religious policies of the safavids and its outcome in...

Journal of Historical Researches, Vol 10, Issue 1, Spring 2018

Religious Policies of the Safavids and its Outcome in the Development

of the Endowments of the Holy Shrine of Imam Reza

Zahra Talaee

*

PhD. student in history of Iran, Institute of Iranian Studies, Department of History and Cultural Studies, Free University of Berlin, Berlin, Germany,

[email protected]

Abstract

By declaring Shia as the official religion of Iran, the Safavids used different tools to

institutionalize and disseminate it. One of these tools was developing religious

endowments. The holy shrine of Imam Reza, which is the only holy shrine of Twelver

Shiites in Iran, became the most important religious state at the center of attention of the

Safavids, and many endowments were established for it. As a result, the amount of

endowments for the shrine increased. Goals of increasing the endowments for the shrine

were to disseminate Shiite beliefs, glory/dynamism of the shrine and its continuity. The

purpose of this article is to describe the function of the development of the endowments

of the holy shrine of Reza (AS). The approach of this paper is that the main goal of the

Safavid religious policy was to promote the Shia belief by developing religious places

and creating endowments and expansion of the endowments. The implementation of

this policy in connection with the shrine of Imam Reza (AS), which was accompanied

with the support of the Safavid politicians, in the short and long term, increased the

space, facilities, administrative organization of the shrine and the expansion of services

to pilgrims and adjacent people, and in the long run, guaranteed the dynamism and the

reliability of the organization for the future. In this paper, the data sources consisted of

endowments and manuscripts extracted, as well as the results of published researches on

the subject of the endowments of the shrine of Imam Reza (AS). Using the descriptive

method, with the historical attitude, the expansion of the endowments of the shrine of

Imam Reza (AS) has been investigated.

Keywords: Endowments of Astan Quds Razavi, Safavid Period, The spread of Shiite

religion, Holy Shrines, Sadat

* Corresponding author

رضا)ع(سياست مذهبي صفويان و پيامد آن بر توسعة موقوفات حرم امام

*زهرا طاليي

چكيده

صفوی، تشیع مذهب رسمی ایران اعالم شد و تغییر مذهب در قالب اصل سیاست مذهبی صفویان در سلسلۀ با تأسیس

درآمد. در اجرای این منظور، شاهان صفوی با گسترش فرهنگ وقف و ایجاد این دوره پیگیری شد و به اجرا

مقدس امام نۀفرهنگ شیعه توسعه دادند و رونق بخشیدند. آستاعۀ بقاع متبرکه را در جایگاه مکانی برای اشا ،2موقوفات

تلقی شد و در مرکز توجه مذهبینۀ ترین آستارضا)ع( در مشهد، در حکم تنها آرامگاه از امامان شیعه در ایران، مهم

های دولتی، وقف و اعطاء سیورغاالت و های مختلف شامل اختصاص بودجهشیوهصفویان قرار گرفت. شاهان صفوی به

صدقات به گسترش آن اهتمام ورزیدند و منافع متعددی را از آن مدنظر قرار دادند. از نتایج مهم عملکرد آنان، افزایش

فرهنگ شیعه، رونق و تداوم آن ادامه داشت. عۀ بود که در راستای ایجاد مرکزی برای اشارضا)ع( موقوفات حرم امام

هدف این مقاله بیان کارکرد توسعۀ موقوفات حرم حضرت رضا)ع( است.

اماکن مذهبی سعۀ فرهنگ شیعه، با توعۀ سیاست مذهبی صفویان برای اشاۀ حاضر این است که هدف عمدلۀ رویکرد مقا

رضا)ع( که با حمایـت درخور گسترش موقوفات تأمین شد. اجرای این سیاست در ارتباط با حرم امام و ایجاد وقف و

مدت و در آن عصر افزایش فضا، امکانات، سازمان اداری حرم و گسترش توجه سیاستمردان صفوی همراه شد، در کوتاه

سازمان را برای آینده تضمین کرد.و پویایی این همراه داشت و در درازمدت، پایایی خدمات به زائران و مجاوران را به

های اند؛ همچنین به نتایج پژوهش شدههای خطی استخراجها و نسخهنامههای منابع شامل وقفدر این مقاله، داده

تحلیلی، با نگرش رضا)ع( توجه شده است و با استفاده از روش توصیفیمنتشرشده در موضوع موقوفات حرم امام

رضا)ع( بررسی شده است.گسترش موقوفات حرم امامتاریخی،

مذهب شیعه، بقاع متبرکه، ساداتعۀ صفویه، اشاۀ موقوفات آستان قدس، دور: های کليدی واژه

(مسـوو )نویسـنده آلمـان -دانشگاه آزاد بـرلین انستیومطالعات ایرانی، دپارتمان تاریخ و مطالعات فرهنگی،ایران، دانشجوی دکتری تاریخ *

[email protected] انجام حا در که است «عصرصفوی سیاست در رضوی قدس آستان مذهبی کارکرد» عنوان با دکتری نامهسوم پایان بخش از برگرفته مقاله این

است. استاد راهنما: پرفسور دکتر ماریا ماتسوخ ریاست انستیتو مطالعات ایرانـی ، برلین آزاد و مطالعات فرهنگی دانشگاه تاریخ دپارتمان برای

انگلیس( -انستیتو خاورمیانه و مطالعات اسالمی دانشگاه دورهاماستاد مشاور: پرفسور دکتر پاؤ لوفت استاد افتخاری Copyright © 2018, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons

Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and

share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

پژوهشی( -)علمی های تاریخیپژوهشنامه فصل

دانشگاه اصفهانمعاونت پژوهش و فناوری

دهم، دوره جدید، سا چهارمسا پنجاه و

152-129 ، صص1397، بهار (37)پیاپی او شماره

06/08/1396، تاریخ پذیرش: 11/06/1395تاریخ وصو :

1397بهار (،37)پیاپی ه او شمار، دهمجدید، سا ه، دورچهارم های تاریخی، سا پنجاه و پژوهش /130

مقدمه

اسماعیل با تأسیس دولت صفوی، مذهب شیعه شاه

حا ، تغییر را مذهب رسمی ایران اعالم کرد. بااین

کردن باورهای شیعی کاری بنیادی و مذهب و نهادینه

ریزی سیاست مذهبی، برنامهبسیار مهم بود که با پی

ۀ تدریج و طی دورریزی و استفاده از ابزارهای متعدد به

در کنار سرکوب نجام شد. صفوی الۀ ساوپنجاهدویست

شیعه یۀ ترین کار، تدوین نظرهای اولیه اصلیمخالفت

بر علمای توسط علما بود که برای این منظور عالوه

های سایر سرزمینشیعۀ شیعه داخل ایران، از علمای

عامل، دعوت شد. گرامیخصوص جبلاسالمی، به

داشتن این گروه اجتماعی با سپردن مناصب عالی

االسالم و قاضی اتفاق افتاد مانند صدر، شیخ حکومتی

داشتن که به اقتدار عملکرد ایشان نیز انجامید. گرامی

سادات روش دیگری بود که صفویان به آن توجه ویژه

های مقدس شیعه در ایران بهای نشان دادند. به آستانه

خصوص در شهرهای مشهد، قم، ری، قزوین و شیراز،

هنگ شیعی، آموزش و تبلیغ فر در جایگاه مراکزی برای

خدماتی آنها در قالب -توجه شد و گسترش اداری

هدفی دنبا شد. ایجاد موقوفات توسط شاه، درباریان،

اعضای ساختار دیوانی صفوی و سایر طبقات اجتماعی

های مقدس بود که ابزار عملی سیاست گسترش آستانه

آستان قدس رضوی، در حکم تنها مرقد از ۀ دربار

امامان شیعه در ایران، در اولویت اجرا شد.

شود که کارکرد اهمیت موضوع وقتی روشن می

کردن شعارها و موقوفات را در راستای نهادینه

ساختارهای شیعی بررسی کنیم و معلوم کنیم که چگونه

شدن سیاست مذهبی های اجراییموقوفات زمینه

حضرت رضا)ع( فراهم صفویان را در آستان مقدس

ردند. ازآنجاکه تاکنون کارکرد موقوفات آستان قدس ک

از این منظر در کانون عنایت پژوهشگران واقع نشده

شود.است، ضرورت انجام آن آشکار می

رضا)ع( ایجاد و بررسی آمار موقوفات حرم امام

دهد و موفقیت صفویان رشد چشمگیر آن را نشان می

کند؛ میهای مقدس بیان را در توسعۀ وقف بر آستانه

ولی اینکه آیا صفویان با اجرای سیاست توسعۀ

موقوفات به اهداف دیگر خود در آستان قدس رضوی

دست پیدا کردند، جای بررسی دارد.

که در این مقاله درصدد ارائۀ پاسخ به هايي پرسش

اند از: نقش موقوفات آستان قدس آنها هستیم عبارت

ایجاد و در سیاست مذهبی صفویان چه بود؟ آیا با

موقوفات حضرت رضا هدف صفویان تأمین سعۀ تو

آستان شد؟ نتیجۀ اقدامات دولت صفوی در توسعۀ

مقدس رضوی چه بود؟

نتیجۀ این بررسی افزایش موقوفات آستان قدس را

کند که موقوفات در راستای دهد و معلوم می نشان می

امکانات سعۀ اهداف صفویان گام برداشتند و ایجاد و تو

هی و فرهنگی در حرم حضرت رضا)ع(، فرهنگ رفا

ترین هدف صفویان شیعه را نهادینه کرد؛ همچنین مهم

در پویایی و پایایی این بنیاد شیعی با ایجاد موقوفات

تأمین شد.

پژوهشپيشينة

صورت کلی و ابزارهای سیاست مذهبی صفویان به

اجرایی آن، ازجمله وقف، به صورت ویژه و به شکل

ۀ مختلف در کانون توجه پژوهشگران این دورهای

تاریخی قرار گرفته است؛ اما بررسی موقوفات بقاع

متبرکه و کارکردهای آن در ارتباط با سیاست مذهبی

ای که در این مقام داشتهصفویان، باوجود اهمیت ویژه

اند و ها واقع شدهاند، کمتر محور اصلی این پژوهش

خود از این بۀ نونیز به رضا)ع(موقوفات آستانۀ حضرت

اند.قاعده مستثنی نبوده

131رضا)ع(سیاست مذهبی صفویان و پیامد آن بر توسعۀ موقوفات حرم امام

های مختلف موقوفات پژوهشگران متأخر جنبه

اند. بهروان به کارکردهای قدس را بررسی کرده آستان

موقوفات، ازجمله موقوفات آستان قدس، توجه کرده

پیش و پس از انقالب ۀ است و آن را در دو دور

گیری خود را بر آمار اسالمی بررسی کرده است و نتیجه

این دو دوره استوار کرده است؛ بنابراین آمار موقوفات

صورت کلی در این مجموعه دیده عصر صفوی نیز به

حاضر، استناد به لۀ شود و باتوجه به موضوع مقا می

آبادی نیز مصارف گزارش وی ممکن نیست. حسن

صفوی بررسی کرده ۀ موقوفات آستان قدس را در دور

ق 1000تا931ۀ را در سه دوراست و آن

م( و 1688تا1591ق )1100تا1000م(، 1591تا1521)

م( در سه جدو ارائه 1735تا1688ق )1118تا1100

کرده است؛ سپس نوع مصارف موقوفات هر دوره و

داده است و در تحلیلی کلی، تغییرات آن را مدنظر قرار

مصارف موقوفات را در این سه دوره مقایسه کرده

ی همچنین ارتباط نوع موقوفات را با ماههای است. و

قمری و موضع جغرافیایی بررسی کرده است و ارزش

مالی بعضی از موقوفات را در تأمین نیات واقفان

ای است که کرده است. مقالۀ وی تنها مقاله برآورد

صفویه نمایاندهۀ کارکردهای موقوفات آستانه را در دور

ان قدس در راستای است؛ اما توسعۀ موقوفات آست

سیاست مذهبی صفویان دغدغۀ آن نیست؛ ضمن اینکه

وسه موقوفه را بررسی کرده است.او فقط پنجاه

گل که اوقاف را در جایگاه ساختار اقتصادی صفت

صفوی بررسی کرده است، به موقوفات ۀ دینی در دور

ای کرده است. شاهی اشارهآستانه براساس طومار علی

انواع موقوفات عصر های خود، هشاحمدی هم در پژو

صفوی و کارکردهای آن را در سه شهر اصفهان، کرمان

و مشهد بررسی کرده است و به بعضی از کارکردهای

آموزش، مراسم مذهبی، مینۀ موقوفات آستان قدس در ز

ایجاد تسهیالت برای زیارت و زائران شامل امکانات

م توجه حرمۀ سفر، دارالشفاء، اطعام، روشنایی و خد

عطاردی نیز موقوفات آستان قدس را کرده است.

