republika e shqipËrisË universiteti i tiranËs · e drejta ndërkombëtare private mbetet një...
TRANSCRIPT
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
Tiranë 2016
TEMË DISERTACIONI
PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE
“DOKTOR” NË DREJTËSI
“EUROPIANIZIMI I SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE DHE
NDIKIMET NË LEGJISLACIONIN SHQIPTAR TË SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE PRIVATE”
Kandidati: Udhëheqës shkencor:
MsC. Aida Gugu Bushati Prof. Dr. Evis Alimehmeti
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
Tiranë 2016
TEMË DISERTACIONI
PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE
“DOKTOR” NË DREJTËSI
“EUROPIANIZIMI I SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE DHE
NDIKIMET NË LEGJISLACIONIN SHQIPTAR TË SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE PRIVATE”
Kandidati: Udhëheqës shkencor:
MsC. Aida Gugu Bushati Prof. Dr. Evis Alimehmeti
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
Temë disertacioni
e paraqitur
nga: MsC Aida Gugu Bushati
në kërkim të gradës shkencore
“DOKTOR”
në Institutin e Studimeve Evropiane
“Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private”
Fusha: E Drejtë Ndërkombëtare Private Europiane
Udhëheqës Shkencor:
Prof. Dr. Evis Alimehmeti
Mbrohet më datë...../...../.......... përpara jurisë së përbërë nga:
1. ...............................................................Kryetar
2. ...............................................................Anëtar (Oponent)
3. ...............................................................Anëtar (Oponent)
4. ...............................................................Anëtar
5. ...............................................................Anëtar
© E drejta e autorit: Aida Gugu Bushati
Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje,
huapërdorje, shfrytëzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, përdorje dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi
tregtar, si dhe çdo veprim cenues me çfarëdo lloj mjeti apo forme pa lejen përkatëse me shkrim të autorit.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 4
ABSTRAKT
E drejta ndërkombëtare private mbetet një fushë e rëndësishme e së drejtës për shkak të
natyrës saj dhe ndikimeve nga proceset globalizuese dhe integruese. Shqipëria për shkak të
kaluarës, nuk ka arritur të ndërtoje një traditë të mirëfilltë të kësaj fushe. Për një kohë të gjatë,
pas rënies të komunizmit, e drejta ndërkombëtare private rregullohej nga ligji i vitit 1964
“Mbi gëzimin e të drejtave civile nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të huaj”. Nga viti 2011
Shqipëria ka një ligj të ri të së drejtës ndërkombëtare private. Ky ligj synon përmirësimin
cilësore dhe sasiorë të rregullimeve për marrëdhëniet juridike me elementë të huaj duke i
përafruar ato me legjislacionin europian dhe ndërkombëtar, si edhe praktikat me praktikave
më të mira të vendeve të tjera.
Punimi ka si objekt kryesor analizimin e ligjit shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private në
tërësi dhe në veçanti dispozitat që rregullojnë zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm për detyrimet
kontraktore dhe jashtëkontraktore. Kjo analizë ka një qëllim të trefishtë; së pari ajo synon të
evidentojë zgjidhjet e ofruara nga ligji shqiptar mbështetur në konsideratat teorike dhe
praktike dhe së dyti të analizojë nivelin dhe cilësinë e përafrimit të legjislacionit shqiptar me
atë të Bashkimit Europian. Për të dhënë një pasqyrim të cilësisë dhe ofrimit të zgjedhjeve më
të mira të dhëna nga ligji shqiptar në këtë punim janë analizuar edhe ligjet e rajonit të cilat
janë frymëzuar nga legjislacioni europian. Së fundmi dhe jo me pak e rëndësishme punimi
synon të ndihmojë sado pak praktikën gjyqësore e cila në këtë fushë mbetet ende e pa
eksploruar dhe e pa konsoliduar.
ABSTRACT
Private international law remains an important area of law due to the impact of globalisation
and integration. Because of its past, Albania does not have a consolidated tradition in private
international law. For a long time this area of law was regulated by Law of 1964 “On the
enjoyment of the civil rights of foreigners” and application of the foreign law. From 2011
Albania has adopted a new law on Private international law. The law aims at improving the
regulations for civil and commercial relations with foreign elements by approximating them
with EU and International standards and best practice from other status.
The study aims at analysing the Albanian Private International law in its entirety, and in more
concrete the provisions related to law applicable on contractual and non contractual
obligations. The analysis has a triple aims. First of all it aims at identifying the solutions
provided by the Albanian law based on the theoretical and practical considerations. Second, it
assesses the level of approximation of Albanian provisions with EU acquis. The analysis is
completed by referring to the provisions of the PIL of region countries that seek the same
goal such as approximation with EU acquis. Last but no least it helps the Albanian
practitioners and judges in an undeveloped area of law.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 5
Fusha: E drejtë ndërkombëtare private
Fjalët kyçe: Normat e konfliktit; Rregulloret e BE-së, Ligji Shqiptar për të Drejtën
Ndërkombëtare Private, Ligji i aplikueshëm për detyrimin kontraktor dhe
jashtëkontraktor, Parimet e së Drejtës Ndërkombëtare Private.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 6
Falenderime
Realizimi i këtij punimi ishte një kënaqësi e veçantë për faktin se jo vetëm më ndihmoi të
zhvilloj njohuritë e mia në një fushë të re dhe plot potencial siç është e drejta ndërkombëtare
private, por edhe të njoh dhe bashkëpunoj me shumë kolege e profesionist të së drejtës.
Falenderimet e mia në radhë të parë shkojnë për udhëheqësen e punimit, Prof. Dr. Evis
Alimehmeti e cila më ka mbështetur gjatë gjithë rrugëtimit tim. Së dyti dhe njëkohësisht
shumë e rëndësishme për mua mbetet znj. Christa Jessel Holst, kërkuese në Max Planck
Institute for comparative and international Private Law, (Hamburg) e cila ka dhënë kontribut
të çmuar në ketë fushë dhe në promovimin e studiuesve të rinj në Ballkan. Shumë të
rëndësishme për mua kanë qenë edhe dy bashkëpunëtoret e mia, Sajmira Kopani dhe Eniana
Qarri të cilat me kanë ndihmuar dhe mbështetur në aspekte të ndryshme të realizimit të këtij
punimi.
Falenderoj të gjithë miqtë dhe kolegët që më inkurajojnë të punoj dhe të jap kontributin tim
në lëmin akademik.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 7
PËRMBAJTJA E PUNIMIT
ABSTRAKT .......................................................................................................................................................... 4
FALENDERIME .................................................................................................................................................. 6
HYRJE.................................................................................................................................................................. 10
METODOLOGJIA .............................................................................................................................................. 14
LISTA E SHKURTIMEVE ................................................................................................................................ 16
KAPITULLI I ...................................................................................................................................................... 17
NORMAT E KONFLIKTIT DHE DOMOSDOSHMËRIA PËR HARMONIZIMIN E TYRE .................. 17
1.1 EVOLUIMI I KONCEPTIT “PËRCAKTIMI I LIGJIT TË ZBATUESHËM” SI SHTYLLA BAZË E TË
DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE SIPAS TRE QASJEVE KRYESORE FILOZOFIKE .............. 21
1.1.1 Qasja kozmopolite e zgjedhjes/përcaktimit së ligjit të zbatueshëm...............................................................21
1.1.2 Qasja përzgjedhëse (selektive) e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm ...............................................................23
1.1.3 Qasja multilaterale e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm ................................................................................24
1.2 QËLLIMI I SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE ......................................................... 26
1.2.1 Shkolla klasike e mendimit ............................................................................................................................26
1.2.2 Shkolla politike e mendimit ...........................................................................................................................28
1.2.3. Qasjet moderne të interpretimit të së Drejtës Ndërkombëtare Private .......................................................29
1.3 HARMONIZIMI DHE KODIFIKIMI I NORMAVE TË KONFLIKTIT .......................................... 31
1.4 GRUPET E INSTITUCIONALIZUAR PËR UNIFIKIMIN E SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE
PRIVATE ................................................................................................................................... 35
1.4.1 Konferenca e Hagës dhe Konventat për të Drejtën Ndërkombëtare Private ................................................36
1.4.2 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventat UNCITRAL dhe UNIDROIT ...........................................38
1.4.3 Bashkimi Europian (Konventat dhe Rregulloret) .........................................................................................41
KAPITULLI II ..................................................................................................................................................... 44
EUROPIANIZIMI I NORMAVE TË KONFLIKTIT ...................................................................................... 44
2.1 TRAKTATET E BASHKIMIT EUROPIAN .............................................................................. 45
2.1.1 Organizimi institucional dhe kompetencat ...................................................................................................46
2.1.2 Burimet e së drejtës europiane .....................................................................................................................47
2.2 DOMOSDOSHMËRIA PËR EUROPIANIZIMIN E SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE ... 50
2.2.1 Harmonizimi pozitiv i normave të konfliktit në BE .......................................................................................50
2.2.2 Harmonizimi negativ i normave të konfliktit në Bashkimin Europian .........................................................60
2.3 KODIFIKIMI I NORMAVE TË KONFLIKTIT NË NIVEL EUROPIAN ........................................ 63
KAPITULLI III ................................................................................................................................................... 66
NDIKIMET E EUROPIANIZIMIT NË TË DREJTËN NDËRKOMBËTARE PRIVATE NË RAJON
DHE NË SHQIPËRI ........................................................................................................................................... 66
3.1 EVOLUIMI I SË DREJTËS NDËRKOMBËTARË PRIVATE NE RAJON ...................................... 67
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 8
3.2 PËRAFRIMI I KODEVE TË SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE NË RAJON ................. 69
3.3 NORMAT E SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE NË RAJON ....................................... 71
3.3.1 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Serbi ....................................................................................71
3.3.2 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Malin e Zi ............................................................................76
3.3.3 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Maqedoni ............................................................................79
3.3.4 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Shqipëri ...............................................................................84
KAPITULLI IV ................................................................................................................................................... 90
PARIMET E PËRGJITHSHME TË NORMAVE TË KONFLIKTIT ........................................................... 90
4.1 PARIMET E PËRGJITHSHME TË NORMAVE TË KONFLIKTIT .............................................. 90
4.1.1 Karakterizimi ose kualifikimi ........................................................................................................................91
4.1.2 Renvoi ...........................................................................................................................................................93
4.1.3 Rendi publik ..................................................................................................................................................96
4.1.4 Tejkalimi i rregullave të detyrueshme...........................................................................................................98
4.1.5 Parimi i lidhjes më të ngushtë .................................................................................................................... 100
4.1.6 Klauzola përjashtuese ................................................................................................................................ 102
4.1.7 Përcaktimi dhe zbatimi i ligjit të huaj ....................................................................................................... 104
KAPITULLI V ................................................................................................................................................... 106
NORMAT E KONFLIKTIT PËR DETYRIMET KONTRAKTORE .......................................................... 106
5.1 AUTONOMIA E PALËVE .................................................................................................... 107
5.1 LIGJI I APLIKUESHËM NË MUNGESË TË ZGJEDHJES ........................................................ 111
5.3 KONTRATAT E MBROJTURA ............................................................................................. 116
5.3.1 Kontrata (individuale) e punës .................................................................................................................. 117
5.3.2 Kontrata e transportit ................................................................................................................................ 119
5.3.3 Kontrata e sigurimit ................................................................................................................................... 122
5.3.4 Kontratat me konsumatorin ....................................................................................................................... 126
5.4 EKZEKUTIMI DHE SHUARJA E DETYRIMEVE ................................................................... 130
5.4.1 Zëvendësimi i Debitorit dhe Kalimi i Kredisë ............................................................................................ 130
5.4.3 Përmbushja e detyrimeve solidare ............................................................................................................. 131
5.4.4 Kompensimi i detyrimeve ........................................................................................................................... 132
KAPITULLI VI ................................................................................................................................................. 134
NORMAT E KONFLIKTIT NË DETYRIMET JASHTËKONTRAKTORE ............................................. 134
6.1 KUPTIMI I DETYRIMEVE JASHTËKONTRAKTORE ............................................................ 134
6.2 LIGJI I APLIKUESHËM PËR DETYRIMET JASHTËKONTRAKTORE .................................... 136
6.3 AUTONOMIA E PALËVE NË MARRËDHËNIET JASHTËKONTRAKTORE ............................. 141
6.4 DËMET JASHTËKONTRAKTORE MË TË NDESHURA NË PRAKTIKË ................................... 144
6.4.1 Përgjegjësia nga produktet ........................................................................................................................ 144
6.4.2 Konkurrenca e pa drejtë dhe veprimet që e kufizojnë ............................................................................... 149
6.4.3 Shkelja e të drejtave të pronësisë intelektuale ........................................................................................... 151
6.4.4 Dëmi mjedisor............................................................................................................................................ 152
6.4.5 Begatimi pa shkak dhe pagimi i padetyruar .............................................................................................. 153
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 9
6.4.6 Gjerimi i punëve të të tjerëve (Negotiorum gestio) .................................................................................... 154
6.4.7 Përgjegjësia parakontraktore (Culpa in contrahendo) ............................................................................. 157
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME........................................................................................................ 159
BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................................... 168
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 10
HYRJE
E drejta ndërkombëtare private është më e gjerë se koncepti i normave të konfliktit (rregullat
që përcaktojnë zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm), pasi ajo përfshin tërësinë e rregullave që
parashikojnë zgjedhjen e gjykatës kompetente në konfliktet me element të huaj, qofshin civile
apo tregtare (të njohura si rregullat që përcaktojnë juridiksionin ndërkombëtar), si edhe
rregullat e njohjes dhe zbatimit të vendimeve të gjykatave të huaja (të njohura si rregulla
procedurale ndërkombëtare). Ky punim ka si objekt kryesor të analizës europianizmin e
normave të konfliktit dhe ndikimin e tyre në ligjin shqiptar për të drejtën ndërkombëtare
private (DNP). Normat e konfliktit, si pjesë përbërëse e normave të së drejtës ndërkombëtare
private, u garantojnë subjekteve zbatimin e parimeve të së drejtës edhe në marrëdhënie që i
kalojnë dimensionet e një shteti. Më konkretisht ato garantojnë parashikueshmëri dhe siguri
juridike.
Pyetja që lind natyrshëm është sesa të drejta apo të favorshme janë këto rregulla në raport me
subjektin apo objektin e huaj? Për ti dhënë përgjigje kësaj dileme është e rëndësishme që të
theksojmë faktin se çdo shtet i harton dhe miraton vetë rregullat e së drejtës ndërkombëtare
private, të cilat mund të kenë përmbajtje të ndryshme nga njëri shtet në tjetrin dhe për pasojë
ofrojnë zgjidhje të ndryshme për subjektet. Ky aspekt i sovranitetit juridik kompensohet nga
ekzistenca e institucioneve dhe instrumenteve të cilat synojnë të harmonizojnë dhe
kodifikojnë rregullat e së drejtës ndërkombëtare private dhe më konkretisht normat e
konfliktit. Bashkimi Europian është një nga grupet institucionale që ka kontribuar gjerësisht
në procesin e kodifikimit dhe harmonizimit të konfliktit të ligjeve, duke arritur të miratojë një
sërë rregulloresh për çështjen e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm në fushën civile dhe tregtare.
Me ritmet që po ecën procesi i globalizimit, unifikimi i parimeve të përgjithshme dhe
elementeve përcaktues të normave të konfliktit bëhet gjithnjë e më i nevojshëm. Analizat e
ndryshme si në nivel global ashtu edhe në atë europian venë në dukje materializimin e
harmonizimit përmes miratimit të kodeve apo rregulloreve që parashikojnë parime dhe kritere
të njëjta lidhëse sidomos në fushën civile dhe tregtare, me qëllim ofrimin e zgjidhjeve më të
drejta apo më të favorshme për subjektet.
Shqipëria ashtu sikurse dhe vendet e tjera të rajonit Ballkanik, të përfshira tashmë në procesin
e integrimit europian ka qenë pjesë e pandarë e të gjitha iniciativave të ndërmarra për
kodifikimin dhe harmonizimin (unifikimin e rregullave të së drejtës ndërkombëtare private).
Konkretisht rregullat e zgjedhjes së ligjit të aplikueshëm në marrëdhëniet kontraktore dhe
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 11
jashtëkontraktore janë një shembull i mirë ku jo vetëm dalin në pah avantazhet e procesit të
europianizimit të së drejtës ndërkombëtare private, por edhe ilustrohet përdorimi i tyre në
kontekstin shqiptar.
Zhvillimet dhe ndikimet europiane duhen mbajtur në konsideratë sa herë që zbatojmë ligje
shqiptare që përafrojnë ligjet europiane. Në këtë kuadër dhe normat e së drejtës
ndërkombëtare private nuk bëjnë përjashtim. Ligji shqiptar për të drejtën ndërkombëtare
private e dëshmon që në titull faktin që ai është i përafruar me Rregulloret e Bashkimit
Europian. Analizimi i dispozitave të ligjit shqiptar për normat e konfliktit në marrëdhëniet
kontraktore dhe jashtëkontraktore nën dritën e dispozitave të Rregulloreve Roma I dhe II, na
ndihmon të kuptojmë më mirë nivelin e harmonizimit dhe mangësitë e legjislacionit shqiptar.
Punimi argumenton se përveç nevojës për të përmirësuar dispozita të veçanta të ligjit është e
nevojshme që zbatuesit e të drejtës të njohin edhe parimet e interpretimit të këtyre rregullave,
të cilat jo gjithmonë vijnë të gatshme nga legjislacioni europian. Për më tepër njohja e
jurisprudencës së Gjykatës së Drejtësisë të BE-së në këtë fushë jo vetëm ndihmon procesin e
harmonizimit por edhe na ndihmon për të kuptuar disa koncepte që janë të reja për këtë fushë
të së drejtës në Shqipëri. Problematikat e përmendura më sipër janë pjesë e një analize e cila
ndahet si vijon:
Kapitulli i parë “Normat e konfliktit dhe domosdoshmëria për harmonizimin e tyre” i
dedikohet analizave filozofike dhe teorike të normave të konfliktit duke u ndalur tek
përmbajtja dhe qëllimi i tyre. Më pas argumentohet domosdoshmëria e kodifikimit dhe
harmonizimit të normave të konfliktit, shoqëruar me shembuj të realizimeve konkrete në
nivel global dhe rajonal. Institucionalizimi dhe instrumentalizimi i nevojës për harmonizimin
e normave të konfliktit do të pasqyrohet nëpërmjet një analize të shkurtër të disa prej tyre si
p.sh të Konferencës së Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private, Organizatës së Kombeve
të Bashkuara dhe Bashkimit Europian.
Kapitulli i dytë “Europianizimi i normave të konfliktit” do ti kushtohet tërësisht procesit të
europianizimit të së drejtës ndërkombëtare private duke analizuar kontekstin, bazën ligjore
dhe metodat e harmonizimit. Gjithashtu në këtë kapitull do të prezantohen edhe sfidat e
Bashkimit Europian në kuadër të harmonizimit dhe kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare
private, veçanërisht rregullave që kanë të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm. Normat
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 12
europiane të konfliktit për detyrimet kontraktore dhe jashtëkontraktore do të rimerren në
analizë edhe në kapitujt e dedikuar për këto çështje.
Kapitulli i tretë “Ndikimet e europianizimit në të drejtën ndërkombëtare private në rajon
dhe në Shqipëri” analizon ndikimin e europianizimit (pra kodifikimit dhe harmonizimit në
nivel evropian) në vendet e rajonit dhe në Shqipëri. Analiza krahasuese e ligjeve të rajonit
dhe ligjit shqiptar për të drejtën ndërkombëtare private, na ndihmon për të parë ndikimin e
procesit të evropianizimit në rajon, në funksion të hartimit të dispozitave që ofrojnë zgjidhjen
më të mirë për subjektet e së drejtës.
Ndërkohë, nuk kanë munguar përpjekjet për të iniciuar instrumente harmonizues rajonal, siç
është projekt-konventa e Sarajevës, e cila synon harmonizimin e rregullave në fushën e
juridiksionit si edhe të njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të gjykatave të huaja.
Kapitulli i katërt “Parimet e përgjithshme të normave të konfliktit” do të analizojë parimet e
përgjithshme që shoqërojnë zbatimin e normave të konfliktit. Aty, jo vetëm do të hidhet dritë
mbi kuptimin e koncepteve të kualifikimit, rendit publik, klauzolave përjashtuese e të tjerë,
por do të shpjegohet edhe rëndësia e harmonizimit të këtyre parimeve. Gjithashtu, në këtë
kapitull do të shpjegohet qëndrimi europian për parimet dhe mënyra si janë rregulluar në
instrumentet e Bashkimit Europian. Analiza e dispozitave dhe mangësitë në ligjin shqiptar për
të drejtën ndërkombëtare private do të jepet në një vështrim krahasues.
Në kapitullin e pestë “Normat e konfliktit për detyrimet kontraktore” do të analizojmë
normat e konfliktit për detyrimet kontraktore. Kapitulli do të analizojë dy elementët kryesorë
për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm që janë autonomia e palëve dhe kriteret lidhëse.
Përkufizimet e kritereve lidhëse sipas konceptit europian dhe reflektimi i tyre në
legjislacionin shqiptar do jenë gjithashtu pjesë e kësaj analize. Një vend të veçantë do të zërë
koncepti i autonomisë së palëve duke përfshirë shtrirjen dhe kufizimet e kësaj autonomie.
Legjislacioni shqiptar ashtu sikurse ai europian ofron një rregullim të veçantë për kontratat e
mbrojtura, të cilat do të analizohen në vështrim krahasues me dispozitat e rregullores së
Bashkimit Europian. Pra, kjo pjesë paraqet një zbërthim krahasimor të dispozitave të ligjit
tonë me rregulloren e BE-së dhe jurisprudencën e Gjykatës së Drejtësisë e Bashkimit
Europian.
Në kapitullin e gjashtë “Normat e konfliktit në detyrimet jashtëkontraktore” do të bëhet një
analizë e detajuar e rregullave që kanë të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 13
detyrimet jashtëkontraktore. Pasi të shpjegohet përmbajtja e konceptit, edhe për këtë pjesë
rëndësi të veçantë merr shpjegimi i kritereve lidhëse dhe autonomisë së palëve si përjashtim
nga rregulli i përgjithshëm. Analiza krahasuese e dispozitave të ligjit tonë me ato të BE-së na
mundëson vlerësimin e nivelit të harmonizimit të rregullave dhe nevojën për përmirësim.
Punimi mbyllet me disa rekomandime për hartuesit dhe praktikuesit e së drejtës.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 14
METODOLOGJIA
Për të arritur objektivat e synuara me realizimin e kësaj teme janë ndjekur dhe ndërthurur disa
metoda pune:
Metoda e kërkimit doktrinar: punimi është mbështetur kryesisht në kërkime për materiale,
artikuj, raporte, studime, strategji e projekte që lidhen me fushën e të drejtës ndërkombëtare
private, fokusuar në rregullimet që i janë bërë kësaj fushe nga legjislacioni i Bashkimit
Europian ( desk review). Materialet janë mbledhur në biblioteka të pasura në këtë fushë siç
janë biblioteka e Max Plant Institute, biblioteka e Universitetit Saarland, Europa Institute
(Gjermani) si dhe nga biblioteka e Fakultetit të Drejtësisë së Universitetit të Tiranës. Janë
shfrytëzuar gjerësisht burimet elektronike on line, si platforma elektronike JSTOR dhe
EBSCO, si dhe revistat e ndryshme që ofrojnë aksesin online të artikujve dhe botimeve
akademike.
Metoda krahasuese: Zhvillimet më të fundit në BE dhe në rajon janë ndjekur përmes
pjesëmarrjes së vazhdueshme në takimet rajonale për të drejtën ndërkombëtare private. Në
këto takime janë diskutuar vetëm të rejat e fushës dhe kodet e ndryshme që po miratohen në
vendet e rajonit. Zhvillimet në legjislacionin shqiptar, të cilat analizohen edhe në këtë punim
janë bërë pjesë e diskutimeve në këto aktivitete, ku kam shkëmbyer mendime me profesorë të
njohur të kësaj fushe në rajon, si Maja Kostic Mandic (Mal i Zi), Toni Deskoski (Maqedoni),
Zlatan Mekic (Bosnjë dhe Hercegovinë), Slavko Djorjdevic (Serbi), si edhe me profesorë nga
Gjermania dhe vende të tjera europiane, të cilët më kanë ndihmuar të konkludoj në gjetjet e
mëposhtme.
Metoda e analizës së praktikës gjyqësore: Kjo metodë është përdorur për të hedhur dritë mbi
konceptet e parimeve të normave të konfliktit, të interpretuara nga Gjykata e Drejtësisë e
Bashkimit Europian dhe për të kuptuar nëse janë garantuar standardet europiane për
marrëdhëniet me element të huaj në vendin tonë.
Qëllimi i punimit mund të prezantohet i përmbledhur në disa drejtime kryesore duke synuar
t’ju japë përgjigje të argumentuar pyetjeve të mëposhtme:
Cili është kuptimi i të drejtës ndërkombëtare private dhe si ka evoluar ky koncept ?
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 15
Pse është i nevojshëm harmonizimi i normave të së drejtës ndërkombëtare private ?
Çfarë kuptohet me Europianizim të së drejtës ndërkombëtare private ? Në çfarë mase
është arritur dhe cilat janë sfidat e këtij procesi ?
Si dhe sa ka ndikuar ky proces në zhvillimin e normave të konfliktit në rajonin e
Ballkanit dhe në vendin tonë ?
Si është realizuar përafrimi i këtyre rregullave në legjislacionin shqiptar dhe çfarë
duhet të dinë zbatuesit e së drejtës ?
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 16
LISTA E SHKURTIMEVE
BE - Bashkimi Europian
DNP - E Drejtë Ndërkombëtare Private
LSHDNP – Ligji Shqiptar për të Drejtën Ndërkombëtare Private
EFTA - Shoqata Europiane e Tregtisë së Lirë
GJDBE - Gjykata e Drejtësisë e Bashkimit Europian
KEDNJ - Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut
KEE - Komuniteti Ekonomik Europian
KEÇQ - Komuniteti Europian i Çelikut dhe Qymyrit
OKB - Organizata e Kombeve të Bashkuara
TFBE - Traktati i Funksionimit të Bashkimit Europian
TKE – Traktati i Komunitetit Europian
SHBA - Shtetet e Bashkuara të Amerikës
UNIDROIT - Instituti Ndërkombëtar për Unifikimin e të Drejtës Private
UNCITRAL - Komisioni i Kombeve të Bashkuara në të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 17
KAPITULLI I
Normat e konfliktit dhe domosdoshmëria për harmonizimin e tyre
E drejta ndërkombëtare private apo normat e konfliktit përfshijnë norma që rregullojnë
aspekte të marrëdhënieve juridike civile me elemente të huaja. Të dy emërtimet 'e drejtë
ndërkombëtare private', apo 'normat e konfliktit' janë cilësuar nga autorët si jo plotësisht të
sakta dhe shpesh çorientuese. Këtë qëndrim ka mbajtur edhe gjyqtari i Gjykatës së Lartë të
Mbretërisë së Bashkuar, Lord Mance, i cili në lidhje me këtë term është shprehur se:
“mosmarrëveshjet fillojnë që në titull”.1
Në disa vende, përfshirë edhe Gjermaninë, e drejta ndërkombëtare private përbëhet nga
(vetëm) ato rregulla që përcaktojnë ligjin e zbatueshëm në marrëdhëniet juridike me elementë
të huaj.2 Në vende të tjera, si për shembull në Angli, e drejta ndërkombëtare private mbulon
edhe çështje të procedurës civile ndërkombëtare ku përfshihet juridiksioni, njohja dhe
ekzekutimi i vendimeve të gjykatave të huaja. Në Belgjikë, Francë dhe Itali, e drejta
ndërkombëtare private (droit international privé, diritto internazionale privato) përfshin të
gjitha aspektet e lartpërmendura, pra zgjedhjen e ligjit, juridiksionin, njohjen, zbatimin e
vendimeve, si dhe ligjin e kombësisë, shtetësisë edhe rregullat që rregullojnë gjendjen e të
huajve.3
Ka vende që nuk e përdorin termin e drejtë ndërkombëtare private. Në Shtetet e Bashkuara të
Amerikës (SHBA) gjykatat dhe studiuesit përdorin termin 'konflikt i ligjeve' kur flasin për
fushën e së drejtës që ka të bëjë me juridiksionin, zgjedhjen e ligjit, njohjen dhe zbatimin e
vendimeve të huaja.4 Ky fakt mund të cilësohet edhe si 'ironi' e historisë pasi termi e drejtë
ndërkombëtare private u përdor për herë të parë në SHBA, ku gjyqtari amerikan dhe
studiuesi, Joseph Story shkroi në komentet e tij për konfliktin e ligjeve se: "kjo degë e së
drejtës mund të emërtohet 'e drejtë ndërkombëtare private' ”.5
Mungesa e një emërtimi të qartë për këtë fushë të së drejtës vihet re edhe në nivelin e
Bashkimit Europian (BE). Neni 81 (2) (c) i Traktati për Funksionimin e Bashkimit Europian
1Jonathan Mance. ‘The future of private international law’ (2005). fq 185. 2Neni 3 i Kodit Civil Gjerman (Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuche of 21 September 1994, BGBl. I 2494,
ndryshuar EGBGB). 3 Ligji Francez “Për të huajt” (Condition des étrangers, Fremdenrecht)) (Dominique Bureau and Horatia Muir Watt, Droit international privé, vol 1 (Presses Universitaires de France 2010) fq 1. 4 Peter Hay, Patrick J Borchers dhe Symeon C Symeonides, Conflict of Laws. 5th edn, West. (2010) fq 1. 5 Joseph Story, Commentaries on the Conflict of Laws, (Billard 1834) fq 9.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 18
(TFBE), i referohet termit 'konflikt i ligjeve' për të përcaktuar kompetencën e organeve të BE-
së për të miratuar masa koordinuese në çështje civile me natyrë ndërkufitare.
Megjithatë, sipas nenit 81 (2) (a) dhe (c) 6 të TFBE-së në kompetencë të BE-së paralelisht me
'konfliktin e ligjeve', përfshihet juridiksioni, njohja dhe zbatimi i vendimeve të huaja.
Konflikti i ligjeve brenda kuptimit të nenit 81 (2) (c) të TFBE-së është i kufizuar në rregullat
që përcaktojnë ligjin e zbatueshëm dhe kjo mënyrë korrespondon me nocionin e ngushtë
gjerman të së drejtës ndërkombëtare private. Në të kundërt, në doktrinën mbi ligjin e BE-së
termi 'konflikti i ligjeve' zakonisht nuk është shumë i përdorshëm, ndërkohë që traktatet
kryesore më shpesh i referohen të 'drejtës ndërkombëtare private' kur përshkruajnë aktivitetet
ligjvënëse të BE-së në fushën e juridiksionit, zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm, njohjes dhe
ekzekutimit të vendimeve.
