи. Atы yoxdursa, bunun yerиnя юkцz, иnяk, keчи vя ya qoyun verиlmяlи иdи. Kиlsя bu bяxшишlяrlя «юlцnцn ruhunun sevиnmяsиnи» tяmиn edиrdи47.

Zяrdцшtиlиk

Azяrbaycanыn шиmalыnda, yяnи Albanиyada xrиstиanlыq hakиm dиn иdи. Юlkяnиn cяnubunda иsя яhalиnиn яksяrиyyяtиnиn vиcdanыna zяrdцшtиlиk hakиm иdи. Zяrdцшtиlиk hяr nя qяdяr sяmavи dиn sayыlmasa da, etиqadи яsaslar baxыmыndan sяmavи dиnlяrя yaxыn иdи. Dцnyanыn cиsmanи (kиtи) vя ruhanи (mиnя) кими ики гисимдян tяшkиl olунduьunu юyrяdяn zяrdцшtиlиk, yaradanыn иnsana цч mцhцm шeyи иnamы (mяnяш), sюzц (nяvиш) vя яmяlи (kяnяш) яmr etdиyиnи deyиrdи. Zяrdцшtиlяrиn oda sиtayиш mяsяlяsиnя gяldиkdя, bu onlarыn Mяbudun (Ahuramazd) odda tяcяssцm etdиyиnи zяnn etmяlяrиndяn иrяlи gяlиrdи. Gюrцldцyц kиmи zяrdцшtиlиyиn etиqadи яsaslarы, Иslamыn qяlblя иman, dиllя tяsdиq vя яmяllя tяtbиq prиnsиplяrиnя uyьun иdи. Bu, mяcusиlяrиn

47 Eynи яsяr, s. 64.

Page 26: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

26

Иslamы qыsa mцddяtdя dиn kиmи mяnиmsяmяlяrиnиn sяbяblяrи arasыnda mцhцm yer tutmuшdu48.

48 PAШAZADЯ, hяmиn яsяr, s. 35-36.

Page 27: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

27

2. ИSLAM FЦTUHATЫNЫN MAHИYYЯTИ VЯ HЯRBИ ЙЦРЦШЛЯРИН SЯBЯBLЯRИ

2.1. Щярби йцрцшлярин мащиййяти вя сябябляри

Allahыn yer цzяrиndяkи son elчиsи Mяhяmmяd (с.а.в.) vяhy olunmuш Tюvhиd dиnиnиn gяtиrdиyи yenи sиstem vя nиzam, яrяb mиllяtиnиn hяyatыnы hяr cяhяtdяn dяyишdиrdиyи kиmи hяrbи vя sиyasи hяyatыna da genиш surяtdя nцfuz etmиш, mцkяmmяl шяkиldя tяшkиlatlandыrmышdы. Cahиlиyyя dюvrц adы иlя tanыnan Иslamdan яvvяlkи dюvrdя яrяb qяbиlяlяrи arasыnda иllяr boyu sцrяn mцharиbяlяr, hяr bиr яrяbи юzцnц bиr яsэяr, savaшчы kиmи yetишdиrmяyя mяcbur edиrdи. Иslam dиnиnиn яn цmdя яmrlяrиndяn bиrи olan cиhad яmrи, yяnи цmumbяшяrи sцlhцn, яdalяtиn vя sabиtlиyиn bяrqяrar edиlmяsи цчцn lazыm olan mцharиbяdя ишtиrak etmяlяrиnи mцsяlmanlara fяrz qыlan иlahи dяvяt, яrяblяrи hяrяkяtя vя qeyrяtя gяtиrmиш vя sцrяtlя vaqe olan tяmas яrяblяrиn fиtrяtиndяkи qцvvяt vя иstedadыn zahиr olmasыna sяbяb olmuшdu49.

Uca Allah яrяblяrя nцsrяt vя mцvяffяqиyyяtи tяqdиr buyurmuш, bu qюvmц Xatяmцl-Яnbиya Muhяmmяdиn (s.а.v) иlahи mяnшяlи tяrbиyяsи иlя yetишdиrmиш, sиyasяt,

49 Corc Zeydan, Иslam мedenиyetи тarиhи, (tяrc. M. Чevиk), Ankara 1966, c. ЫV, s. 90.

Page 28: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

28

hяrb, elm, zяka vя dцhada bяшяrиyyяtиn яn bюyцk vя nadиr шяxslяrиnя mяzhяr etmишdи. Яbu Bяkr, Юmяr иbn Xяttab, Osman иbn Яffan, Яlи иbn Яbu Talиb (р.а.) tяqva, fяzиlяt, salehlиk vя dцhada dюvrцn nadиr vя яvяzsиz шяxsиyyяtlяrи иdиlяr. Xalиd иbn Vяlиd, Usamя иbn Zeyd, Xalиd иbn Sяиd, Яbu Ubeydя иbn Cяrrah, Sяd иbn Sufyan, Muьиrя иbn Шubя, Яmr Иbn-ul-Яs, Zяyyad иbn Яbиь, Sяd иbn Яbu Vяqqas (р.а.) bяsиrяt, ordulara komandanlыq, zяka, strategиya vя taktиkada hяr bиrи bиr dahи иdиlяr. Иlk dюvrlяrdя bu kиmи шяxslяrиn yetишmяsи Иslamыn sцrяtlя mцvяffяqиyyяt qazanmasыna xиdmяt edяn sяbяblяrdяndиr50. Иlk mцvяffяqиyyяtlяr bиr bиrиnи tяqиb etdиkcя hяrbи sяfяrlяr sиstemlи fцtuhata чevrиlmишdи.

Иslam fцtuhatыnыn mцvяffяqиyyяt sяbяblяrиnя toxunarkяn o dюvrdя яrяblяrиn hиmmяt vя qeyrяt sahиbи bиr mиllяt olduqlarыnы da qeyd etmяk lazыmdыr. Bяdяvи яrяblяr чox sadя mяишяtя sahиb olub, aclыq vя susuzluq kиmи яlverишsиz hяyat шяraиtиnя dюzцmlц иdиlяr. Hяrbи sяfяrlяr vaxtы чox aьыr yцkц olmayan яrяblяr yanlarыnda artыq yemяk vя su da gюtцrmцrdцlяr, qяnиmяt mallarы иlя kиfayяtlяnиrdиlяr. Bu sяbяbdяn dя чevиk иdиlяr vя manevr qabиlиyyяtlяrи yцksяk иdи. Яsas nяqlиyyat vasиtяlяrи olan dяvяlяr dя яlverишsиz иqlиm шяrtlяrиnя dюzцmlц иdиlяr. Cяsarяt vя шцcaяtlяrиnи qяzavц-qяdяrя иnanmalarыna borclu olan иlk mцsяlman яrяblяr, at mиnmяk, ox atmaq

50 Yenя orаda.

Page 29: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

29

vя qыlыnc oynatmaqda mahиr olub, bu vяsflяrи иlя dиgяr mиllяtlяrdяn цstцn иdиlяr51.

Юmяr иbn Xяttab (р.а.) xяlиfя olandan sonra sюylяdиyи иlk xцtbяsиndя юz qюvmцnцn sahиb olduьu xцsusиyyяtlяrи aшaьыdakы cцmlяlяrlя tяsvиr etmишdи. Xяlиfя seчиlяndяn sonra mяscиddя mиnbяrя чыxan Юmяr иbn Xяttab (r.а.) belя demишdи: «Яrяblяrиn vяzиyyяtи burnuna yцyяn taxыlmыш vя sцrцcцsцnцn arxasыnca gedяn dяvяnиn vяzиyyяtи kиmиdиr. Onu yedяyиnя alan hara apardыьыna dиqqяt etmяlиdиr. Mяnя gяldиkdя, Kяbяnиn Rяbbиnя and olsun kи, mяn onlarы doьru yоlda aparacaьam»52.

Mцsяlmanlar mцharиbяnи mяrdlиk, mяtanяt, sяbиr vя sяbatlarыnы sцbuta yetиrяrяk Allahыn rиzasыnы qazanmaьыn яn uyьun yolu kиmи gюrцrdцlяr. Qяdиsиyyя zяfяrиndяn sonra yanыna gяlяn Яmr иbn Mяdиyя xяlиfя Юmяr (r.а) «mяnя mцharиbя haqqыnda danыш» deyяndя Яmr belя cavab vermишdи: «Mцharиbяnиn adы acыdыr. Dюyцш qыzышdыьы vaxt sяbиr vя sяbat gюstяrяn kяs ad-san qazanыr, zяиflиk gюstяrяn mяhv olur»53.

Burada иlk Иslam fцtuhatыnыn sяbяblяrиnи sadяcя иqtиsadи amиllяrlя яlaqяlяndиrяrяk иzah etmяyя чalышan avroпalы шяrqшцnas Fиlип Hиttиnиn fиkиrlяrиnи mяzяrdяn keчиrяrяk, dяyяrlяndиrmяk yerиnя dцшяcяk. Fиlиp Hиttи «Sиyasи vя мяdяnи иslam тarиxи» adlы яsяrиndя belя yazыr:

51 Eynи яsяr, c. ЫV, s. 88-89. 52 Zиya Kazыcы, Иslam мцessиselerи тarиhи, Иstanbul 1991, s. 33. 53 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 67.

Page 30: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

30

«Bяdяvи яrяb qяbиlяlяrиnи vя cяmиyyяtиnи hяrяkяtя gяtиrяn amиl, fanatиzmdяn daha чox иqtиsadи чяtиnlиklяr olmuшdur. Kaetanи, Bekker vя dиgяr mцasиr qяrblи alиm vя tяdqиqatчыlarыnыn иlk Иslam fцtuhatы haqqыndakы mцlahиzяlяrи, klassиk dюvrdя yaшamыш mцsяlman alиmlяrиn dя nяzяrи-dиqqяtиndяn yayыnmamышdыr»54. Avropalы шяrqшцnas Fиlиp Hиttи юz mцlahиzяsиnи dяstяklяmяk mяqsяdиlя orta яsrlяrdя yaшamыш mцsяlman tarиxчи Яhmяd иbn Yяhya яl-Bяlazurиdиn (vяfatы: hиcrи 279/mиladи 894) belя bиr paraqraf иqtиbas edиr: «Иslam ordusuna qarшы юlkяsиnи mцdafия edяn Иran ordusunun komandanы Rцstяm, mцsяlman яsэяrlяrя belя mцracияt etmишdи: «Mяnя mяlum olduьuna gюrя sиzи bu ишя (mцharиbяyя) vadar edяn, baшqa bиr шey deyиl, sadяcя fяqиrlиk, kasыblыq vя иqtиsadи darlыq ичиndя olmanыzdыr»55. Buna яn tutarlы vя gюzяl cavabы Rцstяmиn иddиasыnы yюnяltdиyи, яshabdan bиrи olan, Muьиrя иbn Шubя (r.а) vermишdиr. Amma nяyя gюrя иsя F. Hиttи Muьиrя иbn Шubяnиn cavabыnы юz яsяrиndя qeyd etmяyя ehtиyac duymamышdыr. Bиz bunu qeyd etmяyя ehtиyac duyuruq. Rцstяm Qяdиsиyyя dюyцшцndяn яvvяl Иslam ordusuna koмandanlыq edяn Sяd иbn Яbu Vяqqasa (r.а) xяbяr gюndяrяrяk elчи heyяtи gюndяrmяsиnи tяlяb etmишdи. Buna gюrя dя Sяd иbn Яbu Vяqqas Muьиrя иbn Шubяnи Иranlыlarыn hяrbи dцшяrgяsиnя gюndяrmишdи. Rцstяm 54 Phиlиp Hиttи, Sиyasи vя мяdяnи иslam тarиxи, (tяrc. S. Tuь), Иstanbul 1980, c. Ы, s. 219. 55 Eynи яsяr, c. Ы, s. 219-220.

Page 31: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

31

Muьиrяyя xиtab edяrяk bиr xeylи danышdыqdan sonra yuxarыda nяql etdиyиmиz иddиasыnы dиlя gяtиrmишdи. Muьиrя иbn Шubя иsя ona belя cavab vermишdи: «Bиz dцnya малы axtarmaьa gяlmяmишиk. Bиzиm иstяyиmиz vя mяqsяdиmиz axиrяtdиr. Allah bиzя юz Rяsulunu (s.а.v) gюndяrmишdиr. Bиz onun dяvяtиnи qяbul edяrяk ona tabe olduq. Bunun sayяsиndя xoшbяxt vя bяxtиyarыq. Allah Иslama zиdd hяrяkяt edяnlяrlя, onlar boyun яyиb юz яllяrи иlя cиzyя verяnя qяdяr vuruшmaьы яmr edиr. Bиz sиzdяn yalnыz bиr olan Allaha sиtayиш edиb, onun elчиsиnи tяsdиq etmяnиzи иstяyиrиk. Иslamы qяbul etsяnиz nя яla, dиn qardaшыmыz olarsыnыz. Etmяyяcяyиnиz tяqdиrdя cиzyя юdяyяcяksиnиz. Ya da aramыzda qыlыnc hakиm olacaqdыr»56.

Allah Rяsulunun (s.а.v.) sяhabяlяrиndяn bиrи olan Muьиrя иbn Шubяnиn bu qыsa, lakиn dahиyanя cavabы, Rцstяmиn 14 яsr яvvяl dцшdцyц sяhv fиkrи tяkrarlayan Fиlиp Hиttиyя tutarlы cavab olmaqla bиrlиkdя Иslam fцtuhatыnыn mahиyyяtиnи bиldиrяn шahanя doktrиnadыr. Mцsяlman fatehlяr dцшmяnlяrиndяn vя юzlяrиnя иtaяt edяnlяrdяn dяfяlяrlя gцclц olduqlarы hallarda belя haqsыzlыq vя яdalяtsиzlиk etmяkdяn шиddяtlя чяkиnmишdиrlяr. Bu peyьяmbяr tяrbиyяsиnя mяzhяr olmuш иnsanlar, getdиklяrи yerlяrdя yaшayan sяmиmи vя яqlи sяlиm sahиbи иnsanlarыn kюnцllяrиnи fяth etmиш, onlarыn qяlblяrиndя taxt qurmuшdular. Azяrbaycan fatehlяrиndяn

56 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 30; Иsmayыl иbn Юmяr Ибн Кясир, яl-Bиdayя vяn-Nиhayя, Иstanbul 1994, c. VЫЫ, s. 67-70.

Page 32: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

32

olan Яbdurrяhman иbn Rяbия яl-Bahиlи dя bunlardan bиrиdиr. O, Azяrbaycanda olarkяn юlkяnиn bюyцklяrиndяn bиrи olan Шяhrиbяraz Яbdurrяhmana xяzяrиlяrиn юlkяsиndяn gяtиrиlmиш чox bahalы bиr yaqutu gюstяrиr. Яbdurrяhman иbn Rяbия yaqutu alыb dиqqяtlя baxandan sonra «hяqиqяtяn чox dяyяrlи daшdыr» deyиb onu Шяhrиbяraza qaytarыr. Onun bu hяrяkяtиndяn heyrяtя gяlяn Шяhrиbяraz belя demишdи: «And ичиrяm kи, bu yaquta sahиb olmaq Bab-ul-Яbvaba (Dяrbяndя) sahиb olmaqdan daha xeyиrlиdиr. Yenя and ичиrяm kи, sиzlяr bu gцn mяnя Kяsra (Sasanи) xanяdanыndan daha sevиmlиsиnиz. Яgяr onlar burada hakиm olsaydыlar vя bu yaqutun mяndя olduьunu bиlsяydиlяr onu mяndяn zorla alardыlar. Tanrыya and olsun, malиk olduьunuz шeylяrdяn heч bиrи яlиnиzdяkи bu bюyцk hakиmиyyяt qяdяr dяyяrlи deyиl»57.

Ы xяlиfя Яbu Bяkr (р.а.) Иslam fцtuhatыnыn prиnsиplяrиnи sяfяrя gюndяrdиyи ordunun komandиrи Usamя bиn Zeydя (r.а) tяlиmat verяrkяn belя aчыqlamышdыr: «Xяyanяt etmяyиn, zцlm etmяyиn, hяddи aшыb tяcavцz etmяyиn, heч kиmиn bяdяn цzvцnц kяsmяyиn, uшaqlarы, qadыnlarы, qocalarы юldцrmяyиn. Yaшыllыqlarы doьramayыn, meyvя aьaclarыnы kяsmяyиn. Ehtиyacыnыz olanыn xarиcиndя dяvя, иnяk vя qoyunlarы kяsmяyиn.

57 Иbn Kяsиr, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 205-206; Muhяmmяd иbn Cяrиr яt-Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, Tehran 1362, c. V, s. 1987-1988.

Page 33: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

33

Getdиyиnиz yerlяrdя monastыrlara qapanыb иbadяt edяn rahиblяr gюrяcяksиnиz, onlara toxunmayыn»58.

Иslam fцtuhatы sayяsиndя яldя edиlяn uьurlar o dюvrцn mиllяtlяrи arasыnda mцsяlmanlara qarшы qorxu qarышыq hюrmяtиn oyanmasыna sяbяb olmuшdur. VЫЫ яsr alban salnamячиsи Moиsey belя yazыr: «Bиzиm mцqяddяs mцяllиmlяrиmиz (Иsa яleyhиssяlamыn hяvarиlяrи) Иsmayыl (я.s) haqqыnda Иncиlиn Kяvn (XVЫЫ) bюlцmцndя «Onun (Иsmayыl яleyhиssяlamыn) яllяrи hяr kяsиn яllяrиndяn цstцndцr vя шцbhяsиz mяn ondan bюyцk bиr qюvm (mиllяt) tюrяdяcяyяm» deyиldиyиnи bиzlяrя юyrяtmишdиlяr»59. Gцrcц чarыnыn sяfиrи иsя Ermяnиstan vя Gцrcцstan fatehи Hяbиb иbn Mяslяmяnиn hяrbи dцшяrgяsиndя onunla danышыqlar apararkяn belя demишdи: «Bиz sиzи Tanrыnыn sevdиyи vя dиgяr mиllяtlяr arasыndan seчmиш olduьu bиr цmmяt kиmи tanыyыrыq»60. Xяzяrиlяr иsя mцsяlmanlarыn qazandыьы hяrbи uьurlarы onlarыn yanыnda daиma «kюmяkчи mяlяklяrиn olduьu иlя» иzah edиrdиlяr61. Иslam fцtuhatы hяrяkatы иlя яrяblяr yenи dиn, цstцn иman gцcц, Allah yolunda vuruшub шяhиd olmaq eшqи иlя o dюvrцn super gцclяrи, Bиzans vя Sasanиlяrlя rяqabяtя gиrишя bиlяcяk sяvиyyяyя yцksяlmишdиlяr. 58 H. Иbrahиm Hяsяn, Иslam тarиxи, Иstanbul 1987, C. Ы, S. 278. 59 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 122. 60 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 325. 61 Иbn Kяsиr, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 204; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1986; Иzzяddиn Яlи Иbn-уl-Яsиr, яl-Kamиl fиt-Tarиx, Иstanbul 1986, c. ЫЫЫ, s. 35; Яhmяd Ибн-ul-Ясям яl-Kufи, Kиtab-ul-Fцtuh, (tяrc. Z. Bцnyadov), Bakы 1981, s. 10.

Page 34: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

34

2.2. Иslamыn иntишarы мяfkurяsи

Muhяmmяd (с.а.в.) vяfatыndan sonra baш vermиш fяthlяr vя qazanыlan parlaq zяfяrlяr sayяsиndя Onun qurduьu Mяdиnя шяhяr дюvlяtи tяxmиn olunandan daha чox иnkишaf etmиш vя яzяmяtlи bиr gцcя чevrиlmишdи. Bunun paralelиndя Иslam dиnи bu torpaqlarda yayыlaraq vaxt keчdиkcя чox bюyцk bиr coьrafиyada yaшayan bиr чox mиllяtляrиn vя xalqlarыn yeganя vя mцшtяrяk dиnиnя vя цmumи mяdяnиyyяtиnя чevrиlmишdи.

Иslam Peyьяmbяrиnиn (s.а.v) arzu vя mяqsяdи Allahыn muradыna vя tяqdиrиnя иnsanlarыn rиza vя tяslиmиyyяt gюstяrmяlяrи olmuшdur. Bunun xarиcиndяkи hяr шey bu mяqsяdя чata bиlmяk цчцn sadяcя bиr vasиtя olmuшdur. Sиyasи иqtиdar vя ya hяr hansы baшqa bиr яmяl vя hяrяkяt bu mяqsяdя doьru gedяn yolda иrяlиlяmяk цчцn ehtиyac duyulan vasиtяdяn baшqa bиr шey deyиldи Onun цчцn62.

Rяsulullahыn (s.а.v) vяfatыndan sonra иsя onun яtrafыndakы иnsanlar, onun sяhabяlяrи, ona Allah tяrяfиndяn endиrиlmиш иlahи mцjdяnи, yяnи Quranи-Kяrиmи bяшяrиyyяtя чatdыrmaq mяqsяdиlя, Onun getdиyи yoluda яzmlя иrяlиlяmишdиlяr. Azяrbaycanыn шиmalыna gяlяn Яbdurrяhman иbn Rяbия (r.а) Xяzяr юlkяsиnя hяrbи

62 Muhяmmяd Hяmиdullah, Иslam Peyьяmbяrи, Иstanbul 1993, c. ЫЫ, s. 1031.

Page 35: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

35

sяfяrя hazыrlaшarkяn onu bu fиkrиndяn daшыndыrmaьa чalышan Шяhrиbяraza belя demишdи: «Bиz onlarla (xяzяrиlяrlя) onlarыn юlkяsиndя vuruшacaьыq. Vallahи aramыzda elя иnsanlar var kи, яgяr яmиrяlmюmиnиn (ЫЫ xяlиfя Юmяr, r.а) яmr etsя, onlarыn юlkяsиnиn ta o bиrи ucuna qяdяr gedяrlяr». Шяhrиbяrazыn «Onlar kиmlяrdиr?» sualыna Яbdurrяhman belя cavab vermишdи: «О kяslяrdиr kи, Allah Rяsulu (s.а.v) onlarla sюhbяt etmишdи (sяhabяlяr), onlar onun dostlarыdыrlar. Hяya sahиbи vя cahиllиkdяn uzaq иnsanlardыrlar. Kиm onlarla yoldaшlыq etsя, onlara bяnzяyяr. Bax bu иnsanlar Allah yolunda vuruшmaq цчцn sяmиmи nиyyяtlя yola чыxыblar. Onlarыn bu vяzиyyяtи uьur qazandыqca davam edяcяk vя bu etиqadlarы davam etdиkcя heч kиm onlara qalиb gяlя bиlmяyяcяk, onlarыn bu halыnы dяyишя bиlmяyяcяk»63.

Mцsяlmanlar getdиklяrи hяr yerdя o юlkяnиn яhalиsиnя Иslamы юyrяtmяk цчцn mцяllиmlяr tяyиn edиr, яsrlяr boyu иnam vя zяhmяtlяrи иstиsmar edиlяn, yerlи vя xarиcи иstиsmarчыlarыn zцlmц altыnda яzab чяkяn xalq kцtlяlяrиnя, onlara dцnyada vя axиrяtdя xoшbяxtlиk bяxш edяcяk etиqadы vя hяyat tяrzиnи юyrяdиrdиlяr. «Lя иlяhя иllallah» шцarы иlя hяr cцr иstиbdadы, иstиsmarы, яdalяtsиzlиyи rяdd edяn mцsяlmanlar, юzlяrиnи yer цzцndяkи цmumbяшяrи sцlhцn, яdalяtиn vя sabиtlиyиn tяmиnatчыsы vя qoruyucusu kиmи gюrцrdцlяr.

63 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1985; Ибн-ul-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 35.

Page 36: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

36

Page 37: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

37

2.3. Sasanи оrdularыnы тяqиb

Nяhavяnd dюyцшцndяn (642) sonra Иran ordusu parчalanmыш vя bиr-bиrиndяn ayrы dцшmцш hяrbи dяstяlяr юlkяnиn dюrd tяrяfиnя sяpяlяnmишdи. Nяhavяnd dюyцшцnцn nяtиcяsиndяn Sasanи иmperиyasыnыn bиr daha dиrчяlя bиlmяyяcяyиnи anlayan Alban knyazы Cavanшиr artыq faktиkи olaraq Sasanиlяrиn tabelиyиndяn чыxmыш vя Иran шahы ЫЫЫ Yяzdиgerdиn яmrlяrиnи yerиnя yяtиrmяmяyя baшlamышdы. Knayz Cavanшиr Alban torpaqlarыna soxulan Иran яsэяrlяrи иlя vuruшaraq onlarы mяьlub etmишdи. Buna baxmayaraq, Иslam ordusunun tяqиbиn-dяn qaчan bяzи Иran hяrbи bиrlяшmяlяrи Albanиya яrazиsиnя gиrяrяk юlkяnиn paytaxtы Bяrdя шяhяrиnи ишьal etmишdиlяr64.

ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttab parчalanmыш Иran ordusunun toplanыb bиrlяшmяlяrиnиn qarшыsыnы almaq цчцn Иslam ordularыna Иranыn mцxtяlиf bюlgяlяrиnя qыsamцddяtlи hяrbи sяfяrlяr tяшkиl etmяyи яmr etmишdи. Bu mяqsяdlя Kufя vя Bяsrяdяkи mцsяlmanlara фярманлаr gюndяrиlmишdи. Kufяdяkи mцsяlman яsэяrlяr plana gюrя Иsfahan, Rey vя Azяrbaycana kяшfиyyat xarakterlи sяfяrlяr tяшkиl etmяlи иdиlяr65. Mяьlub olmuш Sasanи ordusu Azяrbaycanыn mяrkяzи яyalяtlяrиnя doьru gerи чяkиldиyи цчцn кufяlи mцsяlman яsэяrlяr onlarы tяqиb 64 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 120-121. 65 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1960; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 394-395.

Page 38: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

38

etmяk mяqsяdиylя hиcrи 18/mиladи 639-cu иldя Azяrbaycana иlk hяrbи sяfяrи gerчяklяшdиrmишdиlяr66. Bu cцr kичиk мигйаслы hяrbи яmяlиyyatlar daha sonrakы bюyцk fяthlяr цчцn kяшfиyyat xarakterи daшыyыrdы. Belя kи, Azяrbaycanыn fяthи bu kичиk мигйасlы hяrbи яmяlиyyat-lardan dюrd иl sonra gerчяklяшяcяkdи.

Azяrbaycanы иdarя edяn yerlи иdarячиlяr Sasanи иmperиyasыnыn sцquta uьradыьыnы nяzяrя alaraq юz hakиmиyyяtlяrиnи vя xalqы ehtиmal olunan mцharиbяnиn fяsadlarыndan qorumaq цчцn mцsяlman fatehlяrlя mцqavиlяlяr baьlayыrdыlar67. Azяrbaycanыn fяthиnи qыsaca tяvsиf etsяk deyя bиlяrиk kи, bu hяrbи яmяlиyyatlar иstиladan daha чox sиyasи ящдlяrlя hяyata keчиrиlяn fяthlяrdи68. Belя kи, 642-cи иldя cяnubи Azяrbaycan vя Muьan, 643-cц иldя Arran vя Шиrvan, 647-cи иldя dя Naxчыvan, Beylяqan vя Bяrdя яhalиsиlя baьlanan mцшahиdяlяr bunu aчыqca sцbut edиr.

2.4. Azяrbaycanыn эeostratejи vя эeosиyasи яhяmиyyяtи

66 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1960. (Muhяmmяd иbn Cяrиr Tяbяrи bu hadиsяnиn hиcrи 21/mиladи 642-cи иldя baш verdиyиnи, bяzи tarиxи rяvayяtlяrя gюrя иsя Azяrbaycana иlk hяrbи sяfяrиn hиcrи 18/mиladи 639-cu olduьunu yazыr) 67 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 72. 68 Paшazadя, hяmиn яsяr, s. 42-43.

Page 39: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

39

Azяrbaycan Sasanи иmperиyasыnыn dюrd яyalяtиndяn bиrи olan Шиmal яyalяtиnиn starteжи nюqteyи-nяzяrdяn яn яhяmиyyяtlи bюlgяsи иdи. Sasanиlяrиn яn bюyцk rяqиbи vя яn qяти dцшmяnи olan Bиzansla hяmsяrhяd olan Azяrbaycan, bu иkи sиyasи gцcцn яsrlяr boyu davam edяn qanlы mцbarиzяsиndя vaz keчиlmяz mцvazиnяt цnsцrц olan Xяzяrиlяrlя Sasanиlяrиn tяmas nюqtяsи иdи. Hяm Шиmal яyalяtиnиn, hяm dя bцtцn иmperиyanыn шиmal qapыsы olan Albanиyaya69 Sasanи xanяdanыna mяnsub olan Mehranиlяrиn yerlяшmяsи dя tamamиlя o dюvrцn sиyasи vяzиyyяtи иlя яlaqяdar иdи. Mehranиlяrиn qыsa mцddяtdя sиyasи tяшяbbцsц яlя ala bиldиyи bu юlkя, yяnи Albanиya Sasanи иmperиyasыnыn шиmal sяrhяdlяrиnиn qorunmasыnda mцstяsna яhяmиyyяtя малик иdи70.

ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttab (r.а) Albanиyanыn vя xцsusяn dя bu юlkяnиn шиmalи-шяrq vя mяrkяzи bюlgяlяrиnи ehtиva edяn Шиrvan mяmlяkяtиnиn fяth olunmasыna bюyцk яhяmиyyяt verиrdи. Azяrbaycanda genиш мигйасlы fяthlяrи gerчяklяшdиrmяlи olan Иslam ordusundan яvvяl bu юlkяyя gяlяn avanqard qцvvяlяr vя onlardan da яvvяl bu yerlяrя kяшfиyyat xarakterlи sяfяrlяr tяшkиl etmиш hяrbи bиrlяшmяlяrиn komandиrlяrи baш verяn hadиsяlяr vя иstяnиlяn dиgяr bцtцn mюvzularda Mяdиnяyя tяfsиlatlы mяlumatlar чatdыrыrdыlar. Mцdrиk vя bяsиrяtlи dюvlяt xadиmи olan ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttab (р.а.),

69 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 41. 70 Mяmmяdova, hяmиn яsяr, s. 196.

Page 40: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

40

Azяrbaycanыn sиyasи, иqtиsadи, coьrafи vя stratejи nюqteyи-nяzяrdяn bюyцk яhяmиyyяt кясб едян bиr юlkя olduьunu dяrk edиrdи.

Belя kи, Zaqafqazиyaya gяlяn mцsяlman яrяblяr Qafqazdakы daь keчиdlяrи, иstehkam sяdlяrи vя qalalarыn яhяmиyyяtиnи dяrk etmяkdя gecиkmяdиlяr. Яrяblяrиn yerlи яhalи иlя baьladыqlarы ящдlяrdя bu юzцnц aчыqca яks etdиrиrди. Mцsяlman яrяblяr юlkя яhalиsиnи mцxtяlиf шяrtlяrlя cиzyя, xяrac vя dиgяr vergи nюvlяrиndяn azad edиrdиlяr71.

Qaradяnиz иlя Xяzяr dяnиzи arasыnda шиmalи-qяrbdяn cяnubи-шяrqя doьru uzanыb gedяn Qafqaz daьlarы, шиmaldakы kючяrи qюvmlяrиn cяnuba doьru иrяlиlяmяsиnя mane olan tяbии иstehkam иdи. Qafqaz daьlarыnыn yцksяk daь sиlsиlяlяrи иlя Xяzяr dяnиzи arasыnda qalan dar ovalыq яrazи иsя шиmalla cяnub arasыnda yeganя keчиd zolaьы иdи. Bu bюlgяnи юz coьrafи sяrhяdlяrи иlя ehtиva edяn Шиrvan mяmlяkяtи Иslam fцtuhatыndan sonra яrяblяrиn хяzяrиlяrя qarшы tяшкил etdиklяrи sяfяrlяr цчцn hяrbи bazaya чevrиlmишdи. Buralardakы kяnd, qяsяbя, шяhяr v.s coьrafи adlar da o dюvrdя Шиrvanda чox sayda яrяb mцhacиrиn mяskunlaшdыьыnы sцbut edиr. Azяrbaycanыn шиmal-шяrqиndяn bu mяqsяdlя иstиfadя edиlmяsи Яmяvиляр vя Abbasиlяr dюvrцndя dя davam etmишdиr.

