republika e shqipËrisË · se dyti, identifikimi i ecurise se zhvillimit te vreshtarise, arritjet,...

REPUBLIKA E SHQIPERISE

AGJENSIA E ZHVILLIMIT TË ZONAVE MALORE

PROGRAMI I INVESTIMEVE STRATEGJIKE

“ANALIZA E ZINXHIRIT USHQIMOR

PËR SEKTORIN E VRESHTARISE NË RAJONIN E DIBRES”

(Rrethet: Diber, Bulqize dhe Mat)

Realizoi:

“SHOQATA E ZHVILLIMIT TË BUJQËSISË, DIBËR - ADAD”

(Drejtor Ekzekutiv: Msc. Hafuz DOMI)

Tiranë, Janar, 2008

“Analiza e Zinxhirit Ushqimor për Sektorin e Vreshtarise në Rajonin e Dibres”


Realizoi: “Shoqata e Zhvillimit të Bujqësisë, Dibër - ADAD”

Tiranë, Janar, 2008 Faqe: 2/57

PROGRAMI I INVESTIMEVE STRATEGJIKE

“ANALIZA E ZINXHIRIT USHQIMOR

PËR SEKTORIN E VRESHTARISE NË RAJONIN E DIBRES”


Realizoi:

“SHOQATA E ZHVILLIMIT TË BUJQËSISË, DIBËR - ADAD”

(Drejtor Ekzekutiv: Msc. Hafuz DOMI)

Tiranë, Janar, 2008





LISTA E ANKRONIMEVE/SHKURTIMEVE

MADA Mountain Area Development Agency MBUMK Ministria e Bujqesise e Ushqimit dhe e Mbrojtjes se Konsumatorit MAFF Mountain Areas Finansment Found FERT (FERTILE Group) Paris MSH Ministria Shendetesise SIP Programi i Investimeve Strategjike PSD Privat Sector Development TOR Term of References ASP Agriculture Service Project IFDC International Fertiliser Development Centre UNDP United Nations Development Programme PF Peme Frutore TT Transfere Teknologjike SZHQ Strategjia Zhvillimit Qarkut Diber AgriTra Shoqate Trajnuese Bujqesore te Grave Diber DHF Dhoma Frigoriferike DI Diber BL Bulqize MT Mat

MASAT E PERDORURA: 1 hektare (ha) = 10,000 m2 = 10 dn 1 dn = 1/10 ha 1 quintal (q) = 100 kg 1 mt (metric ton) = 1,000 kg 1 kilometre (km) = 0. 62 miles or 1000 m





PERMBAJTJA

Hyrje, Qellimi dhe objektivat e SIP ..................................................................................... …..6

1. Te dhena rreth zones qe mbulon SIP-i .................................................................................. .8

1. 1. Relievi toka bujqesore ............................................................................................. 8 1. 2. Kushtet klimaterike te rajonit .................................................................................... 9 1.3. Hidrologjia .............................................................................................................. 9 1.4. Popullsia e qarkut ........................................................................................................... 10 1.5. Gjendja e infrastruktures dhe kerkesat per rehabilitim ............................................... 11 1.6. Aktivitetet ekonomike ............................................................................................. 11 1.7. Bime medicinale ............................................................................................................. 14 1.8. Sektori Jo Bujqesor ......................................................................................................... 14 1.9. Aktivitetet e mbeshtetura nga mada, maff, donatore dhe ojf te tjera ................................... 14 1.10. Pushteti local, organizimet private dhe te komunitetit- aktivitetet, kapacitetet,

financimi, qendrueshmeria .................................................................................................... 15 2. Vreshtat dhe prodhimi i rrushit ne prefekturen e Dibres .....................................................16

2. 1. Kultivimi i hardhise ne rrethin e Matit ............................................................................. 16 2. 2. Kultivimi i hardhise ne rrethin e Dibres dhe te Bulqizes ............................................ 17 2.3. Menyrat e kultivimit te vreshtave dhe mbjelljet e reja ................................................ 17 2.4. Siperfaqet, rendimenti dhe prodhimi sipas rretheve ne prefekture .............................. 18 2.5. Teknologjia e kultivimit........................................................................................... 20

2.6. Pengesat dhe veshtiresite e identifikuara ne aspektet e kultivimit te vreshtave dhe te

prodhimit te rrushit ................................................................................................................. 21

3.1. Perpunimi aktual i rrushit sipas kantinave, llojet e vererave qe prodhohen,

cilesia e tyre.......................................................................................................................... 25 3.3. Pengesat dhe veshtiresite e identifikuara ne aspektet e perpunimit te rrushit ............. 26

4. Konkluzionet qe rrjedhin nga filiera e studiuar dhe rekomandimet per nderhyrjet me

prioritave ................................................................................................................................. 33

5. Permbledhja e aktiviteteve qe duhet realizuar ne mbeshtetje te filieres se analizuar ......... 35

5.1. Aktivitetet e parashikuara per filieren e vreshtarise dhe fazat e zhvillimit te tyre .......... 36 6. Anekset ................................................................................................................................. 44

LISTA E FIGURAVE Figure 1. Pozicioni gjeografik i prefektures se Dibres .............................................................. 9 Figure 2. Skema e qeverisjes vendore ne prefekturen e Dibres ............................................... 15

Figure 3. Skema per seleksionimin klonal te “Tajkaver te Bardha dhe te Kuqe” dhe “Cerrija e

Pamak i Zi” ne rajonin e Matit ............................................................................................... 36

Figure 4. Skema e ngritjes se eksperimentit. ............................................................................ 38

LISTA E TABELAVE Tabele 1. Dinamika e pupullsise ne vite..........................................................................................................10 Tabele 2. Popullsia sipas rretheve (viti 2007) .................................................................................................10 Tabele 3. Struktura e tokes bujqesore ne prefekturen e Dibres (viti 2007) ...............................................11 Tabele 4. Struktura e mbjelljeve si prefecture (nga viti 2000-2007) ...........................................................12 Tabele 5. Struktura e mbjelljeve (ne ha viti 2007) .........................................................................................13 Tabele 6. Numri i krereve te blegtorise per qarkun e Dibres (te dhenat e vitit 2007) .............................13





Tabele 7. Struktura e ujitjeve (viti 2007) .........................................................................................................13 Tabele 8. Sasia e bashkive, komunave dhe te fshatrave sipas rretheve ne prefekture .............................15 Tabele 9. Mbjelljet e reja vetem per vitin 2007, si prefekture......................................................................17 Tabele 10. Siperfaqe e vreshtave, pjergullat dhe prodhimi i strukturuan ne rrethet e prefektures Diber (viti 2007) .............................................................................................................................................................18 Tabele 11. Siperfaqja e vreshtave dhe prodhimi per rrush tavoline ...........................................................18 Tabele 12. Siperfaqja e vreshtave me destinacion prodhimin e veres dhe prodhimi i rrushit................19 Tabele 13. Varesia e siperfaqeve te vreshtrave sipas lartesise mbi nivelin e detit (ne Ha) ......................20 Tabele 14. Veshtiresite dhe pengesat e identifikuara ne hallken e kultivimit dhe te prodhimit .............23 Tabele 15. Prodhimi i veres dhe i rakise sipas komunave ne rrethin e Matit............................................26 Tabele 16. Veshtiresite dhe pengesat e identifikuara ne hallken e perpunimit te rrushit ........................27 Tabele 17. Diferenca ndermjet prodhimit dhe konsumit vjetor te rakise dhe veres ne rajon ................29 Tabele 18. Pengesat dhe veshtiresite e identifikuara ne hallken e marketimit ..........................................30 Tabele 19. Disa nga aktivitetet e parashikuara per periudhen 2008-2012 .................................................34 Tabele 20. Kostoja e shpenzimeve per permirsimin gjenetik te ”Tajkave (Kuqe + Bardha) dhe Cerrujes e Pamakut te Zi” (Selks. Klonal). .....................................................................................................37 Tabele 21. Shpenzimet per krahasimin e kloneve. ........................................................................................37 Tabele 22. Kultivaret qe duhen provuar ne rajonin e Dibres ......................................................................38 Tabele 23. Koha dhe kostoja e trajnimit, seancave te demostrimit fushor. ..............................................39 Tabele 24. Koha dhe kostoja e kryerjes se studimit. .....................................................................................39 Tabele 25. Kostoja e realizimit te takimit te pervitshem per ekspozimin e veres . ..................................40 Tabele 26. Kostoja per pregaditjen dhe botimin e fletepalosjes .................................................................40 Tabele 27. Kostoja e seminareve diteve demostrative dhe study-toureve ................................................40 Tabele 28. Kostoja e grandeve me konkurim me qellim transferimin e teknologjise .............................41 Tabele 29. Kostoja ne rikostrukturimin e rrugeve te fshatit dhe te disa nga kanalet ujitese ..................42 Tabele 30. Permbledhja per aktivitetet, kohen e kryerjes dhe koston e pergjithshme ............................42 Tabele 31. Programi i Investimeve Strategjike ne prefekturen e Korçes per periudhen 5 vjeçare ........43 Tabele 32. Kostoja e ndare ne 5 vitet e implementimit te programit.........................................................43

LISTA E GRAFIQEVE Grafik 1. Struktura e popullsise ne rajonin e Dibres ....................................................................................10 Grafik 2. Struktura e tokes ne baze rrethesh ..................................................................................................12 Grafik 3. Krahasimi i struktures se mbjelljeve (te krahasuar viti 2000 dhe 2007) ....................................12 Grafik 4. Struktura e mbjelljeve ne prefekturen e Dibres (viti 2007) .........................................................13 Grafik 5. Struktura e te ardhurave sipas sektoreve ekonomik ....................................................................14 Grafik 6. Ecuria e shtimit te vreshtave per periudhen 2003-2007 ..............................................................19





HYRJE, QELLIMI DHE OBJEKTIVAT E SIP

Agjensia e Zhvillimit te Zonave Malore (MADA) u krijua ne vitin 2000 sipas Programit te Zhvillimit te Zonave Malore (MADP). Objektivi i pergjithshem i programit MADA eshte: “Rritja e standartit te jeteses se popullsise se varfer ne zonat malore nepermjet rritjes se prodhimit dhe rendimentit te prodhimeve bujqesore dhe blegtorale, sigurimit dhe permiresimit te ushqimit, rritjes se te ardhurave nga bujqesia dhe ndermarrjet e tjera rurale si dhe nga infrastruktura e permiresuar”.

Per te arritur kete qellim, veç te tjerash vemendje e veçante i eshte kushtuar: (i) Nxitjes se zhvillimit te sektorit privat, (ii) Forcimi i proceseve keshilluese dhe pjesemarrjen e komunitetit; dhe (iii) Forcimi i aftesive ne institucionet lokale dhe organizatave per te influencuar dhe mbeshtetur investimet ne sektorin privat dhe ne ate publik.

Ne kontekstin e programit te ri (SDRMA), MADA synon te krijoje dhe te konsolidoje arritjet e MADP, te financuar nga IFAD, dhe te zhvilloje me tej fokusin e saj duke synuar rritjen e funksioneve te saj, neprmjet zhvillimit dhe transformimit te saj ne nje Agjenci te Zhvillimit Rajonal sipas direktivave te BE.

Zhvillimi i Sektorit Privat (PSD) ne MADA, ka tre nen komponente kryesore: (i) Promovimi i Biznesit dhe dhe Bashkimeve Financiare; (ii) Programet e Investimeve Strategjike (SIP) dhe (iii) Ndertimi i Kapaciteteve te Krahut te punes dhe fuqise punetore. PSD synon forcimin e zhvillimit te strategjive te bujqesise dhe aktiviteteve te agrobiznesit ne te cilat zonat malore kane avantazh krahasues me prespektiva te qarta per nje zhvillim te qendrueshem dhe me perfitime.

Objektivi i PSD eshte: “Reduktimi i varferise ne zonat malore dhe krijimin e kushteve te pershtateshme per zhvillimin e qendrueshem te bujqesise dhe te sektoreve te tjere te ekonomise ne zonat e defavorizuara”. Nepermjet SIPit: “Analiza e zinxhirit furnizues dhe studimi i fizibilitetit për sektorin e vreshtarise në rajonin e Dibres (Diber, Mat, dhe Bulqizë)”, MADA synon ne identifikimin e potencialeve prodhuese, perpunuese dhe tregetuese ekzistuese ne baze zone dhe nenzone, ne sektorin e vreshtarise dhe te perpunimit te rrushit ne vere ne kete rajon dhe dhenia prioritet ndaj detyrimeve kritike, nevojave dhe sigurimi i mbeshtetjes institucionale dhe financiare per te permiresuar eficencen e aktoreve veprues ne zinxhirin e vlerave te ketij sektori. Ky SIP realizohet ne baze te kerkesave te TOR te pergatitura nga PSD & MADA (anneks nr. 1), ku rezultatet dhe rekomandimet e seciles do te ndihmojne institucionet mbeshtetese dhe financuese te fermeret, grupet dhe shoqatave kultivuese te vreshtave, perpunuesve te te veres dhe tregetareve te kesaj filiere ne kete zone. Kjo do te ndikoje direkt per te permiresuar teknologjine e kultivimit, per te rritur prodhimin dhe shumellojshmerine, per te shfytezuar dhe vleresuar kultivaret autokton, per te zgjeruar dhe stabilizuar mekanizmin e marketimit, krijimin e kushteve per investime ne rritjen e kapaciteteve teknike dhe informuese, ne teknologji, ne infrastructure e te tjera investimeve ne pikat nyje.

Aresyeja perse MADA synon realizimin e ketij SIPi ne filieren e vreshtarise ne kete rajon eshte se, rajoni i Dibres (perfshire ketu edhe rrethet Mat dhe Bulqize), jo vetem qe kushtet agro-klimaterike te ketioj areali jane shume te pershtatshme per kultivimin e hardhise, por traditat e meparshme dhe aktualisht ne kushtet ku nje pjese e konsiderueshme e fermereve te kesaj zone i jane perkushtuar totalisht vreshtarise, duke i investuar kapitalet e tyre ne mbjelljen e siperfaqeve te konsiderueshme me keto bime.





Qellimi i ketij studimi konsiston ne:

Se pari, te marre nje informacion ne radhe te pare mbi gjendjen e pergjitheshme te vreshtarise, prodhimin, perpunimin, marketingun si dhe raportet e aktoreve te prodhimit ne kete filiere ne rraport me infrastrukturen e pergjitheshme dhe bujqesore dhe sektoret e tjere bujqesor.

Se dyti, identifikimi i ecurise se zhvillimit te vreshtarise, arritjet, problematika dhe resurset natyrore si faktore kryesor ne zhvillimin e ketij sektori.

Se treti, te paraqiten tendencat e reja te zhvillimit te vreshtarise per te ardhmen si sektor prioritar dhe me perspektive te cilet do te mbeshteten ne apikimin dhe zbatimin e politike te re zhvillimi ne harmonizim me sektoret e tjere.

Objektivat e studimit konsistojne ne: 1. Analizen aktuale te filieres ne hallkat perbrese te saj: i) prodhimin; ii) Perpunimin,

dhe; iii) Marketimin; 2. Identifikimi i veshtiresive dhe i pengesave me prioritare ne hhallkat e filieres; 3. Percaktimi i aktiviteteve me kryesore dhe me prioritare me qellim investimin dhe

nepermjet tyre ne arritjen e nje zhvillimi te qendrueshem ne te gjithe hallkat e filieres. Hartimi i Programit te Investimeve Strategjike “Analiza e Zinxhirit Ushqimor për Sektorin e Vitikultures në Rajonin e DIBRES”, per nje zhvillim te qendrueshem te nensektorit te vreshtarise dhe stabilizimin e nje filiere te qendrueshme ne Qarkun e Dibres.

Nepermjet ketij studimi do te arrihet ne: 1. Do te behet nje analize e gjendjes dhe filieres aktuale, problematikes dhe do te

percaktohen nderhyrjet kryesore, nevojat per nje plan investimesh ne grupe dhe pse jo edhe individuale (sidomos ne hallken e perpunimit), percaktimin e nevojave sektoriale dhe financiare te detajuara si dhe do te percaktohen akset kryesore te zgjidhjes dhe te zhvillimit te vreshtarise se ketij rajoni.

2. Mbeshtetja e aktorve privat ne vreshtari ne procesin e prodhimit, perpunimit dhe prodhimit te veres dhe marketingut te produktit te perpunuar dhe te percaktohen aktoret dhe partneret publik ne planin strategjik te realizimit te filieres per nje periudhe nga 3-5 vjeçare.

3. Permiresimi i nivelit socilal-ekonomik te fermereve ne zonat rurale dhe rritjen e te ardhurave per njesi siperfaqeje dhe prodhimi.

Zhvillimi i vitikultures perben nje nga sektoret me te rendesishem ne strategjine e zhvillimit rural si nje element mjaft i rendesishem per nje zhvillim te shpejte dhe te qendrueshem te zonave malore me synim qe te arrihen:

Rritje te prodhimit vendas duke synuar rritje te cilesise se prodhimit ne perputhje me standartet dhe parametrat e tregut;

Vreshtaria te shihet e lidhur ngushte ne zinxhirin prodhim-perpunim-marketing, duke u ndalur vecanerisht ne metodat e reja dhe bashkekohore te marketingut dhe arritjes se tregut.

Kjo strategji e MADA perputhet dhe me politikat zhvillimore te Ministrise Bujqesise dhe te Ushqimit dhe te Mbrojtjes Kunsumatorit per zonat malore ku vreshtaria eshte percaktuar si sektor prioritar mbeshtetur ne tendecat dhe perspektiven e zhvillimit te ketij rajoni.

Hartimi SIP te Vreshtarise ne Qarkun e Dibres eshte i rendesishem sepse:

Areali i perhapjes dhe i zhvillimit te vreshtarise ne kete rajon ka historine e saj, traditat dhe eksperiencat e zhvillimin e ketij sektori.





Prodhimet shume cilesore dhe te pelqyeshme nga konsumatori, ku cilesia e tyre (per aresye te kushteve agro-klimaterike) perben bazen e kerkeses se tregut, ku mund te arrihet nje prodhim jo vetem per tregun vendas, por dhe ate te jashtem.

Kane filluar inisiativa per perhapjen e vreshtarise duke futur edhe teknologjine e re te kultivimit, perpunimit dhe kulturen e marketimit.

Rritjen e te ardhurave dhe uljen e kostove per njesi te prodhimit, rritepersine e kultivimit te kesaj bime ne krahasim me shumicen e bimeve te tjera ne kete rrajon.

Zbatimi i SIP do te parashikoje mbeshtetjen ne:

Infrastrukturen bujqesore, ne sektorin e vreshtarise;

Formime dhe rritje te kapaciteteve tekniko-formuese te specialisteve, fermereve, grupeve te prodhueseve, perpunuesve dhe te tregetareve te perfshire ne filiere;

Rritjen e tendencave ne shtimin e siperfaqes ne vreshtave, permiresimin e teknikave te kultivimit dhe transferimin e teknologjise se re sipas eksperiencave me te perparuara perendimore;

Ne rritjen, mbrojtjen, ruajtjen, perpunimin dhe marketingun e prodhimit.

Ne krijimin e strukturave funksionale dhe efektive te vete fermereve qe te drejtojne dhe te zgjidhin problemet teknike, organizative dhe funksionale si ne fushen e prodhimit, perpunimit, ashtu edhe te marketingut.

Te gjithe keto perbejne shkaqe dhe elemente baze te forte per vazhdimin e mbeshtetjes se sektorit te vreshtarise ne te ardhmen ne menyre qe fermerit ti paraprihet me modele kultivimesh ne perputhje me qellimin/destinacionin e prodhimit, grumbullimit, ruajtjes, perpunimit dhe marketingut te tyre.

MADA - synon qe nepermjet programit te hartimit te SIP it te vreshtarise, te nxise dhe mbeshtese zhvillimin e vitikultures si teme prioritare ne rrethet Diber, Bulqize dhe Mat, ku parashikohet se do te perfitojne direkt dhe indirekt prodhuesit ne keto zona me ane te rritjes se kapaciteteve prodhuese, teknike e profesionale, manaxhuese e tregtare ku per rrjedhoje do te permiresohet i nivelit social – ekonomik, qe do te realizohet pas hartimit dhe aplikimit te SIP-it.

1. TE DHENA RRETH ZONES QE MBULON SIP-I

Pozicioni gjeografik i Qarkut Diber. Shtrihet ne Verilindje te Shqiperise dhe kufizohet ne Veri me Kuksin, nga Lindja me Maqedonine, nga Perendimi me Mirditen, Kurbinin, Krujen dhe nga Jugu me Tiranen dhe Librazhdin (figura nr. 1). Qendra e Qarkut Diber eshte Peshkopia e cila ndodhet rreth 190 km nga Tirana.

1. 1. RELIEVI TOKA BUJQESORE

Dibra ka nje reliev pergjithesisht malor mjaft te larmishem me fusha, pellgje, lugina, male, kodra, lumenj dhe liqene duke perbere zona dhe mikrozona me kushte mjaft te pershateshme klimatiko-toksore per zhvillimin e vreshtarise dhe te degeve te tjere te bujqesise.

Qarku i Dibres ka nje zonalitet horizontal dhe vertikal dhe shtrihet ne nje lartesi mbi nivelin e detit nga 400 – 1500 m lartesi, gje qe i jep mundesi per nje shumellojshmeri zonash dhe pershtatshmeri te shumllojshme te rajonizimit te kulturave bujqesore perfshire ketu edhe vreshtarine. Shumica e tokes bujqesore shtrihet ne pellgun e lumenjeve Drin dhe Mat. Siperfaqja totale e qarkut eshte rreth 2040 km2, nga ku: i) Rrethi i Dibres ka rreth 868 km2; ii) Rrethi i Bulqizes ka rreth 680 km2, dhe; iii) Rrethi i Matit ka rreth 852 km2.