Të gjitha vendet kanë rregullat e tyre të së drejtës private, të cilat rregullojnë aspekte të
ndryshme të marrëdhënieve midis privatëve, qofshin këto marrëdhënie familjare, pronësore
apo biznesi (kontraktore). Këto ligje ndryshojnë nga njëri vend në tjetrin, megjithatë ky fakt
nuk pengon individët apo subjektet e së drejtës të ndërveprojnë me njeri tjetrin dhe të krijojnë
marrëdhënie të ndryshme kontraktuale apo familjare. Mobiliteti i vazhdueshëm dhe
marrëdhëniet që krijojnë individët përtej një territori të caktuar përbëjnë arsyen e ekzistencës
së rregullave të së drejtës ndërkombëtare private.7 Ndërkohë që thelbi i tyre lidhet me
dhënien e përgjigjeve për tre pyetjeve kryesore. Pyetja e parë që ngrihet natyrshëm është se
cila është gjykata kompetente për ta dëgjuar çështjen, dhe pasi i është dhënë përgjigje pyetjes
së parë atëherë lind pyetja se cili ligj do të zbatohet dhe së fundmi pasi janë përcaktuar këto të
dyja dhe vendimi është dhënë, këto rregulla na tregojnë mënyrën e njohjes dhe të ekzekutimit
të këtij vendimi.
Nga ky këndvështrim rregullat e së drejtës ndërkombëtare private mund të konsiderohen më
shumë si rregulla procedurale, pra që mbulojnë aspektet procedurale të gjykimit dhe nuk kanë
të bëjnë me meritën (thelbin) e tij. Nga ana tjetër, brenda vetë rregullave të së drejtës
ndërkombëtare private janë të dallueshme rregullat që përcaktojnë ligjin e zbatueshëm që në
6 Neni 81 (ish neni 65 TKE) në paragrafin e 2 parashikon se Parlamenti Europian dhe Këshilli duke vepruar sipas procedurës
së zakonshme ligjvënese miratojnë masa sidomos kur është e nevojshme për funksionimin e duhur të tregut të brendshëm me
qëllim sigurimin e (a) njohjes dhe zbatimit të ndërsjelltë midis Shteteve Anëtare të aktgjykimeve dhe të vendimeve të
çështjeve gjyqësore; (c) përpuethshmërinë e rregullave të zbatueshme në Shtetet Anëtare lidhur me përplasjen e
legjislacioneve dhe juridiksioneve. Version i Konsoliduar i Traktatateve të Bashkimit Europian dhe Karta e të Drejtave
Themelore e Bashkimit Europian , botimi shqip SMEI II dhe GIZ. 7 Michael Bogdan, ‘Concise Introduction to EU Private International Law’, Botimi 2, (2012) fq 31.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 19
fakt janë më shumë aspekte të konfliktit të ligjeve dhe të substancës, ndërkohë që dy të tjerat
janë të lidhura kryesisht me aspekte të procedurës gjyqësore.
Ky sfond lë të kuptohet se nocioni i 'të drejtës ndërkombëtare private' nuk është shumë i qartë
dhe nuk gëzon njohje globale, pasi në fakt kjo fushë e së drejtës nuk është as ndërkombëtare
dhe as private në karakter dhe konflikti është thjesht simbolik8. Prapashtesa ndërkombëtare
lidhet me faktin se marrëdhënia që ato rregullojnë është multi-shtetërore, pra përfshin më
shumë së një shtet, por ndërkohë norma vetë nuk është aspak ndërkombëtare pasi nuk buron
nga një organizëm supa-nacional. Përkundrazi, normat e së drejtës ndërkombëtare private
janë qartësisht norma të brendshme dhe në pak raste mund të zëvendësohen nga akte
ndërkombëtare.
Ndërkombëtarizimi lidhet edhe me një aspekt tjetër për të cilin Mancini dhe Savigni kanë
shkruar shumë gjatë shekullit të 19-të. Sipas tyre ligjvënësit e brendshëm marrin një rol të
veçantë pasi ato miratojnë norma ndërkombëtare pa qenë vetë një organizëm ndërkombëtar9.
Për pasojë ato duhet të kenë parasysh elementet e mëposhtme kur hartojnë këto rregulla: Së
pari ato duhet të synojnë harmoninë dhe uniformitetin; së dyti të veprojnë në mënyrë jo
egoiste dhe të paanshme; së treti të trajtojnë në mënyrë të drejtë raportin mes ligjit të huaj dhe
atij vendas, si edhe raportin mes palëve vendase apo të huaja; së katërti të zbatojnë rregulla të
zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm që janë mjaftueshëm të pëlqyeshme për tu pranuar edhe nga
vendet e tjera, pra që kërkojnë konsensus ndërkombëtar10.
Ndërkohë që termi private lidhet me ndarjen që ekziston midis publikes dhe privates,
rrjedhimisht këto rregulla kanë të bëjnë vetëm me interesat e subjektit privat dhe nuk
implikojnë interesa shtetëror. Por, duke qenë se këto rregulla lidhen me konflikte multi-
shtetërore pra përfshijnë më shumë se një sistem ligjor, përfshirja shtetërore nuk është thjesht
një konstatim. Konflikti lidhet me faktin se secili nga këto sisteme ligjore përmban rregulla
që në një mënyrë apo një tjetër, me qëllim apo pa qëllim orientojnë zbatimin e ligjeve të
brendshme. Konflikti qëndron pikërisht në këtë dëshirë për ta çuar zgjidhjen nga një sistem
tek një sistem tjetër ligjor. Pikërisht këto dilema dhe problematika që lidhen me natyrën e
normave të konfliktit, shpjegojnë dhe arsyen pse Savigni në Europë dhe Joseph Story në
8 K Lipstein, ‘Principle of Conflict of Laws National and International’, Maritinus, Nijhoff Publishers, The Hague, (1981), fq
1. 9 Catherine Delforge, ‘La formation des contrats sous un angle dynamique - Réflexions comparatives, in Le Processus de
Formation du Contrat: Contributions Comparatives et Interdisciplinaires à l'harmonisation du Droit Européen’. ( 2002). fq
139. 10 Symeons. ‘Codifying Choice of Law Around the World - An International Comparative Analysis’.Oxford University
Press. (2014). fq. 291.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 20
Amerikë mbanin të njëjtin qëndrim për qëllimin dhe trajtimin e të drejtës ndërkombëtare
private duke theksuar që qëllimi suprem i tyre është uniformiteti në vendimet për zgjedhjen e
ligjit pavarësisht se ku ndodh konflikti .11 Pra përveç misionit për të garantuar drejtësi dhe
parashikueshmëri për palët, në raport me ligjin apo gjykatën e përzgjedhur, rregullat e së
drejtës ndërkombëtare private janë krijuar edhe për një mision tjetër që është ai i
harmonizimit të vendimeve të gjykatave. Ky qëllim është theksuar për herë të parë nga
Savinji, sipas të cilit vendimet e harmonizuara krijonin kushte për dhënien e zgjidhjeve të
njëjta për probleme të njëjta të së drejtës private. Në fakt qëllimi i dytë duket paksa utopik,
megjithatë ai nuk është një guaskë bosh, zbatimi i ligjit të huaj apo njohja dhe ekzekutimi i
vendimit të gjykatës së huaj ndihmon artikulimin e këtij qëllimi. Nuk duhet harruar që
rregullat e së drejtës ndërkombëtare private janë në favor të shtetit të gjykatës pasi atij i
intereson të ketë stabilitet në marrëdhëniet ndërkufitare12.
Pavarësisht mungesës së konsensusit, ajo që pranohet sot praktikisht dhe teorikisht është se e
drejta ndërkombëtare private përfshin dy nën-fusha të ndryshme: 'zgjedhja e ligjit' dhe
'procedura civile ndërkombëtare'.
Zgjedhja e ligjit përcakton se cili ligj do të zbatohet në marrëdhëniet juridike me elemente të
huaj. Procedura civile ndërkombëtare përcakton se cila gjykatë kombëtare është kompetente
për gjykimin e një mosmarrëveshje (juridiksioni) dhe cilat janë kriteret për njohjen dhe
ekzekutimin e një vendimi të huaj. Pjesë e procedurës civile janë edhe detajet e çështjes.13 Në
rastin, ku të huajt janë subjekte të procesit civil apo familjar, procedura civile ndërkombëtare
parashikon rregulla për pozitën e tyre para gjykatës, prodhimin e dokumenteve, sigurimin e
provave jashtë vendit (dëshmi etj), si dhe bashkëpunimin me autoritetet e huaja. Të dyja
nënfushat i shërbejnë një qëllimi që është garantimi i të drejtës, duke u përballur me të njëjtën
sfidë: sa i drejtë është ligji që garanton të drejtën. Kështu harmonizimi apo për të shkuar më
tej unifikimi është mjeti më i mirë për të shmangur çdo diskutim mbi drejtësinë e ligjit që
garanton të drejtën e shprehur tashmë edhe në një vendim gjyqësor. Ky punim do të kufizohet
vetëm tek normat e konfliktit apo rregullat e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm. Çështjet e
procedurës civile ndërkombëtare do të jenë në funksion të analizës për rregullat e ligjit të
zbatueshëm.
11 Ibid. fq 42. 12 L.R. Kiestra, ‘The Impact of the European Convention on Human Rights on Private International Law’ (2014). fq 24. 13Andrew Stilton, ‘Sale of Shares and Businesses: Law, Practice & Agreements’. 2d ed. (2006), fq 133.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 21
1.1 Evoluimi i konceptit “përcaktimi i ligjit të zbatueshëm” si shtylla bazë e të drejtës
ndërkombëtare private sipas tre qasjeve kryesore filozofike
Shtylla tradicionale dhe bazë e së drejtës ndërkombëtare private është zgjedhja/përcaktimi i
ligjit të zbatueshëm. Qëllimi, kuptueshmëria dhe parimet e rregullave që përcaktojnë ligjin e
zbatueshëm janë pikat kyçe të debateve në këtë fushë. Koncepti modern i
zgjedhjes/përcaktimit të ligjit të zbatueshëm është konsoliduar gjatë debateve shekullore dhe
përfshihet në pothuajse të gjitha traktatet ndërkombëtare, rregulloret europiane dhe në vendet
që njohin konceptin e së drejtës ndërkombëtare private. Ky koncept karakterizohet nga tre
qasje të ndryshme filozofike: kozmopolite, përzgjedhëse (selektive) dhe multilaterale.14
1.1.1 Qasja kozmopolite e zgjedhjes/përcaktimit së ligjit të zbatueshëm
Tipari i parë që ka karakterizuar sistemin modern të së drejtës ndërkombëtare private lidhur
me zgjedhjen/përcaktimin e ligjit të zbatueshëm, është mungesa e kërkesës që gjykatat të
zbatojnë vetëm lex fori në çështjet me elemente të huaja. Në përputhje me qasjen
kozmopolite gjykatat lejohen të zbatojnë edhe ligje të shteteve të tjera.
Fillimisht çështjet me elemente të huaj zgjidheshin duke përdorur vetëm lex fori.15 Që nga
lulëzimi i qytet-shteteve greke, momenti kur ato filluan të angazhoheshin në tregti me njëri-
tjetrin, gjykatat ndesheshin gjithnjë e më shpesh me mosmarrëveshjet që përfshinin anëtarët e
qytet-shteteve të ndryshme. Për zgjidhjen e këtyre mosmarrëveshjeve grekët zhvilluan disa
strategji, mes të cilave përfundimin e traktateve midis qytet-shteteve dhe krijimin e gjykatave
speciale për çështjet tregtare dhe detare. Megjithatë, për shkak të unitetit të ligjit grek, ligji i
zbatueshëm ishte lex fori, pra ligji i vendit në të cilin ngrihej padia.
Zbatimi i ligjit të gjykatës ishte strategjia dominuese për transaksionet ndërkufitare edhe në
Angli. Gjykatat e zakonshme angleze, përveç gjykatave tregtare dhe detare të cilat kishin
kriteret e tyre të veçanta në zgjidhjen e çështjeve ndërkombëtare, refuzonin të aplikonin ligjin
e një vendi tjetër. Arsyeja për këtë praktikë ishte procedurale, më tepër se sa doktrinare. Sipas
rregullave të procedurës civile angleze një çështje duhet të paraqitej në juridiksionin e vendit
ku ka ndodhur veprimi.16 Rrjedhimisht, një çështje mund të ngrihej në gjykatë vetëm nëse
14 J. Blom ‘Public Policy in Private International Law and Its Evolution in Time’ (2003) fq 50. 15 Michael Wilderspin and Xavier Lewis, ‘Les relations entre le droit communautaire et les règles de conflits de lois des Etats
membres. (2002) fq 290. 16 Jürgen Basedow, ‘The Law of Open Societies – Private Ordering and Public Regulation of International Relations’ (2013) fq 360.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 22
veprimi ishte kryer në Angli dhe do të zbatoheshin rregullat common law. Fillimisht, gjykatat
angleze i zbatonin në mënyrë strikte këto rregulla procedurale dhe çështjet në të cilat veprimi
kishte ndodhur në një shtet të huaj, shpalleshin të papranueshme nga gjykata, për mungesë
juridiksioni, pavarësisht nëse palët ishin shtetas të huaj apo anglez. Por, pas një periudhe
kohore, gjykatat angleze e perceptuan si të padrejtë mohimin e juridiksionit në këto raste.
Gjykatat në rast se gjenin pika lidhje i deklaronin territoret e huaja si territoret e tyre dhe për
pasojë i shqyrtonin çështjet dhe merrnin vendime për to (common law).17Kundërshtimet e
ngritura nga palët për këtë praktikë u hodhën poshtë nga gjykata pasi ajo e vuri theksin në
faktin se ligji e kishte krijuar këtë ‘sajesë’ në ‘mbështetje të drejtësisë’.18
Sistemi modern me qasje kozmopolite i zgjedhjes së ligjit, e ka origjinën në shekullin e 12-të.
Në atë kohë, studiuesit italianë u përballën me problemet që dolën nga bashkë-ekzistenca e
ligjeve të ndryshme lokale në qytet-shtetet e Italisë Veriore. Në ato kohë zgjidhja e pranuar
ishte se do të zbatohej ligji i njërit prej shteteve të përfshira në mosmarrëveshje.
Duke i lejuar dhe njëkohësisht kërkuar gjykatave të zbatojnë ligjin e një qytet-shteti tjetër,
autorët italianë si dhe pasardhësit e tyre francezë dhe holandezë konsoliduan qasjen
kozmopolite të zbatimit të ligjit, ku si kriter lidhje, pavarësisht se jo mirëfilltazi i tillë,
përcaktohej lex causae. Ky kriter i ka mbijetuar kundërshtimeve akademike, veçanërisht atij
të Karl Georg von Wachter (Wächter, Carl Georg von). Në disa artikuj të publikuar në vitet
1841 dhe 1842, Wachter argumentonte se kjo qasje nuk do të kishte sukses në zhvillimin e
zgjidhjes së qëndrueshme dhe përgjithësisht të pranuar për problemet e transaksioneve
ndërkufitare dhe propozonte aplikimin e ligjit të vendit, lex fori në të shumtën e rasteve.
Ndikimi i shkrimeve të tij, megjithatë, ishte i kufizuar pasi teoria e tij në realitet pati shumë
pak ndjekës.19
Fakti se teoria e aplikimit të lex fori, të Wachter nuk gjeti zbatim gjatë shekullit të 19-të nuk
do të thotë se ai nuk kishte ndikim në zhvillimin e teorisë së zgjedhjes së ligjit. Përkundrazi,
idetë e tij pësuan ringjallje të konsiderueshme gjatë shekullit të 20-të.20 Pasi gjeti zbatim
kriteri lex causae, krijoi përshtypjen e një kriteri “arbitrar” dhe disa autorë, veçanërisht Albert
A Ehrenzweig (Ehrenzweig, Albert A) i kërkoi gjykatave të aplikonin dhe interpretonin vetëm
ligjin vendas. Bazuar në të njëjtat argumente Brainerd Currie (Currie, Brainerd) favorizoi
17 Lea Brilmayer, ‘Rights, Fairness, and Choice of Law’ (1989) fq 98. 18 Michael Bogdan, Supra note nr.7. fq 35 19 Brainerd Currie, Selected Essays on the Conflict of Laws (Duke University Press 1965) fq 429. 20 American Law Institute, Restatement of the Law, First: Conflict of Laws, St. Paul (1934) fq 340.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 23
aplikimin e ligjit të gjykatës edhe pse në analizat e tij qeveritare, interesi për aplikimin e lex
fori nuk përkrahej shprehimisht.21 Gjithsesi në ditët e sotme, kriteri lidhës lex fori nuk është
gjerësisht i përdorshëm në praktikë.
1.1.2 Qasja përzgjedhëse (selektive) e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm
Tipari i dytë që ka karakterizuar sistemin e zgjedhjes së ligjit është kërkesa ndaj gjykatave për
të aplikuar ligjin e gjykatës ose ligjin e një shteti të huaj kur gjykon çështje me elemente të
huaj. Rrjedhimisht, ky sistem modern i zgjedhjes së ligjit është një sistem përzgjedhës dhe jo
subsidiar (përplotësues). Kjo qasje evidentohet gjatë gjithë historisë dhe veçanërisht në kohët
romake. Fillesat i pati në momentin kur romakët u përfshinë në tregti ndërkombëtare, tregti e
cila solli një rritje të madhe të numrit të mosmarrëveshjeve me element të huaj. Për të
adresuar këto mosmarrëveshje romakët krijuan një institucion me kompetencë zgjidhjen e
çështjeve që përfshinin qytetarët jo-romakë, praetor peregrinus.22
Përgjithësisht, çështjet ndërkombëtare private zgjidheshin bazuar në rregulloren ad hoc të
hartuar vetëm për transaksionet ndërshtetërore të bazuar në parimin e mirëbesimit. Këto
rregulla gradualisht u zhvilluan si një fushë e ndarë dhe specifike normash, e quajtur ius
gentium, e cila aplikohej vetëm për mosmarrëveshjet private ndërkombëtare dhe ishte e ndarë
nga e drejta civile, ius civile, që rregullonte mosmarrëveshjet mes qytetarëve romakë.
Ky rregullim i krijuar nga praetor peregrinus përfundoi së ekzistuari kur ius gentium u
inkorporua në ius civile dhe kodifikua në Corpus Juris Justinianus. Gjithsesi, në shekujt e
mëvonshëm pati një ringjallje të gjykatave tregtare dhe detare angleze. Këto gjykata të cilat
ekzistuan paralelisht me gjykatat që ishin të orientuara drejt kriterit lidhës lex causae,
refuzonin të aplikonin common law. Në vend të ligjit vendas, ato referoheshin në praetor
peregrinus-it romak dhe u angazhuan në zhvillimin ad hoc të një grupi rregullash
substanciale, të hartuara në veçanti për çështjet tregtare dhe detare. Këto rregulla më vonë u
bënë të njohura si ligji tregtar dhe ligji detar, i parashikuar në shumë burime historike,
gjeografike, i cili u duk se po shkonte drejt një aplikimi universal.23 Gjithsesi edhe këto patën
21 Jürgen Basedow, ‘The Law of Open Societies – Private Ordering and Public Regulation of International Relations’ (2013)
360 Rec. des Cours 1, fq 164. 22 Horatia Muir Watt, ‘Private International Law’ in Jan Smits (ed), Elgar Encyclopedia of Comparative Law (2012) fq 701. 23 Giesela Rühl, ‘Methods and Approaches in Choice of Law: An Economic Perspective’ (2006) fq 24.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 24
të njëjtin fat si edhe ius gentium, u absorbuan nga ligji anglez dhe u bënë pjesë e pandashme e
common law.
Sistemi modern i zgjedhjes së ligjit është i bazuar në metodën përzgjedhëse e cila rikthehet në
metodën e zhvilluar nga studiuesit italianë të shekullit të 12-të (Unilaterizmi). Kur u përballën
me pyetjen se si mund ti zgjidhnin mosmarrëveshjet midis anëtarëve të qytet-shteteve të
ndryshme, ato nuk zhvilluan ndonjë grupim të veçantë rregullash ashtu siç bënë romakët, por
aplikonin ligjin e njërit prej qytet-shteteve dhe zgjidhnin midis ligjeve ekzistuese në vend të
që krijonin një përzierje të tyre. Në praktikë, kjo metodë e përzgjedhjes së ligjit të
zbatueshëm nga ligjet ekzistuese ka mbizotëruar deri në ditët e sotme. Edhe Friedrich Carl
von Savigni, i cili kritikonte qasjen e zgjedhjes unilaterale të ligjit, pranonte pa kushte faktin
që mosmarrëveshjet ndërkombëtare duhet të zgjidhen duke aplikuar ligjet e njërit prej
shteteve të përfshira në marrëveshjen private.24
Gjithsesi, qasja subsidiare formoi bazat për disa, nga shumë qasjet e rëndësishme amerikane
në zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në shekullin e 20-të, veçanërisht qasja e “ligjit më të mirë”
nga Friedrich K Juenger’-s. Junger sugjeronte që gjykatat nuk duhet të zgjidhnin mes
aplikimit të ligjeve ekzistuese por të përpiqen të aplikojnë ligjin më të mirë.
Duke argumentuar se ligjet kombëtare nuk janë të përshtatshme për zgjidhjen e konflikteve
private ndërkombëtare, ai iu jepte gjykatave të drejtën të hartonin rregulla të reja ad hoc të
hartuara për çështje ndërkombëtare. Ata të gjithë i promovonin në shkallë të ndryshme dhe
bazuar në udhëzime të ndryshme rregullat e reja për çështjet ndërkombëtare.25
Shkrimet e Juenger’s, u përkrahën dhe u zhvilluan nga disa autorë amerikanë, në veçanti nga
Luther M McDougal, Arthur T von Mehren dhe Donald T Trautmann dhe në Europë nga
Ernst Steindorff. Gjithsesi në Europë nuk konsiderohet si një qasje relevante, qasja e
përzgjedhjes së ligjit të zbatueshëm.
1.1.3 Qasja multilaterale e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm
Tipari i tretë që karakterizon sistemin modern të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm është
zbatimi i përzgjedhjes së ligjeve dhe kritereve lidhëse për të përcaktuar ligjin e zbatueshëm.
Kjo nënkupton krijimin e marrëdhënieve juridike bazuar në rregullat ligjore që përcaktojnë
24 Gerhard Kegel, ‘Introduction’ (Chapter 1) and ‘Fundamental Approaches’ (Chapter 3) in International Encyclopedia of
Comparative Law, vol 8 (Private International Law) (1986) fq 31. 25 Ralf Michaels, ‘The New European Choice-of-Law Revolution’ (2008) fq 82.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 25
kriteret e lidhjes dhe kjo metodë njihet si metoda multilaterale e përzgjedhjes së ligjit. Në
përcaktimin e ligjit të zbatueshëm, nuk gjen përdorim metoda unilateriste që e realizonte
përzgjedhjen bazuar në lex fori. Gjithsesi, kjo metodë ka luajtur një rol të madh në historinë e
përzgjedhjes së ligjit dhe vazhdon të ketë influencë. Kur referohet pyetja se cili ligj i qytet-
shteteve do të gjej aplikim në çështjen konkrete, ato vendosin bazuar në qëllimin e ligjit. Ato i
ndajnë parashikimet përkatëse në dy kategori thelbësore, personale dhe territoriale. Rregullat
që konsiderohen personale aplikohen në çështjet që kanë të bëjnë me qytetarët e qytet-shtetit,
pavarësisht vendndodhjes së tyre, ndërkohë që rregullat që konsiderohen territoriale janë të
aplikueshme për gjithsecilin, vendas ose të huaj, që ka vendqëndrimin e zakonshëm brenda
territorit të qytet-shtetit përkatës. Për të përcaktuar se cili ligj vendas do të përfshihet në
secilën kategori, autorët Italian, Francez dhe pasuesit Hollandez fillimisht bazoheshin në
parashikimet specifike të rregullave. Më vonë, ato e bazuan klasifikimin e tyre në qëllimin e
prezumuar ose të qartë ligjor. Gjithsesi, pavarësisht kriterit që përdornin për përcaktimin e
ligjit të zbatueshëm, ato dështuan të gjenin një zgjidhje të pranuar përgjithësisht për çështjet
ndërkombëtare private.26
Në vitin 1841 Carl Georg von Wächter (Wächter, Carl Georg von) e kundërshtoi këtë teori
dhe ishte autori që i shtroi rrugën Savigny, i cili konsiderohet si themeluesi i metodës
mulaterale. Në një vijë më frymën e shekullit të 19-të, Savigni e konsideronte të drejtën
private si një produkt të shoqërisë civile më shumë së sa një nënbashkësi e ligjeve të shtetit që
shprehin edhe fuqinë e tij. Përcaktimi i ligjit të zbatueshëm mund të mos evidentohet nga
ligjet vendase por rrjedh nga marrëdhënia juridike.27
Duke qenë se ligjet e së drejtës private nuk janë pjesë të rendit publik, shprehje e fuqisë së
shtetit dhe as shprehje e vullnetit individual të njerëzve, konflikti mes ligjeve nuk prezantohet
nga Savigni, si një konflikt mes shteteve sovrane dhe as si konflikt mes vullnetit individual
dhe shprehjes së lirisë. Ligji i zbatueshëm duhet të identifikohet nga klasifikimi i
marrëdhënieve ligjore në disa kategori dhe lidhja e këtyre kategorive me rendin ligjor nga
faktorët lidhës si vendqëndrimi i zakonshëm, vendndodhja, vendi i themelimit, vendi i
transaksioneve etj.28
26Horatia Muir Watt, ‘Private International Law’ in Jan Smits (ed), Elgar Encyclopedia of Comparative Law (2012) fq 705. 27 Symeons, Supra note nr.10, fq 40. 28 Basedow, Supra note nr.16, fq 355.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 26
1.2 Qëllimi i së drejtës ndërkombëtare private
Qëllimi i së drejtës ndërkombëtare private vazhdon të jetë një çështje e debatuar edhe në ditët
e sotme. Dy janë argumentet më të dalluar: së pari, nëse çështja e zgjedhjes së ligjit të zbatuar
mbron kryesisht interesa individuale (private) apo shtetërore (publike) dhe së dyti, nëse
zgjedhja e ligjit bën drejtësi në nivel të zgjedhjes së ligjit (procedurale), apo ka të bëjë me të
drejta themelore (substanciale). Dy janë shkollat kryesore që i japin përgjigje këtyre pyetjeve.
Për sa i përket shkollës klasike të mendimit e cila mbizotëron në Europë dhe në shumë
regjime kombëtare, zgjedhja e ligjit i shërben zgjidhjes së konfliktit mes palëve private dhe
ka si qëllim zgjidhjen e konflikteve të mundshme të drejtësisë, veçanërisht krijimin e
uniformitetit ndërkombëtar dhe sigurisë juridike. Bazuar në diskutimet e shumë shkollave
politike të mendimit në SHBA, mbizotëron teza që zgjedhja e ligjit i shërben zgjidhjes së
konfliktit mes shteteve dhe ka si qëllim drejtësinë thelbësore (materiale).
1.2.1 Shkolla klasike e mendimit
Shkolla klasike e mendimit mund të gjurmohet që në shkrimet e Savigni, i cili ishte
themeluesi i mirënjohur i metodës multilaterale të zgjedhjes së ligjit. Ashtu siç është cituar
më lart, ai e konsideronte të drejtën private si një shprehje të shoqërisë civile dhe individëve
më shumë se sa një shprehje të shteteve. Ai zhvilloi idenë se çdo marrëdhënie juridike duhet
të ketë vendin (pozicionin) e saj dhe i takonte “zgjedhjes së ligjit” ta përcaktonte këtë.
Kërkesa për garantimin e pozicionit të marrëdhënieve ligjore kishte si qëllim garantimin e
uniformitetit ndërkombëtar të vendimeve gjyqësore duke siguruar që ‘të njëjtat fakte (e njëjta
çështje gjyqësore) të presë të njëjtin vendim, pavarësisht se në cilin shtet do të shqyrtohet’.29
Por, fatkeqësisht Savigni nuk bëri përpjekje për të shpjeguar në detaje mënyrën se si do të
përcaktohej ky pozicion në marrëdhëniet juridike, pavarësisht se ai sugjeroi disa rregulla për
zgjedhjen e ligjit për kontratat dhe deliktet. Ai heshti për sa u përket faktorëve konkret që
duhet të merreshin në konsideratë.
Gjithsesi, Savigni e bëri të qartë se aspekti territorial, ashtu si siguria dhe parashikueshmëria
juridike kanë një rol shumë të rëndësishëm. Në këtë mënyrë ai krijoi shkollën klasike të
29 Friedrich Carl von Savigny, System des heutigen römischen Rechts, vol 8 (1849) 27; translated by W Guthrie, Private
International Law; A treatise on the conflict of laws and the limits of their operation in respect of place and time (1869) fq
27.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 27
zgjedhjes së ligjit, që fokusohet në atë që më vonë u emërtua nga autorët amerikanë si
‘konflikti juridik’.
Në ditët e sotme idetë e Savigni-së formojnë bazën e shumicës së sistemeve moderne të
zgjedhjes së ligjit, ku përfshihet në veçanti sistemi i Bashkimit Europian. Në fakt, ekziston
një marrëveshje e gjerë që ligji i zbatueshëm duhet të përcaktohet bazuar në evidentimin e
ligjit me lidhjet më të ngushta, e cila pasqyron kërkimin e Savigni-së për përcaktimin e
pozicionit të marrëdhënies ligjore.30
Për më tepër, ekziston ideja e përgjithshme se procesi i zgjedhjes së ligjit ka dështuar të
sigurojë harmonizimin ndërkombëtar të vendimeve ashtu si edhe sigurinë dhe
parashikueshmërinë.
Bazuar në recitalin (6) të Rregulloreve Roma I31 dhe II32, për funksionimin e mirë të tregut të
brendshëm evidentohet nevoja për përmirësimin e rezultateve të proceseve gjyqësore, për
garantimin e sigurisë për ligjin e zbatueshëm dhe për lëvizshmërinë e lirë të gjykimeve. Për të
arritur këtë qëllim për sa u përket rregullave të konfliktit të ligjeve, shtetet anëtare duhet të
hartojnë ligje kombëtare me përmbajtje të njëjtë ku përcaktojnë një ligj të vetëm të
zbatueshëm, pavarësisht vendit në të cilin është ngritur padia. Së fundmi, është pranuar
gjerësisht se përmbajtja dhe zbatimi i ligjeve të së drejtës private vendase nuk duhet të merren
në konsideratë në përcaktimin e ligjit të zbatueshëm.33
Fakti që sistemet moderne të zgjedhjes së ligjit dhe sistemi Europian i zgjedhjes së ligjit, janë
të bazuara veçanërisht në idetë e Savigni-së, nuk do të thotë se teoritë e zgjedhjes së ligjit nuk
kanë përparuar që nga shekulli i 19-të. Në fakt, hartimi i rregullave për zgjedhjen e ligjit dhe
faktorët lidhës kanë pësuar ndryshime të mëdha nën ndikimin e autorëve modern amerikanë.