2.5. Hяrbи сяfяrlяrиn эцzяrgahlarы

71 Ибн Kяsиr, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 203; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1981-1982; Bakыxanov, hяmиn яsяr , s. 51; Artamonov, hяmиn яsяr , s. 177.

Page 41: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

41

Mюvzu иlя яlaqяlи fиkиr vя tяxmиnlяrя baшlamadan яvvяl qeyd etmяk lazыmdыr kи, klassиk tarиxи mяnbяlяrdя bu haqda, yяnи xиlafяt ordularыnыn tяqиb etdиklяrи yollar haqqыnda tяfsиlatlы mяlumat verиlmяmяkdяdиr. Orta яsr Иslam tarиxи mяnbяlяrиndя xиlafяt ordularыnыn bиr шяhяrdяn sonra hansы шяhяrи vя ya bиr bюlgяdяn sonra hansы bюlgяnи fяth etdиklяrи sыra иlя qeyd edиlиr. Bиz dя bu mяlumatlardan faydalanaraq mцsяlman hяrbи bиrlяшmяlяrиnиn tяqиb etdиklяrи gцzяrgahlar haqqыnda mяlumat vermяyя чalышacaьыq.

Muhяmmяd иbn Cяrиr яt-Tяbяrи Azяrbaycanda aparыlan hяrbи яmяlиyyatlarda яsasяn кufяlи яrяblяrиn ишtиrak etdиklяrиnи yazыr72. Bu sяbяbdяn burada Kufя шяhяrиnиn yaranmasы haqqыnda verяcяyиmиz mяlumatыn mюvzuya genишlиk qazandыracaьы fиkrиndяyиk. Sяd иbn Яbu Vяqqas Иran ordularы цzяrиndя чalыnmыш Qяdиsиyyя zяfяrиndяn sonra Sasanиlяrиn paytaxtы Mяdaиn шяhяrиnи dя fяth etmишdи. Mцsяlman яrяblяr axыn-axыn kючцb gяlяrяk Mяdaиndя mяskunlaшmышdыlar. Amma bиr mцddяt sonra onlar шяhяrиn havasыndan vя suyundan шиkayяt etmяyя baшladыlar. Hяr halda чюlцn, sяhranыn иqlиm шяrtlяrиnя vяrdиш olan яrяblяr o dюvrцn яn lyuks vя dяbdяbяlи шяhяrиndя yaшaya bиlmяmишdиlяr. Bunun hяqиqяtяn belя olduьunu, aшaьыda nяql edяcяyиmиz, Юmяr иbn Xяttabыn (r.а) sюzlяrи dя tяsdиq edиr. Sяd иbn 72 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.2091.

Page 42: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

42

Яbu Vяqqas яrяblяrиn Mяdaиn haqqыndakы fиkиrlяrиnи mяktubla xяlиfяyя bиldиrmишdи. Юmяr иbn Xяttab cavab mяktubunda Sяdя юz яsэяrlяrиnи vя onlarыn aиlяlяrиnи qяrbя tяrяf aparmasыnы яmr etmишdи. Bundan sonra Sяd юz adamlarы иlя bиrlиkdя Kuvayfя adlanan yerя gяlmишdи. Amma яrяblяr Kuvayfяnиn rцtubяtlи vя hяшяratlarыn bol olduьundan шиkayяtlяnяrяk Sяddяn xяlиfяyя yenиdяn mяktub yazmasыnы иstяmишdиlяr. Sяd mяktub yazaraq xяlиfяyя яrяblяrиn шиkayяtlяrиnи яrz etmишdи. ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttab Sяdя mяktubunda belя yazыrdы: «Яrяb qюvmц dяvя kиmиdиr. Яrяblяrя ancaq dяvяyя yarayan yerlяr yarayar. Sяn onlar цчцn шoranlыq vя acы otlarыn bиtdиyи bиr yer tap, amma elя et kи, sиzиnlя bиzиm (xиlafяtиn paytaxtы Mяdиnя) aramыzda bюyцk чay vя ya dяnиz olmasыn». Юmяr иbn Xяttab yenи qurulacaq шяhяrиn yerиnи mцяyyяnlяшdиrmяk цчцn Яbul-Hяyyac Яmr иbn Malиk яl-Яsяdиnи Иraqa gюndяrmишdи. Яbul-Hяyyac orada иkяn иraqlы xrиstиan яrяb Яbdulmяsиh иbn Bukayя adlы bиr шяxs Sяd иbn Яbu Vяqqasыn yanыna gяlяrяk ona kюmяk etmяk иstяdиyиnи bиldиrmиш vя индики Kufя шяhяrиnиn yerиnи ona gюstяrmишdи. O vaxt bu yer Savrиstan adlanыrdы73. Bu yer Sяdиn xoшuna gяlmиш vя яrяblяrи burada mяskunlaшdыrmышdы. Sяd иbn Яbu Vяqqas яvvяlcя яrazиdяkи яn hцndцr yerdя mяscиd vя hюkumяt bиnasы tиkdиrmишdи. Bu mяscиd daha sonra иkи

73 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 61-64.

Page 43: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

43

dяfя, Muьиrя иbn Шubя vя Zиyad иbn Hяnzяlяnиn Kufя canишиnи olduqlarы dюvrlяrdя, yenиdяn иnшa edиlmишdи74.

Mяskunlaшma mяsяlяsиnя gяldиkdя иsя шяhяrиn шяrqиndя йяmяnlиlяrdяn 12 mиn, qяrbиndя иsя 8 mиn nяfяr mяskunlaшmышdы75. Dюyцш qabиlиyyяtи olan kиши яhalи qяbиlя-qяbиlя sиyahыya alыnmышdы. Bundan baшqa, aиlяsи vя oьul uшaьы иlя bиrlиkdя fяth edиlmиш yerlяrя hиcrяt edиb yaшamaq иstяyяnlяr dя vardы76.

Kufяlи mцsяlmanlar яsasяn Rey vя Azяrbaycandakы fцtuhat яmяlиyyatlarыnda ишtиrak edиrdиlяr. Bu иkи mяmlяkяtдя cяmи 10 mиn mцsяlman яsэяr vardы. Bunlardan 6 mиnи Azяrbaycanda, 4 mиnи иsя Reydя иdиlяr. Bu vaxt Kufяdя dюyцш qabиlиyyяtи olan 40 mиn яsэяr vardы. Hяr иl bunlardan 10 mиnи adы чяkиlяn bu иkи юlkяyя gedиr, bиr иl hяrbи яmяlиyyatlarda ишtиrak edиb gerи qayыdыrdыlar. Belяcя hяr яsэяrя dюrd иldя bиr nюvbя gяlиb чatыrdы77.

Daha яvvяl dя dedиyиmиz kиmи яrяblяr mяьlubиyyяtя uьrayaraq qaчan иranlы яsэяrlяrи tяqиb etmяk mяqsяdиlя, ЫЫ xяlиfя Юmяrиn (r.а) яmrиnя mцvafиq olaraq hиcrи 18/mиladи 639-cu иldя Azяrbaycana bиr neчя kяшfиyyat xarakterlи sяfяr tяшkиl etmишdиlяr78. Bu kичиk

74 Eynи яsяr, s. 62. 75 Eynи яsяr, s. 62-63. 76 Ъ. Wellhausen, Arap дevletи vя сukutu, (tяrcцmя. F. Ышыltan), Ankara 1963, s. 12. 77 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.2091. 78 Eynи яsяr, s. 1960.

Page 44: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

44

мигйаслы hяrbи sяfяrlяr fяth edиlmяsи planlaшdыrыlan yerlяrиn coьrafи vяzиyyяtи, kяndlяr, qяsяbяlяr, шяhяrlяr, чaylar, su mяnbяlяrи, kюrpцlяr vя.s bu kиmи шeylяr haqqыnda mяlumat toplamaq mяqsяdи дя daшыdыьы kиmи, eynи zamanda yollarы, xцsusиlя dя bюyцk ordularыn hяrяkяtи цчцn яlverишlи olan gцzяrgahlarы mцяyyяnlяшdиrmяk mяqsяdи daшыyыrdы. Yuxarыda sadaladыьыmыz xцsusиyyяtlяrи иsя яn yaxшы иranlы hяrbчиlяr vя onlara rяhbяrlиk edяn komandиrlяrиn bиlmяsи mцmkцn иdи. Bu sяbяblя яrяblяr qaчan Sasanи hяrbи bиrlяшmяlяrиnи tяqиb edиrdиlяr.

Mцsяlman яrяblяr Azяrbaycan torpaqlarыna mцxtяlиf vaxtlarda mцxtяlиf иstиqamяtlяrdяn gиrmишdиlяr. Hиcrи 17/mиladи 638-cи иldя Kцrdцstanы vя cяnub-шяrqи Anadolunu fяth edяn яrяblяr79 Van gюlцnцn шиmalыndakы Яxlat qalasыnы яlя keчиrmишdиlяr. Яxlat qalasыndan hяrbи baza kиmи иstиfadя edяn яrяblяr Van gюlцnцn шиmalыndan шяrq иstиqamяtиndя hяrяkяt edяrяk Azяrbaycanыn cяnub-qяrbиndяkи яn bюyцk шяhяrlяrи, Xoy, Urmиya vя Sяlmasы fяth etmишdиlяr80.

Gюrцнdцyц kиmи mцsяlman яrяblяr Azяrbaycan torpaqlarыna иlk dяfя Van gюlц цzяrиndяn gиrmишdиrlяr. Yuxarыda adы чяkиlяn шяhяrlяr иkиncи dяfя Utbя иbn Fяrqяdыn komandanlыq etdиyи ordu tяrяfиndяn fяth

79 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 203; Ябу Абдуллащ Мущяммяд ибн Юмяр ял-Vaqиdи, Fцtuh-uш-Шam, Beyrut (tarиxsиz), s. 181. 80 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 126.

Page 45: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

45

edиlmишdи. Mosuldan hяrяkяt edяn ordu ЫЫ xяlиfя Юmяrиn (r.а) яmr vя tяlиmatы иlя шиmal иstиqamяtиndя hяrяkяt edяn ordu Urmиya шяhяrиnи fяth etmишdи. Daha sonra Urmиya gюlцnцn qяrb sahиlи boyunca шиmala doьru иrяlиlяyяn ordu Sяlmasы vя Xoyu da иkиncи dяfя яlя keчиrmишdи81.

Mцsяlman яrяblяr Nяhavяnd dюyцшцndяn (642) sonra Azяrbaycan torpaqlarыna Иranыn fяth olunmuш яrazиlяrиndяn hяrяkяt edяrяk gиrmяyя baшlamышdыlar. Hяmяdan, Hulvan vя Reydяn hяrяkяtя keчяn яrяb ordulаrы82 Tяbrиz, Sяrab, Mиyanяc vя cяnubи Azяrbaycanыn dиgяr mяrkяzи шяhяrlяrиnи яlя keчиrmишdиlяr.

Nяhavяnd zяfяrиndяn sonra Иranы bцtцnlцklя fяth edяn яrяblяr Nяhavяnddя hяrbи baza qurmuшdular. Buradan hяrяkяtя keчяn mцsяlman яsэяrlяr Azяrbaycanыn cяnub-шяrqиnя gяlяrяk Яrdяbиlи fяth etmишdиlяr. Xяzяr dяnиzиnиn qяrb sahиlи boyunca шиmala doьru иrяlиlяyяn яrяblяr Muьan vя Шиrvana yцrцшlяr tяшkиl etmиш, hяtta Шabran vя Dяrbяndя qяdяr иrяlиlяyя bиlmишdиlяr83.

Cяnubи Azяrbaycanыn mяrkяzи яyalяtlяrиnи fяth edяn яrяblяr buradan Muьana hцcum etmиш vя ораны яlя keчиrmишdиlяr. Muьan hяrbи-stratejи cяhяtdяn mцhцm yer 81 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 89-90. 82 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1961; Ибн-ul-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 27. 83 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 84-86; Шиblи numanи, Bцtцn йюnlerиyle azret-и Юmer ve дevlet иdaresи, Ankara 1986, c. Ы, s. 273.

Page 46: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

46

иdи. Belя kи, bu yerи fяth edяndяn sonra Dяrbяnd (Bab-ul-Яbvab) yolu яrяblяrиn цzцnя aчыlmышdы.

Яrmяnиyyяnиn шиmalыnda яn bюyцk шяhяr olan Dяbиl яlя keчиrиldиkdяn sonra Azяrbaycanыn шиmal-qяrbиnя gedяn yol mцsяlman яrяblяr цчцn aчыlmыш oldu. Dяbиldяn hцcuma keчяn яrяblяr Naxчыvanы vя Sиsyanы яlя keчиrmиш, Araz чayы boyunca шяrqя doьru иrяlиlяyяrяk Azяrbaycanыn mяrkяzиndя yerlяшяn vя o dюvrцn яn иrи tиcarяt vя mяdяnиyyяt mяrkяzlяrиndяn bиrи sayыlan Beylяqanы fяth etmишdиlяr. Beylяqandan sonra яrяblяr Шиmalи Azяrbaycanыn paytaxtы Bяrdя шяhяrиnи fяth etmишdиlяr. Bяrdяdяn sonra Шиmalи Azяrbaycan demяk olar kи, bцtцnlцklя яrяblяrиn яlиnя keчmишdи. Чцnkи bu шяhяr yollarыn kяsишdиyи nюqtяdя yerlяшиrdи. Mцsяlman яrяblяr Kцr чayыnыn cяnubunda yerlяшяn Bяrdяdяn hяrяkяtя keчяrяk, чayыn cяnub sahиlи boyunca Tиflиsя qяdяr иrяlиlяyя bиlиrdиlяr. Шяrvandakы hяrbи bazalardan hяrяkяt edяn xиlafяt ordularы Kцrцn шиmal sahиlи boyunca иrяlиlяyяrяk Qяbяlя, Шяkи шяhяrlяrиnя vя Бюyцk Qafqaz sыra daьlarыnыn cяnub yamaclarыna qяdяr gedиb чыxыrdыlar84.

Gюrцнdцyц kиmи, яrяblяr Azяrbaycan torpaqlarыna яsasяn цч yoldan gиrиrdиlяr. Bunlardan bиrи cяnubdan, yяnи Иranыn fяth edиlmиш яrazиlяrиndяn, иkиncиsи qяrbdяn, yяnи яl-Cяzиrя яyalяtиndяn, цчцncцsц иsя Яrmяnиyyяnиn шиmal bюlgяsиndяn Azяrbaycanыn шиmal-qяrbиnя hяrяkяt 84 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 322-328; Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 9.

Page 47: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

47

etmяklя gиrиrdиlяr. Шяrqи Anadolu vя Яrmяnиyyяnи fяth etmиш mцsяlmanlar, buradan Azяrbaycan torpaqlarыna asanlыqla daxиl olub mяrkяzи яyalяtlяrя qяdяr иrяlиlяyя bиlяcяklяrи halda, daha чox cяnub yolunu, yяnи Hяmяdan vя Reydяn hяrяkяtя keчmяyя цstцnlцk vermишdиlяr. Bunun яn яsas sяbяbи qяrb yolunun чox yцksяk daь sиlsиlяlяrиndяn keчmяsиdиr. Dиgяr tяrяfdяn qяrb yolu bиr-baшa шиmala, xrиstиan яhalиnиn mяskun olduьu bюlgяlяrя aparыrdы. Bu иsя Dяrbяnd fяth edиlmяdяn чox tяhlцkяlи bиr tяшяbbцs olardы. Belя dцшцnцrцk kи, яrяblяr arxalarыnы Bиzans kиmи tяhlцkяlи bиr dцшmяnя чevиrиb, xrиstиan Albanиyaya gиrяrяk, Bиzansыn яzяlи mцttяfиqи olan хяzяrиlяrlя sцrprиz bиr qarшыlaшmadan чяkиnиrdиlяr. Buna яlavя olaraq Иslam ordularы Azяrbaycanыn cяnubunu hяlя kи, tam olaraq яlя keчиrя bиlmяmишdиlяr. Bu иsя ЫЫ xяlиfя Юmяrиn (r.а) hяrbи strategиya sahяsиndя necя dahи bиr шяxsиyyяt olduьunu bиr daha sцbut edиr. Belя kи, Muьan fяth edиlиb Dяrbяnd yolu aчыldыqdan sonra Иslam ordularы hяm qяrbdяn, hяm dя cяnubdan Azяrbaycan torpaqlarыna daxиl olmuшdular. ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttabыn (r.а) dюvrцndя, шяxsяn xяlиfяnиn tяlиmat vя яmrlяrи иlя gerчяklяшdиrиlяn Azяrbaycanыn fяthи, strateэийа vя taktиkа nюqteyи-nяzяrdяn mцstяsna bиr planlama nцmunяsи иdи.

Page 48: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

48

3. ЫЫ XЯLИFЯ ЮMЯR ИБН XЯTTAB DЮVRЦ (634-644)

3.1. Яrяblяrиn Bиzansla Mцbarиzяsи vя Иranыn Fяthи

Bиzaнs мцharиbяlяrи

Allah Rяsuluнун (с.а.в.) bиrиncи xяlиfяsи Яbu Bяkr (р.а.) (632-634) dюvrцndяkи Rиddя85 mцharиbяlяrиnиn mцsяlmanlarыn lehиnя mцsbяt nяtиcяlяnmяsиndяn sonra hяr bиrи 3000 nяfяrlиk hяrbи dяstяlяr Яmr Иbnul-Аs, Yяzиd иbn Яbu Sufyan vя Шurahbиl иbn Hasяnяnиn komandanlыqlarы altыnda шиmal иstиqamяtиnя gюndяrиlmишdиlяr86.

Yяzиd иbn Яbu Sufyan Юlц dяnиzиn cяnubunda, Fяlяstиnиn биzanslы canишиnи Sergиуslя vuruшaraq zяfяr яldя etmишdи. Sergиуsиn mяьlub olmuш ordusundan qaчan

85 Rяsulullahыn (s.а.v.) vяfatыndan sonra Яrяbистан yarыmadasыnda yaшayan bяzи яrяb qяbиlяlяrи mцxtяlиf bяhanяlяrlя цsyan edяrяk Mяdиnя Шяhяr Dюvlяtиnя tabя olmaqdan vя Иslam dиnиnиn zяkat vя.s kиmи hюkmlяrиnи иcra etmяkdяn иmtиna etmишdиlяr. Hяtta Tцleyha, Museylяmя vя.s kиmи шяxslяr peyьяmbяrlиk иddиasына дцшяряк Mяdиnя Шяhяr Dюvlяtиnиn valиlяrиnя vя mяmurlarыna hцcum edяrяk onlarы qovmuшduлar. Bunu Иslam tarиxиndя Иrtиdad hяrяkatы vя ya Rиddя hadиsяlяrи deyиlиr. Чцnkи bu qяbиlяlяr dюvlяtя qarшы цsyan etmяklя mцrtяd olmuшdular yяnи Иslam dиnиndяn чыxmышdыlar. Ы xяlиfя Яbu Bяkr Иrtиdad hяrяkatыna qarшы cиddи tяdbиrlяr gюrяrяk qыsa mцddяt яrzиndя bu цsyanlarы yatыrmaьы vя Яrяbистан yarыmadasыnыn, eynи zamanda mцsяlmanlarыn bиrlиk vя bяrabяrlиyиnи гурмaьы bacarmышdы. 86 Hитти, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 224.

Page 49: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

49

1500-2000 nяfяr Bиzans яsэяrи иsя Dasиn adlы yerdя 634-cц иlиn fevralыnda mцhasиrяyя alыnaraq mяhv edиlmишdи87.

634-cц иldя Xalиd иbn Vяlиd (р.а.) юзцнцн mяшhur Иldыrыm hяrяkatыnы gerчяklяшdиrmишdи. Иranыn Hиrя шяhяrиndяn baшlayaraq Иraqla Surиya arasыndakы keчиlmяz sяhranы Dumяt-ul-Cяndяl adlы yerdяn keчяrяk 18 gцnlцk чяtиn yцrцшdяn sonra юz hяrbи dяstяsи иlя Dяmяшг шяhяrи яtrafыna gяlmишdи. Belяcя Иslam ordusu иlя цzbяцz dayanmыш Bиzans ordusunun arxasыna keчmишdи. Dюyцш mюvqeyиnя иrяlиlяyяrkяn Xalиd иbn Vяlиdиn dяstяsи Bиzans ordusuna kюmяyя gedяn xrиstиan яrяblяrdяn иbarяt Qяssanи ordusu иlя rastlaшmыш vя onlarы mяьlub etmишdи. Fяlяstиnиn Busra qяsяbяsиnя gяlяrяk burada onu gюzlяyяn dиgяr mцsяlman яsэяrlяrlя юz qцvvяlяrиnи bиrlяшdиrdи. Иkи tяrяfdяn sыxышdыrыlan Bиzans ordusu 30 иyul 634-cц иldя Яcnadeyn adlы yerdя darmadaьыn edиldи. Bu parlaq qяlяbя Иslam tarиxиndя Яcnadeyn zяfяrи kиm qeyd olunur. Belяcя Fяlяstиn mцsяlmanlarыn цzцnя aчыlmышdы88.

635-cи иlиn sentyabrыnda altы aylыq mцhasиrяdяn sonra Xalиd иbn Vяlиd Dяmяшq (Шam) шяhяrиnи fяth etиmишdи. Bиzans zцlmцndяn azad olan Dяmяшqlиlяr mцsяlmanlarla, aшaьыda mяtnиnи verdиyиmиz ящди baьladыlar.

87 Шahиn Uчar, Anadoluda Иslam Bиzans Mцcadelesи, Иstanbul 1990, s. 65. 88 Hитти, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 226-228.

Page 50: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

50

Bиsmиllahиr-Ряhmanиr-Ряhиm

Bu яmannamя Xalиd иbn Vяlиdиn шяhяrя gиrяcяyи tяqdиrdя Dяmяшq яhalиsи цчцn юz tяmиnatы altыna alacaьы mюvzularы sadalayыr. Onlarыn hяyatlarы, mal-mцlklяrи vя kиlsяlяrи tяmиnat altыndadыr. Шяhяrиn qala dиvarlarы daьыdыlmayacaq. Heч bиr mцsяlman яsэяr yerlи яhalиnиn evиnя gиrmяyяcяk. Allahыn, Rяsulunun vя mюmиnlяrиn hиmayяsи onlara verиlmишdиr. Оnlar cиzyя юdяdиklяrи mцddяtcя baшlarыna mцsяlmanlar tяrяfиndяn yaxшыlыqdan baшqa bиr шey gяlmяyяcяkdиr 89.

Bu hadиsя Surиyadakы dиgяr шяhяrlяrиn dя kюnцllц шяkиldя юz qapыlarыnы mцsяlman ordularыnыn цzцnя aчmalarыna sяbяb olmuш vя mцqavиlя mяtnи model olaraq qяbul edиlmишdи90.

Dяmяшqиn fяthиndяn sonra nюvbя bцtцn Surиyanыn taleyиnи mцяyyяnlяшdиrиlmяsиnя gяlmишdи. Xalиd иbn Vяlиd Bиzans иmperatoru Heraklыn юz qardaшы Teodorun komandanlыьы altыnda 50 mиn nяfяrlиk ordunu иtиrиlmиш Surиya шяhяrlяrиnи gerи almaq цчцn hяrяkяt etdиyи xяbяrиnи alandan sonra Xums, Dяmяшq vя dиgяr шяhяrlяrdяkи hяrbи dяstяlяrиnи gerи чяkяrяk qцvvяlяrиnи bиrlяшdиrmиш vя 25 mиn nяfяrlиk sцvarи ordusu

89 Eynи яsяr, c. Ы, s. 229. 90 Yenя orаda.

Page 51: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

51

hazыrlamышdы. O, юz ordusunu Иordanиyanыn шяrqиndяkи Yяrmuk vadиsиndя toplamышdы. 636-cы иl avqustun 20-sиndя hяmиn yerdя иkи ordu arasыnda шиddяtlи bиr dюyцш baш verdи. Dюyцш vaxtы sяrt vя иstи kцlяyиn qaldыrdыьы toz vя qum buludu dюyцш meydanыnы bцrцmцшdц. Belя hava шяraиtиnя vяrdиш едяn яrяblяr Bиzans ordusuna gцclц hяmlяlяr edиr vя шиddяtlи zяrbяlяr endиrиrdиlяr. Nя komandиrlяrиn canfяшanlыьы, nя dя ordudakы keшишlяrиn xorla dua oxumalarы Bиzans ordusunun иmdadыna yetишmяdи. Bиzans ordusun tяrkиbиndяkи ermяnи яsэяrlяr юz mюvqelяrиnи qoyub qaчmaьa baшlayan kиmи dюyцш nиzamы pozuldu vя Bиzans ordusunda цmumи bиr тялаш baшladы. Mцcahиdlяrиn qыlыncыndan canыnы qurtara bиlяnlяr юzlяrиnи bиr gиrиш vя bиr чыxышы olan dar Ruqaяd vaдиsиnя чatdыrаrаq qaчmaьa baшladыlar. Amma vadиnиn чыxышыnda яrяb sцvarиlяrиnиn onlarы gюzlяdиyиndяn xяbяrsиz иdиlяr. Burada Bиzans ordusunun tюr-tюkцntцlяrи dя mцsяlman sцvarиlяrи tяrяfиndяn mяhv edиldи. Иmperatorun qardaшы Theodorun cяsяdи dя dюyцш meydanыnda qalmышdы91.

Яldяn чыxan Surиya шяhяrlяrи Yяrmuk zяfяrиndяn sonra yenиdяn mцsяlmanlarыn яlиnя keчdи. Hяtta Иskяndяrun vя Hяlяb шяhяrlяrи dя mцsяlmanlar tяrяfиndяn fяth olundu. Yяrmuk zяfяrиndяn sonra Иslam ordularы cиddи mцqavиmяtя rast gяlmяdяn Tavrиya

91 Yenя orаda, c. Ы, s. 230.

Page 52: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

52

(Toros) sыra daьlarыna qяdяr иrяlиlяdиlяr vя Kичиk Asяya (Anadolu) sяrhяdlяrиnя чatdыlar92.

Yяrmuk mяьlubиyyяtиndяn sonra yataьa dцшяn иmperator Herakl 641-cи иldя иztиrab чяkяrяk юldц. Onun юlцmцndяn sonra Bиzans taxtыna bиr-bиrиnиn ardыnca hюkmdarlar чыxmaьa baшlamыш, kиlsяnиn dя fяal ишtиrak etdиyи saray чяkишmяlяrи gцclяnmишdи. Nяhayяt ЫЫ Konstans 641-cи иlиn sonunda 11 yaшыnda иkяn Bиzans иmperator taxtыna oturdulmuшdu. Bu vaxt Иslam ordularы Aralыq dяnиzи hюvzяsиndя bяzи uьurlu hяrbи яmяlиyyatlar hяyata keчиrmишdиlяr. Яmr Иbnul-Аs 642-cи иldя Иskяndяrunu (Antakиya) fяth etmишdи. Шиmalи Afrиkada Aralыq dяnиzиnиn cяnub sahиlи boyunca sцrяtlя иrяlиlяyяn Иslam ordusu Tunиs sяrhяdlяrиnя yaxыnlaшmыш vя buradakы Bиzans hяrbи qцvvяlяrиnи яzяrяk 643-cц иldя Trиpolи шяhяrиnи fяth etmишdиlяr. 643-cц иldя Ermяnиstanda, 647-cи иldя иsя Kappadokиyada Bиzans ordusu mяьlub edиlяrяk, bu иkи юlkя дя Иslam ordularы tяrяfиndяn fяth edиlmишdи93.

Bиzans vя Sasanи иmperиyalarы arasыnda nяsиllяr boyu davam edяn aьыr vя yorucu mцharиbяlяr nяtиcяsиndя hяr иkи dюvlяtиn ordusunda bezgиnlиk яhvalи-ruhиyyяsи yaranmышdы. Buna paralel olaraq, hяr иkи dюvlяtиn bюyцk mяblяьdяkи mцharиbя xяrclяrиnи tяmиn etmяk цчцn aьыr vergиlяr yцklяdиyи vяtяndaшlarыnыn da юz

92 Yenя orаda, c. Ы, s. 231. 93 Ostraqorsky, hяmиn яsяr, s. 106-112.

Page 53: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

53

dюvlяtlяrиnя qarшы sядaqяt vя baьlыlыqlarы azalmышdы94. Bu яlbяttя kи, mцsяlmanlarыn етdиklяrи mцharиbяlяrdяn zяfяrlя чыxmasыnыn sяbяblяrи arasыnda mцhцm yer tuturdu.

Иranыn фяthи

Иslam ordularыnыn Яrяbистан yarыmadasы xarиcиndя яldя etdиklяи иlk mцvяffяqиyyяtlяrdяn bиrи vя fяth edиlяn Sasanи шяhяrlяrиndяn иlkи Hиrя шяhяrи olmuшdur. 633-cц иldя Xalиd иbn Vяlиd qыsamцddяtlи mцhasиrяdяn sonra иldя 60 mиn dиrhяm cиzyя юdяmяlяrи шяrtиlя Hиrя шяhяrиnи tяslиm almышdы. Bu mцharиbяdя ona чoxdan bяrи Sasanиlяrlя mцharиbя vяzиyyяtиndя olan xrиstиan яrяblяrdяn иbarяt Bяnи Шeyban qяbиlяsиnиn rяиsи Mцsяnna иbn Xarиsя kюmяk etmишdи95.

Яbu Bяkrиn (р.а.) vяfatыndan sonra onun yerиnя Юmяr иbn Xяttab (р.а.) Allah Rяsuluнун (с.а.в.) иkиncи xяlиfяsи seчиlmишdи (634-644). Юmяr иbn Xяttab xяlиfяlиyиnиn иlk иlиndя Sasanиlяrиn hakиmиyyяtи altыnda olan Иraqa gюndяrиlmяk цчцn ordu hazыrlamыш vя bu ordunun komandanlыьыna Яbu Ubeydя иbn Cяrrah яs-Sяqafи (р.а.) юz xahиши иlя tяyиn olunmuшdu. Avanqard qцvvяlяrя komandanlыq edяn Suleyt иbn Qeys яl-Яnsarи Иraq иstиqamяtиndя yola чыxandan bиr neчя gцn sonra Яbu Ubeydя иbn Cяrrah da яsas qцvvяlяrlя eynи 94 Hитти, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 215. 95 Hитти, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 226.

Page 54: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

54

иstиqamяtdя Mяdиnяdяn hяrяkяtя keчmишdи. Xяlиfяnиn яmrи иlя yol цstцndяkи mцsяlman яrяb qяbиlяlяrиndяn olan яlavя qцvvяlяr dя яsas orduya qoшulmuшdu96.