1. 2. KUSHTET KLIMATERIKE TE RAJONIT

Dibra ka nje klime mesdhetare malore, me dimer te ftohte dhe vere te fresket, ku temperatura mesatare vjetore eshte reth 11. 3o C, ndersa mesatarja e muajve te ftohte eshte -0. 1o C dhe atyre me te ngrohte 21o C. Sasia vjetore e rreshjeve eshte 751 – 719 mm/vit, ditet me reshje jane nga 107 deri 109 ne vit me periudhe shtrirje Vjeshte-Pranvere. Ngricat e para te vjeshtes fillojne ne fillim nentori, ndersa ngricat e fundit te pranveres mund te zgjatin deri ne 10 -15 prill. Ne kete klime kane ndikim edhe ererat locale me karakteristika te veçanta dhe drejtime te ndryshme, ku me te njohura jene ajo e Murres (Murlani) dhe Jugu. Lugina e Matit ndikohet nga rryma te klimes mesdhetare.

1.3. HIDROLOGJIA

Qarku i Dibres laget nga lumenj, perrenj dhe liqene te shumte duke pershkuar teritorin e tij. Lumenjte kryesore te perfshire brenda qarkut jane Drini i Zi dhe gjashte lumenj me te vegjel si dege qe derdhen ne te. Lumi Matit ku derdhen shume 3 lumenje te vegjel dhe 6 perrenj. Liqenet me kryesore jane: Liqejte e Lures, Liqeni i Brucit, Liqenet e Kacnise, Liqeni i Grames, Liqeni i Hinoskes (Diber), Liqeni i Bataces, Liqeni i Kalemadhit (Mat), Liqeni i Zi (Bulqize), etj. Te gjithe keto burime hidrike jane nje resurs natyror i vlefshem per hidroenergjine dhe ujitjen ne bujqesi.

Figure 1. Pozicioni gjeografik i prefektures se Dibres





1.4. POPULLSIA E QARKUT

Sipas ndarjes administrative te vitit 2007, popullsia e qarkut eshte e shperndare ne tre rrethe, qe perfshijne 4 Bashki, 6 qytete, 31 komuna dhe 279 fshatra. Situata demografike paraqitet e ndryshueshme ne vite dhe ne rrethe, urbane dhe rurale. Nga tabelat nr. 1 e 2 dhe grafiqet perkatese konstatohet se:

1. Popullsia e Qarkut te Dibres eshte thellesisht rurale me 68 % ndaj 5 % qe eshte ne shkalle vendi 1. Ndersa rrethi i Dibres duke u renditur e treta ne shkalle vendi pas Librazhdit dhe Malesise se Madhe dhe ne Qark me 78 % kundrej 64 % dhe 57 % ndaj rretheve Bulqize dhe Mat.

2. Ne raportin e viteve 1998- 2007, rezulton se kemi nje zvoglim te popullsise ne total me rreth 14 %, ndersa ne vitet 2005-2007 kemi nje tendence te lehte ulje me 0. 5-1. 2 %, ose si qark eshte 0. 74 %.

3. Nje zvoglim gradual i popullsise ne fshat dhe nje tendence ne ulje te lehte dhe rritje ne qytet duke e konsideruar ate si te qendrueshme.

4. Pas vitit 2005 e konsiderojme si nje stabilitet relativ demografik. Pra duhet te vlersohet qe me kete situate demografike, zhvillimi ekonomik dhe menyre te vecante zhvillimi i vreshtarise ne kete rajon do te ndikoje sado pak ne frenimin e ketij fenomeni social dhe patjeter do te ndikoi ne permiresimin e kushteve social-ekonomik e ketij rajoni (te dhenat sipas tabeles aneks nr. 2).

Tabele 1. Dinamika e pupullsise ne vite

Rrethi Popullsia gjithesej ne vite

1989 2000 2005 2007 Emigrimi (%)

2007/1989 Emigrimi (%)

2007/2005

Bulqiza 50282 57020 44811 44579 -11. 34 -0. 52

Dibra 99368 83602 85604 85182 -14. 28 -0. 50

Mati 76674 75574 65940 65150 -15. 03 -1. 20

Qarku 226324 216196 196355 194911 -13. 88 -0. 74

Tabele 2. Popullsia sipas rretheve (viti 2007)

Rrethet Popullsia gjithesej

Popullsia Urbane Popullsia Rurale Banoreper km² Gjithesej Nr. familjeve Gjithesej Nr. i

familjeve

Bulqiza 44579 16353 4025 28226 6910

Dibra 85182 18409 4324 66773 15652

Mati 65150 28309 6996 36841 8632

Qarku 194911 63071 15345 131840 31194 72. 84

Grafik 1. Struktura e popullsise ne rajonin e Dibres

a) Ne raport me rrethet e prefektures b) Ne raport me popullsine rurale

1 Sipas SZHQ





Mati

33%

Dibra

44%

Bulqiza

23%

Fshat

68%

Qytet

32%

1.5. GJENDJA E INFRASTRUKTURES DHE KERKESAT PER REHABILITIM

Rrjeti i rrugeve rurale te qarkut te Dibres perbehet nga gjatesi prej 1180 km rruge gjithesej. Keto lidhin fshatrat me qendrat e komunave dhe me rrugen kombetare. Gjendja teknike e nje pjese me te madhe te rrugeve rurale vleresohet e dobet, e demtuar madje ne disa raste shume e demtuar dhe e pa mirembajtur. Ne nivel qarku keto zene rreth 50 % te gjatesise se pergjitheshme. Pothuajse te gjithe rruget rurale jane te pashtruara dhe rreth 45 % e tyre jane rruge dheu dhe shumica e rrugeve jane te pamirembajtura. Gjendja e keqe e rrugeve kufizon shume komunikimin e fshatrave midis tyre dhe me zonen urbane dhe kjo me shume ne sezonin e reshjeve ku balta behet nje pengese e forte ne aktivitetet ekonomike te rajonit. Infrastruktura e keqe rrugore veshtireson marrjen e sherbimeve nga popullsia dhe kufizon mundesine e daljes se fermereve ne treg.

1.6. AKTIVITETET EKONOMIKE

STRUKTURA E TOKES BUJQESORE NE TERESI. Siperfaqja e tokes bujqesore ne nivel prefekture eshte rreth 189 mije ha toke, nga ku rreth 34% e zen rrethi i Dibres, 31% e zen rrethi i Bulqizes dhe rreth 35% e zen rrethi i Matit (tabela nr. 3). Siperfaqja e tokes are eshte rreth 21,5 mije ha ose 12% e siperfaqes totale si prefekture. Siperfaqja pyjore perben rreth 64% e siperfaqes totale, ndersa diferencat ndermjet rretheve eshte e vogel nga 1-9 % ndermjet tyre, ndersa livadhe dhe kullota me shuma kane rrethet e Dibres dhe Bulqizes.

Tabele 3. Struktura e tokes bujqesore ne prefekturen e Dibres (viti 2007)

Rrethi

Siperfaqja gjithesej (ha)

Nga kjo (ha):

Toke are Fruta Vreshta Pyje

Livadhe Kullota

Toke e pa perdorur

Toke e refuzuar

Diber 66209 10612,8 704 50 34193 12899 1813. 8 5936,4

ne %-je 34 % 49 % 85% 37% 30% 39%

Bulqize 58614 5340,5 98 15 36510 13354 3073. 5 223

ne %-je 31% 25% 12% 11% 31% 41%

Mat 64143 5573,2 26 68 44240 6411 4721. 8 3103

ne %-je 35% 26% 3% 52% 39% 20%

Qarku 188966 21526 828 133 114943 32664 9609. 1 9262





TENDENCAT E PERDORIMIT TE FONDIT TE TOKES. Struktura e mbjelljeve te kulturave bujqesore paraqitet sipas tabeles nr. 4. Siperfaqja e tokes qe fermeret e kesaj zone kultivojne, verehet se nga viti ne vit kane ndryshime te vogla. Kjo tregon per nivelin e larte te perdorimit te tokes bujqesore.

Verehet gjithashtu se ekziston tendenca e zvoglimit te siperfaqes se dritherave dhe rritjen e siperfaqes te faragjereve dhe te pemtarise/vreshtarise.

Keto tregues percaktojne me sakte dhe prioritetet e zhvillimit te sektorve te

blegtorise dhe pemtarise/vreshtarise ne kete rajon gje qe pershtatet mire me objektivin e MADA s per hartimin e SIP it te vreshtarise ne kete qark.

Tabele 4. Struktura e mbjelljeve si prefecture (nga viti 2000-2007)

Rrethet Viti

Siperfaqja gjithesej

(ha)

Nga kjo (ha)

Drithera Faragjere Patate Perime Pemtari Vreshta

Diber

2000 10663 3800 5400 505 400 525 33

2007 11019 3655 5454 520 522 660 50

Bulqize

2000 4832 2206 2000 272 316 34 4

2007 4729 1505 3037 253 350 139 15

Mat

2000 6263 2182 3526 85 408 41 21

2007 6297 1390 4588 143 556 26 68

Qarku

2000 21758 8188 10926 862 1124 600 58

2007 22045 6550 13079 916 1428 825 133

Grafik 3. Krahasimi i struktures se mbjelljeve (te krahasuar viti 2000 dhe 2007)

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

Drithera Faragjere Patate Perime Pemtari Vreshta

2000

2007

STRUKTURA E MBJELLJEVE NE VITIN 2007. Ni nivel qarku mbillen rreth 6550 ha ose 27% e siperfaqes (tabela nr. 5). Foragjere rreth 13 mije haose rreth 54% e siperfaqes (grafik nr. 4), ndersa siperfaqet me vreshtari dhe frutikulture zene rreth 10% e siperfaqes.

Grafik 2. Struktura e tokes ne baze rrethesh

Pyje

64%

Livadhe

Kullota

18%

Toke

refuzuar

5%

Fruta dhe

vreshta

1%

Toke are

12%





Tabele 5. Struktura e mbjelljeve (ne ha viti 2007)

Rrethi Totali

Nga keto (ha)

Drithra Perime Patate F. njoma PF Vresht

DIBRA 10698 3655 359 520 5454 660 50

BUQIZA 5157 1505 213 253 3037 139 15

MAT 6661 1390 446 143 4588 26 68

QARKU 22516 6550 1018 916 13079 825 133

STRUKTURA E KREREVE TE BLEGTORISE NE 2007. Verehet se numri i krereve te bagetise se imet eshte ne vlerat me te larta dhe kjo sepse fondi kullosor eshte me i madh se llojet e

kafsheve te tjera. Kjo ben te mundur shfrytezimin rracional te ketyre siperfaqeve. Pavaresisht se rrethi i Matit ka rreth 28 % popullsise rurale ndaj 51 % te rrethit Diber, kapaciteti kullosore eshte rreth 10 % me pak. Rrethi i Matit ka rreth 51% te numrit te krereve te dhirta dhe dhe 40 % te numrit te krereve te leshta ndaj 28 dhe 42 % qe ka rrethi i Dibres.

Tabele 6. Numri i krereve te blegtorise per qarkun e Dibres (te dhenat e vitit 2007)

Emertimi Njesia Qarku Sipas Rretheve

Diber Bulqize Mat

Gjedhe gjithsej Krere 57000 25000 14000 18000

Lope “ 36940 16500 8300 12140

Te leshta “ 143820 58820 28000 57000

Dele “ 114780 49280 20500 45000

Te dhirta “ 104000 26000 35000 43000

Dhi “ 68500 18500 18000 32000

Shpende “ 398624 170000 62000 166624

Blete koshere 14835 8600 2610 3625

NIVELI I UJITJES. Rreth 66 % e siperfaqes si qark ujitet, kjo me e larte eshte ne rrethin e Dibres (tabela nr 7). Mati ka rreth 22 % te siperfaqes qe mund te ujitet vlere kjo qe eshte me e vogel se rrethet e tjera.

Tabele 7. Struktura e ujitjeve (viti 2007)

Emertimi Qarku gjithesej ha

Diber Bulqize Mat

Siperfaqe gjithesej 41399 19117 8740 13542

Nen uje 18372 10594 4500 3278

Ujitet 12714 7542 3092 2077

% e siperfaqes nen uje (a/1) 44 55 52 24

% e siperfaqes qe ujitet (b/a) 66 71 69 63

Grafik 4. Struktura e mbjelljeve ne prefekturen e Dibres (viti 2007)

Foragjere

te njoma

58%

Peme dhe

vreshta

5%

Patate

4%

Perime

4%

Drithra

29%





Diferenca (kerkohet te ujitet) 5658 3052 1408 1201

Ne % ndaj totalit 100 53 25 22

1.7. BIME MEDICINALE

Dibra disponon resurse te medha natyrore te bimeve medicinale dhe aromatike ku mblidhen mbi mbi 85 lloje. Ne kete bisnez inkludohen rreth 3000-4000 persona qe i mbledhin direkt ato. Sasia vjetore qe grumbullohet eshte mbi 2000 ton. Pra te ardhura ne kete sektor jane te mira qe shkojne nga 100-300 $ per familje ne vit. Ne kete aktivitet perfshihen komunat shume te thella rurale ku kane siperfaqe shume te vogel toke bujqesore dhe siperfaqe te medha pyjore e kullota.

1.8. SEKTORI JO BUJQESOR

Qarku i Dibres konsiderohet nje rajon shume i pasur me minerale, vecanerisht ne krom, mermere, gipse, etj. Burimet ujore dhe burimet termale jane gjithashtu nje pasuri e madhe. Ka nje mjedis natyror turistik. Te gjitha keto perbejne pasuri kryesore per qarkun dhe nje burim te cmuar te ardhurash. Ka resurse natyrore per zhvillimin e turizmit dhe agroturizmit ne disa zona.

Ne qarkun e Dibres ndodhen rreth 1400 subjekte me aktivitet ekonomik jo bujqesor 87

% jane subjekte fizike ndaj 13 % qe jane subjkete juridike dhe rreth 52 % e subjekteve jane ne rrethin e Dibres. Ndersa subjekte ekonomike me aktivitet prodhues jane vetem me 5% e tyre. Kjo tregon per nje zhvillim shume te ulet ekonomik per sektorin e te ardhurave. Rreth 18 % e subjekteve kane aktivitet ne zonat rurale dhe keto me kapacitet te vogel kryesisht ne sektorin e transportit dhe tregtise. Ne grafikun nr. 5, verehet se 47% e te ardhurave vine nga aktivitetit te bujqesise, 38 % nga emigracioni, dhe me rradhe te tjera fusha si punesimi ne pune te tjera (tabelat ne aneksin nr. 2).

1.9. AKTIVITETET E MBESHTETURA NGA MADA, MAFF, DONATORE DHE OJF TE TJERA

MADA –FERT ka vazhduar aktivitetin e saj ne rrethet Diber e Mat ne vitin 2004. Kane kryer disa aktivitete mbeshtetetese gjate periudhes 2003-2006 ne: i) 7 ha pemtore intensive pilot, 1 ha vresht pilot, 0. 5 ha fidanishte; ii) Jane kryer rreth 20 aktivitete per transferimin e teknologjive ne pemtari dhe vreshtari, drithera, etj.

ASP/BB, ka financuar gjashte projekte: i) Dy dhoma frigoriferike ne Diber me kapacitet me nga 50 ton secila nje ne Tomin dhe tjetra ne Sllove; ii) Nje kantine vere ne Tomin me kapacitet perpunues rreth 50 ton vere ne vit ; iii) Nje ha pemtore superintensive ne Gjorice, Bulqize, nje fidanishte ne Kurdari-Mat; iv) Nje projekt per bimet medicinale.

Grafik 5. Struktura e te ardhurave sipas sektoreve ekonomik

Sektoret e

tjere

4%Punesimi

ne shtet

9%

Perkrahja

sociale

2%

Bujqesia

47%Emigracio

ni

38%





MAFF, ka filluar aktivitetin ne rrethin e Dibres ne vitin 1995 dhe ne total kane perfituar/kredituar 3600 ferma me nje shume totale prej 258 milion leke. Interesi ka qene nga 10 % ne vitet e para, me pas ka vazhduar me 15% dhe tani shkon deri 17 %. Kjo kredi eshte shperndare ne rreth 40 % ne sektorin e blegtorise, 30 % ne sektorin e pemtarise, dhe 30 % ne sektorin e bimeve te arave. Keto dy te fundit ka pase dhe ne inpute, si ne mekanike, etj.

SNV, ka mbeshtetur DRBMK-Diber per rritjen e kapacietetve institucionle te saj dhe ne formimin e grupeve prodhuese.

FERT-Paris, ka mbeshtetur qe nga viti 1995 prodhuesit ne rrethin e Dibres ne permiresimin e teknologjise se kultivimit te pemeve frutore dhe te vreshtit, ne ngritjen e fidanishteve per prodhimin e fidaneve me nenshartesa vegjetative, etj. Rritjen e kapaciteteve prodhuese, teknike e organizative te fermerve nepermejet formimeve ne vend dhe ne France.

AGRITRA, ka mbeshtetur ne formimin e grave ne kopshatri dhe bulmetari, te cilet jane aftesuar per permiresimin e aktivitetve te tyre bujqesore e blegtorale.

1.10. PUSHTETI LOCAL, ORGANIZIMET PRIVATE DHE TE KOMUNITETIT- AKTIVITETET, KAPACITETET, FINANCIMI, QENDRUESHMERIA

Pushteti lokal dhe organizimet private apo komunitare, ku organizimi dhe funksionimi jane te bazuar ne ligjin per pushtein vendor dhe te organizatave NGO. Ndarja administrative e rajonit te Dibres eshte paraqitur ne tabelen nr.

Tabele 8. Sasia e bashkive, komunave dhe te fshatrave sipas rretheve ne prefekture

Rrethi Bashki Komuna Fshatra Qytete

Bulqize 1 7 63 2

Diber 1 14 141 1

Mat 2 10 75 3

Qarku 2 31 279 6

Figure 2. Skema e qeverisjes vendore ne prefekturen e Dibres

Drejtoria e MBUMK eshte institucioni drejtues eshte ne varesi direkte me MBUMK Tirane dhe qe ka pergjegjesine dhe disponibilitetin e zhvillimit te bujqesise ne rajon.

63 fshatra

7 komuna 1 Bashki

Rrethi Bulqize

141 fshatra

14 komuna

1 Bashki

Rrethi Diber

75 fshatra

10 komuna

2 Bashki

Rrethi Mat

QARKU DIBER ORGAN LEGJSLATIV I ZGJEDHUR ME FUNKSIONE -VENDIMARRJE - EKZEKUTIVE

PREFEKTUARA ORGAN EKZEKUTIV I EMRUAR NGA QEVERIA

PUSHTETI QENDROR

OJF OJF Lagje Lagje

Lagje

MBUMK TIRANE

DRBUMK DIBER





Komuna/bashkia/qarku kane Keshillin Drejtues si organ legjilslativ dhe Kryetarin me administraten si organ ekzekutiv qe zgjidhen me votim. OJF ne Qarkun e Dibres jane:

SNV- Organizate per zhvillim Hollandez

Shoqata Zhvillimit Bujqesise Diber-ADAD

QFPIB DIBER-Qendra Furnizimit Perbashket Inputeve Bujqesore Diber

AgriTra Vizion- Shoqate Trajnuese e Grave ne bujqesi, etj.

2. VRESHTAT DHE PRODHIMI I RRUSHIT NE PREFEKTUREN E DIBRES

Tradita e kultivimit dhe perpunimit te rrushit ne Rajonin e Dibres eshte sa e lashte aq dhe akruale. I perhapur ka qene kultivimi i hardhise me pjergulla te veçanta ne oborret e shtepive, neper fundet e arave, ne kopshte. Per te mbajtur pjergullat fshataret perdornin dhe pemet apo forma te tjera mbeshtese, etj.

2. 1. KULTIVIMI I HARDHISE NE RRETHIN E MATIT

Ne rrethin e Matit hardhia dhe kultivimi i saj ka marre permasa te konsiderueshme dhe kjo bime konsiderohet si nje nga prioritetet kryesore ne fushen e bujqesise. Historiku i kultivimit te vreshtit ne kete rreth tregon se kjo bime ka qene e perhapur qe ne periudhen e mesjetes. Fshataret e kesaj zone kane patur nje specializim te veçante per prodhimin dhe perpunimin e rrushit.

Deshmi e kultivimit te rrushit ne Mat eshte dhe regjistri i vitit 1467 ku percaktoheshin taksat per vreshta. Sipas ketij regjistri, Mati, nga 51 fshatra te regjistruara paguante 29140 vedra musht. Per kultivimin e vreshtave permenden fshatrat Lis, Ceruje, Dars, Burrel, Xiberr, Pleshe, Frankth etj. Po keshtu vreshta kane pasur ne pronesi edhe kishat si ne Cibaj ( Burgajet ), Prell, Arbas, Dukagjin, etj. Zonaliteti vertikal i kultivimit te rrushit ne kete rreth shtrihet ne lartesine 300-700 m mbi nivelin e detit, nga te cilat perfshihen fshatrat e mesiperme e cila eshte zona me e pershtatsheme per zhvillimin e vreshtarise.

Disa nga kultivaret me te vjeter dhe me autoktn te rrushit qe kultivohen akoma deri ne ditet tona, jane kultivaret: Gjalishi, Karica, Vile, Dimnari, Çaushi, Larushku, Tajga e Bardhe dhe e

Kuqe, Parmak, Kuptar, etj. Disa nga keto varietete si: Gjalishi, Tajga e Bardhe dhe lloji

Ceruja njihen vetem ne Mat, pra njihen si varietete andemike dhe autoktone.

Pas viteve 1960 sektori i vreshtarise mori nje orientim per nje zhvillim te drejtuar ose kalimi i kultivimit te tij nga bime te veçanta apo ne forme pjergullash ne kultivimin ne forme blloqesh. U ngriten shume blloqe qe formuan te ashtuquajturen Kuroren e Burrelit, e cila perfshinte fshatrat Komsine, Mat, NB Mat dhe sasia totale e vreshtave arriti ne 180 ha.

Gjithashtu, blloqe me vreshta u ndertuan ne fshatrat Fullqet me 50 ha, ne Suc, Cerunje, Xiber, etj. Siperfaqja totale ne vitet 1980 arriti ne 450 ha vresht dhe mbi 150 mije pjergulla ku me dominante ishin kultivaret e vendit Tajgat, Cerunja, Gjalishi etj. Rendimenti mesatar shkonte nga 70-150 kv/ha per vreshtin ne blloqe dhe 50-60 kg/rrenje per pjergullat.

