Title: Sdziowie w II Rzeczypospolitej : okrgi apelacyjne: krakowski i katowicki

Author: Lech Krzyanowski

Citation style: Krzyanowski Lech. (2011). Sdziowie w II Rzeczypospolitej: okrgi apelacyjne: krakowski i katowicki. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.

Sdziowie w II RzeczypospolitejOkrgi apelacyjne: krakowski i katowicki

1

2

NR 2795

Lech Krzyanowski

Sdziowie w II Rzeczypospolitej

Okrgi apelacyjne: krakowski i katowicki

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Katowice 2011

3

Redaktor serii: Historia

Sylwester Fertacz

Recenzent

Danuta Kisielewicz

Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji internetowej:

lska Biblioteka Cyfrowawww.sbc.org.pl

4

Spis treci

Wstp / 9

Rozdzia pierwszy

Udzia pruskiego i austriackiego modelu wymiaru sprawiedliwoci w ksztato-waniu odrbnoci dzielnicowych Grnego lska, Galicji i lska Cieszyskiegona przeomie XIXXX w. / 15

Spoeczne uwarunkowania ycia publicznego na Grnym lsku, w Galicji i nalsku Cieszyskim na przeomie XIXXX w. / 15

Organizacja wymiaru sprawiedliwoci w Prusach i w monarchii austro-wgier-skiej przed I wojn wiatow. Liczebno rodowisk sdziowskich na Grnymlsku, w zachodniej Galicji i na lsku Cieszyskim / 28

Struktura narodowociowa i pochodzenie spoeczne grnolskich oraz za-chodniogalicyjskich i cieszyskich sdziw na pocztku XX w. / 48

Wzajemne kontakty krakowskich i lskich prawnikw na przeomie XIXi XX w. oraz podczas I wojny wiatowej, powsta lskich i plebiscytu / 64

Rozdzia drugi

Okolicznoci tworzenia struktur sdowych krakowskiego i katowickiego okr-gu apelacyjnego w okresie midzywojennym / 73

Organizowanie wymiaru sprawiedliwoci na obszarze krakowskiego i katowic-kiego okrgu apelacyjnego u zarania II Rzeczypospolitej / 73

Sdziowie krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego wobec idei inte-gracji pastwa polskiego po I wojnie wiatowej / 97

Ksztatowanie granic krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego oraztworzenie ich wewntrznej struktury / 112

Rozdzia trzeci

rodowisko sdziowskie krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnegow okresie midzywojennym / 136

5

Liczba sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego oraz ich te-rytorialna koncentracja w okresie ksztatowania struktury sdownictwa napocztku lat 20. / 136

Liczebno rodowiska sdziowskiego w krakowskim i katowickim okrguapelacyjnym w latach 19231939 / 150

Wydajno pracy sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjne-go / 168

Rozdzia czwarty

Pochodzenie dzielnicowe i spoeczne sdziw krakowskiego i katowickiego okr-gu apelacyjnego a dostpno kolejnych szczebli kariery zawodowej / 201

Przynaleno dzielnicowa sdziw / 201

Pochodzenie spoeczne oraz czynniki naturalne decydujce o liczebnocirodowiska sdziowskiego w krakowskim i katowickim okrgu apelacyj-nym / 220

Problematyka dostpu kobiet do sdownictwa / 255

Rozdzia pity

Materialne warunki pracy sdziw w krakowskim i katowickim okrgu apela-cyjnym / 261

Wysoko pacy sdziowskiej i czynniki j okrelajce / 261

Koncepcje zwikszenia dochodw rodowiska sdziowskiego / 280

Struktura wydatkw rodzin sdziowskich i stopie zaspokojenia potrzeb mate-rialnych / 289

Rozdzia szsty

Krakowscy i katowiccy sdziowie a kwestia narodowociowa w okresie midzy-wojennym / 317

Sdy w krakowskim i katowickim okrgu apelacyjnym oraz ich rola w procesieksztatowania polskiego oblicza ycia spoecznego / 317

Warunki sprawowania zawodu sdziego przez osoby niepolskiego pochodze-nia / 331

Wymiar sprawiedliwoci wobec podsdnych niepolskiego pochodzenia / 358

Rozdzia sidmy

Polityczne uwarunkowania aktywnoci zawodowej sdziw krakowskiego i ka-towickiego okrgu apelacyjnego / 368

Formy i rozmiar politycznego zaangaowania sdziw / 368

Walka o zachowanie niezawisoci sdziowskiej jako czynnik determinujcyudzia sdziw w yciu politycznym / 382

Sdziowie wobec sanacyjnych metod doboru kadr wymiaru sprawiedliwo-ci / 396

6Sp

istr

eci

Rozdzia smy

Udzia sdziw krakowskiego i katowickiego okrgu apelacyjnego w pozapoli-tycznych formach ycia publicznego / 417

Zrzeszenie zawodowe sdziw oraz inne stowarzyszenia prawnicze / 417

Pozostae przejawy udziau pracownikw wymiaru sprawiedliwoci w yciupublicznym / 439

Pozycja spoeczna sdziw oraz presti zawodu w oczach lokalnych rodo-wisk / 459

Podsumowanie / 471

Bibliografia / 477

Wykaz skrtw / 495

Indeks nazwisk / 497

Summary / 507

Zusammenfassung / 509

7

Spis

tre

ci

Wstp

Powstanie II Rzeczypospolitej, przesdzajce o usuniciu instytucjibdcych wiadectwem zwierzchnictwa pastw zaborczych nad ziemiamipolskimi, zmienio diametralnie dotychczasowy charakter ycia publiczne-go. Stworzyo m.in. wyjtkowo sprzyjajce warunki do rozwoju polskiej in-teligencji, ktrej przedstawiciele nie musieli, jak dotychczas, szuka zatrud-nienia jedynie w sferze tzw. wolnych zawodw, lecz mogli obejmowa takeliczne posady w aparacie pastwowym lub samorzdowym. Pocztkowo po-da takich stanowisk przekraczaa nawet liczebno warstw wyksztaco-nych, przynalenych do polskiego krgu kulturowego. By to czynnik sty-mulujcy rozwj polskiej inteligencji. Taka tendencja charakteryzujca sidu dynamik trwaa przez cay okres midzywojenny. Nadal stanowi toprzedmiot bada naukowych1. Interesujce wydaj si bowiem, po pierw-sze, zmieniajce si rda rekrutacji kadr inteligencji. Byy one odmiennew pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci, gdy wszyscy pracowni-cy umysowi, si rzeczy, mieli za sob sta w instytucjach pastw zabor-czych, oraz w pniejszym okresie, gdy prac rozpoczo pierwsze pokole-nie osb wyksztaconych ju w wolnej Polsce. Ciekawe wnioski pynrwnie z obserwacji rnic w zakresie dziedzictwa pozaborowego, utrzy-mujcego si wrd rnodzielnicowego rodowiska inteligenckiego. Pozakonstatacj o oczywistym wystpowaniu takich odmiennoci u zaraniaII Rzeczypospolitej, analizy wymaga tempo niwelowania rnic, rnew poszczeglnych grupach zawodowych i w poszczeglnych czciach mi-dzywojennego pastwa, a take bilans wzajemnie na siebie oddziaujcychczynnikw integrujcych i dezintegrujcych. Struktura spoeczna inteli-gencji, jej preferencje polityczne, aktywno w yciu publicznym czy wresz-cie materialna strona egzystencji to tylko niektre z kolejnych zagadnie

9

1 Zob. zestaw nowszej literatury w tym zakresie: A. MAJKOWSKA-SZTANGE, S. MOCEK: Inteli-gencja w Polsce. Bibliografia publikacji z lat 19892007. W: Inteligencja w Polsce. Specjalici, twr-cy, klerkowie, klasa rednia. Red. H. DOMASKI. Warszawa 2008, s. 465500.

poruszanych w publikacjach z ostatnich lat. Poza syntezami odnoszcymisi do ogu inteligencji coraz czciej pojawiaj si opracowania charakte-ryzujce poszczeglne kategorie zawodowe pracownikw umysowych2.

Na tle szybko rozwijajcych si bada nad dziejami polskiej inteligencjiujemnie wyrnia si deficyt opracowa powiconych sdziom sdwpowszechnych wanej, cho specyficznej grupie zawodowej. Jeszczew 2000 r. Krzysztof Pol, autor monumentalnego Pocztu prawnikw polskich,stawia pytanie: Skd si bierze ten brak troski o wasne korzenie? Czy tonie dziwne w przypadku prawnikw wanie e pod wzgldem do-kumentacji dorobku czy liczby prac powiconych wybitnym przedstawi-cielom zawodu ju dawno w kraju znacznie wyprzedzili ich np. historycy,lekarze, farmaceuci czy ksigarze?3 Wtpliwoci autora, przynajmniej w od-niesieniu do sdziw, pozostaj aktualne. Ich rol zawodow analizowali dotej pory, zreszt jedynie na marginesie swych rozwaa: Magorzata Mater-niak-Pawowska4, Mariusz Mohyluk5 oraz Grzegorz awnikowicz6. Tematunie wyczerpao rwnie pobiene ujcie Jana Szarycza7. Kwestia funkcjono-wania sdziw jako grupy zawodowej w duej mierze pozostaje zatem nie-zbadana, co odnotowa trzeba tym wyraniej, i rola innych zawodwprawniczych w II Rzeczypospolitej znalaza ju w literaturze przedmiotuswe odzwierciedlenie8. Staje si to jeszcze istotniejsze w kontekcie potrze-by bada nad rnorodnoci wzorcw tradycji pozaborowej. Utrzymywa-nie si ich w okresie midzywojennym w duym stopniu wynikao z plurali-zmu prawnego wystpujcego na ziemiach polskich, a ten czynnik miawyjtkowo znaczcy wpyw zarwno na prac zawodow, jak i na ycieprywatne sdziw.

Prba scharakteryzowania grupy zawodowej sdziw wymaga wpierwdoprecyzowania sownictwa uytego w tytule. Warto odnie si, przedewszystkim, do trwajcej przez cay okres midzywojenny dyskusji nad zna-czeniem sowa sdzia. W przedwojennej prasie prawniczej czsto ubo-lewano, e jest ono naduywane, wykorzystywane take do definiowania

10

2 M.in. R. LITWISKI: Korpus policji w II Rzeczypospolitej. Suba i ycie prywatne. Lublin2007; E. WICKOWSKA: Lekarze jako grupa zawodowa w II Rzeczypospolitej. Wrocaw 2004;A. CHMIELEWSKA: W subie pastwa i narodu. Pastwowotwrczy artyci plastycy w II Rzeczypo-spolitej. Warszawa 2006; H. OLSZAR: Duchowiestwo katolickie diecezji lskiej (katowickiej)w Drugiej Rzeczypospolitej. Katowice 2000.

3 K. POL: Poczet prawnikw polskich. Warszawa 2000, s. XVII.4 M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Ustrj sdownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej. Pozna

2003.5 M. MOHYLUK: Prawo o ustroju sdw powszechnych w pracach Komisji Kodyfikacyjnej

II Rzeczypospolitej. Biaystok 2004.6 G. AWNIKOWICZ: Idea niezawisoci sdziowskiej w porzdku prawnym i myli prawniczej

II Rzeczypospolitej. Toru 2009.7 J. SZARYCZ: Sdziowie i sdy w Polsce w latach 19181988. Warszawa 1988.8 Patrz np.: D. MALEC: Notariat Drugiej Rzeczypospolitej. Krakw 2002; A. KISZA, Z. KRZE-

MISKI, R. YCZYWEK: Historia adwokatury polskiej. Warszawa 1995.

Wst

p

profesji, ktre ze stosowaniem prawa nie maj nic wsplnego, np. w odnie-sieniu do arbitrw sportowych. Jeszcze wikszy protest wzbudzao posugi-wanie si terminem sdzia na okrelenie funkcjonariuszy wymiaru spra-wiedliwoci, nieposiadajcych prawniczego wyksztacenia, a pracujcychm.in. w sdach pokoju, sdach polubownych, rnego rodzaju trybunaachrozjemczych9. W niniejszym opracowaniu pojcie sdzia odnosi si b-dzie wycznie do prawnikw zatrudnionych w wymiarze sprawiedliwocii posiadajcych, po ukoczeniu aplikacji i zdaniu stosownego egzaminu,nominacj sdziowsk. Zastrzec jednak naley, i nie wszystkie osobyspeniajce te warunki znajd si w krgu zainteresowa badawczych.Zgodnie z terminologi uyt w rozporzdzeniu Prezydenta RP z 6 lutego1928 r. Prawo o ustroju sdw powszechnych (DzURP, nr 12, poz. 93 zezm.) do sdownictwa powszechnego zaliczano tylko sdy grodzkie orazsdziw pokoju, sdy okrgowe, sdy apelacyjne i Sd Najwyszy (art. 1 1). Zgodnie z t dyspozycj analizie poddani zatem zostan jedyniesdziowie pracujcy w wymienionych wyej instytucjach (oraz w sdachpowiatowych, ktre zastpiono sdami grodzkimi), pominici za bdpracownicy sdw administracyjnych, wojskowych, prawa publicznego.Wyjtek stanowi bd sdziowie sdw pracy z racji uprzedniego, dugo-letniego zazwyczaj, zatrudnienia w sdownictwie powszechnym. W ichprzypadku przedmiotem zainteresowania bdzie tu jednak tylko okres ak-tywnoci w powszechnym wymiarze sprawiedliwoci.