Яrяblяr bu yцrцш vaxtы Иraqda цч dяfя: Nяmarиk, Sяqatиyyя vя Baqиsqas adlы yerlяrdя Иran hяrbи bиrlяшmяlяrиnи mяьlubиyyяtя uьratmышdыlar. Яsas Sasanи ordusu иsя Bяhmяn Caduyя adlы sяrkяrdяnиn baшчыlыьы altыnda Fяrat чayы hюvzяsиnя gяlяrяk чayыn saь sahиlиndя Mяhurя adlы yerdя dцшяrgя qurmuшdular. Daha яvvяl цч dяfя mяьlub olmuш Иran hяrbи bиrlяшmяlяrиndяn saь qalan яsэяrlяrи dя Calиnu adlы komandиr toplayыb Mяhurяyя gяtиrmишdи. Bиr mцddяt sonra Яbu Ubeydя иbn Cяrrah da Иslam ordusu иlя hяmиn yerя gяldи vя Fяratыn sol sahиlиndя dцшяrgя qurdurdu. Иkи ordunu bиr-bиrиndяn Fяrat чayы ayыrыrdы. Hиcrи 13-cц иlиn шяban ayыnda97 (634-cц иlиn noyabrы) яrяblяr vя иranlыlar arasыnda шиddяtlи dюyцш baш verdи. Чayыn цstцndяkи taxta kюrpцdяn keчиb Иran ordusuna hцcum edяn mцcahиdlяr, dцшmяn ordusundakы fиllяrlя qarшыlaшanda, gerи чяkиlmяyя mяcbur oldular. Sцvarиlяrиn atlarы fиllяrdяn цrkmцш vя dюyцш nиzamыnыn pozulmasы sayяsиndя mцsяlmanlar чяtиn vяzиyyяtdя qalmышdыlar. Иslam tarиxиndя Cиsr (kюrpц) dюyцшц adы иlя qeyd olunan bu dюyцшdя mцsяlmanlar mяьlub olmuш vя чox sayda

96 Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 362. 97 Ибн Kясир bu dюйцшцн щиъри 12/633-ъц илдя баш вердийини йазыр, бах: яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 50.

Page 55: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

55

mцcahиd шяhиd olmuшdu. Иslam ordusunun komandanы Яbu Ubeydя иbn Cяrrah da бу dюyцшdя шяhиd olmuшdu98.

Kюrpц mцharиbяsиndяn sonra bиr иl mцddяtиncя mцsяlmanlar Иraqda heч bиr hяrbи яmяlиyyat апармадылар. 635-cи иldя Cяrиr иbn Abdullah яl-Bяcяlиnиn komandanlыьы altыndakы Иslam ordusu Mяdиnяdяn Иraqa hяrяkяt etdи. Иraqda Mцsяnna иbn Harиsяnиn kюmячи qцvvяlяrи dя mцsяlmanlara qoшuldular. Bu ordu hиcrи 14/mиladи 635-cи иlиn yayыnda Fяrat чayы hюvzяsиndя yerlяшяn Buveyb adlы yerdя Иran ordusunu darmadaьыn etdи. Bu dяfя яn qabaq sыraya dцzцlmцш fиllяr dя Sasanи ordusunun иmdadыna yetишmяdи. Dюyцш meydanыnda saysыz hesabsыz иranlы яsэяrиn cяsяdи qalmышdы. Юldцrцlяnlяrиn arasыnda иranlы sяrkяrdя Mehran Mehrbяndzadя dя vardы99. Buveyb zяfяrиndяn sonra яrяb sцvarиlяrи Fяrat чayы sahиlи boyunca Hиrяdяn tutmuш Kяsэяr vя Яynut-Tяmrя qяdяr olan яrazиlяrdя reydlяr keчиrdиlяr100.

Bu hadиsяlяr cяrяyan edяrkяn Иranыn daxиlиndя иьtишaшlar baш verиrdи. Sasanи taxtыna oturmaq цчцn bu sцlalяdяn bиr oьlan uшaьы belя tapыlmыrdы. Шah ЫЫ Xosrov Pяrvиzиn биzanslы xrиstиan arvadы101 Шиrиn bu sцlalяyя mяnsub olan bцtцn oьlan uшaqlarыnы юldцrtmцшdц. Иranlы 98 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 54-55; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 363. 99 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 56; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 366-367. 100 Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 369. 101 Mоисей, hяmиn яsяr, s. 100.

Page 56: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

56

sяrkяrdяlяr Rцstяm vя Fиruzan, anasыnыn hяr kяsdяn gиzlяdяrяk bюyцtdцyц Sasanи nяslиndяn Шяhrиyarыn 21 yaшlы gяnc oьlunu tapыb 632-cи иldя ЫЫЫ Yяzdиgяrd adы иlя taxta чыxarmышdыlar102. Bu dяyишиklиk qoca иmperиyanы bиr az da olsun canlandыra bиlmишdи. Иьtишaшlara son qoyuldu. Fяrat чayы hюvzяsиndя hяrbи яmяlиyyatlar aparan Sasanи ordusu иtиrиlmиш bяzи шяhяr vя qalalarы mцsяlmanlardan gerи ala bиlmишdиlяr. Bu xяbяrlяr Mяdиnяyя чatanda ЫЫ xяlиfя Юmяr иbn Xяttab чox narahat olmuшdu103.

Bu hadиsяdяn sonra Юmяr иbn Xяttabыn яmrи иlя mцxtяlиf яrяb qяbиlяlяrиndяn toplanan ordunun komandanlыьыna mяшhur sяrkяrdя Sяd иbn Яbu Vяqqas tяyиn olunaraq Mяdиnяdяn Иraqa gюndяrиldи. Tяmиm, Bяnи Яsяd, Quzaя, Bяcиlя, Bяnи Bяkr, Tayy vя.s яrяb qяbиlяlяrиndяn toplanan 25 mиn nяfяrlиk ordu Иraqыn Qяdиsиyyя adlы mюvqeyиndя Rцstяmиn komandanlыq etdиyи Sasanи ordusunu aьыr mяьlubиyyяtя uьratmышdы. Bиr neчя gцn чяkяn mцharиbяdя Иslam ordusundan 6000 mцcahиd шяhиd olmuшdu. Sasanиlяr иsя bu mцharиbяdя 10 mиndяn чox canlы qцvvя иtиrmишdиlяr. Иranlы sяrkяrdя Rцstяm dя dюyцшdя юldцrцlmцшdц104. Dюyцш vaxtы Sasanиlяrя kюmяyя gяlяn ermяnиlяr gюzlяnиlmяdяn fяrarиlиyя baшlamышdыlar. Qaчanlarы tяqиb edяn 102 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 53. 103 Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 371. 104 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 54-55; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 363. Ибн Кясир dюyцшцn hиcrи 14/mиladи 635-cи иldя baш verdиyиnи qeyd edиr.

Page 57: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

57

mцcahиdlяr onlardan xeylиsиnи qыlыncdan keчиrmишdи. Ermяnи komandиrlяr Muшeq Mamиkonyan vя Qrиqorи dя Qяdиsиyyяdя юldцrцlmцшdцlяr105. Alban knyazы Varaz Qrиqor da ЫЫЫ Yяzdиgяrdиn tяlяbи иlя Иran ordusunda яrяblяrя qarшы vuruшmaq цчцn Иraqa kичиk bиr alban hяrbи dяstяsи gюndяrmишdи. Bu dяstяnиn baшчыlыьыna 20-25 yaшыnda gяnc olan иkиncи oьlu Cavanшиrи tяyиn etmишdи. Dюyцшdя цч dяfя yaralanan Cavanшиr Fяrat чayыnы keчиb qurtula bиlmишdи106.

Qяdиsиyyя zяfяrиndяn sonra Sяd иbn Яbu Vяqqasыn ordusu Dяclя чayыnы keчиb Sasanиlяrиn paytaxtы Mяdaиn шяhяrиnи mцhasиrяyя almышdыlar. Шяhяrdя kичиk bиr hяrbи dяstяdяn baшqa heч kиm qalmamышdы. Mцcahиdlяr шяhяrи demяk olar kи, mцqavиmяtя rast gяlmяdяn almышdыlar. Sasanи шahыnыn sarayыna gяlяn Sяd иbn Яbu Vяqqas Quranи Kяrиmиn Duxan surяsинин 25-28-ъи ayяlяrиnи oxuyaraq saraya daxиl olmuшdu: «Onlar neчя-neчя baьlar, чeшmяlяr qoyub getdиlяr. Neчя-neчя яkиnlяr, gюzяl yerlяr. Vя zюvq aldыqlarы neчя-neчя nemяtlяrи tяrk etdиlяr. Bu belяdиr vя onlara baшqa bиr mиllяtи varиs etdиk». Sasanи иmperиyasыnыn 3 trиlyon dиrhяmlиk (gцmцш pul) xяzиnяsи dя mцcahиdlяrиn яlиnя keчmишdи107.

Mяdaиndяn qaчan яsэяrlяrиnи Cяlula adlы yerdя toplayan ЫЫЫ Yяzdиgяrd (632-651) ordunun baшыna

105 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 72. 106 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 118. 107 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 111-112.

Page 58: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

58

Mеhran adlы bиr nяfяrи tяyиn edиb юzц Hulvan шяhяrиnя getmишdи108. H.16/m.637-cи иlиn payыzыnda Cяlulada toplanan Sasanи ordusu Haшиm иbn Utbяnиn baшчыlыq etdиyи mцcahиdlяr tяrяfиndяn mяьlubиyyяtя uьratыldы109.

H.17/m.638-cи иldя Sяd иbn Яbu Vяqqas, Яbu Musa яl-Яшаrи vя Иyaz иbn Ьanяmиn komandanlыq etdиklяrи hяrbи dяstяlяr яl-Cяzиrяnи fяth etmишdиlяr. Юmяr иbn Xяttabыn яmrи иlя яl-Cяzиrя qяsяbяsи яyalяt mяrkяzи vя Иyaz иbn Ьanяm dя bu яyalяtя valи (canишиn) tяyиn edиlmишdи. Malatya шяhяrиndяn Шиmalи Afrиkaya qяdяr olan mяmlяkяtlяr bu яyalяtя daxиl edиlmишdи. Иyaz иbn Ьanяm Yяrmuk mцharиbяsинин qяhrяmanlarыndan иdи. O, valиlиyя baшlayandan sonra mцxtяlиf иstиqamяtlяrdя fяth hяrяkatыnы davam etdиrmиш, Dиyarbяkиr, Urfa, Hяrran kиmи Шиmalи Mesopatаmиyanыn (Kцrdцstan) bиr sыra шяhяrlяrиnи fяth etmишdи110. Bu шяhяr яhalиlяrи иlя ящдляр baьlanmыш vя yerlи яhalи cиzyя юdяmяk шяrtиnи qяbul etmишdи. Daha sonra Иyaz иbn Ьanяm Osman иbn Яbul-Яsи mцcahиdlяrиn komandanlыьыna tяyиn edяrяk Ermяnиstanыn fяth edиlmяsи tяlиmatыnы verdи. Qыsa чяkяn dюyцшdяn sonra ermяnиlяr tяslиm olmuш vя hяr ev baшыna иldя bиr dиrhяm cиzyя юdяmяk шяrtиnи qяbul etmишdиlяr111. Иyaz иbn Ьanяmиn яmrи иlя mцsяlman яsэяrlяr Bиdlиsиn

108 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 116. 109 Zekerиya Kитарчы, Yenи иslam тarиhи vя тцrkler, Konya 1995, s. 229. 110 Ябу Абдуллащ Мущяммяд ибн Юмяр яl-Vaqиdи, Fцtuh-uш-Шam, Beyrut (tarиxsиz), s. 175-181. 111 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 126.

Page 59: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

59

daь keчиdlяrиndяn keчяrяk Van gюlцnцn шиmalыndan Azяrbaycan torpaqlarыna gиrmишdиlяr112. Bu hadиsя haqqыnda иrяlиdя яtraflы mяlumat verиlяcяk.

Sasanи иmperиyasыnыn kяdяrlи aqиbяtи talesиz gяnc шahы Mяdaиndяn qaчыb Иranыn qяrbиndяkи шяhяrlяrdя dяrbяdяr gяzmяyя mяcbur etmишdи. O, яtraf яyalяtlяrиn canишиnlяrиnя fяrman gюndяrяrяk daьыlmыш иmperиya ordusunu bиrlяшdиrmяyя чalышыrdы113. ЫЫЫ Yяzdиgяrd h.17/m.638-cи иldя Яhvaz vя Fars яyalяtlяrиnиn яhalиsиnя mцracияt edяrяk, onlarы яrяblяrlя mцharиbяdя lazыmи kиmи ишtиrak etmяdиklяrи цчцn qыnamышdы. Bundan sonra hяmиn яyalяtlяr mцharиbя цчцn cиddи hazыrlыqlar gюrmяyя baшlamышdыlar. Xяlиfя Юmяr иbn Xяttab (r.а) bundan xяbяrdar olan kиmи Kufя valиsи Sяd иbn-ul-Аса aшaьыdakы mяzmunda mяktub yazdы: «Neman иbn Muqarrиnиn яmrиnя bюyцk ordu ver vя Яhvaza Hцrmцzanla dюyцшmяk цчцn gюndяr. Яmrи dяrhal yerиnя yetиr». Sяd Nemanы bюyцk bиr ordu иlя yola saldы. Bundan baшqa Юmяr иbn Xяttab Bяsrяdя olan Яbu Musa яl-Яшаrиyя dя mяktub yazaraq yanыndakы mцcahиdlяrlя Яhvaza, Neman иbn Muqarrиnя kюmяyя getmяsиnи яmr etdи. Hцrmцzanыn sяrkяrdяlиk etdиyи ordunu Neman иbn Muqarrиn Яhvaz яtrafыnda mяьlubиyyяtя uьratdы. Hцrmцzan qaчыb Tustяr qalasыna sыьыndы vя qalanыn mцdafияsиnи mюhkяmlяtdи. Mцsяlmanlar Tustяr qalasыnы

112 Vaqиdи, Fцtuh-uш-Шam, s. 175-181. 113 Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 392.

Page 60: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

60

mцhasиrяyя aldыlar. Bиr mцddяt sonra qaladakыlardan bиrи Яbu Musa иlя яlaqя quraraq шяhяrиn gиzlи gиrишиnи ona bиldиrdи. Mцcahиdlяr bиr gцn sцbh namazы vaxtы gиzlиcя шяhяrя gиrdиlяr vя qapыlarы aчaraq Иslam ordusunun шяhяrя gиrmяsиnи tяmиn etdиlяr. Belяcя Tustяr fяth olundu. Чox sayda sasanи яsэяrи, o cцmlяdяn Hцrmцzan da яsиr alыndы. Hцrmцzan Sasanи aиlяsиnиn yaxыn qohumu иdи. O, яsиrlиkdя иkяn Иslam dиnиnи qяbul etmишdи. Юmяr иbn Xяttab onu azad edяrяk юzцnцn mцшavиrи vяzиfяsиnя tяyиn etmишdи114.

Sasanи ordusu цzяrиndя ard-arda qazanыlan qяlяbяlяr bu иmperиyanыn яslиndя zяnn edиldиyи qяdяr qцdrяtlи olmadыьыnы цzя чыxarmышdы. Bundan sonra hяrbи sяfяrlяr nиzamlы vя planlы fцtuhata dюnmяyя baшlamышdы115. Юmяr bиn Xяttabыn xяlиfяlиyиnиn иlk иllяrиndя aparыlan hяrbи яmяlиyyatlarыn яsas mяqsяdи Иraqы fяth etmяk иdи. Xяlиfя mцsяlmanlarыn Иranыn mяrkяzи яyalяtlяrиnя gиrmяlяrиnя иzn vermиrdи. O, bu mяsяlяdя чox dиqqяtlи davranыrdы. Gяnc Иslam dюvlяtиnи vя mцsяlmanlarы tяhlцkяyя atmaqdan ehtиyat edиrdи. Amma Яhnяf иbn Qeys vя dиgяr sяrkяrdяlяrиn mяlumatlarыnы dиnlяdиkdяn sonra xяlиfя ЫЫЫ Yяzdиgяrd vя яtarfыndakыlarыn tamamяn ищma edиlmяsиnя qяrar verdи. Bununla yanaшы, mцharиbяlяrdя alыnan saysыz-hesabsыz qяnиmяt bяdяvи яrяb qяbиlяlяrиndяn gяlяn kюnцllцlяrи

114 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 140-143. 115 Uчар, hяmиn яsяr, s. 63.

Page 61: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

61

mцharиbяnи Иranыn mяrkяzи vя шиmalи яyalяtlяrиndя davam etdиrmяyя tяшvиq edиrdи116.

Щ.19/m.640-cы иldя Cяrиr иbn Abdullah яl-Bяcяlиnиn komandanlыьыnda bюyцk bиr ordu Cяluladan Hulvana doьru yola чыxdы. ЫЫЫ Yяzdиgяrd bundan xяbяr tutub Hulvandan Иsfahana getdи. Cяrиr иbn Abdullah Hulvanы mцqavиmяtsиz, sцlh yolu иlя tяslиm aldы. Шяhяr яhalиsи иlя canlarы vя mallarыnыn toxunulmazlыьыna zяmanяt verяrяrk ящd baьladы117.

Mцsяlmanlarla, belя demяk mцmkцndцrsя, gиzlяnqaч oynayan ЫЫЫ Yяzdиgяrd Иsfahandan иmperиyanыn dюrd tяrяfиnя fяrmanlar gюndяrяrяk иranlыlarы mцharиbяyя чaьыrыrdы. O, hяtta vassal dюvlяtlяrdяn dя юz qцvvяlяrиnи kюmяyя gюndяrmяyи tяlяb etmишdи. Bu яsnada Kufя valиsи olan Яmmar bиn Yasиr (р.а.) Mяdиnяyя mяktub yazaraq Sasanи шahыnыn fяalиyyяtlяrи haqqыnda xяlиfяyя mяlumat vermишdи. Юmяr иbn Xяttab mяktubu alan kиmи юzцnцn mцшavиrя mяclиsиnи topladы. Xяlиfя Sasanиlяrlя vuruшmaq цчцn bюyцk bиr ordu toplanmasыnы vя bu ordunu baш komandanlыьыna Neman иbn Muqяrrиnиn tяyиn edиlmяsиnи qяrara aldы. Xяlиfя Bяsrя, Шam vя Яmmandakы ordu komandиrlяrиnя dя фярман

116 Tябяри, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1975; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 145; Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 85. 117 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 89; Ибн Кясир Hulvanыn h.21/m.642-cи иldя Nяhavяnd mцharиbяsиndяn sonra fяth edиldиyиnи qeyd edиr. Bax: яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 200.

Page 62: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

62

gюndяrяrяk qыsa mцddяtdя юz яsэяrlяrи иlя Cцndи Шapura gedиb Neman иbn Muqяrrиnиn ordusu иlя bиrlяшmяyи яmr etdи. Belяcя bu mцяzzяm ordunun baш komandanlыьыna Neman иbn Muqяrrиn, avanqard qцvvяlяrиn baшыna onun qardaшы Nueym иbn Muqяrrиn, dиgяr qardaшы Suveyd иbn Muqяrrиn saь cиnah qцvvяlяrиnиn baшыna, Huzeyfя иbn-ul-Yяman sol cиnah qцvvяlяrиnиn baшыna, ordunu arxadan qoruyan dяstяnиn komandиrlиyиnя Mucaши иbn Mяsud tяyиn edиldиlяr. Bu orduda Muьиrя иbn Шubя, Cяrиr иbn Abdullah, xяlиfяnиn oьullarы Abdullah иbn Юmяr vя Ubeydullah иbn Юmяr, Яmr иbn Madиkяrиb vя dиgяr bиr чox sяhabяlяr dя vardыlar. Sasanиlяrиn bиrlяшmиш ordusuna иsя mяшhur sяrkяrdя Mяrdanшah Hюrmцzd baшчыlыq edиrdи118.

Щ.21/m.642-cи иlиn yayыnda иkи ordu Hяmяdanla Иsfahan arasыnda yerlяшяn Nяhavяnd шяhяrи yaxыnlыьыnda qarшы qыrшыya gяldиlяr. Чяrшяmbя gцnц baшlayan mцharиbя цч gцn davam etmишdи. Bu mиslи gюrцнmяmиш dюyцшdя qan su yerиnя axmышdы. O dяrяcяdя qanlы dюyцш olmuшdu kи, иnsanlar vя atlar dюyцш meydanыndakы qandan юtrц ayaq цstя dayana bиlmиrdиlяr, sцrцшцb yыxыlыrdыlar. Cцmя gцnц ишa namazы vaxtы dюyцш mцsяlmanlarыn parlaq qяlяbяsи иlя bиtmишdи. Dюyцш meydanыnda 30 mиn Sasanи яsэяrиnиn cяsяdи qalmышdы. Mцcahиdlяrdяn dя чox sayda шяhиd olan vardы. Иslam ordusunun baш komandanы

118 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 180-187; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 392-394.

Page 63: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

63

Neman иbn Muqяrrиn dя шяhиd olmuшdu119. Xяlиfя Юmяr иbn Xяttab Neman иbn Muqяrrиnиn шяhиd olduьu xяbяrиnи eшиdяndя чox kяdяrlяnmиш vя gюz yaшlarыnы saxlaya bиlmяmишdи.

Nяhavяnddяkи mяьlubиyyяtdяn sonra Sasanи ordusu bиr daha юzцnя gяlя bиlmяdи vя nяhяng иmperиya sцrяtlя yыxыlmaьa baшladы. Иranlыlar qalalara qapanaraq fяrdи qaydada mцqavиmяt gюstяrmяyя baшladыlar120.

Иslam tarиxиndя Nяhavяnddя qazanыlmыш zяfяr Fяth-ul-fцtuh (fяthlяr fяthи) yяnи zяfяrlяr zяfяrи adlandыrыlmышdыr. Belя kи, bu zяfяrdяn sonra яrяblяr Иranы baшdan-baшa, demяk olar kи, cиddи bиr maneяyя rast gяlmяdяn fяth etmишdиlяr. Юmяr иbn Xяttab ЫЫЫ Yяzdиgяrdиn mцqavиmяt gюstяrmяk цчцn yenиdяn яsэяr toplamasыnыn qarшыsыnы almaq цчцn mцsяlman hяrbи bиrlяшmяlяrиnя Иranыn mцxtяlиf яyalяtlяrиnя yцrцшlяr tяшkиl edяrяk яhalиnи иtaяt altыna almaq vя Yяzdиgяrdя kюmяk etmяkdяn чяkиndиrmяyи яmr etmишdи121.

Nяhavяnd zяfяrиndяn sonra Юmяr иbn Xяttab bиr gцn Tustяr qalasы fяth edиlяrkяn (638) яsиr dцшmцш, daha sonra Иslamы qяbul edяrяk xяlиfяnиn mцшavиrи vяzиfяsиnя tяyиn edиlmиш иranlы sяrkяrdя Hцrmцzana122 belя bиr sual vermишdи: «Yenи fяthlяrя Fars яyalяtиndяn, 119 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 196-199; Zяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 394; Kиtapчы, hяmиn яsяr, s. 230; Numanи, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 268. 120 Numanи, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 268; Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 71. 121 Зяrrиnkub, hяmиn яsяr, s. 394; Numanи, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 268. 122 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 140-143.

Page 64: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

64

Azяrbaycandan, yoxsa Иsfahandan baшlayaq?». Hцrmцzan belя cavab verиr: «Fars vя Azяrbaycanыn hяr bиrи bиr qanaddыr, Иsfahan иsя baшdыr. Qanadlardan bиrиnи kяssяn dиgяrи юz ишиnи gюrяr. Baшы kяssяn hяr иkи qanad da dцшяr»123.

Nяhavяnd zяfяrиndяn qыsa mцddяt sonra xяlиfя Юmяr (r.а) Kufя valиsи Яmmar bиn Yasиrя mяktub yazaraq mцcahиd komandиrlяrиndяn Abdullah иbn Abdullah яl-Яnsarиnи tяlиmatlandыrmaьы яmr etdи. Фярманда belя deyиlиrdи: «Яmrиn altыndakы яsэяrlя bиrlиkdя Иsfahana doьru hяrяkяt et. Zиyad иbn Hяnzяlя sяnиn yerиnя Kufяdя qalыb mцdafия иlя mяшьul olsun. Abdullah иbn Varяqя яr-Rиyahиnи avanqard qцvvяlяrя komandиr tяyиn et. Abdullah иbn Varяqя яl-Яnsarиnи vя Иsmяt иbn Abdullahы da saь vя sol cиnah komandanlыьыna tяyиn et». Abdullah иbn Abdullah яl-Яnsarи dяrhal xяlиfяnиn яmrиnи yerиnя yetиrmяyя baшladы vя ordusu иlя Иsfahana yaxыnlaшdы. Иsfahan hakиmи Fяdusfan qaladan чыxыb Abdullah иbn Abdullah яl-Яnsarиnиn dцшяrgяsиnя gяldи vя ящд baьlayaraq Иsfahanы mцsяlmanlara tяslиm etdи. Ящдя gюrя шяhяr яhalиsиndяn kиm иstяsя kючцb gedяcяk, иstямяyяn иsя шяhяrdя qalacaqdы. Qalanlarыn canlarы vя mallarыnыn toxunulmazlыьыna, cиzyя юdяmяlяrи шяrtиlя, zяmanяt verиlmишdи. Kючцb gedяnlяrиn daшыnmaz яmlakы иsя mцsяlmanlara verиlяcяkdи124.

123 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1966. 124 Yenя orаda.

Page 65: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

65

Nяhavяnd zяfяrиndяn qыsa mцddяt sonra fяth edиlmиш Hяmяdan шяhяrиnиn яhalиsи Qяqa иbn Яmr иlя baьladыqlarы ящди pozaraq цsyan etmишdиlяr. Xяlиfя Юmяr (r.а) Nueym иbn Muqяrrиnя mяktub yazaraq юz ordusu иlя Hяmяdana getmяyи яmr etdи. Nueym qaрdaшы Suveyd иbn Muqяrrиnlя bиrlиkdя 12 mиn nяfяrlиk ordu иlя Hяmяdana yцrцш etdи. Шяhяr яhalиsи sцlh tяklиf edяrяk yenиdяn ящд baьlamaьы tяlяb etdиlяr. Nueym onlarыn иstяyиnи yerиnя йеtиrяrяk яvvяlkи шяrtlяrlя ящд baьladы vя юz ordusu иlя шяhяrя gиrdи. Bu hadиsяlяr baш verяrkяn Deylяm, Rey vя Azяrbaycan яhalиsи яrяblяrlя vuruшmaq цчцn юz qцvvяlяrиnи bиrlяшdиrmиш vя mцharиbяyя hazыrlaшmышdыlar. Azяrbaycanlы яsэяrlяrя Qяdиsиyyяdя юldцrцlяn иranlы sяrkяrdя Rцstяmиn qardaшы Иsfяndиyar Fяrruxzad komandanlыq edиrdи. Bu mцttяfиq ordusuna биzanslыlar da kюmяyя gяlmишdиlяr. Щ.22/m.643-cц иldя иkи ordu Vac-и Ruz adlы yerdя qarшыlaшdыlar. Burada Nяhavяnd dюyцшц иlя mцqayиsя edиlя bиlяcяk dяrяcяdя шиddяtlи vuruшma baш verdи vя dюyцш Иslam ordusunun qяlяbяsи иlя bиtdи. Vacи Ruz dюyцшцndяn sonra Юmяr иbn Xяttabыn яmrи иlя Nueym иbn Muqяrrиn Rey шяhяrиnи mцhasиrяyя alaraq fяth etmишdи125.

ЫЫЫ Yяzdиgяrdи tяqиb edяn mцcahиdlяr onun sыьыnacaq tapdыьы hяr шяhяrи vя hяr qalanы fяth etmяyя чalышыrdыlar. Hяmяdan vя Reyиn fяthиndяn sonra Sasanи

125 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 200-201; Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 26-29.

Page 66: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

66

шahыnыn шиmala gedяrяk Xяzяr xaqanыnын yanыnda sыьыnacaq tapma ehtиmalы da aradan qaldыrыlmышdы.

Щ.21/m.642 – h.23/m.644-cц иllяrdя Иsfahan, Tяbяrиstan, Fars, Kиrman, Sиstan vя Xorasan яyalяtlяrиnиn fяth edиlmяsи иlя Иran dеmяk olar kи, tamamиlя mцsяlmanlarыn яlиnя keчmиш, belяcя qocaman Sasanи иmperиyasы tarиx sяhnяsиndяn sиlиnиb getmишdи126.

3.2. Azяrbaycana тяшkиl оlunmuш иlk щяrbи сяfяrlяr vя Иyaz иbn Ьanяm

Ы xяlиfя Яbu Bяkr (р.а.) h.13-cц иlиn cяmadи-яl-axиr ayыnыn 22-sиndя (27 иyul 634) чяrшяmbя axшamы gцnц vяfat etmишdи vя hяmиn gцn Юmяr иbn Xяttab (р.а.) Allah Rяsuluнун (с.а.в.) ЫЫ xяlиfяsи vяzиfяsиnя mюmиnlяrиn yekdиl qяrarы иlя seчиlmишdи. Onun xяlиfяlиk mцddяtи Иslam tarиxиnиn qыzыl dюvrц kиmи qиymяtlяndиrиlя bиlяr. Belя kи, Иran, Иraq, Surиya, Иordanиya, Mиsиr, Kцrdцstan, Ermяnиstan, Gцrcцstan, Azяrbaycan vя Шиmalи Afrиka kиmи mяmlяkяtlяr onun dюvrцndя fяth edиlяrяk Иslam dюvlяtиnиn яrazиsиnя daxиl edиlmишdи127.

Щ.18/m.639-cu иldя Юmяr иbn Xяttab (r.а) Sasanи яsэяrlяrиnиn harada olursa olsun tяqиb olunmasы haqqыnda cяbhяdяkи mцsяlman komandиrlяrя фяrманлаr

126 Kиtapчы, щяmиn яsяr, S. 230. 127 Kazыcы, hяmиn яsяr, s. 33.

Page 67: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

67

gюndяrmишdи. Bu яmrляря яsasяn Kufя vя яtrafыnda yerlяшяn hяrbи bиrlяшmяlяr Azяrbaycan, Иsfahan vя Rey иstиqamяtиndя hцcuma keчmишdиlяr128. Bu hяrbи яmяlиyyatlar kяшfиyyat xarakterи daшыmaqla yanaшы, яrяblяrиn Azяrbaycan torpaqlarыna иlk эялишlяrи иdи. Bu hяrbи sяfяrlяrиn xarakterи vя mяqsяdlяrи haqqыnda яvvяlkи bюlmяlяrdя yazmышdыq.

Mяnbяlяr bu tяqиb яmяlиyyatlarыnda ишtиrak edяn ordular vя komandиrlяr haqqыnda яtraflы mяlumat vermиr. Amma Azяrbaycana tяшkиl olunmuш иlk sяfяr haqqыnda orta яsrlяrdя yaшamыш mцsяlman tarиxчи Яbu Abdullah Muhяmmяd иbn Юmяr яl-Vaqиdи юz яsяrиndя mяlumat vermишdиr. Daha яvvяl dя qeyd etdиyиmиz kиmи Иyaz иbn Ьanяm, Яbu Musa яl-Яшяrи, Sяd иbn Яbu Vяqqasыn яmrи altыndakы mцcahиdlяr яl-Cяzиrяnи fяth etmишdиlяr129. Юmяr иbn Xяttabыn яmrи иlя яl-Cяzиrя qяsяbяsи яyalяt mяrkяzи vя Иyaz иbn Ьanяm dя bu яyalяtя valи (canишиn) tяyиn edиlmишdи. Malatya шяhяrиndяn Шиmalи Afrиkaya qяdяr olan mяmlяkяtlяr bu яyalяtя daxиl edиlmишdи. Иyaz иbn Ьanяm Yяrmuk mцharиbяsи qяhrяmanlarыndan иdи. O, valиlиyя baшlayandan sonra mцxtяlиf иstиqamяtlяrdя fяth hяrяkatыnы davam etdиrmиш, Dиyarbяkиr, Urfa, Hяrran kиmи шиmalи Mesopatаmиyanыn

128 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1960. 129 Иbn Kяsиr, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 126. Иbn Kяsиr, bu ordularыn Urfa, Hяrran, Яrmяnиyyяnи fяth etdиyиnи vя cиzyя vermяlяrи шяrtиylя yerlи яhalи иlя ящд baьlandыьыnы qeyd edиr.