Pas vitit 1992 me ndryshimet rrenjesore dhe te pronesise mbi token dhe vreshatria u perfshi ne fazen e shkaterrimit dhe te degradimit. Ne inventarin e vitit 1994, vreshtaria zbriti ne 37,5 ha vreshta dhe rreth 54800 pjergulla.





2. 2. KULTIVIMI I HARDHISE NE RRETHIN E DIBRES DHE TE BULQIZES

Ne pergjithesi keto dy rrethe kane tradita ne kultivimin e vreshtarise. Banoret e ketyre zonave i kane kultivuar hadhite ne forme pjergullash, ne bahce, ne forme gardhesh apo ne peme mbeshtetese, oreke, etj. Pothuajse cdo familje dhe ne qofte se nuk kane siperfaqe me vreshta, ato kultivojne pjergulla, per te siguruar rrushin per konsum si te fresket ashtu edhe te perpunuar ne kushte familjare, kryesisht ne raki.

Kultivimi i hardhise ne forme vreshtash, ka filluar pas viteve 1965, kryesist ne NB Peshkopi, madje ne fshatrat Gjorice, Shupenze, Maqellare, Kovashice, Dovalan, Dohoshisht, Cetush, Brezhdan, Kander, Melan. Zona ku kultivohet me mire hardhia ne forme vreshtahs, shtrihet ne luginen e lumit Drin. Dibra numronte sot rreth 200 ha me vershta dhe me nje prodhim vjetor nga 1500-3000 ton/vit. a

2.3. MENYRAT E KULTIVIMIT TE VRESHTAVE DHE MBJELLJET E REJA

Menyra e kultivimit ose teknologjia e perdorur nga fermeret eshte ajo tradicionale dhe kohet e fundit kane filluar disa inisiativa te futjes se teknologjise se re. Ne kultivimin e rrushit ne kete rajon jane dalluar disa forma kultivimi te hardhise, por disa nga keto jane: i) Kultivimi ne blloqe; ii) Me tenda, dhe; iii) Me pjergulla.

Kultivimi ne forme spalire. Zakonisht kjo forme perdoret per vreshtat qe kultivohet ne blloqe dhe ne teknologjine e zakonshme ka nje dendesi bimesh nga 2700-3000 rrenje/ha (rezultat i distancave te aplikuara ne 2. 5 x 1. 5m). Ky sistem kultivimi kerkon vendosjen e sistemit mbeshtetes. Format e kultivimit me perhapur jane ne forme kordon me çepa, gyjot nj ose dy aneshme, etj.

Tajgat e Matit jane kultivuar dhe mund te kultivohen ne tenda me kater kordon ne nje lartesi 2 m nga toka, per aresye se sharmenda e prodhimit te Tajgave prodhon ne sythin e 8-14, pra kerkojne krasitje te gjata. Se fundemi kultivimi i hardhise po behet gjithenje e me shume ne forme spaliere dhe kjo forme po merr shtrirje gjithnje e me te madhe me shtimin e siperfaqeve te vreshtave kryesisht ne Bashkine Klos, komunat Suç, Lis, Komsi (Mat), Shupenze (BL), Maqellare, Tomin (Diber), etj.

Kultivimi ne forme pjergullash. Kjo forme kultivimi perdoret ne rreth 84 % te numrit te rrenjeve te bimeve, dhe kjo kryesisht ne komunat me reliev malor siç jane: Gurra, Xibrri dhe Macukulli (MT), Zerqani (BL), Katrioti, Melani(DI), etj. Keto forma kultivimi shkonin deri ne 800-900 m mbi nivelin e detit. Ne siperfaqet e kultivuara me pjergullat dhe ereket perdoret sistemi i krasitjes se shkurtur dhe te mesem. MBJELLJET E REJA PER VITIN 2007. Kultivimi i vreshtave ne Qarkun e Dibres dhe vecanerisht ne rrethin e Matit verehet se po rritet me ritme te shpejta. Vitet e fundit si rezultat i zbatimit te politikave qeveritare, duke financuar mbjelljet e reja te vreshtave me siperfaqe mbi 3 dynim, ka sherbyer si nxitje per fermeret ne mbjelljet e siperfaqeve te reja. Te

dhenat per mbjelljet e reja vetem per vitin 2007, paraqiten ne tabelen nr. 9. Ne rrethet e Dibres dhe te Bulqizes, ritmi i

Tabele 9. Mbjelljet e reja vetem per vitin 2007, si prefekture

Rrethi Mbjellet e reja 2007

Pjergulla ( 000 rrenje)

Siperfaqja totale (ha)

Pjergull totale (000 rrenje)

Dibra 2 4. 8 50 87. 6

Bulqiza 1 2. 4 15 65. 6

Mati 15 10. 6 68 122. 4

Qarku 18 17. 8 133 275. 6





mbjelljeve te reja eshte shume i vogel kundrejt rrethit te Matit, kjo per vreshtat ne blloqe, ndersa pjergullat kane ritme te kenaqeshme. Kultivaret me kryesore me destinacion rrushi per tavoline, jane: Bllack-Magic, Viktoria, Matilda, Kardinal, etj. Per perpunim ne vere, jane kryesisht: Sheshi Bardhe, Sheshi i zi, Muskat, Barbera Resling, Kabernet, San Jouvese, etj.

2.4. SIPERFAQET, RENDIMENTI DHE PRODHIMI SIPAS RRETHEVE NE PREFEKTURE

Siç verehet nga tabela nr. 11, rrethi i Matit eshte prioritar ne kultivimin dhe prodhimin e vreshtit dhe zen gati dyfishin e siperfaqes per Dibren dhe Bulqizen te marre sebashku. Prodhimi rrushit nga pjergulla eshte shume i rendesishem dhe perben rreth 45 % te prodhimit total vjetor. Mati kultivon rreth 50 % te rrenjeve te pjergulles dhe ka nje rendiment rreth 10 kg/rrenje me teper.

Tabele 10. Siperfaqe e vreshtave, pjergullat dhe prodhimi i strukturuan ne rrethet e prefektures Diber (viti 2007)

Rrethet

Siperfaqe ne vreshta (ha) Pjergulla (ne 000 rrenje)

Gjithesej (ton)

Gjithesejt Ne

prodhim Rendimenti

(kv/ha) Prodhimi

(ton) Pjergulla

Ne prodhim

Rend. (kg/rrenje)

Prodhimi (ton)

Diber 37 34 61 2099 87. 6 72. 7 22. 4 1628 3727

Bulqize 15 9 75 677 65. 6 60. 5 10. 2 617 1294

Mat 112 108 37 4065 122. 4 104. 4 31. 6 3299 7364

Qarku 164 151 45 6841 275. 6 237. 6 5544 12385

Ne nivel qaku jane te mbjellura ne vreshta rreth 164 ha, nga ku ne prodhim jane rreth 150 ha dhe prodhimi qe merret prej tyre eshte rreth 6850 ton rrush. Ndersa ne total perfshire ketu edhe ate qe prodhohen nga 235 mije pjergulla, arrin ne 12385 ton ne vit. Nga ana tjeter verehet se rendimenti eshte fare i ulet rreth 45 kv/ha.

TE DHENAT PER RRUSHIN E TAVOLINES (STATISTIKA E VITIT 2007). Perllogaritet se per prodhimin e rrushit per tavoline, ne prefecture jane rreth 45 ha, nga ku 20 ha jane ne rrethin

e Matit dhe 20 ha jane ne rrethin e Dibres. Sasia e siperfaqe se destinuar per rrush tavoline perfaqeson rreth 27% e siperfaqes totale si prefekture.

Perllogaritet se prodhimi i rrushit per tavoline eshte rreth 432 ton ose rreth 7% e prodhimit total si prefekture. Vetem rrethi i Matit prodhon rreth 200 ton ne vit dhe nga rrethi i Dibres prodhohen rreth 220 ton/vit. Nga tabela verehet se dy rrethet Mat dhe Diber kane afersisht siperfaqe, rendiment dhe prodhim te njejte.

Tabele 11. Siperfaqja e vreshtave dhe prodhimi per rrush tavoline

Rrethet

Siperfaqja (ha)

Rendimenti (kv/ha)

Prodhim (ton) Gjithesej

Ne prodhim

Diber 19 15 150. 2 222

Bulqize 5. 3 5 44. 3 21

Mat 20. 5 15 121. 9 190

Qarku 44. 8 35 433





TE DHENAT PER RRUSHIN ME DESTINACION PRODHIMIN E VERES (STATISTIKA E VITIT

2007). Bazuar ne te dhenat e tabeles nr. 12, verejme se: Rrethi i Matit kultivon rreth 60 % te siperfaqes se vreshtit per prodhim vere. Ky rreth ka tradita dhe eksperienca per perpunim te

rrushit kryesisht te prodhimit te veres. Raporti rrush per industri dhe tavaline eshte 60 me 40 %. Tendenca tani per tani eshte drejt rritjes se siperfaqeve me vreshta me kultivare per tavolne per aresye se ndikojne dy faktore: i) Rrushin per

tavoline e shesin me shpejt dhe fermeret sigurojne te ardhura; ii) Nuk ekzistojne punishte perpunimi qe te grumbulloje prodhimin e rrushit. Rrethi i Dibres rezulton te prodhije rreth 17 % e rrushit te pergjitheshem si zone.

DINAMIKA E KULTIVIMIT TE RRUSHIT GJATE PERIUDHES 2003-2007. Mbeshtetur ne grafikun nr. 6, ritmi i shtimit te siperfaqes eshte ne ngjitje sidomos pas vitit 2006, kjo tregon per nje vleresim dhe prioritet per ne kete rajon dhe me shume perparesi ky aktivitet ka marre ne rrethin e Matit.

Grafik 6. Ecuria e shtimit te vreshtave per periudhen 2003-2007

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

2003 2004 2005 2006 2007

VARIETETET KRYESORE TE RRUSHIT. Ne qarkun Dibres dhe vecanerisht ne rrethin e Matit kultivohen shume kultivar si ato per tavoline, ashtu edhe per industri, pjergulla dhe ereke. Struktura dhe kategorite kryesore te kultivareve jane:

a) Kultivaret me kryesore te rrushit per tavoline qe kultivohen jane:

Bllack Magic rreth 35 %,

Viktoria 30%,

Matilda 10 %,

Kardinal 5 %,

Tajga e bardhe dhe e kuqe 10 %,

Tabele 12. Siperfaqja e vreshtave me destinacion prodhimin e

veres dhe prodhimi i rrushit

Rrethet

Siperfaqja (ha)

Rendimenti (kv/ha)

Prodhim (ton) Gjithesej

Ne prodhim

Diber 22 19 130 247

Bulqize 5 4 35. 6 14

Mat 40 28 156. 6 436

Qarku 67 51 697





Afuzali 5 % te tjera 10%

b) Kultivaret me kryesore te rrushit per tavoline qe kultivohen jane:

Sheshi i Zi 30 %,

Sheshi i Bardhe 10 %,

Muskat 20 %,

Barbera 10 %,

Resling 5 %,

Kabernet 5%,

Hibride 5%,

te tjera 15 %

Kjo strukture varietore ekziston ne blloqet me vreshta dhe eshte me dominuese ne vershtat e reja. Ndersa ne komunat te cilat ndodhen ne lartesine nga 600-800 m mbi nivelin e detit si: Xiberr, Gurre, Macukull, Lis, Zerqan, Melan, etj. Ne komunat ne lartesine 300-600 m mbi nivelin e detit, kultivojne pjergulla dhe ereke kane kryesisht rrush me ere, e cila zen mbi 70 % te rrenjeve, kultivari Parmak i Bardhe rreth 5%, Parmak i Kuq rreth 7 %, Rrush Ceruje rreth 10 %, Dimnar rreth 1%, e te tjere zene rreth 7- 8 %.

SIPERFAQJA E VRESHTAVE SIPAS LARTESISE SE TERRENIT MBI NIVELIN E DETIT. Ne rrethin e Matit vreshit kultivohet ne lartesine mbi 300 m sepse nen kete lartesi, vreshtat demtohen nga veprimi i rritjes se lageshtires ajrore per efekt te liqenit te Ulses. Kjo sepse ato demtohev nga ngricat e vomshme ne pranvere dhe te hershme te vjeshtes sepse luginat krijojne rryma te lagta dhe te ftohta ajrore dhe te papershtatshme per hardhine. Nga ana tjeter kultivimi ne lartesine 300-600 m eshte zona me e pershtashme e kultivimit te rrushit. Kjo zone perkon dhe me pjesen me te madhe te tokave te rrethit te Dibres dhe te Bulqizes.

Sipas shtrirje gjeografike komunat e rrethit Diber, Bulqize dhe Mat, shtrihen ne luginen e Drinit qe perfshin rreth 76/42 % te siperfaqes toke are dhe ne pellgun lumit Mat siperfaqja ze rreth 66 %, ku keto dy pellgje perbejne nje potencial te madh per zhvillimin e vreshtit per aresye jane zona kultivimi te vreshtit dhe para viteve 1990 kane qene ne kete zonalitet shtrirje. Pikerisht brezi qe shtihet ne lartesine 300-600 m mbi nivelin e detit qe ndodhet ne dy luginat Mat dhe Drin eshte areali i kultivimit te vreshtit qe perfshin komunat, Suc, Klos, Komsi, Shupenze, Maqellare, Tomin etj.

Tabele 13. Varesia e siperfaqeve te vreshtrave sipas lartesise mbi nivelin e detit (ne Ha)

Emertimi

Siperfaqja gjithsej si reliev (km2)

Lartesia mbi nivelin e detit ne m

0-99 100-299 300-599 600-999 1000 - 1499

1500 -1999

Mbi 2000

Si prefekture 2493 2 43 410 960 854 213 61

Diber 960 0 0 150 400 300 100 60

Bulqize 694 0 0 51 300 301 41 1

Mat 839 2 43 209 260 253 72 0

2.5. TEKNOLOGJIA E KULTIVIMIT

Sipas eksperiencave te reja qe jane futur ne kultivimin e hardhive ne vendin tone, pak jane perhapur ne rajonin e Dibres. Kane filluar disa inisiativa ne Klos, Suc, Tomin dhe Kastriot per futjen e teknologjive te reja te kultivimit ne vreshta. Kruesisht disa nga elementet jane: i)Ne rritjen e dendesise se bimeve per njesi te siperfaqes (3800-4000 bime/ha ose ne





distancat 2. 2 x 1-1. 2 m); ii) Perdorimin e sistemit te mbeshtetjes (vendosjen paralele te dy telave ne menyre qe te eliminohet lidhja dhe te lehtesohen sherbimet), dhe; iii) Uljen e lartesise se kultivimit ne rretj 80-90 cm mbi siperfaqen e tokes dhe aplikimi i krasitjeve kordon me çepa.

Gjithashtu se futja e varieteteve te reja qe jane me tregues dhe cilesi me te mira qofte per kultivaret e tavolines ashtu dhe per ato te industrise, kane qene prioritet e zones ne drejtin te transferimit te teknologjise ekzistuese. Keto kane ndikuar pozitivisht ne cilesine e veres dhe te rakise.

Per nje zhvillim te qendrueshem te vreshtarise, nderhyrjet konsistojne ne futjen e: 1. Elementeve te rinj teknik qe fillon nga prodhimi i fidanit, ngritjen e vreshtave te reja,

formimin dhe mirembatjen e vreshtave; 2. Introduktimin ekultivareve te rinj te pershtatshem per prodhimin e veres dhe per

konsum te fresket, si dhe aplikimi i seleksionimit clonal per kultivaret autoktone; 3. Futja e elementeve te teknikes se re te ruajtjes, perpunimit dhe marketingut se

prodhimit; Transfera e kesaj teknologjie konsiston ne:

a. Rritjen e kapaciteteve teknike te specialisteve te bujqesise dhe te fermereve vreshtare;

b. Ne ngritjen e vreshtave model me te gjithe elementet e rinj teknike; c. Ngritjen e linjave te perpunimit te rrushit ne verera sipas kultivareve lokal dhe

ato te importuar; d. Asistenca teknike e vazhdueshme sipas aktiviteteve.

NIVELI I KONTROLLIT TE SEMUNDJEVE DHE TE DEMTUESVE DHE PERDORIMI I

PESTICIDEVE. Ne rajon eshte ngritur rrjeti i farmacive bujqesore qe furnizojne me inpute bujqesore vreshtaret. Sherbimi i ketyre fitofarmacive jane te licensuara, por cilesia e inputeve dhe niveli i konsulences teknike te perdorimit te tyre eshte akoma i ulet. Problemin qe shtrojne prodhuesit per cilesine e pesticidit, duhet te percaktohet perdorimi ne kohen e duhur, perndryshe efekti i veprimit nuk eshte ne cilesine e duhur. Ekzistojne nje game e gjere fungicidesh dhe insekticidesh per luftimin e semundjeve dhe demtuesve, por asnjeri prej tyre nuk eshte testuar direkt ne teritorin e Dibres per te pare efektet krahasuese dhe rezultatet e tyre. Ato perdoren sipas rekomandimeve formale nga kompanite qe i shesin. Sipas te dhenave per nje vit perdoren rreth 5450 kg pesticide ne vit si rajon.

KOSTOT E NDERTIMIT DHE TE PRODHIMIT TE RRUSHIT. Siapas te dhenave per ngritjen e nje vreshti te ri, ne kete rajon, rezulton se rreth 80% ose rreth 18000 dollare per ha duhen per fidanat, pergatitjen e tokes dhe sistemin mbeshtetes; Pagat e punes rreth 10% ose rreth 2500 dollare per ha.

Kosto mesatare e prodhimit te rrushit eshte me nivelin e tanishem te rendimentit ne vreshta qe shkon rreth 138. 4 kv/ha llogaritet rreth 36 leke/kg. Mesatarisht kosto per prodhimin e nje kg rrush per tavoline eshte 37-38 leke, kurse e rrushit per perpunim 35-36 leke. Me futjen e kultivareve te rinj dhe permiresimin e teknologjise se prodhimit, kostot parashikohet te variojne 26-27 leke /kg per rrushin qe shkon per perpunim dhe 27-28 leke/kg per rrushin per tavoline.

2.6. PENGESAT DHE VESHTIRESITE E IDENTIFIKUARA NE ASPEKTET E KULTIVIMIT

TE VRESHTAVE DHE TE PRODHIMIT TE RRUSHIT





Gjate investigimeve te kryera nga konsulentet dhe informacionet e marra, eshte arrtur ne konkluzionin se: “Kultivimi i vreshtave dhe prodhimi i rrushrave cilesore ne keto rajone, mbetet nje nga prioritetet me kryesore ekonomike ne filieren e vreshtarise”.

Por krahas suksese dhe arritjeve, eshte pare gjithashtu se problemet dhe veshtiresite e kultivimit qe ndikojne ndjeshem ne mbarevajtjen e ketj bisnezi si kudo edhe ketu jane evidente, ku hera-heres behen pengesa te atilla sa qe ndikojne ndjeshem ne mbarevajtjen e kultivimit dhe te marrjes se nje prodhimi cilesor.

Ne fushen e kultivimit dhe te prodhimit te rrushit, veshtiresite dhe pengesat me kryesore qe ndikojne ne kete biznes jane te klasifikuara ne keto kategori kryesore: i) Ne tranferimin e teknologjive, ngritjen e kapaciteteve teknike dhe ne transferimin e

teknologjive te prodhimit; ii) Ne marketimin e prodhimit; iii) Ne infrastrukture rugore, ujitjen, etj; iv) Te tjera veshtiresi (konkurenca, veshtirese ne kredimarrja, siperfaqja e vogel e

fermes/tokes, rrisqe nga politikat e ndryshme zhvellimore, etj).





Tabele 14. Veshtiresite dhe pengesat e identifikuara ne hallken e kultivimit dhe te prodhimit te rrushit

a) Ne problemet e infrastruktures

PROBLEMI 1) NE PROBLEMET E INFRASTRUKTURES MENYRA E KAPERCIMIT

Mos funksionimi i kanaleve ujitese

Ne ujitjen

Bugjunec – Ravna Melan

Kovashice- Maqellare Maqellare

Peladhi - Krajke 3. 2 km Zerqan

Gurra e Kaculit Fullqet, 5. 2 km Klos

Klos – Katund Klos

Kurdari-Skenderaj 2. 3 km Suc

Kontributi i perbashket i komunitetit dhe i aktoreve te tjere mbeshtetes (DRMBUMK, Pushteti loka, programe te tjera) per rikontruksionin ose ndertimin e kanaleve ujites. Perforcimi i grupeve ose SHPU ve per nje administrim te mire te ujit.

Gjenja e dobet e rrugeve

Ne infrastrukturen rrugore rurale

Pjece-Kerjake 1. 5 Melan

Ushtelenxe- Brezhdan 2km Tomin

Kurdari- Kucele, 4 km Suc

Cerunje-Pleshe, 3. 7 km Klos

Rruga Frankth 2 km Komsi

Kontributi i perbashket i komunitetit dhe i aktoreve te tjere mbeshtetes per rikontruksionin ose ndertimin e kanaleve ujites.

b) Ne problemet e teknologjise se prodhimit

PROBLEMI MENYRA E KAPERCIMIT

Te pergjitheshme 1. siperfaqja e vogel e tokes bujqesore per

familje, qe ne shumicen e komunave nuk e kalon 1 ha/familje dhe fragmentizimi i tokes.

2. mungesa pothuajse e plote e objekteve te perpunimit dhe ruatjes te prodhimit bujqesore.

3. Mungesa e tradites ne sigurimin e prodhimeve bujqesore nga shoqerite e sigurimeve etj

Nxitja dhe krijimi nje tregu funksional te tokes.

Mbjellja ne blloqe te vreshtave nga grup familjesh qe kane toka me kufij te perbashket. .