W latach midzywojennych istniao 8 okrgw apelacyjnych. Badaniazawone zostay do 2 okrgw: krakowskiego i katowickiego. Pierwszyz nich obejmowa wojewdztwo krakowskie i cz lwowskiego, drugi cao wojewdztwa lskiego, czyli przyznane Polsce czci zarwno Gr-nego lska, jak i lska Cieszyskiego. Szcztkowa jedynie spucizna ar-chiwalna Ministerstwa Sprawiedliwoci (wikszo akt ulega zniszczeniuw czasie II wojny wiatowej) oraz mocno zrnicowany zasb lokalnych ar-chiww uniemoliwiaj, na tym etapie bada, podjcie prby oglnopol-skiej syntezy. Z kolei prezentacja rodowiska sdziowskiego nalecego tyl-ko do jednej apelacji nie stworzyaby warunkw do sformuowania wieluwnioskw, ktre dopiero przy konfrontacji dwch analogicznych spoeczno-ci, okazay si moliwe. Warto bada komparatystycznych, zwaszczaw odniesieniu do tematyki lskiej, nie wymaga dowodzenia, zalety tej me-tody zostay bowiem przekonujco omwione10. Wszelkie porwnania od-noszce si do sdziw krakowskich i katowickich w okresie midzywojen-nym wydaj si szczeglnie wakie naukowo. Obie grupy pracoway przezdugi czas pod rnymi reimami prawnymi (sdziowie katowiccy pru-

11

9 L. GTTINGER: O ochron tytuu sdziowskiego. Czasopismo Sdziowskie [dalej: CS]1936, nr 6, s. 319; M. WYCICKI: Z kuluarw sdowych. Gos Sdownictwa [dalej: GS] 1931,nr 6, s. 356357.

10 M.W. WANATOWICZ: Znaczenie metody komparatystycznej dla bada nad problematyklsk lat midzywojennych. Zaranie lskie 1984, nr 12, s. 720.

Wst

p

skim, krakowscy austriackim), co musiao wpywa na petryfikacj rnicdzielnicowych, dezintegrujcych rodowisko sdziowskie. U zarania II Rze-czypospolitej wanie maopolscy sdziowie stanowili zdecydowan wik-szo pracownikw wymiaru sprawiedliwoci na terenie apelacji katowic-kiej. Wspln tradycj charakteryzujc przybyszw oraz tych sdziw,ktrzy pozostali w okrgu krakowskim, traktowa naley z kolei jako czyn-nik potencjalnie scalajcy oba rodowiska. Wzajemne oddziaywanie tychczynnikw stanowi podstawowy problem badawczy, jaki chc zanalizowai rozway w niniejszej pracy, oraz jeden z najwaniejszych jej celw. Wisi z nim kwestie tempa przemian wiadomociowych w obu grupach za-wodowych, rozmiar akceptacji dla nowego typu sdziego, jaki lansowaywadze Ministerstwa Sprawiedliwoci, rnice w prezentowanych posta-wach politycznych oraz zaangaowaniu w inne przejawy ycia publicznego.Mam ponadto nadziej, e ukazanie caoksztatu relacji zachodzcych mi-dzy krakowskimi i katowickimi sdziami pozwoli wczy si do trwajcejju duszy czas naukowej debaty nad konfrontacj austriackiego i pruskie-go dziedzictwa pozaborowego; tym razem na paszczynie wymiaru spra-wiedliwoci.

Odpowied na postawione pytania badawcze wydaje si moliwa zewzgldu na istnienie stosunkowo obszernej bazy rdowej. Skadaj si nani przede wszystkim zbiory archiwalne sdziowskich akt osobowych.W przypadku sdziw maopolskich w komplecie znajduj si one w kra-kowskim Archiwum Pastwowym. Ich warto jest zrnicowana. Obok bo-wiem obszernych zbiorw, wyposaonych niejednokrotnie w tzw. wykazstanu suby, prezentujcy szczegowe dane o yciu rodzinnym i o prze-biegu kariery zawodowej, znajduj si teczki zawierajce nader skromnspucizn aktow. Analogicznymi zbiorami nie dysponuje Archiwum Pa-stwowe w Katowicach. Akta osobowe tamtejszych sdziw, nieskatalogowa-ne i nie tak obszerne jak krakowskie, pozostaj w posiadaniu ArchiwumSdu Okrgowego w Katowicach. Uzupeni je zatem naleao o zbiory aktosobowych znajdujce si w archiwach Sdu Rejonowego w Cieszynie orazOkrgowej Rady Adwokackiej w Katowicach. Te ostatnie maj o tyle istotneznaczenie, i bardzo czsto adwokaci w pocztkach swej kariery wykonywa-li zawd sdziego. Poza zbiorami informacji personalnych ogromn rol od-grywaj take akta prezydialne krakowskiego i katowickiego Sdu Apelacyj-nego. Ich obszernym zbiorem dysponuj oba archiwa pastwowe, przyczym materiay dotyczce krakowskiego Sdu Apelacyjnego zoone zostayw Oddziale Archiwum Pastwowego w Spytkowicach. Zasoby placwekw Opolu, Poznaniu i Lwowie maj znaczenie uzupeniajce. Bardzo pomoc-na okazaa si rwnie midzywojenna, fachowa prasa sdziowska, naamach ktrej odzwierciedlone zostay bez maa wszystkie problemy nur-tujce to rodowisko. Spord czasopism wydawanych w poszczeglnychapelacjach najbardziej cenny jest Przegld Sdowy, ktry jako jedyny uka-zywa si przez niemal cay okres midzywojenny, ju od 1919 r. Prezento-

12W

stp

wa warunki pracy sdziw na terenie apelacji krakowskiej. Przez pewienczas peni rwnie funkcj oficjalnego organu prasowego apelacji katowic-kiej. Z uwagi na to, i kade pismo sdziowskie zajmowao si sprawamijedynie wasnej apelacji lub, co najwyej, pozaborowej dzielnicy, znacze-nie warszawskiego Gosu Sdownictwa lub lwowskiego Czasopisma S-dziowskiego dla niniejszych rozwaa jest mniejsze. Spor liczb wanychinformacji przynosi natomiast Gos Prawnikw lskich, aczkolwiek cza-sopismo to ukazywao si jedynie w latach 19371939, a ponadto naamach tego periodyku, zgodnie z jego nazw, zamieszczano publikacjeukazujce specyfik grnolskiego i cieszyskiego ycia prawniczego, nieograniczajc si do spraw stricte sdziowskich.

Trudn do przecenienia rol, szczeglnie dla bada statystycznych nadrodowiskiem sdziowskim, odgrywaj, wydawane cyklicznie od 1927 r.,kalendarze sdowe. Zawieraj one bowiem indywidualny wykaz wszystkichpracownikw zatrudnionych w sdach na terenie caej Polski. Na ich pod-stawie mona nie tylko okreli liczb sdziw pracujcych w danym rokuw apelacji krakowskiej i katowickiej, ale wrcz kadego z nich zdefiniowaz imienia i nazwiska. Wczeniej wydawane kalendarze prawnicze uka-zyway si w odstpach dwuletnich, a co gorsze, biorc pod uwag tematpracy zamieszczano w nich jedynie informacje z apelacji warszawskieji lubelskiej. Dane z kalendarzy sdowych, uzupenione informacjami zawar-tymi w opracowaniu Tadeusza Pietrykowskiego, wydanym dla uczczenia15-lecia sdownictwa w apelacji katowickiej11, pozwalaj bardzo precyzyjnieokreli liczebno sdziw na tym terenie. W caym okresie midzywojen-nym przez sdy na lsku Grnym i Cieszyskim przewino si ogem444 sdziw. Podobnie dokadnej liczby nie da si poda w przypadku ape-lacji krakowskiej. Nazwiska sdziw pracujcych tu przed 1927 r. trzebabowiem pozyskiwa ze rde porednich. S one jednak na tyle licznei wiarygodne, e liczba 1600 sdziw zatrudnionych w rnych latach okre-su midzywojennego w zachodniej Maopolsce wydaje si prawdopodobna.Informacje o okoo 75% z nich na podstawie akt osobowych i relacji praso-wych mona byo skwantyfikowa wedug najistotniejszych danych do-tyczcych ycia rodzinnego, przebiegu kariery zawodowej itp. W przypadkusdziw apelacji katowickiej podobn kartotek sporzdzono dla blisko70% sdziw.

Pozyskane informacje pozwoliy mi posuy si, obok metody kompara-tystycznej, take elementami analizy opisowej, z uyciem kwestionariuszaosobowego. Zalety tego sposobu prezentacji materiau opisa ju Jzef Bo-rzyszkowski w swej syntezie powiconej inteligencji Prus Zachodnich12.Podobiestwo podejmowanej tematyki pozwolio mi skorzysta z jego do-

13

11 T. PIETRYKOWSKI: Sdownictwo polskie na lsku 19221937. Katowice 1939.12 J. BORZYSZKOWSKI: Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 18481920. Gdask 1986,

s. 11.

Wst

p

wiadcze i przedstawi cao materiau w ujciu problemowym. Najpierwzatem ukazane zostan rnice prawniczej tradycji niemieckiej i austriac-kiej, ujawniajce si ju w samej strukturze sdownictwa na terenie zachod-niej Galicji i dzielnicy pruskiej. Kolejne rozdziay prezentowa bd okolicz-noci przejcia wymiaru sprawiedliwoci przez pastwo polskie, etapytworzenia apelacji krakowskiej i katowickiej, a take dane statystyczneodnoszce si do obszaru, liczby ludnoci oraz wielkoci rodowiska s-dziowskiego w obu badanych apelacjach. W rozdziale pitym zamieszczonezostan informacje o materialnych warunkach pracy sdziw, w kolejnym o skadzie narodowociowym pracownikw wymiaru sprawiedliwociw apelacji krakowskiej i katowickiej. Ostatnie dwa rozdziay dotycz zagad-nie aktywnoci politycznej sdziw oraz ich zaangaowania w inne przeja-wy dziaalnoci spoecznej.

Powstanie niniejszej rozprawy okazao si atwiejsze dziki yczliwemuwsparciu wielu osb. Pragn przede wszystkim wyrazi ogromn wdzicz-no Pani Profesor Marii Wandzie Wanatowicz, ktrej merytoryczne uwagii wskazwki wspomagay mnie na kolejnych etapach tworzenia pracy. Zawszechstronn pomoc przy zbieraniu materiau i jego opracowywaniu dzi-kuj rwnie Koleankom i Kolegom z zakadw: Historii Najnowszej19181945 oraz Metodologii i Dydaktyki Historii Uniwersytetu lskiego.

14W

stp

Rozdzia pierwszy

Udzia pruskiegoi austriackiego modelu wymiaru sprawiedliwoci

w ksztatowaniu odrbnoci dzielnicowychGrnego lska, Galicji i lska Cieszyskiego

na przeomie XIXXX w.

Spoeczne uwarunkowania ycia publicznego na Grnym lsku,w Galicji i na lsku Cieszyskim na przeomie XIXXX w.

Ziemie, ktre w okresie midzywojennym utworzyy katowicki i krakow-ski okrg apelacyjny, przed I wojn wiatow znajdoway si w granicachNiemiec i Austro-Wgier1. Odmienna przynaleno pastwowa, co oczywi-ste, odcisna si w postaci rnej tradycji prawnej, obowizujcej na nie-mieckim wwczas Grnym lsku i w austriackiej Galicji oraz lsku Cie-szyskim. Nie bya to najwaniejsza ani tym bardziej jedyna konsekwencjauksztatowania granic w tej czci Europy. Znacznie trwalsze rnice ujaw-niy si w sferze spoecznej wiadomoci mieszkacw obu dzielnic,z rn intensywnoci przyjmujcych wzorce kultury polskiej i obcej. Gr-ny lsk charakteryzowa si znacznie krtszym okresem cznoci z pa-stwem polskim, obszar ten bowiem ju w redniowieczu zerwa politycznezwizki z dotychczasow ojczyzn. Z czasem osabieniu ulegy kontaktykulturalne, gospodarcze, a take np. znajomo literackiego jzyka polskie-go. Pozostaa natomiast wiadomo zwizkw o charakterze obyczajowym

15

1 Wyjtkiem od tej zasady by jedynie okrg kielecki, ktry w 1934 r. sta si czciapelacji krakowskiej. Ziemie tworzce okrg kielecki naleay przed I wojn wiatow do za-boru rosyjskiego. O okolicznociach wczenia Kielecczyzny do krakowskiego okrgu apela-cyjnego szerzej bdzie mowa w rozdziale drugim.

oraz religijnym. Ten rodzaj wizi przesdzi o jej ludowym charakterze.Grnolskie elity intelektualne, finansowe i polityczne najszybciej ulegyzniemczeniu. W XIX w. nie wykazyway ju adnych zwizkw z polsko-ci. Gdy wic w drugiej poowie tego stulecia przybra na sile proces pola-ryzacji postaw narodowych na Grnym lsku, pocztkowo obj on w ro-dowisku polskojzycznym niemal wycznie ludno wywodzc si z nizinspoecznych. Wwczas postulaty tej grupy koncentroway si wok kwestiiobecnoci jzyka polskiego w yciu publicznym, ewentualnie jeszcze prawnalenych Kocioowi katolickiemu. Od czasw Kulturkampfu bowiem wy-znawanie tej religii stao si na Grnym lsku jeszcze jednym czynnikiemwzmacniajcym poczucie odrbnoci narodowej, atwo pozwalajcym pol-skojzycznym Grnolzakom odrnia si od niemieckiego, ale rwno-czenie ewangelickiego najczciej otoczenia. Tym tumaczy naley zresztpopularno wrd polskojzycznej ludnoci partii Centrum, utrzymujcsi, mimo i ugrupowanie to oferowao wycznie program ochrony prawjzykowych, nie za politycznych. Dopiero pod koniec XIX w. oferta tej par-tii okazaa si niewystarczajca wobec coraz powszechniej formuowanychpolskich da o charakterze jednoznacznie narodowym2.