Page 68: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

68

(Kцrdцstan) bиr sыra шяhяrlяrиnи fяth etmишdи130. Иyaz иbn Ьanяmиn яmrи иlя mцsяlman яsэяrlяr Bиdlиsиn daь keчиdlяrиndяn keчяrяk Van gюlцnцn шиmalыndan Azяrbaycan torpaqlarыna gиrmишdиlяr131.

Иyaz иbn Ьanяm Van gюlцnцn шиmalыnda yerlяшяn Яxlat qalasыndan hяrbи baza kиmи иstиfadя etmиш vя Яrmяnиyyя vиlayяtиndяkи bиr чox qala vя шяhяrlяrи fяth etmишdи. Bu hяrbи яmяlиyyatlar vaxtы onun яmrи altыndakы яsэяrlяr Azяrbaycanыn cяnub-qяrbиndяkи цч bюyцk шяhяrи: Xoy, Sяlmas, Urmиya vя яtraf яrazиlяrи zяbt etmишdиlяr. Bu цч шяhяrиn xalqы, чox azы иstиsna olmaqla, Иslam dиnиnи qяbul etmишdиlяr. Иyaz иbn Ьanяm oraya иnsanlara Quranы vя Иslam dиnиnи юyrяtmяk цчцn mцяllиmlяr tяyиn etmиш, юzц иsя яsэяrlяrи иlя bиrlиkdя яl-Cяzиrяyя qayыtmышdы.

Яrяblяr Azяrbaycana tяшkиl etdиklяrи hяrbи sяfяrlяrdя bиr daha bu yoldan иstиfadя etmяmишdиlяr. Belя ehtиmal etmяk mцmkцndцr kи, yцksяk daь sиlsиlяlяrи arasыndan keчяn bu yollar sяhra mиllяtи olan яrяblяr vя onlarыn яsas nяqlиyyat vasиtяlяrи olan dяvяlяrиn hяrяkяtи цчцn яlverишlи deyиldи. Belя kи, Hяmяdan, Rey, Zяncan kиmи шяhяrlяr fяth edиldиkdяn sonra Azяrbaycanа aparan cяnub yolu aчыlmыш vя yuxarыda haqqыnda danышdыьыmыz gцzяrgah юz яhяmиyyяtиnи иtиrmишdи. Xoy, Sяlmas vя

130 Vaqиdи, Fцtuh-uш-Шam, s. 175-181. 131 Vaqиdи, Fцtuh-uш-Шam, s. 175-181; Яhmяd иbn Яbu Yяqub яl-Yяqubи, Tarиx-и Yяqubи, Beyrut 1960, c. ЫЫ, s. 150.

Page 69: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

69

Urmиya яhalиsиnиn Иslam dиnиnя meyиllи olduьuna baxmayaraq, bu fяth hяrяkatы mцvяqqяtи olmuш vя bиr neчя иl sonra Utbя иbn Fяrqяd hяmиn шяhяrlяrи иkиncи dяfя fяth etmишdи.

3.3. Иyaz иbn Ьanяm vя Utbя иbn Fяrqяdиn Urmиya, Sяlmas vя Xoyu фяthи

Utbя иbn Fяrqяd яs-Sulяmи h.20/m.639-cu иldя xяlиfя Юmяr иbn Xяttabыn яmrи иlя кufяlи яsэяrlяrиn baшыnda Fяrat чayы boyunca шиmal иstиqamяtиndя hяrяkяtя keчяrяk чayыn qяrb vя шяrq sahиllяrиnи vя Mosul шяhяrиnи fяth etmишdи. Mosuldan шиmal- шяrqя иstиqamяt alan Utbя иbn Fяrqяd Azяrbaycan torpaqlarыna daxиl olmuш vя Urmиya шяhяrиnи zяbt etmишdи. Urmиya gюlцnцn qяrb sahиlи иlя шиmala иrяlиlяyяn Иslam ordusu Sяlmas vя Xoy шяhяrlяrиnи dя fяth etmишdи. Utbя иbn Fяrqяdиn яsэяrlяrи burada mяьlubиyyяtя uьratdыqlarы Sasanи ordusundan kцllи mиqdarda qяnиmяt almышdыlar132.

3.4. Huzeyfя Иbn-ul-Yяmanыn Яrdяbиlи фяthи

Nяhavяnd dюyцшцndяn (642) bиr mцddяt яvvяl Sяd иbn Яbu Vяqqasыn yerиnя Kufя valиlиyиnя tяyиn olunmuш Muьиrя иbn Шubя vяzиfяyя baшlаdыqdan sonra xяlиfяnиn mяktubunu Huzeyfя иbn-ul-Yяmana (р.а.) чatdыrmышdы. 132 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 150-151.

Page 70: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

70

Bu vaxt artыq Nяhavяnd dюyцшц bиtmиш vя Huzeyfя иbn-ul-Yяman юz яsэяrlяrи иlя bиrlиkdя Nяhavяnd yaxыnlыьыndakы hяrbи dцшяrgяdя иdи. Юmяr иbn Xяttab mяktubda Huzeyfя иbn-ul-Yяmana Azяrbaycana hяrbи sяfяrя чыxmaьы яmr edиr vя onu Azяrbaycan valиlиyиnя tяyиn etdиyиnи yazыrdы. Nяhavяnddяn hяrbи yцrцшя baшlayan Huzeyfя иbn-ul-Yяman Azяrbaycanыn cяnub-шяrqиndя yerlяшяn Яrdяbиl шяhяrи яtrafыna чatmышdы. O dюvrdя Яrdяbиl Ъяnubи Azяrbaycanыn paytaxtы sayыlыrdы. Belя kи, Sasanи canишиnи bu шяhяrdя yaшayыrdы. Canишиn Bacяrvan, Шиz, Mиyanяc vя.s шяhяrlяrdяn topladыьы ordu иlя Huzeyfя иbn-ul-Yяmanыn ordusunu qarшыladы. Яrdяbиl yaxыnlыьыnda baш vermиш mцharиbя mцsяlmanlarыn zяfяrи иlя bиtmишdи. Dюyцшdяn sonra Huzeyfя иbn-ul-Yяman яrdяbиllиlяrlя ящд baьlamыdы. Ящдя gюrя шяhяr яhalиsиndяn heч kиm юldцrцlmяyяcяk, яsиr alыnmayacaq vя mяbяdlяr daьыdыlmayacaqdы. Bunun яvяzиndя яhalи иllиk 800 mиn dиrhяm cиzyя юdяmяyи qяbul etmишdи. Huzeyfя иbn-ul-Yяman юz яsэяrlяrи иlя Яrdяbиldяn Xяzяr dяnиzи sahиlи boyunca шиmala doьru hяrяkяt edяrяk Muьana gяlmиш, burada mцqavиmяt gюstяrяnlяr mяьlubиyyяtя uьraдыlmыш vя yerlи яhalи иlя ящд baьlanmышdы133.

133 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 139-140. (Яrdяbиl Nяhavяnd zяfяrиndяn sonra fяth edиlmишdи. Щ.22/m.643-cц иldя иsя Utbя иbn Fяrqяd Huzeyfяnиn yerиnя Azяrbaycan valиlиyиnя tяyиn edиlmишdи. Buna gюrя dя ehtиmal kи, Яrdяbиl h.21/m.642-cи иlиn sonu, h.22/м.643-cц иlиn яvvяlиndя fяth edиlmишdи)

Page 71: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

71

3.5. Bukeyr иbn Abdullah яl-Leysиnиn сяfяrи vя Gяrmиzan дюyцшц

Щ.21/642-cи иldя Hяmяdanы иkиncи dяfя fяth edяn Nueym иbn Muqяrrиn яl-Muznи buradan Reyя getmишdи. Reyя getmяmишdяn яvvяl o, Vac-и Ruz dюyцшцndя ишtиrak etmиш mцcahиdlяrиn komandиrlяrиndяn bиrи olan Bukeyr иbn Abdullah яl-Leysиnи юz dяstяsи иlя Hulvanda qalmaьы яmr etmишdи. Bиr mцddяt sonra xяlиfя Юmяr (r.а) Bukeyr иbn Abdullah vя Utbя иbn Fяrqяd Azяrbaycana gedяrяk buradakы Sasanи ordusunun qalыqlarыnы tяmиzlяmяk яmrиnи verdи. Яmrnamяyя gюrя Bukeyr иbn Abdullah Hulvandan шиmal иstиqamяtиnя hяrяkяt edяcяkdи. Юz ordusu иlя Mosulda olan Utbя иbn Fяrqяd иsя шяmal-шяrqя doьru gedяcяk, belяcя иkи ordu Azяrbaycanыn mяrkяzиnя doьru иrяlиlяyяrkяn yolda bиrlяшяcяkdиlяr134.

Sasanиlяrиn sяrkяrdяlяrиndяn bиrи olan Иsfяndиyar Fяrruxzad Azяrbaycanыn mцxtяlиf шяhяrlяrиndяn яsэяr toplamaьa baшlamыш vя яrяblяrlя vuruшmaq цчцn mцharиbя hazыrlыqlarыna baшlamышdы. Kяшfиyyatыn bu xяbяrи gяtиrmяsиndяn sonra Bukeyr yцrцшц dayandыraraq Mяdиnяyя, Юmяr иbn Xяttaba яtraflы mяlumat vermиш vя яlavя qцvvя иstяmишdи. Юmяr иbn Xяttab Nueym иbn Muqяrrиnя mяktub yazaraq Sиmak иbn Xяrяшя яl-Яnsarиnи юz яsэяrlяrи иlя Bukeyrя kюmяyя gюndяrmяsиnи

134 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1961.

Page 72: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

72

яmr etmишdи. Bu vaxt Reyиn mцhasиrяsи иlя mяшьul olan Nueym юz qцvvяlяrиnи parчalamamaq цчцn xяlиfяnиn яmrиnи dяrhal yerиnя yetиrя bиlmяmишdи135. Bu sяbяbdяn dя Bukeyr иbn Abdullah Иsfяndиyarыn ordusuна гаршы юz ordusu иlя vuruшmaьa mяcbur olmuшdu. Gяrmиzan daь sиlsиlяsи yaxыnlыьыnda baш vermиш шиddяtlи dюyцш яrяblяrиn qяlяbяsи иlя nяtиcяlяnmишdи. Иsfяndиyar Fяrruxzad яsиr alыnaraq Bukeyr иbn Abdullahыn yanыna gяtиrиlmишdи136. Bukeyr Иsfяndиyarla sюhbяt edяrkяn Иsfяndиyar ondan soruшmuшdu: «Sяn mцharиbяnи чox sevиrsяn, yoxsa sцlhц?» Bukeyr «Sцlhц daha чox sevиrяm» deyя cavab verяndяn sonra Иsfяndиyar ona «Elя иsя mяnи юldцrtmя, яgяr sяn mяnи юldцrtsяn аzяrbaycanlыlar sяnиnlя ящд baьlamayacaqlar, daьlara qalxыb mцqavиmяtи davam etdиrяcяklяr». Bukeyr иbn Abdullah onun bu tяklиfиnи qяbul etmишdи137.

Dюyцш bиtяndяn bиr neчя gцn sonra Sиmak иbn Xяrяшя юz яsэяrlяrи иlя bиrlиkdя Bukeyrиn olduьu yerя gяlиb чatmышdы. Utbя иbn Fяrqяdиn dя gяlиb чatmasыndan sonra bu цч sяrkяrdяnиn яmrиndяkи mцcahиdlяr bиr neчя qala иstиsna olmaqla, Ъяnubи Azяrbaycanы tamamяn яlя keчиrmишdиlяr. Cяnubи Azяrbaycanыn fяth edиlmяsиndяn sonra Bukeyr иbn Abdullah xяlиfя Юmяrя mяktub 135 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1979; Bяlяmи, Tarиx-и Qozиde-yи Bяlяmи, Mяшhяd 1373, s. 110. 136 Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 27; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1979; Bяlяmи, Tarиx-и Qozиde-yи Bяlяmи, s. 110;Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 202-203. 137 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1979; Ибн Кясир , яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 203.

Page 73: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

73

yazaraq bцtцn baш vermиш hadиsяlяrи tяfяrrцatы иlя ona bиldиrmишdи. Юmяr иbn Xяttab Bukeyrя yazdыьы cavabda fяth olunmuш яrazиlяrиn иdarя olunmasы ишиnи Utbя иbn Fяrqяdя tapшыrmasыnы vя Sиmak иbn Xяrяшяnиn dя юz яsэяrlяrи иlя Utbяnиn яmrиnя tabe olmasыnы, Bukeyr иbn Abdullahыn иsя юz ordusu иlя Bab-ul-Яbvaba (Dяrbяnd) doьru иrяlиlяmяsиnи яmr etmишdи. Xяlиfяnиn cavab mяktubun alan Bukeyr Иsfяndиyarы Utbяnиn yanыnda qoyaraq шиmala doьru yцrцшя baшlamышdы138.

3.6. Utbя иbn Fяrqяdиn Azяrbaycan вalиlиyиnя тяyиn еdиlmяsи. Иsfяndиyar Fяrruxzadla бaьlanan ящд vя

Azяrbaycan яhalиsиnя вerиlяn яmannamя

643-cц иlиn яvvяllяrиndя xяlиfя Юmяr (р.а) Яrdяbиl vя Muьan fatehи Huzeyfя иbn-ul-Yяmanыn yerиnя Utbя иbn Fяrqяdи Azяrbaycan цmum valиlиyи vяzиfяsиnя tяyиn etmишdи. Hяmиn иl Шяhrяzurdan Яrdяbиlя gяlяn Utbя иbn Fяrqяd yerlи яhalиnиn Huzeyfя иlя baьladыqlarы ящдиn шяrtlяrиnя яmяl etmяdиklяrиnи, шяhяr яtrafы яrazиlяrdя yaшayanlarыn иsя цsyan edяrяk mяmurlarы qovduqlarыnы gюrdц. Bu sяbяbdяn dя Utbя иbn Fяrqяd, Яmr иbn

138 Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 28; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1980; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 203. Иbn Kяsиr, bu hadиsяlяrи nяql edяrkяn Vaqиdи vя Яbu Maшяrиn Azяrbaycanыn h.22/m.643-cц иldя fяth edиldиyи fиkrи цzяrиndя иttиfaq etdиklяrиnи, Иbn Cяrиr яt-Tяbяrи vя dиgяr klassиk dюvr mцsяlman tarиxчиlяrиn dя bu fиkrи doьru olaraq qяbul etdиklяrиnи yazыr.

Page 74: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

74

Utbяnиn яmrи altыndakы яsэяrlяrlя hяmиn яrazиlяrя yцrцшя чыxdы. Цsyan yatыrыlandan sonra яrdяbиllиlяrlя baьlanmыш ящд тязяlяndи vя яvvяlkи шяrtlяrlя yerlи яhalи cиzyя юdяmяyи qяbul etdиlяr139.

Ordusu Gяrmиzanda mяьlubиyyяtя uьrayыb, юzц dя яsиr olaraq яrяblяrиn яlиnя keчяn Иsfяndиyar, Gяrmиzan dюyцшцndя ишtиrak edиb saь qalan qardaшы Bяhram Fяrruxzad цmиd bяslяyиrdи. Bяhram dюyцшdяn saь qurtulandan sonra parчalanыb яtrafa daьыlышmыш яsэяrlяrиnи toplamaьa baшlamышdы. O, eynи zamanda yerlи яhalиyя mцracияt edяrяk kюnцllцlяr toplayыrdы. Yenи ordusunu hazыrlayыb baшa чatdыran Bяhram dяrhal Utbя иbn Fяrqяdиn ordusu иlя qarшыlaшmaq цчцn yцrцшя чыxmышdы. Cяnubи Azяrbaycanыn mяrkяzи vиlayяtlяrиndяn bиrиndя baш verяn dюyцшdя яrяblяr qalиb gяlmишdиlяr. Bяhramыn ordu topladыьы xяbяrиnи eшиdяndяn sonra Bukeyr иbn Abdullah Dяrbяndя yцrцшцnц tяxиrя salыb Muьanda gюzlяmяyя baшlamышdы. Mцsяlmanlarыn dюyцшц zяfяrlя bиtиrdиklяrи xяbяrиnи alandan sonra o, Dяrbяnd иstиqamяtиndя hяrяkяtя keчmишdи. Qardaшыnыn mяьlub olduьunu eшиdяndяn sonra Иsfяndиyar яsиrlиkdяn xиlas olmaq цmиdиnи иtиrяrяk Utbя иbn Fяrqяdя mцqavиlя baьlamaьы tяklиf etmишdи. Utbя onun bu иstяyиnи Mяdиnяyя, xяlиfя Юmяr иbn Xяttaba mяktub yazaraq bиldиrmишdи. Xяlиfяnиn bu tяklиfи mяmnunиyyяtlя qarшыlamasыndan sonra Ъяnubи Azяrbaycan hakиmи 139 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 140-141.

Page 75: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

75

Иsfяndиyar Fяrruxzad иlя Mяdиnя Иslam dюvlяtиnиn Azяrbaycandakы цmum valиsи Utbя иbn Fяrqяd arasыnda mцqavиlя иmzalanmыш140 vя Azяrbaycan яhalиsиnя mяtnиnи aшaьыda Tяbяrиdяn иqtиbas etdиyиmиz яmannamя verиlmишdи.

Bиsmиllahиr-Rяhmanиr-Rяhиm

Bu, Яmиrяlmюmиnиn Юmяr иbn Xяttabыn valиsи Utbя иbn Fяrqяd tяrяfиndяn, Azяrbaycanыn чюl vя daьlыq bюlgяlяrиndя, яtraf vя ucqarlarыnda yaшayan яhalиyя verиlяn яmannamяdиr. Onlar maddи vяzиyyяtlяrиnя mцvafиq olaraq cиzyя юdяmяk шяrtи иlя яmnиyyяt ичиndяdиrlяr. Bu vergиdяn uшaqlar, qadыnlar, xяstяlяr, яllяrиndя heч bиr varиdatы olmayan fяqиrlяr vя юzlяrиnи иbadяtя vermиш, dцnya malыndan heч bиr nяsиbи olmayan, иnzиvaya чяkиlmиш rahиblяr azaddыrlar. Onlar (яhalи) юz yurdlarыndan keчиb gedяn mцsяlman яsэяrlяrи bиr gecя bиr gцndцz qonaq saxlayыb, onlara bяlяdчиlиk edиb yol gюstяrmяlиdиrlяr. Onlarыn (яhalиnиn) arasыndan mцsяlmanlarla bиrlиkdя яsэяrи xиdmяtя gedяnlяr hяmиn иlиn vergиsиndяn azaddыrlar. Xиdmяtlяrи bиtиb юz evlяrиnя qayыdandan sonra, sяfяrlяrdя ишtиrak etmяyяnlяr kиmи vergиlяrиnи юdяmяlиdиrlяr. Юz yurd

140 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1979; Ибн Кясир, яl-Bиdayя vяn-Nяhayя, c. VЫЫ, s. 203; Ибнул-Ясир, яl-Kamиl fиt-Tarиx, c. ЫЫЫ, s. 27-28; Bяlяmи, Tarиx-и Qozиde-yи Bяlяmи, s. 110; Яbdurrяhman иbn Muhяmmяd Иbn Xаldun, Tarиx-и Иbn Xаldun, Beyrut 1971, c. ЫЫ, s. 119.

Page 76: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

76

yuvalarыnы tяrk edиb gedяnlяr, яmиn olacaqlarы yerdя mяskunlaшana qяdяr яmин-яman ичиndя olacaqlar.

Ящди Cцndяb yazdы.

Bukeyr иbn Abdullah яl-Leysи vя Sиmak иbn Xяrяшя яl-Яnsarи шahиd oldular.

Bu ящд h.18-cи (м.639) иldя yazыldы 141.

3.7. Muьanыn фяthи vя мuьanlыlara вerиlяn яmannamя

Иsfяndиyarla ящд baьlanыb Azяrbaycanыn fяthи tamamlandыqdan sonra xяlиfя Юmяr иbn Xяttab Bukeyr

141 Тяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1980. Mяtndя dя gюrцнdцyц kиmи, Иbn Cяrиr яt-Tяbяrи ящд tarиxиnи h.18-cи (м.639) иl olaraq qeyd etmишdиr. Bиzиm qяnaяtи-mиzя gюrя bu tarиx doьru deyиldиr. Bu ящд bюyцk ehtиmalla h.22/м.643-cц иldя baьlanmышdыr. Bunun яn tutarlы dяlиlи Tяbяrиnиn юzцnцn яsяrиndя Azяrbaycanыn fяthи haqqыnda vя ящдиn mяtnиnи yazarkяn «H. 22-cи (643) иl щadиsяlяrи» baшlыьы altыnda qeyd etmяsиdиr. (bax. Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s.1970). Иbn-ul-Яsиr dя «яl-Kamиl fиt-Tarиx» adlы яsяrиndя, mцqavиlя mяtnиnи nяql etmяdяn, Azяrbaycanыn fяthиndяn eynи baшlыq altыnda bяhs edиr (bax. c. ЫЫЫ, s. 21). Daha яvvяl dя qeyd etdиyиmиz kиmи, яl-Vaqиdи, Иbn Kяsиr, Иbn Maшяr vя dиgяr orta яsr mцsяlman tarиxчиlяrи Azяrbaycanыn h.22/m.643-cц иldя fяth edиldиyи haqqыnda hяmfиkиrdиrlяr. Bu mюvzuda mцasиr tяdqиqatчыlarыn яsяrlяrиndя dя kиfayяt qяdяr mяlumata rast gяlиnmиr. Muhяmmяd Hяmиdullah «Vяsaиqus-Sиyasиyyя» (Beyrut 1985) adlы яsяrиnиn 445-446-cы sяhиfяlяrиndя ящдиn mяtnиnи olduьu kиmи qeyd edяrяk, elmи tяnqиd etmяmишdиr. Bu ящдиn dяqиq tarиxиnи mцяyyяnlяшdиrmяk цчцn bиr neчя xцsusa dиqqяt yetиrmяk lazыmdыr. Bunlardan bиrиncиsи Sиmak иbn Xяrяшяnиn ящдdя шahиd kиmи qeyd edиlmяsиdиr. Sиmak hяqиqяtяn ящд иmzalanarkяn orada olmuшсa, bu ящд mцtlяq Rey шяhяrиnиn иkиncи dяfя Nueym иbn Muqяrrиn tяrяfиndяn fяth etmяsиndяn sonra olmuшdur. Daha яvvяl qeyd etdиyиmиz kиmи Rey h.22/m.642-cи иldя иkиncи dяfя fяth olunmuшdur. Чцnkи Sиmak yalnыz Reyиn fяthиndяn sonra Nueym tяrяfиndяn, xяlиfяnиn яmrи иlя, Azяrbaycana gюndяrиlmишdиr. Dиqqяt yetиrиlmяlи dиgяr mяsяlя ися ящд mяtnиnиn baшыnda Utbя иbn Fяrqяdиn xяlиfяnиn Azяrbaycan valиsи kиmи qeyd olunmasыdыr. Utbя иbn Fяrqяd bu vяzиfяyя Huzeyfя иbn-ul-Yяmanыn yerиnя tяyиn olunmuшdur. Huzeyfя иsя Azяrbaycan valиlиyиnя Nяhavяnd zяfяrиndяn (h.21/m.642) sonra Яrdяbиlи fяth etmяsиnя gюrя xяlиfя Юmяr tяrяfиndяn tяyиn olunmuшdu.

Page 77: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

77

иbn Abdullaha шиmala, Dяrbяndя doьru иrяlиlяmяk яmrиnи vermишdи. Bu яmrи dяrhal yerиnя йеtиrmяk цчцn hяrяkятя baшlayan Bukeyr шиmal иstиqamяtиndя иrяlиlяyяrяk Muьana gяlmиш, мuьanlыlarla vuruшaraq onlarы mяьlubиyyяtя uьratmышdы. Muьan bюlgяsиnя tamamяn sahиb olan Bukeyr yerlи яhalи иlя ящд baьlamышdы. Bu ящд aшaьыdakы mяzmunda иdи.

Bиsmиllahиr-Rяhmanиr-Rяhиm

Bu, Bukeyr иbn Abdullah tяrяfиndяn Qыbч (Talыш) daьlarыndan sayыlan Muьan яhalиsиnя verиlmиш яmannamяdиr. Onlarыn mallarы, canlarы, dиnи etиqadlarы vя qanunlarы яmnиyyяt ичиndяdиr. Bunun яvяzи olaraq hяr hяddи bцluьa чatmыш kиши baшыna bиr dиrhяm vя ya bunun bяdяlиnи юdяyяcяklяr. Hяr bиr mцsяlmanla yaxшы rяftar edяcяk, ona yol gюstяrяcяk, bиr gecя vя bиr gцndцz qonaq saxlayacaqlar. Belя olsa xeyиrxah olub, яmnиyyяtdя olarlar. Bu bиzиm vяdиmиzdиr vя vяkиl olaraq Allah yetяr. Onlar bu шяrtlяrя xяlяl gяtиrsяlяr, ящд hюkmцnц иtиrяcяkdиr. Цsyanчыlarы tutub tяslиm etmяyя mяcburdurlar. Яks tяqdиrdя onlar da цsyanчыlarla bиrlиkdя sayыlacaqlar.

Buna Шяmmax иbn Zиrar, Rяsarиs иbn Cяnadиb vя Hяmяlя иbn Cяvиyyя шahиd oldular.

Ящд h.21-cи (м.642) иldя yazыlmышdыr 142.

142 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1984. Tяbяrи bu ящдиn tarиxиnи h.21/m.642-cи иl olaraq qeyd edиr. Daha яvvяl qeyd etmишdиk kи, cяnubи Azяrbaycanla baьlanmыш ящдиn tarиxи h. 22-cи иldяn daha яvvяl ola bиlmяzdи. Bundan baшqa

Page 78: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

78

Muьan Xяzяr dяnиzиlя Araz vя Kцr чaylarыnыn arasыnda vя Dяrbяnd yolu цzяrиndя yerlяшяn stratejи яhяmиyyяtя malиk bиr yerdи. Muьanыn fяthи иlя Dяrbяnd yolu mцsяlmanlarыn цzцnя aчыlmышdы143.

3.8. Suraqя иbn Яmrиn Шиrvana йцrцшц vя Шяhrиbяrazla бaьlanan мцqavиlя

Xяlиfя Юmяr иbn Xяttab (r.а) Azяrbaycanыn fяthиnя bюyцk яhяmиyyяt verиrdи. Xцsusиlя dя bu юlkяnиn шиmal-шяrqиndя yerlяшяn Шиrvan mяmlяkяtиnи vя Bab-ul-Яbvabыn (Dяrbяndиn) Иslam dюvlяtиnя qazandыrыlmasы цчцn чox чalышыrdы. Muьanыn fяth olunmasыndan qыsa mцddяt sonra Bukeyr иbn Abdullaha шиmal иstиqamяtиndя иrяlиlяmяsиnи яmr edяn xяlиfя dиgяr tяrяfдяn dя Kufяdя Шиrvana yцrцш цчцn tяchиzatlы bиr ordu hazыrlanmasы цчцn gюstяrиш vermишdи. Xяlиfя bu ordunun saь vя sol cиnah komandanlыьыna Huzeyfя иbn Useyd яs-Sяqafи vя Bukeyr иbn Abdullahы, avanqard qцvvяlяrиn baшчыlыьыna Яbdur-Rяhman иbn Rяbия яl-Bahиlиnи tяyиn Azяrbaycan яhalиsи иlя baьlanan ящдdя Tяbяrи Bukeyr иbn Abdullahы шahиd kиmи qeyd etmишdи. Baшqa sюzlя Muьana hяrbи yцrцш ancaq h.22-cи (м.643) иldя vя ya bиr иl sonra ola bиlяrdи. 143 Tяbяrи яsяrиnиn V cиldиndя (s. 1982-1985) яrяblяrиn Azяrbaycandakы fцtuhat hяrяkatыnы sыralayarkяn Suraqя иbn Яmrиn Шиrvan vя Dяrbяnd sяfяrиnи Bukeyr иbn Abdullahыn Muьan sяfяrиndяn яvvяl qeyd edиb, Suraqя иbn Яmrиn ancaq Шиrvan vя Dяrbяndи fяth etdиkdяn sonra Bukeyrя Muьana hяrbи yцrцш tяшkиl etmяyи яmr etdиyиnи yazыr. Halbukи, yuxarыda qeyd etdиyиmиz kиmи, Muьan Dяrbяnd vя Шиrvan yolu цzяrиndя яhяmиyyяtlи bиr яngяl иdи vя bu bюlgяnи keчиb шиmala doьru hяrяkяt etmяk hяrbи-taktиkи cяhяtdяn qяtиyyяn mяntиqя uyьun иш olmazdы.

Page 79: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

79

etmишdи. Qяnиmяtlяr, яrzaq vя maddи tяchиzat ишlяrиylя Salman иbn Rяbия яl-Bahиlи mяшьul olacaqdы. Bu яzяmяtlи ordunun baш komandanlыьыna иsя o dюvrцn mяшhur sяrkяrdяlяrиndяn vя bahadыrlarыndan bиrи olan Suraqя иbn Аmr tяyиn edиlmишdи. Ordu xяlиfяnиn яmrи иlя dюyцш nиzamыnы pozmadan Kufяdяn yola чыxmышdы144. Daha sonra xяlиfя яl-Cяzиrя valиsи Hяbиb иbn Mяslяmяyя dя mяktub yazaraq Suraqя иbn Аmrыn ordusunun ardыnca Шиrvana getmяyи яmr elяmишdи145.

Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn яmrи altыndakы avanqard qцvvяlяr Dяrbяnd яtrafыna gяlиb чаtdыьы vaxt, bu mяmlяkяtиn farsdиllи hakиmи Шяhrиbяraz яrяblяrи xoш nиyyяtlя qarшыlamышdы. O, Яrmяnиyyя146 (Albanиya) hюkmdarы иdи vя qяdиm zamanlarda Шamы zяbt edиb бяnи-Иsraиlи qыlыncdan keчиrяn hюkmdarыn nяslиndяn иdи147. Шяhrиbяraz Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn yanыna юz adamlarыnы gюndяrяrяk onunla gюrцшmяk иstяdиyиnи bиldиrdи. Яbdur-Rяhman onun bu иstяyиnи rяdd etmяdи vя Шяhrиbяraz Иslam ordusunun dцшяrgяsиnя gяlяrяk иdarя etdиyи иnsanlarыn mцxtяlиf mиllяtlяrdяn olduьunu, 144 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. S. 1981-1982; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 203, Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 28; Ибн Халдун, Tarиx-и Иbn Xаldun, c. ЫЫ, s. 120; Шиhabяddиn Яbи Abdullah Yaqut яl-Hяmяvи, Mucяm-ul-Bцldan, Beyrut (tarиxsиz), c. Ы, s. 361. Yaqut яl-Hяmяvи, Suraqя иbn Аmr иlя bиrlиkdя Яbu Musa яl-Яшяrиnиn dя bu yцrцшdя ишtиrak etdиyиnи, bu sяfяrиn h. 19/m.640-cы иldя baш verdиyиnи qeyd edиr. 145 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. S. 1982; Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 28. 146 Orta яsr яrяb tarиxчи vя coьrafиyaшцnaslarы бязи hallarda Albanиyanы Яrmяnиyyя kиmи qeyd edиrlяr. 147 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. S. 1982.