P.sh parimi i autonomisë së palëve, i cili i lejon palët të zgjedhin ligjin e zbatueshëm luan një
30 Shih nenin 4(3) të Rregullores Roma I , nenin 4(3) të Rregullores Roma II, § 1 of the Austrian Federal Code on Private
International Law (Bundesgesetz über das internationale Privatrecht of 15 June 1978, BGBl. No 304/1978, as amended), art
15 of the Swiss Private International Law Act (Bundesgesetz über das Internationale Privatrecht of 18 December 1987, 1988
BBl I 5, as amended), arts 41 and 46 of the EGBGB. 31Regulation (EC) No 593/2008 of the European Parliament and of the Council of 17 June 2008 on the law applicable to
contractual obligations (Rome I). 32Regulation (EC) No 864/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007 on the law applicable to non- contractual obligations (Rome II). 33James J. Fawcett, Janeen M Carruthers. Choice of law — Jurisdictional and choice of court agreements (2008).fq. 10.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 28
rol të rëndësishëm në ditët e sotme, parim i cili ishte i përjashtuar në mënyrë strikte në
konceptin e Savigni-së për zgjedhjen e ligjit.34
Gjithashtu, për fusha të veçanta si p.sh mbrojtja e konsumatorëve, punonjësve, të cilët
konsiderohen palët ‘e dobëta’ luajnë një rol shumë të rëndësishëm në hartimin e rregullave
për zgjedhjen e ligjit.35 Gjithsesi duke filluar që nga shekulli i 19-të, deri në ditët e sotme
teoria ‘europiane’ e zgjedhjes së ligjit vazhdon të ketë besimin e fortë se zgjedhja e ligjit
zgjidh konfliktet midis individëve privatë dhe ka si qëllim më shumë zgjidhjen e aspektit
procedural të konfliktit sesa drejtësinë materiale.
1.2.2 Shkolla politike e mendimit
Shkolla e dytë e mendimit, që shtjellon qëllimin e zgjedhjes së ligjit, i ka rrënjët në SHBA-në
e shekullit të 20-të dhe është zhvilluar gjatë ‘revolucionit amerikan të zgjedhjes së ligjit’.
Saktësisht, e ashtuquajtura shkolla ‘politike e zgjedhjes së ligjit’, nuk fokusohet në
përcaktimin e marrëdhënieve juridike sipas rendit të duhur ligjor, por në arritjen e rezultateve
më të përshtatshme në raste individuale dhe në realizimin e drejtësisë materiale.
Baza për këtë propozim është një qasje alternative e të drejtës private. Në ndryshim nga
shkolla klasike e mendimit, shkolla politike nuk e shikon ligjin e së drejtës private si një zonë
neutrale, jopolitike, të lirë nga interesat shtetërore dhe funksionet shoqërore. Nën influencën e
realizmit ligjor amerikan, theksohet aspekti social si ai që udhëheq shtetet në realizimin e
interesave dhe qëllimeve të tyre. Me zgjedhjen e ligjit, e drejta private nënkupton se
konfliktet midis rendeve të ndryshme ligjore konceptohen si konflikte ndërmjet shteteve të
ndryshme dhe interesave të tyre. Thelbi është evidentimi i rendit ligjor për të cilin ka më
shumë interes për sa i përket aplikimit të së drejtës materiale.
Sipas Lea Brilmayer: “teza kryesore e qasjeve moderne për zgjedhjen e ligjit është se hartimi
i ligjeve është një aktivitet ‘instrumental’. Legjislatorët ose gjyqtarët e sistemit common law, i
hartojnë normat me synim arritjen e disa qëllimeve sociale dhe zgjedhja e ligjit duhet ta
reflektojë këtë më shumë se çdo fushë tjetër e ligjit. Në përcaktimin se cili ligj i veçantë duhet
të aplikohet në një çështje ndërkombëtare, gjyqtari duhet të analizojë qëllimet e nënvizuara në
34 Basedow, Supra note nr.16, fq. 360. 35Giesela Rühl, ‘The Protection of Weaker Parties in the Private International Law of the European Union: A Portrait of
Inconsistency and Conceptual Truancy’ (2014) fq. 10.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 29
rregullat ligjore konkurrente. Cilat janë përfitimet, për arritjen e të cilave janë hartuar
rregullat dhe cilat janë problematikat që ato kanë dashur të shmangin ?36
Shkolla politike e mendimit, në përcaktimin e ligjit të zbatueshëm, iu kërkon gjykatave të
përcaktojnë, peshojnë dhe krahasojnë politikat materiale ose interesat qeveritare në çdo rast.
Mënyra se si kjo duhet të bëhet praktikisht, është diskutuar për dekada, nga shumë mbështetës
të kësaj shkolle si David F Cavers, Brainerd Currie, Robert A Leflar, Albert A Ehrenzweig,
Arthur T von Mehren, Donald T Trautman dhe Russel J Weintraub.
Të gjithë këto autorë, i konceptojnë konfliktet mes sistemeve të ndryshme ligjore si konflikte
mes shteteve. Rrjedhimisht ato e përcaktojnë ligjin e zbatueshëm bazuar në përmbajtjen dhe
funksionimin e ligjeve që konkurrojnë midis shteteve dhe mënyrës së aplikimit në çështjet
individuale. Fokusi është e drejta materiale.
Në ditët e sotme, shkolla politike e zgjedhjes së ligjit, vazhdon të luaj një rol të rëndësishëm
në SHBA. Kur përcaktohet ligji i zbatueshëm p.sh në paragrafin 6(2) të Deklaratës (së dytë)
Për Konfliktin e Ligjeve, iu kërkohet gjykatave të marrin në konsideratë, përveç të tjerave,
politikën përkatëse të gjykatës, të shteteve të interesuara dhe politikat bazë në atë fushë të së
drejtës.
Në Europë, përkundrazi, shkolla politike nuk ka fituar terren. Pavarësisht se kjo shkollë pati
disa ndjekës, ku përfshihen Peter M Gutzwiller, Christian Joerges, Heinrich Kronstein dhe
Rudolf Wiethölter, në asnjë moment nuk arriti të ndikonte tërësisht legjislacionin ose
vendimet e gjykatave37.
1.2.3. Qasjet moderne të interpretimit të së Drejtës Ndërkombëtare Private
Përpos dy shkollave të sipërcituara të mendimit, disa autorë, mbrojnë qasjet që e pasurojnë
debatin ekzistues për sa i përket konceptit dhe qëllimit të zgjedhjes së ligjit. Këto qasje kanë
natyrë ndërdisiplinore, bazuar në këndvështrimet e shkencave të tjera shoqërore.
Njëra prej qasjeve, p.sh frymëzohet nga teoria ekonomike dhe përqendrohet në efektet që
vijnë nga rregullat e zgjedhjes së ligjit. Gjithsesi, teoria ekonomike nuk i përgjigjet
36 Lea Brilmayer, ‘Rights, Fairness, and Choice of Law’ (1989) 98 Yale L.J. (1227), fq. 1284. 37K .Lipstein, Supra note nr.8, fq.7.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 30
ekzaktësisht konceptit të zgjedhjes së ligjit, që ka të bëjë me problemet e transaksioneve
ndërkombëtare në një botë gjithnjë e më të ndërlidhur38.
Teoritë moderne hedhin poshtë idenë se zgjedhja e ligjit nënkupton evidentimin e rendit ligjor
me lidhjen më të afërt ose me interesin më të madh dhe argumentojnë se zgjedhja e ligjit
është më tepër një çështje e rendit ligjor që nxit efiçencën individuale dhe shtetërore.
E drejta ndërkombëtare private luan një rol kyç në zgjidhjen e problemeve që rrjedhin nga
bashkëkzistenca e sistemeve ligjore. E njohur gjerësisht si e drejta e marrëdhënieve
ndërkombëtare private ajo ndihmon në adresimin e pasigurive që lidhen me numrin gjithnjë e
në rritje të transaksioneve ndërkombëtare. Vetëm koha do të dëshmojë nëse kjo e drejtë do ia
dalë të përballojë sfidat e integrimit rajonal dhe globalizimit.
Megjithatë, gjatë shekujve e drejta ndërkombëtare private ka qenë e hapur dhe mjaft fleksibël
për të reaguar ndaj ndryshimeve të rëndësishme ekonomike dhe shoqërore. Prandaj, pritet që
e drejta ndërkombëtare private, të jetë në gjendje të ruaj pozicionin e saj kryesues në
strukturën e përgjithshme të normave që kanë të bëjnë me transaksionet ndërkufitare.
Detyrimi i shtetit për të garantuar akses në drejtësi dhe efektivitet nuk kufizohet vetëm në
ofrimin e tyre për qytetarët vendas por edhe për të huajt.
Kur personat, të mirat dhe shërbimet lëvizin ndërkombëtarisht, shteti shtetësinë e të cilit
subjekti mban, nga njëra anë duhet të njoh dhe vërë në zbatim të drejtat dhe detyrimet që
shtetasit e tij kanë fituar në shtetin tjetër (njohur si “Teoria e të Drejtave të Fituara”) dhe nga
ana tjetër duhet të garantojnë të drejtat e të huajve. Kjo është baza e detyrimit për
bashkëpunim midis shteteve. Kështu, pas Luftës së Dytë Botërore u njoh ndërkombëtarisht e
drejta për akses në drejtësi dhe për mjete efektive si e drejtë e njeriut, e cila iu garantohet të
gjithë qytetarëve, përfshirë të huajt.39 Në kohët moderne, ku komunikimi, transaksionet
ndërkombëtare, emigrimi janë shumëfishuar, çështjet e së drejtës ndërkombëtare private janë
kthyer nga çështje të rralla, në të zakonshme.
Fokusi i diskutimit tani nuk është më rreth garantimit të aksesit në drejtësi, por për shkallën e
vënies në zbatim me efektivitet të të drejtave. Pavarësisht se është e vështirë të parashikohen
rregulla specifike për juridiksionin ose konfliktin e të drejtave nga “e drejta për akses në
drejtësi” këto të drejta të njeriut nënkuptojnë detyrimin për bashkëpunim në mirëbesim mes
38 K. Lipstein, Supra note nr.8 fq.20. 39 Neni 6/1 Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, shih Geimer, para 388, 1910.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 31
shteteve për juridiksionin, konfliktin e ligjeve, njohjen dhe vënien në zbatim të gjykimeve
civile dhe tregtare. Në Europë ky detyrim u plotësua nëpërmjet hartimit të Konventës së
Brukselit (1968), Konventës Luganos, Konventës së Romës (1980). Ndërkohë, vetë BE-ja në
vetvete përbën një zonë të lirive, sigurisë dhe drejtësisë duke respektuar të drejtat e njeriut
(Neni 3(2) TBE40, Neni 67 (1) TFBE41). Më specifikisht, në kuadër të së drejtës për mjete
efektive (Neni 6 TBE lexuar së bashku me nenin 47 të Kartës për të Drejtat e Njeriut në BE,
nenin 6 (1) të KEDNJ) Bashkimi Europian lehtëson aksesin në drejtësi (Neni 67 (4) TFBE)
dhe si pasojë siguron kompetencën për të miratuar masa në fushën e bashkëpunimit gjyqësor
në çështjet civile me implikime ndër-kufitare (Neni 81 i TFBE).
Lehtësimi i shkëmbimeve tregtare është gjithashtu shumë i rëndësishëm dhe varet nga disa
institute, ndër të cilat mbrojtja e të drejtave pronësore, vënia në zbatim e detyrimeve
kontraktore etj. Sipas nobelistit Douglass C. North, “pamundësia e shoqërive për të zhvilluar
në mënyrë efektive dhe me kosto të ulët të kontratave është burimi më i rëndësishëm i ngecjes
ekonomike dhe e mungesës së zhvillimit në vendet e Botës së Tretë”.42
Në ndryshim nga leximi literal lidhur me “të drejtë ndërkombëtare private”, çdo shtet ka
zhvilluar rregullat e tij të konfliktit të së drejtës, e cila ju lë hapësirë palëve të përfshira në
transaksione për tu përfshirë në “forum shopping”. Kështu ligjet kombëtare për tregtinë
ofrojnë siguri vetëm për tregjet kombëtare dhe jo për shkëmbimet ndërkufitare. Mungesa e
normave të harmonizuara dhe vetëm njohja në parim e vënies në zbatim të vendimeve të
gjykatave të huaja e lë të hapur mundësinë për palët kontraktore të zgjedhin në mënyra të
njëanshme aplikimin e rregullave që kanë më shumë interes43.
1.3 Harmonizimi dhe kodifikimi i normave të konfliktit
Në fillimet e saj e drejta ndërkombëtare private përbehej nga tërësia e vendimeve gjyqësore.
Më vonë rregullat e së drejtës ndërkombëtare private u kodifikuan dhe u miratuan si e drejtë
statutore. Në të dyja rastet ato mbeten pjesë e sistemeve të brendshme ligjore, pavarësisht
rolit të veçantë që kanë në thirrjen për zbatim të ligjeve të huaja, duke i dhënë kështu
40 Traktati i Bashkimit Europian: Consolidated version of the Treaty On European Union Official Journal C 115/13/
9./5.2008.
41 Traktati i Funksionimit të Bashkimit Europian : Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European
Union, Official Journal C 326 , 26/10/2012. 42 Douglass North, “Institutions, Institutional Change and Economic Performance” (1990), fq. 54. 43 K. Lipstein, Supra note nr.8, fq. 63.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 32
karakter ndërkombëtar. Si të tilla, rregullat e ndryshme të së drejtës ndërkombëtare private
mund të çojnë në zgjidhje të ndryshme për çështje të njëjta. Ky rrezik mund të shmanget ose
nëpërmjet unifikimit të së drejtës private të gjitha vendeve ose nëpërmjet unifikimit të
rregullave të së drejtës ndërkombëtare private. E ndërsa e para duket akoma një iluzion e dyta
ka rezultuar të jetë e suksesshme. Të paktën që nga gjysma e dytë e shekullit të 19-të, si fillim
në Amerikën Latine dhe më pas në Europë, Konventat Ndërkombëtare kanë qenë burimi
kryesor i unifikimit të së drejtës ndërkombëtare private.44
Pavarësisht elementit ndërkombëtar brenda konceptit të së drejtës ndërkombëtare private, kjo
e fundit ka karakteristikat e veta të veçanta që e bëjnë të dallueshme nga e drejta
ndërkombëtare publike. Sot, siç u argumentua edhe më lart, nuk ekziston një kuptim uniform
i të drejtës ndërkombëtare private, ajo varion nga shteti në shtet dhe nuk ka asnjë sistem që të
pretendojë njohjen universale.45 Shembujt që vërtetojnë këtë janë nga më të ndryshmit,
ndërkohë që ndryshimet në faktorët lidhës në sisteme të ndryshme të së drejtës, na çojnë në
zgjidhje të ndryshme, që shtojnë pasigurinë juridike të palëve. Pavarësisht se iniciativat për
harmonizimin e së drejtës ndërkombëtare në nivel global dhe rajonal janë shtuar vitet e
fundit, harmonizimi mbetet një proces i cili nuk mund të ecë me ritme të shpejta. Shembulli
me tipik i harmonizimit dhe suksesit në nivel rajonal mbeten instrumentet e Bashkimit
Europian, të cilat do të analizohet më në detaje në kapitujt vijues. Ndërkohë, që kur flitet për
harmonizim global, shembull më i qartë janë instrumentet e Konferencës së Hagës.
Megjithatë, si çdo organizim ndërkombëtar edhe konferenca ka limitet e saj si në pjesëmarrje
ashtu edhe në instrumente.
Harmonizimi i rregullave të së drejtës dhe konkretisht të së drejtës ndërkombëtare private
nënkupton imponimin e rregullave të unifikuara të cilat hartohen nga institucione unike me
një sovranitet të caktuar. Harmonizimi i rregullave sidomos në fushën tregtare është i
nevojshëm për arsyet e më poshtme:
Menaxhimi i rreziqeve të ligjit: Për hartuesit e ligjit objektivi i parë dhe kryesor duhet
të jetë parashikueshmëria dhe siguria në marrëdhëniet juridike sidomos në ato
44 Jurgen Besedow, ‘Worldwide Harmonisation of Private Law and Regional Economic Integration-General Report’, Acts of
the Congress to celebrate the 75th Anniversary of the Founding of the International Institute for the Unification of Private
Law (UNIDROIT), (2003). fq 32. 45J.H.A Van Loon. ‘Unification of Private International Law’ in a Multi-forum context, in Denationalisierung des Privatrechts! Symposium Analasslich des 70. Guburtstages von Karl Kreuzer (2005). fq 46.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 33
ekonomike dhe tregtare. Çdo pasiguri apo zgjidhje pragmatiste që bëjnë palët në një
marrëdhënie juridike të mbuluar në mënyrë të paqartë është kosto për ata që
përfshihen në këtë marrëdhënie.
Objektivi i dytë i harmonizimit është përmirësimi i ligjeve të cilat mund të jenë
rezultat i një pune me diverisitet kulturor dhe profesional, që besohet se prodhon
efekte më të mira. Ligjet e harmonizuara shmangin diskriminimin, dhe trajtimin e
pafavorshëm ndaj të huajve. Ky është rasti tipik i normave të konfliktit të cilat i japin
të drejtën një juridiksioni të caktuar të gjykojë për ngjarje dhe fakte që janë prodhuar
në kuadër të një regjimi tjetër. Këto norma të koordinuara do të shmangin
diskriminimin duke rritur mirëqenien sociale për të gjithë individët pavarësisht se ku
ndodhen.
Objektivi i tretë i harmonizimit të normave është zhvillimi i përfaqësuesve. Normat e
harmonizuara ndihmojnë në specializimin e atyre që do ti mbrojnë, të cilët në kushte
të tilla kanë mundësi të bashkëpunojnë dhe zbatojnë ato në të gjithë botën46.
Harmonizimi pavarësisht se është i domosdoshëm, shoqërohet me rreziqet e tij. Tensionet
midis nevojës për siguri ligjore dhe parashikueshmëri nga njëra anë dhe dëshira për
fleksibilitet barazi dhe zgjidhje individuale nga ana tjetër është po aq e vjetër sa vetë ligji.
Aristoteli e përshkruan atë rreth 23 shekuj më parë kur ai foli për rolin e barazisë si
korrektues të ligjeve të shkruara. Rreth 20 shekuj më vonë Jean Jacques Rousseau foli për
pamundësinë e ligjbërësve për të parashikuar ndryshimet e rrethanave. Në të gjitha vendet ka
gjithmonë kontradiktë midis dy kërkesave të drejtësisë: nga njëra anë ligji, i cili, duhet të
ofrojë siguri dhe parashikueshmëri dhe nga ana tjetër të jetë fleksibël dhe i përshtatshëm për
rrethanat. E drejta ndërkombëtare private nuk është e imunizuar nga kjo dilemë. Çdo sistem
ligjor i përballur më këtë sfidë përpiqet të gjej një ekuilibër midis këtyre dy qëllimeve
konkurruese. Pa dyshim, ky ekuilibër ndryshon jo vetëm nga njëri sistem tek tjetri por edhe
nga njëra fushë tek tjetra dhe nga njëra kohë në tjetrën.
Prezumimi i përgjithshëm është që vendet që kanë kodifikuar rregullat e zgjedhjes së ligjit të
zbatueshëm kanë siguruar një nivel të lartë të sigurisë, ndërkohë që vendet që nuk kanë
kodifikuar rregullat e zgjedhjes së ligjit kanë garantuar një nivel të lartë të fleksibilitetit.
46 P.B. Stephan ‘The Futility of Unification and Harmonisation in International Commercial Law’, Working paper. (1999),
fq. 99-100 online në: http://papers.ssrn.com/paper.taf?abstract_id=169209.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 34
Kodifikimi i rregullave mbi të gjitha bëhet për të garantuar siguri ligjore, duke bërë zgjedhjen
e ligjit të zbatueshëm më përpara duke mos i lënë gjykatës mundësinë që bëj zgjedhjen rast
pas rasti47. Megjithatë, kodifikimi i normave të konfliktit mbart në vetvete një lloj
fleksibiliteti për sa kohë i jep gjyqtarit disa instrumente për të zgjedhur, pra në një farë
mënyre ai nuk prek totalisht diskrecionin gjyqësor. Mjetet që i vihen në dispozicion
gjyqtarëve janë:
a. Përdorimi alternativ i faktorëve lidhës.
b. Përdorimi i klauzolës përjashtuese (escape clause), që i lejon gjykatat të shmangin
rregullat e zgjedhjes së ligjit në situata të caktuara.
c. Përdorimi si në rregullat e zgjedhjes së ligjit ashtu edhe i klauzolave përjashtuese, i
faktorëve lidhës të natyrës soft, siç është parimi i lidhjes më të ngushtë, pra faktorë që
nuk varen nga vendndodhja e një kontakti të vetëm por nga shumë faktorë dhe rrethana
që duhen vlerësuar në raste të veçanta.
d. Përdorimi i formulimeve të njëjta apo qasjeve të ngjashme të cilat nuk përcaktojnë në
mënyrë direkte ligjin e zbatueshëm, por listojnë një sërë faktorësh që gjykata duhet ti
marrë në konsideratë gjatë zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm.
Kodifikimi i së drejtës ndërkombëtare private shënon një trend në rritje. Në ditët e sotme ka
rreth 91 kode, 21 rregullore të BE-së, 86 konventa ndërkombëtare, protokolle dhe instrumente
të ngjashëm. Ky fenomen në rritje shpjegohet dhe nga ndryshime politike sidomos nga fitimi
i pavarësisë së shteteve. Në rajonin e Ballkanit, siç do të analizohet edhe më poshtë, si pasojë
e shpalljes së pavarësisë së shteteve anëtare të ish Jugosllavisë, marrëdhëniet ndërkombëtare
private nuk rregullohen më nga një akt i vetëm, por nga disa ligje të reja. Duhet theksuar se
kodet e adoptuara në vendet e Europës Lindore ku përfshihet dhe Ballkani janë influencuar
nga kodet perëndimore sidomos nga rregulloret e BE-së.
Kodet aktuale janë më të qarta, më fleksibël, me pragmatikë dhe më pluraliste. Ato i kanë
dhëne përgjigje shumë dilemave që kanë shoqëruar ekzistencën e normave të konfliktit si:
konflikti midis dy parime: personaliteti apo territorialiteti, siguria ligjore përkundrejt
fleksibilitetit, lidhja më e përshtatshme pavarësisht nga cilësia e rezultatit (conflict justice)
apo zgjedhja e ligjit që sjell rezultatin e duhur (material justice), e drejtë private apo me
implikime shtetërore. Unifikimi i së drejtës ndërkombëtare private mbetet një dëshirë zyrtare,
47 Symeon, Supra note nr 10, pg 174.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 35
çka nënkupton një vëmendje me të madhe të shtetit për këto rregulla. Kodet aktuale ofrojnë
një ndarje pothuajse të barabartë midis arritjes së këtij qëllimi parësor dhe qëllimeve të tjera
që shoqërojnë normat e së drejtës48.
1.4 Grupet e Institucionalizuar për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare private.
Qëllimi i kësaj pjese nuk është paraqitja e një liste gjithëpërfshirëse e të gjitha grupeve të
mëparshme ose grupeve aktuale që aspironin unifikimin e normave të konfliktit, por më tepër
kategorizimi i tyre bazuar në nivelin e organizimit dhe metodave të përdorura. Disa prej tyre
do të diskutohet në më shumë detaje.
Toka është një, ndërkohë që bota është e fragmentarizuar, ka më shumë sisteme ligjore sesa
ka shtete, pasi ekzistojnë një numër shtetesh të cilat kanë më shumë se një sistem ligjor. Një
kontratë, martesë apo shprehje e vullnetit që mund të jetë e vlefshme sipas një sistemi ligjor,
mund të jetë e pavlefshme sipas një sistemi tjetër ligjor. E ndërsa komunikimi dhe
ndërveprimi midis njerëzve rritet, bota vazhdon të ketë një sistem ligjor të arnuar dhe të pa
sistemuar. Të gjitha këto probleme diktojnë nevojën e zgjidhjeve të koordinuara në nivel
ndërkombëtar dhe institucionet që do të përmenden më poshtë luajnë një rol të madh në këtë
drejtim. Një proces ideal i hartimit të ligjeve, kërkon përzierjen e procesit të vendimmarrjes
politike me nivelin më të lartë të ekspertizës teknike. Organizmat ndërkombëtare nuk janë
gjithmonë shembull perfekt i demokracisë megjithatë, atë çka humbet nga demokracia
individi e fiton nëpërmjet marrjes së një ligji të hartuar nga ekspertiza më e mirë49. Ideja për
unifikimin e së drejtës ndërkombëtare private me anë të traktateve ndërkombëtare doli më
1874, kur Pasquale Stanislao Mancini50 botoi një artikull për rëndësinë e miratimit të një
konvente ndërkombëtare, e cila do të parashikonte rregulla të unifikuara të së drejtës
ndërkombëtare private, me qëllim harmonizimin e vendimeve gjyqësore të juridiksioneve të
ndryshme. Mancini propozoi një traktat të përgjithshëm ose një traktat që adresonte çështje
specifike të së drejtës ndërkombëtare private, pasi ishte i bindur që unifikimi i tërësisë së
rregullave kombëtare, në këtë fushë, nuk mund të realizohej me anë të një instrumenti. Ideja e
48 Ibid fq.175. 49 Paul B Stephan. ‘Accountability and international law making: Rules, rents and Legitimacy’, 17 Northwestern J. INT’L
L.& BUS. 681, fq. 1996-97. 50 Pasquale Stanislao Mancini ( 1817-1888) International Judicial Monitor e mundshme në: www.judicialmonitor.org,
aksesuar Dhjetor 2016.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 36
Mancinit mbeti në letër51 pasi nuk u arrit përmbledhja e të gjitha normave ndërkombëtare
private në një akt të vetëm, por gjithsesi u arrit kodifikimi i tyre në disa akte.
1.4.1 Konferenca e Hagës dhe Konventat për të Drejtën Ndërkombëtare Private
Arritjet e para për unifikim e së drejtës ndërkombëtare private e kanë origjinën në shekullin e
19-të, kur u themelua Konferenca e Hagës mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private.52 Emri i
Tobias Asser është pazgjidhshmërisht i lidhur me organizatën si një nga vizionarët dhe
drejtues i parë i kësaj organizate. Kjo organizatë u krijua me qëllimin e vetëm “unifikimin
progresiv të rregullave të së drejtës ndërkombëtare private”.53 Në fakt, vetë Asser ishte i
vetëdijshëm për limitet e këtij unifikimi. Me krijimin e konferencës ai nuk nënkuptonte
krijimin e një “të drejtë private botërore”, por të krijonte urat e lidhjes midis sistemeve të
ndryshme ligjore, të cilat do të sillnin pikërisht unifikimin progresiv. Këtë gjë e vërteton edhe
dështimi i përpjekjeve të para për të krijuar një instrument të vetëm për të drejtën
ndërkombëtare private. Dokumenti i parë kishte vetëm tetë nene, të cila gjatë negociatave
diplomatike u ndanë për tu diskutuar në mënyrë të veçantë. Që nga ajo kohë unifikimi dhe
kodifikimi i të gjitha rregullave të së drejtës ndërkombëtare private mbeti i pa mundur,
pavarësisht se ideja e Asser që inspiroi instrumentet e krijuara në kuadër të Hagës apo edhe që
krijohen më vonë në nivel të Bashkimit Europian .54
E drejta ndërkombëtare private si një term i përdorur në kuadër të Konferencës së Hagës u
interpretua gjerë me qëllim që të përfshinte jo vetëm çështje të konfliktit të ligjit, por edhe
çështje të juridiksionit dhe njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të gjykatave të huaja. Që në
momentet e para të krijimit Konferenca e Hagës u ndesh me vështirësitë e bashkekzistencës
me rregullat e së drejtës ndërkombëtare private të vendeve anëtare të saj. Historia e
organizatës është e mbushur me momente kulmore të arritjeve, të cilat mund përfshijnë
51 Marcin Czepelak ‘Would we like to have a European Code of Private International law?’ në European Review of Private
International Law (2010). fq 717. 52 Sesioni i parë i Konferencës së Hagës është zhvilluar më 1893. Në seancën e tij të shtatë, në vitin 1951, u miratua Statuti i
Konferencës së Hagës dhe nga mbledhjet e tij të shpeshta por jo periodike u konvertua në një organizatë ndërkombëtare. Shqipëria është bërë anëtare e saj në vitin 2002, me anë të ligjit nr. 8867 “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në
"Statutin e Konferencës së Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private".
Vendi ynë deri tani është i detyruar nga 14 Konventa nga 40 Konventat, Protokollet dhe Parimet e hartuara deri tani nga
Konferenca e Hagës. 53 P. Vlas. On the development of private international law in netherlands from Asser Days to the Codification of Dutch
Private International Law ( 1910-2010) Netherlands Review of Private International Law. 54 Marcin Czepelak ‘Would we like to have a European Code of Private International law?’ në European Review of Private
International Law (2010). fq 720.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 37
nënshkrimin dhe ratifikimin e disa traktateve në fushën familjare dhe të procedurës civile
përpara luftës së parë botërore, ndërkohë që pas luftës dekadat që pasuan u përqendruan tek
hartimi i instrumenteve në fushën e së drejtës tregtare.55 Historia moderne e organizatës fillon
me 1951, me traktatin që rikonfirmoi ekzistencën e saj dhe krijimin e një sekretariati të vogël.
Çelësi i harmonisë së gjeneratës së parë të Konferencës, i cili ishte parimi i shtetësisë, pra çdo
individ duhej të ndiqej nga ligji i shtetësisë së tij pavarësisht se ku ndodhej veçanërisht në
marrëdhëniet familjare ku filloi të bëhej një parim vulnerabël në kushte e një bote
kozmopolite .
Pas Luftës së Dytë Botërore, Konferenca përjetoi një fillim të ri dhe çështjeve tregtare iu dha
përparësi. Konventa e Hagës për shitjen ndërkombëtare të mallra (1955) u bë pjesë e gjerë e
diskutimeve ndërkombëtare. Ajo çka mbetet e rëndësishme në drejtim të unifikimit të fushës
tregtare ishte futja e parimit të autonomisë së palëve, pra dhënia e mundësisë, për herë të
parë, në terma ndërkombëtar që blerësi dhe shitësi të kishin mundësi të zgjidhnin ligjin e
zbatueshëm. Ky parimi sot gjen gjerësisht zbatim në instrumentet e tjerë unifikues, siç janë
rregulloret e BE-së apo kodet e vendeve.
Çështjet familjare ndonëse humbën fokusin pas Luftës së Dytë Botërore, përsëri kërkuan
vëmendje në disa aspekte siç ishte detyrimi ndaj fëmijëve sidomos për situatat e familjeve të
ndara pas luftës. Konventa e Hagës e vitit 1956 “Për ligjin e zbatueshëm për mbështetjen e
detyrimit për ushqim për fëmijë” synonte të mbronte fëmijët duke i dhënë prioritet ligjit të
vendqëndrimit të zakonshëm të fëmijës, vendit ku fëmija jetonte apo shkollohej. Kështu që
vendqëndrimi u kthye si një gurë themeli për shumë konventa të Hagës që panë dritën pas
Luftës së Dytë Botërore. Në fakt ky faktor lidhës kaq i nevojshëm për botën kozmopolite
mundësoi kapërcimin e disa kufizimeve që vendosnin faktorët lidhës si shtetësia apo
vendbanimi. Konferenca ka shërbyer gjithashtu jo vetëm në gjetjen e urave të komunikimit
midis shteteve të ndryshme të një sistemi të së drejtës, por edhe midis sistemeve të ndryshme
të së drejtës dhe këtu bëhet fjalë për komunikimin e sistemit kontinental me atë të common
law.