Wanie kwestia narodowociowa pod koniec XIX w. zyskaa na Gr-nym lsku rang jednej z tych, ktre w najwikszym stopniu ksztatowaymiejscowe ycie polityczne. Stao si tak ze wzgldu na wysok czstotli-wo jej podejmowania, co z kolei byo w peni zrozumiae, biorc poduwag choby wczesn liczebno mwicych po polsku Grnolzakw.Wedug wynikw ostatniego przed wybuchem I wojny wiatowej, pruskiegospis powszechnego, przeprowadzonego 1 XII 1910 r., w rejencji opolskiejmieszkao ogem nieco ponad 2 207 000 mieszkacw. Spord nich1 169 340 osb zadeklarowao posugiwanie si na co dzie jzykiem pol-skim. Do dwujzycznoci przyznao si wwczas 88 798 osb, natomiastdo wycznego uywania jzyka niemieckiego 884 045 osb. wiadczyoto o przewadze ludnoci polskojzycznej, stanowicej 53% mieszkacw re-jencji, wobec 40% Niemcw. Wyniki tej statystyki, skonfrontowane z dany-mi pochodzcymi z wczeniejszych jeszcze spisw, wskazyway na stopnio-we zmniejszanie si rodowiska polskojzycznego. W 1890 r. liczyo ono58%, a w 1900 r. 56% ogu mieszkacw. Mimo wszystko nadal lud-no polskojzyczna liczebnie przewaaa, szczeglnie w tych powiatach,ktre w 1922 r. przypady Polsce. Przykadowo, w powiecie lublinieckim

16R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

2 I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo polskie od X do XXwieku. Warszawa 2005, s. 478479; M. PATER: Polskie postawy narodowe na lsku w XIX wie-ku. Cz. 2: 18711890. Wrocaw 1993, s. 105106; IDEM: Polskie drogi na lsku w XIX wieku.W: Od Wiosny Ludw do powsta lskich. Red. W. WRZESISKI. Bytom 1998, s. 6062;M.W. WANATOWICZ: Tosamo lska w ogldzie historycznym. W: Dynamika lskiej tosamoci.Red. J. JANECZEK, M.S. SZCZEPASKI. Katowice 2006, s. 3839; T. KULAK: lsk w polskiej mylipolitycznej do 1918 roku. W: Podzia lska w 1922 roku. Okolicznoci i nastpstwa. Red.A. BROEK, T. KULAK. Wrocaw 1996, s. 38.

odsetek ludnoci polskojzycznej sign w 1910 r. 79%, w powiecie tarno-grskim 66%, pszczyskim 86%, rybnickim 77%. Ludno polsko-jzyczna stanowia, niezmiennie, dominujc grup we wsiach, natomiastmiasta byy najczciej skupiskami ludnoci niemieckiej (wrd mieszka-cw Katowic byo 85% Niemcw, w Krlewskiej Hucie 54%, w Bytomiu 60%)3.

Omawiajc stosunki narodowociowe na Grnym lsku przed wy-buchem I wojny wiatowej, celowo posuguj si okreleniem ludnopolskojzyczna. Uywanie polskiej mowy w wielu wypadkach nie musiaodowodzi w peni skrystalizowanej wiadomoci narodowej. Stae przeby-wanie na terenie mieszanym narodowo oraz codzienne kontakty z osobamiinnego pochodzenia wytworzyy tu bowiem specyficzn mentalno, ty-pow dla ludzi pogranicza. Jednym z jej komponentw by brak uwiado-mionej przynalenoci narodowej, mimo posugiwania si jzykiem polskimjako jzykiem macierzystym. W miejsce tej wsplnoty niejednokrotniewkraczaa nawykowa wi lokalna, pozwalajca Grnolzakom silnie iden-tyfikowa si z otoczeniem, w ktrym wystpoway osoby mwice coprawda innym jzykiem, ale kierujce si takim samym systemem wartocii identycznie oceniajce rzeczywisto spoeczn. Oczywicie, trudno tegotypu postaw generalizowa. Wraz ze wzrostem rozwoju polskiego ycia na-rodowego stopniowo zwiksza si rwnie odsetek osb o w peni wy-ksztaconej polskiej wiadomoci. Mimo to cz po polsku mwicychGrnolzakw charakteryzowaa sabo wizi o charakterze narodowym.Rekompensowany by w mankament dbaoci o zwizki na paszczyniereligijnej, integrujce obz katolicki w opozycji do wyranie mniej licznej,ale mimo wszystko dostrzegalnej na Grnym lsku spoecznoci ewange-lickiej. Wobec tego za, e wczeni ewangelicy najczciej byli potomkamiosb napywowych i przynosili ze sob obyczajowo i sposb patrzenia nawiat odmienny od wzorcw grnolskich, og przybyszw na tym tere-nie przyjmowany by raczej nieufnie, a miejscowa spoeczno miaa wy-ran tendencj do zamykania si przed obcymi. Taki stan panowa rw-nie w okresie midzywojennym, jakkolwiek i tu zastrzec si trzeba, i zbytdaleko idce generalizowanie tych zachowa prowadzi moe do nieupraw-nionych wnioskw zarwno w odniesieniu do okresu poprzedzajcego wy-buch I wojny wiatowej, jak i nastpujcego po niej. wiadczy o tym mog

17

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

2 Sdziowie...

3 P. WEBER: Die Polen in Oberschlesien. Eine statistische Untersuchung. Berlin 1914,s. 6065; Polsko Grnego lska wedug urzdowych rde pruskich a wyniki plebiscytu.Oprac. K. FIRICH. Warszawa 1921, s. 26; M. KOROWICZ: Grnolska ochrona mniejszoci19221937 na tle stosunkw narodowociowych. Katowice 1938, s. 1214; W. LESIUK: Ukad sinarodowociowych na Grnym lsku do 1945 r. Materiay i Studia Opolskie 1984, T. 54,tabela 2, s. 2627, tabela 4, s. 30; IDEM: Stosunki narodowociowe na lsku Opolskim w XIXi XX wieku w wietle podstawowych rde statystycznych. Materiay i Studia Opolskie 1987,T. 60, s. 14; G. HITZE: Carl Ulitzka (18731953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen.Dsseldorf 2002, s. 6164.

choby spory i na og bezkonfliktowy napyw Wielkopolan na pocztkuXX w. Jedn z przyczyn niedostatku wiadomoci narodowej wrdmwicych po polsku Grnolzakw by deficyt miejscowej inteligencjiposugujcej si tym jzykiem. Obz polski mia w tym czasie jednolicieplebejski charakter, a polszczyzna, syszalna w chopskich chatach i w ro-botniczych osiedlach, nie gocia na miejscowych salonach. Elita umysowaGrnego lska utrzymywaa swj niemiecki charakter. Z reguy tej narodo-woci byli urzdnicy, nauczyciele, redni i wyszy dozr techniczny, a take co szczeglnie interesujce z punktu widzenia tematu pracy rodowi-sko prawnicze4.

Dominacja inteligencji niemieckiej na Grnym lsku nie bya zaskocze-niem. Wadze II Rzeszy, w ktrej rang nadrzdnego hasa zyska postulatwewntrznej jednoci pastwa, zainteresowane byy obsadzaniem stano-wisk urzdniczych jedynie osobami dajcymi gwarancj absolutnej lojalno-ci wzgldem aparatu rzdzcego. Takie kryterium, stosowane do niemalwszystkich posad pastwowych wymagajcych cenzusu akademickiego,z samej zasady wykluczao polskojzycznych Grnolzakw z udziauw zarzdzaniu krajem. atwiejszy by dostp do tzw. wolnych zawodw,mniej zalenych od sfer urzdniczych, jednak take wrd ich reprezentan-tw mwicych po polsku Grnolzakw wystpowao niewielu. Trudnobyo zreszt spodziewa si innego rozwizania, jeli wemie si pod uwa-g, e polskojzyczni Grnolzacy pojawiali si sporadycznie na wyszychuczelniach, z wyjtkiem wrocawskiego seminarium duchownego. O swo-istej niechci do podejmowania studiw zadecydowao wiele przyczyn;trudno wrd nich okreli t najistotniejsz. Z pewnoci wanym czynni-kiem bya powtarzalno przekazywanych z pokolenia na pokolenie wzor-cw zachowa spoecznych. Osoby z wyszym wyksztaceniem rzadko wy-stpoway w polskojzycznych rodzinach na Grnym lsku, a w chwiliwyboru przyszego zawodu mody czowiek siga zwykle po sprawdzoneprzez starsz generacj wzorce, podejmujc prac fizyczn. Oczywicie,aspekt materialny takiego wyboru rwnie nie by bez znaczenia. Studiawysze oddalay w czasie perspektyw uzyskania pierwszego zarobku, codla wielu, niezbyt majtnych mieszkacw okrgu przemysowego, byo de-cydujce. Z czasem postawa taka stawaa si modelem podanego zacho-wania. Pozwalaa szybko rozpocz prac zarobkow, a nie wizaa si z ko-niecznoci opuszczenia, choby na jaki czas, okrgu przemysowego.Odpowiadaa take stereotypowej opinii, i wobec wielkiej wartoci i etosu,jaki wie si z solidnym i uczciwym wykonywaniem pracy fizycznej, za-

18R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

4 M.W. WANATOWICZ: Midzy regionalizmem a separatyzmem lskim. W: Regionalizm a se-paratyzm historia i wspczesno. lsk na tle innych obszarw. Red. M.W. WANATOWICZ. Kato-wice 1995, s. 1516; EADEM: Inteligencja na lsku w okresie midzywojennym. Katowice 1986,s. 87.

wd grnika lub hutnika pozwala najatwiej zyska szacunek otoczeniai poczucie satysfakcji5.

W warunkach stworzonych przez pastwo niemieckie wybr kariery za-wodowej by decyzj o podtekcie zarwno narodowym, jak i politycznym.Polski mieszkaniec Prus, rozwaajc kwesti podjcia wyszych studiw,wybiera najczciej, z racji geograficznej bliskoci, Wrocaw, ewentualnieLipsk, Berlin lub Monachium. Niezalenie od dokonanego rozstrzygniciatrafia do jednego z centrw kultury niemieckiej, ktrego oddziaywanie na-rodowe byo na tyle silne, i w okresie pobierania nauki student by sku-tecznie germanizowany. Zapewne wanie obawa przed utrat narodowejtosamoci dla wielu stanowia przyczyn porzucenia myli o rozpoczciustudiw wyszych. Potwierdzaa to choby do czsto podejmowana przezpolskojzycznych Grnolzakw decyzja o wyborze nauki w seminariumduchownym we Wrocawiu, w tym czasie jedynej szkole wyszej, w ktrejjzyk polski by obecny w salach wykadowych. Studia teologiczne pozwa-lay utrzyma wasn orientacj narodow, co byo wyjtkowe w systemiepruskiego szkolnictwa wyszego. Wynikao to z uwiadomienia sobie spe-cyficznej sytuacji, w jakiej absolwenci seminarium wrocawskiego mieli wy-konywa prac duszpastersk. Poniewa wikszo katolikw na tym tere-nie mwia po polsku, tym jzykiem musieli posugiwa si take kapani.Si rzeczy zatem podczas nauki w seminarium wrocawskim nie tylko niesprzeciwiano si uywaniu jzyka polskiego, ale nawet wspierano wysikichtnych do jego poznawania. Oczywicie, przyjcie tezy, i moliwoposugiwania si jzykiem polskim bya jedyn przyczyn popularnoci stu-diw teologicznych wrd Grnolzakw, byoby bardzo ryzykowne, po-mijaoby bowiem ca sfer zaangaowania religijnego. Mimo wszystko jed-nak kwestia uywania polszczyzny w czasie studiw nie bya zupeniemarginalna. W seminarium wrocawskim wpywaa np. na zmniejszaniekompleksw narodowych, ktre rwnie mogy odciga polskojzycznychGrnolzakw od podejmowania studiw wyszych. Przyczyn ich nieobec-noci na uniwersytetach byo duo wicej. Pomimy w tym miejscu prbzdefiniowania wszystkich; nawet wymienienie tylko kilku podstawowychpowodw wystarczy, by potwierdzi najwaniejszy skutek tego zjawiska brak polskojzycznej ludnoci wrd miejscowych warstw wyksztaconych(nie liczc duchowiestwa). Taka sytuacja nie wystpowaa w innych dziel-nicach nalecych do pastwa pruskiego. W roku akademickim 1907/1908spord 617 studentw polskiego pochodzenia, pobierajcych nauk w nie-mieckich akademiach i uniwersytetach, 446 pochodzio z Wielkopolski,127 z Prus Zachodnich, a tylko 44 ze lska; w roku akademickim

19

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

2*

5 EADEM: Z zagadnie awansu spoecznego Grnolzakw w Polsce niepodlegej. W: Studiai Materiay z Dziejw lska. T. 13. Red. S. MICHALKIEWICZ. Katowice 1983, s. 97; R. ERGE-TOWSKI: Studenckie organizacje Polakw na Uniwersytecie Lipskim w latach 18721919. Wrocaw1982, s. 4245; F. SZYMICZEK: Stowarzyszenia akademickie polskiej modziey grnolskiej weWrocawiu 18631918. Wrocaw 1963, s. 171174; G. HITZE: Carl Ulitzka..., s. 7980.

1910/1911 na 680 studentw 444 byo z Wielkopolski, 170 z Prus Za-chodnich, a 66 ze lska; w roku akademickim 1911/1912 na uczelniachpruskich pobierao nauk 91 lzakw. Upoledzenie pod tym wzgldemokrgu przemysowego miao charakter stay6.