معرفی کرده است و با ارائۀ جدولی، به طبقۀ اجتماعی

22فر با بررسی ده است. رحیمیواقفان آستانه نظر کر

نامه از موقوفات آستان قدس و چند موقوفۀ دیگر وقف

صفیشیخ های بقعۀ نامهدر مشهد و همچنین وقف

تماعی واقفان دورۀ صفویه را واکاوی الدین، پایگاه اج

و باتوجه به سیاست صفویان در تثبیت کرده است

مذهب شیعه، نتیجه گرفته است که عمدۀ واقفان آستان

اند و پس از آنان، رتبۀ دوم قدس رجا سیاسی بوده

منصبان آستان رضا)ع( به صاحبوقف بر حرم امام

قدس اختصاص داشته است.

است که با استناد به منابع و با مقالۀ حاضر برآن

های ذکرشده، کارکردهای موقوفات استفاده از پژوهش

آستان قدس رضوی را در دورۀ صفویه و در راستای

تمایز این سیاست مذهبی صفویان بررسی کند. وجه

های دیگر این است که تعداد بیشتری از مقاله با مقاله

تناد به وقف را با اس 73موقوفات آستان قدس، شامل

منظور شناخت پیامد منابع شناسایی کرده است و به

مذهبی صفویان بر توسعۀ موقوفات آستان سیاست

قدس و نیز کارکرد موقوفات آستانه در راستای سیاست

مذهبی صفویان آنها را بررسی کرده است. تعداد وقف

شده در منابع خطی و چاپ سنگی های بازنویسینامه

های متأخر، باتوجه ن در پژوهشمتفاوت است؛ همچنی

به اینکه پژوهشگر از کدام منبع استفاده کرده است،

ارائه آمارهای متفاوتی از موقوفات آستان قدس

13اند. احمدی تعداد موقوفات آستان قدس را کرده

م را سا 1722ق/1135موقوفه ذکر کرده است و سا

پایانی عصر صفوی در نظر گرفته است )احمدی،

(. وی در جایی دیگر )احمدی، 113و112: 1390

17(، آمار موقوفات آستان قدس را 51و18: 1381

موقوفه ذکر کرده است و سا پایانی عصر صفوی را


آبادی و م در نظر گرفته است. حسن1726ق/1139

اند موقوفه ذکر کرده 53نظرکرده تعداد این موقوفات را

: 1391؛ نظرکرده، 37و36: 1391آبادی، )حسن

(. این دو پژوهشگر سا پایانی عصر صفوی 123تا99

اند و از بعضی منابع م در نظر گرفته1731ق/1117را

اند. در مقالۀ حاضر، با ها استفاده کردهنامهوقف

م برای پایان عصر 1735ق/1118درنظرگرفتن سا

صفوی، براساس اطالعات تمام منابع موجود و مقایسۀ

ها و ن رجوع به پژوهشآنها با یکدیگر و همچنی

73هایی که پیش از این به آن اشاره کردیم، آمار مقاله

موقوفه به دست آمده است و بدیهی است با احتما

ترین آمار یافتن اطالعات جدید، این آمار هم قطعی

شده توسط هرحا ، همۀ آمارهای ارائهبهنباشد؛

پژوهشگران از افزایش تعداد موقوفات در عصر صفوی

کایت دارد.ح

های مختلف های آستان قدس در دوره نامهمنابع وقف

های خطی و چاپ صورت نسخهاند و به بازنویسی شده

. چهار 3سنگی در دسترس پژوهشگران قرار دارند

خطی موجود است که عبارتند نسخۀ صورت فهرست به

از:

موقوفات ارض اقدس که محمدشفیع صورت .1

آصفخاناعتمادالتولیه، دربان حرم، به امر عبدالوهاب

الدوله، متولی آستان قدس

م(، تهیه کرده است. اصل 1885تا1883ق/1303تا1301)

این نسخه به کتابخانۀ ملی ملک متعلق است. این

ها، ای است از موقوفات مدرسهمجموعه درواقع خالصه

ها از دورۀ صفویه تا قاجاریه و اینکه و تکیه مسجدها

هایی باید هزینه شوند. ناگفته چگونه و در چه زمینه

های ثبتها، مسجدها و تکیه نماند که بعضی از مدرسه

شده در این فهرست، به آستان قدس تعلق ندارند. در

ها با نام اعتمادالتولیه به آن استناد شده است. ارجاع

باشی، شامل ات آستان قدس منجمموقوفبچۀ . کتا2

نامه از صفویه تا قاجار که وسه وقفمتن پنجاه

باشی آستان ابوالقاسم الحسینی، منجمابنعبدالمومن

م تهیه کرده است و در 1851ق/1268قدس، در سا

باشی به آن استناد شده است.ها با نام منجم ارجاع

جات آستان قدس، نامهوقفصۀ . فهرست و خال3

67ای از طورکه از عنوان آن پیداست، خالصههمان

صفویه تا قاجاریه است. ۀ نامۀ آستان قدس از دوروقف

ها برای بازشناسی باعنوان ملک استناد می در ارجاع

ملی ملک متعلق ۀ شود. این نسخه نیز به کتابخانه و موز

است.