55 Alfred von Overbeck, ‘La contribution de la Conférence de la Haye au développement du droit international privé’ (1992) fq. 233.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 38
Megjithatë, si çdo traktat ndërkombëtar të hartuar nga organizata të tjera ndërkombëtare,
suksesi i instru
menteve ndërkombëtar varet nga numri i shteteve anëtare që i kanë ratifikuar këto konventa.
Për shembull, Konventa e Hagës për marrëveshjen e zgjedhjes së gjykatës ndonëse u
nënshkrua në vitin 2005 arriti të hyjë në fuqi vetëm pas 10 vjetësh, më 2015. Konferenca
vazhdon akoma të punojë në disa aspekte të rëndësishme të së drejtës ndërkombëtare private,
siç është ligji i zbatueshëm në kontratat ndërkombëtare dhe aspekte të tregtimit elektronik56.
1.4.2 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventat UNCITRAL dhe UNIDROIT
Shumë shpejt Konferenca u ndoq edhe nga të tjera zhvillime. Në fillim të shekullit të 20-të u
themelua Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë, Instituti Ndërkombëtar për Unifikimin e të
Drejtës Private (UNIDROIT) dhe më vonë nën mbikëqyrjen e Kombeve të Bashkuara,
Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare. UNIDROIT u
themelua më 1926, me mbështetjen e Lidhjes së Kombeve, me qëllim unifikimin e së drejtës
private dhe më konkretisht kodifikimin progresiv të së drejtës ndërkombëtare tregtare.
Instituti mbledh rreth vetes mbi 60 shtete duke përfshirë SHBA, Europën dhe Kinën.
Ekspertiza e UNIDROIT është fokusuar në ligjin material dhe është praktikë e organizatës që
të kërkojë bashkëpunim me Konferencën e Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare Private, me
qëllim shmangien e parashikimeve konfliktuale. Në fakt, organizata ju largua konceptit të
kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare tregtare për të krijuar ato që sot njihen si parime për
kontratat ndërkombëtare tregtare. Parimet janë në formën e neneve të cilat shoqërohen me
komente dhe ilustrime rreth mënyrës sesi duhen kuptuar ato.
Konventa e Kombeve të Bashkuara për Kufizimet Periodike në Shitjen ndërkombëtare të
Mallrave (1974) dhe Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen
Ndërkombëtare të Mallrave (e njohur si Konventa e Vjenës, 1980), parashikuan unifikimin
alternativ, sidomos në format e standardizuara të kushteve të kontratave (INCOTERMS), të
hartuara nga Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë, ligjit-model të UNICITRAL dhe Parimeve
UNIDROIT të Kontratave Ndërkombëtare Tregtare.
56 P. Sooksripaisarnkit ‘Harmonisation of private international law- Is it possible at all?’,Civil and legal science (2012), fq 2.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 39
Komisioni i Kombeve të Bashkuara në të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare (UNCITRAL)
është një nga projektet e unifikimit të normave në nivel ndërkombëtar. Komisioni është i
përbërë nga përfaqësues të qeverive të mandatuar me rrotacion, të cilët punojnë në grupe
pune për tema të ndryshme. Një herë në vit bëhet mbledhja vjetore e Komisionit, i cili
shqyrton punën e grupeve të ekspertëve. Sot puna e UNCITRAL fokusohet në gjashtë grupe
(ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, zgjidhja e mosmarrëveshjeve, tregtia elektronike, ligji i
falimentit dhe sigurimi i interesave). Instrumentet e përdorura janë konventat, ligjet model
dhe rregullat e pranuara në të gjithë botën, roli i të cilave në kuadër të harmonizimit do të
shtjellohet më poshtë. Roli i instrumenteve plotësohet edhe nga një mori aktivitetesh të tjera
siç janë: ndihma ligjore, informacioni mbi jurisprudencën, asistencë teknike në reformat
ligjore, seminaret rajonale dhe kombëtare për unifikimin e ligjeve tregtare.
Bazuar në Rezolutën e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara nr. 2205 (XXI),
UNICITRAL-i ka mandat për arritjen e qëllimit për promovimin e tregtisë ndërkombëtare,
përmes përpjekjeve për “harmonizim progresiv dhe unifikimin e ligjeve për tregtinë
ndërkombëtare”, duke inkurajuar bashkëpunimin mes organizatave të ndryshme. Rezoluta
gjithashtu përshkruan se si do të arrihet harmonizimi dhe unifikimi progresiv i legjislacionit
ndërkombëtar. Në lidhje me këtë aspekt, referohet tek strategjia ose nevoja për të koordinuar
punën mes organizatave aktive në fushën e harmonizimit dhe unifikimit të ligjeve të kësaj
fushe57.
Për sa i përket aktivitetit legjislativ të UNICITRAL-it, ky i fundit ka miratuar tipologji të
ndryshme aktesh: konventa, ligje model, guida të cilat kanë pasur avantazhe dhe
disavantazhe. Konventat janë të afta për arritjen e një niveli të lartë unifikimi. Kjo për shkak
se shtetet që i adaptojnë këto konventa mund ti miratojnë ato ose pranojnë vetëm si një e tërë.
Më fjalë të tjera, një konventë mund të miratohet vetëm tel quell, pa asnjë modifikim. Në disa
raste, ngurtësia e konventave ndërkombëtare, avantazhuese në rastin kur fusha të veçanta të
ligjit janë të rregulluara nga rregulla identike mund të jetë jo e preferuar për juridiksione të
ndryshme. Ngurtësia mund ta nxisë legjislatorin ta refuzojë konventën ndërkombëtare si një e
tërë, vetëm për shkak të prezencës së një klauzole, duke qenë se aplikohet parimi: të gjithën
ose jo.
57 Elizabeth Crawford, Janeen Carruther.‘Connection and Coherence between and among European Instruments in the Private
International Law of Obligations; në International and Comparative Law Quarterly, Cambridge University Press, fq. 18.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 40
Ligjet model nga ana tjetër janë burime ndërkombëtare të ligjeve uniforme, të cilat janë më
fleksibël sesa konventat. Ligjet model janë tekste legjislative, të cilat ju janë rekomanduar
shteteve për inkorporim dhe miratim si pjesë e legjislacionit të tyre të brendshëm (por këto
nuk janë forcërisht të detyrueshme). Fleksibiliteti që karakterizon këto ligje model i lejon
shtetet të përshtatin legjislacionin e brendshëm me nevojat specifike dhe mënjanojnë
disavantazhet e konventave për të cilat aplikohet parimi të gjithën ose jo.
Kjo aftësi, e cila gjithashtu i lejon shtetet që në mënyrë unilaterale të modifikojnë rregullat në
fuqi, promovon vullnetin e shteteve për të marrë pjesë në procesin e unifikimit. Gjithsesi,
edhe kjo procedurë shoqërohet me riskun e të krijuarit të diferencave të theksuara, për shkak
të nevojës për t’iu përshtatur situatave të ndryshme, pavarësisht se ligjet mund të kenë si
qëllim krijimin e uniformitetit.
Ndërkohë që ka shembuj të koordinimit të suksesshëm mes organizatave që nuk janë të
integruara në sistemin e Kombeve të Bashkuara, ka instanca që dëshmojnë se qëllimi për
koordinimin nuk është arritur. Si shembull mjafton të marrim aktivitet e koordinuara mes
UNICITRAL-it, UNIDROIT dhe Konferencës së Hagës për të Drejtën Ndërkombëtare
Private në fushën e sigurimit të interesave, të cilat janë dokumentuar në dokumentin e
përbashkët, publikuar në 2012, të titulluar “UNICITRAL, Konferenca e Hagës dhe tekstet e
UNIDROIT për sigurimin e interesave. Krahasime dhe analiza të karakteristikave thelbësore
të instrumenteve ndërkombëtar që lidhen me sigurinë e transaksioneve”.58
Fakti që UNICITRAL ka prodhuar instrumente që mbivendosen me instrumente të hartuara
edhe nga organizata të tjera është evidencë e koordinimit të pasuksesshëm.
Si shembull, mjafton të kujtojmë konfliktet potenciale mes Marrëveshjes UNICITRAL për
Konventën e aseteve të arkëtueshme (Receivables Convention)59 dhe Konventën
ndërkombëtare të UNIDROIT për Faktoringun Ndërkombëtar të datës 28 Maj 1988,60 të cilin
UNICITRAL kërkoi ta zgjidhte përmes një klauzole pjesë të konventës e cila të parashikonte
58 UNCITRAL, Hague Conference and Unidroit Texts on Security Interests: Comparison and analysis of major features of
international instruments relating to secured transactions, e mundshme në:
http://www.uncitral.org/uncitral/en/uncitral_texts/security/2011UNCITRAL_HCCH_Unidroit_texts.html , aksesuar Dhjetor
2016. 59 United Nations Convention on the Assignment of Receivables in International Trade, concluded 12 December 2001, adopted by resolution A/RES/56/8 60 UNTS 373; 27 ILM 943; Factoring (uniform law)
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 41
se: “Konventa do të prevalojë ndaj Konventës UNIDROIT për Faktoringun Ndërkombëtar”
(Neni 38 (2)).
Bashkëpunimi midis organizatave kërkon jo vetëm pjesëmarrje nga ana e organizatave të
tjera, me statusin e vëzhguesit në sesionet e punës në grup organizuar nga UNICITRAL, por
përfshirjen e tyre në mënyrë direkte. Gjithsesi, UNICITRAL ka bërë përpjekje “drejt
harmonizimit progresiv dhe unifikimit të ligjeve të së drejtës tregtare ndërkombëtare” përmes
formave të tjera. Është i njohur fakti se gjatë elaborimit të Konventës së Kombeve të
Bashkuara për Kontratat për Shitjet Ndërkombëtare të Mallrave, CISG61 hartuesit janë bazuar
shumë në konventat e hartuara nga UNIDROIT, aneks i të cilave ishte ULIS62 dhe ULF63.
Në mënyrë të ngjashme, përgjatë procesit të hartimit të draftit që më pas u bë Konventa e
Kombeve të Bashkuara për Faturat Ndërkombëtare të Exchange-it (International Bills of
Exchange) dhe kontratat ndërkombëtare të premtimit64 (International Promissory Notes),
UNICITRAL u bazua në punën parapërgatitore të bërë nga UNIDROIT, në fillimet e vitit
1950. Metodë e njëjtë u ndoq edhe në respekt të Rregullave të Roterdamit,65 për të cilat
UNICITRAL u bazua në punën fillestare të bërë nga CMI.66 Edhe për sa u përket rregullave
të së drejtës ndërkombëtare private që përmbahen në Kreun 5 të Konventës së Kombeve të
Bashkuara për Asetet e Arkëtueshme në Tregun Ndërkombëtar (Receivables Convention),
hartuesit u bazuan në Konventën e Romës67.
1.4.3 Bashkimi Europian (Konventat dhe Rregulloret)
I fundit por jo nga rëndësia, Komuniteti Europian sot Bashkimi Europian68 është një nga
nismëtarët e institucionalizuar dhe organizuar për të drejtën ndërkombëtare private. Në fillim
të vitit 1959 Komisioni Europian u bë i vetëdijshëm se për të kapërcyer pengesat dhe
vështirësitë në fushën ekonomike ishte e nevojshme njohja dhe zbatimi i vendimeve të
61 United Nations Convention of 11 April 1980 on Contracts for the International Sale of Goods, 1489 UNTS 3. 62 Convention of 1 July 1964 relating to a Uniform Law for the International Sale of Goods, 834 UNTS 107. 63 Convention of 1 July 1964 relating to a Uniform Law on the Formation of Contracts for the International Sale of Goods,
834 UNTS 169. 64 United Nations Convention on International Bills of Exchange and International Promissory Notes of 9 December 1988,
Doc A/RES/43/165. 65 United Nations Convention on Contracts for the International Carriage of Goods Wholly or Partly by Sea, UN Doc A/RES/63/122, 63 UNTS 122. 66 Dorothea Heine, Das Kollisionsrecht der Forderungsabtretung: UNCITRALAbtretungskonvention und Rom I-Verordnung
(2012). 67 Rome Convention on the law applicable to contractual obligations (consolidated version), [1998] OJ C 27/34. 68 Me Traktatin e Lisbonës Komuniteti Evropian u zëvendësua nga Bashkimi Europian. Megjithatë duhet theksuar se përpjekjet e para i takojnë periudhës së Komunitetit Ekonomik Evropian.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 42
gjykatave të vendeve anëtare. Kështu që Komisioni hartoi procedurat, aplikimi i të cilave
konkludoi në krijimin e Konventës së parë “Për juridiksionin dhe zbatimin e vendimeve civile
dhe tregtare”, Konventa e Brukselit (1968).69 Konventa rezultoi mjaft e suksesshme duke
frymëzuar shumë shtete të cilat nuk ishin anëtare të Komunitetit të kërkonin aderimin tek kjo
konventë.
Zgjidhja e ofruar për këtë situatë ishte krijimi i një traktati paralel, që ishte pikërisht Konventa
e Luganos e cila përfshiu vendet anëtare të Komunitetit dhe vendet e Shoqatës së Zonës së
Tregtisë së Lirë Evropiane.70 Të dy instrumentet si Konventa e Brukselit dhe ajo e Luganos u
amenduan për ti’u përshtatur realiteteve të reja në BE, së pari zgjerimit të BE-së me shtete të
reja dhe së dyti ndryshimit të kompetencave të vetë BE-së në këtë fushë71.
Suksesi i unifikimit të çështjeve të juridiksionit në fushën civile dhe tregtare nuk mund të
linte pas çështjet familjare. Përpjekjet u konkluduan me miratimin e Rregullores së Këshillit
1347/2000 e 29 maj 2000 “Mbi Juridiksionin, Njohjen dhe Zbatimin e vendimeve në çështjet
martesore dhe në çështjet e përgjegjësisë prindërorë për fëmijët dhe dy prindërit72, e njohur si
Rregullorja Bruksel II.
Paralelisht, ajo që u vu re në Komunitetin Europian në atë kohë, ishte rritja e numrit të
çështjeve në të cilat gjykata duhet të zbatonte ligjin e huaj. Me qëllim që të shmangej forum
shopping, të rritej siguria ligjore dhe të mundësohej zbatimi më i shpejtë i ligjit, unifikimi i
normave të konfliktit doli si domosdoshmëri, me qëllim që gjykatat të zbatonin të njëjtat
norma pavarësisht së në cilin shtetet ndodheshin.
Komuniteti Europian nisi punën për unifikimin e normave të konfliktit në fillim të viteve 80.
Propozimet e para ishin për krijimin e një kodi të vetëm europian të normave të konfliktit.
Belgjika në atë kohë ofroi modelin e Konventës së Beneluksit për unifikimin e normave të
konfliktit midis Belgjikës, Hollandës dhe Luksenburgut. Ky propozim u konsiderua si një
hap shumë i madh, që kërkonte vite të tëra për tu vënë në zbatim. Në fakt siç shkruajnë vetë
69 FZ 1998 C27/1. 70 H Muir Watt, ‘Evidence of an Emergent European Legal Culture: Public Policy Requirements of Procedural Fairness
Under the Brussels and Lugano Conventions’ (2001) fq 36. 71 Komuniteti Evropian bëhet anëtare i Konventës së Luganos në 2007. 72Trevor Hartley, ‘The European Union and the Systematic Dismantling of the Common Laë of Conflict of Laws’ (2005) fq. 54.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 43
reporterët e përfshirë në proces në atë kohë, as historia e zhvillimit të së drejtës
ndërkombëtare private dhe as gatishmëria e shteteve anëtare të komunitetin nuk mund të ishin
në favor të këtij propozimi. Ajo që kemi sot është një kodifikim i fragmentarizuar i normave
të konfliktit në nivel europian.73 Pika e nisjes për harmonizimin ishte pikërisht nevoja për të
ndihmuar funksionimin e tregut të përbashkët. Për këtë arsye filloi puna për hartimin e
Konventave në fushën e pronësisë, ligjit të zbatueshëm për detyrimet kontraktore dhe
jashtëkontraktore, ligjit të zbatueshëm për format e transaksioneve ligjore dhe provave,
parimeve të përgjithshme. Për arsye historike dhe politike, jo të gjitha përpjekjet mundën të
shohin dritën. E vetmja që u nënshkrua edhe pse pas një periudhe të gjatë negociatash për ta
miratuar, ishte Konventa e Romës për Ligjin e Zbatueshëm për Detyrimet Kontraktore, e
datës 19 qershorit 1980. Më vonë Konventa u zëvendësua me rregulloret, përkatësisht
Rregulloren Roma I. Roma I u pasua nga Roma II dhe Roma III, dhe shumë akte të tjera
detajet e të cilave do të analizohen në kapitullin vijues.
73 Jan-Jaap Kuipers, ‘EU law and Private International Law. The Interrelationship in Contractual Obligations’ Martinus
Nijhoff (2012) fq 230.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 44
KAPITULLI II
Europianizimi i normave të konfliktit
Europianizimi i një fushe të së drejtës brenda BE-së nënkupton unifikimin e rregullave
nëpërmjet zëvendësimit gradual të ligjeve kombëtare me ato europiane. Ky proces paraprihet
nga transferimi i kompetencave për të hartuar ligje nga niveli shtetëror, apo ndër-shtetëror në
atë Europian. Ky transferim ka prekur të gjitha fushat e së drejtës, përfshirë edhe atë të së
drejtës ndërkombëtare private74. Vëmendja e institucioneve europiane ndaj të drejtës
ndërkombëtare private fillon që gjatë dekadës së dytë të Komuniteteve Europiane. Në mes të
viteve 1960 dhe 1970 vëmendje e veçantë, i është kushtuar aspektit procedurial të së Drejtës
Ndërkombëtare Europiane Private, që përfshin juridiksionin ndërkombëtar, njohjen dhe
vënien në zbatim të vendimeve të gjykatave. Ndërkohë që nevoja për unifikimin e normave të
konfliktit doli si domosdoshmëri gjatë viteve 1980, vite të cilat iu kushtuan krijimit të Tregut
të Brendshëm në nivel Europian. 75
Përpos këtyre zhvillimeve Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private shënon kulmin e
tij historik me nënshkrimin e Traktatit të Amsterdamit më 2 tetor 1997. Traktati njohu
kompetencën pothuajse të plotë të legjislatorit europian në fushën e së drejtës ndërkombëtare
private76. Si pasojë e dhënies së kësaj kompetence u hartuan një numër aktesh legjislative të
cilat në dhjetë vjet krijuan atë që sot njihen si e drejta ndërkombëtare private europiane. Kjo e
drejtë përfshiu jo vetëm aktet që kishin të bënin me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm, por edhe
aspektet të procedurës civile ndërkombëtare.
Në ndryshim nga ligjet ndërkombëtare private të shteteve anëtare, e drejta ndërkombëtare
private europiane nuk është pjesë e asnjë sistemi të brendshëm ligjor. Sot është pranuar si nga
doktrina ashtu dhe nga praktika se ndërkombëtarizmi i normave të konfliktit në nivel
europian garanton siguri ligjore, sidomos për marrëdhëniet ndërkufitare, gjë që nuk mund të
arrihej lehtë nga normat e brendshme të konfliktit.77
74Plender & Wilderspin. ‘The European Private International Law of Obligations’ (2009) fq. 89. 75 R.Fentiman, ‘Choice of Law in Europe. Uniformity and Integration’ (2008). fq.82. 76Neni 61(c) i lidhur me nenin 65(b) KE sipas Traktatit të Amsterdamit, sot neni 81(1) dhe 2(c) TFBE sipas Traktatit të
Lisbonës. Shih J Basedow The communitarisation of the conflict of laws under the Treaty of Amsterdam CML Rev. 37
(2000) fq. 687. 77 F. Maultzch, Choice of Law and Jus Cogens in Conflict of Laws for non-contractual obligations (Rome II). (2011), fq .75.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 45
Duke mbajtur parasysh procesin e integrimit, urgjenca për unifikimin e këtyre normave në
hapësirën europiane ka ardhur gjithnjë e në rritje. Për këtë mjafton të sjellim ndërmend se në
çfarë mase do të ishte i përbashkët, Tregu i Përbashkët në qoftë se të gjitha transaksionet,
bazuar në Katër Liritë e BE-së, do të qeveriseshin nga rregullat kombëtare të konfliktit të
ligjeve, të cilat kanë parashikime të ndryshme në secilin prej shteteve? Rrjedhimisht procesi i
Europianizimit të ligjit Europian të së Drejtës Ndërkombëtare Private pati zhvillime të
konsiderueshme në kuadër të BE.78
Në ditët e sotme, europianizimi i të drejtës ndërkombëtare private, që përmbahet nga koncepti
i unifikimit shërben si një mjet për të arritur sigurinë juridike, e cila është e nevojshme më
shumë se kurrë,79 pavarësisht mendimeve të ndryshme në lidhje me suksesin e kësaj metode.
Duke pasur parasysh se unifikimi i të drejtës ndërkombëtare private nuk është shumë i
arritshëm në kushtet aktuale, europianizimi i të drejtës ndërkombëtare private është një
kompromis më i pranueshëm dhe metodologjitë e përdorura deri tani janë harmonizimi
pozitiv dhe negativ i rregullave të së drejtës ndërkombëtare.80
2.1 Traktatet e Bashkimit Europian
Bashkimi Evropian i ka rrënjët historike në Komunitetin Europian të Çelikut dhe Qymyrit
(KEÇQ), të themeluar në 1951 nga Belgjika, Franca, Gjermania, Italia, Luksemburgu dhe
Hollanda. Ideja pas KEÇQ ishte e thjeshtë por shumë kurajoze. Pas Luftës së Dytë Botërore,
Europa ishte e shkatërruar moralisht dhe ekonomikisht. Shtetet Europiane ishin në ankth për
sa i përket mënyrave se si do t’ia dilnin të rimëkëmbeshin pas kësaj katastrofe.81
KEÇQ ishte vetëm hapi i parë për Integrimin Europian. Traktati i Romës (Traktati KEE-së, i
datës 25 Mars 1957) krijoi dy komunitete shtesë; Komunitetin Europian të Energjisë Atomike
dhe Komunitetin Ekonomik Europian. Ky traktat përbënte bazën kushtetuese për integrim
europian. Ai ngarkonte institucionet europiane me përmbushjen e qëllimit të krijimit të tregut
të përbashkët, heqjen e kufijve mes Shteteve Anëtare dhe promovimin e lirisë së lëvizjes së
78 J. Heymann, Le droit international privé à l'épreuve du fédéralisme européen (2010) fq 120. 79 Ole Lando,The EC Draft Convention on the Law Applicable to Contractual and Non-Contractual Obligations(1974) fq 6,7. 80 Campuzano, Czepelak, Rodrigues Benot, Rodrigues Vazque. ‘Lastest developments in EU Private International Law’ (2011), fq 84. 81I. Ward, ‘A Critical Introduction to European Law’ (2nd edn, LexisNexis UK) (2003). fq 102.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 46
mallrave, personave, shërbimeve dhe kapitalit. Me krijimin e KEE-së, bashkëpunimi
ekonomik u bë në vetvete synimi i integrimit Europian.82
Integrimi europian është zhvilluar në dy dimensione, atë ekonomik dhe atë politik. Traktati i
Mastritit (Traktati i Bashkimit Europian), nënshkruar në 7 Shkurt 1992,) synoi të
formalizonte integrimin ekonomik dhe të siguronte një kornizë kushtetuese për integrimin
politik Europian. Me këtë qëllim, u themelua Bashkimi Europian. Struktura ligjore e BE-së
pasqyrohej me pamjen e një ‘Tempulli Grek’ nën çatinë e të cilit parashikohen rregullat e
përbashkëta institucionale dhe tre shtylla bazë të cilat do të identifikohen. Shtylla e parë
konsistoi në shtyllën e Komunitetit, të njohur si KEE. Shtylla e dytë përmbante Politikën e
Jashtme dhe Sigurinë e Përbashkët, dhe shtylla e tretë kishte të bënte me Drejtësinë dhe Punët
e Brendshme. Ndërkohë që bashkëpunimi për shtyllën e parë kishte kryesisht karakter
mbikombëtar, bashkëpunimi në dy shtyllat e tjera kryesisht është ndërqeveritar.83
Traktati i Mastritit ishte fillesa e një procesi të vazhdueshëm të rishikimeve të traktateve. Ky
proces u pasua me nënshkrimin dhe hyrjen në fuqi të Traktati i Amsterdamit (1997) , Traktatit
të Nicës (2001) dhe Traktatit të Lisbonës (2009). Traktatet sollën ndryshime të mëdha në
funksionimin e BE-së, dhe gjithashtu ato rritën rolin e kësaj të fundit në raport më çështjet e
së drejtës ndërkombëtare private84.
2.1.1 Organizimi institucional dhe kompetencat
Bashkimi Europian ka një organizim institucional të një lloji të veçantë, çka e reflekton dhe
vet natyra e organizatës. Ai drejtohet nga institucione mbi kombëtare siç është Komisioni
Europian, Parlamenti Europian dhe institucione ndërqeveritare siç është Këshilli i Bashkimit
Europian apo Këshilli Europian. Pushteti ligjvënës në BE ndahet midis tre institucioneve,
nisma ligjvënëse i takon Komisionit ndërkohë që miratimi bëhet në mënyrë të përbashkët nga
Parlamenti dhe Këshilli i BE-së.85 Pushteti ligjvënës është i lidhur ngushtë me kompetencën e
BE-së në një fushë të caktuar. Krahas trekëndëshit Komision – Këshill – Parlament, ekziston
një numër organesh që duhet të konsultohen kur legjislacioni i propozuar përfshin fushën e
82 Craig, P dhe de Búrca. ‘EU Law’. 4th edn, OUP. (2008). fq 1170. 83 Jose Luis da Cruz Vilaca, ‘EU Law and Integration: Twenty Years of Judicial Application of EU law’ (2016) fq 254. 84 Trevor Hartley. ‘The Foundations of European Union Law’ (2014) fq. 85-6. 85 Ibid fq. 13,24,27.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 47
tyre të interesimit. Edhe nëse nuk pranohen këshillat e këtyre organizmave, ato kontribuojnë
për mbikëqyrjen demokratike të legjislacionit të BE-së duke siguruar që ky legjislacion i
nënshtrohet shqyrtimit të kujdesshëm.86
Traktatet parashikojnë fushat e politikave në të cilat BE-ja mund të marrë vendime. Në disa
fusha, BE-ja ka kompetencë ekskluzive, që do të thotë se vendimet merren në nivel të BE-së.
Këto fusha të politikës përfshijnë doganat, rregullat e konkurrencës, politikën monetare për
eurozonën, politikat e peshkimit dhe tregtisë. Në fushat e tjera të politikës, kompetencat e
vendimmarrjes ndahet mes BE-së dhe shteteve anëtare, kompetenca konkurruese/të
përbashkëta. Kjo do të thotë se, nëse legjislacioni është miratuar në nivel të BE-së, atëherë
këto ligje kanë prioritet. Mirëpo, nëse ndonjë legjislacion nuk miratohet në nivel të BE-së,
atëherë shtetet anëtare mund të nxjerrin ligje në nivel kombëtar. Kompetenca e përbashkët
zbatohet në shumë fusha politikash, siç janë tregu i brendshëm, bujqësia, mjedisi, mbrojtja e
konsumatorëve dhe transporti. Në disa fusha BE-ja ka kompetenca plotësuese, siç është
sektori i hapësirës, arsimit, kulturës dhe turizmit, duke mbështetur përpjekjet e shteteve
anëtare. Kjo ndarje ka rëndësi për sa i përket procesit të harmonizimit pasi na orienton drejt
fushave më të pritura për tu harmonizuar.87 BE-ja ka jo vetëm kompetencën e miratimit të
masave në të drejtën ndërkombëtare private që promovojnë bashkëpunimin mes Shteteve
Anëtare, por ajo mund të veproj në këtë fushë edhe në marrëdhënie me të tretët duke krijuar
kushtet e harmonizimit në këtë drejtim.
2.1.2 Burimet e së drejtës europiane
Bashkimi Europian ka një sistem juridik unik, i cili vepron paralelisht me legjislacionin e
shteteve anëtare. Legjislacioni i BE-së ka efekt të drejtpërdrejtë në sistemin e brendshëm
ligjor të shteteve anëtare, dhe ka epërsi ndaj ligjeve kombëtare. Legjislacioni i Bashkimit
Europian përbëhet nga legjislacioni primar dhe sekondar.88 Metodologjia e transpozimit të
legjislacionit europian ndryshon në varësi të tipit të normës së BE-së që do të bëhet pjesë e
legjislacionit të brendshëm. Në këtë kuadër është me interes njohja me tipet e ndryshme të
normave ligjore të BE-së. Por, këto norma janë sistemuar në mënyra të ndryshme nga autorë
86 Barnard, C, ‘The Substantive Law of the European Union – The Four Freedoms (OUP)’ (2004), fq 14–15. 87 Trevor Hartley. ‘The Foundations of European Union Law’. (2014) fq 305. 88 Rudolf Geiger. European Union Treaties: A Commentary: Treaty on European Union - Treaty on the Functioning of the
European Union - Charter of Fundamental Rights of the European Union. (2015) fq. 350.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 48
të ndryshëm, në varësi të kritereve që ata kanë përdorur. Të gjithë kategorizimet janë bërë me
qëllim lehtësimin e shpjegimit të legjislacionit të BE-së, por asnjëri nuk është zyrtar.89
Legjislacioni parësor përbëhet nga Traktatet Themeluese dhe parimet e përgjithshme (të
pashkruara) të së drejtës europiane. Arsyeja pse këto norma kategorizohen si primare vjen
nga fakti se janë thelbi i rendit juridik europian. Ato e kanë krijuar atë dhe e drejtojnë
(përfshirë efektet e tij në shtetet anëtare). Arsyeja e dytë është vet rendi hierarkik i traktateve
dhe parimeve. Çdo normë tjetër që do të bëhet pjesë e këtij rendi ligjor do ta marrë
vlefshmërinë nga legjislacioni parësor. Kështu, çdo normë e cila do të konsiderohet si normë
europiane duhet të jetë e bazuar (të ketë bazë ligjore) në legjislacionin parësor, si dhe të jetë
në përputhje me të, në mënyrë që të jetë ligjërisht e vlefshme dhe zbatueshme.
Me anë të një vendimi historik, GJDBE-ja evidentoi efektin e drejtpërdrejtë të Traktatit KEE.
Në çështjen Van Gend & Loos,90 GJDBE-ja konstituoi ‘një rend të ri ligjor të së drejtës
europiane për të cilin shtetet do të cedonin nga sovraniteti i tyre’. Në mënyrë të pavarur nga
legjislacioni i shteteve anëtare, legjislacioni i Komunitetit nuk imponon vetëm detyrime për
sa i përket individëve, por edhe ka si qëllim ofrimin e të drejtave. Bazuar në jurisprudencën e
GJDBE-së, një individ mund të ankohet drejtpërdrejtë në gjykatat kombëtare bazuar në
parashikimet e legjislacionit të Komunitetit/BE, për sa kohë që ai parashikim është
mjaftueshmërisht i qartë, preciz dhe i pakushtëzuar.
GJDBE-ja hodhi hapin tjetër në çështjen Costa kundër ENEL91. Në këtë vendim GJDBE-ja
argumentoi se parashikimet e Traktatit, një burimi i pavarur i ligjit, për shkak të natyrës së
tyre të veçantë dhe unike, nuk do të mund të tejkalohen nga normat vendase. Traktati i KEE
dhe të gjitha normave që bazohen në të, do të kenë prioritet ndaj legjislacionit kombëtar.