Ngritja e objekteve ose linjave te perpunimit te prodhimit te veres dhe rakise

nxitja e prodhuesve te perfshijne aktivitetet e tyre ne rrjetin e sigurimeve

Fidanet:





Mungesa e informacionit mbi fidanet;

Cilesia e ulet e fidaneve ne treg dhe rrezikshmeria e infeksionit nga fidanet e blere;

Mungesa e varieteteve te pershtatshme ne treg;

Promocione dhe informacion

Formime teorike dhe praktike me prodhues te pemtarise per cilesine dhe standartet e fidaneve

Kontrolle nga Inspektoriati i DRMBUMK dhe disiplinim te tregut ne nje treg formal.

Finacimi-kontribojne me kapitale te veta, kredi dhe programe te tjera zhvilluese

Teknologjite:

Mungesa e njohurive mbi teknikat e reja (te mbjelljes, formimit te kurores, mirembajtjes se pemtores dhe prodhimit);

Teknologjia e vjeter e kultivimit

Mungesa e keshillimit teknik te vazhdueshem dhe te specializuar;

Mungesa e sherbimit te prognoze-sinjalizimit mbi semundjet dhe demtuesit;

Mbeshtetja per disa Vreshtave Pilot te ngritura me element te rinje teknologjik ne Mat dhe Diber dhe me sistem mbeshtetes dhe te ujitjes me pika

Konsulenca ne Vreshta Pilot si modele te transferes teknologjike (TT) tek te tjeret.

Informacion dhe promocione te teknologjise se re te kultivimit, pergjithesimi dhe shperndarja e rezultateve

Formime teorike e praktike, shkembime eksperiencash te vendit dhe te huaj.

Ngritja e nje qendre profesionale per formimin e specialisteve dhe prodhuesve.

Permiresimi i sherbimit Prognoze sinjalizimit

Inputet dhe mekanizimi:

Mungesa e njohurive te perdorimit te inputeve (kryesisht te pesticideve);

Cmimet e larta dhe cilesia e dyshueshme e inputeve (sidomos pesticideve);

Mosdisponueshmeria e inputeve ne treg kohen e duhur;

Niveli i ulet dhe kostoja e larte e mekanizimit.

Informacion dhe formime teorike dhe praktike te fermerve Keshilla teknike per te perdorur ne kohen dhe sasine e duhur per te pasur efekt qe kerkohet Te motivohen fermeret per rendesine qe ka shkalla e mekanizimit, ne lehtesimin e proceseve, uljen e kostos dhe domosdoshmeria e investimit individual apo ne grup. Testimi i pesticideve me efektive ne rajonin e Dibres




Tirane, Janar, 2008 Faqe: 25/57

3. PERPUNIMI I PRODHIMIT

Ne kushtet aktuale te zones se Dibres verehet se perpunimi i rrushit ne rreth 60% e prodhimit mesatar vjetor (ose rreth 7000 ton) destinohet ne perpunimin e tij. Por perpunimi i tij behet jo ne rruge industriale, por ne rruge artizanale. Vererat qe dalin nga perpunimi i tij, rezultojne te jene jo cilesore si rezultat i mungeses se vreshtave te pasterta (pastertia varietore) dhe i mangesise ne teknologjine e perpunimit. Procesi i perpunimit te rrushit eshte nje veprim qe kerkon njohje dhe mjete perpunimi.

Aktualisht ne rrethin e Dibres eshte ngritur nje linje e prodhimit te veres ne fshatin Dohoshisht, komuna Tomin, te cilen e disponon familja e Hysni Kadriut. Kjo linje eshte ngritur ne vitin 2007 nga progami i ASP. Kapaciteti perpunues eshte 200 kv rrush ne vit ose rreth 50 ton vere ne vit. Per efekt te mangesise ne kapacitete, kjo linje nuk perballon kerkesat e perpunimit, pavaresisht se perben nje objekt me vlere qe sherben si model per ngritjen e linjave te tilla, por gjithesesi perpunimi i rrushit duhet te perqendrohet ne kantina me te medha qe te perballoje tregun me prodhim cilesor dhe te certifikuar.

Ne Bashkine e Klosit ekziston nje punishte tjeter me kapacitet perpunues rreth 12000 kv rrush. Nga viti 1998 punishtja nuk ka punuar. Kete kantine e disponon Jakup Feza dhe realisht ky aktivitet eshte i mbyllur sepse eshte i larguar ne Tirane.

Kantina e Klosit ka siperfaqe 1200 m2 nga e cila 200 m2 jane ne nentoke dhe 1000 m2 kati pare me permasa 50 m x 20m x 3. 5 m. Punishtja ka 10 konteniere me veshje qelqi me nje kapacitet 100 kv secili ne permasa lartesi 3 m dhe 10 konteniere me kapacitet 70 kv secili.

3.1. PERPUNIMI AKTUAL I RRUSHIT SIPAS KANTINAVE, LLOJET E VERERAVE QE

PRODHOHEN, CILESIA E TYRE

Ne rajonin e Dibres perpunohet vetem ne kushte artizanale ne kushtet e shtepise, kryesisht ne fshatrat e Komunave Suc, Komsi, Klos, Lis (MT), Zerqan, Shupenze, (BL), Tomin, Katriot (DI). Per prodhimin e veres perdoren dy menyra nga fermeret: i) Metoda tradicionale dhe; ii) Metoda me acid salicilik.

A. Metoda tradicionale. Vilet rrushi, seleksionohet pastaj shtypet, i hiqet frenja dhe futet ne fuci. Pas 12-15 ditesh qe zgjat fermentimi, lengu i rrushit ndahet dhe futet ne fuci ose ene qelqi me te vogla, dylloset dhe mbahet ne vende te errta, kryesisht podrume per nje afat mbi 3 muaj pastaj mund te hapet. Kjo lloje vere ka jetegjatesine 3-4 muaji pasi hapet ena.

B. Metoda me acid salicilik. Vilet rrushi, grumbullohet, seleksionohet kryesisht duke i hequr kokrrat e papjekura shtypet me dore. Disa fermere perdorin dy rrulla dhe nje shenek, bersite futen neper fuci. Pas 7-8 ditesh behet kullimi duke ndare lengun nga bersite, e lene 3-5 dite ( ne varesi te temperatures ) ne fuci, pastaj e hedhin ne ene me te vogla si bidona, shishe e ne disa raste ne fuci, pastaj i hedhin acid salicilik ne raportin nje gr per liter i cili nderpret fermentimin e metejshem duke e ruajtur ne ate gjendje. Stazhonohet per 2-3 muaj. Kjo eshte vere e embel. Zakonisht tregetimi e perdorimi i saj fillon per festen e Vitit te ri e ne vazhdim. Kjo metode ka marre perhapje te madhe vitet e fundit gati ne te gjithe fshatrat. Kryesisht perdoret rrush vajguri ( rrush amerikan,çelek,rrush me ere,rrush gazi )

Prodhimi rakise. Bersite e mbetura pasi u shtohet nje sasi rrushi tjeter ne raportin 1 me 4, lihen te fermentohen per raki. Nga keto mbetje meren rreth 8-9 litra raki per kv bersi. Kur rrushi perdoret vetem per raki, pasi shtypet futet ne fuci, perzihet çdo dite dhe per 9-18 dite ne varesi te temperatures eshte gati per te prodhuar raki. Per zierjen e rakise perdoren





kryesisht dru zjarri. Nga kjo menyre prodhohet raki cilesore. Nga nje kv rrush prodhohen 15 – 17 l raki, kjo ne varesi te llojit te rrushit dhe te perqindjes se sheqerit ne rrush.

3.2. SASIA E VERES DHE RAKISE TE PRODHUAR NE RRETHIN E MATIT

Nga tabela nr. Rezulton se ne rrethin e Matit prodhohen rreth 2760 Hl vere dhe rreth 8139 Hl raki.

Kosto e prodhimit te 1 litri vere. Me metodat aktuale qe perdorin fermeret, kosto mesatare e nje litri vere shkon rreth 100 lek/liter. Bazuar nga informacionet e marra, rezulton se nuk ka kosto ambalzhimi dhe etiketimi, gje qe tergon se nuk amablazhohet sipas standarteve. Cmimi mesatar i shitjes se veres eshte rreth 135 lek/liter vere.

Konumi i veres dhe rakise. Sipas te dhenave statistikore sasia e rakise dhe veres qe konsumohet per familje eshte 50 lita raki ne vit dhe rreth 17 litra vere. Sipas kesaj statistike rakia konsumohet rreh 3 here me shume se vera, kjo per aresye se

rakia preferohet me shume, ka teknologji me te lehte prodhimi nga familjaret.

3.3. PENGESAT DHE VESHTIRESITE E IDENTIFIKUARA NE ASPEKTET E PERPUNIMIT TE

RRUSHIT

Ne problematiken e perpunimit te rrushit dhe te prodhimit kryesisht te veres dhe te produkteve te tjera, verehet se dalin ne pah pah veshtiresite qe lidhen me konkurencen e pandershme, me tregun e pakontrolluar, me mos kordinimin e veprimeve ndermjet perpunuesve dhe prodhuesve, etj, qe natyrshem ndikojne si kufizime subjektive ne dem te nje zhvillimi te qendrueshem apo gjithenje e ne rritje e cila MADA do te perpiqet ti zbatoje.

E verteta eshte se megjithese prodhimet tona kane mundesi te konkurojne ne cilesi, fakti qe neper dyqanet, bare apo restorantet tona perdoren/konsumohen akoma sasira te konsiderueshme pijesh te importuara, kjo eshte nje fatkeqsi dhe keqardhje per reajonet ne studin ne veçanti dhe per vendin tone ne pergjithesi.

Disa nga problemet qe mund te ndikojne ne mbarevajtjen e prodhimit jane mungesa e kapitalit per momentin si rezultat i investimeve te bera, per te investuar ne makineri te vecanta te linjave teknologjike, per diversifikimin e prodhimit dhe permiresimin e cilesise. Ndersa ne problemte e shitjeve ata rreshtojne, largesine e tregut te shitjeve, konkurencen e pandershme, mungesa e nje legjislacioni te pershtatshem per mbrojtjen nga kjo konkurence, mungesen e subvencioneve ose te kredive lehtesuese.

Gjate investigimeve te kryera dhe informacionet e marra, eshte arrtur ne konkluzionin se: “Perpunimi i rushit dhe mbi te gjitha prodhimi i vererave cilesore ne kete rajon, mbetet nje nga prioritetet me kryesore ekonomike ne filieren e vreshtarise”. Ne aspektet e perpunimit te rrushit, veshtiresite dhe pengesat kryesore qe ndikojne ne kete biznes jane te klasifikuara ne keto kategori kryesore:

Tabele 15. Prodhimi i veres dhe i rakise sipas

komunave ne rrethin e Matit

Komuna Prodhim vere (HL)

Prodhim rakie (HL)

Ulez 264. 7 382. 5

Baz 326. 5 471. 8

Komsi 375. 0 5418

Rukaj 322. 0 465. 4

Derjan 271. 8 392. 7

Macukull 442. 0 638. 0

Lis 194. 1 280. 5

Suç 176. 5 25. 0

Bashkia Klos 388. 2 56. 0

Rrethi Mat 2760. 8 8129. 9





i) Njohuri te pamjaftueshme nga kultivuesit, perpunuesit, per prodhimin e rrushrave posaçerisht per perpunim ne vere, problemet e vjeljeve, dergimit ne perpunim, etj; ii) Kapacitete teknike te pamjaftueshme per pepunimin e vererave cilesore; iii) Mungesa pajisjeve dhe makinerive me kapacitete te mjaftueshme teknike per te perballuar ne kohe dhe cilesi sasine e prodhimit per perpunim, te fermentimit dhe ato te stokimit te veres; iv) Pamjaftueshmeria e pajisjeve laboratorike per ndjekjen e teknikave te fermentimit v) Ne ambalazhim dhe etiketim; vi) Te tjera veshtiresi (konkurenca, veshtirese ne kredimarrja, siperfaqja e vogel e fermes/tokes, rrisqe nga politikat e ndryshme zhvellimore, etj).

Tabele 16. Veshtiresite dhe pengesat e identifikuara ne hallken e perpunimit te rrushit

KATEGORITE &

NENKATEGORITE VESHTIRESITE DHE PENGESAT

(1) Njohuri te pamjaftueshme nga kultivuesit, per prodhimin e rrushrave posaçerisht per perpunim ne vere, problemet e vjeljeve, transporti per ne perpunim, etj

a)Ne kultivimin e rrushit posaçerisht per vere;

i) Ne me shume se 80-90% e fermereve nuk kultivojne kultivare te pershtatshem per vere, ose ne parcela ka perzierje varietore;

ii) Pjesa me e madhe e fermereve nuk aplikohen forma te shkurtera kultivimi (Kordon me çepa), me qellim marrjen e prodhimeve me perqindjen e duhur te sheqerit dhe te aromave tipike te kultivarit;

iii) Fermeret kane tendenca te marrin prodhime sa me te larta ne mbi 15-18 kv/dn nga 10-12 kv/dn qe duhe te jete normalja;

iv) Mungese sherbimesh sidomos ne tharrje dhe ne mbrojtjen e integruar ndaj semundjeve dhe demtuesve;

v) Ne rreth 80% e fidanave te prodhuara, nuk aplikohen nenshartesa te studiuara dhe qe jane te pershtatshme per llojet te ndryshme tokash.

b)Ne teknikat e vjeljes dhe te transportit te rrushit per ne kantine;

i) Mosnjohje te proceures se vjeljes se rrushit ne % e duhur te sheqerit, por mjaftojne aq sa kokrra te ngjyroset apo qulloset dhe vilet. Nuk perdorin pothuajse fare refraktometrat;

ii) Mos aplikimi i vjeljeve te seleksionuara sipas pjekurise se veshuleve dhe infeksioneve nga semundje/demtuesit; iii) Njohuri te pakta rreth mjeteve vjelese, ambalazhuese dhe transportuese ne kantina;

(2) Kapacitete teknike te pamjaftueshme per pepunimin e vererave cilesore dhe vecanerisht ne perputhje me kerkesat teknike te kultivareve; a) Njorite teknike per perpunimin e rrushit per vere;

i) Ne me shume se 90% e njesive te perpunimit, specialistet (kryesisht teknologet/fermentuesit), kane njohuri jo te mjaftueshme ne pergatitjen e llojeve te ndryshme te vererave ne perputhje me kerkesat HACCP dhe kerkesave dhe rregullave te BE; ii) Rreth 90% e perpunuesve jane ambjentuar me metodad tradicionale te perpunimit te vererave, dhe pak perpunues mendojne per aplikimin e metodave t ereja dhe bashkohore. iii) Ne disa raste per mos-pasjen e hapsirave te mjaftueshme, sebashku me veren prodhojne edhe uthull, e cila qendron afer dhe shpesh here demtohet cilesia e vererave;

(3) Mungesa pajisjeve dhe makinerive me kapacitete te mjaftueshme teknike per te perballuar ne kohe dhe cilesi sasine e prodhimit per perpunim, te fermentimit dhe ato te stokimit; a) Per hapsirat e i) Rreth 80% e perpunuesve nuk kane hapsirat e duhura per vendosjen e makinerive





nevjshme dhe kushtet e punes per veren;

dhe te pajisjeve. Ato vendosen si te mundin, mjafton qe te kryhet procesi, por kjo ndikon ne rendimentin dhe veçanerisht ne cilesine e vererave ;

ii) Rreth 90% e perpunuesve nuk kane ndertuar kantina apostafat per prodhim vere, por kane shfrytezuar ndertesa te ndryshme dhe kane bere adoptime te rastit duke iu pershtatur sado pak kerkesave te procesit, por dihet qe rezultati nuk eshte i deshirueshem. Kantinat nuk jane te larta, nuk jane te ajrosura dhe nuk ruajne freskine sepse nuk kane veshje termo-izoluese;

iii) Pothuajse rreth 80% e perpunuesve, duke bere manovrime ne drejtim te pershtatjes se kantinave, kane bere shp-enzime te konsiderueshme dhe tani gjenden ne nje defiçence financiare, te cilet nuk kane me mundesi per te vazhduar ne investime te tjera.

b) Ne pajisje dhe teknologji;

i) Pothuajse te gjithe kantinat kane mangesi ne lompletimin e pajisjeve te duhura per perpunimin dhe stokimin e vererave;

ii) Ne me se 90% pajisjet jane te nje teknologjie te vjeter, artizanale dhe me rendiment te ulet;

iii) Ne me se 85% e perpunuesve mungojne tanket/botet e fermentimit me temperatura te kontrooluara, ato ne te shumten e rasteve perdorin bote plastike dhe/ose druri por ja te pershtatshme per kete qellim. Ato me shume i japin ere te padeshiruar veres se sa e realizojne;

iv) Pothuajse ne te gjithe perpunuesit i’u mungojne presat pneomatike dhe perdorin ato mekanike duke demtuar cilesinee veres, mungojne sistemet e filtrimit me karton duke perdorur vetem sisteme filtrimi me ane te dekantimit natyral, duke ndikuar ne uljen e rendimentit dhe prishjen e cilesise se vererave;

(4) Pamjaftueshmeria e pajisjeve laboratorike per ndjekjen e teknikave te fermentimit a) Pajisjet e kontrollit te lendes se pare dhe gjate fermentimit;

i) Pak nga perpunuesit kane pajisje kontrolli te lendes se pare si refraktometra, etj, per kontrollin e sasise se sheqerit, dhe ato qe i kane nuk i perdorin rregullisht, por mjaftohenvetem me ane te testimit;

ii) Mungesa e pajisjeve kontrolluese te lendes se pare krijon kushte per mosfunksionimin e lidhjeve te qendrueshme ndermjet prodhuesve dhe perpunuesve;

iii) Pothuajse 90% e perpunuesve nuk kane pajisje kontrolluese te temperaturave gjate fermentimit te mushtit, por bazohen ne eksperiencat dhe vezhgimet visuale;

iv) Gati te gjithe kantinave iu mungon nje vend i posaçem per pajisjet laboratorike (instrumentat e duhura kontrolluese gjate fermentimit dhe gjate ruajtjes), etj.

v) Pothuajse te gjithe nuk kane pajisje larese-ambalazhuese, larja dhe mbushja e shisheve behet me dore dhe po ashtu kapsulimi atje ku behet;

b) Pajisjet e ambalazhimi dhe te etiketimit;

i) Tek te gjjitha kantinat mungojne pajisjet larese-ambalazhuese automatike, larja dhe mbushja e shisheve behet me dore dhe po ashtu etiketimi dhe kapsulimi atje ku behet;

ii) Etiketat pothuajse nuk perdoren fare; iii) Shume nga kantinat perdorin ende per ambalazh lloj-lloj enesh duke filluar nga

shishet plastike (uji apo Coca-cola, etj), bidona plastike 5 litershe, si dhe shishe vere te cilet grumbullohen neper hedhurina/plehra dhe riciklohen;

iv) Pothuajse tek te gjithe perpunuesit, ekziston mania e perzierjes se vererave dhe e mosrespektimit te prodhimit te nje vere te caktuar prej njje lloji te caktuar;

(5) Te tjera veshtiresi (konkurenca, veshtirese ne kredimarrja, rrisqe nga politikat e ndryshme zhvellimore, etj). a) T tjera; i) Pothuajse tek te gjithe perpunuesit, ekziston nje konkurence e pandershme madje

abuzuese ndermejt tyre. Secili mundohet qe nepermjet formave te ndryshme te manovroje ne hesap te vet dhe ne dem te tjetrit, kjo si rezultat i mos ekzistences se nje shoqate-grupi perpunuesish te organizuar, e cila nepermjet nje rregulloreje te mbrendeshme, rregullon veprimtarine e tyre;





ii) Megjithese kane kolateral te mjaftueshem, shumica pjet tyre nuk jane te besueshem ne aplikimin per kredi-marrje, pasi kane debite financiare te mbartura me pare dhe te pashlyera;

iii) Mos-ekzistenca e nje politike te dhenjes se kredive me interesa te buta, kjo pasi neper Bankat dhe donatore te ndryshen interesat jane te larta (mbi 17%);

iv) Mos-kontroll sa duhet i kushteve higjeno-sanitare, nga organizmat shendetsore lokale;

v)Mungesa e nje legjislacioni te pershtatshem nga shteti, per mbrojtjen nga konkurenca e pandershme dhe mungesa e subvencioneve ose te kredive lehtesuese, etj.

3. MARKETINGU I PRODHIMIT

Qellimi i gjithe aktivitetit te prodhuesit eshte dalja ne treg dhe shitja e prodhimit. Mirpo ky synim eshte akoma larg nje organizimi te mirefillte sipas mekanizmave te tregut. Ne tregtimin e prodhimit vepron ligji i tregut (kerkese ofertes) dhe jo nje organizim i mirefillte. Prodhimet nga fermeret shiten nje pjese direkt vete individualisht ne tregjet prane qyteteve te qarkut nje here ne jave. Ndersa prodhues dhe tregtare ambulante, shesin ne tregje te improvizuar prane qyteteve dhe pjesa tjeter shitet direkt tek te tretet qe kane dyqane fruta perimesh ne qytet, por dhe ne fshat.

Tregtare medhenj dhe te mesem qe shesin neper dyqane fruta dhe perime jane 12 ne rrethin e Dibres, tre ne Mat dhe dy ne Bulqize. Tre tergtare me te medhenj ne Peshkopi dhe tre ne Burrel, te cilet blejne dhe tregtojne prodhimin vendas, importojne nga rrethet e tjera.

Produkti i perpunuar nje pjese perdoret per konsum familjare dhe nje pjese per treg. Prodhimi nuk eshte i kontrolluar, certifikuar dhe i amablazhuar mire. Mjetet qe perdoren per perpunim jane ato te thjeshta tradicionale. Ai tregtohet ne menyra te ndryshme direct ne tregun fshatar qe behen nje dite ne jave, por shumica shitet ne menyre klienteliste neper kafet, baret dhe restorantet e rretheve perkatese.