نامۀ تمام امالک موقوفۀ . صورت و سواد وقف1

م، در 1856ق/1273 1که در سا آستان قدس رضوی

شاه، از روی طومار و دفاتر دیوانی تهیه ناصرالدینۀ دور

نامه است. این وقف 91و شامل متن کامل شده است

نسخه به دانشگاه تهران متعلق است و در این مقاله با

شود. عنوان دانشگاه استناد می

2نامه در سا دو وقفصۀ در میان اسناد نیز خال

براین، گفتنی است م، وجود دارد. عالوه1685ق/1097

التولیه و مصارف که اسناد متعددی در ارتباط با حق

اسناد آستان قدس وجود دارد. عۀ موقوفات در مجمو

ها نامههای چاپ سنگی منبع دیگری برای وقفنسخه

التواریخ . مولف فردوس1اند از: هستند که عبارت

صورت بسیار ( را بهرضا)عبعضی از موقوفات حرم امام

. 2(؛ 130تا115: 1315خالصه آورده است )بسطامی،

نامه است.وقف 167صۀ آثارالرضویه شامل خال

ترین اطالعات دربارۀ موقوفات آستان قدس کامل

جلدی است که عبدالحمید مولوی براساس 7مجموعۀ

کل ۀ منابع ذکرشده و کل اسناد مالی و دفاتر ثبتی ادار

ش تهیه و تایپ 1353قدس، در سا موقوفات آستا

شده توسط وی آنهایی هستند کرده است. موقوفات ثبت

جلدی وجودشان 7عۀ این مجموتهیۀ که در زمان

طور عمده، از آنها درآمدهایی عاید قطعی بود و به


های براین، بعضی از تاریخشد. عالوهآستان قدس می

دربارۀ آستان قدس اطالعات مفیدیۀ شده دربارنوشته

الشموس موقوفات آستان قدس دارند. کتاب شمس

ش، در 1316قاجار تا سا ۀ موقوفات آستانه را از دور

های ایران معرفی کرده شهرها و نواحی خراسان و استان

است؛ سپس موقوفات روشنایی آستانه، موقوفات برای

خادمان، حفاظ، زوار، مستحقان، موقوفات مخصوص

های مذهبی، طالب و بعضی نمونه، اعیاد خوانیروضه

دیگر را برشمرده است. عطاردی در کتاب تاریخ آستان

قدس، بخش هفتم اثر خود را به معرفی کلی موقوفات

قاجار و پهلوی، طور عمده در دورۀ آستان قدس، به

اختصاص داده است. وی همچنین در معرفی فهرست

بایی صورت الفای بهگونۀ موقوفات آستان قدس، مقاله

. 5نوشته است

سياست مذهبي صفويان و افزايش موقوفات

طورکه اشاره شد، صفویان برای گسترش همان

های مقدس فرهنگ شیعی، موقوفات مذهبی آستانه

ها را توسعه شیعه را در ایران ترویج دادند و این آستانه

: 1389؛ آقاجری، 327تا320: 1381گل، دادند )صفت

های وهشگران متأخر به جنبه(. مورخان و پژ593و592

مختلف سیاست توسعۀ موقوفات در عصرصفوی توجه

گل عقیده دارد که شاهان صفوی با اند. صفتکرده

بر تأمین معاش اعضای ساختار افزایش موقوفات، عالوه

دینی و سادات، اهداف سیاسی دیگری را در داخل و

خارج مدنظر قرار دادند که یکی از آنها سیاست

زمینداری دولت صفوی و تبدیل اراضی به اراضی

منظور یکم و گویا بهعباسخاصه بود که از زمان شاه

تأمین درآمد برای سپاه و سایر نیازهای دولت آغاز شد

گل، دوم نیز ادامه یافت )صفتعباسو در دورۀ شاه

(.321و319و318: 1381

دادن خود شاه در های دیگر این سیاست، جلوهجنبه

م پادشاهی مومن و واقف و بانی امور خیریه، حک

بخشیدن به ما سلطان صفوی، نظارت بر مشروعیت

درآمد اموا خود ازطریق حق تولیت و درنهایت جلب

قلوب و توجه شیعیان و سادات خارج از مرزهای

ایران، همچون مکه و مدینه و عتبات، بود. شاه

کسانی او با وقف بخشی از موقوفات خود برای عباس

کردند، هدف سیاسی که در راه اعتقادات شیعه جهاد می

کرد. مک چیسنی سیاست شاهدیگر خود را پیگیری می

او را در ایجاد موقوفات شامل دو جنبه دانسته عباس

دوازده امامی و شیعۀ وقفیات مذهبی سعۀ است: تو

(. 102: 1386مشروعیت سیاسی صفویه )مک چیسنی،

موفقیت سیاست مذهبی هایدیگران به جنبه

اند. صفویان در زمینۀ افزایش موقوفات توجه کرده

تشیع و برگزاری سعۀ احمدی نقش وقف را در تو

احتما ، نویسد که بهکند و می مراسم مذهبی بیان می

رجا سیاسی و درباری صفوی در ایجاد موقوفات با

هدف شاهان صفوی برای رواج مذهب شیعه هماهنگ

رشد اقتصادی و افزایش درآمد همچنین . وی اندبوده

های افزایش موقوفات در عصر شاه دولت را از علت

؛ 19، 16و13: 1381داند )احمدی، او میعباس

(.153تا139: 1390احمدی،

افزايش موقوفات آستان قدس در عصر صفوی

حضرت شده بر مرقدها و اشیاء وقفوجود قرآن

صفوی، این گمان را تقویت ۀ رضا)ع(، از ابتدا تا دور

شده کند که امالک و مستغالت نیز باید بر آن وقف می

حا ، فقط گزارش دو موقوفه در دسترس باشد؛ بااین

ای بار بیهقی ضمن اشاره به ساختن منارهاست. نخستین

رضا)ع( توسط سوری معتز، نوشته است برای حرم امام

: 1381قی، ای را برای آن وقف کرد )بیهکه وی مزرعه


خان محمدغازان(؛ دومین موقوفه را سلطان2/639

ایلخانی ایجاد کرد که شامل سه روستای فرهادگرد،

فۀ میان، فقط موقوسرای بود و ازاینفرهادان و مخالف

: 1353برقرار است )مولوی، 6فرهادگرد

(. بنابراین 2/562: 1371؛ عطاردی،17و7/16و5/101

روع وقف بر حرم شۀ صفوی دورۀ باید گفت دور

رضا)ع( و آغاز شکوهمندی آن بود. امام

وقف به ۀ او گزارشی دربار اسماعیلشاهۀ از دور

شود ادعا کرد که رضا)ع( وجود ندارد؛ اما میحرم امام

این پادشاه شکل گرفت؛ ۀ اندیشۀ وقف بر آن از دور

حرم را در نخستین سا سلطنت فۀ چراکه اولین موقو

علی منشی، دبیر انشاء شاهعتیقاو طهماسبشاه

او ، ایجاد کرد )اسناد آستان قدس رضوی، اسماعیل

: 1391زاده، ؛ خانی16: 1352؛ قمی، 38718سندشمارۀ

او ، با تثبیت دولت طهماسب شاهۀ (. در دور197تا150

صفوی و تقویت بنیه مذهبی تشیع، وقف امالک و

. اراضی به حرم آغاز شد و به هشت موقوفه رسید

او طهماسب بر اینکه شاهسندی وجود ندارد مبنی

رضا)ع( اختصاص داد؛ اما او ای به حرم امام موقوفه

امور آستان ۀ اقدامات موثری در گسترش حرم و ادار

های قدس انجام داد. اقداماتی مانند اختصاص بودجه

کرد هزینهۀ دولتی، کنتر درآمدهای آستان قدس و شیو

اری آستان قدس و گسترش آن و آن، ایجاد سازمان اد

کنتر مستقیم امور اداری آن در جایگاه شاه و تولیت و

نیز با انجام سفرهای زیارتی و نذرهایی برای حرم امام

های رضا)ع( و تعمیر و گسترش حرم و سایر مکان

مرتبط با آن، سیاست صفویان را در این زمینه ثبات

ۀ کنندتکمیلشهر مشهد سعۀ بخشید. اقدامات شاه در تو

که در پایان ایگونههدف او در رسیدن به مقصد بود؛ به

او ، مشهد بر هرات که تا این زمان طهماسب شاهۀ دور

بیگ شیرازی، مرکز خراسان بود، پیشی گرفت )عبدی

، ؛ 1/130: 1383؛ قمی 81: 1375؛ مستوفی، 75: 1369

(. 2/311: 1363اعتمادالسلطنه،

دوم اسماعیلاو ، شاه اسبطهم پس از درگذشت شاه

او طهماسب ای به پیروی از سیاست مذهبی شاهعالقه

محمدخدابنده با زیارت حرم امامنشان نداد؛ اما سلطان

رضا)ع( و تکریم سادات و خدام حرم، پیروی خود را

: 1383از سیاست مذهبی صفوی نشان داد )قمی،

2/750 .)

او ، سبطهمااو در ادامۀ سیاست شاهعباسشاه

کردن اهمیت مرقد حضرت و شهر مشهد برای نهادینه

بر سفرهای ای انجام داد. وی عالوهتالش گسترده

زیارتی به مشهد که در هفت نوبت انجام داد و مهم

ترین آنها سفر وی با پای پیاده از اصفهان تا مشهد در

م بود، موقوفاتی برای حرم ایجاد 1601ق/1010سا

عمیرات و توسعه در ساختمان حرم کرد و به انجام ت

؛ 218: 1366منجم، الدینمبادرت کرد )جال

: 1381؛ امام، 622تا2/583، 1363اعتمادالسلطنه،

او عباسرسد در سفرهای شاهنظر می. به(502تا500

م، وی از 1602و1601ق/1011و1010های در سا

؛ 7مالی آستان قدس رسیدگی کردنزدیک به امور اداری

همچنین شاه خود سه موقوفه برای حرم ایجاد کرد.

موقوفات برای حرم امامسعۀ سیاست ایجاد و تو

رضا)ع( و گسترش شهر مشهد در عصر جانشینان شاه

او با ساختن بناهایی مانند مدارس ادامه پیدا عباس

دوم سه مدرسه در اطراف حرم عباسکرد. در دورۀ شاه

ن هفت مدرسه احداث سلیماساخته شد و در دورۀ شاه

براین، در شد و مدرسۀ دودر نیز بازسازی شد.عالوه

سلیمان، در حرم و بناهای آن تعمیراتی دورۀ شاه

(. 2/139: 1362صورت گرفت )اعتمادالسلطنه،

ای موقوفات آستانه در های دورهبا نگاهی به جدو

سعۀ این مقاله، موفقیت صفویان در ترویج وقف و تو

ۀ شاه شود. از دورخدماتی آن آشکار میسازمان اداری

موقوفه، 12او عباسموقوفه، دورۀ شاه 9او طهماسب


موقوفه، 1دوم عباسموقوفه، دورۀ شاه 1صفی دورۀ شاه

20حسین سلطانموقوفه، دورۀ شاه 28سلیمان دورۀ شاه

موقوفه و دورۀ شاه 2دوم طهماسبموقوفه، دورۀ شاه

ثبت شده است. از دورۀ شاهموقوفه 2سوم عباس

خدابنده گزارشی دربارۀ محمددوم و سلطاناسماعیل

رضا)ع( دیده نشد. بنابراین بیشترین وقف به حرم امام

حسین ایجاد سلطانسلیمان و شاهموقوفات در زمان شاه

شده است.

سياست آستان قدس در راستای توسعة موقوفات

مذهبي صفويان

موجود، از اولین سا سلطنت براساس اطالعات

طهماسب تا پایان دورۀ صفوی، یعنی طی دویستشاه

رضا)ع( ایجاد موقوفه برای حرم امام 73واندی سا ،

براین، ارزش و شد که رقم چشمگیری است. عالوه

: 1391آبادی، وسعت آن نیز درخور توجه است )حسن

های ایجادشده و افزایش آنها (. اما موقوفه25تا22

داف سیاست مذهبی صفویان را چگونه تأمین اه

کردند؟ می

طورکه گفته شد، هدف سیاست مذهبی همان

بقاع متبرکه این بود که آنها را به مراکز ۀ صفویان دربار

فرهنگ شیعه تبدیل کنند. برای رسیدن به این عۀ اشا

هدف الزم بود ابتدا فضای این بقاع بازسازی شود و

تا شکوهمندی درخور آنها امکانات آنها توسعه یابد

ایجاد شود و برای جذب زائران بیشتر و اجرای برنامه

فرهنگی مکان مناسبی شوند. جذب زائران های مذهبی

راهی و ایجاد تسهیالت بیشتر همچنین به امکانات بین

های مدنظر نیاز داشت. همۀ این در محدودۀ آستانه

ای مالی هپذیر بود که پشتوانهمسائل در صورتی انجام

گرفت و نیروی انسانی آن کافی در اختیار قرار می

آستان مقدس حضرت رضا)ع(، ۀ شد. دربارتأمین می

گیری خوبی از عهدۀ این مهم برآمدند. شکلموقوفات به

رضوی از پیامدهای ساختار اداری آستان قدسسعۀ و تو

: 1382آبادی، سیاست مذهبی صفویان بود )حسن

.(.39تا36

های آستان قدس پیگیری خطوط نامهوقفبازخوانی

خوبی اصلی سیاست مذهبی صفویان را توسط واقفان به

علی منشی در حکم اولین کند. موقوفه عتیقبیان می

معاصر بزرگۀ موقوفۀ آستانه در عصر صفوی که تا دور

، 1آستان قدس نیز بود )جدو شمارهفۀ ترین موقو

سه خط اصلی سیاست مذهبی صفویان را ،8(1ردیف:

این آستانه پوشش داد. این خطوط عبارت بودند ۀ دربار

. 2. شکوهمندی آستان مقدس حضرت رضا)ع(؛ 1از:

ایجاد امکانات رفاهی برای زائران و جذب بیشتر آنان؛

علی منشی . تأمین معاش کارکنان آستان قدس. عتیق3

رسیدن قدرتیل بهاو بود و از همان اوا اسماعیلشاه

(. 197تا150: 1391زاده، شاه، با او همراه شد )خانی

همچنین به روایت قمی، وی متولی آستان قدس بوده

خود تأکید مۀ نا(. وی در وقف16: 1352است )قمی،

شده را از اطیب اموا و کرده است که امالک وقف

اخلص امالک خود، در زمانی که مالزمت آستانه را به

اشته است، خریداری کرده است. عهده د

م، جذب زائران 1521ق/931نامۀ او به سا در وقف

و تأمین رفاه آنان اصل او است. او تأمین غذای فقرا و

مساکین و همچنین تأمین نیاز غرباء و زائرانی را که به

گشتند، در جایگاه جامعهآمدند و برمی زیارت حرم می

رفع نیاز روحانی ای که حرم حضرت رضا)ع( را مقصد

دادند، مدنظر قرار داده است. درمان خود قرار می

مهم دیگر و اصل دوم است که در کانون نکتۀ بیماران

توجه او قرار گرفته است. بدیهی است که زائران

حضرت نیازهای درمانی هم داشته باشند؛ پس عتیقی

خود برای درمان فۀ با وقف بخشی از درآمد موقو


ین نیاز مهم آنان نیز توجه کرده است. بهبیماران، به ا

شد، ترتیب زائری که رنج سفر را پذیرا میاین

شد و بیماری درصورت نیاز در این مکان پذیرایی می

شد. او با اختصاص بخشی از جسمی او نیز درمان می

بر خود به تأمین روشنایی حرم، عالوهفۀ موقو

ی برای شکوهمندی این حرم شیعه، ایجاد امکان رفاه

زائران را در نظر گرفته است. سومین اصل مهم وقف

عتیقی تأمین درآمد کارکنان حرم است که ازاینمۀ نا

صراحت نام برده است و میان از خدام و حفاظ به

مشخص کرده « مرتزقه عتبه علیه»دیگران را با عبارت

ترتیب، برای تأمین معاش کارکنان حرم، ایناست. به

شد. بنابراین حل وقف تعیین میمنبعی مشخص از م

عتیقی اصو مهم سیاست مذهبی صفویان را فۀ موقو

بقاع متبرکه، جذب زائران و تأمین منبع سعۀ در تو

درآمد کارکنان حرم در کانون توجه قرار داده است.

حاجی )خوافی( عالءالدیندر دومین موقوفه، خواجه

م، با وقف بر روشنایی و تأمین1526ق/933در سا

فرش حرم، ایجاد امکانات رفاهی و شکوهمندی حرم

را مدنظر قرار داد و با وقف بر حفاظ حرم، تأمین

درآمد کارکنان آن را در کانون توجه قرار داد )جدو

(.2، ردیف1شماره

دیگر در عصرمۀ نانامه از هفت وقفدر چهار وقف

او ، وقف بر زائران حضرت و نیازمندان طهماسب شاه

، 1، 1های، ردیف1اصل قرار گرفته است )جدو شماره

نامه هم به تأمین نیازهای آستانه، ( و سه وقف6، 5

، 1اند )جدو شماره شکوهمندی آن را مدنظر قرار داده

حسینی نیز که در (. سیدلطیف شاه8، 6، 2هایردیف

قوفه خود را بر زوار مشهد م، مو1533ق/910سا

وقف کرده است شرط استفاده از موقوفه خود را توسط

زوار، دعا برای ازدیاد عمر و دوام دولت پادشاه اسالم،

او قرار داده است. همۀ این طهماسبیعنی شاه

موقوفات در راستای سیاست گسترش این حرم شیعی

سلطانم، اند. شاهزاده و جلب زائران بیشتر گام برداشته

بر وقف جواهرات و او ، عالوه طهماسبخواهر شاه

کتاب مذهبی وقف حرم امام 23ظروف قیمتی،

رضا)ع( کرد؛ همچنین کاروانسرایی ساخت و آن را

(.1، ردیف1وقف آستان قدس کرد )جدو شماره

او ، رجا سیاسی این دوره مانند عباسدر دورۀ شاه

بیگ قلیم فارس، مهدیخان سردار سپاه و حاکوردیاهلل

خان حاکم کرمان موقوفات علیمیرآخورباشی و گنج

بر اقدامات بزرگی ایجاد کردند. خود شاه نیز عالوه

عمرانی، در حرم و مشهد سه موقوفه تأسیس کرد.