Me anë të jurisprudencës për efektin e drejtpërdrejtë dhe epërsinë e ligjit të Komunitetit
Europian, GJDBE-ja ka kontribuar në mënyrë domethënëse në eliminimin e legjislacionit të
vjetër dhe proteksionist të ligjeve të shteteve anëtare. Ky kontribut i GJDBE-së ka ndikuar në
thellimin e bashkëpunimit ekonomik dhe politik në KE/BE. Legjislacioni dytësor përbëhet
89 Craig, De Burca, Supa note nr.81, fq. 344. 90 Çështja 26/62 Van Gend & Loos kundër Hollandës (1963) § 45. 91 Çështja 6/64 Costa kundër ENEL, referuar nga Gjykata e Milanos, Itali për Gjykim Paraprak (1964) § 33.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 49
nga të gjithë aktet të cilat mund të miratojnë institucionet e BE-së bazuar në kompetencat e
transferuara tek BE-ja, dhe ato të përshkruara në Traktatet Themelues të BE-së.
Kategoritë e legjislacionit dytësor listohen në nenin 288 TFBE-së: rregullore, direktiva,
vendime. Rregulloret janë shprehje me e lartë e unifikimit të ligjeve në nivel të BE-së. Ato
janë direkt të zbatueshme dhe ato zëvendësojnë normat e brendshme me të njëjtën përmbajte.
Ndërsa direktivat janë të detyrueshme për objektivin dhe jo mënyrën sesi transponohen në
legjislacionin e brendshëm92.
Burimi më i rëndësishëm për të drejtën ndërkombëtare private janë rregulloret të cilat
mundësojnë unifikimin e normave të konfliktit. BE-ja ka hartuar një numër rregulloresh të
cilat janë shpërndarë në tre drejtime: rregulloret e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm, rregulloret
procedurës civile ndërkombëtare dhe rregulloret mikse që i përshijnë të dyja, si çështjet e
ligjit të zbatueshëm ashtu edhe të procedurës civile. Rregulloret e BE-së do të përmenden më
poshtë madje dy prej tyre do të jenë objekt i një analize më të thellë në këtë punim.
Direktivat janë më pak të përdorura në kuadër të së drejtën ndërkombëtare private. Ndërkohë
që, rregulla të veçanta të së drejtës ndërkombëtare private janë të parashikuara në direktivat e
BE-së, për shembull Direktiva e Konsumatorit93. E drejta parësore, pra traktatet, nuk janë një
burim i mirëfilltë i rregullave të zgjedhjes së ligjit zbatueshëm. Megjithatë, GJDBE-ja me anë
të një interpretimi të zgjeruar ka arritur të referojë edhe nenet e traktatit, sidomos ato që kanë
të bëjnë me liritë e lëvizjes. Në rastin e të drejtës së kompanive, bazuar në rregullat e traktatit,
gjykata i ka detyruar vendet anëtare të braktisin teorinë e ‘qendrës së vërtetë’, të paktën për
kompani që migrojnë nga njëri vend në tjetrin dhe të zbatojnë teorinë e ‘inkorporimit’ në
vendin tjetër. Një shembull tjetër është ligji për të drejtën e emrit. GJDBE-ja i ka kërkuar
vendeve anëtare që të heqin dorë nga shtetësia si faktor lidhës dhe të pranojnë emrin që
personi ka fituar në mënyrë të ligjshme në një vend tjetër, duke provuar se rezultatet nuk bien
ndesh me rendin publik të vendit.
Një burim i fundit janë dhe marrëveshjet ndërkombëtare që lidh BE-ja në këtë fushë. Që nga
krijimi, Bashkimi Europian gjithmonë ka marrë pjesë si vëzhgues në Konferencën e Hagës
92 Craig, De Burca, Supra note nr.81, fq. 401. 93 Direktiva e re e Konsumatorit nuk përmban klauzolë të vecantë për normat e konfliktit por bën referencë direkte tek
Rregullorja Roma I.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 50
për të Drejtën Ndërkombëtare Private. Në dritën e rritjes së rolit të Bashkimit Europian në të
drejtën ndërkombëtare private, rezervën e Shteteve Anëtare për të votuar dhe mungesa e të
drejtës së votës nga ana e BE-së, i rriti së shumti pakënaqësitë. Kështu në vitin 2007, BE-ja u
anëtarësua në Konferencën e Hagës. Kompetenca e reduktuar e Shteteve Anëtare në forumet
ndërkombëtare është diçka që u kompensua nga anëtarësimi i BE-së ne Konferencën e Hagës.
Për shembull BE-ja është anëtare e Protokollit të Hagës për ligjin e zbatueshëm për detyrimet
për ushqim si edhe Konventës së Hagës për marrëveshjen e zgjedhjes së Gjykatës, e cila hyri
në fuqi në 15 tetor 2015. Ndërkohë që, ajo është pjesë e Konventës së Luganos ku përfshihen
vendet e BE-së dhe vendet e Zonës së tregtisë së lirë në Europë (EFTA) për çështjet të
juridiksionit dhe njohjes dhe zbatimit të vendimeve të gjykatave.94
2.2 Domosdoshmëria për europianizimin e së drejtës ndërkombëtare private
Një pjesë e madhe e vëmendjes së doktrinës i është kushtuar lidhjes mes BE-së dhe të drejtës
ndërkombëtare private dhe domosdoshmërisë së unifikimit të saj. BE-ja ndikon në të drejtën
ndërkombëtare private në të paktën dy mënyra. Së pari, BE-ja mund të marrë masa me qëllim
përafrimin e ligjeve të shteteve anëtare që kanë të bëjnë me çështjet civile dhe familjare. Ky
prezantim i standardeve të përbashkëta të BE-së referohet si integrimi pozitiv. Së dyti,
aplikimi i të drejtës ndërkombëtare private mund të bjeri ndesh më ligjin e BE-së. Në këto
raste, e drejta ndërkombëtare private e shteteve anëtare nuk mund të zbatohet. Moszbatimi i
rregullave kombëtare që bien ndesh me legjislacionin e Bashkimit Europian njihet si
harmonizim negativ.95
2.2.1 Harmonizimi pozitiv i normave të konfliktit në BE
Baza e përgjithshme ligjore
Traktati i KEE-së, parashikonte vetëm një referencë për të drejtën ndërkombëtare private.
Neni 220 u kërkonte shteteve anëtare të përfshiheshin në negociata me njëri-tjetrin, me qëllim
thjeshtësimin e procesit të njohjes dhe vënies në zbatim të vendimeve gjyqësore. Rezultat i
94 Gerhard Walter, Samuel Baumgartner. The Recognition and Enforcement of Judgments Outside the Scope of the Brussels
and Lugano Conventions (2005) fq. 5. 95Kadner Graziano, Thomas Michael “Codifying European Private International Law:The Swiss Private International Law Act- A model for a Comprehensive European Private International Law Regulation” (2015) fq. 5.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 51
kësaj kërkesë ishte miratimi i Konventës së Brukselit (1968) “Për juridiksionin dhe vënien në
zbatim të vendimeve me objekt çështjet civile dhe tregtare” dhe Konventës së Romës (1980)
“Për ligjin e zbatueshëm për detyrimet kontraktore”. Në atë kohë kompetencat e KEE-së
ishin të limituara vetëm në çështjet e njohjes dhe vënies në zbatim të vendimeve gjyqësore.
Traktati i Romës nuk parashikonte kompetenca formale për sa i përket juridiksionit dhe
zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm. Megjithatë, harmonizimi i rregullave juridiksionale ishte i
nevojshëm për krijimin e besimit të ndërsjellë mes gjykatave të Shteteve Anëtare, në mënyrë
që të krijoheshin kushte për lëvizjen e lirë të vendimeve.96 Konventa e Romës nga ana e saj,
bazohej në dëshirën e vendeve anëtare për të vazhduar harmonizimin e së drejtës
ndërkombëtare private në çështjet civile dhe tregtare. Pavarësisht se Konventa e Brukselit dhe
Romës u përfunduan në kuadër të KEE-së, ato ishin thjesht marrëveshje ndërkombëtare mes
Shteteve Anëtare dhe nuk kishin bazë ligjore të mirëfilltë.
Konventat e Brukselit dhe të Romës ishin marrëveshje ndërkombëtare, për pasojë në parim
GJDBE-ja nuk kishte kompetencë për interpretimin e tyre. Ky problem u zgjidh duke ia
dhënë të drejtën e interpretimit GJDBE-së nëpërmjet një protokolli të veçantë. Duke qenë se
kjo gjykatë zhvilloi një jurisprudencë domethënëse për Konventën e Brukselit, asaj iu njoh e
drejta edhe për interpretimin e Konventës së Romës me anë të protokollit të vitit 2004.97 Pas
këtij viti 2004, gjykatat kombëtare ishin shumë aktive në drejtimin e pyetjeve për
interpretimin e Konventës së Romës, përpara GJDBE-së.98 Por gjithsesi, lidhja e largët e
Konventës së Brukselit dhe Romës me rendin ligjor të KEE-së nuk ishte shumë e kënaqshme.
Për pasojë në kuadër të Traktateve të reformuese u ndryshua edhe mënyra e unifikimit të së
drejtës ndërkombëtare private.
Kështu Traktati i Mastritit parashikoi dy nene për bashkëpunimin juridik në çështjet civile në
shtyllën e tretë të Drejtësisë dhe Punëve të Brendshme. Këto klauzola, shërbyen si bazë
ligjore për negocimin dhe miratimin e konventave ndërkombëtare. Megjithatë Traktati i
Mastritit u kufizua pak a shumë në formalizimin e praktikave ekzistuese duke rritur
mosbesimin se BE mund të kishte ndonjë rol për të drejtën ndërkombëtare private. Gjithsesi,
ky skepiticizëm u provua të ishte i gabuar, pasi Traktati i Amsterdamit hapi rrugën për një
96Arthur Rosett, “Unification, Harmonization, Restatement, Codification and Reform in International Commercial Law”, The
American Journal of Comparative Law (1992), vol. 40, fq. 688. 97First Protocol of 19 December 1988 on the interpretation of the 1980 Rome Convention by the Court of Justice, [1998] OJ
C-27/47 98S. Bariati. Cases and Materials on EU Private International Law (2011) fq. 144.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 52
pozicion autonom të BE-së në të drejtën ndërkombëtare private. Duke qenë se shtylla e tretë u
kufizua vetëm në bashkëpunim policor dhe gjyqësor për çështjet penale, dispozitat juridike të
së drejtës ndërkombëtare private u tranferuan nga shtylla e tretë në Titullin IV të Traktatit të
KE-së99.
Traktati i Amsterdamit e ndryshoi në mënyrë thelbësore rolin e BE-së në të drejtën
ndërkombëtare private. Ndërkohë që BE-ja fillimisht ishte thjesht një lehtësues në
marrëveshjet ndërkombëtare, Traktati i Amsterdamit e transformoi BE-në në një legjislator të
vërtetë të së drejtës ndërkombëtare private duke i dhënë atij pothuajse kompetenca të plota në
këtë fushë.
Neni 65 i Traktatit të KE-së100 parashikonte se KE-ja duhet të merrte masa në fushën e
bashkëpunimit gjyqësor në çështjet civile me ndikim ndërkombëtar, të cilat ishin të
domosdoshme për funksionimin e tregut të përbashkët.
Klauzolat e parashikuara kishin si qëllim: (i) përmirësimin dhe thjeshtësimin e shërbimeve
ndërkufitare gjyqësore dhe dokumenteve jashtëgjyqësore; (ii) përmirësimin dhe thjeshtësimin
e bashkëpunimit në mbledhjen e provave; (iii) njohjen dhe vënien në zbatim të vendimet në
çështjeve civile dhe tregtare; (iv) promovimin e pajtueshmërinë së rregullave të zbatueshme
në shtetet anëtare në lidhje me konfliktin e ligjeve dhe juridiksionit; dhe (v) eliminimin e
pengesave për funksionimin e mirë të proceseve civile, nëse është e nevojshme, duke nxitur
pajtueshmërinë e rregullave mbi procedurën civile në fuqi, në Shtetet Anëtare.101
Bazuar në nenin 65 të Traktatit të KE-së, harmonzimi i së drejtës ndërkombëtare private
duhet të kalonte nëpërmjet procesit ligjvënës që parashikonte se Komisioni kishte iniciativën
ligjvënëse dhe pas konsultimit me Parlamentin Europian, Këshilli mund ti miratonte me
unanimitet. Procedurat e votimit u amenduan më vonë nga Traktati i Nicës. Këshilli mundej
që përveç çështjeve që lidheshin me të drejtën familjare, të miratonte masa me shumicë të
cilësuar dhe jo me unanimitet.
Trendi i zgjerimit të së drejtës ndërkombëtare private u vazhdua nga Traktati i Lisbonës,
traktati i cili është aktualisht në fuqi. Bazuar në Nenin 81 të TFBE-së,102 BE-ja mund të marrë
99Craig, De Burca, Supra note nr. 81, fq 430. 100European Union – Consolidated versions of the Treaty on European Union and of the Treaty establishing the European
Community (2002) [2002] OJ C 325/1. 101 M.Bogdan. Supra note, nr.7, fq 74. 102 The Treaty on the Functioning of the European Union (consolidated version)
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 53
masa të veçanta kur është e nevojshme për funksionimin e tregut të përbashkët. Shprehja ‘të
veçanta’ dëshmon se Bashkimi mund të miratojë masa edhe për harmonizimin e pjesëve jo
tregtare të së drejtës ndërkombëtare private, si p.sh ato që kanë lidhje më të largëta me
funksionimin e tregut të përbashkët siç mund të jenë klauzolat për marrëdhëniet familjare.
Megjithatë mbetet e pa qartë nëse neni 81 i TFBE-së përmban masa që lidhen ekskluzivisht
me të drejtën ndërkombëtare private apo nëse harmonizimi i të drejtës materiale mund të
bëhet bazuar në atë parashikim. Gjithsesi, mendimi akademik mbizotërues duket se e
përjashton të drejtën materiale nga fusha (kufijtë) e nenit 81 të TFBE-së, pavarësisht se nuk
ka asnjë formulimin që kjo dispozite do të përjashtonte miratimin e masave që parashikojnë
përafrimin e së drejtës materiale.103 Një interpretim tjetër në lidhje me nenin 81 të TFBE,
mund të jetë se ky nen gjithashtu ofron një bazë ligjore për harmonizimin e së drejtës
materiale, për aq kohë sa kjo i shërben objektivit kryesor të promovimit të bashkëpunimit
gjyqësor në çështjet civile me pasoja ndërkufitare.104
Ndryshimet e bëra nga Traktati i Lisbonës patën disa ndikime në të drejtën ndërkombëtare
private.
Së pari, ishte heqja e kufizimit të gjykatave kombëtare për të bërë kërkesa paraprake në
GJDBE. Për pasojë të gjitha gjykatat kombëtare kishin mundësi të paraqisnin kërkesa të tilla.
Që nga hyrja në fuqi e Traktatit të Lisbonës gjykatat kombëtare të shkallës së parë kanë bërë
një numër të madh kërkesash për vendime paraprake përpara GJDBE-së.
Së dyti, ishte prezantimi i procedurës së zakonshme legjislative në fushën e të drejtës
ndërkombëtare private. Ndërkohë që procedura e zakonshme legjislative në përgjithësi
aplikohet bazuar në nenin 81 të TFBE-së, procedurë legjislative e veçantë parashikohet kur
objekt janë çështjet familjare, dhe arsyeja ishte se shtetet anëtare ishin ngurues për heqjen
dorë nga kompetencat e tyre në këtë fushë me ndjeshmëri të lartë.
Neni 81(3) prezanton një klauzolë passerelle, ku Këshilli duhet të vendos me unanimitet mbi
propozimin e Komisionit, dhe pas konsultimeve me Parlamentin Europian të vendos që disa
103 Barnard, C, Supra note nr.85, fq 266.
104 Arthur Rosett, Supra note nr.96, fq 697.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 54
aspekte të veçanta të së drejtës familjare janë subjekt i masave të miratuara nga procedura e
zakonshme ligjvënëse.
Dispozitat e më sipërme kanë mundësuar hartimin dhe miratimin e një numri rregulloresh të
cilat janë shembull i harmonizimit pozitiv të drejtës ndërkombëtare private në BE.
Rregulloret për të drejtën ndërkombëtare private mund të grupohen në tre kategori: (1)
Rregulloret për përcaktimin e ligjit të zbatueshëm, (2) Rregulloret për të drejtën
ndërkombëtare procedurale civile të cilat ndahen në tre gjenerata ku tek e para përfshihen
aktet për juridiksionin, njohjen dhe vënien në zbatim të vendimeve me element të huaj, tek e
dyta aktet për bashkëpunimin gjyqësor për çështjet civile dhe tek e treta akte “procedurale”
materiale dhe (3) Rregulloret Mikse.
Tabela 1: Burimet e së drejtës ndërkombëtare private europiane
BURIMET E SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE EUROPIANE
Rregulloret për
përcaktimin e ligjit
material të
aplikueshëm
Rregulloret për të drejtën ndërkombëtare proceduriale private Rregulloret
Mikse
(Akte me
përmbajtje
materiale dhe
proceduriale)
Gjenerata I
(Aktet për
juridiksionin, njohjen
dhe vënien në zbatim të
vendimeve me element
të huaj)
Gjenerata II
(Aktet për
bashkëpunimin
gjyqësor për
çështjet civile)
Gjenerata III
(Akte“procedurale”
materiale)
Rregullorja Roma I
-Detyrimet
kontraktore (2008).105
Rregullorja Bruksel Ibis
- Juridiksioni, njohja dhe vënia në zbatim i
akteve për çështjet civile dhe tregtare
(2000).106
Rregullorja për
Bashkëpunimin
midis gjykatave të
Shteteve Anëtare
në marrjen e
Provave për
çështjet civile dhe
tregtare (2001).107
Rregullorja për
krijimin e Urdhrit
Europian Ekzekutimi
për paditë e
pakontestuara /
ankimuara (2004).108
Rregullorja
Roma III
-Zgjidhja e
divorceve dhe ndarjeve
ligjore.
(2010).109
105 Rregullorja Roma I, Supra note nr 31. 106 Council Regulation No. 44/2001 of 22 December 2000 on jurisdiction and the recognition and enforcement of judgments
in civil and commercial matters (“Brussels I”) (OJ L 12, 16.1.2001). 107 Council Regulation (EC) No. 1206/2001 of 28 May 2001 on co-operation between the courts of the Member States in the
taking of evidence in civil or commercial matters (OJ L 174, 27.6.2001). 108 Regulation (EC) No. 805/2004 of the European Parliament and of the Council of 21 April 2004 creating a European
Enforcement Order for uncontested claims OJ L 143, 30.4.2004).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 55
Rregullorja Roma II
-Detyrimet
jashtëkontraktore
(2007).110
Rregullorja Bruksel II
bis
-Juridiksioni, njohja
dhe vënia në zbatim i
akteve për çështjet
martesore dhe
përgjegjësinë
martesore (2003).111
Vendim për
krijimin e Rrjetit
Gjyqësor Europian
për çështjet civile
dhe tregtare
(2001)112.
Rregullorja për krijimin e Urdhrit Europian për
procedurat e pagesave
(2006).113
Rregullorja për
juridiksionin
, ligjin e
aplikueshëm,
njohjen, vënien
në
Zbatim të
vendimeve dhe
bashkëpuni min
në lidhje me
detyrimin
ushqimor
(2009).114
Rregullorja për
implementimin e
bashkëpunimit më të
zgjeruar në fushën e
juridiksionit, ligjit të
aplikueshëm, njohjes
dhe vënies në zbatim
të vendimeve në
çështjet e rregullimit
të regjimeve
martesore (2016). 115
Rregullorja për
Shërbimin në
Shtetet Anëtare me
dokumente
gjyqësore dhe jo
gjyqësore në
çështjet civile dhe
tregtare dhe
riapelimit
(2007).116
Rregullorja për krijimin
e Procedurës Europiane
për Shkeljet të vogla
(2007).117
Rregullorja për
juridiksionin
, ligjin e
aplikueshëm,
njohjen dhe
vënien në
zbatim të
vendimeve për
trashëgiminë
dhe krijimi i
Certifikatës
Evropiane për
Trashëgimin
ë.118
Rregullorja për
Implementimin e
Direktiva për
Përmirësimin e
Rregulloja për
procedurat e
Direktiva për
disa aspekte
109 Council Regulation (EU) No. 1259/2010 of 20 December 2010 implementing enhanced co-operation in the area of the
law applicable to divorce and legal separation (“Roma III”) (OJ L 343, 29.12.2010). 110 Rregullorja Roma II, Supra note nr 32. 111 Council Regulation (EC) No. 2201/2003 of 27 November 2003 concerning jurisdiction and the recognition and
enforcement of judgments in matrimonial matters and the matters of parental responsibility, repealing Regulation (EC) №
1347/2000 (“Brussels II-bis”) (OJ L 338, 23.12.2003). 112 Council Decision 2001/470/EC of 28 May 2001 establishing a European Judicial Network in civil and commercial
matters (OJ L 174 of 27 June 2001, p. 25). 113 Regulation (EC) No. 1896/2006 of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006 creating a
European order for payment procedure (OJ L 399, 30.12.2006). 114 Council Regulation (EC) No. 4/2009 of 18 December 2008 on jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and co-operation in matters relating to maintenance obligations (OJ L 7, 10.1.2009). 115 Council Regulation (EU) 2016/1103 of 24 June 2016 implementing enhanced cooperation in the area of jurisdiction,
applicable law and the recognition and enforcement of decisions in matters of matrimonial property regimes (OJ L 183 of 8
July 2016, p. 1). 116 Regulation (EC) No 1393/2007 of the European Parliament and of the Council of 13 November 2007 on the service in the
Member States of judicial and extrajudicial documents in civil or commercial matters (service of documents), and repealing
Council Regulation (EC) No 1348/2000 (OJ L 324, 10.12.2007). 117 Regulation (EC) No. 861/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007 establishing a European
Small Claims Procedure (OJ L 199, 31.7.2007). 118Regulation (EU) No. 650/2012 of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on jurisdiction, applicable
law, recognition and enforcement of decisions and acceptance and enforcement of authentic instruments in matters of
succession and on the creation of a European Certificate of Succession (OJ L 201, 27.07.2012).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 56
bashkëpunimit më të
zgjeruar në fushën e
juridiksionit, ligjit të
aplikueshëm, njohjes
dhe ekzekutimit të
vendimeve në çështjet
me pasoja pronësore,
për partneritet e
regjistruara.119
aksesit në drejtësi
për
mosmarrëveshjet
ndërkufitare duke
parashikuar
një standard
minimum për sa i
takon ofrimit
të ndihmës juridike
për të tilla çështje.
(2003) .120
falimentimit (2000).121 të
ndërmjetësi
mit në
çështje civile
dhe tregtare
(2008) .122
Rregullorja për promovimin e
lëvizjes së lirë të
qytetarëve duke
thjeshtësuar
kërkesat për
paraqitjen e
dokumenteve
publike në
Bashkimin
Europian dhe duke
amenduar
Rregulloren nr.
1024/2012
(2016) 123
Rregullorja e re për
procedurat e
falimentimit (2015) 124
Direktiva për kompensimin/
dëmshpërblimin e viktimave të veprave
penale (2004)125
Rregullorja për
krijimin e procedurave
për Udhrin Europian
të ruajtjes së llogarisë
për të lehtësuar
kthimin e debive në
çështjet ndërkufitare
në fushën civile dhe
tregare (2014) 126
119Council Regulation (EU) 2016/1104 of 24 June 2016 implementing enhanced cooperation in the area of jurisdiction,
applicable law and the recognition and enforcement of decisions in matters of the property consequences of registered
partnerships (OJ L 183 of 8 July 2016, p. 30). 120Council Directive 2003/8/EC of 27 January 2003 to improve access to justice in cross-border disputes by establishing
minimum common rules relating to legal aid for such disputes (OJ L 26 of 31 January 2003, p. 41). 121Council Regulation (EC) No. 1346/2000 of 29 May 2000 on insolvency proceedings (OJ L 160, 30.6.2000). 122 Directive 2008/52/EC of the European Parliament and of the Council of 21 May 2008 on certain aspects of mediation in
civil and commercial matters (OJ L 136 of 24 May 2008, p. 3). 123Regulation (EU) 2016/1191 of the European Parliament and of the Council of 6 July 2016 on promoting the free
movement of citizens by simplifying the requirements for presenting certain public documents in the European Union and
amending Regulation (EU) No 1024/2012 (OJ L 200 of 26 July 2016, p. 1). 124Regulation (EU) No 2015/848 of the European Parliament and of the Council of 20 May 2015 on insolvency proceedings (OJ L 141 of 5 June 2015, p. 19). 125Council Directive 2004/80/EC of 29 April relating to compensation to crime victims (OJ L261 of 6 August 2004, p. 15). 126Regulation (EU) No 655/2014 of the European Parliament and of the Council of 15 May 2014 establishing a European
Account Preservation Order procedure to facilitate cross-border debt recovery in civil and commercial matters (OJ L 189 of
27 June 2014, p. 59).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 57
Rregullat specifike sektoriale
Pjesa më e madhe e masave që përfshihen në të drejtën ndërkombëtare private, janë miratuar
nga BE-ja me qëllim fushën e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë. Gjithsesi është relativisht e
zakonshme që masat e adaptuara nga BE-ja mbi baza të ndryshme ligjore kanë impakt direkt
në të drejtën ndërkombëtare private. Një shembull i tillë është neni 114 i TFBE-së, i cili bën
të mundur miratimin e masave për përafrimin e parashikimeve ligjore, rregulloreve dhe
akteve administrative të shteteve anëtare, të cilat kanë si objekt themelimin dhe
funksionimin e tregut të përbashkët. Neni 114 ka qenë baza ligjore për miratimin e një grupi
të gjerë masash që merren me konsumatorët, të punësuarit apo ligjin e sigurimeve.
Evoluimi gradual i kompetencave në të drejtën ndërkombëtare private e bëri legjislatorin
Europian më të vetëdijshëm për çështjet e së drejtës ndërkombëtare private. Disa direktiva të
miratuara bazuar në nenin 114 të TFBE-së referojnë në të drejtën ndërkombëtare private.
Këto rregulla të veçanta kanë të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm, por ato mund të
orientojnë edhe në adresimin e juridiksionit. Një shembull është Direktiva për punonjësit e
deleguar (Posted Workers)127 neni 6 i së cilës parashikon se pavarësisht kontratave
individuale të punës, procedimi gjyqësor mund të bazohet në shtetin anëtar në të cilin është
deleguar i punësuari.
Ndërkohë që futja e një baze shtesë për juridiksionin nuk ka premisa për të gjeneruar
problematika, aplikimi i njëkohshëm i Rregullores Roma I dhe Roma II së bashku me
klauzolat sektoriale të zgjedhjes së ligjit mund të ngrejë probleme në praktikë.
Me qëllim zgjidhjen e problemeve që rrjedhin nga mungesa e koordinimit, duhet të
përcaktohen dy situata:
Së pari, situata ku rregullat e sektorëve specifikë referojnë në shtrirjen ndërkombëtare të
zbatimit të instrumenteve përkatëse. Si shembull mund të jetë neni 22(4)128 i Direktivës së
127Directive 96/71/EC of the European Parliament and of the Council of 16 December 1996 concerning the posting of
workers in the framework of the provision of services, [1997] OJ L 18/1. 128Article 22: Harmonisation and imperative nature of this Directive (4) Member States shall take the necessary measures to ensure that consumers do not lose the protection granted by this Directive by virtue of the choice of the law of a third country
as the law applicable to the credit agreement, if the credit agreement has a close link with the territory of one or more
Member States.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 58
Kredisë Konsumatore129. Kjo klauzolë parashikon se shtetet anëtare marrin masat e
nevojshme për tu siguruar që konsumatori nuk e humbet mbrojtjen e ofruar nga Direktiva në
rastet e zgjedhjes së ligjit të një vendi jo anëtar, si ligji i zbatueshëm për kontratën. Në këtë
mënyrë neni 22 (4) sqaron qëllimin ndërkombëtar të zbatimit të Direktivës së Kredisë
Konsumatore.
Situata e dytë është kur rregulla specifike plotësojnë zbatimin e rregulloreve Roma I dhe
Roma II. Duke pasur parasysh ketë skenar, neni 23 i rregullores Roma I parashikon se kjo
rregullore nuk e paragjykon zbatimin e dispozitave të legjislacionit europian, i cili në lidhje
me çështje të veçanta parashikon rregullat për zgjedhjen e ligjit, që ka të bëjë me detyrimet
kontraktore. Neni 27 i rregullores Roma II ofron një rregull të ngjashëm.
Në fakt nuk është gjithmonë e lehtë t’ju referohesh rregullave specifike, pasi në pjesën më të
madhe të rasteve ato vetë nuk janë shumë të qarta130. Shembull i kësaj paqartësie janë edhe
dispozitat e Direktivës për Tregtinë-elektronike ku sipas nenit 1(4) të direktivës parashikohet
shprehimisht se direktiva nuk përjashton aplikimin e rregullave të tjera të së drejtës
ndërkombëtare private. Për këtë arsye, në shikim të parë duket se direktiva nuk ndërhyn në
zgjedhjen e ligjit. Megjithatë, neni 3 (1) u vendos shteteve anëtare detyrimin për të zbatuar
legjislacionin kombëtar dhe zbatuar direktivën për ofruesit e shërbimeve të vendosur në
territorin e tij.131
Debati që shoqëron Direktivën për Tregtinë-elektronike, dëshmon ndarjen jo shumë të saktë
midis fushave specifike të zgjedhjes së ligjit dhe rregulloreve Roma I dhe Roma II. Miratimi i
direktivave është një proces delikat. Çështjet që lidhen me zgjedhjen e ligjit janë shpesh të
eklipsuara nga interesa të tjera të cilat janë rezultat i kompromiseve jo shumë pozitive që kanë
me shumë vëmendje tek marrëveshja sesa përmbajtja.
Rreziku është që rregullat e parashikuara për sektorë të veçantë të paragjykojnë koherencën e
rregulloreve Roma I dhe Roma II. Megjithatë, një rishikim të plotë i legjislacionit dytësor
129Directive 2008/48/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2008 on credit agreements for consumers
and repealing Council Directive 87/102/EEC, [2008] OJ L 133/66. 130Për më shumë rreth këtij diskutimi shih: Stéphanie Francq, L’applicabilité du droit Communautaire dérivé au regard des
méthodes du droit international privé, Bruylant, (2005) fq 45. 131Directive 2006/123/EC Directive on services in the internal market.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 59
duket se është i nevojshëm për të përmirësuar mospërputhjet mes rregullores Roma I, Roma
II dhe instrumenteve të tjera të legjislacionit dytësor.
Kompetencat e jashtme të Bashkimit Europian
Fillimisht, shtrirja e kompetencave të BE-së edhe në raport me të tretët ishte subjekt i
kundërshtimeve. Neni 65 i KE-së vetëm konfirmon kompetencën e BE-së në të drejtën
ndërkombëtare private kur është e nevojshme për funksionimin e mirë të tregut të përbashkët.