Zupenie innym rytmem toczyo si ycie spoeczne w Galicji. Obszarten w granicach Polski pozostawa znacznie duej, odgrywajc nawet przezdugi czas rol centrum narodowego. By to czynnik decydujcy o nieprzy-stawalnoci funkcji spoecznych penionych przez ludno obu konfronto-wanych terytoriw. Rnice midzy nimi zaowocoway nie tylko innym sys-temem prawnym obowizujcym w kadej z dzielnic, ale przede wszystkimodmiennym poziomem wiadomoci narodowej. W zaborze austriackimwprawdzie ludno chopskiego pochodzenia miaa w XIX w. podobne pro-blemy z odczuwaniem swej tosamoci narodowej jak polskojzyczni robot-nicy na Grnym lsku, ale ju znaczca liczebno polskich warstw wy-ksztaconych sytuowaa zachodni Galicj na wyranie wyszym poziomie.Ruch polski na tym terenie mg si rozwija bez adnych przeszkd,szczeglnie po uzyskaniu praw autonomicznych. Nastpio to na podsta-wie dyplomu padziernikowego z 1860 r., a nastpnie patentu lutowegoz 1861 r., rozdzielajcego sfer spraw pozostawionych w gestii wiedeskichwadz centralnych oraz tych, ktre odtd nalee miay do kompetencjiorganw autonomicznych. Ustrj Galicji uzupeniay ustawy uchwalone21 XII 1867 r., dotyczce: reprezentacji pastwa, praw obywateli, zakresuwadzy sdziowskiej, rzdowej i wykonawczej. Cao tych przepiswwypeniaa ramy specyficznego, austriackiego modelu polityki narodowo-ciowej, zakadajcego nadanie szerokich swobd poszczeglnym grupomnarodowym. W tym zakresie by on diametralnie rny od modelu pruskie-go, podnoszcego zalety skrajnego scentralizowania wadzy7.

Przepisy ksztatujce samodzielno prawn Galicji wyczay wyraniesdownictwo spord dziedzin przekazanych ustawodawstwu krajowemu8.W tym sensie trudno mwi o bezporednim wpywie autonomii na wy-

20R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

6 M. MICISKA: Inteligencja na rozdroach 18641918. Warszawa 2008, s. 16; J. BORZYSZ-KOWSKI: Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 18481920. Gdask 1986, s. 42; M.W. WANA-TOWICZ: Z zagadnie awansu spoecznego Grnolzakw..., s. 99.

7 S. GRODZISKI: Samorzd gminny i powiatowy w Galicji epoki autonomicznej. KrakowskieStudia Prawnicze 1992, s. 7790; A. NOWAKOWSKI: Samorzd terytorialny w Galicji na przeomieXIX i XX w. Samorzd Terytorialny 1993, nr 12, s. 93100; J. CHLEBOWCZYK: O prawie dobytu maych i modych narodw. Kwestia narodowa i procesy narodotwrcze we wschodniej Europierodkowej w dobie kapitalizmu (od schyku XVIII do pocztkw XX w.). WarszawaKrakw 1983,s. 334339, 343348; K. GRZYBOWSKI: Galicja 18481914. Historia ustroju politycznego na tle hi-storii ustroju Austrii. KrakwWrocawWarszawa 1959, s. 188191; B. WINIARSKI: Ustrj praw-no-polityczny Galicyi. WarszawaLublind 1915, s. 2224; R. SCHNUR: Einflsse desdeutschen und des sterreichischen Rechts in Polen. BerlinNew York 1985, s. 10.

8 Ugrupowania polskie tu po wprowadzeniu autonomii byy zainteresowane rozszerze-niem jej zasad take na ustawodawstwo w zakresie ustroju i organizacji wymiaru sprawiedli-woci. Patrz: I. PANNENKOWA: Walka Galicji z centralizmem wiedeskim. Dzieje rezolucji Sejmugalicyjskiego z 24 wrzenia 1868 r. Lww 1918, s. 75, 125127.

miar sprawiedliwoci tej dzielnicy. Zarwno struktura sdownictwa, jaki akty prawa materialnego oraz procedura procesowa okrelane byyw Wiedniu. Przepisy autonomiczne miay za to bardzo istotny wpyw nabudowanie pozycji obozu polskiego na tym terenie, jego wewntrzn spo-isto i poziom tosamoci narodowej, co z kolei przekadao si np. naliczb polskich sdziw w austro-wgierskim wymiarze sprawiedliwoci.Istotnym czynnikiem w tym procesie byo swobodne posugiwanie simow polsk, ktra od 1869 r. staa si jzykiem urzdowym w Galicji.Edukacja w jzyku polskim powszechna bya jeszcze przed wprowadze-niem autonomii, m.in. wskutek dziaa podjtych przez rektora Uniwersyte-tu Jagielloskiego, Jzefa Dietla. Przepisy prawne z pocztku lat 60. XIX w.naday polskim inicjatywom w tej dziedzinie nowy impuls, umoliwiajcwydanie w 1867 r. ustawy o narodowym jzyku nauczania, a take tworzcRad Szkoln Krajow, zawiadujc edukacj w jzyku polskim. W 1869 r.uchwalono oglnopastwow ustaw, wprowadzajc 8-letni obowizekszkolny. Na jej podstawie, cztery lata pniej, Sejm Krajowy wyda ustawyszkolne dla Galicji. W latach 80. XIX w. szkoa ludowa przypadaa w tejdzielnicy na nieco ponad 2 tys. mieszkacw, a szkoa rednia na200 tys. Pomimo tego jeszcze przez wiele lat analfabetyzm w Galicji by zja-wiskiem powszechnym, ktre dotyczyo take lepiej rozwinitej, zachodniejczci tej ziemi. Wedug danych z 1890 r. w samym Krakowie byo 29,3%analfabetw (10 lat wczeniej 36%), we Lwowie 37,2% analfabetw,natomiast w mniejszych miejscowociach wskanik ten by jeszcze wyszy,np. w Biaej siga 52%, w Chrzanowie 41%, w Kronie 61%, w No-wym Sczu 69%, a w ywcu 55%. Pod tym wzgldem duo lepsza sy-tuacja wystpowaa na lsku Cieszyskim, take nalecym do Austro--Wgier. W Bielsku w 1890 r. odsetek analfabetw siga 16%, w Cieszynie 23%, we Frysztacie 30%. Nawet jednak te wskaniki wyranie odbie-gay od charakteryzujcych dzielnic prusk, gdzie walka z analfabetyzmemzacza si duo wczeniej i przyniosa znacznie lepsze efekty. W rezultaciew okresie midzywojennym stopie wyksztacenia sta si jednym z istot-nych elementw ambicjonalnego sporu Grnolzakw i Galicjan. Kom-pleksy tych pierwszych, wynikajce z niedostatku umiejtnoci posugiwa-nia si literackim jzykiem polskim, byy rekompensowane dum z brakuanalfabetyzmu i pyncego std poczucia wyszoci cywilizacyjnej. Galicjaskuteczn walk z analfabetyzmem nie moga si pochwali, co nie ozna-czao jednak braku jakichkolwiek sukcesw w dziedzinie edukacji. Wpro-wadzenie autonomii stworzyo bowiem unikatowe warunki do zakadaniaszk nauczajcych w jzyku ojczystym uczniw, co w praktyce oznaczaouruchamianie placwek polskich bd ukraiskich. W zachodniej Galicji9,

21

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

9 Okrele zachodnia Galicja i wschodnia Galicja w niniejszym tekcie uywamw odniesieniu do granic okrgw sdowych sprzed I wojny wiatowej. W tym sensie obszarzachodniej Galicji utosamiany jest z okrgiem podlegajcym jurysdykcji krakowskiego Sdu

a wanie t cz obj pniej krakowski okrg apelacyjny, powstawayniemal wycznie szkoy polskie, gdy odsetek ludnoci ukraiskiej by tamniewielki10.

Struktura ludnoci staa si obok autonomicznych przepisw pod-stawowym czynnikiem zapewniajcym Polakom rozwj narodowy i spoecz-ny. Wedug danych spisu powszechnego z 1910 r. w obu czciach Galicji,gdzie mieszkao ponad 8 mln osb, do narodowoci polskiej przyznawaosi 58,6% ogu, za Rusinw11 uwaao si 40,2%, a z narodowoci nie-mieck identyfikowa si nieco ponad 1% osb. Wyniki te maj jedyniecharakter szacunkowy, poniewa spisy austriackie nie posugiway si kryte-rium narodowym, zastpujc go badaniem wyznania i jzyka ojczystego. Po-wysze dane uzyskane zostay wanie na podstawie statystyki jzykowej.Bardziej miarodajna wydaje si struktura wyznaniowa, choby z racjiuwzgldniania ydw. Zgodnie z ni w 1910 r. ludno rzymskokatolickastanowia 46,5%, grekokatolicy 42,1%, a wyznawcy religii mojeszowej 10,9%. Nieznaczcy, sigajcy zaledwie 0,5%, by w Galicji odsetek ewange-likw. W omawianym okresie ponad 90% galicyjskich ydw przyznawaosi do narodowoci polskiej, jako e formularze spisowe nie uwzgldniaynacji ydowskiej. Biorc to pod uwag, naley stwierdzi, e prezentowanastatystyka narodowa zawyaa liczb Polakw. Blisze prawdy, cho z capewnoci take obarczone stereotypowym uoglnieniem, bdzie utosa-mianie osb polskiego pochodzenia z wyznawcami religii rzymskokatolic-kiej. Dodajmy, i przytoczone tu dane obejmuj cay obszar Galicji, tymcza-

22R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

Krajowego Wyszego, natomiast obszar wschodniej Galicji z okrgiem lwowskiego SduKrajowego Wyszego, jakkolwiek w skad tego ostatniego wchodzia take Bukowina. Pomi-jam natomiast wszelkie polityczne kontrowersje zwizane z obu terminami. Nie podejmujrwnie jako nienalecych bezporednio do tematu rozwaa dotyczcych wzajemnychrelacji poj Galicja i Maopolska. Na ten temat zob.: L. MROCZKA: Spr o Galicj Wschod-ni 19141923. Krakw 1998, s. 910; H. BATOWSKI: Pojcie polityczne Galicji Wschodniej. W:Ukraiska myl polityczna w XX wieku. Red. M. PUASKI. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ja-gielloskiego. Prace Historyczne, nr 103. Krakw 1993, s. 34, 43; L. KANIA: Polacy wobecpolitycznych aspiracji mieszkacw Galicji Wschodniej u progu niepodlegoci II Rzeczypospolitej.W: Midzy Europ naszych pragnie a Europ naszych moliwoci. Red. J. FARY, T. SIKORSKI,P. SOWISKI. T. 1. Gorzw 2007, s. 159; J. KOWALIKOWA: Sowo Galicja dawniej i dzi, czylihabent sua fata verba. W: Inteligencja poudniowo-wschodnich ziem polskich. Red. H. KUREK,F. TERESZKIEWICZ. T. 2. Krakw 1998, s. 211219.

10 I. HOMOLA: Nauczycielstwo krakowskie w okresie autonomii (18671914). W: Inteligencjapolska XIX i XX w. Studia. Red. R. CZEPULIS-RASTENIS. T. 2. Warszawa 1981, s. 8586;M. DANIELAK: lsk, Galicya, W. Ks. Krakowskie. Krakw 1894, s. 810; F. RACZEK: Galicja, jejpikno i historia. Londyn 1979, s. 37; L. FINKEL, S. GBISKI: Historya i statystyka MonarchiiAustryacko-Wgierskiej. Cz. 1. Lww 1897, s. 87; B. WINIARSKI: Ustrj..., s. 28, 3031;M. MICISKA: Inteligencja..., s. 193.

11 Wzrost wiadomoci narodowej Rusinw pod koniec XIX w. spowodowa, i oni samicoraz czciej okrelali si mianem Ukraicw. W niniejszych rozwaaniach posugiwa sibd zatem tym drugim pojciem. Zob. Z. PUCEK: Galicyjskie dowiadczenie wielokulturowoci,a problem wizi spoecznej. W: Galicja i jej dziedzictwo. T. 2: Spoeczestwo i gospodarka. Red.J. CHOPECKI, H. MADUROWICZ-URBASKA. Rzeszw 1995, s. 11.

sem z punktu widzenia tematu pracy bardziej interesujce s liczbyobrazujce stosunki narodowociowe w zachodniej czci dzielnicy. Obszarten za znacznie odbiega od wskanikw charakterystycznych dla caej Ga-licji. W zachodniej czci w 1910 r. notowano a 88,6% osb wyznaniarzymskokatolickiego, 3,2% grekokatolikw, 7,9% wyznawcw religii moje-szowej i 0,3% ewangelikw. Wobec identyfikowania si wielu ydw z na-rodowoci polsk odpowiednia statystyka dla zachodniej Galicji wykazy-waa a 96,1% Polakw, 2,8% Ukraicw i 0,9% Niemcw.

Nieco inaczej przedstawiay si w tym czasie stosunki narodowe nalsku Cieszyskim, przede wszystkim ze wzgldu na niszy tu odsetekydw (osb wyznania mojeszowego byo zaledwie 3%), a znacznie wy-szy Niemcw i Czechw. W 1910 r. posugiwanie si jzykiem polskim za-deklarowao tu 54,8% mieszkacw, czeskim 27,1%, niemieckim 18,1%. I w tym przypadku zastrzec trzeba, i podawane liczby odnosz sido caoci lska Cieszyskiego, a tylko jego cz w okresie midzywojen-nym znalaza si w granicach Polski, a co za tym idzie staa si czcikatowickiego okrgu apelacyjnego. Obraz polskiej w przyszoci czcilska Cieszyskiego nieco odbiega od danych odnoszcych si do caocitej ziemi, wobec niszej w powiatach bielskim i cieszyskim liczby Cze-chw, a wyszej Polakw12.