همچنین به شکوهمندی و گسترش حرم با وقف بر

خانه، مطبخ، دارالشفاء و روشنایی و فرش حرم، شربت

شد، نهر خیابان که آب حرم از آن تأمین میالیروبی

توجه شد و تعمیرات ضروری حرم مدنظر واقفان قرار

(. در این دوره نیز 13، ردیف2گرفت )جدو شماره

وقف بر زائران و مستحقان اولویت داشت )جدو

(. خود شاه21، 11، 11، 10های ، ردیف2شماره

سعۀ واو با ایجاد سه موقوفه، شکوهمندی و ت عباس

تأمین نیاز آنها و سیلۀ وهمراه جذب زائران بهحرم را به

نیازمندان مدنظر قرارداده بود. او امکانات رفاهی ایجاد

کرد و آب حرم را تامین کرد و برای مطبخ و دارالشفاء

هایی کرد و در جوار حرم قبرستان ایجاد کرد وقف

(. تأمین معاش 19، 18، 13های ، ردیف2)جدو شماره

کنان حرم با موقوفاتی برای خدام، فراش، حفاظ، کار

های آستان قدس شامل دارالشفاء، بگیران و بخشوظیفه

خانه پشتیابی شد خانه، مهمانسرا و شربتشماعی

(.21، 19، 18، 15، 13، 12های، ردیف2)جدو شماره


او طهماسبشاهۀ موقوفات آستان قدس در دور -1جدو

نام واقف رديفتاریخ

وقف متولی موقوفه هدف وقف

نوع مستغالت

شده وقف

1

-اسماعیل طوسیملکبناحمدبنعلی

: 8557باشی، ن.خ علی منشی )منجمعتیق

: 2987؛ دانشگاه تهران، ن.خ135تا131

: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ108تا103

، چ.س: 1315؛ بسطامی، 73تا69

25و1/9، 1358؛ مولوی، 117: 18877

(.2/101،102،107،109؛ 86، 73،

931

اطعام فقرا و مساکین،

صادرین و واردین؛ درمان

بیماران؛ روشنایی حرم،

خدام، حفاظ، غربا؛ تمام

ستانه.مرتزقه آ

اوالد ذکور واقف و بعد

از انقراض اصلح واتقی

ساکن مشهد.

، باغ، ممزرعه، حما

قنات.

2

عالءالدین حاجی/خوافی)مولوی، خواجه

؛ کتابخانه ملک، 1/335: 1353

(.119: 1137ن.خ

933 فرش و روشنایی حرم

مطهر، حفاظ. اصلح، اتقی و ازهد

درآمد مزرعه برای

ساختن کاروانسرا

3

(. 2/331الدین )اعتمادالسلطنه: حسام

مولوی هم به موقوفه روستای احمدآباد

در حکم اولین موقوفه مطلقه آستان

قدس اشاره کرده است؛ اما نامی از

، 7، 1353واقف آن نبرده است )مولوی،

، فهرست الفبایی(.2

روستا - - 938

4 : 1353الحسینی )مولوی، سیدلطیف شاه

1 ،3/387.) 910

السبیل زوار و ابنزوار

حضرت رضا مشروط به

دعا برای ازدیاد عمر دولت

پادشاه اسالم.

کل یک روستا واقف، اصلح اوالد واقف

5 آبادی، محمد )حسنالدینامیرسیدجال

1391 :10.) 950

السبیل و زوار و ابن

مستحقان.

نورالدین عبدالصمد و

اوالد او؛ سپس متولی

آستان قدس.

-

6

علی الحسینی )مستوفی، ابوالفتح

؛ مولوی، 286: 6150ق، چ.س1317

(.507و6/506: :1353

957 مصالح آستان قدس و

زوار.

طهماسب، سلطان شاه

عصر. مزرعه

7 : 1353)مولوی، 9شاهزاده سلطانم

(.259و3/258-

طهماسب و بعد از او شاه

با پادشاه عصر.

کاروانسرا، جواهرات،

ظروف چینی، کتاب

8

–االصفهانی اهلل الحسینیامیرفضل

؛ 7/551: 1353الشهرستانی )مولوی

: 1377اسکندربیگ منشی،

(.261و1/257

روضه مقدسه رضویه. 963

اوالد؛ بعد از انقراض

اوالد سیدفاضل از

ساکنان اصفهان.

امالک متعدد

9 : 1353سادات عظام خراسان )مولوی،

7/1 ،21 ،38.) مزرعه 980


او عباسشاهۀ موقوفات در دور -2جدو ردي

ف نام واقف

تاریخ


نوع مستغالت وقف

شده

996 (.16و15: 1380خان )امیرشیبانی، وردیاهلل 11فقرای مجاور و زائران

رضا)ع(حرم امام

مالمحمدامین استرآبادی

و اوالد وی. کاروانسرا و مزرعه

11

بیگ )دانشگاه تهران، اسماعیلآغاخانم دختر بیگ

ق، 1317، مستوفی، 172تا156: 2987ن.خ

؛ حسن102: 1391؛ نظرکرده، 212: 6150چ.س

.10: 1391آبادی،

997

زوار و مترددان، فرش،

چراغ و مصالح آستان

قدس، کمک به طلبه

شیعه

واقفه، متولی آستان

قدس کل یک روستا

12

: 8557ن.خباشی، بیگ جغتایی )منجمقلیمهدی

؛ 202و201: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ295تا293

(.211و213: 6150ق، چ.س1317مستوفی،

1005 روشنایی، خدام،

فراش و حفاظ

واقف، اوالد واقف،

سپس متولی آستان

قدس

یک باغ با جمیع

لواحق.

13

،؛ 8تا1: 2987او )دانشگاه تهران، ن.خ عباسشاه

مدیریت امور اسناد ؛ 1تا1: 8557باشی، ن.خ منجم

(.17157آستان قدس، س.ش

1011 تعمیرات ضروری

خانهحرم و شماعی متولی آستان قدس

های اطراف زمین

الدفن.حق -حرم

14 بیگ میرآخورباشی )دانشگاه تهران، قلیمهدی

(.1/26: 1353؛ مولوی، 255تا251، 2987ن.خ مزرعه متولی آستان قدس طالب، زوار و فقرا 1011

15 : 1353)مولوی، 10الرئیسعبدالحسین شیخشیخ

6/515.) مزرعه اوالد خدام 1012

1015 (.29: 6171)کتابخانه ملک، ن.خ 11خانوردیاهلل 16واقف، متولی آستان

قدس

دکان - - 1017 (.7/1: 1353محمد کبابی اصفهانی )مولوی، 17

18

؛ دانشگاه 27و1/26: 1353)مولوی، 12او عباسشاه

، 1315؛ بسطامی، 10تا8: 2987تهران، ن. خ

؛ مدیریت امور اسناد آستان 116: 18877چ.س

(.12112قدس، س. ش

1023

مطبخ )مهمانسرا(،

اطعام، واردین و

صادرین

میرزا الغ رضوی و اوالد

او

چشمه گیالس و

نهر طوس

19

: 2987او )دانشگاه تهران، ن.خ عباسشاه

آستان قدس، ؛ مدیریت امور اسناد 102و101

(.82510س.ش

1021

یک نفر طلبه علوم

خانه و دینی، شماع

راتبه واسعه و حقوق

ارباب وظایف

اراضی متولی آستان قدس

21

2987)دانشگاه تهران، ن.خ13خان زیگعلیگنجشاه

؛ 238تا231، 8557:2باشی، ن.خ؛ منجم181تا171

؛ مستوفی، 122: 18877، چ.س1315بسطامی،

(.258و257: 6150چ.سق، 1317

سهمی برای دارالشفاء 1021

واقف و اوالد او، متولی

شده آستان قدس تعیین

ازجانب پادشاه

بازار، حمام،

قنات،کاروانسرا،

فضای میدان

21

دانشگاه تهران، ) 11بیک میرآخورباشیقلیمهدی

، 2/111: 1353؛ مولوی، 279تا273: 2987ن.خ

(.271و3/270

1027

الیروبی خانه، شربت

نهر خیابان، اطعام

زوار، موذنان و مقربان

آستان قدس

واقف، اوالد واقف،

متولی آستان قدس

مزرعه، قنات،

حمام، مغازه


ای موجود است که وقف صفی موقوفهاز دورۀ شاه

بر فقرا و مساکین است.

دوم وقف بر شکوهمندسازی عباساما در دورۀ شاه

حرم با وقف بر روشنایی، سوخت، دارالشفا و

یافت و زائران نیز همچنان در ضروریات حرم ادامه

کانون توجه واقفان بودند.

صفی شاهۀ ات در دورفموقو -3جدو

22 مدیریت محمد )محمدزمان، فرزند دوست

(.122709امور اسناد آستان قدس، س.ش ملک و باغ. اوالدش، فقرا و مساکین. 1019

دوم عباس موقوفات در دوره شاه -1جدو




وقفش شده

مزرعه - - 1059 (.7/1، 2/116: 1353بیگ )مولوی، اصالن 23

24

: 1353)مولوی، 15خان میرشکاروردیاهلل

: 8557باشی، ن.خ، منجم؛ 2/198، 59تا1/57

(.96و95

آسیاب آبی - دارالشفاء 1065

25 : 6150ق، چ.س1317بیگا )مستوفی، مرادخان

(.295و291 آستانه طبق نظر متولی 1075

واقف، متولی آستان

قدس مزرعه

26

خان خان بیگلربیگی فرزند رستمقلیصفی

؛ مدیریت 2/120: 1353)مولوی، 16سپهساالر

(.110178امور اسناد آستان قدس، س.ش

روشنایی حرم، زوار 1076متولی آستان قدس

ازطرف پادشاه مزرعه

27 : 1137بدرالنساءخانم )کتابخانه ملک، ن.خ

(.3/201: 1353؛ مولوی، 62و611077

روشنایی رواق

دارالحفاظ، ضروریات

آستان قدس

دکان متولی آستان قدس

ایحسین دو دورهسلطانسلیمان و شاهدورۀ شاه

بودند که بیشترین تعداد موقوفات برای حرم

لحاظ ارزش، رضا)ع( در این زمان ایجاد شد؛ البته به امام

او و شاهطهماسبشاهۀ در مقایسه با موقوفات دور

آبادی، داشتند )حسنتری قرار پایینۀ او ، در ردعباس

هرحا یکی از موقوفات بزرگ (. به21و23: 1391

خان شاملو قلیعباسفۀ آستان قدس، یعنی موقو

سلیمان بیگلربیگی خراسان، در سا او سلطنت شاه

ۀ لحاظ محدودایجاد شد؛ اگرچه وسعت موقوفۀ او به

دهد که تدارک لوازم جغرافیایی و مصارف نشان می

دوم صورت گرفته است. عباسشاهموقوفه در زمان

موقوفۀ وی شکوهمندسازی حرم را با وقف بر

روشنایی و خوشبوکردن حرم، رسیدگی به فقرا و

آستان قدس رضوی، تهیه کشته مستحقان، ضروریات

شده(، تأمین بخور )بخور معطر فضای های خشک)میوه

و به حرم با عود و کندر( و ذغا در نظر داشته است

اش کارکنان آن با وقف بر حفاظ، خادمان، تأمین مع

17کشان توجه کرده است.مشعلداران، فراشان و جاروب

این دوره بوده است ۀ خان دیگر واقف عمدوردیشاه

که به شکوهمندی حرم، زائران و تأمین معاش کارکنان

آستانه توجه کرده است. در دیگر موقوفات این دوره،

وقف بر روشنایی، حرم باسعۀ شکوهمندسازی و تو

کشی ادامه یافت خانه، مطبخ و جاروبسقاخانه، شربت

(. 50تا28های، ردیف5)جدو شماره


نوعی برده، بههای نامناگفته نماند که وقف بر بخش

ها نیز منجر شده به تأمین معاش کارکنان این قسمت

این، برای تأمین معاش گروهی از براست. عالوه

مستقل موقوفاتی در نظر گرفته شد صورت کارکنان به

که این گروه عبارت بودند از: موذنان، فراشان، حفاظ و

های پیش، ساز حرم. در این دوره، مانند دورهساعت

برانگیز وقف وقف بر زائران ادامه یافت؛ اما نکتۀ تأمل

بار در این دوره بر زائران سید است که برای اولین

(. وقف برای 28ف، ردی5صورت گرفت )جدو شماره

سلیمان )جدو شاهۀ مربوط به دورسۀ مدرس و مدر

افزایش تأسیس مدارس 18( است.28، ردیف5شماره

دوم، عباسشاهۀ دینی و ایجاد وقف برای آنها در دور

بر اینکه در حسین عالوهسلطانسلیمان و شاهشاه

اصفهان چشمگیر است، در مشهد نیز درخور توجه

ن مدارس و موقوفات آنها به ایۀ است؛ هرچند عمد

، 1363آستان قدس تعلق ندارند )اعتمادالسلطنه،

: 1315؛ بسطامی، 518و517، 515تا510، 2/539

19(.106تا101

سلیمانشاهۀ موقوفات در دور -5جدو




شدهوقف

28

باشی، )منجم 20خراسان خان بیگلربیگیقلیعباس

؛ 3: 6171؛ کتابخانه ملک، ن.خ313تا297: 8557ن.خ

(.193تا2/182، 2/30، 1/30: 1353مولوی،

1078

روشنایی و خوشبوکردن

حرم، مواجب چند نفر از

حفاظ، یک خادم و

مواجب مشعلداران و

فراش، فقرا و مستحقان،

ضروریات روضه عرش

کشته و بخور و درجه،

کشذغا و جاروب

واقف، اوالد،


قطعه امالک 72

مابین مشهد،

باخرز، جام،

هرات، فراه و

بادغیس

29 باشی، ن.خ، محمدهادی شریف وزیرخان )منجم

8557 :315.) سقاخانه 1078

واقف، اوالد، اصلح

و افقه و اورع

علمای امامیه

مزرعه و

کاروانسرا

31 بیک خادم و غالم خاصه شریفه قلیمرتضیحاج

(.103تا101: 8557باشی، ن.خ)منجم1082

روشنایی، سوخت،

جاروب، قالیچه،

ضروریات روضه عرش

و موذنان آستان قدس

واقف، اوالد و

متولی آستان قدس دکان و مزرعه

31

: 8557باشی، ن.خ، میرزامحمد زمانا حسینی )منجم

؛ 113تا111: 2987.خ؛ دانشگاه تهران، ن81و73

؛ نظرکرده، 59و58: 1137کتابخانه ملک، ن.خ،

1391 :103.)