Prandaj dikush mund të dyshojë në lidhje me kompetencën e BE-së për të harmonizuar
rregullat për konfliktin e ligjeve në lidhje me shtetet e treta. Për sa i përket pyetjes së parë,
çdo dyshim u zgjidh nga vendimi i GJDBE-së në Owusu.132
Pa një argumentim të thelluar GJDBE-ja ka konstatuar se rregullat e përbashkëta për
juridiksionin, të parashikuara nga rregullorja Bruksel I,133 nuk kishin si qëllim vetëm
aplikimin në situata që kanë lidhje reale dhe të mjaftueshme në tregun e përbashkët.
Rregullorja Bruksel I (e rishikuar) gjithashtu duhet të aplikohet për çështjet që kanë lidhje
me eskluzivitetin e një prej Shteteve Anëtare dhe një shteti të tretë.
Në opinionin Lugano,134 GJDBE konfirmoi se në fushën e rregullores Bruksel I, BE-ja
gëzonte juridiksion ekskluziv të nënkuptuar. GJDBE përsëriti se Rregullorja Bruksel I, ka si
qëllim krijimin e një sistemi të unifikuar dhe koherent për sa i përket juridiksionit, njohjes
dhe vënies në zbatim të vendimeve në çështjet civile.
Çdo marrëveshje ndërkombëtare, e cila unifikon sistemin e rregullave të konfliktit të
juridiksionit, siç është rregullorja Bruksel I, është e aftë të ndikojë rregullat e përbashkëta.
Konventa e Luganos,135 si pasojë duhet të nënshkruhet nga Bashkimi Europian dhe jo nga
shtetet anëtare. Vendimi i GJDBE-së ka rëndësi përtej rregullores Bruksel I. Mund të
prezumohet se BE-ja gjithashtu ka juridiksion ekskluziv në të gjitha çështjet që qeverisen nga
Rregulloret e të drejtës ndërkombëtare private të BE-së.
Juridiksioni ekskluziv i BE-së do të thotë që shtetet anëtare nuk munden që në fushat
përkatëse të miratojnë marrëveshje ndërkombëtare dhe as jenë pjesë në forumet
ndërkombëtare. Ekziston rreziku që bashkëpunimi rajonal ndërkombëtar në fushën e
132Çështja C- 281/02 Owusu kundër Jackson § 20. 133Rregullorja Brussels I, Supra note nr 106. 134Opinion 1/03 Competence of the Community to conclude the new Lugano Convention on jurisdiction and the recognition
and enforcement of judgments in civil and commercial matters [2006] ECR I-1145. 135Lugano Convention of 30 October 2007 on jurisdiction and the recognition and enforcement of judgments in civil and commercial matters, [2007] OJ L 339/3.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 60
procedurës civile ndërkufitare të vijë në dëm të bashkëpunimit të vërtetë ndërkombëtar. Me
qëllim zvogëlimin e këtij risku, në 2009 u negociuan dhe përfunduan dy marrëveshje mes
shteteve anëtare dhe shteteve të treta në disa fusha specifike.
Rregullorja nr. 662/2009136 ka si objekt negocimet për ligjin e zbatueshëm për detyrimet
kontraktore dhe jashtëkontraktore, ndërkohe që Rregullorja nr. 664/2009137 përfshin
negociatat në lidhje me juridiksionin, njohjen dhe vënien në zbatim të gjykimeve dhe
vendimeve në çështjet martesore, të përgjegjësisë prindërore si dhe ligjin e zbatueshëm në
çështjet që lidhen me detyrimin për ushqim. Pavarësisht se këto Rregullore njohin
juridiksionin ekskluziv të BE-së, ato parashikojnë procedura ku shteti anëtar mund të lejohet
të përfundojë një marrëveshje bilaterale në fushat që mbulohen nga Rregulloret Bruksel II,
Roma I dhe II.
2.2.2 Harmonizimi negativ i normave të konfliktit në Bashkimin Europian
Më sipër trajtuam procesin e harmonizimit pozitiv të rregullave të së drejtës ndërkombëtare
në BE. Traktati i KE-së dhe më vonë TFBE, jo vetëm krijoi kompetenca legjislative në të
drejtën ndërkombëtare private, por në të njëjtën kohë kërkoji moszbatimin e normave
kombëtare. Një normë kombëtare nuk mund të zbatohet, në rastin kur ajo është e
papërshtatshme me (i) parimet e përgjithshme të mosdiskriminimit, (ii) qytetarinë Europiane
ose (iii) lëvizjen e lirë të mallrave, shërbimeve, personave dhe kapitalit (liritë thelbësore).
Mosdiskriminimi
Neni 18 i TFBE-së parashikon ndalimin e çdo diskriminimi indirekt ose indirekt, bazuar në
shtetësinë e personit. Është diskutuar nëse përdorimi i shtetësisë si një faktor lidhës mund të
përbëjë në vetvete diskriminim. Gjithsesi, nuk është e pritshme që GJDBE-ja të vendosë që
përdorimi i shtetësisë si kriter lidhës të jetë në konflikt me nenin 18 të TFBE-së. Ashtu siç
136Regulation 662/2009 of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 establishing a procedure for the
negotiation and conclusion of agreements between Member States and third countries on particular matters concerning the
law applicable to contractual and non-contractual obligations, [2009] OJ L 200/25. 137Council Regulation 664/2009 of 7 July 2009 establishing a procedure for the negotiation and conclusion of agreements between Member States and third countries concerning jurisdiction, recognition and enforcement of judgments and decisions
in matrimonial matters, matters of parental responsibility and matters relating to maintenance obligations, and the law
applicable to matters relating to maintenance obligations, [2009] OJ 200/46.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 61
është argumentuar në çështjen Grunkin Paul:138 “Qëllimi i ndalimit të diskriminimit nuk është
të eliminojë të gjitha dallimet që mund të rrjedhin natyrshëm nga gëzimi i shtetësisë së një
shteti anëtar, veçanërisht kur iu garantohen më shumë të drejta... por të parandalojë
diferencat e mëtejshme, të cilat janë bazuar në shtetësi dhe veprojnë në dëm të qytetarit të
Bashkimit Europian.” Faktorët lidhës kanë si funksion identifikimin e ligjit të zbatueshëm.
Qëllimi parësor i faktorëve lidhës është ndarja (diferencimi i) mes situatave. Përdorimi i
kritereve specifike lidhës nuk është në kundërshtim me parimin e mos-diskriminimit.
Gjithsesi, në çështjen Boukhalfa,139 GJDBE konstatoi se aplikimi i kritereve të ndryshëm
lidhës, bazuar në shtetësinë e subjekteve përbën diskriminim në bazë të shtetësisë dhe është i
papajtueshëm me nenin 18 të TFBE-së. Kështu për sa kohë që kriteri lidhës aplikohet pa
diskriminim, përdorimi i shtetësisë si kriter lidhës nuk përbën diskriminim në kuadër të nenit
18 të TFBE-së.
Qytetaria Europiane
Çdo person që ka shtetësinë e një Shteti Anëtar të BE-së, është automatikisht qytetar
Europian. Qytetaria Europiane është prezantuar si koncept për herë të parë me Traktatin e
Mastritit. Krijimi i qytetarisë europiane kishte si qëllim simbolizmin e integrimit më të thellë,
por jo të ishte një burim autonom të drejtash.
Gjithsesi, GJDBE-ja gradualisht e ka zgjeruar aplikimin e qytetarisë Europiane dhe me
kalimin e kohës iu atribuon të drejta autonome subjekteve që kanë statusin e qytetarëve
europian. Për sa i përket fushës së të drejtës ndërkombëtare private, implikimi më
domethënës është ai që rregullon të drejtën e emrit.140
Në çështjen Grunkin Paul141 një fëmijë ka lindur nga një martesë mes dy shtetasve Gjerman,
që jetonin në Danimarkë. Fëmija kishte vetëm shtetësinë Gjermane. Në kuptimin e të drejtës
ndërkombëtare private të Danimarkës, ligji i zbatueshëm për përcaktimin e mbiemrit është
ligji i vendit ku është vendbanimi i zakonshëm, ndërkohë që e drejta ndërkombëtare private
gjermane përdor shtetësinë si faktor lidhës. Mbiemri ‘Grunkin-Paul’ bashkimi i mbiemrave
të dy prindërve, është caktuar si mbiemër i fëmijës në certifikatën e lindjes së fëmijës. Ky
bashkim lejohej vetëm sipas legjislacionit të Danimarkës, por jo sipas atij gjerman. GJDBE-ja
138Çështja C-353/06 Stefan Grunkin and Dorothe Regina Paul § 21. 139Çështja C-214/94 Ingrid Boukhalfa v Bundesrepublik Deutschland § 32. 140Aida Gugu Bushati, The Status of European Citizenship, Universiteti Marin Barleti.(2012) fq 4. 141Çështja C-353/06 Stefan Grunkin and Dorothee Regina Paul [2008] ECR I-07639.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 62
vuri në dukje se ky rregullim për ndryshimin e mbiemrit do të sillte disa mospërputhshmëri
(probleme që rrjedhin nga mbiemrat e ndryshëm në diploma, të provuarit e identitetit etj), që
do të sillnin disavantazheve kur fëmija do të ushtronte lirinë për të lëvizur nga një shtet anëtar
në tjetrin. Refuzimi nga autoritetet Gjermane për të njohur mbiemrat Danez, përbënte një
kufizim në qytetarinë Europiane, gjë e cila nuk justifikohej nga tejkalimi për interes publik.
Qytetaria Europiane, kërkon që shtetet anëtare të njohin dhe japin prioritet zgjedhjes së emrit
të bërë në përputhje me ligjet e shteteve të tjera anëtare.
Liritë themelore të BE-së
Të drejtat themelore mbrojnë lëvizjen e lirë të mallrave, kapitalit, shërbimeve, dhe punëtoreve
në tregun e përbashkët. Të gjitha rregullat e tregtisë, në shtetet anëtare, të cilat janë të afta të
pengojnë në mënyrë direkte ose indirekte, reale ose potenciale tregtinë me BE-në janë të
ndaluara.
Rregullat e zgjedhjes së ligjit parashikojnë një ligj të caktuar si të zbatueshëm. Gjithsesi, ligji
i caktuar i zbatueshëm mund të jetë kufizues për të drejtat themelore. Fakti nëse korrektimi
është i nevojshëm, varet nga efektet e ligjit të zbatueshëm. Jurisprudenca e GJDBE ka
analizuar konfliktin e ligjeve kombëtare të thirrura për zbatim nga normat e konfliktit me të
drejtat themelore. Në çështjen Arblade142 GJDBE pranoi se shmangia e rregullave detyruese,
mund sjellë kufizime për të drejtat themelore, gjithsesi, nëse një masë kombëtare kufizon një
nga të drejtat themelore, kufizimi mund të justifikohet nëse kjo masë mbron (i) një qëllim të
ligjshëm; (ii) është e përshtatshme; (iii) nuk shkon përtej asaj që është e nevojshme për të
arritur objektivin dhe është proporcionale.
Harmonizimi negativ ka ndodhur edhe në kontekstin e lëvizjes së lirë të personave. Ka një
analogji të Grunkin Paulit me praktikën gjyqësore mbi lirinë e themelimit të kompanive.
Pavarësisht se Shtetet Anëtare janë të lira të vendosin për faktorin lidhës, ato kanë detyrimin
të njohin një kompani të formuar në mënyrë të rregullt dhe në përputhje me ligjin e shteteve
të tjera anëtare.
Që nga fillimi i mijëvjeçarit të ri, BE-ja i kushton rëndësi bashkëpunimit gjyqësor në çështjet
civile, si fushë të politikave të saj. Në dekadën e ardhshme, BE-ja do të vazhdojë me
harmonizimin e së drejtës ndërkombëtare private.
142 Çështjet e Bashkuara C-369/96 dhe C-376/96 Criminal proceedings against Jean- Claude Arblade and Arblade & Fils
SARL (C-369/96) and Bernard Leloup, Serge Leloup and Sofrage SARL (C-376/96) [1999] ECR I-8453.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 63
2.3 Kodifikimi i normave të konfliktit në nivel europian
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private është një mision i pa mbaruar dhe ka autorë
të cilët nuk janë shumë të kënaqur me rregullat europiane të drejtës ndërkombëtare private.
Harmonizimi i të drejtës ndërkombëtare private në nivel europian rezultoi në hartimin e një
numri aktesh të cilat prekin çështje të ligjit të zbatueshëm ashtu si edhe çështje të së drejtës
ndërkombëtare procedurale. Problemet që lidhen me shpërndarjen në kaq shumë instrumente
mund të përmblidhen si më poshtë143:
Së pari, fragmentarizmi në kaq shumë instrumente ka krijuar boshllëqe të cilat kërkojnë
mbështetjen e domosdoshme tek direktivat e lëvizjes së lirë, konventat ndërkombëtare apo
dhe tek vetë ligjet e shteteve anëtare. Pikërisht këto mangësi e bëjnë këtë fushë më pak
transparente dhe më të vështirë për tu aksesuar dhe përdorur nga përdoruesit e së drejtës.
Së dyti, rregullat e së drejtës ndërkombëtare nuk janë të kufizuara vetëm tek rregullat që kanë
të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në marrëdhënie specifike p.sh kontrata, por edhe
tek një set parimesh siç janë renvoi apo rendi publik për të cilat, secili nga instrumentet
ligjore europiane jep një zgjidhje të vetën.
Së treti, shpërndarja në rregullore e normave që lidhen me njëra tjetrën bën që ato të jenë të
vështira për tu aplikuar në mënyrë harmonike në praktikë. Kjo është veçanërisht e
rëndësishme për rregullat që i përkasin tre nënfushave të së drejtës ndërkombëtare private:
ligjit të zbatueshëm, juridiksionit, njohjes dhe zbatimit të vendimeve gjyqësore. Kështu,
pavarësisht se kriteret lidhëse për juridiksionin dhe ligjin e zbatueshëm mund të jenë të njëjta,
në momentin e interpretimit sipas rregulloreve përkatëse, mund të çojnë në zgjidhje të
papërshtatshme, duke rritur pasigurinë dhe kostot e proceseve gjyqësore. Në disa raste janë
marrë masa që nënfushat të gjejnë zgjidhje brenda një instrumenti siç është rasti i regulloreve
mikse.
Këto shqetësime nuk kanë mbetur jashtë vëmendjes së institucioneve europiane. Kështu, i
pari Parlamenti Europian u shpreh në 2010-tën se qëllimi final i procesit legjislativ europian
143 Barnard, C, Supra note nr 85.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 64
ishte hartimi i një kodi për të drejtën ndërkombëtare private. Më 11 mars të 2014 Komisioni
Europian parashikoi për agjendën në fushën e drejtësisë për 2020-tën se:
“Kodifikimi i ligjeve dhe praktikës ekzistuese mund të lehtësoje kuptueshmërinë e
legjislacionit si edhe të nxisë besimin reciprok, konsistencën dhe sigurinë ligjore. Kodifikimi i
legjislacionit dhe jurisprudencës së Gjykatës së Drejtësisë së BE-së në fushën e drejtësisë
është përftim i madh si për sa i përket konsistencës së legjislacionit ashtu edhe përdorimit
praktik nga ana e qytetarëve”.
Kodifikimi i parimeve të përgjithshme të normave të konfliktit.
Kodifikimi i parimeve të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare private nënkupton
përfshirjen e tyre në një instrument të vetëm. Kodifikimi i parimeve të përgjithshme mund të
realizohet si për normat e konfliktit ashtu edhe për procedurën civile ndërkombëtare. Pjesa
më e madhe e autorëve mbështesin kodifikimin e parimeve të përgjithshme, por ka edhe nga
ata që mendojnë se “Brukseli” vazhdon të ketë çështje të tjera edhe më të rëndësishme akoma
të pa përmbushura në kuadër të së drejtës ndërkombëtare private144.
Siç u theksua dhe më sipër legjislatori europian nëpërmjet zbatimit të nenit 81 (1) dhe (2) të
TFBE ka uniformizuar rregullat e ligjit të zbatueshëm. Në fakt këto akte sado të
uniformizuara, janë akte që do të zbatohen nga gjykatat kombëtare dhe qasjet kombëtare për
sa i takon zbatimit të rregullave të ligjit të zbatueshëm janë të ndryshme. Për pasojë
akademikët kanë arritur në përfundimin se hartimi i një rregullorje Roma 0 do të shmangë
problemet praktike të zbatimit të instrumenteve. Roma 0 pritet të përmbush edhe një tjetër
qëllim ambicioz siç është përcaktimi i disa parimeve që nuk parashikohen në instrumentet
ekzistues. Për shembull kualifikimi, pyetjet paraprake, zgjedhja dhe zbatimi i ligjit të huaj e të
tjerë.
Avantazhet e pasjes së një rregullorje të tillë lidhen me shmangien e përsëritjeve dhe
sigurimin e qëndrueshmërisë. Këto objektiva përkojnë edhe me klimën politike të vetë BE-së,
e cila promovon legjislacion më të mirë. Por për shumë vite ka qenë GJDBE-ja institucioni që
ka interpretuar dhe siguruar zbatimin uniform të rregullave europiane, p.sh në çështjen Pamer
144Rolf Wagner Do we need a Rome 0 Regulation , Netherlands Internatinal law review LXI, 225-242 2014.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 65
dhe Alpenhof, gjykata interpretoi termin “paketë” të parashikuar në Rregulloren Bruksel I,
nën dritën e neneve 6(4) të Rregullores Roma I dhe nenit 2 të Direktivës së Paketave të
Udhëtimeve, Paketave të Pushimeve dhe Paketave Turistike145.
Kur flasim për parime të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare private kemi parasysh ato
parime të cilat ndahen midis çështjeve të ligjit të zbatueshëm dhe procedurës civile
ndërkombëtare.146 Në BE, për periudhën që flasim, diskutimi është përqendruar tek parimet e
përgjithshme të ligjit të zbatueshëm.
Kodifikimi i normave të konfliktit në marrëdhëniet kontraktore dhe jashtëkontraktore
Kodifikimi i Rregulloreve Roma I dhe II nënkupton rishikimin e tyre pasi të dyja janë të
lidhura dhe të varura nga njëra tjetra në shumë mënyra ( shih recitalin 7, 17, 24 të Roma I dhe
recital 7 të Roma II). Të dyja rregulloret janë në fuqi tashmë prej disa kohësh dhe ato mund të
rishikohen në dy mënyra, veç e veç ose së bashku, më qëllim krijimin e një Rregullorje për
detyrimet e çdo lloji (kontraktore dhe jashtëkontraktore). Pjesë e diskutimeve për kodifikimin
e detyrimeve kontraktore dhe jashtëkontraktore është dhe përfshirja e parimeve të
përgjithshme në këtë instrument. Përfshirja në këtë instrument sjell disa avantazhe. Së pari,
eliminimin e diferencave, sidomos për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm dhe mbrojtjen e palëve
të dobëta. Së dyti, përfshirja e pjesës së përgjithshme mund ti thjeshtësonte zbatimin e tyre
dhe promovonte transparencë. Së treti, adresimin e çështjeve të pa trajtuara, të cilat do të
plotësonin një instrument të detyrimeve. Diskutimi i fundit që do të sillte kthimin e
Rregullores në një kod të mirëfilltë civil dhe tregtar do të ishte integrimi i rregullave dhe
juridiksionit në një akt të vetëm me rregullat e ligjit të zbatueshëm.
145Schulete-Nokle, Hans Christian Twigg-Flesner, dhe Martin ebers. “EC consumer law compendium”. Sellier, (2008). fq 5. 146Hans Jürgen Sonnenberger, German Council for Private International Law – Special Committee: “Third-party effects of
assignment of claims”, IPRax (2012) fq. 71.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 66
KAPITULLI III
Ndikimet e europianizimit në të drejtën ndërkombëtare private në rajon dhe në
Shqipëri
Zhvillimet e fundit të së drejtës ndërkombëtare private në Ballkanin Perëndimor147 janë të
lidhura pazgjidhshmërisht me dy procese kryesore:
Së pari, me shpërbërjen e ish Jugosllavisë, pasi themeli i normave të konfliktit për të gjitha
vendet e ish Jugosllavisë ishte ligji i Federatës për të Drejtën Ndërkombëtare Private.
Shpërbërja e ish Jugosllavisë bëri që vendet të mos i referoheshin më ligjit të federatës “Për të
Drejtën Ndërkombëtare Private”, por të hartonin kodet e tyre.
Së dyti, me procesin e integrimit të këtyre vendeve në Bashkimin Europian. Vendet e
Ballkanit Perëndimor ndodhen në faza të ndryshme të procesit të integrimit Europian. Serbia
dhe Mali i Zi kanë hapur negociata për anëtarësim në BE, Shqipëria, Maqedonia kanë statusin
e vendit kandidat, ndërkohë që Bosnjë dhe Hercegovina (BiH) dhe Kosova janë vende
potenciale kandidate148.
Tabela 2: Statusi i vendeve në raport me BE-në
Një nga kushtet kryesore të anëtarësimit është dhe përafrimi i ligjeve kombëtare me acquis e
BE-së. Sot vendet e ish Jugosllavisë dhe Shqipëria kanë hartuar ose janë duke hartuar ligjet
147Termi Ballkan Perendimor është përdorur nga Bashkimi Europian dhe vendet e tij anëtare për pjesën e juglindore të
europës që përfshin vende që nuk janë anëtare të BE-së dhe konkretisht vendet e ish Jugosllavisë, minus Slloveninë dhe
Kroacinë dhe Shqipërinë. 148 Faqe Web: http://ec.europa.eu/enlargement/countries/check-current-status/index_en.htm, aksesuar në Dhjetor 2016.
Vendet
Shqipëria
Serbia
MSA
1 Prill 2009
1 Shtator 2013
Statusi i Anëtarësimit
23 Qershor 2014 : Vend kandidat
1 Mars 2012 : Vend kandidat
28 Qershor 2013: Hapen negociatat
Maqedonia
Mali i Zi
1 Prill 2004
1 Maj 2010
16 Dhjetor 2005: Vend kandidat
7 Dhjetor 2010: Vend kandidat
29 Qershor 2012: Hapen negociatat
Bosnjë dhe Hercegovina
Kosovë
1 Qershor 2015
1 Prill 2016
15 Shkurt 2016: Aplikimi për anëtarësim
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 67
Vendet Kodet e së Drejtës Ndërkombëtare Private
për të drejtën ndërkombëtare private të cilat përafrojnë në një masë të madhe aktet europiane
në këtë fushë (shih tabelën):
Tabela 3: Ligjet e së drejtës ndërkombëtare të rajonit
Shqipëri Kodi Civil
Shqiptar (1928)
Ligji “Mbi gëzimin e të drejtave civile
nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të huaj” (1964)
Ligji “Për të Drejtën
Ndërkombëtare Private” (2011)
Serbi Kodi Civil Serb
(1844)
Ligji “Për Zgjidhjen e Konfliktit të
Ligjeve me Dispozita të Vendeve të Tjera”
(1982 ndryshuar më 1996)
Projektligji “Për të Drejtën
Ndërkombëtare Private” (2014)
Mal i Zi Kodi i
Përgjithshëm
i Pronësisë”
(1888)
Ligjin “Për Zgjidhjen e Konfliktit të
Ligjeve me Dispozita të Vendeve të tjera”
(1982 ndryshuar më 1996)
“Ligji për të Drejtën
Ndërkombëtare Private” (2014)
Maqedoni Ligjin “Për Zgjidhjen e Konfliktit të
Ligjeve me disa Vende në një lidhje te
veçantë” (1982 ndryshuar më 1996)
Ligji “Për të Drejtën
Ndërkombëtare Private” (2007
ndryshuar më 2010) *2015 Projektligji “Për të
Drejtën Ndërkombëtare Private”
3.1 Evoluimi i së drejtës ndërkombëtarë private ne rajon
Zhvillimet e së drejtës private në rajonin e Ballkanit janë të lidhura me momentet më të
rëndësishme historike që kanë kaluar vendet. Evoluimi i së drejtës ndërkombëtare ndahet në
tre periudha kryesore. Periudha e parë përfshin kodet e para të shekullit të 19-të, të cilat janë
aplikuar në Serbi dhe Mal të Zi. Periudha e dytë përfaqësohet nga ligji i federatës Jugosllave
“Për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm” që përdorej në të gjitha vendet e ish Jugosllavisë dhe që
përkon me fillimin e viteve 80. Periudha e tretë e ligjeve të reja, të cilat janë produkt i
pavarësisë, i shoqëruar me procesin e integrimit europian daton nga mesi i viteve 2000 deri në
ditët e sotme.
Në historinë e të Drejtës Ndërkombëtare Private në rajonin e Ballkanit, Kodi Civil Serb
(1844)149 ka pasur një rol të konsiderueshëm. Ky kod paraqitej si një version i shkurtuar dhe i
ndryshuar pak i Kodit Civil Austriak të vitit 1811.150 Ky kod vazhdoi të ishte në fuqi edhe në
periudhën mes dy luftërave botërore, kur Serbia ishte pjesë e Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve
149Collection of Civil Codes of Old Yugoslavia (Titograd 1960). 150Christa Jessel-Holst, ‘The reform of Private International Law acts in South East Europe, with particular regard to the
West Balkan reegion’ fq 135 e mundshme në: http://www.prf.unze.ba/Docs/Anali/Analibr18god9/7.pdf aksesuar Dhjetor
2016 fq 33.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 68
dhe Sllovenëve (Mbretëria e Jugosllavisë (1929). Kjo ishte një periudhë shumë pozitive për
zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare private. Mbretëria Jugosllave u bë palë e shumë
traktateve ndërkombëtare si p.sh Konventa e Hagës për Procedurën Civile e 17 Qershorit
1905,151 Marrëveshja e Madridit e datës 14 Prill të vitit 1891 që kanë të bëjnë me regjistrimin
ndërkombëtar të markave152 etj. Ndërkohë që një numër i madh statutesh që përmbanin edhe
parashikime të së drejtës ndërkombëtare private hynë në fuqi si: Kodi Tregtar (1937), Kodi i
Procedurave Civile (1929) etj.
Pas Luftës së Dytë Botërore, ngjarja më e rëndësishme ishte miratimi i ligjit “Për Zgjidhjen e
Konfliktit të Ligjeve me Rregulloret e vendeve të tjera” me të cilin e drejta ndërkombëtare
private për herë të parë u kodifikua tërësisht dhe u amendua më 1996 nga Republika Federale
e Jugosllavisë.153 Për një periudhë të gjatë e drejta ndërkombëtare private në vendet e
Ballkanit është rregulluar nga ky ligj.154
Edhe pse ky ligj në kohën e hyrjes së tij në fuqi përfaqësonte një kodifikim modern të së
drejtës ndërkombëtare private, ai nuk mund ti rezistonte ndryshimeve politike dhe
zhvillimeve në nivel europian. Duke pasur në konsideratë këtë situatë dhe shembullin e
Kroacisë cila me reformat e ndërmarra u bë shteti i 28-të anëtar i BE-së në 2013, Ministria
Serbe e Drejtësisë më 2009, formoi një Grup Pune me Ekspertë për të reformuar
legjislacionin e së drejtës ndërkombëtare private. Kjo strategji u ndoq edhe nga vendet e tjera,
ndër të cilat legjislacioni i Maqedonisë u amendua më 2010. Në Mal të Zi ligji ekzistues u
zëvendësua me një ligj krejt të ri që hyri në fuqi më 2013.155 Gjithsesi, pavarësisht se ligjet u
reformuan pothuajse në një periudhë, përmbajtja e tyre ndryshon.
Baza e këtij reformimi ishin rregullat e BE-së për të Drejtën Ndërkombëtare Private, kodet që
janë hartuar në vendet e zhvilluara (të tilla si Zvicra, Belgjika, Gjermania dhe Hollanda),
Konventat e Hagës, projekt propozimet aktuale për ndryshime në të drejtën ndërkombëtare
private të BE-së dhe doktrina krahasuese.
151Hague Convention of 1 March 1954 on civil procedure e mundshme në :
https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/full-text/?cid=33 aksesuar Dhjetor 2016. 152 Madrid Agreement Concerning the International Registration of Marks ( as amended on September 28, 1979) e
mundshme në http://www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?id=12599 aksesuar Dhjetor 2016 153 Republika Federale e Jugosllavisë, themeluar më 1992 nga Serbia dhe Mali i Zi. 154 Fletorja Zyrtare e RSFJ, Nr 43/82 dhe72/82. 155‘Zakon o međunarodnom privatnom pravu’, miratuar nga Parlamenti Malit të Zi, më 27 Dhjetor 2013, hyrë në fuqi në 9
Qershor 2014, F. Zyrtare e Republikës së Malit të Zi nr. 1/14.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 69
Një vend të rëndësishëm në burimet e së drejtës ndërkombëtare private në rajon zënë edhe
marrëveshjet bilaterale të vendeve me qëllim njohjen dhe vënien në zbatim të vendimeve në
çështjet civile, të cilat e kanë lehtësuar dhe thelluar bashkëpunimin mes këtyre vendeve. Por
edhe me disa vende të Bashkimit Europian si me Austrinë,156 Belgjikën,157 Greqinë,158 dhe
Francën.159
3.2 Përafrimi i kodeve të së drejtës ndërkombëtare private në rajon
Kriteri kryesor për anëtarësimin e një vendi në BE është përafrimi i legjislacionit kombëtar
me atë të BE-së dhe ky detyrim buron edhe nga MSA-ja.160 Sa më shumë të afrohet vendi me
BE-në aq më i madh është presioni dhe detyrimi për të përafruar legjislacionin. Procesi i
anëtarësimit të një vendi në BE rregullohet nga nenet 2 dhe 49 të Traktatit të Bashkimit
Europian. TBE parashikon se çdo shtet Europian që respekton vlerat europiane të
parashikuara në nenin 2 dhe angazhohet për ti promovuar ato mund të kandidojë për
anëtarësim në BE. Do të merren gjithashtu në konsideratë kriteret e pranimit të miratuara nga
Këshilli Europian (neni 49 TBE)161: Kriteri politik162, kriteri ekonomik163 dhe kriteri ligjor, i
156The Agreement on the Mutual Recognition and Enforcement of Maintenance Decisions 1961 (Official Gazette of FPRY,
Addition No 2/63); the Agreement on the Mutual Recognition and Enforcement of Arbitral Aëards and Settlements Reached
Before Arbitral Tribunals in Commercial Matters 1960 (Official Gazette of FPRY, Addition No 5/61). 157 Convention on the Recognition and Enforcement of Maintenance Judgment 1973 (Official Gazette of SFRY, Addition No
45/76). 158The Agreement on the Mutual Recognition and Enforcement of Judgements 1959 (Official Gazette of FPRY, Addition No
6/60). 159 Convention on the Recognition and Enforcement of Judgments in Civil and Commercial Matters 1971 (Official Gazette
of SFRY, Addition No 7/72). 160 Për shembull preambula e MSA-së me Shqipërinë, konfirmon angazhimin e vendit tonë për të përafruar legjislacionin e
saj me atë të BE-së në sektorë caktuar, dhe ta zbatojë atë në mënyrë efiçente.. Ky proces kërkon që ligjet shqiptare të
hartohen në përputhje me të drejtën e BE-së, pra duke ruajtur parimet dhe standardet europiane në përmbajtjen e tyre dhe
ligjet ekzistuese të harmonizohen/përafrohen me atë të BE-së.