Niezalenie od kontrowersji zwizanych z wiarygodnoci austriackichspisw ludnoci przyj mona, i na og oddaway one rzeczywisty stanistniejcy w Galicji zachodniej. Zgodzi si wic trzeba, e w drugiejpoowie XIX w. teren ten charakteryzowa si wyran dominacj ywioupolskiego. Za prawdziwy naley uzna rwnie pogld o wielokulturowocicechujcej XIX-wieczn Galicj, jednak z zastrzeeniem, e wniosek ten od-nosi si zwaszcza do jej wschodniej czci. Tam jego konsekwencj byyprocesy spoeczne, podobne do tych wystpujcych na Grnym lsku, tak-e majcym charakter wielokulturowy. Ju jednak w zachodniej Galicji prze-jawy owej wielokulturowoci wystpoway rzadziej, co wynikao z ksztato-wania rzeczywistoci spoecznej przez zdecydowanie dominujc tamliczebnie grup polsk. Jeli dodamy do tego przywileje bdce skutkiemautonomii, a uwidaczniajce si w swobodnym dostpie do wszelkich urz-dw oraz moliwoci ksztacenia si w jzyku polskim i posugiwania sinim przez aparat administracyjny, a take codzienny dostp do najznako-mitszych wytworw polskiej kultury materialnej i duchowej (co ju, oczy-

23

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

12 K. NOWAK: Leon Wolf (18831968). Biografia polityczna. Katowice 2002, s. 30; K. ZAMOR-SKI: Ludno Galicji w latach 18571910. W: Informator statystyczny do dziejw spoeczno-gospo-darczych Galicji. Krakw 1989, s. 71, 92; A. STPNIAK: Kwestia narodowa a spoeczna na lskuCieszyskim pod koniec XIX i w pocztkach XX wieku (do 1920 roku). Katowice 1986, s. 4666;E. ROMER, I. WEINFELD: Rocznik Polski. Tablice statystyczne. Krakw 1917, s. 18; Historia Polskiw liczbach. T. 1. Warszawa 2003, s. 190191; E. HANSLIK: Biala. Eine deutsche Stadt in Galizien.WienTeschenLeipzig 1909, s. 228; L. FINKEL, S. GBISKI: Historya... Cz. 2, s. 31, 40;B. WINIARSKI: Ustrj..., s. 44.

wicie, zasug autonomii nie byo), to powstay w ten sposb obraz yciaspoecznego w zachodniej czci Galicji jawi si bdzie jako diametralnierny od istniejcego na Grnym lsku13.

Stan polskiej wiadomoci narodowej by w zachodniej Galicji niezmien-nie bardzo wysoki, potgowany jeszcze nieznacznym co prawda, ale ist-niejcym przecie antagonizmem polsko-ukraiskim i polsko-ydowskim.Antagonizm polsko-ukraiski ujawnia si zwaszcza w postaci swoistej ry-walizacji o pozycj poszczeglnych narodowoci w strukturze Austro--Wgier. W tym sensie nadanie Galicji autonomii traktowa mona jakoczynnik integrujcy obie spoecznoci, cho, paradoksalnie, rwnoczeniekierujcy je przeciw sobie. Powstaa specyficzna tylko dla Galicji sytuacjapodwjnej zalenoci: Polakw od wadz wiedeskich, Ukraicw za odadministracji polskiej we Lwowie, a dopiero w dalszej kolejnoci od cesa-rza. Czynnikiem wiodcym przeciw sobie spoeczno polsk i ukraiskby z pewnoci rwnie stopie dostpu do najbardziej eksponowanychposad. Te w zdecydowanej wikszoci zajmowali Polacy, co wywoywaowrd ich rywali poczucie dyskryminacji. Niewielka w Krakowskiem liczeb-no mniejszoci narodowych spowodowaa jednak, i w antagonizm niemia takiej siy jak w dzielnicy pruskiej, ksztatowa te wiksz otwartospoecznoci galicyjskiej, szczeglnie wyran w porwnaniu z cechamiGrnolzakw. Rnice w tym zakresie miay te zwizek z wystpowa-niem na Grnym lsku przede wszystkim ludnoci miejskiej, wiejskiej zaw Galicji, gdzie wiele maych miasteczek w XIX w. przybrao formy typowowiejskiej egzystencji. Nieznaczny odsetek mniejszoci narodowych dopro-wadzi ponadto do tego, i nie wytworzya si tu liczna grupa tzw. osb tu-tejszych, absorbujcych cechy dwch lub wicej yjcych obok siebiespoecznoci. Taka kategoria znana bya z kolei na Grnym lsku, a takedostrzegalna we wschodniej czci Galicji, gdzie odsetek Ukraicw byduo wyszy, a analfabetyzm, rwnie przyczyniajcy si do zaistnieniaomawianego zjawiska znacznie powszechniejszy. Mimo i zarwnow przypadku Grnego lska, jak i Galicji mamy do czynienia z pograni-czami, a te zwykle cechuje wiele podobiestw14, to jednak w odniesieniu dointeresujcych nas ziem zdecydowanie przewaay rnice. Oczywicie, tegowniosku nie mona absolutyzowa. atwo wszak dostrzec rwnie cechyupodabniajce do siebie obie spoecznoci, takie jak: szacunek dla wadzypastwowej, karno wobec prawa i instytucji strzegcych porzdku pu-blicznego, wynikajca z denia do ycia we wsplnocie ch tworzenia or-ganizacyjnych ram spoecznej egzystencji. W obu regionach rnego rodza-

24R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

13 L. KRZYANOWSKI: Ruchy migracyjne na Grnym lsku w XIX i pierwszej poowie XX w.a wielokulturowo tego obszaru w okresie midzywojennym. W: Procesy migracyjne: teoria, ewolu-cja i wspczesno. Red. L. KACPRZAK, J. KNOPEK. Pia 2008, s. 271273.

14 Por. Z. BUDZYSKI: Pogranicze jako przedmiot bada historycznych (wprowadzenie). W:Dwa pogranicza. Galicja wschodnia i Grny lsk. Red. Z. BUDZYSKI, J. KWAK-KAMISKA. Rze-szw 2003, s. 912.

ju stowarzyszenia gospodarcze, kulturalne, religijne itp. stanowiy stayi czsty element krajobrazu spoecznego15.

Jedn z najwaniejszych cech odrniajcych polskojzycznych Grno-lzakw i mieszkacw zachodniej czci Galicji bya skonno do uto-samiania si z odmiennymi wymiarami polskiej tradycji. W okrgu prze-mysowym obowizujcym wzorcem bya plebejska czy te ludowaspucizna, natomiast w Maopolsce w XIX w. wci pozostawaa aktualnatradycja szlachecka, a nawet magnacka. Wizao si to niewtpliwie z pozy-cj spoeczn zajmowan przez obie grupy poddane analizie, ta za czstobya wypadkow posiadanego wyksztacenia. Na Grnym lsku odnotowa-no deficyt Polakw z akademickim cenzusem. Zupenie inaczej ksztatowaasi pod tym wzgldem sytuacja w Galicji. Nadanie temu obszarowi przywi-lejw autonomicznych wizao si rwnie ze spolszczeniem uniwersyte-tw: Jagielloskiego i Lwowskiego, a take Politechniki Lwowskiej. Uniwer-sytet Jagielloski obra jzyk polski jako wykadowy w 1861 r., chopocztkowo z niewielkimi ograniczeniami. Do 1870 r. jzyk niemiecki zo-sta z Uniwersytetu Jagielloskiego cakowicie usunity. W 1871 r. jzykpolski na rwni z ukraiskim zacz obowizywa we wszechnicy lwow-skiej, a od 1877 r. take na politechnice w tym miecie, ktrej przyznanowwczas peni praw akademickich. Na obu uniwersytetach zmianie ulegarwnie tematyka studiw zostaa bardziej dostosowana do narodowychoczekiwa suchaczy. W ostatniej wierci XIX w. wzrs poziom nauczaniaprzedmiotw humanistycznych, w tym prawa. Z punktu widzenia niniej-szych rozwaa wane byo to, e wykady prawnicze prowadzili profesoro-wie bdcy wczeniej praktykujcymi sdziami. Dotyczyo to m.in. JzefaBossowskiego, Tadeusza Dziurzyskiego czy Juliusza Makarewicza. Zmianyte spowodoway szybki wzrost liczby polskich studentw, podniosy takeprzecitny poziom ich wyksztacenia. Moliwo nauki we wasnym jzykui po stosunkowo niewygrowanej cenie (nieobejmujcej wszak niebagatel-nych kosztw dojazdu i kosztw utrzymania si z dala od domu) spowodo-waa, e liczba inteligencji w Galicji zacza wyranie wzrasta. Dotyczyo tow rwnym stopniu zachodniej, jak i wschodniej czci dzielnicy. Ju w la-tach 80. XIX w. inteligencj w Galicji szacowano na kilkanacie tysicyosb, a w 1890 r. na 63,5 tys.16 Z punktu widzenia przyszych potrzebpastwa polskiego nie by to moe wskanik szczeglnie imponujcy, tym

25

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

15 M. JANOWSKI: Inteligencja wobec wyzwa nowoczesnoci. Dylematy ideowe polskiej demo-kracji liberalnej w Galicji w latach 18891914. Warszawa 1996, s. 6869; K. GRNBERG,B. SPRENGEL: Trudne ssiedztwo. Stosunki polsko-ukraiskie w XXX wieku. Warszawa 2005,s. 176, 180, 195196; J. CHOPECKI: Galicja skrzyowanie drg. W: Galicja..., s. 2831, 3637;J. WDZ, K. WDZ: Galicyjska tosamo mozaikowa czy mozaika tosamoci galicyjskich. W: Ga-licja..., s. 5658; I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo...,s. 546547.

16 Dane za: J. ARNOWSKI: Struktura spoeczna inteligencji w Polsce w latach 19181939. War-szawa 1964, s. 102.

niemniej w kocu XIX w. oceniano go jako bardzo wysoki. Wielu wcze-snych publicystw dowodzio wrcz istnienia nadprodukcji inteligencjiw Galicji, co doprowadzi miao nieuchronnie do bezrobocia w tej warstwiespoecznej. Mimo tego niebezpieczestwa, ostatecznie niespenionego zewzgldu na rozwj polskich instytucji ycia publicznego, chtnych do po-dejmowania studiw wyszych nie brakowao. Stopniowo wzrastaa liczbastudentw. W 1914 r. na Uniwersytecie Jagielloskim byo 3 tys. studen-tw, na Uniwersytecie Lwowskim 5,5 tys., a na Politechnice Lwowskiej 200 studentw17.

Z punktu widzenia interesw narodowych proces nabywania wyksztace-nia przez polskie elity w Galicji by tym cenniejszy, e absolwenci wyszychuczelni nie tracili kontaktu z kultur polsk. Podnoszenie poziomu umy-sowego nie grozio wic, jak w innych dzielnicach, wynarodowieniem, prze-ciwnie studia w polskich orodkach przycigay do narodowego krgukulturowego take niektrych Ukraicw lub ydw. Nie by dzieem przy-padku spory odsetek zupenie spolonizowanych przedstawicieli tych nacjiwrd galicyjskiej inteligencji, take prawniczej. Zwaszcza dotyczyo to osbwyznania mojeszowego i mieszkacw wikszych miast. ydzi i Ukraicyzamieszkujcy mae miejscowoci asymilowali si zwykle w duo mniejszymstopniu, niezalenie od swego statusu spoecznego. Typowe dla spoecznociydowskiej denie do uzyskania wyszego wyksztacenia przyczyniao siznacznie do zwikszenia liczby studentw. Na pocztku XX w. 23% galicyj-skiej inteligencji byo pochodzenia ydowskiego. W 1910 r. w miejscowychszkoach wyszych uczyo si ogem 2 tys. osb wyznania mojeszowego.Ksztacenie w jzyku polskim w galicyjskich uczelniach nie miao swego od-powiednika ani w warunkach panujcych w dzielnicy pruskiej, ani na pozo-staych ziemiach polskich. Tylko w zaborze austriackim istniaa szeroko roz-budowana polska administracja, sdy wyrokujce w tym jzyku i liczneurzdy. Student Uniwersytetu Jagielloskiego bd Uniwersytetu Lwowskie-go, miejscowy, ale czsto rwnie przybywajcy zza kordonu, nie tylko wicmia moliwo ksztaci si w jzyku polskim, ale rwnie otrzymywa gwa-rancj zatrudnienia w rnych instytucjach. O tym czysto merkantylnym aspekcie studiowania zapomina nie wolno, poniewa w wielu przypadkachby on przynajmniej tak istotny przy podejmowaniu decyzji o dalszej nauce,jak patriotyczne porywy serca. Wszystkie te czynniki przesdziy o popular-noci studiowania w Krakowie lub we Lwowie (jakkolwiek wybierano rw-nie Wiede, Czerniowce lub Graz), a w konsekwencji o budowaniu pot-nej grupy miejscowej inteligencji. Z tych te powodw w chwili tworzenia

26R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

17 IDEM: O inteligencji polskiej lat midzywojennych. Warszawa 1965, s. 5051; D. MYCIEL-SKA: Drogi yciowe profesorw przed objciem katedr akademickich w niepodlegej Polsce. W: Inteli-gencja polska XIX i XX wieku..., s. 247, 277279; I. HOMOLA: Nauczycielstwo..., s. 8485;I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo..., s. 483; F. RACZEK: Gali-cja..., s. 37; L. FINKIEL, S. GBISKI: Historya... Cz. 1, s. 8788; M. MICISKA: Inteligencja...,s. 1819.

niepodlegego pastwa polskiego obsada instytucji wymagajcych cenzusuakademickiego oraz jednoznacznie polskiego nastawienia bya moliwa nie-mal wycznie siami Maopolski18.