Ne baze te dhenave te tabeles se mesiperme nr 17, rezulton se sasia e veres dhe rakise se prodhuar dhe rrjedhimisht te konsumuar si qark eshte respektivisht 2760 hl dhe 8130 hl. Kjo sasi konsumohet jo vetem si konsum familjar, e cila perllogaritet ne 50-60% e veres dhe 35-40% e rakise se prodhuar dhe diferenca konsumohet ne treg, ne bare dhe restorante, bazuar ne faktin qe nje lokal me aktivitet mesatar konsumon rreth 500-600 hl raki dhe 150 hl vere

ne vit.

Megjithate po te verehen diferenca e sasise se prodhuar te ketyre dy pijeve kryesore (vera dhe rakia) me nevojat

vjetore gjate konsumit (tabela nr, 17), rezulton se vlerat qe duhen plotesuar jane: rreth 4240 Hl vere dhe rreth 6900 Hl raki (megjithese kjo e fundit tendenca e konsumimit eshte duke u ulur). Kjo treghon per nevojen dhe deficitin e ketyre pijeve ne kete rajon, si dhe perpspektiven e sigurte te rritjes se siperfaqeve te vreshtave dhe rritjen e cilesise se kultivimit te tyre. Kjo sepse nga prodhimet e vendit ploteson veten rreth 39 % te nevojave per vere dhe 54 % te nevojave per raki.

Tabele 17. Diferenca ndermjet prodhimit dhe konsumit vjetor te

rakise dhe veres ne rajon

Enertimi Prodhohen si

rajon (Hl) Nevojat per rajonin (Hl)

Sasia per t’u plotesuar

Hl %

Vere 2760 7000 4240 39

Raki 8130 15000 6870 54.2





3.1. PENGESAT DHE VESHTIRESITE E IDENTIFIKUARA NE HALLKEN E MARKETIMIT DHE

TE PUNES SE PASVJELJES

Ne problematiken e marketimit te rrushit te tavolines, veres dhe te rakise, gjate anlizes ne vend eshte pare se dalin ne pah pah nje sere veshtiresite dhe pengesash qe lidhen me marketimin e tyre. Me thelbesoret dhe ato qe kane nje ndikim negativ te fuqishem ne marketimin e kytere produkteve ne zonat e studiuara mbesin:

Nje konkurence e pa kontrollueshme dhe e pa ndershme, nje treg i pa kontrolluar, te cilet jane nder kufizimet me te ndikueshme ne mbarevajtjen e kesaj hallke ne zinxhirin ushqimor te mbarevajtjes se vreshtarise dhe te veretarise. Keto kufizime dhe te tjera qe do te renditen me poshte, natyrshem ndikojne si kufizime objektive dhe subjektive ne dem te nje zhvillimi te qendrueshem per te cilen MADA po perpiqet dhe synon te zbatoje.

E verteta eshte se megjithese prodhimet e zones kane mundesi te konkurojne jo vetem ne sasi por edhe ne cilesi, fakti qe neper dyqanet, bare apo restorantet tona perdoren/konsumohen akoma sasira te konsiderueshme pijesh te importuara. Kjo domethene ate qe akoma per reajonin ne studin ndihet nevoja e shtimit dhe permiresimit te prodhimit te ketij rajoni.

Rezultati i duhur me tregun arrihet natyshem nese prodhimet e zones prodhohen me cilesine e duhur. Per t’ja arritur kete, kerkohen investime shtese ne: i) Kultivimin e kultivareve te pershtatshem dhe me aftesi te larta prodhuese dhe cilesore; ii) Domosdoshme e stabilizimit gjenetik te kloneve lokale tashme te degjeneruara; iii) Zevendesimin e teknologjise ekzistuese te kultivimit te vreshtarise me teknologji te avancuara dhe te pershtatshme per prodhimin e veres apo te rrushit te tavolines; iv) Zevendesimin gradual te teknologjive ekzistuese artizanale te vinifikimit dhe te vjetrimit te veres; v) Permiresimit rrenjesor te teknologjise se ambalaxhimit dhe veçanerisht ate te etiketimit, e shume te tjera.

Gjate investigimeve te kryera dhe informacionet e marra, eshte arrtur ne konkluzionin se: “Permiresimi i perpunimit te rushit, i prodhimit te vererave cilesore te diversifikuara ne kete rajon, vinifikimi, ambalazhimi dhe etiketimi i vererave, mbetet nje nga prioritetet me kryesore ekonomike ne zhvilllimin e kesaj filiere”.

Ne aspektet e marketimit te rrushit te tavolines, vererave dhe te rakise, veshtiresite dhe kufizimet me kryesore qe ndikojne ne kete biznes mund te klasifikohen ne keto kategori kryesore:

i) Njohuri te pamjaftueshme nga kultivuesit rrushit, prodhuesit e veres, etj, ne lidhje me pergatitjen e mallrave per treg;

ii) Njohuri te pamjaftueshme per marketingun ne nivel ferme; iii) Mungesa e informacionit per rraportin Kerkese : Oferte; iv) Mungesa e pikave te grumbullimit, ruajtjes dhe te perpunimit te mallrave per market; v) Mungesa e mjeteve te transportit ne nivel ferme; vi) Konkurenca dhe perfitime te pandershme ndermjet transportuesve, tregtareve me

shumice dhe atyre me pakice, ne dem te mbarevajtjes se aspekteve te marketimit te produkteve;

vii) Te tjera veshtiresi (veshtirese ne kredimarrja, rrisqe nga politikat e ndryshme zhvellimore, etj). Me te detajuara ndodhen ne tabelen nr. 18).

Tabele 18. Pengesat dhe veshtiresite e identifikuara ne hallken e marketimit dhe te punes se

pasvjeljes





KATEGORITE

/NENKATEG

ORITE

VESHTIRESITE DHE PENGESAT

(1) Njohuri te pamjaftueshme per marketingun ne nivel ferme/kantine.

a)Ne njohurite teknike dhe mungesa e aksesoreve ndihmese ne ferme, ne lidhje per pergatitjen e rrushit per marketim;

i) Pjesa me e madhe ose rreth 75-80% e kultivuesve te rrushit per tvoline, nuk kane njohuri te mjaftueshme ne drejtim te vjeljes me dore dhe pergatitjes se mallrave per marketim. ii) Nuk njohin procedurat e klasifikimit dhe te pergatitjes se mallrave ne perputhje me standartet perkatese; iii) Rreth 50-60% e fermave nuk kane hapsira te parapergatitura per grumbullimin e mallrave pas vjeljes, por i vendosin ato direkt ne arka ne vendin e vjeljes duke u bazuar vetem ne nje pune te percipte; iv) Nuk perdoret fare etiketimin e mallit te destinuar per treg. v) Ne rreth 60-80% e fermave u mungojne ose jane te pamjaftueshme sasite e

nevojshme te arkave te vjeljes se prodhimeve; vi) Mungojne ose jane te pamjaftueshme mjetet e transportit qe duhen per transportimin e prodhimit nga vendi i vjeljes (parcela), per ne piken e seleksionimit dhe te pastrimit; vii) Rreth 70% e fermereve kane distanca te largeta parcelat e vreshtave dhe behet e veshtire, pasi mungojne mjetet e transportit nga parcela ne ferme; viii) Rreth 75-80% e fermerve nuk perdorin per marketim, ambalazhin e duhur sipas standartit, por perdorin arkat plastike te cilet kane sherbyer per vjeljen e prodhimit ne parcele, etj;

b) Ne njohurite teknike per pergatitjen e veres per marketim;

i) Nje pjese e konsiderueshme e prodhuesve te veres ose rreth 85% e tyre, nuk kane njohuri te mjaftueshme ne drejtim te pergatitjes cilesote te llojeve te ndryshme te vererave specifike te bazuara ne diversitetin e kultivarev te rushit; ii) Ne disa raste nuk i kushtohet rendesia e duhur ne ambalazhimin/etiketimin e vererave specifike; iii)Rreth 90% e perpunuesve nuk kane hapsira te pershtatshme per pergatitjen e veres per treg, por shfrytezojne hapsirat e momentit/rastit per kete proces; iv) Probleme ne higjenen e ambalazhit te perdorur (shishe te ricikluara dhe te pa lara mire para mbushjes, keqvendosje etiketash), etj; v) Ne disa raste etiketat nuk jane te pershtatshme dhe per me teper te dhenat nuk i tregojne si duhet cilesite e veres se ambalazhuar; vi) Ne rreth 35-40% e perpunuesve te veres mungojne ose jane te pamjaftueshme

sasite e nevojshme te arkave te transportit te vererave per ne treg; vi)Mungojne ose jane te pamjaftueshme mjetet e transportit qe sherbejne per transportimin e produkteve nga kantina per ne piken e tregetimit, etj.

(2) Mungesa e informacionit per rraportin Kerkese : Oferte

a)Nga prodhuesit e rrushit per tavoline;

i) Pothuajse te gjithe prodhuesit e rushit per tavoline, kategoria e te cileve kane nga 0.5-1 dn toke vreshta, pothuajse nuk marrin fare njohuri ne lidhje me rraportin Oferte:Kerkese, per pasoje ato vjelin pa ditur mire se sa mund te shitet dhe me çfare çmimi mund te shitet;

ii)Informacionin fillestar zakonisht e marrin nga transportuesit e prodhimit ose nga





prodhues te tjere me te medhenj qe jane fqinje; iii) Nuk ekziston ndonje qender informative per kete problem.

b)Nga perpunuesit e veres;

i) Pothuajse te gjithe perpunuesit e vegjel, kategoria e te cileve kane minikantina, informacionin ne lidhje me rraportin Oferte:Kerkese, e kane te kufizuar, per pasoje dergojme mallra ne tregje, pa njohuri te mjaftueshme per sasine e mallit te dhe cmimin perkates;

ii)Informacionin fillestar zakonisht e marrin nga transportuesit ose nga prodhues te tjere me te medhenj qe jane fqinje;

iii) Nuk ekziston ndonje qender informative per kete problem dh epjesa me e madhe e tyre nuk kane menaxher margetingu;

iv) Lidhjet me tregetaret behet gojore dhe pa detyrime ligjore ndermjet tyre; v) Rreth 70-80% e prodhuesve, kane dyqanet e veta ne zonat dhe qendrat e medha

rurale, duke facilituar shitjet e mallrave te veta, por njekohesisht duke ndikuar ne ritjene veshtiresive ne cmimin per perpunuesit e vegjel te vererave;

c)Nga transportuesit;

i) Transportuesit e produkteve te vererave apo edhe e rrushit per tavoline, krijojne perfitime te pa ndershme sidomos ne vendojen e cmimeve ne vend, duke abuzuar ne dem te prodhuesit, por duke shkaktuar edhe nje konfuzion dhe ç’orientim te rraporit kerkese:oferte;

iii) Rreth 80% e tyre kane mjete transporti te pa pershtatshme per transportimin e mallrave. Ato perdorin po ato mjete qe kryejne transportin e mallrave te tjera si materiale ndertimi, etj, te cilat ndikojne ne uljen e cilesise se produkteve dhe ne higjenen e mallrave te destinuara per treg;

(3) Mungesa e pikave te grumbullimit dhe e ruajtjes se mallrave per marketim

a) Pikat e grumbullimit dhe te ruajtjes;

i) Dhomat/mjediset e grumbullimit te produkteve atje ku jane nuk i plotesojne kushtet e hapsirave te nevojshme dhe ato higjeno-sanitare;

ii) Ato pak mjedise te ruajtjes qe jane ekzistente, nuk garantojne jetegjatesine e ruajtjes dhe nuk sigurojne nje funksion te pershtatshem per marketim;

iii) Mungojne plotesisht dhomat e ruajtjes per nje kohe te gjate dhe me temperatura e lageshti te kontrollueshme;

(4) Te tjera veshtiresi (veshtirese ne kredimarrja, rrisqe nga politikat e ndryshme zhvellimore, etj).

a)Ne kredimarrje

i) Perqindje interesi teper te larta ne marrjen e kredive per investime themelore ne infrastrukturen e marketimit;

ii) Kolateral i pa mjaftueshem per te aplikuar ne marrjen e kredive; iii) Procedura teper te bezdishme dhe teper burokratike per aplikimin dhe marrjeve te

kredive;

b) Politikat jo favorizuese zhvellimore

i) Rralle here, por ndodh qe nepermjet politikave ekonomike dhe reformuese, te ndryshoje mekanizmi i cmimeve te inputeve ne rritjen e tyre ne nivelet teper te larta;

ii) Lejimi i konkurences se pandershme te importeve nga vendet fqinje ne periudhen e prodhimit lokal, etj.

iii) Legjislacion i pamjaftueshem ne drejtim te rregullimit te procedurave te marketimit, etj.



33

4. KONKLUZIONET QE RRJEDHIN NGA FILIERA E STUDIUAR DHE

REKOMANDIMET PER NDERHYRJET ME PRIORITAVE

Disa nga gjetjet me kryesore qe jane identifikuar gjate studimit te kesaj filiere jane: 1. Qarku i Dibres ka potenciale natyrore e njerezore per zhvillimin e vitikultures; 2. Eshte nje rajon me popullsi thellesit rural dhe me drejtim te zhvillimit bujqesor; 3. Verehet kthimi ne ish-traditen per ringritjen te vreshtarise, kryesisht kjo ne rrethin e

Matit, por jo pak edhe te Peshkopise; 4. Tendenca e perdorimit te tokes eshte ne favor dhe te vreshtarise; 5. Tendeca e shtrirjes nuk eshte vetem ne zohat e kodrinore apo te pjerreta, por edhe

ne tokat e rrafshta dhe toka pjellore; 6. Vreshtat sigurojne te ardhura me te larta se kulturat e tjera bujqesore; 7. Prodhimi cilesor si ai i fresket po ashtu edhe ai i perpunuar; 8. Ka nje treg te garantuar te prodhimit dhe produktit te perpunuar.

Disa nga perparesite jane :

1. Zhvillimi i sektorit privat vecanerisht shtimi i numrit te aktiviteteve prodhuese eshte rruga kryesore per permiresimin e nivelit eknomik.

2. Pershpejtimi i ritmeve te zhvillimit te vreshtarise duke synuar shtimin e siperfaqes se mbjelle

3. Rritja e renimentit, cilesise dhe sasise se prodhimit te vreshtit. 4. Shtimi i kapaciteteve perpunuese, interesi per ngritjen e punishteve te perpunimit te

rrushit eshte i madh dhe i dukshem, mundesite financiare per ngritjen e linjave me teknologji bashkekohore jane mjafte te kufizuara. Prandaj duhet te vihen ne levizje shume faktore dhe aktore duke vene ne themel interesin dhe kontributin e vete prodhuesit, ku me nje harmonizim te mire te gjithe te gjithe kontributeve ti lehtesohet puna per gjetjen e menyres dhe mjeteve per te investuar dhe zgjidhur problemin e perpunimit te frutave.

5. Nxitja e krijimit dhe konsolidimit te ndermarrjeve te vogla dhe te mesme duke i dhene perparesi industrise se perpunimit dhe marketimit te prodhimeve bujqesore.

6. Perforcimi i aktivitetit te prodhuesve duke nxitur organizimin e tyre ne grupe apo shoqata kryesisht ne procesin e sherbimeve kryesisht ne evadimin e prodhimit, ruatjes, perpunimit dhe tregtimit.

7. Pershtatja e prodhimit bujqesor ne kushtet te fermes ndaj pershtatjes se futjes dhe aplikimit te teknologjise se re dhe transfera e saj.

Rritja e siperfaqes dhe prodhimit eshte nje domosdoshmeri dhe baza e zhvillimit te fileres se vreshtarise. Rreth saj jane vene re:

1. Ritmi i mbjelljeve te reja nga viti 2000-2007 ka pasur nje progres dhe me nje keoficient rritje rreth 1. 2 here nga viti ne vit;

2. Siperfaqja ne 2012 parashikohet rreth 400 ha ne blloqe, kjo kerkon nje ritem vjetor mbjellje me 50 ha ne vit ;

3. Rendimenti minimal mesatar duhet te jete ne kufijte 12-16 ton/ha, keshtu qe ne vitin 2012 parashikohet nje prodhim mbi 40mije ton vrush.

4. Kapaciteti perpunimit duhet te jete rreth 15-18mije ton/vit. 5. Futja e varieteteve te reja per industri dhe tavoline, esht enje tjeter perspektive; 6. Raporti rrush per industri/tavoline te jete ne favor te pares, etj.



34

RITJA E KAPACITETEVE, PERPUNUESE DHE TREGTARE. Sipas analizes se prodhimit, te perpunimit, konsumit dhe tregut ruajtja dhe destinacioni i prodhimit parashikohet per 2009-2012 si me poshte:

40-45 % e prodhimit do te shkoje per perpunim

25 % perdoret per konsum familjar

30 % eshte per treg, parashikohen qe te ngrihen rreth 3 kantina pijesh dhe te rivihet ne puna kantina e veres Klos

PERMIRESIMI I MARKETIMIT DHE RRITJA E KAPACITETEVE TREGTARE. Me permiresimin e teknologjise, rritjes se cilesise dhe prodhimit duhet te permiresohet cilesia e marketimit. Futja si domosdoshmeri amabalazhimi, etiketimi, kontrolli cilesor dhe certifikimi, ku ky i fundit te jete ne nivelin 60-70 te prodhimit dhe te produktit te perpunuar. Me ngritjen e pese tregjeve te frutave ne qendrat kryesore te Qarkut, do te krijohet nje rrjet tregtar qe mbyll ciklin e prodhimit ose KRIJON FILIEREN E VRESHTARISE NE QARKUN E DIBRES

Aktivitetet ne filieren e vreshtarise do te perqendrohen kryesisht ne:

Prodhuesi te rrite siperfaqen dhe prodhimin ne ritmin e duhur dhe kapacietetet e muneshme te tij.

Grumbulluesi – te grumbulloje te ruaj dhe te tregtoj produktin;

Tregtari- te perforcoje aktivitetin e tij ne tregun e frutave;

Duhet te harmonizohet procesi i prodhimit dhe bashkerendimi i aktorve qe jane percaktues per nje zhvillim me te qendrueshem te filieres ne nivel prefekture.

Ne lidhje me mundesite e mbeshtetjes se kesaj filiere kaq te rendesishme per kete rajon, konsulentet kane realizuar nje grafik nderhyrjesh/aktivitetesh te cilat jane parashikuar te realizohen gjate viteve 2008-2012 (tabela nr. 19).

Tabele 19. Disa nga aktivitetet e parashikuara per periudhen 2008-2012

PRIORITETET 2008 2009 2010 2011 2012

Nd/Rikonstruksion rruge

Greve-Krushe 0. 5 km

Rruga Ravna 2 km

Pjece-Kerjake 1. 5

Rruga Ushtelenxe- Brezhdan 2km

Kurdari- Kucele, 4 km

Cerunje-Pleshe, 3. 7 km

Nd/Rikonstruksion kanali ujites

Kovashice Maqellare

Peladhi Krajke 3. 2 km

Kanali Klos Katund

Kanali Kurdari-Skenderaj 2. 3 km

Transfere teknologjike

Perpunim

Linje Perpunimi Tomin

Klos

Suc

Marketing

Tregu Peshkopi

Tregu Burrel

Tregu Klos

Tregu Suc



35

5. PERMBLEDHJA E AKTIVITETEVE QE DUHET REALIZUAR NE MBESHTETJE

TE FILIERES SE ANALIZUAR

Bazuar ne analizen ekonomike te realizuar me siper, si the ne baze te veshtiresive dhe

pengesave te identifikuara te çdo hallke te zinxhirit ushqimor (Prodhim; Perpunim dhe

Marketim), konsulentet propozojne nje sere aktivitetesh te cilet lidhen dhe kane per qellim ne reduktimimn sadopak efektet negative qe ekzistojne ne te tre hallkat e zinxhirit te kesaj filiere.

SIP-i perben nje pakete prioritare te integruar aktivitetesh dhe investimesh e cila lidhet me asistencen e prodhuesve, perpunuesve, tregtareve dhe investime direkte per zgjidhjen e veshtiresive ne rrjetin e furnizimit te inputeve, teknologjine dhe probleme te tjera qe lidhen me hallkat e ketij zinxhiri. Kordinimi i investimeve do te ndihmoje ne forcimin e lidhjeve

ndermjet aktoreve te filieres, Fermer-Perpunues-Tregtar dhe Konsumatort, nepermjet rrjetit te furnizimit dhe zhvillimit te nje mjedisi te favorshem per terheqjen e financimit dhe mbeshtetjeve te tjera nga organizmat e interesuara.

Aktivitetet e propozuara dhe te parashikuara jane te vleresara ne vlera financiare te peraferta dhe te bazuara ne informacione paraprake, kjo kryesisht ne baze te cmimeve mesatare. Ne varesi te aktiviteteve ato duhet te realizohen te pakten per nje periudhe deri ne 3 – 5 vjeçare gjithje ne varesi specifikave te çdo aktiviteti. Vlerat e parashikuara do te financohen nga donatore te ndryshem, ku nje pjese e mire e tyre jane parashikuar te co-financojne edhe nga vete perfituesit e filieres se studiuar.

PER ZONEN NE STUDIM (te SIP-it), vlera totale e aktiviteteve te parashikuara ne zinxhirin e sektorit te vreshtarise dhe te veretarise eshte 1245000 USD nga ku:

i) Rreth 36 % (ose rreth 535 000 USD) planifikohet te investohet nga Mada; ii) Rreth 42 % (ose rreth 630 000 USD) planifikohet te investohet nga donatore

te tjere dhe, iii) Nga perfituesit 22 % (ose rreth 330 000 USD).

Ne vitin e pare planifikohet do te shpenzohen 499000 USD (ose rreth 33% e vleres), ne vitin e dyte planifikohet te shpenzohen 492000 USD (ose 33% e vleres), ne vitin e trete planifikohet te shpenzohen 462000 USD (ose 31% e vleres), ne vitin e katert 13000 USD ose 3%, vitin e peste 7000 USD ose 0,5%.