Sipas MSA-së Shqipëri –BE, procesi i përafrimit të legjislacionit me atë të BE-së do të zhvillohet në dy faza për një
periudhë 10 vjeçare (nenet 6 dhe 70 të MSA). Gjatë fazës së parë (pesë viteve të para) përafrimi do të përqendrohet tek
elementët bazë të acquis së tregut të brendshëm, në legjislacionin që lidhet me 4 liritë komunitare, si edhe legjislacionin që
ka të bëjë me fusha të rëndësishme si konkurrenca, ndihma shtetërore, pronësia intelektuale, prokurimi publik, standardizimi
dhe certifikimi, shërbimet financiare, transporti tregtar dhe detar, legjislacioni për shoqëritë tregtare, kontabilitetin, mbrojtjen
e konsumatorit, mbrojtjen e të dhënave personale, shëndeti dhe siguria në punë dhe shanset e barabarta, duke i kushtuar
rëndësi standarteve që lidhen me mbroitjen e mjedisit, sigurisë si edhe aspekteve sociale. Gjatë fazës së dytë (5 vjecari i
dytë), Shqipëria do të përqëndrohet në pjesën e mbetur të acquis. Në fund të pesë vjeçarit të parë Këshilli i Stabilizim
Asocimit do të vlerësojë progresin e bërë nga Shqipëria dhe do të vendos nëse progresi është i mjaftueshëm për të kaluar në
fazën tjetër dhe për të siguruar asocim të plotë. Neni 70 i MSA duhet të konsiderohet si një detyrim për të transpozuar
legjislacionin europian në maksimumin e mundshëm si një detyrim sine qua non për anëtarësimin në BE. Kjo është arsyeja
pse MSA-ja kërkon që në çdo rast procesi i përafrimit të mos quhet i plotë vetëm me përafrimin formal të ligjeve por edhe
me zbatimin e tyre. I njejti formulim parashikohet edhe në MSA e vendeve të tjera, prsh MSA me Maqedoninë (neni 68). 161 Aplikimi i dorëzohet Këshillit i cili duhet të marrë vendimin me unanimitet pasi të konsultohet me Komisionin dhe pasi të
ketë marrë pëlqimin nga Parlamenti Evropian. Neni 49 i TBE parashikon aspekt kryesore të anëtarësimit, por ai nuk
parashikon asnjë detaj për përgatitjen e këtij procesi. Ishin pikërisht kushtet e miratuara në Këshillin Europian të
Kopenhagenit me 1993 dhe atë të Madridit më 1995 të, cilat i shtuan më shumë qartësi procesit të anëtarësimit. Ato përbëjnë
një bazë të fortë për bashkëpunimin midis BE-së dhe vendit aplikues. 162 Kriteri politik është kriteri i parë i Kopenhagenit dhe i referohet stabilitetit të institucioneve, garantimit të demokracise
dhe shtetit të së drejtës si edhe respektimit të të drejtave themelore.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 70
cili i referohet aftësisë për të përmbushur juridikisht standardet e reflektuara në të gjithë
acquis e BE-së, të parashikuara në Traktate, në legjislacionin dytësor si edhe në vendimet e
GJDBE dhe politikave të Bashkimit.
Të tre kriteret janë shumë të rëndësishme për procesin e anëtarësimit në BE, por gjatë procesit
BE-ja është e detyruar ti peshojë në mënyra të ndryshme, në varësi të fazave të ndryshme të
anëtarësimit. Për shembull, kriteri politik luan një rol më të rëndësishëm sesa dy kriteret e
tjera për dhënien e statusit të vendit kandidat (fazë që vjen direkt pas aplikimit) dhe për
hapjen e negociatave (vendim që merret pasi vendi ka marrë statusin e vendit kandidat).
Përafrimi i legjislacioni kërkon një planifikim të mirë dhe një rishikim të të gjitha ligjeve
duke i grupuar tashmë sipas kapitujve të acquis së BE-së. Për të lehtësuar punën e vendeve
aspirantë për në BE, institucionet europiane e kanë grupuar legjislacionin në 35 kapituj sipas
fushave.164
Rregullat e BE-së në fushën e të drejtës ndërkombëtare private dhe të drejtës procedurale
ndërkombëtare, patën një ndikim të konsiderueshëm në reformën e së drejtës ndërkombëtare
private të vendeve të Ballkanit. Edhe pse rregullat e së drejtës ndërkombëtare private nuk
ishin pjesë e acquis që duhej përafruar në fazën e parë të zbatimit të MSA-së përsëri vendet
hartuan ligjet e tyre në përputhje me ligjet e BE-së në këtë fushë. Pothuajse të gjitha vendet e
marra në analizë kanë përafruar rregullat e tyre të së drejtës ndërkombëtare private me
Rregulloret Roma I dhe Roma II.
Disa prej kodeve të vendeve të Ballkanit, sidomos ato të hartuara rishtazi165 kanë marrë
parasysh dhe aktet e tjera të harmonizuara në nivel europian siç është për shembull
Rregullorja Roma III dhe Rregullorja e Brukselit “Për juridiksionin, ligjin e aplikueshëm,
njohjen dhe vënien në zbatim të vendimeve për trashëgiminë dhe krijimi i Certifikatës
Europiane për Trashëgiminë 166
Kodifikimi i rregulloreve në Ballkan është shoqëruar edhe me dilemën e madhe nëse ishte
më mirë të “kopjoje” zgjidhjet e gatshme që ofronte e drejta europiane të cilat në momentin e
163 Kriteri ekonomik është kriteri i dytë dhe i referohet krijimit të një ekonomie tregu të aftë për të përballuar konkurrencën e
tregut europian. 164Faqe Web: http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/chapters-of-the-acquis/index_en.htm në këtë
link gjenden të gjithë kapitujt dhe përmbledhje e qëllimit të legjislacionit për çdo kapitull, aksesuar Dhjetor 2016. 165Shih p.sh Kodin Serb të së Drejtës Ndërkombëtare Private në faqen web: www.mpravde.gov.rs/sekcija/53/radne-verzije-
propisa.php , aksesuar Dhjetor 2016. 166Regulation (EU) No 650/2012 of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on jurisdiction, applicable
law, recognition and enforcement of decisions and acceptance and enforcement of authentic instruments in matters of succession and on the creation of a European Certificate of Succession, [2012] OJ L 201/107.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 71
anëtarësimit kthehen në norma direkt të zbatueshme, apo të pranojnë një qasje më transitore
duke përshtatur zgjidhjet europiane sipas realiteteve të brendshme. Në fakt ky reflektim është
i dukshëm në ligjin e Malit të Zi apo në draftet e reja të ligjit të Maqedonisë dhe Serbisë, të
cilat duket se kanë vënë theksin tek ruajta e traditës dhe mbajtja si parësor e interesit
kombëtar167.
3.3 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në rajon
Të gjitha ligjet e vendeve të rajonit janë një shembull i mirë i kombinimit të traditës dhe
ndikimit të së drejtës ndërkombëtare private europiane në këtë fushë. Megjithatë për efekt të
këtij studimi kemi marrë në analizë ligjin e DNP të Serbisë, ligjet e DNP të Malit të Zi dhe
Maqedonisë. Përpos arsyeve të shtjelluara më sipër, përzgjedhja e këtyre ligjeve është bërë
duke pasur në konsideratë se Serbia është një nga vendet me traditë më të konsoliduar në këtë
fushë dhe projektligji i saj është një nga projektet më të avancuara, ndërkohë që Mali i zi dhe
deri diku Maqedonia, kanë përafruar ligjet duke siguruar përshtatshmërinë me sistemet ligjore
të brendshme.
3.3.1 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Serbi
Serbia vazhdon ti rregullojë marrëdhëniet me elementë të huaj me ligjin e vjetër, pavarësisht
se është përgatitur një drafti i ri, i cili pritet të jetë një nga kodet më të plota dhe më të mira të
së drejtës ndërkombëtare private në rajon. Për këtë arsye dhe analiza do të përqendrohet tek
ky draft. Drafti ka një strukturë të veçantë dhe të dallueshme nga ligjet e vendeve të tjera. Ai
është i ndarë në tre pjesë. Pjesa e Parë ose pjesa e përgjithshme parashikon
përkufizimet/parimet për çështjet e ligjit të zbatueshëm dhe për ato të juridiksionit. Pjesa e
Dytë ose pjesa e posaçme përfshin rregullat e juridiksionit dhe zgjedhjes së ligjit të
zbatueshëm për çdo institut civil tregtar, si marrëdhëniet familjare, detyrimet, trashëgiminë,
pronësinë e kështu me radhë. Ndërsa, pjesa e tretë rregullon njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të gjykatave të huaja. Projektligji sjell këto risi për shtyllat kryesore të së drejtës
ndërkombëtare private:
167Maja Kostic Mandic, “The New Private International Law Act of Montenegro”, në Yearbook of Private International Law,
Volume 16 (2014/2015), fq 434.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 72
Juridiksioni ndërkombëtar
Juridiksioni i përgjithshëm përcaktohet bazuar në vendbanimin ose vendqëndrimin e
zakonshëm të palës së paditur.168 Në dispozitat hyrëse të projekligjit jepet përkufizimi i
konceptit të vendbanimit, dhe të vendqëndrimit të zakonshëm të subjektit fizik, juridik ose të
organizatave pa personalitet juridik. Konkretisht, neni 4 parashikon si “vendbanim” të
personit fizik vendin në të cilin është vendosur personi me qëllimin për të banuar. Ky
përkufizim plotësohet me prezumimin se personi fizik banon në shtetin në të cilin ai është
regjistruar, dhe nëse është i regjistruar në disa shtete, si vendbanim do të konsiderohet vendi
me të cilin subjekti ka lidhjet më të ngushta.169 Vendbanimi i personit juridik ose organizatës
pa personalitet juridik (Selia), do të konsiderohet vendi i përcaktuar si i tillë në statut, vendi
ku realizohet administrimi qendror ose vendi i themelimit të biznesit.
Ndërkohë që vendqëndrim i zakonshëm i subjektit fizik parashikohet nga neni 6 i projektligjit
si vendi në të cilin subjekti ka qendrën e interesave të përditshme (vitale) dhe qëndron,
pavarësisht regjistrimit në organin kompetent dhe formës së leje qëndrimit.Vendqëndrim i
zakonshëm i subjektit juridik, i cili realizon aktivitet tregtar, është shteti ku personi ka vendin
primar të biznesit (selinë qendrore të biznesit). Ndërkohë që për organizatën pa personalitet
juridik parashikohet të jetë shteti ku ndodhet dega, agjencia ose çdo vend në momentin kur
është lidhur kontrata dhe parashikohet se kontrata është lidhur gjatë funksionimit të kësaj
dege, agjencie apo organizate apo përforcimi i detyrimeve të parashikuara në kontratë është
përgjegjësi e tyre. Këto përkufizime janë në përputhje me Rregulloren Bruksel I dhe
Rregulloren Roma II (vendbanimi i zakonshëm i personave juridik).170
Autoritet Serbe do të kenë juridiksion për çështjet me elementë të huaj kur ky juridiksion
është parashikuar shprehimisht në ndonjë traktat ndërkombëtar ose akt të brendshëm
legjislativ. Si rregull i përgjithshëm, gjykata Serbe do të ketë juridiksion për procedimin e të
paditurit që banon ose ka vendqëndrimin e zakonshëm në Serbi, por ka parashikime të
veçanta për çështjet me disa të bashkëpaditur, çështjet e lidhura, për kundërpaditësin etj.
Gjithsesi, është parashikuar se gjykata dhe autoritete të tjera në Serbi, do të kenë juridiksion
ekskluziv për procedimin e çështjeve me elemente të huaj vetëm kur iu është dhënë në
168 Neni 13 dhe 18 i projektligjit Serb “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private” i mundshëm në http://www.mpravde.gov.rs/en/tekst/1699/civil-matter.php , aksesuar Dhjetor 2016. 169 Ndërkohë që në Shqipëri vendbanimin e kemi të përcaktuar në Kodin Civil. 170 Neni 63 i Rregullores Bruksel I (version i riparë), Supranote nr 186 dhe neni 23 i Rregullores Roma II, Supra note nr 32.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 73
mënyrë të shprehur nga Konventa apo Akte Ndërkombëtare.171 Rastet e juridiksionit në raste
emergjente (të nevojshmërisë) janë parashikuar në nenin 21 të projekt-ligjit.172 Ky institut i
veçantë, i cili është marrë nga tradita e legjislacionit zviceran parashikon se pavarësisht se
gjykatat ose autoritet e tjera Serbe mund të mos kenë juridiksion për shqyrtimin e çështjeve,
do ti marrin në shqyrtim kur është e pamundur që të ngrihet pretendimi në gjykatën e huaj,
ose nuk është logjikisht e pritshme që pretendimi të ngrihet në një gjykatë të huaj kur ka
lidhje të mjaftueshme, domethënëse me Serbinë.
Ndërprerja e juridiksionit të gjykatave vendase apo të huaja lejohet në çështjet në të cilat ligji
Serb iu jep mundësi palëve të disponojnë lirisht të drejtat e tyre.173
Parimet e përgjithshme
Kualifikimi i rrethanave të çështjes, marrëdhënieve juridike dhe institucionale do të bëhet në
përputhje me ligjin e Republikës së Serbisë, përveçse kur shprehimisht parashikohet ndryshe
nga ligji për të drejtën ndërkombëtare private.174 Një nga rastet ku gjen zbatim pjesa e dytë e
këtij neni është neni 123 i projektligjit, i cili parashikon se kualifikimi i sendeve si të
luajtshme ose paluajtshme, përcaktohet nga ligji i vendit në të cilin ndodhen këto sende (lex
rei sitae).
Për sa i përket instituteve të ligjit të huaj, të cilat mund të jenë të paparashikuara nga ligji
Serb, kualifikimi përcaktohet duke mbajtur në konsideratë qëllimet, funksionet e tyre në ligjin
e huaj dhe gjithashtu duke kërkuar për një institut të përafërt (analog) në ligjin vendas, i cili
kryen funksione të njëjta ose të ngjashme.175
Legjislacioni Serb nuk e parashikon renvoi si parim më vete,176 por në disa raste gjendet i
parashikuar drejtpërdrejtë nga nenet e projektligjit apo në akte të tjera. Në këto raste kur
renvoi parashikohet, rregullat thelbësore të ligjit të Serbisë aplikohen me kusht që ligji i të
171Projektligji Serb “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private”, neni 22. 172 Koncept të cilin e ka marrë nga Ligji për të Drejtën Ndërkombëtare Private Zviceriane. 173Supra note nr.171, neni 25, 26. 174 Ibid Neni 3(1). 175 Ibid neni 3(2). 176Ibid. neni 37.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 74
drejtës ndërkombëtare private i një shteti të huaj, të referojë përsëri në ligjin serb. Megjithatë,
edhe në rastin kur ligji i huaj për të drejtën ndërkombëtare private i referohet ligjit të një shteti
të tretë, do të zbatohen rregullat thelbësore të ligjit të këtij të fundit (neni 37 (2) dhe (3) i
projektligjit). Konkretisht në projekt ligjin e ri, renvoi lejohet vetëm në çështjet që kanë të
bëjnë me zotësinë juridik të personave juridik, fizik (neni 47 dhe 48 të projekt ligjit) dhe në
çështjet e trashëgimisë (neni 117 i projekt-ligjit).
Nëse rregullat për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në projekt-ligj i referohen ligjit të një
shteti me disa sisteme ligjore, neni 38 i projekt-ligjit parashikon referimin e drejtpërdrejtë në
një pjesë specifike të territorit (neni 37(2) dhe (3) të projektligjit). Kur nuk është e mundur,
zgjidhja e ligjit të zbatueshëm për territorin do të bazohet ligji i brendshëm i atij shteti. Në
mungesë të rregullave do të aplikohet lidhja më e ngushtë me sistemet përkatëse (neni 38 i
projektligjit).
Një risi tjetër e projekt-ligjit është klauzola e përjashtimit (escape clause), e rregulluar në
nenin 39. Ajo parashikon se ligji i përcaktuar bazuar në konfliktin e ligjeve nuk do të
aplikohet nëse nga rrethanat është shprehimisht e qartë se ekziston vetëm një lidhje rastësore
e çështjes me shtetin, ligji i të cilit referohet si ligj i zbatueshëm, ndërkohë që ajo është e
lidhur ngushtë me një shtet tjetër. Në këtë rast do të aplikohet ligji i shtetit me lidhje më të
ngushta. Gjithsesi, klauzola përjashtuese nuk do të aplikohet nëse ligji i zbatueshëm është
zgjedhur bazuar në autonominë e palëve ose rregulli i përgjithshëm ka si qëllim prodhimin e
një rezultati të dëshiruar (p.sh nëpërmjet disa faktorëve lidhës).
Dispozitat për rendin publik parashikohen nga neni 43 i projektligjit, i cili e rregullon
institutin më me detaje se sa neni 4. Sipas nenit 43 të projektligjit, dispozitat e ligjeve të
huaja, efektet e të cilave janë kundër rendit publik të brendshëm nuk do të aplikohen në
çështjen e dhënë. Me qëllim që të përcaktohet nëse efektet e ligjit të huaj cenojnë rendin e
brendshëm juridik, do të merret parasysh rëndësia e pasojave të prodhuara nga zbatimi i ligjit
të huaj. Në vend të tyre do të aplikohet ligji i brendshëm.
Në ndryshim me ligjin ekzistues, projektligji parashikon klauzolën e tejkalimit të rregullave
detyruese (neni 44 i projektligjit). Tejkalimi i rregullave detyruese që i takon lex fori duhet të
aplikohet në çdo situatë, ndërkohë ato të ligjeve të huaja mund të aplikohen ose të merren në
konsideratë nëse çështja është ngushtësisht e lidhur me shtetin.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 75
Detyrimet kontraktore dhe jashtëkontraktore
Rregullat për juridiksionin e veçantë dhe konfliktin e ligjeve në kuadër të detyrimeve
kontraktore përmbahen në një pjesë të veçantë të projekt-ligjit (neni 142-162). Rregullat për
juridiksionin janë marrë përgjithësisht nga Rregullorja e Brukselit (versioni i rishikuar), ku
neni 142 i projektligjit i korrespondon nenit 7(1) të Rregullores Bruksel I dhe përfshin
çështjet që lidhen me mosmarrëveshjet që mund të lindin si pasojë e detyrimeve kontraktore;
neni 143 i projektligjit korrespondon me nenet 17-19 të Rregullores Bruksel I, që kanë të
bëjnë me kontratat konsumatore, dhe neni 144 i projektligjit me nenet 20-23 të Rregullores
Bruksel I, për kontratat e punësimit, kontrata të cilave ju ofrohet mbrojtje e veçantë.
Rregullat për përcaktimin e ligjit të zbatueshëm për detyrimet kontraktore janë marrë
kryesisht nga Rregullorja Roma I. Parashikimet në lidhje me autonominë e palëve janë marrë
specifikisht nga neni 3 i Rregullores Roma I. Rregullat për konfliktin e ligjeve bazohen në
parimin e aplikimit të ligjit të vendqëndrimit të zakonshëm të palës që përmbush detyrimin,
dhe që i korrespondon nenit 4 të Rregullores Roma I. Gjithsesi, projektligji i ri e zgjeron
numrin e rregullave për zgjedhjen e ligjit, në raport me rregullat e parashikuara nga
Rregullorja Roma I, konkretisht përmban 23 rregulla për zgjedhjen e ligjit në varësi të tipit të
kontratës, me qëllim për ta thjeshtësuar më shumë zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në
praktikë. Klauzola e përjashtimit për shkak të lidhjes më të ngushtë (neni 146/2,4 të projekt-
ligjit) i korrespondon parashikimeve të neneve 4/2,4 të Rregullores Roma I. Rregullat për
kontratat e transportit, të kontratave konsumatore, të kontratave të punës janë pothuajse
identike me ato të Rregullores Roma I (nenet 5,6 dhe 8). Projektligji gjithashtu ka
inkorporuar, me disa përmirësime dhe ndryshime, rregullat për vlefshmërinë materiale dhe
formale të marrëveshjeve vullnetare dhe zëvendësimit kontraktor, zëvendësimit ligjor,
përgjegjësisë shumëpalëshe dhe përcaktimit të barrës së provës, nga Rregullorja Roma I.
Edhe parashikimi i shkallës së ligjit të zbatueshëm (neni 162 i projektligjit) i korrespondon
nenit 12 të Rregullores Roma I.
Për sa i përket detyrimeve jashtëkontraktore, projekt-ligji (nenet 163-181) pranon pothuajse të
gjitha parashikimet e Rregullores Roma II. Rrjedhimisht, rregulli bazë i konfliktit të ligjeve
është aplikimi i ligjit të shtetit në të cilin janë shkaktuar dëmet (lex loci damni) pavarësisht se
ku ka ndodhur ngjarja që e inicioji ose ku kanë ardhur dëmet, kombinuar me rregullin që
referon në ligjin e shtetit në të cilin gjendet vendqëndrimi i zakonshëm i palës së dëmtuar dhe
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 76
personit përgjegjës për dëmet, në momentin kur ka ndodhur ngjarja. Gjithashtu gjen aplikim
klauzola e lidhjes më të ngushtë.177
Projektligji gjithashtu përmban parashikime për autonominë e palëve (neni 165), të cilat janë
identike me ato të nenit 14 të Rregullores Roma II.
Risi e projektligjit është ofrimi i një zgjidhje të veçantë për ligjin e zbatueshëm në rastet e
shpifjes dhe cenimit të të drejtave të personalitetit përmes shtypit, radios, televizionit ose
mjeteve të tjera të mas-medias (neni 175 i projektligjit). Këto parashikime janë të ngjashme
ne Ligjin Zvicerian për të drejtën ndërkombëtare private.
3.3.2 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Malin e Zi
Reformimi i të drejtës ndërkombëtare private në Mal të Zi ka ardhur si pasojë pavarësisë dhe
procesit të integrimit europian, i cili kërkon edhe harmonizimin e normave të së drejtës.178 Në
fushën e së drejtës ndërkombëtare private, Mali i Zi adaptoi efektivisht dhe në mënyrë të
përshtatur rregullat e parashikuara nga Rregullorja Roma I179 dhe Rregullorja Roma II.180
Në fushën e juridiksionit ndërkombëtar, zgjidhjet e reja janë harmonizuar me ato të
Rregullores Bruksel I,181 Konventës së Luganos,182 dhe për çështje të tjera specifike referim
është bërë në rregulloret përkatëse të BE-së. Ligji është i ndarë në 5 pjesë. Pjesa e parë
përfshin parimet e përgjithshme dhe dispozitat që lidhen me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm.
Pjesa e dytë përmban dispozitat mbi juridiksionin dhe pjesa e tretë dispozitat për njohjen dhe
ekzekutimin e vendimeve të gjykatave të huaja. Pjesa e katërt përmban dispozitat specifike,
ndërkohë që pjesa e pestë përmban dispozita transitore.
177Ibid. neni 166. 178Stabilisation and Association Agreement between the European Communities and their Member States of the one part, and
the Republic of Montenegro, of the other part of 15 October 2007, [2010] OJ L 108/3. 179Regulation (EC) No 593/2008 of the European Parliament and of the Council of 17 June 2008 on the law applicable to contractual obligations (Rome I), [2008] OJ L 177/6; Rome Convention and Rome I Regulation. 180Regulation (EC) No 864/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007 on the law applicable to
non-contractual obligations (Rome II), [2007] OJ L 199/40. 181Council Regulation (EC) No 44/2001 of 22 December 2000 on jurisdiction and the recognition and enforcement of judgments in civil and commercial matters [2001] OJ L 12/1. 182 Lugano Convention, Supra note nr. 135.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 77
Juridiksioni
Ligji për të Drejtën Ndërkombëtare Private në Mal të Zi183 solli ndryshime të konsiderueshme
në fushën e juridiksionit ndërkombëtar. Kriteri kryesor lidhës për juridiksionin e përgjithshëm
është vendbanimi ose vendqëndrimi i zakonshëm i të paditurit, i cili në disa raste shfaqet si
parësor dhe në disa si plotësues. Vendqëndrimi i zakonshëm është një koncept që nuk njihej
nga Rregullat Jugosllave të Konfliktit të Ligjeve, të cilat përdornin konceptet banim dhe
rezidencën. Gjithsesi ky koncept njihej në Mal të Zi nga Konventat e Hagës.
Ligji parashikon përkufizimin e vendqëndrimit të zakonshëm në klauzolën e përgjithshme, në
pjesën e detyrimeve kontraktore dhe jashtëkontraktore, ashtu si edhe në disa nene të tjera ku
parashikohet si kriter lidhje parësor ose subsidiar. Faktor vendimtar për përcaktimin e
vendqëndrimit të zakonshëm të personit është vendi ku personi ka qendrën e aktivitetit
ekonomik, kontakteve shoqërore, pavarësisht regjistrimit në organet kompetente apo lejes së
qëndrimit. Periudha e nevojshme kohore për të qëndruar në një vend, në mënyrë që të
konsiderohet si vendqëndrim nuk është fikse, por do të shqyrtohet rast pas rasti.
Vendqëndrimi i zakonshëm i kompanive dhe qendrave të ndryshme të biznesit do të
konsiderohet vendi ku realizohet administrimi qendror i tyre; për degët, vendi në të cilin ato
ndodhen dhe për personat fizik që kryejnë aktivitete tregtare, do të konsiderohet vendi
kryesor i biznesit në momentin e përfundimit të kontratës.184 Një rregull i ngjashëm është
parashikuar edhe për detyrimet jashtëkontraktore.185
Rrethana të tjera të juridiksionit janë tradicionale, p.sh çështjet me objekt sendet e
paluajtshme do të procedohen nga gjykata Malajzeze, nëse sendet ndodhen në territorin e
Malit të Zi; për mosmarrëveshjet që lindin nga marrëdhëniet kontraktore, nëse si vend i
përmbushjes së kontratës është parashikuar territori i Malit të Zi. Për sa u përket çështjeve që
lidhen me detyrimet jashtëkontraktore, do të jenë nën juridiksionin e gjykatave të Malit të Zi,
nëse ngjarja e dëmshme ka ndodhur ose pritet të ndodhë aty.
183 Ligji “Për të drejtën ndërkombëtare private” në Mal të Zi ‘Zakon o međunarodnom privatnom pravu’, FZ e Malit të Zi nr.
1/14. 184 Ibid. neni 40. 185 Ibid. neni 51.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 78
Për herë të parë, ligji i ri për të drejtën ndërkombëtare private parashikon rregullime për
juridiksionin e veçantë,186 juridiksionin për emrin,187të drejtat e pronësisë intelektuale,188
kontratat konsumatore,189 kontratat individuale të punës etj.
Juridiksioni ndërkombëtar ekskluziv është rregulluar totalisht në një mënyrë të re, të bazuar
në Konventën e Luganos, duke hequr juridiksionin ekskluziv për personat fizik, për sa u
përket çështjeve të së drejtës familjare dhe të trashëgimisë.
Parimet e përgjithshme
Karakteristikë tjetër e ligjit të Malit të Zi, në fushën e ligjit të zbatueshëm, është përfshirja e
instituteve të reja në kuadër të parimeve si: klauzola e përjashtimit (neni 8), tejkalimi i
rregullave të detyrueshme (neni 9).
Klauzola përjashtuese është hartuar në mënyrë të ngjashme me ligjin Zvicerian, duke
parashikuar se kjo klauzolë nuk do të aplikohet nëse nga të gjitha rrethanat dëshmohet se kjo
çështje ka vetëm lidhje rastësore me ligjin e brendshëm, ndërkohë që është e lidhur ngushtë
me një ligj tjetër. Normalisht dispozita nuk do të aplikohet kur palët e kanë zgjedhur me
marrëveshje ligjin e zbatueshëm.
Koncepti i tejkalimit të rregullave të detyrueshme në Mal të Zi u frymëzua nga disa ligje të
vendeve të tjera dhe kryesisht nga legjislacioni i BE-së. Ligji i ri gjithashtu e ka kufizuar
shumë mundësinë e aplikimit të renvoi, duke specifikuar llojet e marrëdhënieve ku është e
lejueshme (p.sh statusin ligjor të personave dhe formave të organizatave pa personalitet
juridik, format e transaksioneve ligjore, zgjedhjen e ligjit, detyrimet ushqimore, marrëdhëniet
kontraktore dhe jashtëkontraktore).
Një nga karakteristikat kryesore të ligjit është zgjerimi i fushave të aplikimit të njohjes së
autonomisë të palëve për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm. Përveç detyrimeve kontraktore,
autonomia e palëve për zgjedhjen e ligjit është lejuar edhe për çështjet që kanë të bëjnë me
detyrimet jashtëkontraktore, zgjidhjen e martesës, regjimet pasurore martesore, emrin,
trashëgiminë etj.
186Ibid. neni 113. 187Ibid. neni 116. 188Ibid. neni 124. 189Ibid. neni 125.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 79
Detyrimet kontraktore dhe jashtë kontraktore.
Në fushën e ligjit të zbatueshëm për detyrimet kontraktore dhe jashtëkontraktore, ligji i Malit
të Zi ka adoptuar rregulloret Roma I dhe Roma II me përshtatjet e nevojshme. Ky ligj
parashikon se interpretimi dhe aplikimi i parashikimeve që lidhen me detyrimet kontraktore
dhe jashtëkontraktore duhen zgjidhur në përputhje me rregulloret Roma I dhe II.
Në pjesën e detyrimeve kontraktore ligji ka një strukturë të ngjashme me Roma I. Ai
rregullon autonominë e palëve dhe kufijtë e saj në zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm për
kontratat, zgjedhjen e ligjit në mungesë të shprehjes së vullnetit të palëve si edhe rregullon
kontratat e mbrojtura190.
Në pjesën e detyrimeve jashtëkontraktore ligji ka përkufizuar konceptin e dëmit duke
specifikuar se ai do të rregullohet nga dispozitat e ligjit edhe në rastet kur pritet që ky dëm të
ndodh. Në çdo rast ligji parashikon se bëhet fjalë për dëme që vijnë si pasojë e delict-eve,
fitimit të padrejtë, detyrimit parakontraktor dhe përmes kryerjes së veprimeve të pa
autorizuara191. Ligji maqedonas ashtu sikurse aktet e sipër përmendura reflekton zgjidhjen e
Rregullores Roma II në rastin e përcaktimit të ligjit të zbatueshëm për dëmin jashtëkontraktor.
Konkretisht parashikohet se ligji i aplikueshëm do të jetë ligji i shtetit në të cilin ka ndodhur
dëmi pavarësisht nga shteti ku ka lindur dëmi, ose ku mund të kenë ardhur pasojat
indirekte192.