Spory odsetek polskiej inteligencji przed I wojn wiatow cechowatake struktur spoeczn lska Cieszyskiego. Bya to z oczywistychwzgldw grupa mniej liczna od inteligencji galicyjskiej, cho z racji geo-graficznej bliskoci w stosunku do Grnego lska moga ona, w przypad-ku znalezienia si w jednym organizmie pastwowym, odegra istotn rolczynnika zasilajcego okrg przemysowy w polskie warstwy wyksztacone.Cieszyska inteligencja korzystaa z wikszoci tych samych dobrodziejstwpolityki narodowociowej Habsburgw, ktre stay si udziaem Polakww Galicji. Jeszcze w latach 80. XIX w. warstwy wyksztacone w tej czciAustro-Wgier byy nieliczne. Tym niemniej gwarantowana przez ustawo-dawstwo austriackie moliwo zakadania polskich szk stwarzaa dogod-ne warunki do rozwijania edukacji i ycia narodowego. Nie przeciwdziaayim stosunkowo nieliczne grupy mniejszociowe Czesi i Niemcy, bardziejmobilizujc do tworzenia kolejnych polskich organizacji spoecznych.Wrd nich istotn rol odegray zwizki czce w swych programachhasa edukacyjne i patriotyczne. Do takich naleay np. Jedno, dzia-ajca od 1886 r., przede wszystkim wrd modziey gimnazjalnej, czy ko-rzystajcy z jej dowiadcze Znicz, skupiajcy polskich studentw.Czonkami obu tych organizacji byo wielu przyszych sdziw i adwoka-tw, znanych ze swej pracy zawodowej i aktywnoci spoeczno-politycznejw okresie midzywojennym (np. Jerzy Balon, Ignacy agan)19.

Analizujc rne przejawy ycia publicznego, zarwno na lsku Cie-szyskim, jak i w zachodniej czci Galicji, nie wolno zapomina takeo kulturotwrczej roli Krakowa, rzutujcej na caoksztat miejscowych sto-sunkw spoecznych. Z racji skupienia w tym miecie najwaniejszych pol-skich szk, urzdw i instytucji kulturalnych wanie Krakw by niekwe-stionowanym centrum ycia narodowego. W ostatniej wierci XIX w.zdystansowa w tej roli nawet Lww, gdzie konkurencja ze strony na-pywajcych z prowincji Ukraicw nie pozwalaa na realizacj tak ambitne-go programu narodowego, jaki pojawi si w zachodniej Galicji. W Krako-wie dominowaa ludno rzymskokatolicka (w 1910 r. stanowia blisko

27

18 A. WIDERSKA: Trwa cho przemino. W: Kopiec wspomnie. Krakw 1959, s. 152153;T. GSOWSKI: Struktura spoeczno-zawodowa ydw galicyjskich na pocztku XX w. Biuletynydowskiego Instytutu Historycznego 1988, nr 12, s. 7274; IDEM: Galicja ydowski ma-tecznik. W: Galicja..., s. 130; I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoecze-stwo..., s. 526528.

19 M. FAZAN: Polskie ycie kulturalne na lsku Cieszyskim w latach 1842/481920.WrocawWarszawa [b.r.w.], s. 8796; A. TARG: Zarys historii Znicza. W: Ksiga o lsku, wy-dana z okazji jubileuszu 35-letniego istnienia Znicza. Red. A. TARG. Cieszyn 1929, s. 210230;J. GOLEC, S. BOJDA: Sownik biograficzny ziemi cieszyskiej. T. 1. Cieszyn 1993, s. 28; K. NOWAK:Leon Wolf..., s. 2026.

Spo

eczn

euw

arun

kow

ania

yci

apu

blic

zneg

o...

70% ogu mieszkacw), a w tej czci Galicji, bez wikszego bdu, lud-no rzymskokatolick utosamia mona ze rodowiskiem polskim. Pozo-sta, liczc blisko 30%, cz spoecznoci Krakowa stanowili ydzi,w duym stopniu zasymilowani z kultur polsk, co powodowao, i Kra-kw koca XIX w. sprawia wraenie miasta pozbawionego jakichkolwiekobcych naleciaoci narodowych. Do niego wic chtnie przybywalimieszkacy okolicznych miejscowoci, a nawet Polacy z innych zaborw,by podejmowa tu nauk lub by wzmocni przez kontakt z kulturpolsk wasne poczucie dumy narodowej. W dynamicznie rozwijajcymsi grnolskim okrgu przemysowym z kocem XIX w. rwnie pojawiysi due aglomeracje miejskie, niemajce jednak moliwoci zaoferowaniapolskojzycznym mieszkacom takich atrybutw ycia narodowego, kt-rych imponujcym zbiorem dysponowa Krakw. Na Grnym lsku trwaa przez cay omawiany okres nierozstrzygnita rywalizacja Bytomia, Raci-borza, Gliwic, Opola, Krlewskiej Huty o miano metropolitalnego centrum.W zachodniej Galicji pod tym wzgldem adnych dylematw nie byo.W konsekwencji krakowska inteligencja stanowia elit ksztatujc wzorceycia towarzyskiego, obyczajowego, a take narodowego, rzutujce na cadzielnic. Nieprzypadkowo posada sdziego lub adwokata urzdujcegow Krakowie bya obiektem marze prowincjonalnego prawnika. Mona za-ryzykowa twierdzenie, i wzorce kultury szlacheckiej zaakceptowane przezkrakowsk inteligencj z tego wanie powodu zyskiway tak du popular-no w caej Galicji. Na Grnym lsku aden miejski orodek w podobnysposb nie promieniowa, niezalenie od tego, e najczciej odsetek znaj-dujcej si w nim polskiej inteligencji by znikomy20.

Organizacja wymiaru sprawiedliwociw Prusach i w monarchii austro-wgierskiej przed I wojn wiatow

Liczebno rodowisk sdziowskich na Grnym lsku,w zachodniej Galicji i na lsku Cieszyskim

Funkcjonujce w zaborze austriackim i w dzielnicy pruskiej odmiennesystemy prawne dopeniay obrazu rnic dzielcych obie czci przyszejPolski. Bdce wynikiem suwerennych decyzji pastw przepisy prawne obo-wizujce w Prusach i w monarchii austro-wgierskiej inaczej ksztatoway

28R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

20 Statystyka miasta Krakowa. T. 12. Krakw 1912, s. 44; Mieszczastwo polskie w Krako-wie. Oprac. M. LANG. Lww 1914, s. 1622; A. KROSKI: Ustrj komunalny miast. Warszawa1917, s. 18; M. JANOWSKI: Inteligencja..., s. 25; M. TURSKI: Czasy gimnazjalne. W: Kopiec..., s. 72;K. KAROLCZAK: Struktura spoeczna Krakowa na przeomie XIX i XX wieku. W: Galicja...,s. 210216; I. IHNATOWICZ, A. MCZAK, B. ZIENTARA, J. ARNOWSKI: Spoeczestwo..., s. 492493.

rwnie pozycj sdownictwa powszechnego. Gwnym aktem prawnymdecydujcym o ustroju niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci pod koniecXIX w. bya ustawa z 27 I 1877 r. o ustroju sdownictwa DeutschesGerichtsverfassungsgesetz (Reichs-Gesetzblatt [dalej: RGB] 1877, Nr. 4),z ktr poczone byy przepisy o procedurze cywilnej, uchwalone 30 I1877 r. Ustawy te, wydane niedugo po zjednoczeniu Niemiec, zapewniyjednolit w skali caej Rzeszy struktur sdownictwa. Ich symboliczny celsprowadza si do tworzenia wartoci integrujcych pastwo. Przepisyo ustroju sdownictwa jeszcze przed I wojn wiatow zostay kilkakrotnieznowelizowane, ustawami z 17 V 1898 r. w przedmiocie zmian ustawyo ustroju sdownictwa i procedury karnej (RGB 1898, Nr. 21) oraz z 1 VI1909 r. w przedmiocie zmian ustawy o ustroju sdownictwa i procedury cy-wilnej (RGB 1909, Nr. 30). Z kolei doprecyzowanie niektrych przepiswomawianego prawa nastpio w ustawie wykonawczej z 24 IV 1878 r.21

Sdami I instancji, zgodnie z treci 12 ustawy z 1877 r., byy instytu-cje okrelane w nomenklaturze niemieckiej mianem Amtsgerichte, a w tu-maczeniu polskim do dowolnie jako sdy okrgowe, obwodowe, powiato-we lub urzdowe. Dla jednoznacznoci wypowiedzi w niniejszej pracynazwane zostay sdami okrgowymi. Sprawy rozstrzygane byy w nichprzez pojedynczych sdziw (Einzelrichter), zgodnie z 22 ustawy, chow pierwszych latach po wprowadzeniu reformy sdownictwa, wyjtkowo kolegialnie. Sdami II instancji byy tzw. Landgerichte, ktr to nazw tuma-czono jako sdy ziemiaskie, ziemskie lub krajowe. W tym przypadku uy-wa bd okrelenia sd krajowy. W tym sdzie, ktrym kierowa prezes,funkcjonoway odrbne izby: cywilna i karna, z dyrektorami na czele. Sdykrajowe orzekay w kompletach liczcych 3 sdziw. Zbrodnie niepodle-gajce waciwoci sdw krajowych przekazywano sdom przysigych,funkcjonujcym na podstawie 7999 ustawy z 1877 r. Orzekay onew skadzie 3 sdziw fachowych oraz 12 przysigych, losowanych spordobywateli. Przy sdach krajowych dziaay specjalne senaty handlowe.W systemie powszechnego wymiaru sprawiedliwoci w Prusach istniayrwnie Oberlandesgerichte, czyli sdy nadziemiaskie lub wysze sdy kra-jowe. Uywa tu bd tej drugiej nazwy. Byy one instancj odwoawcz odwyrokw sdw krajowych, orzekajcych jako sdy I instancji. Wysze sdy

29

Org

aniz

acja

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

21 B. STELMACHOWSKI: Rzut oka na ustrj sdownictwa i postpowanie cywilne na ziemiach za-chodnich oraz na Grnym lsku. W: Encyklopedia prawa obowizujcego w Polsce. Red.A. PERETIATKOWICZ. Cz. 5: Zarys ustroju sdownictwa i postpowania cywilnego. Pozna 1926,s. 37; S. GOB: Organizacja sdw powszechnych. Opracowana systematycznie z uwzgldnieniemrozwoju historycznego, sdownictwa szczeglnego oraz ustroju adwokatury, prokuratorii generalneji notariatu. Krakw 1938, s. 5463; J. SCHMIDT: Historia wymiaru sprawiedliwoci oraz wizien-nictwa w Gliwicach. Gliwice 2006, s. 15; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura sdw powszech-nych w pierwszym dziesicioleciu II Rzeczypospolitej. W: Przez tysiclecia: pastwo prawo jednostka. Red. A. LITYSKI, M. MIKOAJCZYK. T. 2. Katowice 2001, s. 178179; EADEM: Ustrjsdownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej. Pozna 2003, s. 122123.

krajowe pracoway w skadzie 5 sdziw zawodowych. Rol sdu najwy-szego spenia Sd Rzeszy (Reichsgericht) z siedzib w Lipsku22. Jego wy-dziay, cywilny i karny, rozstrzygay rewizje wytoczone przeciw wyrokomsdw niszych instancji (take sdw przysigych), a w sprawach karnychby to rwnie sd waciwy do orzekania w procesach o zbrodni stanui zdrad kraju, o ile czyny skierowane byy przeciw cesarzowi. Sd Rzeszyorzeka w skadzie 7 sdziw. Poza struktur sdownictwa zwyczajnegoznajdoway si m.in. sdy administracyjne, gminne i przemysowe; ichdziaalno nie mieci si jednak w ramach zakrelonych tytuem niniejszejpracy23.

Struktura wymiaru sprawiedliwoci w pastwie austro-wgierskim r-nia si od uksztatowanej w Prusach, jakkolwiek odmiennoci te nie miayfundamentalnego znaczenia. Pojawiay si ju jednak na etapie systemuprzepisw prawnych, okrelajcych t sfer wadzy. W monarchii habsbur-skiej, inaczej ni w Prusach, trudno wskaza jeden podstawowy akt prawnykonstytuujcy wymiar sprawiedliwoci. Raczej przywoa trzeba co najmniejkilka ustaw i rozporzdze, z ktrych kade, czciowo, definiowao ksztatprawny sdownictwa. Budowa nowoczesnej struktury wymiaru sprawiedli-woci zapocztkowana zostaa w 1855 r., gdy wprowadzono przepisy ujed-nolicajce w skali caego pastwa liczb i struktur sdw. Dnia 20 XII1867 r. uchwalono ustaw zasadnicz o wadzy sdziowskiej (DziennikUstaw Pastwa [dalej: DzUP], nr 144). Nastpnie przyjto ustaw dotyczcpostpowania dyscyplinarnego przeciw urzdnikom sdziowskim i nie-dobrowolnego przenoszenia tyche na inne miejsce i w stan spoczynkuz 21 V 1868 r. (DzUP, nr 46), wreszcie ustaw z 1 VIII 1895 r. o wykony-waniu sdownictwa i waciwoci sdw zwyczajnych w sprawach cywil-nych (norma jurysdykcyjna DzUP, nr 111, ustawa zaprowadzajca normjurysdykcyjn DzUP, nr 110). Norma wesza w ycie 1 I 1898 r. wrazz ustaw o postpowaniu sdowym w cywilnych sprawach spornych. Kolej-nymi aktami prawnymi tworzcymi miejscowy wymiar sprawiedliwoci

30R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

22 W niniejszej pracy zaakceptowano tumaczenie niemieckich nazw poszczeglnychsdw, uywane przez wikszo autorw; zob. np. J. POLEWKA: Pocztki i rozwj adwokaturypolskiej na Grnym lsku. Katowice 2005, s. 26; S. RENIOWSKI: Historia ustroju lska. Katowi-ceWrocaw 1948, s. 234; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura..., s. 179; EADEM: Ustrj...,s. 125. U zarania II Rzeczypospolitej zupenie inaczej na co warto zwrci uwag tuma-czono nazwy niemieckich sdw na amach Przegldu Sdowego [dalej: PS] 1919, nr 5,s. 23. W proponowanym przez Przegld Sdowy ujciu Amtsgerichte oznaczay sdy krajo-we, Landgerichte sdy ziemiaskie, Oberlandesgerichte sdy nadziemiaskie. Z koleiwedug S. PAZY (Historia prawa w Polsce na tle porwnawczym. Cz. 2. Krakw 2002, s. 185)Amtsgerichte to sdy urzdowe, Landgerichte sdy krajowe, Oberlandesgerichte wyszesdy krajowe.