Per te tashme dhe perspektiven, si dhe per nje ecuri me te mire te mundshme te kesaj filiere konsulentet kane arritur ne konkluzuionin se disa nga nderhyrjet te cilet do te ndikojne ne zhvillimin me te qendrueshem te filieres se vreshtarise dhe te veretarise ne zonen e studiuar, jane:

i) Sfida e pare mbetet permirsimi i teknologjise ekzistuese te kultivimit te vreshtave te destinuara per rrush te fresket dhe per t’u perpunuar ne vere. Kjo do te thote se vazhdimi i metejshem ne kete situate e pa investimet e duhura, jo vetem qe nuk permirson asgje por perkundrazi perkeqson me teper gjendjen aktuale dhe perspektiven e kesaj filiere.

ii) Sfida e dyte mbetet permiresimi i teknologjise ekzistuese dhe artizanale dhe transformin e rrushit dhe te perpunimit te tij, nepermjet investimeve me pajisje me moderne (si: blerjen e pajisjeve te reja qe disa nga keto jane egrapompat me kapacitet me te madh, bote fermentimi



36

me sisteme ftohje, presa hidrualike pneomatike, pajisje filtrimi, pajisje ambalazhuese dhe etiketuese, etj), duke afruar verera bashkohore pse jo edhe nga kultivret autoktone.

iii) Sfida e trete dhe te tjerat, vine rrjedhshem si rezultat i zhvillimit te dy sfidave te mesiperme, ku nepermjet tyre garantohet nje treg i sigurt dhe ne fund te fundit me siguri realizimi i nje zhvillimi te qendrueshem, ashtu siç jane edhe objektivat e MADA-s. Realizimi i ketyre sfidave do te coje respektivisht ne diversifikimi e produktit, rritjen e prodhimit te verera cilesore dhe njekohesisht te sasise se prodhimit.

5.1. AKTIVITETET E PARASHIKUARA PER FILIEREN E VRESHTARISE DHE FAZAT E

ZHVILLIMIT TE TYRE

Aktivitetet kryesore qe propozohen ne hallkat e prodhimit te kesaj filiere ne prefekturen e Dibres jane:

i) Ngritjen e provave eksperimentale/demonstrimeve per te demostruar teknologjin dhe per te provuar nivelin e shfaqjes se karaktereve te pershtatshmerise dhe prodhimtarise se kultivarve ne rajonin e Dibres; ii) Permiresimin gjenetik te kultivarve rajonal nepermjet seleksionimit klonal per ti hapur rruge ngritjes/forcimit te fidanishteve rajonale per fidana te çertifikuara. Kultivaret rajonal me te perhapur jane:

a) Tajkat e Kuqe dhe te bardha te famshme te Matit, te cilat jane te destinuara te kultivohen per konsum te fresket dhe duhet et kultivohen vetem ne tenda sepse kerkojne krasitje te gjata (sythat frutore fillojne nga i 8 – 14) ;

b) Cerrija, kultivar i zi dhe i pershtatshem per vere; c) Pamak i Zi, i cili edhe ky eshte per prodhim vere, etj.

iii) Forcimin e lidhjeve prodhues/perpunues me institucionet financiare; iv) Mbeshtetje per perpunuesit, udhetime-vizita studimore brenda dhe jashte vendit me qellim shkembimin e eksperiencave; v) Vleresimin i nevojave financiare dhe studime per gjetjen e fondeve, etj.

Gjate viteve 2008-2012, MADA sebashku me kultivuesit e vreshtarve dhe perpunuesve dhe te tjere te interesuar te prefektures se Dibres, do te bashkepunojne per te pergatitur planet e detajuara dhe do te procedojne per zbatimin e tyre.

PERMIRSIMI GJENETIK I KULTIVARVE AUTOKTONE “TAJKAT E KUQE DHE TE BARDHA”

DHE “CERRUJA E PAMAK I ZI”. Kjo i hap rruge rritjes prodhimit te fidanave me veçori ne uniformitetin e pjekjes dhe cilesise se prodhimit ne vreshtat e rajonit, krijimin e vreshtave meme nga ku do te merren mbishartesat. Prodhimi i rrushit nga kultivaret e njohur rajonal do t’i sherbje shtimit te konsumatoreve dhe hapsirave tregtare per markat e veres tradicionale per ne zonat vreshtare te Matit, Peshkopise, etj.

Me kete nivel te degjenerimit varietor te popullatave te hardhise nuk ka asnje mundesi per te prodhuar verera cilesore per konsumatorin e mbrendshem dhe aq me pak per turistat apo

per eksportin. Seleksionimi klonal duhet te kryhet ne vreshtat e fshatit Suc/Mat, ku keto kultivar jane me te perhapur. Procesi i permiresimit gjenetik do te zgjase 5 vjete (skema tip e seleksionimit te pershpejtuar jepet ne figuren 2). Kostoja e permiresimit gjenetik eshte 40 000 USD (tabela nr. 20) .

Figure 3. Skema per seleksionimin klonal te “Tajkaver te Bardha dhe te Kuqe” dhe “Cerrija e

Pamak i Zi” ne rajonin e Matit



37

Tabele 20. Kostoja e shpenzimeve per permirsimin gjenetik te ”Tajkave (Kuqe +

Bardha) dhe Cerrujes e Pamakut te Zi” (Selks. Klonal).

Procesi Koha e kryerjes Prsoni qe e kryen Vlera (USD)

Ekspedita ne vreshta (2 cv) Gusht 2008 Grup specialistesh 10 000

Etiketimi dhe vlersimi I-re Shtator 2009 Grup specialistesh 8 000

Vleresimi (vrojtim, matje etj) Viti 2010 Grup specialistesh 8 000

Viti 2011 Grup specialistesh 8 000

Viti 2012 Grup specialistesh 3 000

Pregaditja e raportit punes Nendor 2012 Konsulenti 3 000

Totali/periudha e kryerjes 2008- 2012 40 000

STUDIMI KRAHASUES I KULTIVARVE TE RRUSHIT NE RAJONIN E MATIT. Synohet ne percaktimin e kultivarve me pershtatshmeri te larte per kushtet specifike te klimes dhe tokes se rajonit. Ky studim duhet te kryhet ne rajonin qe ka siperfaqen me te madhe me vreshta, ne komunen Suc. Studimi duhet te zgjase 5 vjet. Kostoja e studimit eshte 30 000 USD (Tabela 24/A+B).

Tabele 21. Shpenzimet per krahasimin e kloneve.

a) Shpenzimet per ngritjen e Eksperimentit (ne vitin e pare).

Zerat e kostos Nj. matse Volumi Kostoja USD

Hartimi i projektit ha 0.62 500

Punimet mekanike m2 6 200 2000

Blerje fidanash sipas llojeve Rrenje 4000 8000

Bandiera Cope 600 1800

Tel ml 3000 200

Asistence teknike etj 2500

Sub-totali - a) 15000

b). Shpenzimet ne 4 vitet e tjera (matje, vrojtime, raportime etj).

Procesi Koha Prsonat Kost. USD

Karakterizimi per:

Tiparet e rritjes Maj Specialist-fermer 4 x 1000 = 4 000

Tiparet e prodhimtarise Shtator Specialist-fermer 4 x 1250 = 5000

Tiparet e qendrueshmerise Janar Specialist-fermer 4 x 1250 = 5000

Sinteza e rezultateve Nendor 2013 Specialist-fermer 1000

ETAPA E PARE (2 vite)

PERZGJEDHJA GJENETIKE E KLONEVE ME TE MIRE

ETAPA E DYTE (3 vjete):

VLERESIMI EXPERIMENTAL I KLONEVE

ETAPA E TRETE (ne fidanishte)

Shtimi i klonit te zgjedhur per ne vreshtat e reja



38

Sub-totali -b) 15 000 USD

Totali (a + b) Specialist-fermer 30 000 USD

Ngritja e eksperimentit duhet bere sipas skemes tip “Bllok i Randomizuar” me kater perseritje (figura 4).

Figure 4. Skema e ngritjes se eksperimentit.

V1 V1 V2 V2 V3 V3

V10 Perseritja I Perseritja III. V10

.... .... V20 V20

Rruge Rruge

V1 V1 V2 V2

Perseritja II Perseritja II V10 V10 V20 V20

Elementet kryesor te skemes se eksperimentit 5 vjeçar, jane:

Çdo variant perbehet nga 50 bime te sejcilit kultivare; ii) Çdo perseritje ka 20 variante (me nga nje rresht per sejcilin kultivare); iii) Ne skeme do te provohen 20 kultivaret me te perhapur ne rajonin e Dibres (tab.22).

Tabele 22. Kultivaret qe duhen provuar per pershtatshmerin dhe prodhimtarine ne rajonin e

Dibres

Emri i kultivarit Origjina e kultivarit

Tajka e Kuqe Shqiptar

Pamid Italian

Caberneti Italian

Tempranilo Italian

Montepulciano Italian

Tempranilo Spanjoll

Tajke e Bardhe Shqiptar

Riesling Italian

Mullar Thurgau Italian

Chardonnay Francez

Cerruja Shqiptar

Tokaj Italian

Moscat i bardhe Italian

Pamak i Zi Shqiptar

Cardinal Italian

Black Magic Italian

Tajge e kuqe Ballkani

Viktoria Italia

Matilde Italia

Moscat Hamburg Gjermani



39

TRAJNIMI PER TEKNOLOGJINE E KULTIVIMIT. Kjo i sherben permiresimit te teknologjise se kultivimit te vreshtave dhe prodhimit dhe tregetimit te veres ne prefekturen e Dibres. Trajnimi ka per synim teknologjine e ngritjes se vreshtave te reja, sherbimet teknologjike (krasitjet, mbrojtja e integruar etj), strukturat varietore, vjeljen, pasvjeljen, perpunimin etj. Trajnimi do te behet me pjesmarrje te gjere te specialisteve, shoqatave dhe fermerve. Trajnimi do te zgjase rreth 3 vjet dhe kostoja e tyre parashikohet te jete rreth 25 000 USD (tabela 31).

Tabele 23. Koha dhe kostoja e trajnimit, seancave te demostrimit fushor.

Temat e trajnimeve Koha kryerjes Personi pergjegjes Kostoja USD

Pregaditja e matrialit trajnues Janar-Mars Konsulenti 3000

Krasitja Shkurt -Mars Konsulent, fermer 5000

Ngarkesa me sytha Shkurt-Maj Grup specialistesh 5000

Mbajtja e vreshtit Tetor-Dhjetor Fermer, specialist 4000

Koha e vjeljes Gusht-Shtator Fermer, specialiste 3000

Mbjelljet e reja Janar-Shkurt Fermer, specialiste 2000

Ujitja Korrik Fermer, specialiste 3000

Shuma Viti I-III 25 000

Demostrimi fushor per teknologjine do te kryhet me 5 seanca ne vreshtat me te mira te Matit dhe te Peshkopise me pjesmarrje te gjere te fermerve, specialisteve te ndryshem te rajonit, pse jo perpunues te veres, tregtare, etj. Disa nga temat kryesore qe duhet te demostrohen jane:

i) Menyren dhe kohen e krasitjes se thate dhe krasitjeve te gjelbra; ii) Ngarkesa me sytha, ndikimi mbi cilesin e rrushit. iii) Menyren e mbajtjes se vreshtit. iv) Kohen optimale te vjeljes. v) Rrolin, kohen dhe menyren e pleherimit. vi) Menyren dhe kohen e ujitjes. vii) Koha dhe skemat me te mira, pershtatshme te mbjelljes.

STUDIMI PER MIKRORAJONIZIMIN (SPECIALIZIMIN E ZONAVE DHE KULTIVARVE). Kerkon nje studim te hollesishem te kushteve tokesore dhe treguesve shumevjeçar te klimes per prefekturen e Dibres. Kjo fillimisht kerkon nje studim ampelografik te kultivarve te zones. Nepermjet saj arrihet ne percaktimin e detajuar te zonave ku mund te zhvillohet vreshtaria. Gjithashtu arrihet dergimi i kultivarve ne habitatin e tyre, atje ku japin maksimumin e cilesise dhe sasise se prodhimit ne varesi te destinacionit te prodhimit. Studimi do te kryhet nga nje grup specialistesh gjate periudhes koha e seciles do te zgjase 2 vjet. Kostoja e studimit per mikrorajonizimin parashikohet te jete 35 000 USD (tabela 32).

Tabele 24. Koha dhe kostoja e kryerjes se studimit.

Puna qe do behet Koha kryerjes I ngarkuar Kostoja USD

Studimi i klimes Maj 2008 Konsulenti 5000

Studimi i tokes Qershor Konsulenti 5000

Harta e bimesise Shtator-tetor konsulenti 8000

Relievi, topografia etj Janar 2009 Konsulenti 7000



40

Statistike per prodhimin etj Shkurt 2009 Konsulenti 5000

Matriale pune (Gp, etj) Mars 2008 konsulenti 1000

Hartimi i matrialit Prill 2009 Konsulenti 4000

Shuma 35 000

Per mikrorajonizimin duhen marre te dhena te plota per relievin, topografine, bimesine, hidrologjine, treguesve klimatik, tokesor etj. Ky studim zgjidhe problemin e specializimit te kultivareve dhe zonave vitikole.

EKSPOZITA TE PERVITSHME PER PARAQITJEN E MARKAVE TE VERES. Synon ekspozimin dhe rritjen e shkalles se njohjes ne nivel lokal dhe rajonal mbi kapacitetet prodhuese, llojet dhe cilesin e veres dhe rrushit te fresket qe prodhojne fermeret dhe perpunuesit e rajonit. Takimet duhet te realizohet rreth 5 takime, ne periudhen e pjekjes se rrushit ne gusht-shtator dhe ne vitin e I; II; III e me radhe. Kostoja e organizimit dhe realizimit te takimeve eshte 5000 USD/vit (tabela 25).

Tabele 25. Kostoja e realizimit te takimit te pervitshem per ekspozimin e veres dhe

produkteve te tjera te vreshtit.

Aktiviteti Kostoja (USD) Afati i kryerjes

Panaire (3 te tilla) 3 x 5000 = 15 000 Viti i I, II, III.

Shuma 15 000

FLETEPALOSJE, BROSHURA DHE MATERIALE T TJERA DIVULGATIVE. Pregaditja e fletepalosjes mbi llojet e vererave dhe produkteve te tjera te rrushit te prodhuara ne rajonin e Korçes. Fletepalosjet, broshurat duhet te botohet me ngjyra me nga 500 kopje. Kostoja e pregaditjes, botimit dhe shperndarjes se fletepalosjes, 2000 USD (tabela 26).

Tabele 26. Kostoja per pregaditjen dhe botimin e fletepalosjes

Pajisja Koha I ngarkuari Kostoja USD

Fletepalosje (500 cope) Viti i I Specialisti 2000

Broshura (500 cope) Viti i II Specialisti 3000

Te tjera (500 cope) Viti i III Specialisti 4000

Shuma 9000

ORGANIZIMI I SEMINAREVE/WORKSHOPEVE DITEVE TE DEMOSTRIMEVE FUSHORE DHE

STUDY-TOURET ME QELLIM MARRJEN E INFROMACIONEVE TEKNIKE. Nepermjet tyre synohet ne: i) Realizimin e dy tavolinave te rrumbullaketa me perfaqesuesit e bisnezeve me potenciale te zones (bankat, donatore te ndryshem, pushteti lokal, etj) me qellim njohjen per filieren dhe percaktimin e investimeve; ii) Organizimin e 4 diteve praktiko-demostrative (2 per kultivuesit dhe 2 per perpunuesit); iii) Organizimin e 2 diteve vizita neper bisneze te avancuara me qellim shkembimin e eksperiencave; iv) Organizimin e dy study-toureve neper vendet fqinje (1 per kultivuesit dhe 1 per perpunuesit) me qellim shkembimin e eksperiencave.

Kostoja e parashikuar per realizimin e tyre parashikohen ne rreth 41 000 USD (tabela 35).

Tabele 27. Kostoja e seminareve diteve demostrative dhe study-toureve

Aktivitetet Periudha Vlera (USD)



41

Tavolina te rrumbullaketa Viti i I-III 2 x 1000 = 2000

Ditet demostrative Viti i I-III 4 x 1000 = 4000

Vizita neper eksperiena te perparuara Viti i I-III 2 x 2500= 5000

Study-Tours Viti i I-III 2 x 15000 = 30000

Totali 41000

INVESTIME NEPERMJET APLIKIMIT TE GRANDEVE ME KONKURIM. Synohet qe nepermjet 4 grandeve me konkurim (2 grande per problemet e kultivimit dhe 2 te tjera per problemet e perpunimit te rrushit), synohet qe perfituesit jo vetem te perfitojne me ane te pjesmarrjes ne investime, por nga ana tjeter nepermjet tyre syohet qe te realizohen transformime te teknologjise se prodhimit te rrushit dhe te perpunimit te tij, te cilet do te sherbejne si shkolla/berthama te perhapjes se eksperiencave te perparuara, si ne aspektet e kultivimi/prodhimit te rrushit ashtu edhe ne aspektet e perpunimit te tij ne verera sidomos me prioritet per ato kultivare qe jane lokal dhe me vlera te veçanta.

Ne aspektet e prodhimit te rrushit do te demostrohen metodat e reja te ngritjes se vreshtave te reja, teknologjia e perzgjedhjes se nenshartesave sipas perberjes se tokave, kultivaret me te pershtatshem me prioritet kultivaret rajonal ouoktone, etj, si dhe aplikimi i sistemeve mbeshtetese e metodave te krasitjes spaliere/kordon me çepa, me qellim qe te prodhihet rrush per vere. Njekohesisht prioritet do ti jeper permirsimit et sistemit ujites me pika dhe me nje pleherim te kombinuar me ujin.

Nga ana tjeter nepermjet dy grandeve te tjera do te synohet ne mbeshtetjen me pjesmarrje me perfitueit e dy kantinave, me qellim rritjen e kapaciteteve perpunuese dhe rritjen e cilesise se vererave dhe veçanerisht e vererave te kultivareve outoktone. Kostoja e parashikuar per realizimin e tyre parashikohen ne rreth 60000 USD (tabela 28).

Tabele 28. Kostoja e grandeve me konkurim me qellim transferimin e teknologjise


Grand me konkurim per transferimin e tekologjise se prodhimit te rrushit

Viti i I-III 2 x 15000 = 30000

Grand me konkurim per transferimin e tekologjise se perpunimit te rrushit ne vere

Viti i I-III 2 x 15000 = 30000

Totali 60000



42

INVESTIME NE INFRASTRUKTUREN RRUGORE DHE KANALE UJITESE. Synohet qe nepermjet ketyre investimeve, perfituesit jo vetem te perfitojne me ane te pjesmarrjes ne investime, por nga ana tjeter nepermjet tyre syohet qe te realizohen zhvillime te qendrueshme ne rajonet dhe fshatrat me qellim qe jo vtem te perpmiresihet teknologjia ekzistuese e prodhimit te rrushit dhe e prodhimit te vererave, por te arriht ne nje permiresim te qendryeshen te zonave rurale te zones ne studim.

Investimi me ane te pjesmarrjes ne rikonstruksionin e 15,7 km rruge ne fshatrat prefektures sipas tabeles dhe kostoja shkon rreth 515000 dollare. Nga ana tjeter ne infrastrukturen do te rikonstruktohen edhe 19,5 km kanale ujitese ne komunat e ndryshme te zones. Kostoja e rikonstruktsionit te kanaleve ujitese do te shkoje ne rreth 475 000 dollare. Ato do te ndikojne sadopak ne krijimin e nje impakti te qendrueshem ne kete filiere. Kostoja e parashikuar per realizimin e tyre parashikohen ne rreth 990 000 USD (tabela 29).

Tabele 29. Kostoja ne rikostrukturimin e rrugeve te fshatit dhe te disa nga kanalet ujitese te I

dhe te II


a) Rruget rurale

Greve-Krushe me gjatesi 0,5 km Viti i I-III 20000

Rahva 2 km Viti i I-III 65000

Pjece-Kerjace 1,5 km Viti i I-III 45000

Ushtelenxe-Brezhdan 2 km Viti i I-III 60000

Kurdari-Kucele 4 km Viti i I-III 100000

Cerruje - Pleshe 4 km Viti i I-III 200000

Frankth 2 km Viti i I-III 25000

Sub-totali 515 000

b) Kanale ujitese

Bugjunec - Rahva 3 km kanal ujites Viti i I-III 60000

Kavashice Maqellare 4 km kanal ujites Viti i I-III 180000

Peladhi-krajke 3,2 km kanal ujites Viti i I-III 90000

Gurra e Kaculit - Fullqet 3 km kanal ujites Viti i I-III 25000

Klos katund 4 km kanal ujites Viti i I-III 100000

Kurdari - Skenderaj 2,3 km kanal ujites Viti i I-III 40000

Sub-totali 475 000

Totali 990 000

PERIUDHA E INVESTIMEVE. Kostoja e investimeve per rajonin parashikohet te jete 1 245 000

USD (tabela 30). Shpenzimet per punen seleksionuese do te vazhdojne per nje periudhe 5 vjeçare dhe kjo per vete specifiken e procesit, ndersa te investimeve ne infrastrukture e me tej, do te vazhdojne per 3 vite me radhe.

Tabele 30. Permbledhja per aktivitetet, kohen e kryerjes dhe koston e pergjithshme

Aktiviteti Kostoja (USD)

Afati i kryerjes

Permirsimi gjenetik (dy kultivare) 40 000 Viti i I-V

Krahasimi i kultivareve 30 000 Viti i I-V

Trajnime, kualifikimet 25 000 Viti i I-III

Mikrorajonizimi 35 000 Viti i I-II

Panaire 15 000 Viti i I-III



43

Broshura, fletepalosje, materiale informuese 9 000 Viti i I-III

Study-Toure, vizita dhe tavolina te rrumbullaketa 41 000 Viti i I-III

Grande me konkurimm 60 000 Viti i I-III

Investime ne infrastrukture 990 000 Viti i I-III

Investime ne ndertimin e tregjeve 250 000 Viti i I-III

Shuma 1 495 000 2008-2012

BURIMI I FINANCIMIT TE PROGRAMIT. Planifikohet qe investimet totale te jene ne vleren 1 495 000 USD, nga te cilet:

iv) Rreth 36 % (ose rreth 535 000 USD) planifikohet te investohet nga Mada; v) Rreth 42 % (ose rreth 630 000 USD) planifikohet te investohet nga donatore

te tjere dhe, vi) Nga perfituesit 22 % (ose rreth 330 000 USD).