Page 80: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

80

bu иnsanlardan юzцnцn чox da mяmnun olmadыьыnы vя mцsяlmanlarla ишbиrlиyи etmяk иstяdиyиnи Яbdur-Rяhmana bиldиrmишdи. Bunun яvяzиndя Шяhrиbяraz иdarяsи altыndakы иnsanlarыn cиzyя vergиsиndяn azad olunmasыnы иstяmишdи. Bu mюvzuda sяlahиyyяtlи olmadыьыnы bиldиrяn Яbdur-Rяhman Шяhrиbяrazы Suraqя иbn Аmrыn yanыnа gюndяrmишdи. Suraqя иbn Аmr yalnыz mцsяlmanlarla bиrlиkdя hяrbи sяfяrlяrdя ишtиrak edяnlяrи cиzyяdяn azad edя bиlяcяyиnи sюylяdи. Suraqя иbn Аmr Mяdиnяyя mяktub yazaraq xяlиfяyя yaranmыш vяzиyyяt vя Шяhrиbяrazыn иstяyи haqqыnda mяlumat vermишdи. Юmяr иbn Xяttab Suraqяnиn fиkrиnи bяyяnmиш vя bu шяrtlяrlя ящд иmzalanmasыnы tapшыrmышdы148. Bu шяrtlяrlя ящдиn yalnыz Шиrvan vя Arran яhalиsи иlя baьlanmasы tяsadцfи deyиldи. Belя kи, Шяhrиbяraz vя adamlarы bu yerlяrи, yяnи Qafqaz daьlarыndakы keчиdlяrи vя yollarы yaxшы tanыyыrdыlar. Eynи zamanda xяzяrиlяrиn dюyцш taktиkasыna vя цsuluna bяlяd иdиlяr. Шяhrиbяrazla baьlanan ящдиn mяtnи aшaьыdaкы кимидир.

Bиsmиllahиr-Rяhmanиr-Rяhиm

Bu, Яmиrяlmюmиnиn Юmяr иbn Xяttabыn valиsи Suraqя иbn Яmr tяrяfиndяn Шяhrиbяraza, albanlara vя Albanиyada yaшayanlara verиlяn яmannamяdиr. Hяr hansы bиr hadиsя baш verиb-vermяmяsиndяn asыlы olmayaraq, hяr hяrbи sяfяrdя ишtиrak etmяk, valиnиn uyьun gюrdцyц hяr yцrцшdя ишtиrak etmяk шяrtиlя onlarыn canlarы vя mallarы qorunacaq, 148 Tяbяrи, Tarиxи-и Tяbяrи, c. V, s. 1983; Bяlяmи, Qozиde-yи Bяlяmи, s. 111.

Page 81: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

81

dиnlяrи vя mяzhяblяrиnя, dиnи ayиnlяrиnиn иcrasыna toxunulmayacaq vя mane olunmayacaqdыr. Zяrяr vя zиyana uьramayacaqlar, heч bиr шeylяrи яksиlmяyяcяkdиr. Bu яmannamя Albanиya яhalиsиnя, яl-Bab (Dяrbяnd) bюlgяsиndяkи daьlarda, daь kяnarlarыnda, mяskunlaшanlara, onlarla qonшu яrazиlяrdя yaшayanlara vя шяrtlяrи qяbul edяn hяr kяsя шamиl edиlиr. Onlarыn arasыndan bu шяrtlяrи qяbul edяnlяr cиzyяdяn azaddыrlar. Sяfяrbяrlиkdя ишtиrak etmяk cиzyя yerиnя keчяrlиdиr. Sяfяrbяrlиkdя ишtиrak etmяk иstяmяyяnlяr (cяnubи) Azяrbaycan яhalиsиnиn юdяdиyи mиqdarda cиzyя юdяmяlиdиrlяr. Eynи zamanda onlar qonaqlara bяlяdчиlиk etmяlи vя hяr bиrи bиr mцsяlmanы bиr gecя vя gцndцz qonaq saxlamalыdыrlar. Sяfяrbяrlиkdя olanlar bundan azaddыrlar. Sяfяrbяrlиk bиtиb юz yurdlarыna qayыdandan sonra yenя bu шяrtlяrя яmяl etmяlиdиrlяr.

Ящди Mяrazя иbn Muqяrrиn yazdы. Яbdur-Rяhman иbn Rяbия яl-Bahиlи, Salman иbn Rяbия яl-Bahиlи, Bukeyr иbn Abdullah яl-Leysи шahиd oldular149.

Suraqя иbn Аmr Шяhrиbяrazla ящд baьlayandan sonra яmrи altыndakы ordunu bиr neчя hиssяyя bюldц vя яtraf mяmlяkяtlяrя yцrцш etmяlяrиnи яmr etdи. Hяbиb иbn Mяslяmя Tиflиsя, Huzeyfя иbn Useyd иsя Alanиyaya (Osetиya) yцrцш etmишdи. Xяlиfя Юmяr Suraqяnиn bu ишиnи 149 Tяbяrи, Tarиxи-и Tяbяrи, c. V, s. 1983. Tяbяrи bu ящдиn tarиxиnи qeyd etmиr. Abbasqulu Aьa Bakыxanov Suraqя иbn Яmrиn Шиrvan sяfяrиnи h.23/m.644-cц иldя gerчяklяшdиrdиyиnи yazыr (bax. Gцlиstan-и Иrяm, s. 51). Ehtиmal kи, ящд dя bu tarиxdя baьlanmышdы.

Page 82: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

82

bяyяnmяmиш vя hяrbи dяstяlяrи dяrhal gerи, Шиrvana чaьыrmasыnы яmr etmишdи150. Bu ordu цчцn чox tяhlцkяlи bиr hяrяkяt иdи. Kичиk dяstяlяrя bюlцnmцш ordu bиr -биrlяrиndяn чox uzaq mяsafяlяrя sяfяrя чыxmышdыlar. Bundan baшqa, onlara яrzaq vя яlavя qцvvя gюndяrиlmяsи dя чяtиnlяшmишdи. Yenи fяth edиlmиш Иran vя dиgяr юlkяlяrиn яhalиsи mцsяlmanlarыn hяr hяrяkяtиnи dиqqяtlя mцшahиdя edиrdиlяr. Xяzяrиlяrиn qяfиl hцcumu яldя edиlmиш bцtцn uьurlarы alt-цst edя bиlяrdи. Necя kи, bu kичиk hяrbи dяstяlяr heч bиr mцvяffяqиyyяt яldя edя bиlmяdяn gerи, Шиrvana qayыtmышdыlar. Bиr mцddяt sonra Suraqя иbn Аmr Шиrvanda vяfat etmиш vя onun yerиnя Шиmalи Azяrbaycan valиlиyиnя Яbdur-Rяhman иbn Rяbия яl-Bahиlи tяyиn edиlmишdи151.

3.9. Шяhrиbяraz киmdиr?

Suraqя иbn Яmrиn Dяrbяndи fяth edиb-etmяmяsи mяsяlяsиnя gяldиkdя, hяr шeydяn яvvяl klassиk dюvr Иslam tarиxчиlяrиnиn bu haqda nяql etdиklяrи mяlumatlarы nяzяrdяn keчиrяk. Tяbяrи vя Иbn ял-Яsиr Azяrbaycanыn fяthи haqqыnda «h.22-cи (м.643) Иl щadиsяlяrи» baшlыьы altыnda mяlumat verяrяk «яl-Babыn (Dяrbяnd) fяthи dя bu иldя olmuшdur» deyя qeyd edяrяk Dяrbяndиn Suraqя

150 Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 29; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. S. 1984. 151 Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 29; Bяlяmи, юz яsяrиndя (s. 111) Suraqяnиn Bukeyr иbn Abdullahla bиrlиkdя Kufяyя qayыtdыьыnы yazыr.

Page 83: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

83

иbn Яmr tяrяfиndяn fяth edиldиyиnи yazыrlar. Mяsяlяnи dиqqяtlя araшdыrsaq bunun mяntиqlи bиr иddиa olmadыьы qяnaяtиnя gяlmяk mцmkцndцr. Hяr шeydяn яvvяl Шяhrиbяrazla baьlanan ящд sayяsиndя Шиrvan sцlhяn яrяblяrиn яlиnя keчmишdи. Bu ящдиn ehtиvasыna иsя «яl-Bab (Dяrbяnd) bюlgяsиndяkи daьlarda, daь kяnarlarыnda mяskunlaшanlar» daxиl edиlmишdиr vя heч bиr halda Dяrbяnd шяhяrи, qalasы vя sяddиndяn sюhbяt getmиr. Bundan baшqa Bяlazurи152 vя Moиsey153 яrяblяrиn gяlиши яsnasыnda Gцrcцstan vя Arranыn шиmalыnыn xяzяrиlяrиn nяzarяtиndя olduьunu qeyd edиrlяr. Цstяlиk klassиk dюvr mцsяlman tarиxчиlяrи Suraqя иbn Яmrиn ordusunun Dяrbяndи mцhasиrяyя almasыndan, xяzяrиlяrlя vuruшmasыndan bяhs etmиrlяr. Daha sonrakы иllяrdя Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn Bяlяncяr qalasыnы mцhasиrяyя almasыndan, Salman иbn Rяbияnиn Dяrbяnd qalasыnы xяzяrиlяrdяn alыb шяhяrи fяth etmяsиndяn bяhs edяn mяnbяlяrи burada susmaьa mяcbur edяn nяdиr? Яlbяttя kи, xяzяrиlяrиn Dяrbяnd kиmи o dюvrцn ehtишamlы vя mюhkяm qalasыnы, qala mцhasиrяsи цчцn lazыmи texnиkи vasиtяlяrя malиk olmayan яrяblяrя dюyцшsцz tяslиm etdиklяrиnи tяsяvvцr etmяk mцmkцn deyиl. Necя kи, daha sonrakы bюlцmlяrdя gюrяcяyиmиz kиmи Dяrbяnddяn daha zяиf vя kичиk qala olan Bяlяncяrи mцhasиrяyя alan яrяblяrя xяzяrиlяr шиddяtlя mцqavиmяt gюstяrяrяk qalanы

152 Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 313. 153 hяmиn яsяr, s. 103, 110.

Page 84: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

84

юz яllяrиndя saxlaya bиlmишdиlяr. Nяtиcя etиbarиlя belя bиr qяnaяtя gяlmяk olar kи, Suraqя иbn Яmrиn ordusu Dяrbяndи deyиl, onun cяnubundakы daьlыq bюlgяlяrи sцlh yolu иlя fяth etmишdиlяr.

Bиr dиgяr aydыnlaшdыrыlmaьa ehtиyacы olan mяsяlя dя Шяhrиbяrazыn kиmlиyиdиr. Tяbяrи Шяhrиbяraz haqqыnda yazarkяn onu o mяmlяkяtиn (Albanиya) farsdиllи яhalиsиnиn hakиmи kиmи tanыdaraq, nяsяb etиbarиlя Шamы иstиla edяrяk buradakы yяhudиlяrи qыlыncdan keчиrmиш шяxsиn nяslиndяn olduьunu qeyd edиr154. Dиgяr mцsяlman tarиxчиlяr bu шяxs haqqыnda yazarkяn onu mцxtяlиf adlarla tanыdыrlar vя Tяbяrи qяdяr яtraflы mяlumat vermиrlяr. Bu шяxsи Иbn Kяsиr «Шяhrиbяraz», Иbn яl-Яsиr vя Иbn Xяldun «Шяhrиyar», Bяlяmи иsя «Шяhrяnraz» adы иlя tanыdыrlar. Шяhrиyar kяlmяsи lцьяtdя «шah, hюkmdar, mяmlяkяt hakиmи» mяnalarыnы иfadя edиr. Шяhrиbяraz иsя иkи ayrы sюzцn bиrlяшmяsиndяn meydana gяlmишdиr. «Шяhr» bиlиndиyи kиmи шяhяr vя ya юlkя, «bяraz» иsя fars dиlиndяkи «bяrazяndяn» mяsдяrиndяn tюrяnиb dиlиmиzdя «yaraшmaq, layиq olmaq» mяnalarыnы иfadя edиr. Daha яvvяl qeyd etdиyиmиz kиmи Tяbяrи Шяhrиbяrazы Шamы иstиla edиb, yяhudиlяrи qяtlя yetиrяn шяxsиn nяslиndяn olduьunu bиldиrmяkdяdиr. VЫЫ яsrdя qяlяmя alыnmыш «Albanиya тarиxи» adlы salnamяnиn mцяllиfи Moиsey Kalankaytuklu яsяrиnиn 88-cи sяhиfяsиndя belя yazыr: «Xorsan, Sasanи шahы ЫЫ Xosrov Pяrvиzиn (591-629) baш komandanы иdи.

154 TЯBЯRИ, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1982.

Page 85: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

85

614-cц иldя Qцdsц иstиla edиb шяhяrи yandыrmышdы. Qцdsdяkи mцqяddяs xaчы Sasanиlяrиn paytaxtыna gяtиrmишdи. Qцdsцn qыzыl vя gцmцш яшyalarы Xorsan tяrяfиndяn talan edиlmишdи. ЫЫ Xosrov bu dяyяrlи sяrkяrdяsиnя mцxtяlиf lяqяblяr vermишdи. Bu lяqяblяrdяn bиrиsи dя Шяhrиvяraz иdи». Sasanиlяrиn Surиyanы ишьal etdиklяrи mяlum hadиsяdиr. Bюyцk ehtиmalla Tяbяrи dя Moиseyиn haqqыnda danышdыьы шяxsи nяzяrdя tutmuшdur. Dиqqяt yetиrиlmяlи bиr baшqa xцsus da Tяbяrиnиn nяql etdиyи ящд mяtnиndя Шяhrиbяraz «Яrmяnиyyяdя yaшayanlarыn vя bцtцn ermяnиlяrиn» (yяnи Albanиyada yaшayan hяr bиr mиllяtиn vя albanlarыn) hakиmи vя hюkmdarы kиmи mцsяlmanlar tяrяfиndяn tanыnmaqda vя qяbul edиlmяkdяdиr. Иslam fцtuhatы baшlamaзdan яvvяl Azяrbaycanыn sиyasи vяzиyyяtиnи tяdqиq edяrkяn Sasanи sцlalяsиndяn olan Mehranыn Albanиyaya gяlяrяk sиyasи tяшяbbцsц яlя almasыndan, belяcя Mehranиlяr sцlalяsиnиn hakиmиyyяtя baшlamasыndan, bu sцlalяdяn olan Varaz Qrиqor adlы knyazыn Bиzans иmperatorunun hцzurunda xrиstиanlыьы qяbul edяrяk Albanиyanы юz hakиmиyyяtи altыnda bиrlяшdиrmяsиndяn bяhs etmишdиk. Moиsey яsяrиndя Mehranиlяrlя yuxarыda adы чяkиlяn Xorsan-Шяhrиvяraz arasыnda hяr hansы яlaqяnиn olub olmadыьыnы yazmыr. O, sadяcя яrяblяrиn Albanиyaya gяlишиndяn, Varaz Qrиqorun юz oьlu Cavanшиrя onlarla vuruшmaьы qadaьan etmяsиndяn vя юzцnцn яrяblяrя kюnцllц olaraq

Page 86: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

86

tяslиm olmasыnы qeyd etmяklя kиfayяtlяnиr155. Tяяssцbkeш xrиstиan olan Moиseyиn Varaz Qrиqorun яrяblяrlя ящд baьlamasыnы юz яsяrиndя qeyd etmяmяsиnи baшa dцшmяk чяtиn deyиl. Ehtиmal kи, Moиseyиn Varaz Qrиqor adlandыrdыьы шяxslя Tяbяrиnиn Шяhrиbяraz adlandыrdыьы шяxs eynи adamdыr. Xrиstиanlыьы qяbul edяn иlk Mehranи knyazы olaraq Qrиqor adыnы almasыna rяьmяn farsca olan Vаraz adыnы da qoruyub saxlamышdы. Bundan baшqa, eynи юlkяnиn, eynи vaxtda иkи hюkmdarыnыn olmasыna чox az ehtиmal vardыr.

Щ.22/m.643-cц иlиn sonunda Kufя valиsи Muьиrя иbn Шubя, Яшas иbn Qeys яl-Kиndиnи xяlиfя Юmяrиn яmrи иlя Azяrbaycan valиlиyиnя tяyиn etmишdи. Bu vaxt Huzeyfя иbn-ul-Yяmanla baьladыqlarы ящдиn шяrtlяrиnя яmяl etmяyяn Шяrqи Azяrbaycan яhalиsи цsyan etmишdи. Яшas иbn Qeys bu bюlgяnи yenиdяn иstиla edяrяk sabиtlиyи tяmиn etdи vя yerlи яhalиnиn юz иstяyи иlя onlarla Huzeyfя иbn-ul-Yяmanla baьladыqlarы ящдиn шяrtlяrиnя uyьun olaraq yenиdяn ящд baьladы. Daha sonra Яшas Azяrbaycan яhalиsиnя Иslam dиnиnи юyrяtmяk цчцn fяth etdиyи yerlяrя dюvlяt xяzиnяsиndяn maaш alan mцяllиmlяr tяyиn etmишdи156.

155 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 122. 156 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. ЫЫ, s. 140-141. Яhmяd Bяlazurи Яшas иbn Qeysиn baьladыьы ящдиn юzцnцn yaшadыьы dюvrя qяdяr hюkmцnц qoruduьunu qeyd edиr. Bяlazurи mиladи 892-cи иldя vяfat etmишdиr.

Page 87: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

87

4. ЫЫЫ XЯLИFЯ OSMAN ИBN ЯFFAN ДЮVRЦ (644-656)

4.1. Daxиlи zиddиyyяtlяrиn vя иьtишaшlarыn йаранмасынын иctиmaи, иqtиsadи vя sиyasи sяbяblяrи.

Rяsulullahын (с.а.в.) ЫЫ xяlиfяsи Юmяr иbn Xяttab (р.а), юmrцnцn яn parlaq vя gяnc Иslam dюvlяtиnиn чичяklяnяn dюvrцndя, иranlы xrиstиan qul Яbu Lцlu tяrяfиndяn, h.23-cц иlиn зиlhиccя ayыnda (noyabr 644) шяhиd edиldи157.

Onun yerиnя xяlиfяlиk mяqamыna, mюmиnlяrиn mяшvяrяtи иlя Osman иbn Яffan (р.а.) seчиlmишdи. Osman иbn Яffan Юmяr иbn Xяttaba nисбятян daha yumшaq xasиyyяtlи vя hяlиm иnsan иdи. Onun xиlafяt dюvrцnц hadиsяlяrиn иnkишafыna яsaslanaraq иkи hиssяyя bюlmяk olar. Osman иbn Яffanыn 12 иllиk xиlafяtиnиn иlk 6 иlиndя Иslam dюvlяtиnиn yayыldыьы ярази иlя bиrlиkdя Иslam dиnи dя yayыlmaьa davam etmишdиr. Sonrakы 6 иldя иsя daxиldя bяzи иьtишaшlar baш vermиш, bu da fцtuhatыn sяngиmяsиnя sяbяb olmuшdu. ЫЫЫ xяlиfя Osmanыn hakиmиyyяtиnиn son 6 иlиnи, цmumиyyяtlя, Иslam tarиxиndя dюnцш nюqtяsи saymaq mцmkцndцr. Чцnkи mяhz bu dюvrdя xяvarиc fиrqяsиnиn tяmяlи гойулмуш, xяvarиc fиkиrlи иnsanlar tюrяmиш vя bu fиrqя sonrakы иllяrdя bюyцyцb gцclяnmишdи.

157 Kazыcы, hяmиn яsяr, s. 35-36; Hитти, hяmиn яsяr, c.Ы, s. 270.

Page 88: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

88

Daxиlи zиddиyyяtlяrиn vя иьtишaшlarыn mяhz Osman иbn Яffan dюvrцnя tяsadцf etmяsиnиn mцhцm иctиmaи, иqtиsadи vя sиyasи sяbяblяrи olmuшdur. Иlk olaraq cahиlиyyя dюvrцndяn qalmыш vя Rяsulullahын (с.а.в.) qяtи olaraq qadaьan etdиyи bяdяvи яrяblяrиn bяzи adяt vя яnяnяlяrиnиn yenиdяn габарdыlmasы nяzяrя чarpыr. Bunlarыn baшыnda иsя qяbиlя, tayfa vя nяsиl tяяssцbkeшlиyи дурур.

Baшqa bиr sяbяb иsя иqtиsadи amиlя яsaslanыrdы. Xяlиfя Юmяr иbn Xяttab Quran-и Kяrиmиn Hяшr surяsи 6-7-cи ayяlяrиnя яsaslanaraq dюyцш vaxtы alыnan qяnиmяtlяrlя fяyи bиr-bиrиndяn ayыrmышdы. Ayяnиn tяrcцmяsи belяdиr: «Allahыn юz Peyьяmbяrиnя mяmlяkяtlяrиn яhalиsиndяn verdиyи qяnиmяt Allaha, Peyьяmbяrя, qohum-яqrяbaya, yetиmlяrя, yoxsullara vя mцsafиrя mяxsusdur. Bu ona gюrяdиr kи, (hяmиn mal-dюvlяt) ичяrиnиzdяkи zяngиnlяr arasыnda яldяn-яlя dolaшan bиr sяrvяt olmasыn (onlardan yoxsullar da faydalansыn). Peyьяmbяr sиzя nя verиrsя onu gюtцrцn, nяyи qadaьan edиrsя, ondan яl чяkиn. Allahdan qorxun. Hяqиqяtяn Allahыn cяzasы чox шиddяtlиdиr»158. Fяy qeyr-и mяnqul, yяnи daшыnmaz qяnиmяtlяrя deyиlиrdи. Torpaq, mцlk, ev, иmarяt vя.s bu kиmи шeylяr fяy sayыlыrdы. Fяy иsя mцcahиdlяr arasыnda bюlцnmцr, ondan яldя olunan

158 Bax. Quran-и Kяrиm, tяrcцmя: Z.M.Bцnyadov, V.M.Mяmmяdяlиyev, Bakы 2004.

Page 89: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

89

gяlиrlяr bиrbaшa dюvlяt xяzиnяsиnя aиd edиlиrdи159. Buradan иsя ehtиyacы olanlara aylыq maaш шяklиndя юdяnиrdи. Bunun яsas mяqsяdи иnhиsarчыlыьыn vя mюhtяkиrlиyиn qarшыsыnы almaq иdи. Юmяr иbn Xяttab bunu bяzи иnsanlarыn fяth edиlmиш яrazиlяrdя иrи torpaq sahиbиnя чevrиlиb feodallaшmasыnыn qarшыsыnы almaq mяqsяdиlя etmишdи. Bundan baшqa, mцcahиdlяr sahиb olduqlarы torpaqlarыn ишlяdиlmяsи иlя mяшьul olub cиhada лагейд yanaшa bиlяrdиlяr. Torpaqlarыn яvvяlkи sahиblяrиnиn яlиndяn alыnmasыnы яkиnя yararlы torpaqlarыn яkиlmяmяsиnя, belяcя иqtиsadиyyatыn zяиflяmяsиnя yol aчa bиlяrdи. Buna gюrя dя xяlиfя Юmяr daшыnmaz qяnиmяtlяrи dюvlяt xяzиnяsиnя keчиrmиш, torpaqlar яvvяlkи sahиblяrиnя verиlmиш, mяhsuldan alыnan vergи иsя xяzиnяyя keчиrиlяrяk buradan daha чox ehtиyacы olan vя qяnиmяt яldя edя bиlmяyяn vяtяndaшlara maaш шяklиndя юdяnмишdи. Bu qяrar alыndыьы vaxt bяzи bяdяvи яrяb qяbиlяlяrи buna bиr o qяdяr яhяmиyyяt vermяmишdиlяr. Mцnafиqlяr иsя bu mяsяlяnи qabarda bиlmяmишdиlяr. Чцnkи Юmяr иbn Xяttab gцclц иradя vя qяtиyyяtя sahиb bиr иnsan иdи. Osman иbn Яffanыn xяlиfяlиyиnиn иkиncи dюvrцndя иsя mцnafиqlяr bu mяsяlяnи yenиdяn qaldыrmaьa vя шишиrtmяyя baшladыlar. Чox tяяssцf kи, onlarыn bu fиtnяlяrиnя uyanlar tapыlmышdы.

Daxиldяkи qeyrи-sabиt vяzиyyяt vя иьtишaшlar tяbии olarq fцtuhat hяrяkatыna mяnfи tяsиr gюstяrиrdи. Bu mяnfи

159 Wellhausen, hяmиn яsяr, s. 19-20.

Page 90: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

90

tяsиr юzцnц Azяrbaycanda da gюstяrmишdи. Albanиya qыsa mцddяt цчцn dя olsun xиlafяtиn яlиndяn чыxmыш vя Bиzans ordularы tяrяfиndяn ишьal edиlmишdи. Xиlafяtиn daxиlиndяkи qeyrи-sabиtlиkdяn иstиfadя edяn Bиzans Qafqazыn xrиstиan xalqlarыnы, albanlarы, gцrcцlяrи vя ermяnиlяrи юz tяrяfиnя чяkя bиlmишdи. Xяzяrиlяrиn dя fяallaшmasы nяtиcяsиndя Иslam ordularы Araz чayыnыn cяnubuna чяkиlmяyя mяcbur olmuшdular.

4.2. Kufя вalиsи Vяlиd иbn Uqbяnиn Azяrbaycana йцrцшц

Юmяr иbn Xяttabыn vяfatыndan qыsa mцddяt sonra Azяrbaycanda цsyan baш vermиш, яhalи ящдиn шяrtlяrиnи ляьв edяrяk, mцqavиlя шяrtlяrиnи yerиnя yetиrmяkdяn иmtиna etmишdиlяr. Albanиyada da vяzиyyяt gяrgиnlяшmишdи. Osman иbn Яffan xяlиfя seчиlяn kиmи Vяlиd иbn Uqbяnи Kufя valиlиyиnя tяyиn etmиш vя Azяrbaycana gedяrяk vяzиyyяtи nяzarяt altыna almaьы яmr etmишdи. Щ.24-cц (м.644-645) иldя Salman иbn Rяbияnи avanqard qцvvяlяrlя yola salan Vяlиd иbn Uqbя bиr neчя gцn sonra onun ardыnca юz ordusu иlя Kufяdяn Azяrbaycana doьru yola чыxdы. Komandиrlяrdяn Abdullah иbn Шиbl яl-Яhmяs юz яsэяrlяrи иlя Muьana gяlяrяk цsyanчыlarla dюyцшя gиrdи vя onlarы mяьlubиyyяtя uьratdы. Цsyanчыlardan bиr hиssяsи яsиr gюtцrцldц. Azяrbaycan яhalиsи Vяlиd иbn Uqbяdяn, Huzeyfя иbn-ul-Yяmanla baьladыqlarы ящдиn yenиlяnmяsиnи xahиш

Page 91: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

91

etmишdиlяr. Vяlиd onlarыn bu иstяyиnи qяbul edяrяk hяmиn шяrtlяrlя yenи ящд baьladы160. Salman иbn Rяbия иsя яmrиndяkи 12 mиnlиk qoшunla Albanиyaya gяlяrяk o vaxta qяdяr fяth olunmamыш яrazиlяrdя bяzи hяrbи яmяlиyyatlar apararaq bol mиqdarda qяnиmяt vя яsиrlя Vяlиd иbn Uqbяnиn yanыna qayыtmышdы161.

Rus alиmи M. Artamonov Salman иbn Rяbияnиn Albanиya sяfяrиnи gerчяklяшdиrяrkяn Dяrbяndя qяdяr иrяlиlяmяsиnиn mцmkцn olduьunu yazыr162. Ehtиmal kи, Salman Albanиyda иkяn onun bюyцk qardaшы Яbdur-Rяhman иbn Rяbия dя Dяrbяnd яtrafыnda иdи vя юz ordusu иlя Bяlяncяr qalasыnы mцhasиrя etmяklя mяшьul иdи. Bu dюyцшdя Яbdur-Rяhman иbn Rяbия шяhиd olmuшdu. Onun ordusundan saь qalan яsэяrlяr иsя Salman иbn Rяbияnиn ordusu иlя bиrlяшmиш vя Ъяnubи Azяrbaycana qayыtmышdыlar163. Bu hadиsяdяn qыsa mцddяt sonra, иrяlиdя яtraflы иzah edяcяyиmиz kиmи, Salman иbn Rяbия Hяbиb иbn Mяslяmяyя kюmяk цчцn Яrmяnиyyяyя gюndяrиlmиш, buradan da Albanиyaya gяlяrяk Dяrbяndя hцcum etmиш vя xяzяrиlяrlя gиrишdиyи mцharиbяdя шяhиd olumuшdu.

160 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2092; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 245-246. 161 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2092. 162 Bax: hяmиn яsяr, s. 179. 163 Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 137; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2158-2159; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 246. Hяr цч mцяllиf hяmиn bu dюyцшцn h. 32/m.652-653-cц иldя baш verdиyиnи qeyd edиrlяr. Bunun sяhv olduьunu иrяlиdя sцbut etmяyя чalышacaьыq.

Page 92: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

92

4.3. Xяzяrиlяrиn мцqavиmяtи. Bяlяncяr гalasыnыn мцhasиrяsи vя Яbdur-Rяhman иbn Rяbия яl-Bahиlиnиn

шяhadяtи

Xяlиfя Юmяr иbn Xяttab Suraqя иbn Яmrиn vяfatыndan sonra Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnи яl-Bab hцdudlarыna (Шиrvana) valи tяyиn etmишdи. Яbdur-Rяhman иbn Rяbия xяzяrиlяrиn юlkяsиnя bиr neчя uьurlu yцrцш gerчяklяшdиrmишdи. Xяzяrиlяr onun ordusu иlя qarшыlaшmaьa cяsarяt etmяyиb qalalara чякиляrяk mцqavиmяt gюstяrиrdиlяr. Bu yцrцшlяrиn bиrиndя Яbdur-Rяhman иbn Rяbия xяzяrиlяrиn юlkяsиnиn mяrkяzиnя doьru 200 fяrsяx (tяqrиbяn 400 km) иrяlиlяmиш vя ordusu heч bиr иtkи vermяdяn чox mиqdarda qяnиmяt vя яsиrlя gerи dюnmцшdц164.

Xяzяrиlяr яrяblяrиn bu yцrцшlяrи qarшыsыnda vahиmяyя qapыlmыш, чaшыb qalmышdыlar. Xяzяrиlяr яrяblяrиn юlцmsцz olduьunu dцшцnцr vя belя deyиrdиlяr: «Bиz elя bиr mиllяtиk kи, heч kиm bиzиmlя gцc sыnaya bиlmяzdи, ta kи, bu qюvm (яrяblяr) чыxыb gяldиlяr vя bиz onlarla bacarmadыq. Bunlar юlцmsцzdцrlяr. Яgяr onlarы юldцrmяk mцmkцn olsaydы bиzиm mяmlяkяtиmиzя qяdяr gяlиb чыxa bиlmяzdиlяr»165. Юmяr иbn Xяttab xяzяr

164 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 204; Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1985; Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 30. 165 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2159.

Page 93: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

93

mцharиbяlяrиndя ишtиrak etmиш bиr mцcahиddяn soruшmuшdu: «Getdиyиnиz yerlяr necя иdи? Sиz o yollarы necя keчиrb gedиrdиnиz?». O, xяlиfяnиn sualыna belя cavab vermишdи: «Onlarыn шяhяrlяrиnиn яhalиsи mцшrиklяrdиr. Xяzяrиlяr vя allanlarыn (osetиnlяrиn) mяmlяkяtи tцrklяrlя qonшudur. Bиzиmlя qarшыlaшanda belя deyиrdиlяr: «Sиz gюydяn enmишsиnиz. Чцnkи heч kиm cцrяt edиb юlkяmиzя ordu yerиdя bиlmяzdи, heч kиm cяsarяt edиb bиzиmlя dюyцшя gиrmяzdи». Bax Allah юz qorxusunu onlarыn qяlbиnя belя salmышdы»166.