1083 غربا و زائران حرم امام

رضا)ع(


و اوالد واقف در

حکم ناظر

مزرعه

32

: 2987)دانشگاه تهران، ن.خ 21خانمفرنگیس

، 71، 59، 51و53، 1/30: 1353؛ مولوی، 113تا111

79 ،82 ،97 ،2/111 ،118 ،112 ،165 ،175 ،

(.3/267، 175، 169و168

مزرعه آستان قدس خانطالب مدرسه فاضل 1081


33

الدینغیاثمحمد فرزند حاجیالدینجال حاجی

مدیریت امور اسناد آستان قدس محمد جرمقی )

(.120857و120851 های:اسناد به شمارهرضوی

1085

بعد از انقراض اوالد

اماموقف بر حرم

رضا)ع(

واقف و اوالد،


امالک، آب،

چشمه، قنات، باغ

و آسیاب

34

: 8557باشی، ن.خ منجممحمد صدیقی )غالمحاج

؛ کتابخانه ملک، 2/200: 1353مولوی، ؛ 161تا157

، 2987؛ دانشگاه تهران، ن.خ123تا121: 1137ن.خ

(.168: 6150ق، چ.س1317؛ مستوفی،)399تا392

متولی آستان قدس روشنایی 1087

35

تقیوقتان خان سردار لشگر خراسان توسط میرزاشاه

: 1137کتابخانه ملک، ن. خ)22محمد رضویالدین

.(105و10: 2987؛ دانشگاه تهران، ن.خ112و111

تیمچه و دکان متولی آستان قدس سقاخانه 1088

روشنایی و فراش 1088 (.1/326: 1353)مولوی، 23میرزاابوطالب رضوی 36

میرزامحمد رضوی،

اوالد و متولی

آستان قدس

مزرعه

37 ؛ 12تا9: 1137خان )کتابخانه ملک، ن.خ وردیشاه

(.120: 18877بسطامی، چ.س1091

روشنایی، فراش و مدد

خرج زوار

میرزابابا

معمتدالتولیه

مستوفی آستان

قدس موروثا

کاروانسرا و دکان

های متصل به آن

38 : 1353محمدهاشم و یازده نفر دیگر )مولوی، خواجه

2/171 ،7/38.) مزرعه متولی آستان قدس روشنایی 1091

39

؛ مستوفی، 2/177: 1353خادم )مولوی، میرازابراهیم

ثبت کرده است: 1081، سا 6150ق، چ.س1317

187.)

مزرعه –قنات آستان قدس روشنایی 1092

41

فهرست 7: 1353بیگی )مولوی، محمدبیگ، دیوان

: 2987، دانشگاه تهران، ن.خ26الفبایی بند

(.287: 6150ق، چ.س1317؛ مستوفی، 131و130

1092 مصارف ضروری آستان

قدس مزرعه متولی آستان قدس

41

: 1353محمد. وزیرخراسان )مولوی، امیرسعدالدین

؛ ملک، 21فهرست الفبایی، ردیف 7، ج119و2/118

(.188: 6150چ.سق، 1317؛ مستوفی، 19تا13ص

1093

ساز آستانه اجرت ساعت

های دو و روشنایی شرفه

طرف طاق در مرصع

پایین پا

واقف، اوالد و

متولی آستان قدس مزرعه

42

: 1358الحسینی )مولوی، آهوخانم والده میرزاادهم

؛ کتابخانه 190و189: 8557باشی، ن.خ، ؛ منجم5/100

، 2987ن، ن.خ؛ دانشگاه تهرا127: 1137ملک، ن.خ ،

(.227: 6150ق، چ.س1317؛ مستوفی، 267و266

روشنایی 1093واقف، اوالد و

متولی آستان قدس زمین –مزرعه

43

؛ 177تا115: 8557باشی، ن. خموقوفه جمعی )منجم

؛ مولوی، 108تا101: 2987دانشگاه تهران، ن.خ

ق، 1317؛ مستوفی، 32/، الفبایی، بند 7: 1358

(.198: 6150چ.س

1096 شربتخانه و زوار ارباب

استحقاق مزرعه متولی آستان قدس

44

حسین کرمانی مکرمتخواجهمحمدصالح کرمانی، بن

؛ 117و116، 2987خان )دانشگاه تهران، ن.خ

: 1358؛ مولوی، 278: 6150ق، چ.س1317مستوفی،

(.33165؛ سند شماره107و2/106

متولی آستان قدس ضروریات آستان قدس 1096مزرعه، باغ، خانه

و باغچه


45

)کتابخانه 21آقا/آغاکافور خزانه دار خاصه شریفه

؛ صفت1/302: 1358؛ مولوی، 27: 6171ملک، ن.خ

؛ مدیریت 111: 1391؛ محبوب، 327: 1381گل،

(.33165امور اسناد آستان قدس، س.ش

تعدادی دکان متولی آستان قدس مطبخ سرکار فیض آثار 1096

46

خان بیگلربیگی مشهد و علیبیگ ولد کلبوردیشاه

؛ 111تا109: 2987باشی )دانشگاه تهران، ن. خقورچی

(.11: 6171کتابخانه ملک، ن.خ،

زوار و فراش 1097

واقف، نایب و ناظر

خان موقوفه کریم

پسر عموی واقف،

اوالد وی و متولی

آستانه

کاروانسرا، دکان

و حمام

47 الدین رضوی از استاد محمدتقیخریداری توسط شاه

(.2/117: 1353بیگ چاهجو )مولوی، مزرعه - - 1092

48

؛ 2/103: 1353)مولوی، 25محمد کاشانیمیرعالءالدین

؛ 19: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ68تا65باشی: منجم

(.305: 6150ق، چ.س1317مستوفی،

1100 مطبخ آستان قدس و

خانمدرسه فاضل متولی آستان قدس

مزرعه با جمیع

ملحقات شامل

اراضی، صحاری،

باغات، خانات

و...

49

محمود اصفهانی )مولوی، اکبر ولد ملکعلیحاج

؛ 12تا37: 8557باشی، ن.خ ؛ منجم1/11: 1353

؛ دانشگاه تهران، 32تا26: 1137کتابخانه ملک، ن.خ،

ق، 1317؛ مستوفی، 377تا369، 2987ن.خ

اسناد آستان قدس، ؛ مدیریت امور 202: 6150چ.س

(.31251و32610هایاسناد شماره

1101

سادات نجف و کربال و

کاظمین که به زیارت

آیند و رضا میحرم امام

رضا از زوار حرم امام

عامل و بحرین و جبل

های جزایر و برادرزاده

واقف

واقف و متولی

آستان قدس مزرعه

51

محمدصالح ولد محمدسعید قزوینی )مولوی، حاج

؛ 171تا171: 8557باشی، ن.خ؛ منجم3/201: 1353

؛ مستوفی، 97تا91: 1137کتابخانه ملک، ن.خ

(.162: 6150ق، چ.س1317

روشنایی و حفاظ 1105واقف، اوالد و

متولی آستان قدس دکان

براینکه وقف بر حسین عالوهسلطانشاه در دورۀ

حرم و تأمین معاش جذب زائران، شکوهمندسازی

بار موقوفاتی برای یافت، برای نخستین کارکنان ادامه

هایی که شد. نمونه های مذهبی شیعه ایجاد اجرای برنامه

اند، حکایت های خود مشخص کردهنامهواقفان در وقف

از این دارد که صفویان در اجرای سیاست مذهبی خود

ب موفق شدند و اجرای مراسم شیعی در فضای مناس

ثابت و بیشتری را طلب میجۀ ایجادشده در حرم، بود

کرد. اولین واقف در این زمینه نیز خود شاه بود )جدو

اش تجهیزاتی را (. وی در موقوفه59، ردیف6شماره

داری و پختن حلوا و آش و طعام در مراسم برای تعزیه

حسین)ع( عزاداری ایام شهادت حضرت علی)ع( و امام

زائران و فقرا وقف کرده است. به در شب جمعه برای

بار وقف برای مصالح پیروی از او، برای نخستین

مهدی، خادم آستانه، ایجاد کرد )جدو شیعیان را محمد


یکم ووقف برای عزاداری عاشورا، اربعین و بیست

رمضان را ابوالحسن صاحب نسق آستانه )جدو ماه

شاهۀ ی از او، در دور( و به پیرو67، ردیف6شماره

خوانی را دوم وقف برای روضهطهماسب


، 7میرزامحمدمومن، وزیر شاه، انجام داد )جدو شماره

(. نادرقلی نیز در زمان حکمرانی خراسان و 70ردیف

سوم بخشی از موقوفات خود عباسنیابت سلطنت شاه

را به تهیه لوازم شربت در ایام عاشورا اختصاص داد

(. 73ردیف ،7)جدو شماره

ها فضای مذهبی آن نامهها در وقف ذکر این نمونه

دهد و دلیلی است بر موفقیت دوران را نشان می

آقابشارت در مۀ نامذهب شیعه. وقفعۀ صفویان در اشا

نمای موفقیت صفویان تمامینۀ م آ1711ق/1126سا

در تبلیغ مذهب شیعه است. وقف بر سادات ذکور و

داشتن این گروه صفویان در گرامیاناث، از موفقیت

نامه، زائرانی که به اجتماعی نشان دارد. در این وقف

عتبات عالیات و زیارت مرقد حضرت رضا)ع(

گشتند نیز در کانون توجه قرار گرفتهرفتند و برمی می

دیگر این جنبۀ بر طالب علوم دینی نیز اند. وقف

(.63، ردیف6موقوفه است )جدو شماره

گونه معرفی باشی، آقابشارت اینست منجمدر فهر

مقرب الخاقان، آقایی، نظاما للرفعه و العزه »شده است:

« و المناعه و المعالی آقابشارت غالم سرکار فیض آثار

همچنین برای نخستین (.207: 8557باشی، ن.خمنجم)