Tabele 31. Programi i Investimeve Strategjike ne prefekturen e Korçes per periudhen 5

vjeçare

Zerat

Per tu financuar

MADA Perfituesi Te tjere

Permirsimi gjenetik (dy kultivare) 40000 Viti i I-V 30000 10000

Krahasimi i kultivareve 30000 Viti i I-V 25000 5000

Trajnime, kualifikimet 25000 Viti i I-III 25000 -

Mikrorajonizimi 35000 Viti i I-II 30000 5000

Panaire 15000 Viti i I-III 15000 -

Broshura, fletepalosje, materiale informuese

9000 Viti i I-III 9000 -

Study-Toure, vizita dhe tavolina te rrumbullaketa

41000 Viti i I-III 41000 -

Grande me konkurimm 60000 Viti i I-III 20000 20000 20000

Investime ne infrastrukture 990000 Viti i I-III 250000 200000 540000

Investime ne ndertimin e tregjeve 250 000 Viti i I-III 90000 90000 70000 Totali 1495000 535000 330000 630000

Ne % 36% 22% 42%

IMPLEMENTIMI. Implementimi i planit te investimeve te SIP ne prefekturen e Dibres do te behet:

i) Nen kordinimin dhe supervizionin e specialisteve te stafit te MADA-s. ii) Nen kordinimin dhe mbeshtetjen e specialisteve te zyrave te MADA-s dhe

Dretorive Rajonale te Bujqesise. Kohezgjatja e programit eshte 5 vjet. Shpenzimet sipas viteve jane ne tabelen nr. 32.

Tabele 32. Kostoja e ndare ne 5 vitet e implementimit te programit.

Zerat Kost. (USD)

Shperndarja ne vite

Viti I Viti II Viti III Viti IV Viti V

Permirsimi gjenetik (dy kultivare) 40000 8000 8000 8000 8000 6000

Krahasimi i kultivareve 30000 15000 4000 5000 5000 1000

Trajnime, kualifikimet 25000 9000 8000 8000 - -

Mikrorajonizimi 35000 25000 10000 - - -

Panaire 15000 5000 5000 5000 - -

Broshura, fletepalosje, materiale informuese 9000 3000 3000 3000 - -



44

Study-Toure, vizita dhe tavolina te rrumbullaketa

41000 14000 14000 13000 - -

Grande me konkurimm 60000 20 000 20000 20000 - -

Investime ne infrastrukture 990000 330000 330000 330000 - -

Investime ne ndertimin e tregjeve 250 000 90000 90000 70000

Totali 1495000 499000 492000 462000 13000 7000

% 100.00% 33.4% 32.9% 30.9% 0.9% 0.5%

Implementimi i projektit ne vitin e pare kerkon rreth 33 % te shpenzimeve te pergjithshme, dhe keshtu me radhe shpenzohet pjesa tjeter siq eshte pershkruar ne tabelen e mesiperme.

PENGESAT DHE KAPERCIMI I TYRE. Pengesat dhe menyra e tejkalimit te tyre jane:

Mungese bashkepunimi ndermjet prodhuesve te rushit dhe specialisteve te vreshtarise se rajonit. Kjo tejkalohet nepermjet rritjes dhe forcimit te bashkepunimit ndermjet vreshtarve, grupeve/shoqatave dhe specialisteve te vreshtarise e te veretarise per zbatimin e teknologjive shkencore.

Ky bashkepunim garanton rritjen e prodhimit, realizimin e shpejte te seleksionimit klonal, prodhimin e fidanave cilesor, prodhim rrushi me permbajtje te larte te sheqerit dhe antocianeve.

Mungese fidanash te prodhuar ne vend ne kushtet specifike te tokes dhe klimes se rajonit te Permetit. Mungese e prodhimit te fidanave te kultivarve rajonal. Kjo zgjidhet nepermjet ngritjes se fidanishtes rajonale menjehere pas seleksionimit klonal te kultivarve rajonal.

IMPAKTI. Zbatimi i ketij programi ndikon ne:

Permiresimin rrenjesor te cilesise se rrushit dhe veres se prodhuar dhe shtimin e te ardhurave te banorve te rajonit nga vreshtaria dhe veretaria.

Uljen e çmimit te shitjes se prodhimit te rrushit dhe veres.

Shtimin e sasise se veres ne treg dhe zgjerimin e tregut.

Zgjerimin e siperfaqes me vreshta. Ne rajonin e Dibres mund te kultivohen deri ne 800 ha me vreshta. Ky zgjerim behet vetem duke i paraprire procesit me rorajonizimin dhe specializimin e ngushte te kultivarve dhe zonave vitikole.

Shtimin e punesimit dhe te ardhurave te banorve te zonave malore, ndikon ne uljen e emigracionit dhe frenimin e ritmeve te shpernguljes se popullsise per ne zonat e tjera te vendit.

MADA do te monitoroje impaktin e drejteperdrejte te ketyre investimeve mbi fermeret, perpunuesit, tregtaret dhe konsumatoret.

ANEKSET

ANEKSI 1. TERMAT E REFERENCAVE

TERMAT E REFERENCES

PER PER ANALIZEN E ZINXHIRIT TE VLERAVE DHE STUDIMIN E FIZIBILITETIT Per nen-sektoret e Frutave dhe Vreshtarise ne rajonin e Dibres (Diber, Bulqize dhe Mat)



45

BACKGROUND

Qellimi i MADA-s eshte sigurimi i nje rritje ekonomike te pershpejtuar, te balancuar dhe te qendrueshme ne zonat rurale malore ne Shqiperi, permes krijimit te nje mjedisi te shendetshem per rritje te qendrueshme te te ardhurave ne ekonomine shtepiake dhe uljen e varferise ne keto zona. Per te arritur kete qellim, vec te tjerash, vemendje e vecante i eshte kushtuar: (i) nxitjes se zhvillimit te sektorit privat, (ii) forcimi i proceseve keshilluese dhe pjesemarrjen e komunitetit; dhe (iii) forcimi i aftesive ne institucionet lokale dhe organizatave per te influencuar dhe mbeshtetur investimet ne sektorin privat dhe ate publik.

Ne kontekstin e programit te ri (SDRMA), MADA do te krijoje dhe konsolidoje arritjet e Programit per Zhvillimin e Zonave Malore (MADP) te perfunduar se fundmi dhe te financuar nga IFAD, dhe te zhvilloje me tej fokusin e saj duke synuar rritjen e funksioneve te saj te zhvillimit dhe transformimin ne nje Agjenci te Zhvillimit Rajonal te nje lloji te BE-se. Parashikohet se MADA do te shnderrohet ne nje nxites dhe katalizator te perparimit ekonomik ne zonat e defavorizuara malore ne Shqiperi, duke punuar ne balle te njohurive dhe debatit per ceshtjet qe lidhen me ekonomine ne zonat malore. Agjencia ka nje Zyre Qendrore ne Tirane dhe pese zyra rajonale. Zyra Qendrore do te menaxhoje tre komponente te pavarur: (i) Zhvillimi i Programit Rajonal; (ii) Zhvillimi i Sektorit Privat, dhe (iii) Zbatimi ne Terren dhe Testimi i Trajtimeve te Investimit.

Zhvillimi i Sektorit Privat ka tre nen komponente kryesore: (i) Promovimi i Biznesit dhe dhe Bashkimeve Financiare; (ii) Programet e Investimeve Strategjike (PIS) dhe (iii) Ndertimi i Kapaciteteve te Krahut te punes. PSD synon forcimin e zhvillimit te strategjive te bujqesise dhe aktiviteteve te agrobiznesit ne te cilat zonat malore kane avantazh krahasues me prespektiva te mira per qendrueshmeri dhe perfitime. Aktiviteteve. Keto perfshijne: bagetine e imet dhe ekonomine e qumeshtit; vreshtarine dhe prodhimin e veres; prodhimin e patates dhe perpunimin; prodhimet e pemeve frutore (molle, fruta berthamore, geshtenja); farat dhe materialet e mbjelljes; dhe barerat dhe bimet mjekesore.

Permes Programeve te Investimeve Strategjike (SIP) po jepet mbeshtjetje per te ndihmuar prodhuesit/fermeret, sipermarresit, dhe tregetaret ne zinxhirin specifik te vlerave. Qellimi i SIP eshte identifikimi dhe dhenia prioritet ndaj detyrimeve kritike, nevojave dhe sigurimi i mbeshtetjes institucionale dhe financiare per te permiresuar eficencen ne zinxhirin e vlerave. Nje SIP tipik ndihmon shoqatat e prodhuesve per te rritur produktivitetin dhe prodhimin, mbeshtet prodhusit per te hapur depozita, per te permiresuar teknologjin dh zgjeruar shperndarjen e tregut dhe financon infrastrukturen e zhvillimit te tregut ne lidhje me SIP te vecante. Per zbatimin e aktiviteteve te vecanta nen kuadrin e SIP do te nenkontraktohen nga MADA institucione me ekspertize ne ato aktivitete.

Ne kete kontekst, MADA po kerkon te kontraktoje nje organizate lokale e cila do te jete pergjegjese per drejtimin e dy analizave te zinxhirit te vlerave dhe studimit te fizibilitetit per nen-sektoret e frutave dhe vreshtarise ne rajonin e Dibres (duke perfshire rrethet e Dibres, Bulqizes dhe Matit), te cilat do te do te perdoren me tej nga MADA dhe pjesemarresit e nen-sektoreve per te formuluar nje Program Investimi Strategjik.

DETYRAT

Te punoje nen mbikqyrjen e drejtperdrejte dhe te raportoje drejtperdrejt tek Menaxheri i Seksionit te Zhvillimit te Sektorit Privat (PSD) dhe te punoje ne bashkepunim te ngushte me Specialistet e tjere te PSD dhe konsulentet, dhe stafin e rrjetit rajonal dhe qendror te MADA-s, organizata lokale (konsulente) do te jete pergjegjese per:



46

A. Preparation Pergatitjen e Analizes se Zinxhirit te Vlerave dhe Studimin e Fizibilitetit per nen-sektoret e Vreshtarise/Veres ne rajonin e Dibres (rrethet Diber, Bulqize dhe Mat), duke perfshire:

Mbledhjen e te dhenave dhe pergatitjen e analizes se zinxhirit te vlerave per nen-sektorin e vreshtarise/veres ne Diber, Bulqize dhe Mat, duke perfshire;

o Mbledhjen dhe analizimin e te dhenave ne te gjitha aspektet (duke perfshire aspektet qe lidhen me marketingun, perpunimin dhe prodhimin) dhe per grupe/grupime specifike, ne perputhje me shabllonin e listes se plote qe eshte bashkengjitur (Aneksi 1: Lista e plote per Analizen e Zinxhirit te Vlerave dhe Studimin e Fizibilitetit);

o Identifikimin dhe analizimin e grupeve/grupimeve te fermereve dhe perpunuesve/mbledhesve/tregetareve te rrushit te fresket dhe veres, te cilet aktualisht marrin pjese ne aspekte te ndryshme te zinxhirit te vlerave;

o Identifikimi dhe analizimi i kufizimeve/pengesave kryesore dhe potencialeve qe lidhen me aspektet e marketingut, perpunimit dhe prodhimit, sipas grupeve specifike te pjesemarresve ne zinxhirin e vlerave;

Ne konsultim me stafin e PSD te MADA-s dhe pjesemarrjen e pjesemarresve te nen-sektoreve, te pergatise nje vleresim per fizibilitetin e nje programi mbeshtetes potencial per nen-sektoret e vreshtarise/veres ne Diber, Bulqize dhe Mat dhe nje SIP te detajuar ne afate kohore dhe kosto ne perputhje me procedurat dhe formatet e dhena nga MADA, duke perfshire:

o Identifikimin e grupeve/grupimeve te fermereve dhe perpunuesve/mbledhesve/tregetareve te rrushit te fresket dhe veres per pjesemarrje te mundshme ne program;

o Identifikimi i investitoreve/donatoreve te tjere potenciale, te cilet do te jepnin mbeshtetje financiare dhe/ose teknike ne SIP/zinxhirin e vlerave;

o Vleresimi mbi baza pjesemarrese te zbatueshmerise dhe zotimit te grupeve/grupimeve te tilla qe cojne ne zgjedhjen e nje ose me shume grupeve/grupimeve;

o Shqyrtim pjesemarres te propozimeve qe dalin nga Faza I e studimit (shiko me poshte) perms seminareve te aktoreve me pjesemarrjen e anetareve te grupeve/grupimeve te zgjedhura;

o Raportimi i konstatimeve fillestare per realizueshmerine dhe qendrueshmerine e nje programi mbeshtetes/investimi;

o Te punoje me stafin e PSD-se se MADA-s per te pergatitur, mbi baza pjesemarrje, me grupet/grupimet e perzgjedhura, nje SIP te detajuar ne afate kohore dhe ne kosto, bazuar ne udhezimet e dhena nga MADA per kerkesat dhe procedurat e detajuara te te dhenave te nevojshme per te plotesuar SIP-in;

o Identifikimi dhe vleresimi i kerkesave mbeshtetese te zbatimit duke perfshire ndertimin e aftesive per biznes dhe aftesive teknike, duke identifikuar sherbime te specializuara sikurse dhe duke pergatitur plane financiare dhe analizat e duhura;

o Te punoje me stafin e PSD-se se MADA-s per te zbatuar rishqyrtimin pjesemarres te propozimeve qe dalin nga Faza II e studimit (shiko me poshte) permes seminareve te aktoreve me pjesemarrjen e anetareve te grupeve/grupimeve te perzgjedhura.



47

B. Pergatitjen e Analizes se Zinxhirit te Vlerave dhe Studimit te Fizibilitetit per nen-sektoret e Frutave ne rajonin e Dibres (rrethet Diber, Bulqize dhe Mat), duke perfshire:

Mbledhjen e te dhenave dhe pergatitjen e analizes se zinxhirit te vlerave per nen-sektorin e pemeve frutore ne Diber, Bulqize dhe Mat duke perfshire;

o Mbledhjen dhe analizimin e te dhenave ne te gjitha aspektet (duke perfshire aspektet qe lidhen me marketingun, perpunimin dhe prodhimin) dhe per grupe/grupime specifike, ne perputhje me shabllonin e listes se plote qe eshte bashkengjitur (Aneksi 1: Lista e plote per Analizen e Zinxhirit te Vlerave dhe Studimin e Fizibilitetit);

o Identifikimin dhe analizimin e grupeve/grupimeve te fermereve dhe perpunuesve/mbledhesve/tregetareve te frutave, te cilet aktualisht marrin pjese ne aspekte te ndryshme te zinxhirit te vlerave;

o Identifikimin dhe analizimin e kufizimeve/pengesave kryesore dhe potencialeve qe lidhen me aspektet e marketingut, perpunimit dhe prodhimit, sipas grupeve te ndryshme specifike te pjesemarresve ne zinxhirin e vlerave;

Ne konsultim me stafin e PSD te MADA-s dhe pjesemarrjen e pjesemarresve te nen-sektoreve, te pergatise nje vleresim per fizibilitetin e nje programi mbeshtetes potencial per nen-sektoret e frutave ne Diber, Bulqize dhe Mat dhe nje SIP te detajuar ne afate kohore dhe kosto ne perputhje me procedurat dhe formatet e dhena nga MADA, duke perfshire:

o Identifikimin e grupeve/grupimeve te fermereve dhe perpunuesve/mbledhesve/tregetareve te frutave per pjesemarrje te mundshme ne program;

o Identifikimin e investitoreve/donatoreve te tjere potenciale, te cilet do te jepnin mbeshtetje financiare dhe/ose teknike ne SIP/zinxhirin e vlerave;

o Vleresimi mbi baza pjesemarrese te zbatueshmerise dhe zotimit te grupeve/grupimeve te tilla qe cojne ne zgjedhjen e nje ose me shume grupeve/grupimeve;

o Shqyrtim pjesemarres te propozimeve qe dalin nga Faza I e studimit (shiko me poshte) perms seminareve te aktoreve me pjesemarrjen e anetareve te grupeve/grupimeve te zgjedhura;

o Raportimi i konstatimeve fillestare per realizueshmerine dhe qendrueshmerine e nje programi te mundshem mbeshtetes/investimi;

o Te punoje me stafin e PSD-se se MADA-s per te pergatitur, mbi baza pjesemarrje me grupet/grupimet e perzgjedhura, nje SIP te detajuar ne afate kohore dhe ne kosto, bazuar ne udhezimet e dhena nga MADA per kerkesat dhe procedurat e detajuara te te dhenave te nevojshme per te plotesuar SIP-in;

o Te identifikoje dhe vleresoje kerkesat mbeshtetese te zbatimit duke perfshire ndertimin e aftesive per biznes dhe aftesive teknike, duke identifikuar sherbime te specializuara sikurse dhe duke pergatitur plane financiare dhe analizat e duhura;

o Te punoje me stafin e PSD-se se MADA-s per te zbatuar shqyrtimin pjesemarres te propozimeve qe dalin nga Faza II e studimit (shiko me poshte) permes seminareve te aktoreve me pjesemarrjen e anetareve te grupeve/grupimeve te perzgjedhura.

Keto detyra do te realizohen ne dy faza,



48

Faza I – Analiza e Zinxhirit te Vlerave – Organizata do te punoje ngushtesisht me stafin e MADA-s per te mbledhur te dhena rajonale, kombetare dhe locale sic identifikohen per nen-sektorin. Ne fund te kesaj periudhe Konsulenti do t’I jape MADA-s “raportin e analizes se zinxhirit te vlerave”, duke paraqitur te dhenat dhe informacionet qe lidhen me spektet e markentingut, perpunimit dhe prodhimit (duke perfshire situaten aktuale, detyrimet dhe mundesinte), identifikimi I investitoreve te tjere potenciale ne zinxhirin e vlerave, nje permbledhje per realizueshmerine dhe qendrueshmerine e programit. Ne baze te ketij raporti dhe me pelqimin dhe aprovimin e MADA-s, Konsulenti do te vazhdoje per ne fazen e II;

Faza II – Studimi I Fizibilitetit dhe paraqitja e draftit te SIP-IT - duke perdorur te dhenat e mbledhura, vleresuar fizibilitetin e nje programi te mundshem mbeshtetes dhe perfundimi I draftit te SIP duke perdorur Modelet per pergatitjen e draftit te SIP per t’ia paraqitur MADA-s per diskutim, amendime te mundshme dhe aprovimin perfundimtar.

INPUTET DHE AFATI KOHOR

Organizata do te siguroje nje numer total prej 80 dite per person te inputeve te specialisteve duke perfshire sherbimet e nje planifikuesi ekonomist/biznesi (25 dite per person), nje specialist per prodhimin e frutave dhe vreshtarine (25 dite per person); nje specialist per pas vjeljeve dhe marketingut (22 dite per person) dhe rreth 8 dite per person per staf tjeter shtese.

Faza I do te zbatohet nga Konsulenti brenda nje periudhe kalendarike prej 30 ditesh duke filluar sa me shpejt te jete e mundur ne Nentor 2007. Ne vazhdimesi te vleresimeve te MADA-s te konstatimeve te Fazes I, Faza II do te zbatohet nga organizata gjate nje periudhe kohore maksimumi prej 30 ditesh duke filluar ne Dhjetor 2007 ne nje date per te cilen do te bihet dakord nga te dyja palet. Ne fillimin e punes do te bihet dakord per nje kalendar pune te detajuar (duke perfshire vizitat ne terren ne Diber, Bulqize dhe Mat). RAPORTIMI Organizata do t’i raportoje Menaxherit te Seksionit te Zhvillimit te Sektorit Privat te MADA-s. Raportet kryesore do te dorezohen tek MADA ne Anglisht dhe Shqip, ndersa anekset mbeshtetese do te paraqiten vetem ne Shqip. Raportet duhet te paraqiten sipas afatit kohor te meposhtem:

Raporti I Pare (Raporti I Analizes se Zinxhirit te Vlerave), duhet te dorezohet ne gjuhen Shqipe maksimumi brenda dates 20 Dhjetor 2007. Ky raport duhet te perfshije: (i) analizen e situates se nen-sektorit; ii) nje draft te plan veprimit teknik, dhe (iii) nje draft te planit financiar bashke me tabelat e shpenzimeve per aktivitetet.

Raporti Perfundimtar (vleresimi I fizibilitetit dhe draft SIP-i), duhet te dorezohet si ne Shqip ashtu edhe ne Anglisht, jo me vone se ne daten 20 Janar 2008. Raporti perfundimtar duhet te pergatitet duke pasqyruar ne te rezultatet e shqyrtimit pjesemarres dhe aktivitetet e ngritjes te pasurive qe lidhen me analizen e nen-sekorit dhe planet e zbatimit teknik e financiar te SIP te zhvillimit te turizmit.

PROKURIMET, KOSTOT DHE PAGESAT Ne linje me Direktivat e Prokurimeve te IFAD dhe Manualin e Prokurimeve te MADA-s, procedura e prokurimeve e propozuar per zgjedhjen e kontraktuesit te ketyre sherbimeve te konsulences eshte “Blerje Kombetare”



49

Keto sherbime konsulence duhet te sigurohen ne maksimumin limit prej 5,000 USD, sic eshte parashikuar ne tabelen e meposhtme2:

Zerat Njesi

Sasi Kursi (USD)

Vlera totale (USD)

Honoraret e Konsulenteve Dite

Planifikuesi Ekonomist/ I biznesit Dite

Specialisti I prodhimit te frutave dhe vreshtarise Dite

Specialisti I prodhimit te Patates Dite

Specialisti I pas vjeljes Dite

Te rimbursueshme

Materiale Shuma

Transporti Udhetime

Dietat Nete

Te tjera te paparashikuara Shuma

Total

Payment to the contracted consulting organization will be in two instalments:

Pjesa e pare do te paguhet pas dorezimit te Raportit te Pare, duke perfshire 60 % te pagesave dhe shpenzimeve te rimbursueshme te periudhes qe i korrespondon kundrejt dokumentacionit te duhur perkates;

Pjesa e dyte dhe e fundit do te paguhen pas dorezimit te Raportit Perfundimtar dhe anekseve mbeshtetese, duke perfshire 40% te pagesave dhe shpenzimeve te rimbursueshme te periudhes qe i korrespondon kundrejt dokumentacionit te duhur perkates.