23 Sdownictwo na ziemiach b. zaboru pruskiego. PS 1919, nr 5, s. 2326; S. PYROWICZ:Reforma sdowa w Niemczech. Cz. 1. Gazeta Sdowa Warszawska [dalej: GSW] 1908, nr 6,s. 8788; S. ZALESKI: Istota i zakres prawa nadzoru Sdu Najwyszego. GSW 1926, nr 1,s. 46; M. MOHYLUK: Prawo..., s. 9293; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Struktura..., s. 179.

byy: ustawa organizacyjna sdowa z 27 XI 1896 r. (DzUP, nr 217) orazrozporzdzenie austriackiego ministra sprawiedliwoci o tzw. instrukcjisdowej z 5 V 1897 r. (DzUP, nr 112). W pniejszym czasie przyjte zo-stay jeszcze: ustawa o wykonywaniu jurysdykcji w wyszych sdach krajo-wych i w Najwyszym Trybunale Sdowym i Kasacyjnym z 24 II 1907 r.(DzUP, nr 41) oraz cesarskie rozporzdzenie o uleniu sdom z 1 VI1914 r. (DzUP, nr 118), nowelizujce ustaw organizacyjn oraz norm ju-rysdykcyjn; t ostatni m.in. poprzez dodanie 7a, w ktrym wprowadzo-no zasad jednoosobowego orzekania w sdach okrgowych24.

Struktura austriackiego wymiaru sprawiedliwoci oparta na powyszychaktach prawnych nie rnia si zbytnio od obowizujcej w Prusach, acz-kolwiek przed I wojn wiatow podobiestwa w tej dziedzinie nie byyspecjalnie eksponowane, poniewa nie wynikay z nich adne istotne kon-sekwencje. Dopiero po wczeniu w skad pastwa polskiego obszarw na-lecych dotd do dzielnicy pruskiej i austriackiej zbieno w dziedziniesdownictwa zauwaono, gdy okazaa si ona okolicznoci znacznie przy-spieszajc integracj prawn tych ziem. Podobiestwa dostrzegano zarw-no w dziedzinie podstawowych zasad regulujcych tok procesu, np. jawno-ci i ustnoci rozpraw, jak i w zakresie struktury wymiaru sprawiedliwocioraz zasad nadzoru. Sdami I instancji w Galicji byy sdy powiatowe z na-czelnikiem na czele. Okrgi sdw powiatowych mocno rniy si swwielkoci, co rzutowao rwnie na wielko obsady personalnej. Zwyklew sdzie powiatowym zatrudnionych byo, poza naczelnikiem, 35 zawo-dowych sdziw. Do sdw odwoawczych zgodnie z brzmieniem 3normy jurysdykcyjnej naleay sdy krajowe oraz sdy krajowe wysze,ktrych istnienie przewidywa 4 normy jurysdykcyjnej. Pierwsze z nichorzekay w skadzie trzyosobowym w sprawach cywilnych lub czteroosobo-wym w sprawach karnych. Sdy krajowe mogy rwnie odgrywa rolsdu I instancji w sprawach karnych za czyny nieprzekazane do orze-kania innym sdom, a w sprawach cywilnych gdy warto sporu prze-kraczaa 1 000 koron. W sprawach zagroonych kar wysz ni 5 lat po-zbawienia wolnoci, a take o przestpstwa popenione z pobudekpolitycznych od 1873 r. orzeka usytuowany przy sdach krajowych sdprzysigych. Zasiadao w nich 12 przysigych, decydujcych o winiepodsdnego. Kar wymierza za sdzia zawodowy. Sdy krajowe umiejsco-wione byy w krajowych miastach stoecznych, w Galicji w Krakowie i weLwowie. Sdami speniajcymi wikszo zada sdw krajowych, acz nie-usytuowanymi w miastach stoecznych, byy natomiast tzw. sdy obwodo-we. Z kolei wysze sdy krajowe orzekay w kompletach picioosobowych.

31

24 H. SCHAUER: Die Gerichtsorganisations Gesetze und die neue Geschftsordnung. Wien 1898,s. 718; J. WINDAKIEWICZ: Ustawa o wykonywaniu sdownictwa i o waciwoci sdw zwyczajnychw sprawach cywilnych (norma jurysdykcyjna). Warszawa 1926, s. VIIXI; Norma jurysdykcyjnaw brzmieniu zmienionem nowelami. Zestawi M. RICHTER. Przemyl 1920, s. 1420; M. MOHY-LUK: Prawo..., s. 91.

Org

aniz

acja

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

Mogy odgrywa rol zarwno sdu I instancji (w tzw. sporach syndykac-kich), jak i odwoawczego, gdy sprawa w I instancji bya rozstrzygana przezsd krajowy, albo sdu III instancji, gdy sprawa bieg instancyjny rozpoczy-naa od sdu powiatowego. Norma jurysdykcyjna przewidywaa w funkcjisdu III instancji Najwyszy Trybuna Sprawiedliwoci z siedzib w Wied-niu. Jeden z jego senatw rozstrzyga, w siedmioosobowym skadzie, szcze-glne sprawy dotyczce Galicji25.

Tradycje sdownictwa Niemiec i Austro-Wgier oraz wysoki poziom roz-woju instytucji ycia spoecznego w obu tych pastwach sprawiy, i sieplacwek wymiaru sprawiedliwoci bya tam stosunkowo gsta. W Niem-czech potrzeba ujednolicenia sdownictwa w drugiej poowie XIX w. zde-rzaa si z mocno zakorzenion tu odrbnoci polityczn, bdc efektemwielowiekowego funkcjonowania w rnych organizmach pastwowych.Skutkiem tego w Rzeszy obowizywao jednolite prawo, ale ju nie funkcjo-noway identyczne struktury sdownictwa. Te, bdc spucizn po czasachpoprzedzajcych zjednoczenie Niemiec, a do wybuchu I wojny wiatowejcharakteryzoway si duymi dysproporcjami. Zasada, wedug ktrej stara-no si po 1877 r. ksztatowa struktur sdownictwa, zakadaa, e sdokrgowy bdzie znajdowa si w kadym powiecie, sd krajowy w rejen-cji, a wyszy sd krajowy w kadej prowincji. Mimo to poszczeglneokrgi sdowe mocno rniy si zarwno pod wzgldem swej powierzchnioraz liczby mieszkacw, jak i liczby funkcjonujcych na danym obszarzesdw. Przykadowo, w Prusach funkcjonowao a 15 wyszych sdw kra-jowych, a w okrgu kadego z nich dziaao od 3 do 9 sdw krajowych,ktrym z kolei podlegao rednio okoo 10 sdw okrgowych. Ju jednakw Bawarii funkcjonowao tylko 5 wyszych sdw krajowych, a w Turyngiiczy Hesji zaledwie po jednym. Wiele z wyszych sdw krajowych nadzo-rowao tylko jeden sd krajowy, w ktrego okrgu z kolei mogo znajdowasi tylko kilka sdw okrgowych. Co charakterystyczne, spora czsdw okrgowych utworzona zostaa w 1878 r. tu po wejciu w ycienowej ustawy o ustroju sdownictwa. W pniejszym czasie struktura wy-miaru sprawiedliwoci okazaa si do stabilna i ju do koca I wojnywiatowej w Niemczech kolejne sdy zakadano wyjtkowo. Pod tym wzgl-dem sytuacja w dzielnicy pruskiej rnia si bardzo mocno od panu-jcej w Galicji, gdzie proces tworzenia nowych sdw trwa waciwie bezprzerwy26.

W monarchii habsburskiej og instytucji tworzcych sdownictwo nad-zorowa Trybuna Sprawiedliwoci w Wiedniu. Trybunaowi bezporedniopodlegao 9 sdw krajowych wyszych. Zmiany wprowadzone w poowieXIX w. dotyczyy przede wszystkim niszych szczebli sdownictwa. Byy od-

32R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

25 L. FINKEL, S. GBISKI: Historya... Cz. 2, s. 1819; M. MATERNIAK-PAWOWSKA: Ustrj...,s. 105111; S. GOB: Organizacja..., s. 5152.

26 Handbuch fr die Provinz Schlesien. Breslau 1876, s. 169205.

powiedzi na podstawowy postulat wczenie formuowany, zmierzajcy dotego, by zapewni mieszkacom wygodny dostp do sdu, zwaszcza I in-stancji. Wymagao to stworzenia odpowiednio gstej sieci tych placwek.Statystyki, jakie w tej dziedzinie publikowano w kolejnych latach, dowo-dziy jednak, i zaoenie to udao si zrealizowa tylko w niewielkim stop-niu. Mimo zainicjowania reformy utrzymay si due dysproporcje podwzgldem liczby sdw I instancji w poszczeglnych krajach koronnychPrzedlitawii (potwierdzaj to dane zamieszczone w tabeli 1.).

TABELA 1. Liczba trybunaw I instancji w austriackich krajach koronnych w 1874 r.

Kraje koronneObszar

(w milachkwadratowych)

Liczba trybunawI instancji

Mile kwadratowe,na ktre przypadaprzecitnie jeden

trybuna I instancji

Liczba ludnoci, naktr przypadaprzecitnie jeden

trybuna I instancji

Austria Dolna 344 6 57 325 708

Austria Grna 208 4 52 181 894

Salzburg 124 1 124 151 410

Styria 390 3 130 377 103

Karyntia 180 1 180 336 400

Triest, Gorycja,Gradyska, Istria

138 4 34 145 514

Kraina 173 2 86 231 636

Tyrol i Vorarlberg 509 5 101 175 781

Czechy 902 16 56 319 129

Morawy 386 6 64 332 982

lsk 89 2 44 255 790

Galicja 1 364 10 136 541 801

Bukowina 181 1 181 511 964

Dalmacja 222 4 55 110 699

RDO: Archiwum Pastwowe w Krakowie, Oddzia w Spytkowicach, Sd Apelacyjny w Krakowie, sygn. 163a II, Spra-wozdanie komisji prawniczej w sprawie ustanowienia nowych trybunaw I instancji w Galicji zachodniej z 1 maja1875 r., s. 2.

Wymienione w tabeli trybunay I instancji byy w rzeczywistoci sdamikrajowymi lub obwodowymi. Na terenie caej Austrii w 1911 r. dziaay 964sdy powiatowe, w tym w Galicji blisko 200. Dodajmy do powyszego ze-stawienia, i na jednego sdziego przypadao w Galicji 19 576 potencjal-nych podsdnych, co byo drugim pod wzgldem wielkoci wskanikiemw skali caej Austrii. Wyszy wskanik, bo sigajcy 20 498 osb na jedne-go sdziego, odnotowano wwczas jedynie na Bukowinie. W innych krajachkoronnych wskaniki te byy znacznie nisze, np. w Salzburgu, Karyntii, Ty-rolu i Dalmacji spaday nawet poniej 10 tys. osb na jednego sdziego27.

33

3 Sdziowie...

Org

aniz

acja

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

27 Archiwum Pastwowe w Krakowie [dalej: APKrak.], Oddzia w Spytkowicach [dalej:Spyt.], Sd Apelacyjny w Krakowie [dalej: SAKr.], sygn. 163b, Prezydium c.k. Sdu Krajowego

Niemal od chwili uzyskania autonomii wadze Galicji z uwagi na jejupoledzenie w zakresie dostpu do instytucji wymiaru sprawiedliwoci rozpoczy starania o tworzenie kolejnych sdw, aby odpowiednie wska-niki osigny tu przynajmniej poziom przecitnych wielkoci wystpujcychw Przedlitawii. Potrzeby w tej dziedzinie byy spore. Galicja na mocy roz-porzdzenia ministrw spraw wewntrznych, sprawiedliwoci i finanswz 24 IV 1854 r. (DzUP, nr 111) podzielona zostaa na okrgi administracyj-ne: lwowski i krakowski. Ten ostatni sta si zarazem okrgiem sdowym,nad ktrym piecz przej Sd Krajowy Wyszy w Krakowie. Podlegay mu,zgodnie z brzmieniem 16 powyszego rozporzdzenia, tzw. trybunay I in-stancji, czyli sdy krajowe bd obwodowe, rozlokowane w Krakowie, No-wym Sczu, Rzeszowie i Tarnowie. W kolejnych latach liczba sdw wzra-staa, szczeglnie po oddzieleniu administracji politycznej od sdowej i powejciu w ycie rozporzdzenia ministra sprawiedliwoci z 15 II 1867 r.o utworzeniu sdw powiatowych wiejskich w okrgu krakowskiego SduKrajowego Wyszego (DzUP, nr 36). Liczba sdw powiatowych w zachod-niej Galicji signa wwczas 55. Nadal jednak na tle innych krajw ko-ronnych Austrii byy to wskaniki nisze od przecitnych. To przedewszystkim przesdzao o koniecznoci podejmowania dalszych zabiegww celu tworzenia nowych placwek wymiaru sprawiedliwoci28.