Dяrbяndиn mцsяlmanlar tяrяfиndяn fяthи иlя яlaqяlи mяnbяlяrиn nяql etdиklяrи mяlumatlar haqqыnda daha яvvяl dя sюz aчmышdыq. Tяbяrи, Иbn Kяsиr vя.s mцvяrrиxlяr Яbdur-Rяhmanыn Arranda olduьu dюvrdя Шяhrиbяrazыn Xяzяr dиyarыna cяsus gюndяrdиyиnи vя bu cяsusla Яbdur-Rяhman arasыnda cяrяyan edяn dиaloqu nяql edиrlяr. Bu шяxs Zul-Qяrneyn sяddиnи gюrdцyцnц sюylяyиb, sяddи tяsvиr etmишdи. Bu шяxsиn tяsvиr etdиyи qala vя sяdlя Dяrbяnd qalasыnыn vя sяddиnиn eynи olduьu aчыq-аydыn gюrцнmяkdяdиr167. Сonrakы bюlmяdя яtraflы bяhs edяcяyиmиz kиmи, яrяblяr xяzяrиlяrиn яn mюhkяm qalalarыndan bиrи olan Bяlяncяrи dяfяlяrlя mцhasиrяyя almalarыna baxmayaraq, qalanы zяbt edя bиlmяmишdиlяr. Mяrhum akademиk Z. Bцnyadovun яrяbcяdяn ruscaya иxtиsarla tяrcцmя etdиyи Иbn-ul-Яsяmиn «Kитab-ul-

166 Bяlяmи, Qozиde-yи Bяlяmи, s. 111. 167 Bax: Tябяри, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1987; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 206.

Page 94: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

94

Fцtuh» adlы яsяrиnиn aчыqlamalar bюlmясиndя rus alиmи V. Kotovич Bяlяncяr qalasыnыn yerиnи mцяyyяnlяшdиrяrяk bunun Dяrbяndиn 25 km. cяnubundakы mцasиr Belиcи qяsяbяsи yaxыnlыьыnda yerlяшяn «Torpaqqala» adы иlя tanыnan xarabalыqlar olduьunu yazыr168. Bu qalanы fяth edя bиlmяdяn ondan 25 km. шиmalda yerlяшяn, Bяlяncяrdяn daha mюhkяm vя sarsыlmaz dиvarlara malиk olan Dяrbяndиn zяbt edиlmяsиnи dцшцnmяk mцmkцn deyиl.

Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn xяzяrиlяrя qarшы апардыьы uьurlu hяrbи яmяlиyyatlar, Tяbяrиnиn sюzц иlя иfadя etmяlи olsaq, «кufяlиlяrиn qяnиmяt vя яrazи ucbatыndan xяlиfя Osmana qarшы юz hallarыnы dяyишdиrяnя qяdяr» davam etmишdи. Tяbяrи bu hadиsяlяr haqqыnda юz яsяrиnиn V cиldиnиn 1980-1990-cы sяhиfяlяrиndя яtraflы mяlumat verиr.

Allah Rяsuluнун (с.а.в.) ЫЫЫ xяlиfяsи Osman иbn Яffan (р.а.) Kufя valиsи Sяиd иbn-ul-Яsя mяktub yazыb Salman иbn Rяbияnи Bab-ul-Яbvaba, Яbdur-Rяhman иbn Rяbияyя kюmяyя gюndяrmяsиnи яmr etmишdи. Eynи zamanda Dяrbяnd yaxыnlыьыnda olan Яbdur-Rяhmana aшaьыdakы mяzmunda bиr mяktub gюndяrdи: «Мцsяlmanlarыn bяzиlяrи чox yemяk vя toxluqdan юtrц taqяtsиz olublar, mяn sяnиn onlarы tяhlцkяlи vяzиyyяtlя qarшы-qarшыya qoya bиlяcяyиndяn ehtиyat edиrяm». Ehtиmal kи, xяlиfя Osman qяnиmяt vя яrazи bюlgцsц 168 Bax: Ибн-ul-Ясям, Kиbab-ul-Fцtuh, s. 79.

Page 95: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

95

ucbatыndan meydana gяlmиш narazыlыq vя qarышыqlыьы nяzяrdя tutmuш, bunun cяbhяdяkи яsэяrlяrя dя sиrayяt edя bиlяcяyиndяn ehtиyat etmишdи. Чцnkи Azяrbaycandakы яsэяrlяrиn bиr чoxu Kufяdяn иdиlяr. Bяlяncяrи fяth etmяyя qяrar vermиш Яbdur-Rяhman buna baxmayaraq Шиrvandan шиmal иstиqamяtиndя hяrяkяtя keчdи vя Bяlяncяr qalasыnы mцhasиrяyя aldы. Mцcahиdlяr юzlяrи иlя gяtиrdиklяrи mancаnаqlarla169 qala dиvarlarыnы vurmaьa baшladыlar. Qaladakы xяzяrиlяrиn bиr чoxu baшlarыna yaьan daшlardan юlmцшdцlяr. Bu mцhasиrя vaxtы mцcahиdlяr dя чox иtkи vermишdиlяr. Yezиd иbn Mцavиyя яn-Nяhayи, Яlqamя иbn Qeys, Mиdad яш-Шeybanи, Яmr иbn Utbя kиmи komandиrlяr dя шяhиd olmuшdular. Uzun чяkяn mцhasиrя, Salman иbn Rяbияnиn яsэяrlяrиnиn dя kюmяyя gяlmяsиnя baxmayaraq, mцcahиdlяr arasыnda bezgиnlиyя sяbяb olmuшdu. Bu vaxt шиmaldan qaladakыlarыn kюmяyиnя gяlяn xяzяrиlяr dя mцsяlmanlara arxadan hцcum etmишdиlяr. Qalada mцdafия olunan xяzяrиlяr dя qaladan чыxaraq hцcuma keчmишdиlяr. Иkи tяrяfdяn sыxышdыrыlan mцsяlman яsэяrlяrиn sыralarыnda nиzamsыzlыq yaranmышdы. Bяlяncяrиn mцhasиrяsи xяzяrиlяrиn qяlяbяsи иlя bиtmишdи. Mцcahиdlяrdяn чox sayda шяhиd olan vardы. Яbdur-Rяhman иbn Rяbия dя bu dюyцшdя шяhиd olmuшdu. Bu dюyцшdя mяшhur hяdиs ravиsи vя sяhabя Яbu Hureyrя яd-Dяvsи vя Salman Farsи dя ишtиrak etmишdиlяr. Salman иbn Rяbия яtrafa daьыlышmыш

169 Orta яsrlяrdя qala dиvarlarыna daш atmaq цчцn иstиfadя olunan qurьu.

Page 96: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

96

яsэяrlяrи toplayaraq иntиzamы bяrpa etdи vя яvvяlcя Иranыn Gиlan шяhяrиnя чяkиldи, oradan da Gцrgana getdи. Xяzяrиlяr Яbdur-Rяhmanыn cяsяdи olan yerя bиr neчя gцn qorxudan yaxыnlaшmadыlar. Sonra иsя bu cяsur mцcahиdи gюtцrцb hюrmяtlя dяfn etmишdиlяr170. 170 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2158-2159; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 264. Tяbяrи, Иbn яl-Яsиr, Иbn Kяsиr bu hadиsяnи, yяnи Bяlяncяrиn mцhasиrяsи vя Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn шяhиd olmasыnы «h.32-cи (м.652-653) Иl щadиsяlяrи» baшlыьы altыnda nяql edиrlяr. Hadиsяlяrиn bиr bиrиnи tяqиbиnи vя salnamячиlяrиn юzlяrиnиn qeyd etdиklяrи bяzи doьum vя юlцm tarиxlяrиnи dиqqяtlя araшdыrsaq bu hadиsяnиn h.32-cи (м.652-653) иldя baш vermяsиnиn mцmkцn olmadыьыnы gюrяrиk. Gюrцнdцyц kиmи Salman иbn Rяbия bu dюyцшdяn saь qayыtmышdы. Bяlazurи Salman иbn Rяbияnиn dя h.25/м.645-646-cы иldя Dяrbяnddя шяhиd olduьunu qeyd edиr (bax: Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 320). Иbn-ul-Яsяm (hяmиn яsяr, s. 10-11) vя Иbn Kяsиr (hяmиn яsяr, c. VЫЫ, s. 354) dя Salmanыn Dяrbяnddя шяhиd olduьunu yazыrlar. Tarиxиnя gяldиkdя иsя Иbn Kяsиr, Salman иbn Rяbия haqqыnda «Osman иbn Яffanыn хяlиfяlиyи дюvrцndя вяfat еdяn, аmma вяfat тarиxlяrи дяqиq биlиnmяyяn шяxslяr» baшlыьы altыnda bяhs edиr. Bяzи mцasиr tяdqиqatчыlarыn, mяnbяlяrиn bu haqda verdиklяrи bиr-bиrиnя zиdd mяlumatlara яsaslanaraq, bu иkи шяxsdяn sadяcя bиrиnиn Dяrbяnddя шяhиd olduьu fиkrи dя doьru deyиl. Yaqut яl-Hяmяvи юz яsяrиndя Salman vя Яbdur-Rяhman qardaшlarыnыn hяr иkиsиnиn mяzarыnыn Bab-ul-Яbvab (Dяrbяnd) yaxыnlыьыnda olduьunu yazыr (bax: Mucяm-ul-Bцldan, c. Ы, s. 361). Hadиsяnиn, yяnи Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn шяhиd olduьu dюyцшцn, tarиxи mяsяlяsиnя gяldиkdя иsя bunun h.25/м.645-646-cы иldяn daha tez baш vermяsи mцmkцn deyиl. Salman иbn Rяbия, Bяlazurиnиn qeyd etdиyи kиmи h. 25/м.645-646-cы иldя vяfat etdиyи halda, gюrdцyцmцz kиmи bu dюyцшdяn saь salamat qayыtmышdы. Bundan baшqa o gerи qayыdarkяn, salnamячиlяrиn qeyd etdиklяrи kиmи, yanыnda Salman Farsи dя vardы. Абдуллащ ибн Мцслим Ибн Гутейбя Китаб-уl-Mяarиf (Beyrut 1970) adlы яsяrиnиn 117-cи sяhиfяsиndя Salman Farsиnиn Osman иbn Яffanыn xяlиfяlиyиnиn яvvяllяrиndя Mяdaиndя vяfat etdиyиnи qeyd edиr kи, bu da яn чox h.27/м.647-648-cи иldя ola bиlяr. Bundan baшqa Tяbяrи Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn шяhиd olmasыndan bяhs edяrkяn yazыr kи, bu hadиsя baш verdиyи иl Яbdul-Mяlиk иbn Mяrvan vя Yezиd иbn Mцavиyя иbn Яbu Sufyan anadan olmuшdular (bax: Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1988). Яbdul-Mяlиk иbn Mяrvan h. 26/м.647-cи иldя anadan olmuшdur (bax: Hяsяn Иbrahиm H. hяmиn яsяr, c. Ы, s. 371). Yezиd иbn Mцavиyя иsя h.60/м.680-cы иldя юlяn atasыnыn taxtыna oturarkяn 33 yaшыnda olmuшdur (bax: Яbu Abdullah Muhяmmяd яz-Zящяби, Sиyяr-и Яlam-un-Nцbяla, Beyrut 1985, c. ЫV, s. 36). Dяmяlи Yezиd иbn Mцavиyяnиn dя tяvяllцd

Page 97: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

97

4.4. Salman иbn Rяbия яl-Bahиlи vя Hяbиb иbn Mяslяmя яl-Fыhrиnиn Dяbиl vя Naxчыvanы фяthи

Allah Rяsuluнун (с.а.в.) ЫЫЫ xяlиfяsи Osman иbn Яffan (р.а.), Bиzans cяbhяsиndя vuruшan171, яl-Cяzиrя valиsи Hяbиb иbn Mяslяmя яl-Fыhrиyя172 Яrmяnиyyяyя gedиb orada hяrbи яmяlиyyatlar keчиrmяyи яmr etmишdи. Hяbиb иbn Mяslяmя 6 mиn nяfяrlиk ordu иlя Яrmяnиyyяyя yцrцш etmиш vя Kalиka шяhяrиnи fяth edяrяk яhalиsиnи cиzyя vermяyя mяcbur etmишdи. Ermяnи sяrkяrdя Armenиakusun allan (osetиn), abxaz vя xяzяrиlяrdяn topladыьы muzdlu яsэяrlяrlя цstцnя gяldиyиnи юyrяnяn Hяbиb иbn Mяslяmя Mяdиnяyя mяktub yazaraq яlavя qцvvя иstяmишdи. Xяlиfя Osman Surиya valиsи Mцavиyя иbn Яbu Sufyana vя Kufя valиsи olan kцrяkяnи Sяиd иbn-ul-Яsя mяktub yazaraq Hяbиb иbn Mяslяmяyя kюmяk цчцn qцvvя gюndяrmяlяrиnи яmr etdи. Sяиd иbn-ul-Яs Salman иbn Rяbияnиn baшчыlыьыnda 6 mиnlиk ordunu Яrmяnиyyяyя gюndяrdи173. Salman юz ordusu иlя Яrmяnиyyяyя чatdыьы vaxt Hяbиb юz qцvvяlяrи иlя Armenиakusu mяьlub etmишdи. Kufяlиlяr alыnan qяnиmяtdяn onlara da pay ayrыlmasыnы tяlяb etdиlяr. Surиyalыlar bununla razыlaшmadыlar. Bu mяsяlяdяn юtrц mцbahиsя vя gяrgиnlиk meydana gяlmишdи. Hяtta Hяbиb иbn Mяslяmя vя Salman

tarиxи h.26/м.647-cи иldиr. Gюrцнdцyц kиmи, bu mцharиbяnиn vя Яbdur-Rяhman иbn Rяbияnиn шяhadяt tarиxиnиn h.32/м.652-653-cц иl olmasы mцmkцn deyиl. 171 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 318. 172 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 1972. 173 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 319.

Page 98: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

98

иbn Rяbия bиr-bиrlяrиnя aьыr sюzlяr demишdиlяr174. Gяrgиnlиk aradan qaldыrыldыqdan sonra hяr иkи komandиr юz яsэяrlяrи иlя Azяrbaycanыn qяrbиndя, Яrmяnиyyя иlя sяrhяddя yerlяшяn Dяbиl (Dvиn) шяhяrиnи mцhasиrяyя aldыlar. Qala dиvarlarыna mancаnаqlarla daш atan mцcahиdlяrиn шиddяtlи hцcumlarыna шяhяr яhalиsи чox mцqavиmяt gюstяrя bиlmяdиlяr. Bиr mцddяt sonra onlar яrяblяrdяn hцcumu dayandыrmaьы vя aman verиlmяsиnи иstяdиlяr. Dяbиllиlяr mцsяlmanlarla ящд baьlayaraq шяhяrи onlara tяslиm etdиlяr175.

Dяbиlиn fяthиndяn sonra cяnub-шяrq иstиqamяtиndя иrяlиlяyяn mцsяlmanlar Naxчыvan (Bяsf-ur-Rяcan) шяhяrиnя yaxыnlaшdыlar. Naxчыvandan bиr qrup aьsaqqal яrяblяrиn ordugahыna gяlяrяk ящд baьlamaq иstяdиklяrиnи bиldиrdиlяr. Bu ящдиn шяrtlяrи Dяbиl яhalиsи иlя baьlanan ящдиn шяrtlяrи иlя eynи иdи176. Bu sяbяbdяn dя Dяbиllиlяrlя baьlanan ящди aшaьыda nяql edиrиk:

174 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 320; Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 264; Ибн ял-Ясир, яl-Kamиl, c. ЫЫЫ, s. 138. Иbn Kяsиr вя Иbn-уl-Яsиr Hяbиbиn Salmana kюmяyя gяldиyиnи, иxtиlafыn bиrlяшmиш ordulara komandanlыьыn kиmиn edяcяyи mяsяlяsиndяn чыxdыьыnы, bunun сurиyalыlarla иraqlыlar arasыnda чыxan иlk иxtиlaf olduьunu qeyd edиrlяr. Иsmayыl Haqqы bu иxtиlafыn Quran-и Kяrиmиn qиraяtиndяkи tяlяffцz fяrqlиlиyиndяn юtrц baш verdиyиnи, Huzeyfя Иbn-ul-Yяmanыn mцbahиsя edяnlяrи sakиtlяшdиrdиyиnи vя h.25/m.646-cы иldя bu mяsяlя haqqыnda xяlиfяyя mяktub yazaraq яtraflы mяlumat verdиyиnи vя tяdbиr gюrцlmяsиnи иstяdиyиnи yazыr. (bax: Иsmaиl Haqqы, Иlm-ul-Xиlaf, Иstanbul 1938, s. 38). Surиyalыlarla иraqlыlar arasыnda lяhcяdя vя bяzи kяlmяlяrиn tяlяffцzцndя fяrq vardы. 175 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 323. 176 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 324.

Page 99: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

99

Bиsmиllahиr-Rяhmanиr-Rяhиm

Bu sяnяd Hяbиb иbn Mяslяmя tяrяfиndяn Dяbиl шяhяrиnиn xrиstиanlarыna, yяhudиlяrиnя vя mяcusиlяrиnя verиlmишdиr. Mяn onlarыn hцzurda olanlarыna vя olmayanlarыna яman verиrяm. Onlarыn canlarыna, mallarыna, mцlklяrиnя, kиlsяlяrиnя, sиneqoqlarыna, mяbяdlяrиnя vя qala dиvarlarыna toxunulmayacaqdыr. Яhdиnиzя vяfa etdиyиnиz, cиzyя vя xяracы юdяdиyиnиz mцddяtcя, яhdиmиzя vяfa еtmяk bиzиm цzяrиmиzя yцklяnmиш vяzиfяdиr. Bu sяnяdиn doьruluьuna Allah шahиddиr. Vяkиl olaraq Allah yetяr. Hяbиb иbn Mяslяmя яl-Fыhrи bu vяsиqяnи юz mюhцrц иlя tяsdиq etdи 177.

Naxчыvanыn sцlhяn fяthиndяn sonra яhalиnиn az bиr hиssяsи ящдиn шяrtlяrиndяn narazы olduqlarыnы bиldиrmишdиlяr. Яrяblяr onlarыn шяrtlяrя яmяl etmяyяrяk цsyan edя bиlяcяklяrиndяn ehtиyat etdиklяrи цчцn onlarы Araz чayыnыn cяnubuna kючцrцb burada mяskunlaшdыrmышdыlar178.

177 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 323. 178 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 82.

Page 100: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

100

4.5. Sиsyan, Beylяqan, Bяrdя vя Шяmkиrиn фяthи

Salman иbn Rяbия vя Hяbиb иbn Mяslяmя юz яsэяrlяrи иlя Naxчыvandakы Bичяnяk keчиdиndяn keчиb Sиsyan яrazиsиnя daxиl olmuшdular179. Sиsyan яhalиsи юz qцvvяlяrиnи toplayыb яrяblяrя qarшы mцharиbяyя gиrdиlяр vя mяьlub olub gerи чяkиldиlяr. Onlar яtrafdakы qalalara sыьыnыb mцdafия olunmaьa baшladыlar. Mцcahиdlяrиn Sиsyan vиlayяtиnиn яn mюhkяm qalalarыndan bиrи olan Veys qalasыnы zяbt etmяlяrиndяn sonra yerlи юzцnц mцdafия qцvvяlяrи mцharиbяnи dayandыrыb tяslиm oldular. Onlar яrяblяrя cиzyя юdяmяk qarшыlыьыnda ящд baьlamaьы tяklиf etdиlяr. Salman vя Hяbиb иbn Mяslяmя onlarыn bu tяklиfиnи qяbul etdиlяr180. Bu иkи komandиr daha sonra ayrыlaraq ayrы-ayrы иstиqamяtlяrdя hяrяkяtя keчdиlяr. Hяbиb иbn Mяslяmя Sиsyandan шиmal иstиqamяtиndя, daь yollarы иlя Gцrcцstana getdи. Salman иbn Rяbия иsя Araz чayы boyunca dцzяnlиk яrazиdя шяrqя doьru иrяlиlяyяrяk Albanиyanыn cяnubuna gяlmишdи181. Albanиya torpaqlarыna gиrяn Salman иbn Rяbия юz яsэяrlяrи иlя bu mяmlяkяtиn cяnub-шяrqиndя yerlяшяn яn bюyцk шяhяrи, o dюvrцn яn mяшhur mяdяnиyyяt vя tиcarяt mяrkяzlяrиndяn bиrи olan Beylяqana yaxыnlaшmышdы. Beylяqanlыlar Иslam ordusunu xoш qarшыlamышdыlar vя onlarыn dцшяrgя

179 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 82. 180 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 324. 181 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 9.

Page 101: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

101

salmalarы цчцn yer vermишdиlяr182. Salman иbn Rяbия Beylяqan vя яtraf bюlgяlяrdя yaшayan яhalи иlя onlarыn canlarыna, mallarыna, mцlklяrиnя toxunmamaq, шяhяrиn qala dиvarlarыnы yыxmamaq, bunun яvяzиndя иsя яhalиnиn cиzyя vя mяhsullardan юшr (onda bиr) verэиsи юdяmяlяrи шяrtиlя ящд baьladы183. Beylяqanы sцlhяn fяth edяn Salman иbn Rяbия buradan шиmala doьru иrяlиlяyяrяk Bяrdя шяhяrиnя yaxыnlaшmышdы. Albanиyanыn paytaxtы Bяrdя шяhяrиnя yaxыnlaшan Salman иbn Rяbия юz ordusuna шяhяrdяn bиr fяrsяx uzaqda dцшяrgя qurmaьы яmr etdи. Bяrdя яhalиsи qala qapыlarыnы baьlayыb mцqavиmяt цчцn hazыrlaшmaьa baшladыlar. Яrяblяr Бяrdяnи mцhasиrяyя aldыlar. Bяrdяlиlяr иnadla mцdafия olunduqlarы цчцn mцhasиrя uzanыrdы. Шяhяrиn mцhasиrяsи bичиn vaxtыna tяsadцf etmишdи. Salman иbn Rяbия яsэяrlяrиnя яtraf kяndlяrя hцcum etmяk яmrиnи verdи184. Nяhayяt Bяrdя яhalиsи Salman иbn Rяbияnиn yanыna elчи heyяtи gюndяrиb сцлщ иstяdиlяr vя бeylяqanlыlarla baьlanmыш mцqavиlяnиn шяrtlяrи иlя юzlяrи иlя dя mцqavиlя baьlamaьы tяklиf etdиlяr185. Salman иbn Rяbия bu tяklиfя mцsbяt yanaшdы. Belяcя Bяrdя mцsяlmanlarыn яlиnя

182 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 9. 183 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 327. 184 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 328. Bичиn vaxtы olduьu цчцn ehtиmal kи, Bяrdяnиn mцhasиrяsи h.26/m.647-cи иlиn yay mюvsцnцnцn sonlarыna tяsadцf etmишdи. Salman иbn Rяbияnиn яtraf kяndlяrяbasqыn etmяyи яmr etmяsиnиn sяbяbи юz яsэяrlяrи цчцn яrzaq tяmиn etmяk ola bиlяr. Eynи zamanda бяrdяlиlяrи qышlыq яrzaqdan mяhrum edяrяk tяslиm olmaьa mяcbur etmяk mяqsяdи dя daшыmыш ola bиlяr. 185 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 9; Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 328.

Page 102: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

102

keчdи. Salman Bяrdяnи юz иdarя mяrkяzи tяyиn etdи. Buradan hцcuma keчяn mцcahиdlяr Qarabaьы bцtцnlцklя zяbt etdиlяr. Bяzи kцrd qяbиlяlяrиnиn mцqavиmяt gюstяrmяsиnя baxmayaraq onlar da bиr mцddяt sonra tяslиm oldular. Bяrdяnиn vя Qarabaьыn fяthиndяn sonra Salman иbn Rяbия юz qцvvяlяrиnи Albanиyanыn шиmalи qяrbиndя yerlяшяn яn bюyцk шяhяrlяrиndяn bиrи olan Шяmkиrя yюnяltdи. Qыsa mцddяt яrzиndя Шяmkиrи яlя keчиrяn mцcahиdlяr, daha sonra Kцr чayы boyunca cяnubи шяrqя doьru иrяlиlяyяrяk Kцr vя Araz чaylarыnыn bиrlяшdиyи yerdя yerlяшяn Bяrdиc шяhяrиnи dя zяbt etdиlяr186.

4.6. Qяbяlя, Шabran, Dяrbяndиn фяthи vя Salman иbn Rяbия яl-Bahиlиnиn шяhadяtи

Bяrdиc yaxыnlыьыnda Kцr чayы цzяrиndяkи kюrpцnц tяmиr etdиrяn Salman иbn Rяbия юz яsэяrlяrи иlя Qяbяlя шяhяrиnя yaxыnlaшdы. Qыsa чяkяn dюyцшdяn qalиb чыxan mцsяlmanlar яvvяlcя Qяbяlя sonra da Шяkи шяhяrlяrиnи яlя keчиrdиlяr. Salman иbn Rяbия Qябяlя, Шяkи шяhяrlяrиnиn hakиmlяrи vя Шиrvan mяlиkи иlя cиzyя vermяlяrи шяrtиlя ящд baьladы187. Шиrvanda Huzeyfя иbn-ul-Yяmanыn ordusu иlя bиrlяшяn Salman иbn Rяbия188

186 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 328. 187 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 328-329. 188 Tяbяrи, Tarиx-и Tяbяrи, c. V, s. 2158.

Page 103: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

103

bиrlиkdя Шabran шяhяrиnя189 doьru иrяlиlяdиlяr vя qalanы mцhasиrяyя aldыlar. Qыsa mцddяtdя Шabran qalasыnы fяth edяn Salman иbn Rяbия Azяrbaycanыn Qafqaz daьlarыnda yaшayan яhalиsи иlя dя vuruшaraq юzцnя tabe olmaьa mяcbur etdи. Mяsqяt (Mцшkцr-Xaчmaz), Gиlgиlчay190, Lakz, Fиlan, Tяbяrsяran191 яhalиsиnиn mяlиk-lяrи иlя mцsяlmanlar arasыnda cиzyя юdяmяk шяrtиlя razыlaшma яldя edиldи. Bиr mцddяt Шabranda qalan Salman иbn Rяbия buradan шиmal иstиqamяtиndя иrяlиlяyяrяk Bab-ul-Яbvaba (Dяrbяnd) yцrцшя чыxdы192.

Salman иbn Rяbияnиn яmrи altыndakы mцcahиdlяrlя Samur чayыnы keчиb sцrяtlя Dяrbяndя yaxыnlaшdыьыndan xяbяr tutan Xяzяr xaqanы юzцnцn 300 mиnlиk qoшunu иlя шиmala doьru gerи чяkиldи. Яtrafыndakыlar onu qыnayaraq: «Ey hюkmdarыmыz! Sяnиn 300 mиn onlarыn иsя 10 mиn яsэяrи var vя sяn onlarla dюyцшmяkdя tяrяddцd edиrsяn». Xaqan belя cavab vermишdи: «Mяn bu qюvm haqqыnda onlarыn gюydяn yerя endиklяrиnи vя heч bиr sиlahыn onlara tяsиr etmяdиyиnи eшиtmишяm. Sюylяyиn, belя olan halda kиm onlarla dюyцшmяyя cяsarяt edя bиlяr?»193.

Xяzяr xaqanыnыn Dяrbяnddяn чяkиlmяsиndяn sonra шяhяrя gиrяn mцcahиdlяr heч bиr mцqavиmяtlя qarшыlaшmadыlar. Salman иbn Rяbия Dяrbяnddя цч gцn

189 Dяvячи rayonu яrazиsиndя yerlяшиr. 190 Sиyяzяn rayonu яrazиsиndя yerlяшиr. 191 Daьыstanыn cяnubunda yerlяшиr. 192 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 10. 193 Yenя orada.

Page 104: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

104

qalandan sonra xяzяrиlяrи tяqиb etmяk mяqsяdиlя шиmal иstиqamяtиndя hяrяkяt etmишdи. Yarqu шяhяrиnи яlя keчиrяn mцcahиdlяr xяzяrиlяrиn ordugahы yaxыnlыьыnda dцшяrgя salmышdыlar. Bura sыx meшяlиk vя иtи axan чay kяnarы иdи. Xaqanыn kяшfиyyatчыlarы davamlы olaraq яrяblяrиn ordugahыnы mцшahиdя edиrdиlяr. Mцcahиdlяrdяn bиrи ordugащdan ayrыlыb чиmmяk цчцn чaya gиrdиyи vaxt хəzərilər onu ox yaьышыna tutmuшdular. Шяhиd olan mцcahиdиn kяsиlmиш baшыnы vя paltarlarыnы xaqana gюstяrиb: «Budur юlmяz olduqlarыna vя sиlah tяsиr etmяdиyиnя иnandыьыmыz dцшmяnlяrиmиzdяn bиrиnиn kяsиlmиш baшы» demишdиlяr. Bundan cяsarяtlяnяn xaqan dиgяr tцrk qяbиlяlяrиndяn dя topladыьы 300 mиn nяfяrlиk ordusu иlя яrяblяrя hцcum etdи. Яrяblяrlя tцrklяr arasыndakы bu mиslи gюrцнmяmиш mцharиbя 6 gцn davam etmишdи. Mцsяlmanlardan bиr чoxu шяhиd olmuшdu. Onlarыn mяzarlarы Dяrbяndиn шиmalыnda «Qubur-uш-Шцhяda» («шяhиdlяrиn qяbиrlяrи») adlanan yerdяdиr194. Xяzяrиlяr яrяblяrdяn daha чox иtkи vermишdиlяr. Dюyцшцn altыncы gцnцнdя Salman иbn Rяbия юz яsэяrlяrиnя mцracияt edяrяk 40 nяfяr kюnцllц иstяmишdи. Bu 40 nяfяr sцvarи иlя xяzяrиlяrиn dюyцш sыralarыnы yarыb keчяn Salman иbn Rяbия xaqanыn чadыrыna basqыn edяrяk чadыrыn иplяrиnи kяsmишdи. Fяqяt daьыdыlmыш чadыrda xaqanы яlя keчиrя bиlmяmишdиlяr, чцnkи o чadыrda yox иdи. Bu qыrx иgиd mцcahиd, komandиrlяrи Salman иbn Rяbия иlя

194 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 10-11.

Page 105: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

105

bиrlиkdя, mцhasиrяyя dцшяrяk son nяfяslяrиnя qяdяr vuruшmuш vя шяhиd olmuшdular195. Bu qыrx шяhиdиn mяzarы Dяrbяnd qalasыnыn шиmal dиvarыnыn yaxыnlыьыnda bu gцn dя mюvcuddur vя «Qыrxlar qяbиrstanlыьы» adы иlя tanыnыr.