دیگری است که در این نۀ نمو بار، وقف بر مدرسه

(.60، ردیف6)جدو شمارهدوره شاهد آن هستیم

حسینسلطانشاهۀ موقوفات دور -6جدو ردي

ف نام واقف

تاریخ



شده وقف

26علی مچکیقوچ 51 - - - 1107 (. 101: 1391)نظرکرده

52

باشی، میرسیدحسن ولد میرزاابوالقاسم جامی )منجم

: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ156تا153: 8557ن.خ

؛ 385تا381: 2987؛ دانشگاه تهران، ن.خ111و113

(.3/201، 1353مولوی،

1107 مقبره خود و فقرا

ساکن مشهد

محمد میرزانورالدین

عاملی، اوالد حارثی جبل

وی، متولی آستان قدس

خانه

مصارف آستان قدس 1109 .(.6/529: 1353محمدخان نیشابوری )مولوی، حاج 53

میرزامحمدصفی مستوفی

آستان قدس و اوالدش و

پس از انقراض، متولی

آستانه

مزرعه

54

قمرنساءخانم بنت میرزابدیع )کتابخانه ملک،

: 8557باشی، ن.خ ؛ منجم137تا131: 1137ن.خ

(.201تا201

مطبخ آستان قدس 1112واقفه و متولی آستان

قدس قریه

55

: 8557باشی، ن.خ ها )منجمررودیموقوفه جمعی د

؛ 102تا98: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ181تا177

(.101: 1391؛ نظرکرده، 119و2/118: 1353مولوی،

1112

مالعبدالواسع تونی

خادم آستانه و اوالد

وی

میرزاداود الحسینی متولی

آستان قدس و متولی

آستان قدس

باغ

56

خانمیرزانبی ولد عاد

؛ کتابخانه ملک، 260تا257: 8557باشی، ن.خ )منجم

/فهرست 7: 1353؛ مولوی، 178تا175: 1137ن.خ

(.10الفبایی، بند

1118

روشنایی، تنظیف و

تطهیر حرم، بخور و

عطریات آستانه

مزرعه -

57

؛ 115: 2987)دانشگاه تهران، ن.خ27بیکعلیرجب

ق، 1317؛ مستوفی218: 1137کتابخانه ملک، ن.خ

(.2/193: 1353؛ مولوی، 171: 6150چ.س

1118 خانه روشنایی کشیک

و حرم

واقف و متولی آستان

قدس زمین مشجر

58 علی وفنی )مدیریت امور اسناد آستان قاسمحاجی

.339: 1381گل، ؛ صفت32636قدس، س. ش1119

پس از انقراض اوالد،

وقف بر زوار مشهد.-


59

؛ مکرر و 1/91: 1353 )مولوی،28حسینسلطانشاه؛ قصابیان، 5832مکرر دو و سه؛ کتابچه مرقع شماره

.10تا19: 1385

1119

حلوا و نان برای مستحقان زوار و خدام، حلوا برای عزاداری ایام شهادت حضرت

حسین در علی و امامشب جمعه، آش و

طعام

حسین و پس سلطانشاه از او به انتخاب شاه وقت

مزرعه و طاحونه

61

باشی، )منجم 29محمود بیگا، ناظر بیوتات خاصه شریفه: 1137؛ کتابخانه ملک، ن.خ31تا29: 8557ن.خ (.2/123: 1353؛ مولوی، 311تا332، 25تا20

1120

نگهداری و لباس و خوراک و تعلیم

وتربیت چهل نفر ایتام حلیم ماه -سادات

رمضان

تولیت با شاه و خود وی به نیابت از شاه، متولی

ستان قدس به نیابت از آ شاه عصر

مزرعه و قنات

61

: 1137)کتابخانه ملک، ن.خ جعفرقلی بیگا، خادم آستانه؛ 359تا318: 2987؛ دانشگاه تهران، ن.خ93تا87

: 1353؛ مولوی، 177: 6150ق، چ.س1317مستوفی، (.101و2/103

1125 روشنایی، یک نفر خادم و نمک مطبخ

خود و بعد متولی آستان و نظارت با آستان قدس

قدس

مزرعه

62 : 1137محمدمهدی، خادم آستانه )کتابخانه ملک، ن.خ

(.57تا561122

حافظ دور و خادم از اوالد واقف و مصالح

شیعیان

اعلم و اصلح -اوالد علمای مشهد

باغ و ملحقات

63

؛ کتابخانه 218تا207: 8557باشی، ن.خ آقابشارت )منجم؛ دانشگاه تهران، 118تا138: 1137ملک، ن.خ

(.152تا138: 2987ن.خ

1126

سادات و طالب علوم دینی زائر عتبات و

رضاحرم امام

قلی ریشواقف، و امامسفید حرم شاهی، ایشیک

باشی حرم شاهی و آقاسیاوالد او و متولی سرکار

فیض آثار

ها مزارع ، باغبا قنوات و مجاری

مشارب، دهکده و قلعه و نیز

اراضی

64 فیروزه جدیداالسالم بنت عنبر مجوس )سند

(.35380شماره رضا)ع(زائران امام 1127

معلم جدیداالسالم محله آباد جی و متولی اسالم

آستانه

یک باب خانه

65 /فهرست 7: 1353جمعه )مولوی، میرزاحسن امام

(.1127الفبایی1127 - -

باغ، دکاکین و منز

66 : 1353منتصرالملک )مولوی، میرزا جعفرقلی (.11/فهرست الفبایی، بند 7

مزرعه - - 1129

67

)کتابخانه 30ابوالحسن صاحب نسق و امین کل آستانه 6171؛ کتابخانه ملک، ن.خ221تا222: 1137ملک، ن.خ

.(.252و3/251، 91و1/82: 1353؛ مولوی، 16:

1129

عزاداری عاشورا، ویکم اربعین و بیست

زوار عتبات رمضان، ماهعالیات و مصالح آستان

قدس

بیگم همسر واقف، زبیدهاالسالم وی، اوالد و شیخ

مشهد و نظارت نیز با آستان قدس

مزرعه، حمام

68

الدین کشمیری جال محمد خلف میرزاامیرعالءالدین؛ مستوفی، 317تا311: 2987)دانشگاه تهران، ن.خ

(.1/86: 1353، مولوی، 181: 6150چ.س

حفاظ درب حرم مطهر 1130

محمدحسن خطیب و پس از وی با دو نفر از حفاظ دارالحفاظ پیش

روی مبارک

طاحونه

69 : 1353)مولوی، منصور سرکرده غازیان فیلیحاج

3/205.) دکان متولی آستان قدس مصارف مطلقه 1131


فرهنگ شيعهسعة موقوفات و تو

سعۀ موقوفات آستان قدس در تواز کارکردهای

فرهنگی شیعه باید به موقوفات در راستای آموزش و

خانۀ اطفا های مذهبی اشاره کرد. مکتبوقف کتاب

او در صحن عتیق ایجاد طهماسبشاه ایتام به دستور

خانه را یک نمونه در عصر شد؛ ولی وقف برای مکتب

شریفه، هحسین محمود بیگا، ناظربیوتات خاصسلطانشاه

پور، ؛ جهان60، ردیف6انجام داده است )جدو شماره

حمایت واقفان از آموزش و 31(.15، 11، 37: 1387

ترویج مذهب شیعه در وقف برای طالب علوم دینی از

او شروع شد و تا پایان طهماسبشاهۀ اواخر دور

، ردیف2کرد )جدو شمارهصفوی ادامه پیدا عصر

؛ جدو 32، ردیف5شماره؛ جدو 19، 11، 11های


های ها در سا شده از کتابهای تهیهفهرست

: 1391م )محبوب، 1602و1601ق/1011و1010

کتاب در 79دهد که تعداد ( نشان می121و120

موضوع تفسیر و سایر امور مذهبی در کتابخانه موجود

او طهماسببوده است. شاهزاده سلطانم که خواهر شاه

عباسهمچنین شاه ( و110تا106: 1391محبوب، ) بود

های مذهبی و قرآن به سلیمان از واقفان کتاباو و شاه

(. اقدام 98: 1375اند )خسروانی شریعتی، کتابخانه بوده

های مذهبی کتابخانۀ او در وقف کتاب عباس شاه

حضرت رضا)ع(، در شکلحرمنۀ سلطنتی به کتابخا

بسیار مهمی داشت. کتابخانهگیری این کتابخانه نقش

مرکزی شد برای توجه بیشتر علما و جذب طالب

علوم دینی. با اجتماع این گروه مذهبی در مشهد، به

تدریج ایجاد مدارس در اطراف حرم و موقوفات آن

؛ 18و32های، ردیف5گسترش یافت )جدو شماره

(.286تا88: 1385پسندیده،

سم عزاداری و فرهنگ شیعه با برگزاری مراعۀ اشا

ۀ خوانی در حرم ادامه یافت. نخستین سند دربارروضه

م مربوط است 1617ق/1026خوان حرم به سا روضه

(؛ اما ایجاد موقوفات برای روضه31969)سند شماره

حسین بود سلطانخوانی و تعزیه در حرم، در دورۀ شاه

که خود شاه ایجاد کرد و پس از او ابوالحسن صاحب

دوم، طهماسبمیرزامحمدمومن وزیر شاه نسق آستانه،

نادرقلی حاکم مشهد )نادرشاه( و آقابشارت وقف

، ردیف6باره را ادامه دادند )جدو شمارهدراین

(. 73و70های، ردیف7؛ جدو شماره67و59های

بندی ازجمله مراسمی بوده است که به مراسم نخل

دوم، سا عباسشاهۀ استناد اسناد از دور

شده م، در حرم حضرت رضا برگزار می1656ق/1067

(.3: 1391مقدم، است )فاطمی

داشتن اعضای ساختار دینی و سادات یکی از گرامی

ابزارهای اجرای سیاست مذهبی صفوی بود و توجه به

سادات طبقۀ این نکته که همۀ متولیان آستان قدس از

( و عمدۀ کارکنان آستان 78: 1385آبادی، بودند )حسن

کارکرد این 32دادند،ین گروه تشکیل میقدس را ا

داشتن آستانه را در تأمین هدف صفویان در گرامی

دهد. در چهار سادات و تأمین معاش آنان نشان می

نامۀ دورۀ صفوی، وقف بر سادات در نظر گرفته وقف

؛ جدو 19و28های، ردیف5شده است )جدو شماره

.(.63و60های، ردیف6شماره

شده در ها و اطالعات درجنامهبررسی کلی وقف

دهد که بیشترین وقف های این مقاله نشان میجدو

است )جدو برای امور روشنایی حرم صورت گرفته

؛ 12، ردیف2؛ جدو شماره2و1های، ردیف1شماره

، 5؛ جدو شماره27و26های، ردیف1جدو شماره

دیگر(. رتبۀ بعدی به فۀ ؛ همچنین چندین موقو28 ردیف

، 1ر زائران حرم اختصاص دارد )جدو شمارهوقف ب

، 11های، ردیف2؛ جدو شماره6، 5، 1، 1هایردیف


دیگر(. رسیدگی به فۀ ؛ همچنین چندین موقو21، 11

در کانون توجه واقفان نامهنیازمندان نیز در چند وقف

، ردیف1آستان قدس قرار گرفته است )جدو شماره

؛ 11و10هاییف، رد2؛ جدو شماره10، 5، 1، 1های

؛ 28 ، ردیف5؛ جدو شماره22، ردیف3جدو شماره

(.52، ردیف6جدو شماره

سومعباسدوم و شاهطهماسبشاهۀ موقوفات در دور -7جدو

71

میرزامحمدمومن وزیر )مستوفی،

؛ 191و190: 6150ق، چ.س1317

، 10و39، 22تا1/2: 1353؛مولوی،

(.121و2/123، 92

1136 خوانی، حافظ، روضه

الزیارهروشنایی و نایب

بابایوسف و فرزندان وی

و پس از انقراض آنها

الشرایط مجتهد جامع

مشهد

مزرعه و باغ

71

مرتضی مصطفی ولد کربالییحاج

ق، 1317مشهدی )مستوفی،

: 1353؛ مولوی، 175: 6150چ.س

2/123.)