Najczciej przytaczanym argumentem przemawiajcym za konieczno-ci zakadania nowych sdw, poza oczywistym ich brakiem w Galicji, bywzgld na przywizanie miejscowych mieszkacw do monarchy. Podkre-lano, e ludno niezadowolona z powodu ogranicze w dostpie do sdusw zo przeleje na inne agendy pastwa. Lojalno wobec wadzy moeprzeksztaci si w otwarte jej kontestowanie. Niemae znaczenie miay turwnie ambicje poszczeglnych miast galicyjskich, ktre za wszelk cenchciay sta si siedzibami choby sdu I instancji. Ta okoliczno bowiemzapewniaa znaczny i szybki awans cywilizacyjny. Z punktu widzenia wadzpodstawowym kryterium byo centralne pooenie w okrgu, niezbdne dozlokalizowania tame sdu powiatowego. Szczeglnie wysoko ocenianorwnie umiejscowienie miasta przy wygodnej i solidnie zbudowanej dro-dze, wyposaonej, o ile bya taka potrzeba, w stabilne mosty lub caoroczneprzeprawy rzeczne. Nierzadko o usytuowaniu sdu ostatecznie przesdzaywzgldy lokalowe. Miasto, ktre gotowe byo bezpatnie odda lub taniowydzierawi sdowi odpowiedni budynek, mogo liczy na przychylnowiedeskiej administracji. Brak odpowiednich lokali dla sdu i mieszka

34R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

Wyszego [dalej: SKW] w Krakowie z 2 V 1911 r. do Wydziau Krajowego we Lwowie,s. 14; sygn. 163a II, Sprawozdanie komisji prawniczej w sprawie ustanowienia nowych try-bunaw I instancji w Galicji zachodniej z 1 V 1875 r., s. 2.

28 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163b, Prezydium c.k. SKW w Krakowie z 21 V 1911 r. doWydziau Krajowego we Lwowie, s. 111; I. HOMOLA: Kwiat spoeczestwa... (Struktura spoecz-na i zarys pooenia inteligencji krakowskiej w latach 18601914). KrakwWrocaw 1984,s. 22.

dla urzdnikw zadecydowa o odmowie ulokowania sdu powiatowegow Wielopolu Skrzyskim, w Alwerni czy w apanowie, a z kolei w 1878 r.przesdzi o utworzeniu sdu powiatowego w Radomylu Wielkim. W tymostatnim przypadku nastpio jedynie przeniesienie sdu z Zassowa do no-wej siedziby. By to zreszt czsto stosowany zabieg. W 1890 r. przeniesio-no rwnie sd powiatowy z Krynicy do Muszyny, a w 1906 r. ze lemie-nia do Suchej29.

Skuteczn metod przekonania rzdu do idei utworzenia sdu powiato-wego byo zazwyczaj zyskanie poparcia ze strony prominentnych galicyj-skich politykw. Ich gos ostatecznie mg okaza si decydujcy dla nie-znajcych miejscowych stosunkw urzdnikw wiedeskich. Modne staosi zatem wysyanie przez zainteresowane miasta delegacji lub adreswhodowniczych do posw i urzdnikw galicyjskich. W duej mierze takiewanie metody zadecydoway np. o sugestii komisji prawniczej, kierowanejdo Sejmu Krajowego w 1875 r., by poleci wadzom wiedeskim kandyda-tury Wadowic, Jasa, Nowego Targu, Kolbuszowej i Bochni jako przyszychsiedzib sdw powiatowych bd obwodowych. Sporadycznie sigano poargumentacj historyczn, uwypuklajc wielowiekow przeszo miastajako szczeglny tytu do ubiegania si o siedzib sdu (np. sprawa cka),gdy za brakowao argumentw przemawiajcych na korzy danej kandy-datury, wwczas skupiano si na krytyce rywala, wykazujc np. panujctam droyzn czy oglne zacofanie (np. sprawa Zakopanego lub spr mi-dzy Szczurow a Ujciem)30.

Moliwo znacznej rozbudowy systemu sdowego w Galicji pojawiasi u schyku XIX w., a bya zwizana z wprowadzeniem w monarchii habs-burskiej z dniem 1 I 1898 r. nowej procedury cywilnej. Przygotowujcsi do przeprowadzenia reformy, jeszcze w lutym 1897 r. Wydzia Krajowy,realizujcy wnioski pynce z sdw krajowych wyszych w Krakowiei Lwowie, podda pod obrady Sejmu galicyjskiego projekt powoania sdwobwodowych w Biaej, Nowym Targu oraz w Tarnobrzegu lub w Mielcu.Jednolite w tej kwestii stanowisko zadecydowao o zaakceptowaniu stosow-nej uchway przez wadze w Wiedniu, aczkolwiek powolna procedura urz-

35

3*

Org

aniz

acja

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

29 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163c, Prezydium c.k. Sdu Obwodowego [dalej: SOb.]w Tarnowie z 6 IX 1878 r. do c.k. SKW w Krakowie, [b.p.]; Wydzia Krajowy z 10 IV 1905 r.do c.k. SKW w Krakowie, [b.p.]; sygn. 163a I, Zwierzchno gminna Alwerni z 30 XI 1911 r.do c.k. Ministerstwa Sprawiedliwoci w Wiedniu, [b.p.]; Sprawozdanie c.k. SKW w Krakowiez 21 V 1913 r. w sprawie ewentualnego utworzenia sdu powiatowego w Wielopolu, [b.p.];Gustaw Nowotny penomocnik JW. Teofili hr. Komorowskiej z 5 II 1891 r. do prezydiumSKW w Krakowie, [b.p.]; Sprawozdanie komisyi prawniczej z 7 XII 1887 r. o petycyi gminyZakliczyn wzgldem utworzenia Sdu powiatowego tame, [b.p.]; M. JAROSZ: Wdrwki pociekach wspomnie. Warszawa 1963, s. 39; M. MICISKA: Inteligencja..., s. 152.

30 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163a I, Ks. Tomasz Korab Boziowski z 7 III 1896 r. doprezesa c.k. SKW w Krakowie, [b.p.]; Zwierzchno gminna Czarnego Dunajca z 26 VI 1882 r.do Ministerstwa Sprawiedliwoci, [b.p.]; Ksigi gruntowe. Gazeta Lwowska, 24 VI 1886, nr 94,s. 8.

dowa nie pozwolia uruchomi tych sdw obwodowych przed wybuchemI wojny wiatowej31. Na pocztku XX w. tempo tworzenia nowych plac-wek sdowych w zachodniej Galicji znacznie zmalao, na co wpyway,z jednej strony, ograniczenia budetowe, z drugiej za brak spektakular-nych zmian prawnych uzasadniajcych kolejn reform. Struktura wymiarusprawiedliwoci w tej czci monarchii habsburskiej bez wikszych zmianprzetrwaa zatem do koca I wojny wiatowej. Do konsekwentnie trzyma-no si zasady, e sdy powiatowe powinny funkcjonowa w liczbie co naj-mniej dwch w kadym powiecie politycznym. Nierzadko, z koniecznoci,akceptowano stan, w ktrym granice powiatw politycznych i okrgwsdw powiatowych krzyoway si. Odpowiednio dua bya rwnie liczbasdw obwodowych, w Krakowie za istnia pojedynczy w skali zachodniejGalicji sd krajowy i sd krajowy wyszy32.

Wszystkie te zmiany struktury wymiaru sprawiedliwoci w Galicjiuksztatoway tu stosunkowo gst sie sdw. Wedug danych z 1914 r.dzielnica ta podzielona bya na dwa okrgi, nad ktrymi piecz sprawowaysdy krajowe wysze. Ich siedziby mieciy si w Krakowie (dla zachodniejGalicji) i we Lwowie (dla Galicji wschodniej). Podlegay im sdy krajowelub obwodowe, ktrych byo wwczas ogem 17: w Galicji zachodniej 6,w Galicji wschodniej 11. Zachodniogalicyjski sd krajowy umiejscowionyby w Krakowie, miejscowe za sdy obwodowe w Jale, Nowym Sczu,Rzeszowie, Tarnowie i Wadowicach. Z kolei we wschodniej Galicji sd kra-jowy funkcjonowa we Lwowie, a sdy obwodowe w Brzeanach, Czort-kowie, Koomyi, Przemylu, Samborze, Sanoku, Stanisawowie, Stryju, Tar-nopolu i Zoczowie. Dodatkowo na Bukowinie, podlegajcej lwowskiemuWyszemu Sdowi Krajowemu, istnia Sd Krajowy w Czerniowcach oraz

36R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

31 To, i nie powsta w tym czasie sd obwodowy w Biaej, byo skutkiem kilku niesprzy-jajcych okolicznoci. Za wasn kandydatur mocno optoway: ywiec i Kty. Co najwa-niejsze jednak, przeciw lokalizacji wystpia, mieszkajca w Biaej, wpywowa mniejszoniemiecka, nie chcc ponosi kosztw utrzymania polskiego, jak twierdzia, sdu. By to je-dyny w gruncie rzeczy przypadek w zachodniej Galicji, gdy konflikt narodowociowywpyn na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoci. Inna rzecz, e w innych miastachprzewaga ludnoci polskiej bya bezsporna, wic problemy tego typu nie wystpoway.APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163b, Sprawozdanie c.k. prezydium SOb. w Wadowicach z 9 VI1896 r., [b.p.]; Wydzia Rady Powiatowej w Biaej z 29 V 1909 r. do c.k. prezydium SOb.w Wadowicach; Odezwa c.k. starosty z Biaej z 23 IV 1896 r., [b.p.]; Magistrat Freistadt Bialaam 8 VII 1909 r. an das Prsidium des k.k. Kreisgerichtes in Wadowitz, [b.p.]; Kreisgericht inBiala. Bielitz-Bialaer Anzeiger, 20 III 1896, nr 110, s. 12.

32 APKrak., Spyt., SAKr., sygn. 163a II, Sprawozdanie Wydziau Krajowego z 6 II 1897 r.w przedmiocie utworzenia nowych sdw obwodowych i powiatowych w Galicyi, s. 117;sygn. 163c, Sprawozdanie komisyi prawniczej z 8 II 1897 r. o przedoeniu Wydziau Krajo-wego w przedmiocie utworzenia nowych sdw obwodowych i powiatowych w Galicyi,[b.p.]; ten sam dokument: sygn. 24, k. 21032110; Skorowidz ustaw i rozporzdze ogoszonychw Dzienniku Ustaw i Rozporzdze Krajowych dla Krlestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wiel-kiem Ksistwem Krakowskiem od r. 1860 do 1899 wcznie. Zestawili L. BRGLEWICZ,F. SOTWISKI. Lww 1900, passim; B. WINIARSKI: Ustrj..., s. 75.

Sd Obwodowy w Suczawie. Najliczniejsze byy, rzecz jasna, sdy powiato-we. Tych ostatnich funkcjonowao w Galicji w 1914 r. ogem 190, wik-szo we wschodniej czci dzielnicy (ten obszar pozostaje jednak pozakrgiem moich zainteresowa). Przynaleno poszczeglnych zachodnio-galicyjskich sdw powiatowych do odpowiednich okrgw sdw krajo-wych lub obwodowych prezentuje tabela 2.

37

Org

aniz

acja

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

TABELA 2. Struktura wymiaru sprawiedliwoci w zachodniej Galicji w 1914 r.

Siedziba WyszegoSdu Krajowego

Siedziba Sdu Krajowegolub Sdu Obwodowego

Siedziby sdw powiatowych

1 2 3

Wyszy Sd Krajowyw Krakowie

Sd Krajowy w Krakowie Sd Powiatowy w BochniSd Powiatowy w BrzeskuSd Powiatowy w ChrzanowieSd Powiatowy w DobczycachSd Powiatowy w JaworznieSd Powiatowy w KrzeszowicachSd Powiatowy w LiszkachSd Powiatowy w NiepoomicachSd Powiatowy w PodgrzuSd Powiatowy w RadowieSd Powiatowy w SkawinieSd Powiatowy w WieliczceSd Powiatowy w WiniczuSd Powiatowy w WojniczuSd Powiatowy w Zakliczynie

Sd Obwodowy w Jale Sd Powiatowy w BieczuSd Powiatowy w BrzostkuSd Powiatowy w DukliSd Powiatowy w FrysztakuSd Powiatowy w GorlicachSd Powiatowy w KronieSd Powiatowy w migrodzie

Sd Obwodowyw Nowym Sczu

Sd Powiatowy w CikowicachSd Powiatowy w Czarnym DunajcuSd Powiatowy w GrybowieSd Powiatowy w KrocienkuSd Powiatowy w LimanowejSd Powiatowy w Mszanie DolnejSd Powiatowy w MuszynieSd Powiatowy w Nowym TarguSd Powiatowy w Starym Sczu

Sd Obwodowyw Rzeszowie

Sd Powiatowy w GogowieSd Powiatowy w KolbuszowejSd Powiatowy w LeajskuSd Powiatowy w acucieSd Powiatowy w NiskuSd Powiatowy w PrzeworskuSd Powiatowy w Rozwadowie

Nalecy do struktury austriackiego wymiaru sprawiedliwoci lsk Cie-szyski nie podlega Sdowi Krajowemu Wyszemu w Krakowie, lecz analo-gicznemu sdowi z siedzib w Brnie. Na lsku Cieszyskim w 1849 r. likwi-dacji ulegy sdy patrymonialne, w ich miejsce za utworzono, 26 VI tegoroku, Sd Obwodowy w Cieszynie. Placwce tej z kolei podporzdkowanezostay, od 1 VII 1850 r., sdy powiatowe w Cieszynie, Bielsku, Frydku, Sko-czowie, Jabonkowie, Strumieniu, Frysztacie, Polskiej Ostrawie i Boguminie.Podstaw prawn dziaalnoci sdw powiatowych na lsku Cieszyskimby reskrypt Ministerstwa Sprawiedliwoci, wydany 18 VI 1850 r.33

38R

ozdz

ia

pier

wsz

y:U

dzia

pr

uski

ego

iau

stri

acki

ego

mod

elu

wym

iaru

spra

wie

dliw

oci

...

1 2 3

Sd Powiatowy w Rudniku (sd tenformalnie utworzony zosta roz-porzdzeniem ministra sprawiedli-woci z 19 IX 1907 r. DzUP,nr 227, ale do 1918 r. nie zostauruchomiony)

Sd Powiatowy w SokoowieSd Powiatowy w StrzyowieSd Powiatowy w TarnobrzeguSd Powiatowy w TyczynieSd Powiatowy w Ulanowie

Sd Obwodowyw Tarnowie

Sd Powiatowy w DbrowieSd Po