195 Bakыxanov, hяmиn яsяr, s. 52-53. Mяnbяlяrиn hяm hadиsяlяrиn cяrяyan etdиyи tarиx haqqыnda, hяm dя шяxslяr haqqыnda verdиklяrи mяlumatlar qarышыq vя zиddиyyяtlиdиr. Иslamи mяnbяlяrdяn Tяbяrи vя Иbn-ul-Яsиrиn bu hadиsяnиn h.32/м.652-653-cц иldя baш verdиyиnи, bu dюyцшdя Яbdurrяhman иbn Rяbияnиn шяhиd olduьunu qeyd etmяsиnя rяьmяn, Belazurи vя Иbn-ul-Яsяm Salman иbn Rяbияnиn bu dюyцшdя xяzяrиlяrlя vuruшduьunu vя шяhиd olduьunu yazыrlar. Иbn-ul-Яsяmиn Kиtab-ul-Fцtuh яsяrиnи tяrcцmя etmиш mяrhum akademиk Z. Bцnyadov aчыqlamalar bюlmясинdя bu hadиsяnиn h.25/m.646-cы иldя gerчяklяшdиyиnи qeyd edиr. Bяlazurи dя Salman иbn Rяbияnиn bu mяmlяkяtиn fяthи цчцn h.25/m.646-cы иldя gюndяrиldиyиnи nяql edиr (bax: Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 320). Иbn Kяsиr иsя Яbdurrяhman иbn Rяbияnиn h.32/m.652-653-cц иldя Bяlяncяr qalasы yaxыnlыьыnda xяzяrиlяrя qarшы gиrишdиyи dюyцшdя шяhиd olduьunu yazыr. O, Salman иbn Rяbия haqqыnda иsя belя yazыr: «Salman иbn Rяbия яl-Bahиlиnиn Rяsulullahыn (s.а.v) яshabыndan olduьunu deyиrlяr. Salman иbn Rяbия adlы-sanlы иgиd vя mяшhur qяhrяman иdи. Xяlиfя Юmяr onu Kufя qazиlиyиnя (hakиmlиyиnя) tяyиn etmишdи. Xяlиfя Osmanыn dюvrцndя o, tцrklяrlя (xяzяrиlяrlя) vuruшmaq цчцn gюndяrиlяn orduya komandan tяyиn olunmuшdu. O, Bяlяncяr yaxыnlыьыnda шяhиd olmuшdur vя mяzarы da oradadыr» (bax: яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 353-354). Иbn Kяsиr onun vяfat tarиxиnиn bиlиnmяdиyиnи yazыr. Mцasиr tяdqиqatчыlardan И. Kafesoьlu (hяmиn яsяr, s. 159) vя M. Artamonov (hяmиn яsяr, s. 177) da Salman иbn Rяbияnиn 652-653-cц иllяrdя vяfat etdиyи qяnaяtиndяdиrlяr. Daha яvvяl, Salman vя Hяbиbиn Dяbиl vя Naxчыvanы fяth etdиklяrи vaxt ящд шяrtlяrиndяn narazы olan яhalиnиn bиr hиssяsиnи Araz чayыnыn cяnubuna kючцrdцklяrиnи qeyd etmишdиk. Moиsey Kalankaytuklu Bиzans иmperatoru ЫЫ Konstansыn (641-668) hakиmиyyяtиnиn 6-cы иlиndя яrяblяrиn Dяbиlи яlя keчиrяrяk 35 mиn иnsanы яsиr aldыqlarыnы qeyd edиr (bax: Albanиya тarиxи, s. 127). Bяlazurи, Hяbиb иbn Mяslяmяnиn Яrmяnиyyяnи fяth etmяsи haqqыndakы mяktubu иlя, Salman иbn Rяbияnиn шяhadяt xяbяrиnиn eynи vaxtda, onunla bиrlиkdя dюyцшlяrdя ишtиrak etmиш Qяrza иbn Kяb яl-Яnsarи adlы шяxs tяrяfиndяn xяlиfяyя чatdыrыldыьыnы yazыr. ЫЫ Konstansыn hakиmиyyяtиnиn 6-cы иlи (641+6=) 647-cи иlя tяsadцf edиr. Gюrцнdцyц kиmи, bu hadиsяnиn 652-653-cц иldя baш vermяsи mцmkцn deyиldиr. Bu hadиsя 646 vя ya 647-cи иldя olmuшdur.

Page 106: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

106

Xяzяrиlяr Salmanыn vя qыrx mцcahиdяn шяhиd olduьu yerdяn o gecя gюyя nur sцtununun yцksяldиyиnи gюrmцшdцlяr. Sяhяr aчыldыьы vaxt onlar Salmanыn cяnazяsиnи bиr tabuta qoyub юz mяbяdlяrиnя aparmышdыlar196. Bцtpяrяst-mцшrиk xяzяrиlяr qыtlыьa vя quraqlыьa dцчар оldуqlarы vaxt Salmanыn cяnazяsиnи vasиtячи qыlaraq dua edиrdиlяr197.

Mяшhur яrяb шaиrи Иbn Cцmanя яl-Bahиlи, Salman иbn Rяbия яl-Bahиlи vя Orta Asиyada, Tцrkцstanda шяhиd olan mцsяlman sяrkяrdя Quteybя иbn Mцslиm яl-Bahиlи haqqыnda qяsиdя yazmышdы198.

Xяlиfя Osman иbn Яffan mцcahиdlяrиn vя Salman иbn Rяbияnиn шяhadяt xяbяrиnи eшиtdиyи vaxt чox hцzцnlяnmишdи. Hяtta xяlиfя hяyяcan vя kяdяrиndяn юtrц yuxusuzluьa dцчar olmuшdu199. Daha sonra o, Huzeyfя иbn-ul-Yяman яl-Яbsиyя mяktub yazaraq onu шяhиd olmuш Salman иbn Rяbияnиn yerиnя Albanиya valиlиyиnя tяyиn etmишdи200.

196 Yагут яl-Hямяви, Mucяm-ul-Bцldan, c. Ы, s. 361. 197 Иbn Kяsиr, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 354; Yaqut яl-Hяmяvи, Mucяm-ul-Bцldan, c. Ы, s. 361. 198 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 329. 199 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 11. 200 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 329-330.

Page 107: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

107

5. ЫV XЯLИFЯ ЯLИ ИBN ЯBU TALИB DЮVRЦ (656-661)

5.1. Хилафят дахилиндя хяйанят вя зоракылыгларын башланмасы

Яvvяlkи bюlцmlяrdя qeyd edиldиyи kиmи xяlиfя Osman иbn Яffanыn hakиmиyyяtиnиn иkиncи dюvrцndя, yяnи 650-656-cы иllяrdя xиlafяtdя hakиmиyyяt daxиlи zиddиyyяtlяr baш vermишdи. Kufя, Bяsrя, Mиsиr яhalиsи tez-tez юz valиlяrиndяn xяlиfяyя шиkayяt edиr, narazыlыqlarыnы bиldиrиrdиlяr. 656-cы иldя bиr qrup mиsиrlи Mяdиnяyя gяlяrяk valиdяn narazы olduqlarыnы vя bunun gцnahыnыn da xяlиfяdя olduьunu bиldиrяrяk Osman иbn Яffandan xяlиfяlиk mяqamыndan яl чяkmяsиnи tяlяb etmишdиlяr. Bu tяlяblяr rяdd eдиlяndяn sonra onlar xяyanяt vя zorakыlыьa яl ataraq xяlиfяnиn evиnи mцhasиrяyя almышdыlar. Цsyanчыlar xяlиfяyя яrzaq vя su verиlmяsиnиn qarшыsыnы almышdыlar. Nяhayяt иnsanlarыn яksяrиyyяtиnиn hяcc zиyarяtи цчцn Mяkkяyя getmяsиndяn иstиfadя edиn цsyanчыlar xяlиfяnиn evиnя hцcum etmишdиlяr. Яbu Hуrеyrя, Hяsяn иbn Яlи иbn Яbu Talиb, Abdullah иbn Zubeyr иbn Яvvam vя.s шяxslяr яldя qыlыnc xяlиfяnи mцdafия etmишdиlяr. Buna baxmayaraq цsyanчыlar xяlиfяnиn evиnя soxularaq h.35-cи иlиn зиlhиccя ayыnda (may 656) 82 yaшыnda olan xяlиfя Osman иbn Яffanы (р.а.) qяtlя yetиrmишdиlяr. Onlar xяlиfяnиn evиnи talan edяrяk

Page 108: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

108

xяzиnяyя mяxsus 3.500.000 dиrhяm vя 100.000 dиnarы da aparmышdыlar. Osman иbn Яffan шяhиd edиlяrkяn Quran-и Kяrиm oxuyurdu. Baшыndan aldыьы qыlынc yarasыndan axan qanыn bиr neчя damcыsы Quran-и Kяrиmиn «Onlara qarшы Allah sяnя yetяcяkdиr. O, sяmиdиr (eшиdяn) vя alиmdиr (bиlяn)» (ял-Bяqяrя surяsи-137) ayяsиnиn цzяrиnя dцшmцшdц201. Hяmиn о Quran bu gцn dя mюvcuddur.

5.2. Daxиldяkи гarышыqlыqlarыn фцtuhata тяsиrи

Osman иbn Яffanыn шяhиd edиlmяsиndяn sonra Rяsulullahыn (с.а.в.) яshabыnыn yekdиl qяrar vя xalqыn яksяrиyyяtиnиn bейяtи иlя Яlи иbn Яbu Talиb (р.а.) xяlиfя seчиldи. Qяhrяman, zяkалы, uzaqgюrяn, hиkmяt sahиbи bиr шяxs olan Яlи иbn Яbu Talиb Rяsulullahыn (с.а.в.) evиndя бюйцмцш, ondan tяrbиyя almышdы. O, Quran-и Kяrиmи яn yaxшы bиlяn sяhabяlяrdяn bиrи иdи. Яlи иbn Яbu Talиb юzц bu haqda belя demишdиr: «Vallahи, Allahыn Kиtabыnda elя bиr ayя yoxdur kи, mяn onun gecяmи, gцndцzmц, dцzяnlиkdяmи, daьdamы endиrиlmиш olduьunu bиlmяyиm»202. O, юz vяzиfяsиnиn иcrasыna Юmяr иbn Xяttabыn цsulи иdarяsиnиn tяtbиqи иlя baшlamышdы. Яlи иbn Яbu Talиb dя Юmяr иbn Xяttab kиmи zahиdanя hяyat tяrzи yaшayыrdы. O, bяzи valиlяrи vяzиfяlяrиndяn azad etdи. Maaш vя яtиyyяlяrиn mиqdarыnы Юmяr иbn Xяttabыn 201 Ибн Кясир, яl-Bиdayя, c. VЫЫ, s. 278. 202 Hяsяn Иbrahиm, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 349.

Page 109: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

109

dюvrцndя olduьu kиmи mцяyyяnlяшdиrdи. Bu иsя bяzи dюvlяt mяmurlarыnыn, xцsusяn dя Bяnи Umяyyя aиlяsиndяn olanlarыn cиddи narazыlыьыna sяbяb olmuшdu203.

Bu hadиsяlяr mяnfи cяhяtdян иnkишaf edяrяk, belя demяk mцmkцndцrsя, vяtяndaш mцharиbяsиnя sяbяb olmuшdu. Cяmяl (cяmaдиyяl-яvvяl h.36/oktyabr 656) vя Sыffeyn (sяfяr h.37/иyul 657) dюyцшlяrиndя ишtиrak edяn яsэяrlяrиn sayыnы nяzяr alsaq, Bиzans vя Xяzяr cяbhяlяrиndяkи vяzиyyяtи tяsяvvцr etmяk чяtиn olmaz. Bundаn bашqа, оrdu аrаsыndа хяvаrиc tяmаyцllц иnsаnlаrыn чохаlmаsы dа яsэяrlяrиn dюyцш qаbиlиyyяtиnя mяnfи tяsиr gюstяrиrdи. Хяvаrиc mяшru (qаnunи) hаkиmиyyяtи sиlаh gцcц иlя dяyишdиrmяyя tяrяfdаr иdи. Оnlаr bязи mяsяlяляrdя хяlиfяyя qаrшы чыхаrаq цsyаn еtmишdиlяr vя vяzиyyяtdяn yеgаnя чыхыш yоlunu Яlи иbn Яbu Talиbи hаkиmиyyяtdяn uzаqlашdыrmаqdа gюrцrdцlяr. Fяqяt Яlи иbn Яbu Talиb оnlаr hцcum еtmяdиkcя оnlаrа qаrшы gцc tяtbиq еtmяmиш vя оnlаrы yоlа gяtиrmяyя чаlышmышdы. Bu mяqsяdlя яvvяl Qеys иbn Сяdи, sоnrа Яbu Яyyub яl-Яnsаrиnи, sоnrа dа Аbdullаh иbn Аbbаsы оnlаrlа dаnышыьа gюndяrmишdи. Аbdullаh иbn Аbbаsыn хяvаrиclя аpаrdыьы dаnышыьы mяnbяlяr nяql еdиrlяr. Abdullah иbn Abbas юzц bu hadиsяnи belя tяsvиr etmишdи: «Mяn onlarыn yanыna gцnorta vaxtы getmишdиm. Яynиmdя yяmяn parчasыndan tиkиlmиш gюzяl bиr paltar

203 Яbu Hяnиfяt Яhmяd иbn Davud яd-Dиnяvяrи, Kиtab-ul-Яxbar-ut-Tиval, Baьdad (tarиxsиz), s. 140; Hяsяn Иbrahиm, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 343; Kazыcы, hяmиn яsяr, s. 37.

Page 110: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

110

vardы. Onlar gцnortanыn иstиsиndя иstиrahяt edиrdиlяr. Чox иbadяt edиr, namaz qыlыrdыlar. Цzlяrиndя yuxusuzluq яlamяtи gюrцnцrdц. Яllяrи иbadяt etmяkdяn dяvяnиn dиzи kиmи qabar atmышdы. Mяnи gюrяn kиmи onlardan bиrи: «Bu яynиndяkи paltar nяdиr belя?» dedи. Mяn ona: «Yoxsa bununla mяnя иrad tutursunuz? Mяn Allah Rяsulunun (s.а.v) яynиndя bundan daha gюzяlиnи gюrmцшяm vя bu ayя nazиl olmuшdu: «Allahыn юz qullarы цчцn yaratdыьы zиnяt vя tяmиz ruzиlяrи haram qыlan kиmdиr?» (Яraf surяsи, 32). Sonra иsя onlarыn arasыnda aшaьыdakы mцkalиmя olmuшdur.

- Xяvarиc: Buraya nиyя gяlmиsяn?

- Иbn Abbas: Buraya sиzя Allah Rяsulunun (s.а.v) яshabы haqqыnda danышmaьa gяlmишяm. O иnsanlar haqqыnda kи, vяhy nazиl olarkяn onlarыn цzяrиnя nazиl olurdu. Halbukи mяn onlardan heч bиrиnи sиzиn aranыzda gюrmцrяm. Mяnя deyиn gюrцm, Allah Rяsulunun (s.а.v) яmиsи oьlu vя kцrяkяnи olan, оna иlk иman edяnlяrdяn bиrи olan vя sяhabяnиn tяrяfиnи tutduьu adama sиz nя vermиsиz ala bиlmиrsиz?

- Xяvarиc: Bиz ona цч mяsяlяdя mцxalиfиk.

- Иbn Abbas: Nя mяsяlяdиr onlar?

- Xяvarиc: Яvvяla, Allahыn dиnиndя иnsanlarы hakиm qыldы. Halbukи Allah buyurur: «Hюkm ancaq Allahыndыr» (Yusиf surяsи, 40). Allahыn bu kяlamыndan sonra иnsanlarыn hюkmdя nя иши ola bиlяr?

Page 111: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

111

- Иbn Abbas: Sonra?

- Xяvarиc: Яlи иnsanlarla vuruшdu. Amma nя яsиr aldы, nя dя qяnиmяt. Яgяr vuruшduqlarы kafиr иdиlяrsя, mallarы Яlи цчцn halal olmalыydы. Yox яgяr mюmиn иdиlяrsя, mюmиnиn qanыnы tюkmяk haramdыr.

- Иbn Abbas: Sonra?

- Xяvarиc: Яmиrяlmюmиnиn tиtulundan яl чяkdи. Яgяr mюmиnlяrиn яmиrи deyиlsя, demяlи kafиrlяrиn яmиrиdиr.

- Иbn Abbas: Ona baшqa bиr mюvzuda etиrazыnыz var?

- Xяvarиc: Bunlar bиzиm цчцn kиfayяt edиr.

- Иbn Abbas: Яgяr sиzя Allahыn kиtabыndan vя Rяsulunun sцnnяsиndяn dяlиllяr gяtиrsяm, bu tutduьunuz yoldan яl чяkяrsиz?

- Xяvarиc: Bяlи.

- Иbn Abbas: Allahыn dиnиndя иnsanlarыn hюkm verя bиlиb-bиlmяmяsиnя gяldиkdя, Quranыn «Ey иnsanlar ehramlы иkяn ov юldцrmяyиn» deyя baшlayыb «aranыzdan яdalяtlи olan иkи nяfяr hюkm versиn» deyя bиtяn ayяsиnи (Maиdя, 95) vя «Яgяr яr иlя arvadыn arasыnыn dяymяsиndяn ehtиyat edиrsяnиz kишиnиn aиlяsиndяn bиr, qadыnыn aиlяsиndяn dя bиr hakиm gюndяrиn» (Nиsa, 35) ayяlяrиnи oxuyun. Иndи mяn sиzdяn, Allaha and verяrяk, soruшuram deyиn,

Page 112: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

112

иnsanlarыn bиr-bиrиnиn qanыnы tюkmяsиnиn204 qabaьыnы almaq daha яfzяldиr, yoxsa qиymяtи dиrhяmиn dюrddя bиrи qяdяr olan dovшanы юldцrmяyиn vя hansыsa qadыnыn boшanmasыnыn qarшыsыnы almaqmы daha xeyиrlиdиr? Цstяlиk Allah иstяsяydи юzц hюkm verяrdи bu haqda, иnsanlarыn юhdяsиnя qoymazdы.

- Xяvarиc: Vallahи qan tюkцlmяsиnиn qarшыsыnы almaq daha fяzиlяtlиdиr.

- Иbn Abbas: Sonra, deyиrsиnиz kи, Яlи vuruшdu, amma nя qяnиmяt aldы, nя dя яsиr gюtцrdц205. Deyиn, sиz dя mюmиnlяrиn anasы Aишяyя sюyцrsцnцz? Ya da baшqa qadыnlarda halal bиldиyиnиzи onda da halal bиlиrsиnиz? Яgяr belя fиkиrlяшиrsиnиzsя, demяlи kafиr olmusunuz. Yox яgяr onun mюmиnlяrиn anasы olmadыьыnы иddиa edиrsинизся, yenя kafиr olmusunuz demяk. Чцnkи Allah buyurur: «Peyьяmbяr mюmиnlяrя юz nяfslяrиndяn daha яvladыr, zюvcяlяrи dя onlarыn analarыdыr» (Яhzab, 6). Gюrцrsцnцzmц, sиz иkи zяlalяt arasыnda чaшыb qalmыsыnыz. Иndи hansыnы seчиrsиnиz seчиn. Artыq bu fиkrиnиzdяn dя яl чяkdиnиz deyиlmи?

- Xяvarиc: Vallahи bяlи.

204 Sыffeyn mцharиbяsиndя Яlи иbn Яbu Talиb vя Muavиyяnиn яsэяrlяrи vuruшarkяn, dюyцшц dayandыrыb hяr иkи tяrяfdяn tam sяlahиyyяtlи иkи hakиm (vяkиl) gюndяrиlmяsи tяklиf olunmuшdu. Bu hakиmlяrиn qяrarы иlя dя problem hяll olunacaq vя hamы bu qяrarla razыlaшacaqdы. 205 Cяmяl dюyцшцndя Яlи иbn Яbu Talиbиn яsэяrlяrи иlя вурушан orduda Aишя (r.a.) dя var иdи.

Page 113: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

113

- Иbn Abbas: Цчцncц mяsяlяyя gяldиkdя, Hudeybиyyя gцnцnц xatыrlayыn. Suheyl иbn Яmr vя Яbu Sufyan Rяsulullahla (s.а.v) mцqavиlя baьlamaьa gяlmишdиlяr. Mцqavиlяnиn mяtnиnи Яlи yazыrdы. Onlar mцqavиlяdя Peyьяmbяrиn юz adыnы «Allah Rяsulu Muhяmmяd» olaraq yazыlmasыna etиraz etdиlяr vя dedиlяr kи, яgяr bиz sяnиn Allahыn Rяsulu olduьuna иnansaydыq sяnиnlя vuruшmazdыq, иndи dя mцqavиlя baьlamaьa ehtиyac qalmazdы. Bundan sonra Peyьяmbяr dedи kи, вallahи sиz иnansanыz da иnanmasanыz da hяqиqяt budur kи, mяn doьrуdan da Allahыn Rяsuluyam. Sonra da Яlиyя яmr etdи kи, mцqavиlяdя юz adыnы Muhяmmяd иbn Abdullah kиmи qeyd etsиn. Peyьяmbяrиn mцшrиklяrиn bu tяlяbи иlя razыlaшmasы onu Allahыn Rяsulu olmaqdan чыxarmadы. Bu fиkrиnиzdяn dя яl чяkdиnиzmи?

- Xяvarиc: Vallahи bяlи.

Bu danышыqlardan sonra xяvarиcdяn 2000 mиn nяfяr qayыdыb Иslam ordusuna qoшuldu. 4000 nяfяr иsя zяlalяt yolunda qaldыlar vя xяlиfя иlя vuruшmaq qяrarыna gяldиlяr. Bu mцkalиmя xяvarиcляриn яslиndя nя qяdяr cahиl olduqlarыnы vя mяsяlяlяrя nя qяdяr sяthи yanaшdыqlarыnы gюstяrиr. Nяhrиvan mцharиbяsиndя bu 4000 nяfяr demяk olar kи, tamamяn Иslam ordusu tяrяfиndяn mяhv edиldи. Bu dюyцшdя xяlиfяnиn ordusundan cяmи 8 nяfяr шяhиd olmuшdu206.

206 Яbdulqadиr яl-Mцhacиr, Иbn Abbasыn Xяvarиclя Mцnaqишяsи, s. 2-3. (Bu яsяr www. иslaщ. de, web цnvanыnda nяшr olunur)

Page 114: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

114

Bиzans cяbhяsиndя dюyцшlяr tamamяn dayandыrыlmышdы. Xяlиfя Яlи (r.ə) ilə aralarındakı ziddiyətlər meydana çıxmış Surиya valиsи Muavиyя иbn Яbu Sufyan иkи cяbhяdя dюyцшmяmяk vя qцvvяlяrиnи cяmlяшdиrя bиlmяk цчцn биzanslыlarla sцlh mцqavиlяsи baьlamышdы207. Иslam ordularыnыn яzиcи zяrbяlяrиndяn mцvяqqяtи dя olsa, xиlas olan Bиzans шяrqя yюnяlmиш vя kюhnя mцttяfиqlяrи olan Qafqaz xrиstиanlarы vя xяzяrиlяrlя яlaqяlяrиnи canlandыrmaьa baшlamышdы. Qafqazыn xrиstиan xalqlarы xяzяrиlяrиn talanчы hцcumlarыndan qorunmaq цчцn Bиzansa yaxыnlыq gюstяrmяyя mяcbur olmuшdular. Bиzans иmperatoru яrяblяr tяrяfиndяn Яrmяnиyyя, Albanиya, Sиsyan vя Qafqaz daьlarыndan Dяrbяndя qяdяr olan яrazиlяrиn mяlиkи tяyиn olunan ermяnи Teodor Rшtunиnи qovub, onun yerиnя bu vяzиfяyя Alban knyazы Cavanшиrи tяyиn etmишdи208.

207 Uчар, hяmиn яsяr, s. 76. 208 Mоисей, hяmиn яsяr, s. 128.

Page 115: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

115

5.3. Bиzans иmperatoru ЫЫ Konstansыn Qafqaza йцrцшц

ЫЫ Konstansыn hakиmиyyяtя gяlmяsи иlя Bиzans paytaxtыnda taxt-tac uьrunda mцbarиzяyя son qoyulmuш vя юlkя sиyasи иstиqrara qovuшmuшdu. Bu sиyasи sabиtlиk nяtиcяsиndя Bиzansыn xarиcи sиyasяtиndя canlanma mцшahиdя edиlmишdи. Bu canlanma Zaqafqazиyada da юzцnц barиz шяkиldя gюstяrиrdи. Bиzans иmperatoru kюhnя mцttяfиqи Xяzяr xaqanы иlя яlaqяlяrи yenиdяn qurmuш vя gцclяndиrmишdи. Иmperator иrи xrиstиan feodallar arasыndakы sиyasи чяkишmяlяrdяn vя kиlsяlяr arasыndakы mяzhяb-etиqad иxtиlaflarыndan mяharяtlя иstиfadя edяrяk qыsa mцddяtdя Zaqafqazиyada sиyasи tяшяbbцsц яlя ala bиlmишdи. ЫЫ Konstansыn fяallaшmasы, яrяblяrdяn ard-arda aldыьы aьыr zяrbяrdяn hяlя dя юzцnя gяlя bиlmяyяn, Xяzяr xaqanы цчцn яlя dцшmяyяn fцrsяtя чevrиlmишdи. Bиzansыn tяшvиq vя tяhrиkи иlя Ukrayna vя Ъяnubи Rusиya dцzяnlиklяrиndя yaшayan tцrk qяbиlяlяrи иlя hяrbи иttиfaq quran xaqan bunun sayяsиndя ordusunun sayыnы xeylи artыrmышdы. Иbn-ul-Яsяm, hяr nя qяdяr иfrata varsa da, bu mцttяfиq tцrk ordusunun sayыnыn 300 mиnи keчdиyиnи qeyd edиr209.

Mцsяlmanlarыn Albanиyanы fяthи иlя sabиtlиyя vя rиfaha qovuшaraq, xяzяrиlяrиn daьыdыcы hцcumlarыndan qыsa mцddяt цчцn dя olsa, qurtulmuш olan xalq яrяblяrиn

209 Ибн-ul-Ясям, Kиtab-ul-Fцtuh, s. 10.

Page 116: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

116

Araz чayыnыn cяnubuna чяkиlmяsиndяn narahatlыq duйurdular. Иrи feodallarыn hakиmиyyяt uьrunda mцbarиzяyя gиrишmяsиnиn qarшыsыnы almaьa vя юlkяsиnи parчalanmaqdan xиlas etmяyя чalышan Alban knyаzы Cavanшиr Bиzans иmperatoruna юz sяdaqяtиnи vя baьlыlыьыnы bиldиrяn bиr mяktub gюndяrmишdи. ЫЫ Konstans onun bu иtaяtkar mяktubunu mяmnunиyyяtlя qarшыlamыш, ona cavab mяktubu vя hяdиyyяlяr gюndяrmишdи210.

Bиr mцddяt sonra ЫЫ Konstansыn юzц dя Zaqafqazиyaya gяlmишdи. 660-cы211 иldя Яrmяnиyyяyя gяlяn иmperator hяmиn иlиn qышыnы Dяbиl шяhяrиndя keчиrmишdи212. Alban knyazы Cavanшиr Mehranиnи yanыna dяvяt edяn иmperator onunla bиr neчя dяfя gюrцшяndяn sonra mцqavиlя иmzalamышdы. Bu mцqavиlяyя gюrя knyaz Cavanшиr (637-681) иmperator tяrяfиndяn Иberиya (Gцrcцstan) sяrhяdlяrиndяn Dяrbяndя vя Araz чayыna qяdяr olan torpaqlarыn hюkmdarы kиmи tanыnыrdы213.

Buna baxmayaraq, Bиzans Zaqafqazиyada юz mюvqeyиnи mюhkяmlяdя bиlmяmишdи. ЫЫ Konstans Konstantиnapola qayыdan kиmи ermяnи mяlиkи Teodor Rшtunи яrяblяrи юz юlkяsиnя чaьыraraq Яrmяnиyyяnи 210 Mоисей, hяmиn яsяr, s. 226. 211 Bu sяfяrиn tarиxи haqqыnda mцxtяlиf fиkиrlяr mюvcuddur. Prof. Шahиn Uчar яsяrиnиn 72-cи sяhиfяsиndя bu sяfяrиn 652-cи иldя edиldиyиnи yazыr. VЫЫ яsr alban salnamячиsи Moиsey Kalankaytuklu иsя юz salnamяsиndя (s. 128) ЫЫ Konstansыn (641-668) hakиmиyyяtиnиn 19-cu иlиndя Qafqaza yцrцш etdиyиnи qeyd edиr. 212 Uчар, hяmиn яsяr, s. 72. 213 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 128.

Page 117: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

117

onlara tяslиm etmишdи. Яrяblяrиn kюmяyи иlя иmperatorun яsэяrlяrиnи юz юlkяsиndяn qovan Teodor Яmяvи hюkmdarы Muavиyя иbn Яbu Sufyan tяrяfиndяn Gцrcцstan, Яrmяnиyyя vя Albanиyanыn mяlиkи tяyиn olunmuшdu214. Юz hakиmиyyяtиnи mюhkяmlяdяndяn sonra Muavиyя иbn Яbu Sufyan Alban knyazы Cavanшиrlя bиr neчя dиplomatиk gюrцш кечиrяrяk onu юz tяrяfиnя чяkя bиlmишdи215.

Bиzansыn Zaqafqazиyada sиyasи mюvqeyиnи mюhkяmlяdя bиlmяmяsи, hеgemonиyasыnыn mцvяqqяtи vя bяsиt sяbяblяrя яsaslanmasыna эюrя иdи. Uzun иllяr boyu davam edяn mцharиbяlяr vaxtы Zaqafqazиya mиllяtlяrи hяm Bиzans, hяm dя Sasanиlяr tяrяfиndяn tяtbиq edиlяn sиyasи tяzyиqlяrиn aьыr nяtиcяlяrиnя mяruz qalmышdыlar. Zaqafqazиya mиllяtlяrиnиn xrиstиan olmalarы Иran шahlarыnыn onlara etиbar etmяmяsи цчцn mцhцm sяbяb иdи. Buna gюrя dя onlar mяcusи dиn adamlarыnыn vя Sasanи mяmurlarыnыn tяzyиqlяrиnя mяruz qalыrdыlar. Bиzansыn Qafqaz sиyasяtи dя bundan fяrqlи deyиldи. Mяzhяb vя etиqad иxtиlafы Bиzans paytaxtы иlя яyalяtlяr arasыnda kиn vя nиfrяtиn artmasыna sяbяb olmuшdu216.

5.4. Arran knyazы Cavanшиr Mehranиnиn (637-680) сиyasи фяalиyyяtlяrи

214 Uчар, hяmиn яsяr, s. 73. 215 Mоисей, hяmиn яsяr, s. 135. 216 Uчar, hяmиn яsяr, s. 56.

Page 118: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

118

643-cц иldя Albanиya (Arran) torpaqlarыna gиrяn mцsяlmanlar Шиrvan mяmlяkяtиnи fяth etmишdиlяr. Cavanшиrиn atasы yaшlы Varaz Qrиqor яrяb komandиrlяrlя bиr neчя dяfя gюrцшяrяk onlarla ящд baьlamышdы217. Atasыndan fяrqlи olaraq Cavanшиr Bиzansla иttиfaqa tяrяfdar иdи. Ermяnи чarыnы da bu иttиfaqыn sяmяrяlиlиyиnя иnandыran Cavanшиr Konstantиnоpola elчи heyяtи gюndяrmишdи. O, Bиzans иmperatoruna yazdыьы mяktubda belя deyиrdи: «Bиzanslыlarыn mцzяffяr, яzяmяtlи vя mяrhяmяtlи иmperatoru, dяnиzlяrиn vя qurularыn Tanrы tяrяfиndяn tяyиn olunmuш hюkmdarы Konstans Avqust, sяnя Albanиyanыn knyazы Cavanшиr sяndяn asыlы olan юz шяrq юlkяsи иlя bиrlиkdя mцtиlиk salamlarыnы gюndяrиr. Sяndяn uzaq olan bu xalqы юz hиmayяnя almaq tяklиfиmиz qoy sяnиn kиmи Иsa sevиmlиsи hюkmdar цчцn xoш olsun kи, sяnиn яzяmяtlи шюhrяtиndяn vя bиzиm иtaяtкарлыьымыза gюrя sяnиn иlahи иltиfatыndan bиzя dя pay dцшsцn». ЫЫ Konstans bu tяklиfя mцsbяt yanaшmыш, ona cavab mяktubu иlя bиrlиkdя gцmцш taxt, qыzыl ишlяmяlи paltar vя qыnы mиrvarи иlя bяzяdиlmиш юz qыlыnclarыndan bиrиnи hяdиyyя gюndяrиmишdи218. Иmperator 660-cы иldя Zaqafqazиyaya yцrцш etdиyи vaxt Cavanшиrlя иkи dяfя, Яrmяnиyyяnиn Kиnkиvar vя Vaqarшapat шяhяrlяrиndя gюrцшmцш, onu

217 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 122. 218 Eynи яsяr, s. 126.

Page 119: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

119

Gцrcцstandan Dяrbяndя vя Araz чayыna qяdяr olan torpaqlarыn bюyцk knyazы tяyиn etmишdи219.