کفشبانان حرم 1138کفشبان، محمدطاهر

کفشدارباشی آستان قدس باغ

72

محمدیوسف بیگا ناظر سابق حاج

بیوتات سرکار خاصه )مولوی،

مکرر.(. 2/387، 1/387: 1353

1139 سوخت حرم مطهر و اجرت

شماعی

اوالد و پس از انقراض

طالب علم اصلح ارشد

متدین استرآباد

مزرعه و قنات

73

افشار حاکم خراسان و نادرقلی

سوم عباسالسلطنه شاهنایب

؛ 51تا15: 8557اشی، ن.خ )منجم

: 1137کتابخانه ملک، ن.خ

؛ دانشگاه تهران، 12تا33

؛ مستوفی، 11تا31: 2987ن.خ

؛ 160: 6150ق، چ.س1317

(.123التواریخ: فردوس

1115

صرف شربت در ایام

عاشورا، یخ در ایام گرما،

روشنایی و مواجب سقایان

میرزا و قلیپسر نادر رضا


واقفان آستان قدس

در میان واقفان آستانه، افرادی از تمام طبقات

؛ 102: 2003گل، شوند )صفتاجتماعی دیده می

او سیاستمردان در این تبۀ (؛ اما ر115: 1391نظرکرده،

عزم سیاسی صفویان و همگامی و ۀ دهندزمینه نشان

هماهنگی سیاستمداران در اجرای این منظور است. در

حسین سلطاناو و شاهعباسمیان اسامی واقفان نام شاه

اسماعیلمنشی شاه علیو نام سیاستمردانی مانند عتیق

خان زیک علیاو و اولین سرپرست آستان قدس، گنج

او ، عباسبیک میرآخور شاهقلیحاکم کرمان، مهدی

امیر شکارباشی و قوللرآقاسی و خانوردیاهلل

خان شاملو بیگلربیگیقلیکیلویه، عباسبیگلربیگی کوه

شریفه، بیگ خادم و غالم خاصهقلیخراسان، مرتضی

محمد وزیرخراسان، آقاکافور میرزاسعدالدین

خان حاکم عامره، محراب معتمدالدوله خازن خزانۀ

ده دوم دیطهماسبمشهد و میرزامحمدمومن وزیر شاه

شود.می

نتيجه

با تأسیس دولت صفوی، وقف در حکم ابزاری


های مقدس سازی فرهنگ شیعه در آستانهبرای نهادینه

ایران به کار گرفته شد. بررسی موقوفات آستان قدس

رضوی ایجاد وقف در عصر صفوی و افزایش

دهد. پژوهش در اهداف واقفان چشمگیر آن را نشان می

ها، موفقیت صفویان را در نامهشده در وقفتعیین

ای و تبلیغی خود در حرم امامدستیابی به اهداف توسعه

ۀ کند. در اواخر این دوره، یعنی دوررضا)ع( بیان می

فرهنگ عۀ حسین، شاهد موقوفات برای اشاسلطانشاه

رضا)ع( شیعی و مراسم مذهبی شیعه در حرم امام

اجتماع هستیم. در این راه، واقفان از قشرهای مختلف

طور عمده رجا سیاسی شاهان صفوی حمایت و به

کردند.

دهد که های موجود نشان مینامهبررسی وقف

مکانی و سعۀ موقوفات آستان قدس رضوی در تو

های شکوهمندسازی حرم حضرت رضا)ع( و ساختمان

اند. این موقوفات با ای ایفا کردهاطراف آن نقش عمده

کردن تسهیالت بین فراهمایجاد امکانات در حرم و

راهی، زمینه را برای جذب زائران بیشتر فراهم

دوم در موقوفات تبۀ این، اختصاص ر برکردند. عالوه می

آستانه به زائران حضرت، توجه واقفان را به این

دهد. موقوفات با پشتیبانی مالی، ایجاد موضوع نشان می

رفاهی آستانه نظیر های خدماتیو توسعۀ بخش

خانه و سقاخانه را وشنایی، دارالشفاء، مطبخ، شربتر

کردند. مهیا می

واقفان با وقف بر کارکنان آستانه شامل خدام،

ساز، مشعلحفاظ، فراش، کفشبان، جاروکش، ساعت

الزیاره و نایب کش، موذن، نایبخوانی، راویهدار، روضه

های خدماتی حرم خادم و همچنین وقف بر بخش

خانه، نظافت مطبخ، دارالشفاء، شربتشامل سقاخانه،

آستانه ساختار اداری حرم، تعمیرات حرم و عطریات

مالی برای نۀدادند. آنها با ایجاد پشتوا حرم را توسعه می

پرداخت دستمزد کارکنان آستانه، زمینه را برای به

طور عمده از میان طبقات کارگیری نیروی انسانی، به

تأمین معاش ایشان فراهم مذهبی و سادات، و همچنین

های فرهنگی کردند. موقوفات همچنین برنامه می

گیری و گسترش کتابخانه و صفویان را در شکل

برگزاری مراسم مذهبی در حرم با هدف تبلیغ مذهب

دادند. شیعه پوشش می

در نیتجۀ ایجاد موقوفات برای آستان مقدس

و حضرت رضا)ع(، بنیادی شکوهمند بنا شد که پویایی

پایایی آن در راستای گسترش فرهنگ شیعه تاکنون

تضمین شده است و این نمادی از اوج موفقیت

شده در سیاست صفویان در رسیدن به اهداف تعیین

مذهبی شیعه است.

نوشت پي

بـا دکتـری نامـه پایان دوم بخش از برگرفته مقاله این .1

در رضــوی قــدس آسـتان مــذهبی کــارکرد» عنـوان

بـرای انجـام حا در که است «عصرصفوی سیاست

آزاد و مطالعـات فرهنگـی دانشـگاه تاریخ دپارتمان

اسـتاد .اسـت (Free University of Berlin) برلین

وخ ریاسـت انسـتیتو راهنما: پرفسور دکتر ماریا ماتس

، استاد مشاور: پرفسـور دکتـر پـاؤ مطالعات ایرانی

مطالعـات لوفت استاد افتخاری انستیتو خاورمیانه و

انگلیس( -اسالمی دانشگاه دورهام

.“The Religious Function of the Endowment

.Institute of the Ᾱstān-e Qods-e Rażavī in the

.Safavid Period”, Supervisor: Prof. Maria

.Macuch, Advisor: Prof. Paul Luft.

در این مقاله، منظور از موقوفه و موقوفات امـالک و .2

هـا، های کشاورزی، باغ مستغالت وقفی شامل زمین

ها، مسجدها و بناهـایی از ایـن کاروانسراها، مدرسه

های وقفی از واژه اشـیاء نوع است و در سایر نمونه


وقفی استفاده شده است.

هـا هـم نامـه الزم است یـادآوری شـود اصـل وقـف .3

د است و دراختیار اداره کل موقوفـات آسـتان موجو

قدس است.

، موجود در مدیریت امـور اسـناد 33165سند شماره .1

و مطبوعات آستان قدس.

منـابع موقوفـات آسـتان قـدس »این مقالـه بـاعنوان . 5

در مجلـه « رضوی و فهرست واقفان مشـهد مقـدس

، 36و35شـماره 1380وقف میراث جاویـدان سـا

ر شده است.منشت 128تا115ص

روسـتایی اسـت در شهرسـتان فریمـان از . فرهادگرد6

توابع مشهد.

هـای کتابخانـه آسـتان قـدس در دوره اولین فهرست .7

انـد ق تهیه شده1011و1010او و در سا عباس شا

(. همچنین وجود اسـناد 129تا118: 1390)محبوب،

او بهتـرین عبـاس اداری آستان قدس از زمـان شـاه

نظام اداری این دوره است.گواه برای

لحاظ ارزش تا پیش از ایجاد موقوفات این موقوفه به .8

تـرین ترین و مهـم ملک در دوره پهلوی او ، بزرگ

ازآن همچنـان رتبـه موقوفه آستان قدس بود و پـس

دوم را به خود اختصاص داده است.

او بـود و در اسـماعیل سلطانم، دختـر شـاه . شاهزاده 9

؛ 130و1/129: 1383ق فوت کـرد )قمـی، 969سا

ــدی ــیرازی، عب ــگ ش ــن دو 101و103: 1369بی (. ای

نویسنده سـفر ایـن شـاهزاده را بـه مشـهد در سـا

نویسند. ق می956

االسالم نیشابور بـوده االمین شیخ وی فرزند مالروح .10

است.

ــزار و ایــن م .11 ــر حفــاظ و فــراش م ــه وقــف ب وقوف

خان است. وردی روشنایی و تعمیرات گنبد اهلل

ــه دســتور 12 ــر زوار شــده. .ب .مولــوی نوشــته وقــف ب

بـرآن نهـری کـه قـبال در دوره او ، عالوه عباس شاه

شیر حفر کرده بـود، دوبـاره نهـری تیموری امیرعلی

او مقرر کرد که عباس به طرف حرم حفر شد و شاه

مسیر نهر تا حرم و تا خروج آن از پایین خیابـان در

برداری از این آب را نداشته باشـد و کسی حق بهره

بعد از آن برای آبیاری مـزارع و امـور دیگـر مجـاز

است که استفاده شود و درآمـد آن بـرای طبـاخی و

اطعام صادرین و واردین مصرف شود.

ذکـر 1008آثارالرضویه تاریخ این موقوفه را سـا . 13

کرده است و نوشـته اسـت ایـن موقوفـه وقـف بـر

ــان ــان و جاروکش ــان، فراش ــاظ، موذن ــدام، حف ، خ

رضـا)ع( جانماز و فـرش حـرم امـام روشنایی حرم،

شده است.

بیگ قلی التواریخ این موقوفه را به نام مهدی فردوس .11

حسین نوشته است. سلطان آقاسی شاه قوللر

ــه اســت، .15 ــین رفت ــه دوره اســدی از ب اصــل موقوف

، وی را بــــا 102( در صــــفحه 1391نظرکــــرده )

او اشتباه گرفته است؛ عباس خان دوره شاه وردی اهلل

ق درگذشت 1021خان در سا وردی که اهلل در حالی

رضـا)ع( و در محلی که خـود در جـوار مرقـد امـام

ور خـان مشـه وردی ساخته بود و به رواق و گنبد اهلل

است، به خاک سپرده شد.

ــر و .16 ــرین، جزائ ــه زوار بح ــتحقان زوار، خاص مس

دکـان، دو 17آیند، جمعی که از عتبات به مشهد می

خانـه را کـه در زمـان خـود باب خانه و یک قهـوه

مقابل عمارت چهارباغ بوده است، وقف کرده است

که این بخش موقوفه دیگر وجود ندارد.

خــان نیــز قلــی رســه عبــاسموقوفــۀ وی شــامل مد .17

ای اســت کــه شــود. ایــن مدرســه تنهــا مدرســه مــی

مانـده اسـت ساختمان آن به همان سبک اولیه بـاقی

(.191تا181: 1385)پسندیده،

نام تعدادی از مدارس عصر صفوی در اسناد آستان .18

قدس به فراخور حا ثبت شده است؛ مانند مدرسـه


، 32117، 32231میرزاجعفر )اسناد به شماره امـوالی

ــر(، 33366، 33131، 32869 ــند دیگ ــدادی س و تع

، 33301هـای خان )اسناد به شـماره مدرسه عباسقلی

خــان )اســناد بــه (، مدرســه فاضــل31826، 31632

(، مدرســـه ســـمیعیه 35330و32117هـــای شـــماره

ــه شــماره (، 32961و32681هــای )باقریــه( )اســناد ب

خان )مدیریت اسـناد آسـتان قـدس، مدرسه خیرات

ــه 33179س.ش ــاالتی ک ــل در مق ــود فاض (. محم

1352تـا 1350هـای تدریج در مجله وحید در سا به

منتشـر کـرده اسـت، « مدارس قدیم مشـهد »باعنوان

ــه ــه ب ــدارس عصــر صــفوی در مشــهد را باتوج م

صـورت های آن به وضعیت مدرسه و به استناد کتیبه

ــندیده، ــت )پس ــرده اس ــی ک ــر معرف : 1385مختص

(.286تا88

نمونه مستغالت وقفـی، دو 72نویسد از مولوی می. 19

مانـده اسـت و بقیـه نمونه آن در تصرف وقف باقی

طی تاریخی که بر این منطقه گذشـته اسـت از بـین

رفته است .

ــداد .20 ــامل تع ــه ش ــه ک ــن موقوف ــاره ای ــوی درب .مول

چشمگیری مزرعه است، نوشته است کـه بعضـی از

آنها در تصرف وقف نیست.

نامه در فهرست ملک و دانشگاه، س متن وقفبراسا .21

خان مبلغ صدتومان بـه میرزامحمـدباقر سردار وقتان

الـدین تقـی رضوی، متولی آستان قدس که پدر شـاه

رضوی بود، تحویل داده بود تـا وی برحسـب ر ی

خود صرف مصالح ضروری آسـتان قـدس کنـد؛ از

مانـده اسـت کـه وپنج تومان بـاقی مبلغ مذکور، سی

الدین متولی وقت آستانه، صرف ساختن یک قیت شاه

دربند تیمچـه و دو دکـان کـرده اسـت آن را وقـف

سقاخانه و سـقایان آسـتان قـدس کـرده اسـت؛ امـا

ــوی، ــوی )مول ــه را ( 3/203: 1358مول ــن موقوف ای

6تقی رضوی معرفی کرده است و در جلد وقفی شاه

، از موقوفه دیگری نام بـرده اسـت کـه بـه 521ص

آبــاد و وقــف ســه ربــع از مزرعــه بیــرامخریــداری

الـــدین رضـــوی در تقـــی نیشـــابور توســـط شـــاه

مربـوط اسـت. نیـز نگـاه کنیـد بـه: 1092الثانی ربیع

(.69تا66: 1391)سوزنچی،

مرحـوم »مولوی در حاشیه این مطلب نوشته است: .22

آبـاد جـام را میرزاابوطالب رضوی یک هشتم حسن

خریـده کـه ضمن خرید سمنگان برای آستان قدس

«. باشد در تصرف نمی

(، نـام وی 6171در نسخه خطی کتابخانه ملک )ش .23

خواجه کافور نوشته شده و مولوی وی را آغاکـافور

گل او دار خاصه شریفه ثبت کرده است. صفت خزانه

گـل، را خواجه حرمسرا معرفی کرده اسـت )صـفت

ــازن 327: 1381 ــام وی را آقاکافورخ ــوب ن (. محب

ــا لقــب ســرکار خاصــه ــرده او را ب شــریفه و نظرک

معتمدالدوله معرفی کرده است.