KERKESAT E KUALIFIKIMIT Organizata duhet te kete kualifikimet e meposhtme:

Eksperience te meparshme ne trajtimin e vleresimin e nen-sektoreve te vreshtarise/veres dhe frutave dhe experience pune ne pergatitjen e mbeshtetjes teknike dhe zbatimin e aktiviteteve trainuese.

Te kete staf me kualifikime te larta me njohuri domethenese dhe eksperience pune ne aspektet qe lidhen me zhvillimin e sektoreve te vreshtarise/veres ne Shqiperi, duke perfshire nje berthame kyce te perbere prej te pakten 2 specialisteve me kualifikime te avancuara, si vijon:

o Nje planifikues Ekonomist/Biznesi, me diplome ne degen Ekonomik, marketing apo fusha te tjera te ngjashme, me te pakten 5 vjet experience pune analizimin e tregut, analizen e zinxhirit te vlerave dhe planifikimin shume-vjetor te biznesit ne lidhje me produktet/artikujt e agrikultures komerciale, me preference ne nen

2 Edhe pse organizata fituese nuk duhet te marre me shume se limiti maksimal prej 5, 000 USD, lista e

artikujve dhe kostot e tyre respektive te paraqitura ne kete paraashikim mund te variojne sipas propozimit

fitues.



50

sektorin e vreshtarise/veres dhe frutave, experience ne pergatitjen e programeve te investimit, experience ne pergatitjen e vleresimeve teknike dhe financiare dhe te punoje brenda afateve kohore.

o Nje Specialist per Prodhimin e Frutave dhe Vreshtarise me diplome ne horticulture, agronomi, apo fusha te ngjashme, me te pakten pese vjet experience pune ne prodhimin e bimes, vecanerisht ne vreshtari, experience ne pergatitjen e vleresimit teknik, vecanerisht me analizen e zinxhirit te vlerave.

o Nje Specialist per Perpunumin e Veres dhe Marketingu, me diplome ne agro-perpunim, marketing, agronomi apo fusha te tjera te ngjashme, me te pakten pese vjet experience pune ne aspektet e pas vjeljes dhe marketingut, experience ne pergatitjen e vleresimit teknik dhe financiar si dhe te punoje brenda afateve.

Te paturit e nje stafi plotesues me te vjeter dhe staf mbeshtetes te kualifikuar dhe/ose me experience te gjate ne fusha te ngjashme, te cilet do te angazhohen ne hapa te ndryshem te procesit, vecanerisht gjate organizimit te aktiviteteve ne terren, do te konsiderohet nje aset. .

Njohuri te mira te nen-sektoreve te frutave dhe vreshtarise/veres ne rajonin e Dibres do te konsiderohen nje asset.

CHECKLIST FOR VALUE CHAIN ANALYSIS AND FEASIBILITY STUDY

1. Analysis of Market Situation

1. 1 Analiza e Konsumatorit/ Shitesit me Pakice

1. 1. 1

Cilet jane konsumatoret?

1. 1. 2

Si konsumojne ata? Cito frekuencen e konsumit, sasite e konsumuara (per fryme). Cito nese konsumimi eshte sezonal.

1. 1. 3

Ku ndodhet tregu direkt? A eshte tregu local, rajonal dhe/apo nderkombetar

1. 1. 4

Perse konsumatoret e blejne produktin? A drejtohet tregu gjeresisht nga tradita, preferenca, lehtesia apo nevoja?

1. 2 Analiza e Tregetarit

1. 2. 1

A ka tregetare te ndermjetem ndermjet perpunuesit dhe shitesit me pakice? Cilet? Sa? Masa?

1. 2. 2

Ku bejne zakonisht tregeti tregetaret? A jane ata lokale, rajonale dhe/apo nderkombetare?

1. 2. 3

Cila eshte strategjia e biznesit per tregetarin? A kane vene re tregetaret ndonje tendence tek kerkesa? A po kerkojne ata qe te zgjerohen ne tregje te vecanta? A po planifikojne ata qe te bejne investime te reja?

1. 3 Parashikimi dhe Kerkesa

1. 3. 1

A kemi ndonje standart te jashtem? A ka ndonje model kombetar, rajonal apo nderkombetar qe mund te perdorim ne menyre qe te influencojme ne treg? Cilet jane ato?

1. 3. 2

A eshte kerkesa shperthyese, ne rritje apo te paketa?

1. 3. 3

Cili e jep informacionin per parashikimin e kesaj kerkese? Cilet jane kredencialet e tyre?

1. 3. A ka elasticitet cmimi ne kerkese?



51

4 Nese cmimet per produktin rriten, a do te ndikohej kerkesa negativisht?

1. 3. 5

A mendoni se perpunuesit/prodhuesit aktualisht do te mund te sigurojne kerkesen e parashikuar? Cfare lloji dhe sa shtrirje do te duhej te zbatohej nga perpunuesit/prodhuesit?

1. 4 Mjedis Konkurues

1. 4. 1

A ka konkurence ne kete treg? A eshte ai local, rajonal apo nderkombetar?

1. 4. 2

Nese po, sa konkurente jane ne treg?

1. 4. 3

A ka ndonje lider ne industrine e cmimeve?

1. 4. 4

Cila eshte baza e konkurences? A bazohet ajo ne kosto/volum, vlere apo cilesi?

1. 4. 5

Cila eshte pjesa e tregut te sektorit? A eshte plotesuese me te tjeret, e ulet?

1. 4. 6

A ka pengesa per te hyre ne treg? A ka pengesa teknike apo pengesa kostoje?

1. 5 Plani I Marketingut

1. 5. 1

A mund te identifiikohen tregje te reja? Ku? Cfare madhesie potenciale kane?

1. 5. 2

A do t’I plotesoje produkti nevojat e konsumatorit?

1. 5. 3

A ka fuqi blerese apo shitese ne treg? Cili e dikton cmimin e produktit, shitesi me pakice apo perpunuesi?

1. 5. 4

Ne pergjithesi, a ka ndonje strategji marketingu apo reklamimi per produktin?

1. 5. 5

Persa I perket shperndarjes, cili e transporton zakonisht produktin final ne treg? Sa transportues ka? A ka ndonje tendence per shtrirje te saj?

1. 5. 6

A kane shperndaresit lehtesite e tyre persa I perket magazinimit? A ka ndonje tendence shtrirje te kesaj?

2. Analiza e Situates se Perpunimit

2. 1 Processing Technology

2. 1. 1

Ne vija te trasha, cili eshte kapaciteti I pergjithshem perpunues ne zone? Perpunues te vegjel/ te mesem/ te medhenj

2. 1. 2

A ka ndonje mundesi per te permiresuar cilesine e produktit te perpunuar dhe me ane te se ciles te rritet vlera e tij? Jep shembuj se ku mund te ndodhe kjo. Cila eshte tendenca per cilesine?

2. 1. 3

A ka ndonje aftesi te pergjithshme apo vullnet nga ana e perpunuesve per shtrirje dhe per te plotesuar nevojat e tregut?

2. 1. 4

Cfare lloj teknologjie po perdoret? E re/ E thjeshte/ E vjeter?

2. 1. 5

Cili eshte perdorimi aktual i kapacitetit? A eshte I kufizuar? A ka zona ku mund te shfrytezohen economies of scale?

2. 1. 6

A ka ndonje argument per perpunimin ku krahu i punes te jete me intenstiv me shume se sa te kete teknologji me te avancuar?

2. 1. 7

Cili eshte teknika e menaxhimit/menaxhimi dhe njohuria per tregun nga ana e perpunuesve? Si mund te permiresohet kjo?

2. 1. 8

A ka ndonje te dhene (standarte te jashtme) per perdorimin e teknologjise se perpunimit? A ka te dhena per kostot e pergjithshme te teknologjise, kostot e krahut te punes, inputet,



52

etj?

2. 2 Vendndodhja

2. 2. 1

Ne situaten aktuale a ka ndonje disponueshmeri te lendeve te para per perpunuesin? A ndodhen zakonisht perpunuesit ne zonen e duhur per te mbledhur lende te pare te mjaftueshme?

2. 2. 2

A ka krah pune te mjaftueshem (te afte?) per perpunimin?

2. 2. 3

A I sherbehet perpunuesve ne rajon me infrastrukturen dhe gjera te tjera te dobishme te pershtatshme? Cito se cilat jane pergjithesisht kufizimet fizike ne zone.

2. 2. 4

A ka transportues/tregetare te disponueshem ne zone? Cili e paguan zakonisht koston e transportit?

2. 2. 5

A eshte lenda e pare apo produkti i mbaruar i demtueshem? Cilet jane implikimet per vendndodhjen e perpunuesit?

2. 2. 6

Cilat jane kostot e tokes? A ka implikime per shtrirjen e perpunuesve? A ekzistojne konflikte pronesie?

2. 2. 7

Cilat jane efektet e mundshme te punesimit me shtrirjen e mundshme te perpunimit? Direkte dhe indirekte

2. 3 Menaxhimi I Inventarit

2. 3. 1

A ka ndonje nevoje per menaxhim sezonal te lendeve te para apo produkteve te perfunduara? Cilat jane implikimet persa I perket magazinimit, inventareve dhe nevojave per kapital pune? A kapercehet kjo duke perdorur kontrata te avancuara (advanced)?

2. 3. 2

Cila eshte situate aktuale per lehtesirat ne magazinim? A eshte magazinimi i mjaftueshem? Eshte ai i pershtatshem?

2. 3. 3

A ka aftesi teknike te pershtatshme ne magazinimin e lendes se pare dhe/se te produktit te perfunduar?

2. 4 Paketimi

2. 4. 1

A kerkohet paketim i posacem? Pse? A eshte i pershtatshem per konsumatorin?

2. 4. 2

A eshte paketimi i disponueshem ne nivel lokal? Nese jo, ku ndodhet ai? A eshte problem?

2. 4. 3

Cili eshte perdorimi i paketimit? Shton vleren? Imazhin? Mbron cilesine? Pershtatshmeria? Higjena?

2. 5 Programming

2. 5. 1

Cila eshte aftesia teknike e perpunuesve per te “menaxhuar” investimet e reja? A I kane perpunuesit aftesite per te gjetur, blere dhe menaxhuar instalimin e infrastructures dhe pajisjeve te reja?

2. 5. 2

A ka ofrues sherbimesh te cilet i kane keto aftesi?

2. 6 Nen produktet

2. 6. 1

A ka nen produkte aktuale ose potenciale nga cikli i perpunimit? A do te ishin keto gjeneratore shtese te ardhurash?

2. 6. 2

A do te peshonin me shume kostot e prodhimit/perpunimit se sa te ardhurat potenciale, nese nen produktet do te konsideroheshin si te ardhura shtese,

2. 6. 3

A mund te perdoren nen produktet ne perpunimin primar? p. sh. si nje burim energjie?

3. Analysis of Production Situation



53

3. 1 Sasia

3. 1. 1 Cilat kane qene nivelet e prodhimit te pergjithshem ne 5 vitet e kaluara? Cila ka qene prirja e pergjithshme ne rajon?

3. 1. 2 Cila ka qene ndryshueshmeria ne prodhim ne rajon? Nga se u shkaktua kjo? (klima, ujitja, qarkullimi bujqesor /ndryshimi bujqesor, mekanizimi, perdorimi I tokes, inputet, varietetet)?

3. 1. 3 Cilat kane qene prodhimet e pergjithshme per hektar? Cilat kane qene prirjet? Pse?

3. 1. 4 A po perdoren ende teknikat tradicionale te prodhimit? A ka prirje per te prezantuar teknika te reja ne rajon? A eshte tradita ende e forte? Si do te kapercehen ato?

3. 1. 5 A ka tregje per keto produkte/bime tradicionale? A ka ndonje prirje ne treg per varietete me te reja?

3. 1. 6 A ka mundesi per rritje ne prodhim? Zgjerimi i tokes? Cila eshte realizueshmeria e kesaj toke te re?

3. 1. 7 A ka varietete te permiresuara? A ka sasi dhe cilesi per t’iu ofruar fermerit?

3. 1. 8 A do t’i plotesojne varietetet e permiresuara kerkesat e konsumatorit?

3. 1. 9 Cila eshte perfitueshmeria e bimes? Jep detaje. Si do ta permiresojne varietetet e reja kete?

3. 1. 10

Cilat jane kostot shtese dhe risqet e reja te mundshme ne prezantimin e varietetit te ri? A do te mbulohen kostot shtese nga rritja e prodhimit dhe/ose permiresimt ne cilesi?

3. 2 Cilesia

3. 2. 1 Cilat jane varietetet e pergjithshme te bimeve ne rajon?

3. 2. 2 A kane fermeret lehtesi magazinimi ne ferme?

3. 2. 3 A ekziston ndonje forme kontrolli cilesie? A eshte imponuar kjo nga perpunuesi? A parashikohet edhe asistenca teknike, bimezat apo inpute te tjera?

3. 2. 4 A ka ndonje vertetim apo regjistrim te bimes per rajonin? Cilat jane prirjet?

3. 3 Koha

3. 3. 1 Cila eshte koha e te vjelave sezonale?

3. 3. 2 A ka ndonje potencial per larmi varietetesh te bimeve per ta tejkaluar stinen?

3. 3. 3 A ka krah pune te mjaftueshem gjate pikes kulmore te periudhes se vjeljeve?

3. 3. 4 Per shkak te ciklit te mbjelljeve ose prodhimit te kafsheve si jane zgjidhur boshlleqet e financimit? Si i zgjidhin fermeret nevojat ne para ndermjet blerjes se bimezave dhe te ardhurave qe vijne nga vjeljet?

3. 4 Kosto

3. 4. 1 A ka ndonje konkurence per lendet e para? A ndikon kjo ne cmimet e lendeve te para?

3. 4. 3 A ka patur tendenca per te shkembyer bime te tjera? Pse?

3. 5 Prokurimi

3. 5. 1 Cili eshte cmimi I pergjithshem I dhene tek fermeret per kete bime? Cila ka qene tendenca ne 5 vitet e fundit? Cila eshte variabla? Pse?

3. 5. 2 A ka ndermjetes ndermjet fermerit dhe prodhuesit? Cili eshte roli primar i tyre (mbajtja, transporti, pergatitja e kreditit)?



54

3. 5. 3 Cila eshte tendenca persa I perket numrave dhe zhvillimit te ndermjetesve?

3. 6 Inputet

3. 6. 1 A gjenden fara/ nenshartesa te mjaftueshme? Ku ndodhen ato? A ka sasi te mjaftueshme dhe a jane ne cilesine e duhur?

3. 6. 2 A gjenden agrokimike te mjaftueshem dhe inpute te tjera ne dispozicion?

3. 6. 3 Listo kostot e pergjithshme te inputeve te kerkuara nga sektori qe eshte nen vleresim.

3. 6. 4 A jane te arritshme sherbimet e asistences teknike dhe sherbime te tjera shtese? Cili? A ka nje kosto per fermerin?

3. 6. 5 A ka fermeri njohurite dhe aftesite e mjaftueshme per te shfrytezuar inpute te reja ne menyren me efektive?

3. 7 Ceshtje te terthorta

3. 7. 1 Listo organizata te tjera OJF qe punojne ne rajon. A jane/ a do te ishin ne gjendje te ofronin nderhyrje plotesuese te cilat do te ishin perdorur nga programet e MADA-s?

3. 7. 2 Listo sipermarrjet mbeshtetese te sektorit privat qe operojne ne rajon, te cilat mund te mbeshtesin nderhyrjet e MADA-s? Kerkimet? Agjenci qeveritare apo private?

3. 7. 3 A ka ndonje perdorim jashte stine te kapacitetit te magazinimit /perdorimit te tokes?

3. 7. 4 Cilat jane nderhyrjet e MADA-s qe jane zbatuar ne rajon? Sa jane? Ku? Te cfare lloji? Si mund te jene me shume te shfrytezueshme ne ndonje program nderhyrjeje per nje vendndodhje/zinxhir vlerash te vecante?

3. 7. 5 Cilat jane investimet e MAFF-it qe jane zbatuar ne rajon? Sa jane? Ku? Te cfare lloji? Si mund te jene me shume te shfrytezueshme ne ndonje program nderhyrjeje per nje vendndodhje/zinxhir vlerash te vecante?

ANEKSI 2. TE ARDHURAT NGA AKTIVITETE TE TJERA TE PREFEKTURES

TE ARDHRAT NE ZONEN RURALE

Qarku i Dibres zoteron nje fond toke are prej 21526 ha. Ne shkalle qarku siperfaqja e tokes se ndare bujqesore per familje ne zonen rurale eshte mesatarisht 0. 88 ha (shih aneks nr. 8 ). Table 1

Rrethi

Siperfaqja mesatare e tokes per familje ne ha

Numri komunave me Pjesa e tokes bujqesore e paperdorur %

Deri 1ha /famile

1. 01-2 ha/familje

2. 01-3 ha/familje

BULQIZE 1. 01 3 3 1 34. 9 DIBER 1. 03 3 8 3 35. 5 MAT 0. 8 2 6 2 31. 5 QARKU 0. 88 8 17 6 33. 1

Ne shkalle qarku pjesa e paperdorur ze rreth 33. 1 % shifer kjo me e madhe se ne qarqet Shkoder, Elbasan dhe Berat. 3

Nje pjese e kesaj siperfaqje mund te shfrytezohet per te mbjelle me Arra, Geshtenje, Lajthi.

Ne vleren deri 1 ha per familje eshte ne 8 komuna nga 31 komuna qe ka qarku gjithesej.

Numri i komunave disponojne siperfaqe deri ne 1 ha jane shume te thella rurale. TE ARDHURAT NGA FERMAT

3 Sipas SZHQ Diber



55

Llogaritja e te ardhurave nga fermat per vitin 2006/07 eshte bere per cdo komune, duke marre parasysh prodhimin e perafert bujqesor e blegtoral, prodhimet nga frutikultura si dhe prodhime te tjera te vecanta per cdo komune4. Te ardhurat per fryme ne $/dite nga fermat bujqesore jepen ne tabelen e meposhteme: Table 2

Rrethi Te ardhurat per fryme ne $/dite nga fermat bujqsore TOTAL < se 1 1. 1-1. 25 1. 26 -1. 5 1. 51-2

Bulqize 4 1 1 1 7 Diber 3 5 2 4 14 Mat 2 2 2 4 10 Qarku 9 8 5 9 31

Rreth 55 % e komunave jane ne nivelin deri 1. 15 $ ne dite ne Qarkun e Dibres, kjo me e theksuar ne rrethin e Bulqizes.

Te ardhurat nga ekonomia bujqesore jane te pakta sepse ndikojne shume faktore si siperfaqja e vogel per familje, infrastruktua urbane dhe bujqesore e dobet dhe e veshtire bejne te mundur qe ndikojne dukshem ne strukturen dhe sasine e prodhimit bujqesor e blegtoral te qarkut te Dibres gjate 15 viteve te fundit.

4 Sipas SZHQ Diber, DRBUMK Diber



56

MODALITETET E REALIZIMIT TE SIP

1. Rezultati SIP eshte identifikimi i i kushteve dhe mjeteve per nje zhvillimi te qendrueshem te pemtarise ne Qarkun e Dibres

2. Problemi prioriteti, vleresimi-hartimi i projektit 3. Aktoret dhe mobilizimi i tyre- Mobilizimi aktoresh lokale e rajonale qe jane te

gatshem per te investuar ne menyre aktive, individualisht dhe ne komunitet. a. Prodhuesi dhe grupet prodhuese, b. Perpunues e tregtare c. DRMBUMK d. Pushteti Lokal e. Bankat, kreditimi f. Programe zhvillimi lokal, kombetare dhe nderkombetare.

1. ZGJIDHJA, FINANCIMI 2. REALIZIMI PROJKETIT, I OBJEKTIVIT 3. IMPAKTI ZONAL, LOKAL DHE RAJONAL

OBJEKTIVI

REALIZIMI

PROBLEMI

VLERSIMI:

PERCAKTIMI PRIORITETIT

SHTRIMI PER ZGJIDHJE

MOBILIZIMI AKTOREVE

POTENCIAL

ZGJIDHJA

FINANCIMI

SIP PEMTARIE

QARKU DIBER PRIORITETI

IMPAKTI

ZONAL

LOKAL

RAJONAL



57

SKEMA E ZBATIMIT TE SIP

3. 1. 6. AKSET KRYESORE TE ZHVILLIMIT TE PEMTARISE 2008-2012 I. INFATRUKTURE URBANE DHE BUJQESORE

1. Rruge Rurale 2. Rikontruksion te kanaleve vaditese

II. RRITJE TE PRODHIMIT TE RRUSHIT 1. rritja e siperfaqes totale 2. rritja e cilesise se prodhimit dhe rendimentit

a. futja e teknologjise se Re b. transfera teknologjike

IV. PERPUNIMI I RRUSHIT 1. Ngritja e linjave te perpunimit te frutave per prodhim:

a. rakie, kumbulle, rrushi etj, b. lengjesh frutash, komposti, recelna etj. c. marketimi i produktit te perpunuar

V. TREGTIMI I FRUTA-PERIMEVE DHE PRODUKTIT TE

TYRE 1. Permiresimi i elementeve te tregtimit 2. Ngritja e tregjeve ne bashkite dhe disa komuna kryesore te qarkut

a. Bashkia Peshkopi b. Bashkia Burrel c. Bashkia Klos d. Komuna Suc

AK

SE

T K

RY

ES

OR

E T

E Z

HV

ILL

IMIT

TE

VR

ES

HT

AR

ISE

20

08

- 2

012

OBJEKTIVI ME CILESOR Krijimi i filieres se prodhimit rrushit dhe rritja e nivelit social-ekonomik te fermereve ne

qarkun e Dibres.

republika e shqipËrisË · se dyti, identifikimi i ecurise se zhvillimit te vreshtarise, arritjet,...

Documents