Bиzans иmperatorundan sonra Xяzяr xaqanы da Cavanшиrя bиr elчи heyяtи gюndяrmишdи vя seчmя atlar, kюlяlяr vя bиr чox qиymяtlи hяdиyyяlяr gюndяrmишdи. 662-cи иldя arvadыnыn юlцmцndяn sonra, Cavanшиr Xяzяр xaqanыnыn qыzы иlя evlяnmишdи. Bu onun цчцncц evlиlиyи иdи220. Sиyasи hadиsяlяrиn bu mяcrada иnkишafы nяtиcяsиndя Albanиya vя Zaqafqazиya, qыsa bиr mцddяt цчцn dя olsa, Иslam dюvlяtиnиn nяzarяtиndяn чыxmышdы. Bиzans vя хяzяrиlяr xиlafяt daxиlиndяkи иьtишaшlardan genиш surяtdя юz mяnfяяtlяrи иstиqamяtиndя faydalanmышdыlar. Bundan яn чox faydalanan иsя heч шцbhяsиz knyaz Cavanшиr olmuшdur. Xяzяr xaqanыnыn kцrяkяnи olduьu цчцn, o, regиondakы sиyasи mцvazиnяtиn mцhцm amиlиnя чevrиlmишdи. Bu qohumluq sayяsиndя o, юlkяsиnи xяzяrиlяrиn talanчы hцcumlarыndan qorumuш oldu. Bиzans иmperatoru ona mцttяfиq nяzяrи иlя baxыrdы. Bunun sayяsиndя dя Cavanшиr hakиmиyyяt uьrunda mцbarиzя aparan иrи feodallarыn юzbaшыnalыьыna son qoymuш vя юz hakиmиyyяtиnи zяmanяt altыna almышdы. Mюvqeyиnиn bu dяrяcяdя mюhkяmlяnmяsи Cavanшиrи яrяblяrиn nяzdиndя dя mцhцm sиyasи fиqura чevиrmишdи.

Hиcри 40-cы иlиn ramazan ayыnda (yanvar 661) Allah Rяsuluнун (с.а.в) ЫV xяlиfяsи Яbи иbn Яbu Talиb

219 Eynи яsяr, s. 127-128. 220 Eynи яsяr, s. 132.

Page 120: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

120

(р.а.) xяvarиc (xarиcиlяr) tяrяfиndяn tяшкил olunmuш suи-qяsd nяtиcясиndя шяhиd olmuшdu. Onun vяfatыndan sonra hakиmиyyяtи яlя alan Muavиyя иbn Яbu Sufyan xиlafяt daxиlиndя qиsmяn sabиtlиk yaratmaьa naиl olmuшdu. Bиzanslыlarыn Шяrqи Anadolu vя Zaqafqazиyadakы xиlafяt torpaqlarыnы zяbt etmяsи Muavиyяnиn hяftяsиnя 1000 dиnar юdяyяrяk satыn aldыьы sцlh mцqavиlяsиnиn hюkmцnц hцquqи olaraq гцввядян салмышды. Muavиyяnиn юz qцvvяlяrиnи bиr cяbhяdя cяmlяшdиrmяsи иlя Bиzans-Яrяb mцharиbяlяrи yenиdяn baшlamышdы. Bиzanslыlarыn cяbhяdя arxa-arxaya mяьlub olmasы иlя Konstantиnоpolda чaxnaшma baш vermишdи. Kиlsяnиn ишя qarышmasы иlя ЫЫ Konstanс tamamяn etиbarыnы иtиrmиш vя paytaxtы tяrk edяrяk юlkяnиn qяrbиnя qaчmaьa mяcbur olmuшdu221.

Hadиsяlяrиn bu mяcrada иnkишafы knyaz Cavanшиrи narahat edиrdи. Muavиyя ona gюrцшmяk цчцn Dяmяшqя dяvяt edяn mяktubu иlя bиrlиkdя bиr чox qиymяtlи hяdиyyяlяrlя elчи heyяtи gюndяrmишdи. Bununla Cavanшиr юz юlkяsиnи яrяblяrиn ehtиmal olunan hцcumundan qorumaq цчцn yaxшы fцrsяt яldя etmишdи. Knyaz Cavanшиr 667-cи иldя Dяmяшqя getdиyи vaxt Muavиyя onu mяrasиmlя qarшыlamышdы. O, Dяmяшqdя иkяn Bиzans sяfиrи dя Muavиyя иbn Яbu Sufyanla gюrцшmяk цчцn gяlmишdи. Bu dиplomatиk gюrцшmяlяrdя vasиtячи kиmи ишtиrak edяn Cavanшиr Muavиyяnиn tяqdиrиnи qazanmышdы. Qиymяtlи mцkafatlarla tяltиf edиlяn knyaz Cavanшиr Mehranи

221 Uчar, hяmиn яsяr, s. 77.

Page 121: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

121

Яmяvи hюkmdarы иlя mцqavиlя baьlayaraq юz юlkяsиnя qayыtmышdы. Юmrцnцn sonuna qяdяr bu mцqavиlяyя sadиq qalan Cavanшиr, 680-cи иldя 64 yaшыnda иkяn Bиzansla иttиfaqa tяrяfdar olan feodallarыn hazыrladыqlarы suи-qяsd nяtиcяsиndя юldцrцlmцшdц222. 705-cи иldя Albanиyа qяtи olaraq Иslam dюvlяtиnиn иdarяsиnя keчmиш vя Mehranи sцlalяsиnин hakиmиyyяtи sona чatmышdы.

222 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 145-146; Бцnyadov, hяmиn яsяr, s. 77-78.

Page 122: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

122

6. ИSLAM DИNИNИN AZЯRBAYCANDA ИNTИШARЫ

6.1. Ислам дининин йайылмасынын сябябляри

Fяth edиlmиш bиr чox юlkяlяrdя olduьu kиmи Azяrbaycanda da Иslam dиnи иnsanlar arasыnda бюйцк rяьbяtlя qarшыlanmыш vя sцrяtlя yayыlmышdы. Fяqяt bu mяrhяlя necя gerчяklяшmишdи? Vuruшaraq, qыlыnc gцcц иlя яlя keчиrиlmиш hяr yerdя yenи bиr dиnиn vя ya иdeologиyanыn qяbul edиlmяsиnиn sяbяbи, hяqиqяtяn, o yerиn hяrbи yolla яlя keчиrиlmяsи ola bиlяrmи? Bu qяtи olaraq yanlыш fиkиrdиr. Belя kи, mяdяnи, elmи, dиnи, иdeolojи vя цmumиyyяtlя, cяmиyyяtиn иctиmaи, иqtиsadи, sиyasи cяhяtlяrи иlя hяr hansы bиr tяbяddцlata mяruz qalmasыnы hяrbи-sиyasи sяbяblяrlя иzah etmяyя чalышmaq sяhvdиr. Bu sяhv fиkиrlяr bяzяn doьru olmayan araшdыrma vя tяdqиqatlarыn nяtиcяsиndя meydana чыxыr, bяzяn dя mяqsяdlи olaraq ortaya atыlыr. Bu Иslam dиnиnиn Azяrbaycanda yayыlmasы mяsяlяsиnя dя aиddиr. O dюvrцn sиyasи, иctиmaи vя иqtиsadи hadиsяlяrиnя, tяfяrrцatыna varmadan, bиr mяnalы шяkиldя yanaшыldыqda sяhv nяtиcяlяr чыxarmaq qaчыnыlmaz olar.

Azяrbaycan Иslam fцtuhatыndan яvvяl qarышыq vя rяngarяng dиnи, sиyasи, mяdяnи vя etnolojи tяшяkkцlя malиk иdи. Bu da tez-tez иctиmaи vя sиyasи zяmиndя cиddи

Page 123: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

123

zиddиyyяtlяrиn meydana чыxmasыna sяbяb olurdu223. Bu xцsusяn Azяrbaycanыn Araz чayыndan шиmaldakы hиssяsиndя, yяnи Albanиyada юzцnц barиz шяkиldя gюstяrиrdи. Xrиstиanlыq, Gцrcцstan vя Ermяnиstandan fяrqlи olaraq, Albanиyada dяrиn kюk sala bиlmяmишdи. Xrиstиan etиqadи formulu цzяrиndяkи иxtиlaf vя anlaшыlmazlыqlar яsrlяr boyu davam etmишdи. Mяzhяb иxtиlaflarыnыn baшlыca mюvzusunu «tяslиs» etиqadы tяшkиl edиrdи224. Monofиzиt, dиofиzиt, nяsturиlиk kиmи xrиstиan dиnи cяrяyanlarы, Sasanиlяrиn dюvlяt dиnи olan mяcusиlиyиn Albanиyada cиddи nцfuza malиk olmasы, nяhayяt, xalqыn bцtpяrяstlиyи tam olaraq tяrk etmяmяsи юlkя яhalиsи arasыndakы parчalanmanыn яsas sяbяblяrиndяn иdи225.

6.2. Alban киlsяsиnиn тяnяzzцlц

Аlбаниyаdа яn bюyцk torpaq sahиbи, иrи feodallardan sonra kиlsя иdи. Kиlsя vя monastыrlarыn яlиndя olan torpaqlar bюlцnmяz vя иrsяn кечяn mцlklяr иdи. Kиlsя torpaqlarы varlы knyaz vя kяndlиlяrиn hяdиyyяlяrи иlя getdиkcя bюyцyцrdц. Bu torpaqlarыn яsl sahиblяrи, yяnи onlarыn nemяtlяrиndяn faydalananlar иsя xrиstиan dиn xadиmlяrи иdи226. Bununla яlaqяdar аlban baш

223 Paшazadя, hяmиn яsяr, s. 42. 224 Uчar, hяmиn яsяr, s. 43. 225 Gюyцшov, hяmиn яsяr, s. 120-121; Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 90-91. «» 226 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 63.

Page 124: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

124

yepиskopu Sиmeon bиr neчя «qanun» dя tяrtиb etmишdи. Юzц dя keшиш olan salnamячи Moиsey bu haqda belя yazыr: «Иlahи qanunlara яsasяn xalqыn юz gцnahlarыndan xиlas olmaq namиnя Tanrы evиnя gяtиrdиyи malы yalnыz keшишlяr xяrclяyя bиlяrlяr. Hяr nя gяtиrиlsя, keшишlяrиndиr, чцnkи onlar gecя-gцndцz Tanrыya иbadяt edиb ondan яmиn-amanlыьы, yer цzцndя sцlhц, gцnahlarыn baьышlanmasыnы vя canlarыn, bяdяnlяrиn gцmrahlыьыnы иstяyиrlяr». Bunu яsaslandыrdыьы «иlahи qanun» иsя bu иdи: «Qoy layиq olmayan mяnиm sяcdяgahыm юnцndя durub gяtиrиlяn payы yemяyя cяsarяt etmяsиn» (Иncиl, Xцruc, XXЫX, 33; Яrqam, Ы, 52). Salnamячи Moиsey bunun xцsusяn «pиs hяrbчи atlыlara» qadaьan olduьunu yazыr. Daha sonra o, яlavя edиr «Qara camaatdan heч kяs nя kиlsя mяrasиmиnя, nя dиnи ayиnlяrя, nя dя kи keшишlяrиn olduьu yerя yaxыnlaшa bиlmяz»227. Gюrцнdцyц kиmи, юlkяnиn hяr tяrяfdяn mяruz qaldыьы hцcumlar vя mцharиbяlяr kиlsяnиn, belя demяk mцmkцndцrsя, heч vecиnя dя deyиldи. Bu mцharиbяlяrdя ишtиrak edяnlяrиn яksяrиyyяtиnи tяшkиl edяn zadяganlarla kиlsя arasыnda dяrиn uчуrumun yaranmasыna vя zadяganlarыn kиlsяyя etиmadыnыn иtmяsиnя sяbяb olmuшdu. Bundan daha pиsи иsя genиш torpaq яrazиlяrиnя sahиb olan kиlsяnиn kяndlиlяrи aьыr vergиlяrlя яzmяkdя, feodallarы чoxdan юtцb keчmяsи иdи. Kиlsяnиn belя иstиsmarчы mюvqeyи xalqыn kиlsяyя vя xrиstиan dиn xadиmlяrиnя etиbar vя иnamыnыn cиddи шяkиldя

227 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 183.

Page 125: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

125

azalmasыna sяbяb olmuшdу. Belяcя Alban kиlsяsи sиyasи, hяrbи vя иctиmaи dяstяkdяn юzц-юzцnц mяhrum etmишdи. Bu Azяrbaycanыn Иslamlaшmasы prossesиndя cиddи bиr amиldиr.

Bu mюvzuda ermяnиlяrиn gюstяrdиklяrи «xиdmяtdяn» dя sюhbяt aчmaq yerиnя dцшяrdи. Hяlя Иslamdan яvvяl baшlayan alban vя ermяnи kиlsяlяrи arasыndakы mцbarиzя яrяblяrиn Zaqafqazиyanы юz hakиmиyyяtlяrи altыna almalarыndan sonra da davam etmиш, hяtta шиddяtlяnmишdи. Monofиzиt olan ermяnи kиlsяsи dиofиzиt Bиzans kиlsяsиnя yaxыnlыq gюstяrяn albanlarы юz mиllи kиlsяlяrиndяn mяhrum edяrяk ermяnи yepиskopluьunun hegеmonиyasы altыna almaq иstяyиrdиlяr. «Albanиya тarиxи» adlы salnamяdяn 703-717-cи иllяrdя ermяnи kиlsяsиnя baшчыlыq etmиш yepиskop Иlyanыn, tиpиk bиr ermяnи kиmи hяrяkяt edяrяk, иkицzlцlцk kяlmяsиnиn ehtиva etdиyи mяnanы aшan keyfиyyяtdя yazыlmыш mяktubu иlя юz dиndaшlarыnы mцsяlman hюkmdara чuьulladыьыnы юyrяnиrиk. Юz etиqadыnda sяmиmи olmadыьы aчыq-aydыn anlaшыlan bu ermяnи yepиskop Яmяvи xяlиfяsиnя belя yazыrdы: «Dцnya fatehи, mюmиnlяrиn яmиrи, Tanrыnыn qulu Яbdul-Mяlиk иbn Mяrvana (685-705) ermяnи katolиkosu Иlyadan. Hakиmи-mцtlяq Tanrыnыn hюkmц иlя bиzиm юlkя иtaяtlя sиzиn hakиmиyyяtиnиzя tabedиr. Bиz vя аlbanlar vahиd (?) Иsa dиnиnя etиqad edиrиk. Bяrdяdя oturan иndиkи Albanиya katolиkosu Bиzans иmperatoru иlя sazишя gиrиb, юz

Page 126: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

126

иbadяtlяrиndя onun adыnы чяkиr vя юlkяnи mяcbur edиr kи, hamы dиnи etиqadda ona qoшulsun. Иndи qoy bu sиzя mяlum olsun vя bu mяsяlяnи dиqqяtdяn kяnar etmяyяsиnиz, чцnkи bu bяdяfkarlыqda onun bиr яyan qadыn hяmfикиrи dя vardыr. Bюyцk hюkmdar, sиz юz hюkmцnцzlя яmr един kи, onlar Tanrыya qarшы ишlяdиklяrи gцnahlarыna gюrя mцstяhяqq (layиq) olduqlarы cяzaya чatsыnlar»228. Яbdul-Mяlиkиn gюndяrdиyи bиr dяstя яsэяrlя Bяrdяyя gяlяn Иlya, alban yepиskopu Nersesи vя yanыndakы qadыnы mцhakиmя edяrkяn mцxtяlиf ишkяncяlяr vermишdи. Sonra onu vя qadыnы zяncиrlяdяrяk acыndan юlmяyя mяhkum etmиш, onun yazdыьы kиtablarыn иsя Tяrtяr чayыna atыlmasыnы яmr etmишdи229.

Ermяnиlяr tarиx boyu alban kиlsяsиnи mяhv edяrяk albanlarы ermяnи kиlsяsиnиn tяsиrиnя salmaq иstяmишdиlяr. Fяqяt nя mяcusи Sasanи шahlarы, nя mцsяlman яrяb, tцrk vя Azяrbaycan hюkmdarlarы albanlarыn bиr mиllяt kиmи yox olmasыna sяbяb ola bиlяcяk bu ишиn hяyata keчmяsиnя razы olmamышdыlar. Ermяnиlяr, bu arzularыna nяhayяt, xrиstиan ruslarыn яlи иlя чata bиlmишdиlяr. 1836-cы иldя Sankt-Peterburq mцqяddяs sиnodu (kиlsя qurultayы), ermяnи katolиkosunun xahишиnи nяzяrя alaraq alban kиlsяsиnи, bиr daha bяrpa edиlmяmяk qeydи иlя, lяьv etmишdи230. Ehtиmal kи, ermяnиlяr tяrяfиndяn юz dиnи etиqadlarыna gюrя sыxышdыrыlan vя tяqиb olunan albanlar 228 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 176. 229 Moиsey, hяmиn яsяr, s. 177. 230 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 91.

Page 127: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

127

arasыnda Иslam dиnиnя rяьbяt artыrdы vя bu onlarыn mцsяlmanlaшmasы prosesиndя mцhцm bиr amиl olmuшdu.

Page 128: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

128

6.3. Иslamи нюqteyи-nяzяrdяn зяrdцшtиlиk

Яvvяlkи bюlmяlяrdя zяrцшtиlиyиn Azяrbaycanla sыx яlaqяsи haqda yazmышdыq. Bunu hяr шeydяn яvvяl bu dиnиn banиsи olan Zяrdцшtцn Azяrbaycanlы olmasы иlя иzah etmяk mцmkцndцr. Barthold, Markvart, Bertels kиmи шярqшцnaslar Zяrdцшtцn Иranыn шяrqиndя doьulub yaшadыьыnы иddиa edиrlяrsя dя, Jakson, Meyye, Makovelskиy kиmи mцtяxяssиslяr onun яslяn Иranыn шиmalи-шяrqиndяn, yяnи Azяrbaycandan olduьu fиkrиnи иrяlи sцrmцшdцlяr231. Araz чayы kяnarыnda yerи bu gцn mяlum olmayan bиr шяhяrdя dцnyaya gяlяn232 bu шяxs Иran Яhяmяnи шahlarыndan Яrшam oьlu Gяшtasbыn hиmayяsиndя юz dиnиnи yaymышdыr. Gяшtasb, Sparam oьlu Zяrdцшtцn sюylяdиklяrиnиn юkцz dяrиlяrиnя yazыlmasыnы яmr etmиш vя 12 mиn юкцz dяrиsиnя yazыlmыш bиr kиtab meydana gяlmишdиr. Bu kиtab «Avesta» adlanmыш vя зяrdцшtиlиyиn dиnи kиtabы olmuшdur. Bцtцn bunlar m.я. 660-589-cu иllяrdя baш vermишdиr233. Dюvlяtиn rяsmи dиnи halыna gяlяn zяrdцшtиlиk qыsa mцddяtdя Иran, Azяrbaycan, Orta Asиya vя Шяrqи Anadoluda yayыlmышdыr. Mяbudun (Ahuramazd) odda tяcяllи etdиyиnи zяnn edяn zяrdцшtиlяr atяшgahlar, yяnи mяcusи mяbяdlяrи иnшa etmишdиlяr. Azяrbaycanыn cяnub-qяrbиndя yerlяшяn Шиz (Qanzaka) шяhяrи яn bюyцk atяшgahlara sahиb olmasы иlя mяшhur иdи vя zяrdцшtиlиyиn mяrkяsи

231 Fazиlи, hяmиn яsяr, s. 166. 232 Hиkmяt, hяmиn яsяr, s. 157. 233 Fazиlи, hяmиn яsяr, s. 164; Hиkmяt, hяmиn яsяr, s. 160.

Page 129: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

129

hesab olunurdu234. Bяlяmи яcяmlяrиn яn bюyцk atяшgahlarыnыn Azяrbaycanda olduьunu vя pяhlяvи dиlиndя oda «Azяr» deyиldиyиnи yazыr235. Иstяxrи, Mяsudи kиmи mцsяlman tarиxчи vя coьrafиyaшцnaslar Abшeron yarыmadasыndan yцksяlяn alovlarыn gecяlяrи 40 fяrsяx (35-45 km) uzaqdan gюrцndцyцnц yazыrlar236.

Bиz burada zяrdцшtиlиyиn etиqad яsaslarыndan, ayиnlяrиndяn sюz aчmayacaьыq. Mяsяlяnиn mюvzumuzla яlaqяlи cяhяtи Иslamыn zяrdцшtиlиyя olan mцnasиbяtиdиr. Quran-и Kяrиmиn sadяcя bиr yerиndя zяrdцшtиlиk, daha doьrusu mяcusиlяr haqqыnda danышыlыr: «Hяqиqяtяn, Allah иman edяnlяr (mюmиnlяr), yяhudиlяr, sabииlяr (gюy cиsmlяrиnя sиtayиш edяnlяr), xrиstиanlar, mяcusиlяr vя mцшrиklяr arasыnda qиyamяt gцnц hюkmцnц verяcяkdиr. Шцbhяsиz kи, Allah hяr шeyя qadиrdиr» (Hяcc, 17).

Иlk mцsяlmanlarыn zяrdцшtиlяrя hansы nюqteyи-nяzяrdяn yanaшdыqlarы mяsяlяsиnя gяldиkdя demяk olar kи, onlar mяcusиlяrи kиtab яhlи hesab edиrdиlяr. Иmam Malиk иbn Яnяsиn «Muvatta» adlы яsяrиndя belя bиr hяdиs qeyd olunur: «Cяfяr иbn Muhяmmяd иbn Яlи atasыndan nяql edиr: Юmяr иbn Xяttab sюzц mяcusиlяrdяn salaraq: «Onlar haqqыnda nя edяcяyиmи bиlmиrяm» dedи. Buna cavab olaraq Яbdur-Rяhman иbn Яvf dedи: «Mяn Rяsulullahыn (s.а.v) «Onlarla яhlи-kиtab kиmи rяftar edиn» dedиyиnи шяxsяn eшиtmишяm»237. 234 Fazиlи, hяmиn яsяr, s. 82. 235 Bяlяmи, Tarиx-и Qozиde-yи Bяlяmи, s. 110. 236 Иbrahиm иbn Muhяmmяd яl-Иstяxrи, Kиtab-ul-Mяsalиk-ul-Mяmalиk, Leиden 1927, s. 190; Яbul-Hяsяn Яlи иbn-ul-Hцseyn яl-Mяsudи, яt-Tяnbиh vяl-Ишraf, Beyrut 1981, s. 96-97. 237 Иmam Malиk, яl-Muvatta, Иstanbul 1994, c. ЫЫ, s. 68.

Page 130: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

130

Onu da qeyd etmяk lazыmdыr kи, иlk mцsяlman fatehlяr Azяrbaycan vя Иrandakы zяrdцшtиlяrdяn cиzyя almышdыlar. Bunu baьlanan ящд vя verиlяn яmannamяlяrdя dя gюrmяk mцmkцndцr. Mяlum olduьu kиmи cиzyя sadяcя kиtab яhlиndяn, yяnи xrиstиan vя yяhudиlяrdяn alыnan vergи nюvцdцr. Bu Quran-и Kяrиmиn Tюvbя surяsи 29-cu ayяsиnиn hюkmц иlя sabиtdиr. Иmam Malиkиn яsяrиndя иsя belя bиr hяdиs nяql olunur: «Иbn Шиhab dedи: Eшиtmишdиm kи, Rяsulullah (s.а.v) Bяhreyn mяcusиlяrиndяn cиzyя almышdыr. Юmяr иbn Xяttab Иran mяcusиlяrиndяn, Osman иbn Яffan da bяrbяrиlяrdяn cиzyя almышdыr»238.

Яrяblяr Azяrbaycana gяlишlяrиnиn иlk dюvrlяrиndяn etиbarяn burada Иslam dиnиnиn yayыlmasы цчцn sяy gюstяrmишdиlяr. Valиlяr яyalяtlяrя dюvlяt xяzиnяsиndяn maaш alan mцяllиmlяr tяyиn edиr, onlarыn mяskunlaшmasыnы tяmиn edиrdиlяr239. Mцsяlmanlar sahиb olduqlarы яdalяt, fяzиlяt vя comяrdlиk kиmи иnsanи keyfиyyяtlяrlя fяth olunmuш mяmlяkяtlяrdя yaшayan xalqыn rяьbяtиnи qazanыrdыlar240. Bu onlarыn vaxt keчdиkcя Иslam dиnиnя yaxыnlaшmalarы vя bu dиnи qяbul etmяlяrи цчцn яlverишlи шяraиt hazыrlayыrdы. Яrяblяr sadя vя asan olduьu qяdяr яzяmяtlи olan bиr dиn gяtиrmишdиlяr. Bu yenи dиn иnsanlarы, чox vaxt mцharиbя иlя nяtиcяlяnяn mяzhяb vя etиqad чяkишmяlяrиndяn, dиnи etиqadыna gюrя tяqиb olunmaqdan, aьыr vergиlяrdяn xиlas edиrdи. Bu

238 яl-Muvatta, c. ЫЫ, s. 68. 239 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 330-331. 240 Zeydan, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 98-100.

Page 131: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

131

sяbяbdяn dя onlar mцsяlmanlarы vя Иslamыn qayda- qanunlarыnы xиlaskar kиmи gюrцrdцlяr241.

Иslam dиnиnиn Azяrbaycanda rяьbяtlя qarшыlanmasыnыn bиr baшqa sяbяbи dя Иslamыn sяmavи dиnlяrя tolerant mцnasиbяt bяslяmяsи olmuшdur. Hяtta xrиstиan mяzhяblяrи belя bиr-bиrlяrиnя qarшы bu dяrяcяdя tolerantlы deyиllяr. Иslam dиnиnи яsиlzadяlяr, sяnяtkarlar vя tacиrlяr, yяnи шяhяr яhalиsи, daha tez mяnиmsяyиr vя qяbul edиrdиlяr242.

Иslam dиnиnиn Azяrbaycanda necя sцrяtlя qяbul edиlиb yayыldыьыnы klassиk mцsяlman tarиxчиlяrиn яsяrlяrиndяn юyrяnmяk mцmkцndцr. Яhmяd иbn Yяhya яl-Bяlazurи ЫV xялиfя Яlи иbn Яbu Talиbиn dюvrцndя иkиncи dяfя Azяrbaycan valиlиyиnя tяyиn edиlmиш Яшas иbn Qeys яl-Kиndиnиn bu юlkяyя gяldиyи vaxt яhalиnиn mцsяlman olduьunu, mяscиdlяrdя Quran oxunduьunu gюrdцyцnц yazыr243.

241 Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 88. 242 Hяsяn Иbrahиm, hяmиn яsяr, c. Ы, s. 287; Bцnyadov, hяmиn яsяr, s. 87-88. 243 Bяlazurи, Fцtuh-ul-Bцldan, c. Ы, s. 330-331.

Page 132: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

132

Иstиfadя edиlmиш яdяbиyyat

1. Artamonov M., Иstorиya Xazar, Lenиnqrad 1962.

2. Bakыxanov A. A., Gцlиstanи Иrяm, Bakы1951.

3. Bцnyadov Z., Azяrbaycan VЫЫ-ЫX Яrslяrdя, Bakы1989.

4. Bяlazurи Яhmяd иbn Yяhya, Fцtuh-ul-Bцldan, Иstanbul 1956.

5. Bяlяmи, Tarиx-и Qozиde-yи Bяlяmи, Mяшhяd 1373.

6. Dиnяvяrи Яbu Hяnиfяt Яhmяd иbn Davud; Kиtab-ul-Яxbar-ut-Tиval, Baьdad (tarиxsиz).

7. Esиn Emel, Иslamиyetten юncekи тцrk кцltцrц, Иstanbul 1978.

8. Фazиlи Abdullaщ, Atropatena e.я ЫV-e.s VЫЫ я, Bakы1992.

9. Gюyцшov Rяшиd, Azяrbaycan аrxeologиyasы, Bakы1986. 10. Haqqы Иsmayыl, Иlm-ul-Xиlaf, Иstanbul 1938.

11. Hиkmяt Яlи Яsьяr, Tarиx-и Яdyan, Tehran 1371.

12. Hиttи Phиlиp, Sиyasи vя мяdяnи Иslam тarиxи, (tяrc. S. Tuь), Иstanbul 1980.

13. Hяmиdullah Muhяmmяd, Vяsaиqus-Sиyasиyyя, Beyrut 1985.

14. Hяmиdullah Muhяmmяd, Иslam Peyьяmbяrи, Иstanbul 1993.

Page 133: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

133

15. Hяsяn Иbrahиm, Иslam тarиxи, Иstanbul 1987.

16. Kafesoьlu Иbrahиm, Tцrk миllи цltцrц, Иstanbul 1994.

17. Kalankaytuklu Moиsey, Albanиya тarиxи, (tяrc. Z. Bцnyadov), Bakы 1993.

18. Kazыcы Zиya, Иslam мцessиselerи тarиhи, Иstanbul 1991.

19. Kиtapчы Zekerиya, Yenи Иslam тarиhи vя тцrkler, Konya 1995.

20. Mцhacиr Яbdulqadиr, Иbn Abbasыn Xяvarиclя Mцnaqишяsи, www. иslah. de.

21. Mяmmяdova Fяrиdя, Polиtичeskaya иstorиya и иstorичeskaya эeoqrafиya кavkazskoy аlbanии, Bakы1986.

22. Mяsudи Яbul-Hяsяn Яlи иbn-ul-Hцseyn, яt-Tяnbиh vяl-Ишraf, Beyrut 1981.

23. Mяшkur Cavad, Nяzяr-e bя Tarиx-и Azяrbaycan, Tehran 1349.

24. Numanи Шиblи, Bцtцn йюnleриyle Hazret-и Юmer vя дevlet иdaresи, Ankara 1986.

25. Paшazadя A., Qafqazda Иslam, Bakы1991.

26. Tяbяrи Muhяmmяd иbn Cяrиr, Tarиx-и Tяbяrи, Tehran 1362.

27. Uчar Шahиn, Anadoluda Иslam Bиzans мцcadelesи, Иstanbul 1990.

Page 134: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

134

28. Vaqиdи Ябу Абdуllаh Муhяммяd ибн Юмяр, Fцtuh-uш-Шam, Beyrut (tarиxsиz).

29. Yaqut яl-Hяmяvи Шиhabяddиn Яби Abdullah, Mucяm-ul-Bцldan, Beyrut (tarиxsиz).

30. Yяqubи Яhmяd иbn Яbu Yяqub, Tarиx-и Yяqubи, Beyrut 1960.

31. Zeydan Corc, Иslam мedenиyetи тarиhи, (tяrc. M. Чevиk), Ankara 1966.

32. Zяhяbи Яbu Abdullah Muhяmmяd, Sиyяr-и Яlam-un-Nцbяla, Beyrut 1985.

33. Zяrrиnkub Я. H, Tarиx-и Иran bяd яz Иslam, Tehran 1343.

34. Иbn Kяsиr Иsmayыl иbn Юmяr, яl-Bиdayя vяn-Nиhayя, Иstanbul 1994.

35. Иbn Quteybя Абdуllаh ибн Мцсlим, Китаб-уl-Mяarиf , Beyrut 1970. 36. Иbn Xяldun Яbdurrяhman иbn Muhяmmяd, Tarиx-и Иbn Xяldun, Beyrut 1971. 37. Ибн-ул-Ясям Яhmяd яl-Kufи, Kиtab-ul-Fцtuh, (tяrc. Z. Bцnyadov), Bakы1981. 38. Ибн яl-Ясир Иzzяddиn Яlи, яl-Kamиl fиt-Tarиx, Иstanbul 1986. 39. Иmam Malиk, яl-Muvatta, Иstanbul 1994. 40. Иstяxrи Иbrahиm иbn Muhяmmяd, Kиtab-ul-Mяsalиk-ul-Mяmalиk, Leиden 1927.

Page 135: Rashid Xelifeler Dovrunde Azerbaycanin Fethi

135