نویســـنده آثارالرضـــویه نـــام وی را بـــه اشـــتباه .21

الدین ضبط کرده است. برهان

مقالـه خـود بـه 101( صفحه 1391فقط نظرکرده ). 25

هـا این موقوفـه اشـاره کـرده اسـت و در فهرسـت

باره مطلبی دیده نشد. دراین

بیـگ و علی وی آمده است که رجبدر فهرست مول .26

بیگ. بیگ ولدان جعفرقلی عباسقلی

نامه در کتابخانه آسـتان مولوی به وجود اصل وقف .27

اشـاره کـرده 5832قدس در کتابچـه مرقـع شـماره

ــابیان ) ــا قص ــت. محمدرض ــه1358اس ای ( در مقال

نامـه دیگـر، منتشرشـده در مجلـه دو وقف»باعنوان

ــدان، ش ــراث جاوی ــف می ــا19ص ،55وق ، دو 10ت

را که اختالف کمی با هـم دارنـد، معرفـی نامه وقف

کرده است.

نویسد محمودبیگا پـنج دانـگ از مزرعـه مولوی می .28

و تعیین متولی را به عهـده خان را وقف کرد محراب


سلطان عصر گذاشته است.

، نوشـته اسـت کـه وقـف بـر 1/82: 1353مولوی، .29

خانه است و آن را ندیده است و قو مشهور مکتب

این است.

ــاه .30 ــناد آن از دوره ش ــاس اس ــان عب ــده او نش دهن

خانـه در طـو دوره صـفویه استمرار وجود مکتب

، 22799هـای است. برای مثـا )اسـناد بـه شـماره

28516 ،29159 ،31830 ،31025.)

ی به اسامی کارکنان آستان قدس در مجموعه نگاه .31

اسناد مربوط بـه دوره صـفویه ایـن ادعـا را ثابـت

کند. می

1130تـاریخ موقوفـه را سـا 7مولوی در جلـد . 32

هایی که بـه که در سایر نمونه نوشته است؛ درحالی

ق 1136این موقوفه اشاره کرده است، تاریخ آن را

ثبت کرده است.

کتابنامه

های خطي نسخهالف.

قاجار، صورت موقوفـات ارض اقـدس، . اعتمادالتولیه

کتابخانــه و مــوزه ملــی ملــک، نســخه خطــی

.6171شماره

نامه تمام امالک موقوفه آسـتان . صورت و سواد وقف

قدس رضوی، کتابخانـه مرکـزی دانشـگاه تهـران،

تصـویر ایـن نسـخه در . 2987نسخه خطی شماره

هـا و هـا، مـوزه انـه ادارۀ مخطوطات سـازمان کتابخ

شود.مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می

هــای آســتان قــدس نامــه . فهرســت و خالصــۀ وقــف

ملـک، نسـخه خطـی رضوی، کتابخانه و موزۀ ملی

.1137شماره

ابوالقاسم الحسینی، کتابچـه بن باشی، عبدالمومن . منجم

ها ها، موزه موقوفات آستان قدس، سازمان کتابخانه

ــز ــدس، اداره مخطوطــات، و مرک اســناد آســتان ق

.8557شماره

ب. اسناد

امـور اسـناد و مطبوعـات، . اسناد موجود در مـدیریت

هـا و مرکـز اسـناد آسـتان ها، مـوزه سازمان کتابخانه

قدس.

های چاپ سنگي ج. نسخه

التواریخ، مشـهد (، فردوس1315علی، ) . بسطامی، نوروز

ــات ــنگی اداره مخطوط ــاپ س ــخۀ چ ــازمان .نس س

هـا و مرکـز اسـناد آسـتان قـدس ها، مـوزه کتابخانه

.81887رضوی، شماره

(، آثارالرضـویه، 1317اهلل، ) حبیب بن . مستوفی، اسماعیل

تهران، نسخه چاپ سنگی اداره مخطوطات سـازمان

هـا و مرکـز اسـناد آسـتان قـدس ها، مـوزه کتابخانه

.6150رضوی، شماره

د. کتاب

ای بـر مناسـبات (، مقدمـه 1389. آقاجری، سیدهاشم، )

دین و دولت در ایران عصر صـفوی، ویـرایش دوم،

تهران: طرح نو.

ــت، ) ــدی، نزه ــاف عصــر 1390. احم ــاب اوق (، در ب

صفوی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلـس

شورای اسالمی.

ــکندربیگ ــان، ) . اسـ ــی ترکمـ ــاریخ 1377منشـ (، تـ

اعیل رضـوانی، عباسی، ویرایش محمداسـم آرای عالم

..، تهران: دنیای کتاب2ج

(، 1363خــــان، ) . اعتمادالســــلطنه، محمدحســــن

الشمس: تاریخ ارض اقدس و مشـهد مقـدس، مطلع

، تهران: فرهنگسرا.2ویرایش تیمور لیمودهی، ج


ــف در 1380. امیرشــیبانی، عبدالرضــا، ) ــیمای وق (، س

خراسان: همـراه بـا اصـطالحات فقهـی و حقـوقی،

مشهد: سگا .

(، تاریخ بیهقی، مصحح 1371حسین، ) . بیهقی، محمدبن

، تهران: مهتاب.2خطیب رهبر، ج خلیل

هـا و خانـه (، تـاریخ مکتـب 1387پور، فاطمـه، ) . جهان

ــتان ــناد آس ــاس اس ــدس براس ــتان ق ــدارس آس م

رضوی، از صفویه تا قاجاریه، مشـهد: سـازمان قدس

هـا و مرکـز اسـناد آسـتان قـدس هـا، مـوزه کتابخان

وی.رض

(، سـاختار نهـاد و اندیشـه 1381گل، منصور، ) . صفت

دینی در ایران عصر صفوی: تـاریخ تحـوالت دینـی

ایران در سده دهم تا دوازدهم هجری، تهران: رسا.

(، سند وقف آسـتان قـدس 1379. طومار عضدالملک، )

هجری قمری، به اهتمـام مرکـز 1273رضوی مورخ

شناسی، شورای علمی وقف. خراسان

هـای اسـالمی، مشـهد. شاهی، بنیاد پـژوهش طومار علی

.11829شماره

(، تکملـۀاالخبار، تصـحیح 1369بیگ شیرازی، ) . عبدی

عبدالحسین نوایی، تهران: نی.

ــزاهلل، ) ــاردی، عزی ــدس 1371. عط ــتان ق ــاریخ آس (، ت

، تهران: وزارت ارشاد اسالمی و عطارد.1رضوی،ج

هنـر، ویـرایش (، گلسـتان 1352احمـد، ) . قمی، قاضـی

احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

(، خالصۀالتواریخ، ویرایش 1383، )------------.

، تهـران: دانشـگاه 2احسان اشراقی، ویرایش دوم، ج

تهران.

ــان، محمــد، ) ــمس1351. کاویانی الشــموس یــا (، ش

: مشــهدالنفــوس؛ تــاریخ آســتان قــدس، انــیس

رضوی. قدس آستان

(، تاریخ کتابخانۀ آسـتان 1391فریمانی، الهه، ) ب. محبو

قــدس از صــفویه تــا قاجاریــه براســاس اســنادی از

آستان قدس رضوی، مشهد: آستان قدس رضوی.

التواریخ، ویرایش (، زبدۀ1375منشی، ) . مستوفی، محمد

بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمـود

افشار.

نــویس فهرســت ، پــیش(1353. مولــوی، عبدالحمیــد، )

)نسـخه .ج، مشهد7موقوفات آستان قدس رضوی،

ــه ــات کتابخان ــده در اداره مخطوط ــت ش ــایپی ثب ت

قدس رضـوی بـا شـماره عمـومی از شـماره: آستان

(58510تا 58501

(، راهنما یا آستان قدس رضـوی، 1318. موتمن، علی، )

مشهد: آستان قدس رضوی.

و. مقاله

تشـیع و وقـف در عصـر » (،1381. احمدی، نزهـت، )

، مجله علمی پژوهشی دانشـکده ادبیـات و «صفوی

، 22، س10انســـانی دانشـــگاه اصـــفهان، ش علـــوم

. 62تا11ص

کارکرد موقوفات در گسترش »(، 1386، )--------.

هـای ، مجله پژوهش«مراسم مذهبی در دوره صفوی

ــتان ــگاه سیسـ ــاریخی دانشـ ــتان، ش تـ ، 1وبلوچسـ

.26تا7ص

تاریخچه تشـکیالت »(، 1382ابوالفضل، )آبادی، . حسن

، کتـاب «اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه

، 71و 70ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد و شـهریور، ش

.13تا35ص

متولیان آستان قـدس »(، 1385، )--------------.

، دفتـر اسـناد، «رضوی: از دوره صفویه تـا افشـاریه

.112تا73، ص3و2ش

بررســــی تحلیلــــی »(، 1391)، --------------.

ــه ــدس جنب ــتان ق ــات آس ــایی از مصــارف موقوف ه

، پژوهشنامه مطالعات اسـنادی و آرشـیوی، «رضوی

.36تا7، ص1ش


، «وقف در جامعـه اسـالمی »(، 1368. بهروان، حسین، )

.107تا79ص، 25مشکوه، ش

معرفی یکی از موقوفـات »(، 1391زاده، مهدی، ) . خانی

، پژوهشنامه مطالعات «آستان قدس: موقوفات عتیقی

.150تا97، ص1آرشیوی، ش

مـروری بـر »(، 1375شریعتی، سیدمحمود، ) . خسروانی

هـای کتابخانـه های قرآن براسـاس نسـخه نامه وقف

.101تا89، ص52، مشکوه، ش«آستان قدس رضوی

موقعیت اجتماعی واقفان »(، 1392فر، مهناز، ) . رحیمی

، فصـلنامه «هـا نامـه در عصر صفویه به استناد وقـف

ســا پژوهشــی تــاریخ فرهنــگ و تمــدن اســالمی،

.70تا11، 12چهارم، ش

ــوزنچی ــانگیری . س ــاظم جه ــانی،علی و ک ــه، کاش کالت

موقوفات متولیان آستان قدس رضـوی از »(، 1391)

، پژوهشــنامه مطالعــات «صــفویه تــا پایــان قاجاریــه

.98تا62، ص1شاسنادی و آرشیوی،

منـابع موقوفـات آسـتان » (،1380. عطاردی، عزیراهلل، )

، «قدس رضوی و فهرست موقوفات مشـهد مقـدس

.128تا115، ص36و35وقف میراث جاویدان، ش

بررسـی تحلیلـی مراسـم »(، 1391مقدم، زهرا، ) . فاطمی

گیـری از اسـناد بندی در دوره صفویه بـا بهـره نخل

، پژوهشنامه مطالعات اسـنادی «آستان قدس رضوی

.70تا32، ص3و آرشیوی، ش

، «نامـه دیگـر دو وقـف »(، 1385قصابیان، محمدرضا، ) .

،10تا19، ص55وقف میراث جاویدان، ش

وقـف و سیاسـت »(، 1386. مک چیسنی، رابـرت. د، )

، ترجمه گیتی عمادزاده، وقف «ملی در دوره صفویه

.122تا102، ص57میراث جاویدان، ش

پایگــاه اجتمــاعی واقفــان »(، 1391. نظرکـرده، اعظــم، )

، پژوهشـنامه مطالعـات «رضـوی قـدس امالک آستان

.123تا99، ص1شاسنادی و آرشیوی،

.. Ṡefatgol, Manṡūr, (2003), In: Society and

.Culture In the Early Modern Middle East:

.studies on Iran in the Safavid Persia. Edited

.by Andrew J. Newman. Bril,Leiden, Boston.

397-408.

religious policies of the safavids and its outcome in...

Documents