3.3.3 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Maqedoni
Maqedonia (FYROM) ashtu sikurse Mali i zi dhe Serbia hartoi ligjin e së drejtës
ndërkombëtare private pas shkëputjes nga Federata Jugosllave. Reforma për hartimin e ligjit
nisi në vitin 2007193 dhe ligji ka qënë subjekt i ndryshime për tu përafruar me legjislacionin
europian. Në vitin 2015 Maqedonia prezantoi një projekt të ri për ligjin e së drejtës
ndërkombëtare private. Projekti synon të reformojë plotësisht rregullat e së drejtës
ndërkombëtare private me qëllim përafrimin e plotë me normat e BE-së si edhe me praktikat
më të mira në këtë fushë. Duke qenë se projekti është në proces diskutimi, për qëllim të këtij
190Shih nenet 38-49 të ligjit “Për të drejtën ndërkombëtare private” në Mal të Zi. 191Ibid. neni 50. 192Ibid. neni 52. 193Ligji Maqedonas për të Drejtën Ndërkombëtare Private: Official Gazette of the Republic of Macedonia’ (Služben vesnik na Republika Makedonija) FZ Maqedonase nr. 87/2007.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 80
punimi do ti referohemi ligjit të vitit 2007. Megjithatë në disa raste do të referojmë edhe tek
të rejat që po sjell projektligji.
Ligji i vitit 2007 është i përbërë nga gjashtë kapituj. Kapitulli i parë përfshin rregullat e
përgjithshme dhe fushën e zbatimit. Kapitulli i dytë parashikon normat që kanë të bëjnë me
ligjin e aplikueshëm, ndërsa kapitulli i tretë parashikon juridiksionin dhe procedurat. Kapitulli
i katërt parashikon normat për njohjen e vendimeve të gjykatave të huaja, kapitulli i pestë
parashikon dispozita të veçanta, dhe kapitulli i fundit dispozitat e fundit dhe transitore.
Juridiksioni
Juridiksioni ndërkombëtar sipas ligjit maqedonas do të përcaktohet bazuar në faktet
ekzistuese në momentin e procedimit (neni 94). Ky ligj ka mbajtur vendbanimin si kriterin
kryesor të lidhjes për përcaktimin e juridiksionit ndërkombëtar të gjykatave Maqedonase
(actor sequitur forum rei). Ligji parashikon se vendbanimi i të paditurit (nëse është person
fizik) do të jetë baza për përcaktimin e juridiksionit të përgjithshëm.194 Nëse i padituri është
person juridik, vendndodhja e zyrës qendrore do të shërbejë për përcaktimin e juridiksionit.
Akti federal i konfliktit të ligjit i vitit 1982, përmbante një parashikim (neni 54) që e bazonte
juridiksionin ndërkombëtar të gjykatave të brendshme në kriterin nëse i padituri zotëronte
pronë në territorin e shtetit, pa pasur rëndësi nëse prona ka apo jo rëndësi për çështjen si dhe
pavarësisht nga vlera e saj (forum patrimonii). Akti i ri sërish e ka mbajtur dispozitën në
lidhje me forum patrimonii, por të kufizuar vetëm në çështjet ku i padituri ka vendbanimin në
Republikën e Maqedonisë. Juridiksioni specifik i gjykatave maqedonase për të dëgjuar dhe
vendosur në lidhje me çështjet me elemente të huaj edhe në çështjet ku i padituri nuk është i
vendosur në Maqedoni, rregullohet nga nenet 58-91 të ligjit.195
Gjykatat maqedonase kanë juridiksion ekskluziv vetëm kur parashikohet shprehimisht nga
ligji.196 Rregulli i gjithë pranuar është se gjykatat maqedonase kanë juridiksion për
mosmarrëveshjet që lidhen me të drejtat pronësore dhe qiranë mbi sendet e paluajtshme të
vendosura në Maqedoni (neni 69). Gjithsesi, akti i të drejtës ndërkombëtare private ka
parashikuar disa rregulla që ju japin gjykatave maqedonase juridiksion mbi këto
mosmarrëveshje: themelimi, mbarimi dhe ndryshimi i statusit ligjor të kompanive, të
personave të tjerë juridik, shoqërive kur kanë zyrat qendrore në Maqedoni (neni 65); çështjet
194Ibid. nenet 52 dhe 53. 195 Toni Deskoski, ‘The new Macedonian Private International Law Act of 2007’ (2008) 10 YbPIL, fq. 453. 196 Neni 54, Supra note nr. 169.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 81
që lidhen më entitet e regjistruara në regjistrat publik (neni 66) dhe çështjet që lidhen me
aplikimin dhe vlefshmërinë e pronësisë industriale nëse këto të drejta aplikohen në Maqedoni
(neni 67).
Gjykatat maqedonase kanë juridiksion ekskluziv për lejimin dhe kryerjen e përmbushjes së
detyrimeve dhe kur përmbushja (ekzekutimi) është kryer në territorin e Maqedonisë197.
Kalimi i juridiksionit te një gjykate e huaj nga palët është i lejueshëm nëse 1) të paktën njëra
nga palët ka shtetësi të huaj ose personi juridik e ka zyrën qendrore jashtë vendit, dhe 2)
mosmarrëveshja nuk është nën juridiksionin ekskluziv të gjykatave të Maqedonisë.198
Gjithsesi, palët nuk mund të bëjnë marrëveshje në lidhje me juridiksionin e një gjykate të huaj
për mosmarrëveshjet që rrjedhin nga kontratat konsumatore ose kontratat e sigurimit, nëse
konsumatori ose i siguruari kanë vendqëndrimin e zakonshëm në Republikën e Maqedonisë.
Palët gjithashtu nuk mund të bien dakord për juridiksionin e një gjykatë të huaj në rastin e
marrëdhënieve familjare199. Palët gjithsesi lejohet të bien dakord për juridiksionin e gjykatës
Maqedonase, nëse të paktën njëri prej tyre është shtetas i Maqedonisë, ose një person juridik
ka zyrën qendrore në Maqedoni200.
Ligji i ri, njësoj si edhe paraardhësi, nuk përmban parashikime në lidhje me formën që duhet
të ketë marrëveshja. Doktrina ka parashikuar se do të aplikohet Kodi i Procedurës Civile me
analogji për të gjitha rregullat që nuk janë parashikuar konkretisht nga ligji për të drejtën
ndërkombëtare private.
Parimet e përgjithshme
Kapitulli i parë i aktit maqedonas përmban dispozita që përcaktojnë fushën e tij të zbatimit,
prioritetin e traktateve ndërkombëtare, metodën e plotësimit ligjor, politikat publike, renvoi,
karakterizimin, një referencë për ligjin e një shteti që përbëhet nga dy ose më shumë sisteme
ligjore, dhe një dispozitë të përgjithshme mbi rregullat e detyrueshme dhe rastet përjashtuese.
Neni 3 paraqet "rastet e përjashtimit" nga e Drejta Ndërkombëtare Private të Maqedonisë,
duke ndjekur dispozitat e ngjashme të Kodit të DNP Zviceran të vitit 1987, Aktit DNP të
197 Neni 68 Supra note nr. 169. 198 Neni 56, Supra note nr. 169. 199 Ibid, prg. 1 dhe 2. 200 Ibid prg.,3.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 82
Sllovenisë të vitit 1999, dhe Kodit të DNP Belg i vitit 2004.201 Sipas kësaj klauzole,
përcaktohet se ligji i thirrur për zbatim nga rregullat e DNP nuk do të aplikohet në raste
përjashtimore kur është e qartë nga rrethanat e rastit se nuk ka lidhje të dallueshme me atë
ligj, por ka lidhje më të ngushtë me ligjin e një shteti tjetër. Paragrafi 2 i nenit 3, përjashton
zbatimin e rastit të pritshëm, kur palët kanë zgjedhur me marrëveshje ligjin e zbatueshëm.
Klauzola e rendit publik parashikon se, ligji i huaj i cili është thirrur për zbatim nga rregullat
e konfliktit, nuk do të aplikohet nëse aplikimi i këtij ligji mund të sjellë rezultate që janë në
kundërshtim me rendin e përgjithshëm publik të Republikës së Maqedonisë. Ky rregull nuk i
lejon gjykatat të aplikojnë lirisht parashikimet e ligjeve të huaja, kur nga rrethanat konkrete
ato evidentojnë se situata mund të cenoj rendin publik202.
Ligji Maqedonas e përjashton Renvoi në rastet kur palët me marrëveshje kanë zgjedhur ligjin
e zbatueshëm203. Renvoi është përjashtohet në zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm për detyrimet
kontraktore, por edhe në lidhje me çdo fushë tjetër ku DNP iu ka dhënë të drejtën palëve për
zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm. Për shembull, Akti DNP i jep palëve të drejtën për të
zgjedhur ligjin e zbatueshëm për përgjegjësinë nga dëmet jashtëkontraktore (neni 33, par. 3),
pra që renvoi është e përjashtuar në këtë rast.
Ligji Maqedonas për të Drejtën Ndërkombëtare Private ka ruajtur dispozitën që lejon gjykatat
të parashikojnë dhe aplikojnë ligjin material të huaj ex officio. Përmbajtja e ligjit të huaj mund
të përcaktohet në mënyra të ndryshme. Së pari, informacioni mund të merret nga Ministria e
Drejtësisë. Së dyti, palët mund të sigurojnë një deklaratë për përmbajtjen e ligjit të huaj nga
një autoritet kompetent apo institucion i shtetit përkatës. Së fundmi, Akti DNP paraqet një
zgjidhje të re për mundësinë për tu kthyer tek lex fori. Kjo vlen në rastet kur përmbajtja e
ligjit të huaj nuk mund të përcaktohet në një nga mënyrat e përshkruara më lart.204
201 Deskoski, Supra note, nr.171, fq 443. 202 Neni 5, Supra note 168. 203 Ibid. neni 6(3). 204Ibid. neni 13.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 83
Detyrimet Kontraktore dhe Jashtëkontraktore
Akti për të Drejtën Ndërkombëtare Private në Maqedoni parashikon rregulla për zgjedhjen e
ligjit të zbatueshëm për rregullimin e detyrimeve kontraktore. Zgjedhjet e adoptuara janë
modeluar sipas Konventës së Romës për Ligjin e zbatueshëm në Detyrimet Kontraktore të
1980. Një nga kriteret më të përdorura për përcaktimin e ligjit të zbatueshëm është
autonomia e palëve, parim që ofron sigurinë dhe parashikueshmërinë juridike, kërkesa
thelbësore për çështjet tregtare. Autonomia e palëve konsiderohet tradicionalisht si një nga
parimet më të rëndësishme të ligjit të së Drejtës Ndërkombëtare Private të Maqedonisë, duke
siguruar që kontratat të qeverisen nga ligji i zgjedhur prej palëve kontraktore, përveç rasteve
kur ligji i zbatueshëm është përcaktuar nga ligji ose nga ndonjë marrëveshje ndërkombëtare.
Në mungesë të zgjedhjes së ligjit me marrëveshje, neni 22 përcakton si faktor dytësor lidhjet
më të ngushta. Doktrina thekson se përcaktimi i sistemit të së drejtës apo vendi në të cilin
kontrata është e lidhur më ngushtë i jep diskrecion gjykatës për të zgjedhur ligjin që
konsideron më të përshtatshëm me rrethanat.205
Megjithatë, duke ndjekur shembullin e nenit 4, paragrafit 2 të Konventës së Romës, Akti i të
drejtës Ndërkombëtare Maqedonase parashikon që kontrata supozohet të jetë e lidhur më
ngushtë me vendbanimin e palës që përmbush detyrimin në qoftë se është person fizik dhe
Zyra Qendrore në qoftë se ajo është person juridik. Gjithsesi, ky supozim mund të hidhet
poshtë, nëse rrethana të veçanta të rastit tregojnë se kontrata është e lidhur shumë ngushtë me
një vend tjetër (neni 22, para. 1). Neni 20, paragrafi 1 i Ligjit 1982 parashikon një listë të
gjerë të kontratave për të cilat është përcaktuar vendi i përmbushjes. Duke ndjekur zgjidhjet e
parashikuara nga Konventa e Romës, Akti DNP paraqet rregulla të posaçme për kontratat e
konsumatorit dhe të punësimit (Nenet Konventës).
Për sa i përket detyrimeve jo kontraktore, Akti DNP riafirmoi parashikime të përafërta me
Aktin Federal të Konfliktit të Ligjeve, të vitit 1982 në lidhje me pasurimin e padrejtë (art. 31),
negotiorum gestio, detyrimet që rrjedhin nga përdorimi i paautorizuar i pasurisë, si dhe
detyrimet e tjera jashtëkontraktore përveç torts (neni 32). Vendi ku ka ndodhur ngjarja që ka
shkaktuar dëmin është përdorur si faktor lidhës për të gjitha këto kategori, pa përjashtim.
Ndërkohë që neni 33 parashikon rregullin e përgjithshëm për përgjegjësinë që rrjedh nga
205 Deskoski, Supra note 171, fq 448.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 84
dëmi jashtëkontraktor, ky faktor lidhës mbetet i njëjtë me Aktin e mëparshëm: lex loci delikti
commissi.
Faktorët e tjerë të miratuar nga ky rregull janë krejtësisht të rinj. Së pari, i dëmtuari mund të
kërkojë që ligji i vendit ku është kryer veprimi të zëvendësohet nga ligji i vendit ku kanë
ardhur pasojat, për aq kohë sa subjekti që ka shkaktuar dëmin mund dhe duhet ti kishte
parashikuar pasojat (par. 1). Së dyti, paragrafi 2 parashikon se nëse marrëdhënia nuk është e
lidhur ngushtë me ligjin e përcaktuar në paragrafin 1 (vendi ku ka ndodhur ngjarja apo vendi
ku kanë ardhur pasojat), por është dukshëm i lidhur më ngushtë me një ligj tjetër, do të mund
të aplikohet ky i fundit.
Së fundi, ky nen ndjek rregullin e ngjashëm me nenin 132 të Ligjit Zviceran për DNP, duke
siguruar autonominë e palëve në marrëdhëniet jashtëkontraktore. Palët janë të lira të vendosin
ligjin e zbatueshëm për marrëdhëniet e tyre jashtëkontraktore edhe pasi ka ndodhur ngjarja.
Zgjedhja e ligjit nga palët nënkupton zgjedhjen e ligjit material, pasi në nenin 6 paragrafi 3 të
Aktit DNP është përjashtuar parimi renvoi.206
3.3.4 Normat e së drejtës ndërkombëtare private në Shqipëri
Rregullimi i parë gjithëpërfshirës i së drejtës ndërkombëtare private është gjetur në ligjin nr.
3920 të 21 nëntorit 1964 “Për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të
huaj”207. Ky ligj parashikonte dispozita për ligjin e zbatueshëm për çështjet civile dhe tregtare
me element të huaj dhe disa aspekte të procedurës civile ndërkombëtare”.208 Edhe pse ishte
një ligj i kufizuar në dispozita dhe i miratuar gjatë kohës së regjimit komunist, ai vazhdoi të
ishte në fuqi deri në vitin 2011, dhe kjo për dy arsye: së pari, Shqipëria vinte nga një sistem
totalitar dhe ju desh kohë të integrohej plotësisht në marrëdhënie civile dhe tregtare me pjesën
tjetër të botës, për pasojë miratimi i rregullave bashkëkohore të së drejtës ndërkombëtare
private nuk ishte një domosdoshmëri; dhe së dyti, Shqipëria pas viteve 90 u bë anëtare e disa
organizatave dhe konventave ndërkombëtare, përfshirë Konferencën e Hagës për të Drejtën
Ndërkombëtare Private, të cilat plotësuan në një farë mase vakumin ligjor në këtë fushë.209
Ndërkohë, disa aspekte të procedurës civile ndërkombëtare u plotësuan nga dispozita të Kodit
206Deskoski, Supra note nr.171, fq 450. 207Ligji nr. 3920 të 21 nëntorit 1964 ‘Për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të huaj’Fletore Zyrtare
1964 nr.9, fq 217. 208Ibid. 209 Për më shumë mbi Konventat e Hagës të ratifikuara nga RSH shih faqen web: www.hcch.net . Shqipëria është anëtare e
Konferencës së Hagës mbi të Drejtën Ndërkombëtare Private që nga vitit 2002.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 85
të Procedurës Civile210 i cili parashikoi rregullat për njohjen dhe zbatimin e vendimeve të
gjykatave të huaja në Shqipëri.
Megjithatë, zhvillimet e shpejta në Shqipëri dhe veçanërisht angazhimi i Shqipërisë për tu
bërë pjesë e familjes europiane nxori në pah nevojën për rishikimin e ligjit të 64-ës. Shqipëria
u bë pjesë e procesit të Stabilizim Asociimit në vitin 2000 dhe nënshkroi Marrëveshjen e
Stabilizim Asociimit me BE-në në vitin 2006.211 Për pasojë në kuadër të procesit të përafrimit
nisi puna për hartimin e ligjit të ri të së drejtës ndërkombëtare private.
Pas disa vitesh pune intensive të ekspertëve vendas dhe të huaj parlamenti shqiptar miratoi
më 2011, ligjin nr. 10 428 “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private” (LDNP).212 Për hartimin
e këtij ligji u morën parasysh legjislacionet e vendeve anëtare të BE-së si Italia, Gjermania,
Belgjika, atyre që hynë rishtazi në BE si Bullgaria Rumania, si edhe aktet europiane dhe
ndërkombëtare në këtë fushë. Ashtu siç parashikohet në hyrje, pra në titullin e tij, ligji është
përafruar me dy Rregulloret e BE-së, Rregulloren Roma I213 dhe Roma II.214
Ligji i ri për të drejtën ndërkombëtare private ndryshon mjaft nga ligji i vitit 1964. Ligji solli
ndryshime në sasi dhe në cilësi. Ai solli disa institute të reja dhe zgjeroi ato ekzistueset, duke
mundësuar reflektimin e zhvillimeve të fundit në të drejtën ndërkombëtare private. Normat e
konfliktit sipas këtij ligji janë normat e së drejtës ndërkombëtare private me anë të cilave
shteti rregullon marrëdhëniet civile me elementë të huaj (elementi i huaj gjendet në objekt,
subjekt dhe në marrëdhënien e krijuar)215. Pikërisht normat e konfliktit të parashikuara në
këtë ligj përcaktojnë, mbi bazën e faktorëve lidhës, së cilin ligj duhet të zbatojë gjykata, ligjin
vendas apo ligjin e huaj. Faktorët lidhës mbi bazën e të cilëve bëhet dhe përzgjedhja e ligjit të
zbatueshëm janë rrethana faktike apo ligjore që lidhin një marrëdhënie juridiko-civile me
ligjin e një vendi të caktuar216. Përveç faktorëve lidhës tradicionalë siç është shtetësia apo lex
rei sitae, ligji ka shtuar dhe vendqëndrimin e zakonshëm si faktor lidhës si edhe faktorë të
tjerë siç janë lex loci actus, lex locu solutionis dhe lex loci commissi delicti.
210Ligji nr.8116, datë 29.3.1996 Kodi i Procedurës Civile i Republikës së Shqipërisë. (i përditësuar). 211Ligji nr. 9590 datë 27 korrik 2006, “Për ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit midis Shqipërisë dhe
Komunitetit Evropian dhe vendeve anëtare nga njëra anë dhe Republikës Shqipërsië nga ana tjetër”. Fletore Zyrtare
nr.87/2006. 212Ligji Nr.10 428, datë 2.6.2011 “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private” Fletore Zyrtare nr. 82. 213Regulation (EC) No 593/2008 of the European Parliament and of the Council of 17 June 2008, on the law applicable to
contractual obligations (Rome I), OJ L 177 of 4 July 2008. 214Regulation (EC) No 864/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007, on the law applicable to non-contractual obligations (Rome II), OJ L 199 of 31 July 2007. 215Supra note nr.188, neni 1. 216Shih për më shumë Ardian Kalija, E drejta Ndërkombëtare Private, Sejko (2015).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 86
LDNP i jep përgjigje dy aspekteve kryesore të së drejtës ndërkombëtare private, zgjedhjes së
ligjit të zbatueshëm dhe juridiksionit ndërkombëtar. Rregullat që kanë të bëjnë më procedurën
civile ndërkombëtare siç janë njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të gjykatave të huaja janë
lënë jashtë sferës së rregullimit të ligjit, pra vazhdojnë të gjejnë rregullim në Kodit e
Procedurës Civile.217 Ky koncept qëndron në kontrast të habitshëm jo vetëm me të drejtën
europiane, por gjithashtu edhe me strukturën e përdorur nga legjislacione e tjera218.
Ligji është i ndarë në 11 kapituj, ku kapitulli i parë (nenet 1-7) parashikon parimet e
përgjithshme, kapitulli i dytë (nenet 8-17) parashikon subjektet e ligjit, kapitulli i tretë (nenet
18-20) veprimet juridike, kapitulli i katërt (nenet 21-32) dispozitat për martesën dhe familjen,
kapitulli i pestë (nenet 33-35) dispozitat që rregullojnë trashëgiminë, kapitulli i gjashtë (nenet
36-44) dispozita në lidhje me pronësisë, kapitulli i shtatë (nenet 45-55) marrëdhëniet
kontraktore, kapitulli i tetë (nenet 56-70) detyrimet jashtëkontraktore, kapitulli i nëntë (nenet
71-81) juridiksionin e gjykatave shqiptare, kapitulli i dhjetë (nenet 82- 86) dispozitat
procedurale dhe kapitulli i njëmbëdhjetë (nenet 87-89) dispozitat tranzitore.
Juridiksioni ndërkombëtar rregullohet në kontekstin e LSHDNP-së, ndërsa për njohjen dhe
zbatimin e gjykimeve të huaja aplikohet KPC. Ky koncept qëndron në kontrast të habitshëm
jo vetëm me të drejtën europiane, por gjithashtu edhe me strukturën e përdorur nga
legjislacione e tjera.
Juridiksioni
Gjykatat shqiptare kanë juridiksion ndërkombëtar nëse i padituri ka vendqëndrimin e tij të
zakonshëm në Shqipëri, përveçse kur parashikohet ndryshe (neni 71 i LDNP). Ndryshe nga
kodet e rajonit, LDNP përdor vendqëndrimin e zakonshëm si faktor lidhës për juridiksionin
ndërkombëtar. Eliminimi i vendbanimit nuk është një qasje korrekte pasi ai jo vetëm bie
ndesh me traditën ligjore shqiptare (KPC dhe ligji i vitit 1964) por edhe me aktet e Bashkimit
Europian dhe rregullat që janë përdorur në vendet e rajonit.219 Zgjidhja më e mirë do të ishte
që ligji ti parashikonte të dyja mundësitë (Neni 37 KPC dhe neni 14 KC).
Juridiksioni ekskluziv i gjykatave shqiptare, ekziston kur kemi të bëjmë me: (i) të drejtat reale
të paluajtshme që gjenden në Shqipëri, (ii) vendimet e organeve të kompanive tregtare kur
217Kodi i Procedurës Civile, Supra note nr.186, nenet 36 dhe 37. 218Shih dhe legjislacionin e vendeve të rajonit të analizuar më sipër. 219Shih ligjet e Serbisë, Malit të Zi dhe Maqedonisë, të analizuara më sipër.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 87
rezidenca e kompanisë gjendet në Shqipëri, (iii) themelimin ose mbylljen e personave juridik,
ose vendimet e organeve të tyre, kur personi juridik e ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm në
Shqipëri, (iv) vlefshmërinë e regjistrimit në regjistrat e organeve shtetërore ose gjykatave
shqiptare, (v) vlefshmërinë e regjistrimit të të drejtave të pronësisë intelektuale, të cilat janë
realizuar ose zbatohen në Shqipëri, (vi) zbatimin e titujve ekzekutiv në Shqipëri (neni 72
LSHDNP).
Marrëveshja për përcaktimin e juridiksionit në favor të gjykatave shqiptare është parashikuar
nga neni 73 i LSHDNP, i cili rendit disa kërkesa të nevojshme për formën e marrëveshjes.
Ligji parashikon dhe tacit prorogation në rastet kur i padituri, nuk e kundërshton juridiksionin
e gjykatës shqiptare.
Rastet e juridiksionit të veçantë rregullohen në nenet 74-81 të LSHDNP (për shpalljen të
zhdukur ose të vdekur të një personi, martesa, marrëdhëniet mes bashkëshortëve, prindërit
dhe fëmijët, atësia dhe mëmësia, birësimi, heqja ose kufizimi i aftësisë për të vepruar,
kujdestaria dhe raste të tjera).
LSHDNP në dallim nga ligjet e tjera europiane apo të rajonit nuk e parashikon
litispendecen220. Litispendenca rregullohet nga KPC i cili lejon gjykimin paralel çka do të
thotë se ai lejon gjykatat të gjykojnë një çështje, ndonëse ajo po gjykohet nga një gjykatë e
huaj. Ky çështje duhet adresuar në kuadër të ndryshimeve të mundshme të LSHDNP.
Parimet e përgjithshme
Parimet e përgjithshme rregullohen në kapitullin e parë të LSHDNP. Sipas parimit renvoi të
parashikuara në nenin 3 të LSHDNP, nëse i referohemi ligjit të një shteti tjetër, referimi
shtrihet edhe në të drejtën ndërkombëtare private të atij shtetit. Nëse ligji i një shteti tjetër i
referohet sërish të drejtës shqiptare, zbatohen dispozitat materiale të së drejtës shqiptare. Në
rastet kur ligji i huaj i referohet të drejtës së një shteti të tretë, do të aplikohet e drejta e shtetit
të tretë. Megjithatë referimi përjashtohet në disa raste si p.sh për statusin e personit juridik,
përzgjedhjen me marrëveshje të ligjit të zbatueshëm, formën e aktit ligjor, detyrimin
ushqimor, detyrimet kontraktore, ose detyrimet jashtëkontraktore. Nëse referimi bëhet tek e
drejta e një shteti me disa njësi territoriale, ku secila prej tyre zbaton sistemin e saj ligjor,
atëherë do të jetë e drejta e shtetit ajo që do të vendosë se cili sistem ligjor do të aplikohet. Në
220 Shih p.sh neni 114 i ligjit të së drejtës ndërkombëtar të Malit të Zi.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 88
mungesë të një rregullimi të tillë, aplikohet parimi i lidhjes më të ngushtë (neni 4 i ligjit).
Përcaktimi i lidhjes më të ngushtë është në diskrecion të gjykatës, e cila vendos sipas
rrethanave të çështjes (neni 12/2 LSHDNP).
Shqipëria nuk ka klauzola të përgjithshme përjashtuese, siç ishin shembujt nga vendet e
rajonit. Megjithatë, klauzolat e veçanta përjashtuese shfaqen lidhur me ligjin e zbatueshëm të
detyrimeve kontraktore ashtu sikurse edhe me detyrimet jashtë kontraktore si dhe në fushën e
martesës dhe marrëdhënieve familjare.
Ligji i huaj nuk zbatohet nëse zbatimi i tij do të rezultonte në shkelje të politikave publike
shqiptare (rendit publik) ose nëse manifeston mos-përputhshmëri me parimet themelore të
Kushtetutës dhe të drejtës shqiptare. Në raste të tilla,do të zbatohet një dispozitë tjetër e
përshtatshme e ligjit të shtetit të huaj, dhe kur kjo mungon zbatohet ligji shqiptar (neni 7 i
LSHDNP).
Detyrimet kontraktore dhe jashtëkontraktore
Parashikimet e LDNP për sa i përket zgjedhjes së ligjit për detyrimet kontraktore, janë
hartuar në përputhje me parashikimet e Rregullores Roma I. LDNP në Shqipëri, ashtu sikurse
edhe akte të tjera të ngjashme për të drejtën ndërkombëtare private, bazohet në parimin
themelore të autonomisë së vullnetit të palëve. Në mungesë të zgjedhjes së ligjit, neni 46 i
LSHDNP parashikon një sistem jo-shterues të faktorëve lidhës, ashtu sikurse bën neni 4 i
Rregullores Roma I. Për disa lloje kontratash, ligji përcakton shprehimisht se cila palë
konsiderohet si pala që duhet të përmbushë detyrimin që karakterizon kontratën dhe paraqet
çështjen në ligjin e vendit ku kjo palë ka vendqëndrimin e zakonshëm. Kontratat të cilat nuk
janë specifikuar në nenin 46 (1) të LDNP, do të rregullohen nga ligji i vendit ku palët kanë
kërkuar që të sjellë efekte ekzekutimi i kontratës dhe kanë vendbanimin e tyre në kohën e
nënshkrimit të kontratës. Neni 46(3) i LDNP përmban klauzola përjashtuese. Si burim i fundit
do të zbatohet parimi i lidhjes më të ngushtë (neni 46 (4)).221
Parashikimet e ligjit shqiptar për rregullat e zgjedhjes së ligjit për detyrimet jashtëkontraktore
pasqyrojnë zgjidhjet e Rregullores Roma I. Marrëdhëniet e detyrimit do të udhëhiqen nga ligji
i vendit tek i cili ndodh dëmi, pavarësisht vendit ku ka nisur dëmi dhe pavarësisht vendit ku
221Aida Bushati , ‘The Albanian Private International Law’, në YrPIL Vol.XV, 2013-2014, fq.509.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 89
vijnë pasojat indirekte (siç mund të jenë pasojat financiare) të dëmit që ka ndodhur (neni 56 i
LSHDNP). Në rastet kur personi që ka shkaktuar dëmin dhe personi që vuan pasojat kanë
vendqëndrimin e tyre të zakonshëm në të njëjtin vend, do të zbatohet ligji i atij vendi (neni
56(2) LSHNDP). Ka gjithashtu një klauzolë përjashtuese në nenin 56(3) të LSHDNP.
Kapitulli i detyrimeve jashtëkontraktore shtrihet gjithashtu ndaj detyrimeve për produktet,
konkurrencën e padrejtë, dhunimet e të drejtave të pronësisë kontraktuale, dëmeve mjedisore,
pasurimet e padrejta, negotiorum gestio dhe culpa in contrahendo. Nuk ka parashikime lidhur
me veprimtarinë industriale.
Ndryshe nga Rregullorja Roma II, neni 67 i LSHDNP rregullon ligjin e zbatueshëm për
dhunimin e të drejtave individuale. Në të tilla raste, person i dëmtuar ka të drejtë të zgjedhë
ligjin që do të zbatohet brenda limiteve të caktuara222.
222Ibid, fq 515.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 90
KAPITULLI IV
Parimet e përgjithshme të normave të konfliktit
4.1 Parimet e përgjithshme të normave të konfliktit
Parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare private përfshijnë tërësinë e parimeve që
shoqërojnë zbatimin e normave specifike që lidhen jo vetëm me rregullat e zgjedhjes së ligjit
të zbatueshëm, por edhe me juridiksionin, njohjen dhe zbatimin e vendimeve të gjykatave të
huaja. Kur flitet për parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare private mbahen në
konsideratë disa pyetje kërkimore të cilat janë: së pari, a ka një listë shteruese të parimeve të
përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare private, së dyti, cili është kuptimi i tyre, së treti, a
është e nevojshme që ato të përkufizohen në kodet e të drejtës ndërkombëtare private.
Lidhur me pyetjen e parë, ajo që vihet re nga kodet dhe doktrina është ekzistenca e një liste
shteruese të parimeve të përgjithshme.223 Kuptimi i parimeve jepet si në ligjet e së drejtës
ndërkombëtare private ashtu edhe nga interpretimet gjyqësore. Një pjesë e parimeve dhe më
konkretisht ato të parashikuara në legjislacionin shqiptar do të analizohen më poshtë. Parimet
e përgjithshme zakonisht parashikohen në pjesën e përgjithshme të kodeve të së drejtës
ndërkombëtare private, por ka dhe raste kur ato parashikohen si parime të krerëve të
veçantë.224 Pasja e një pjesë të përgjithshme të parimeve është konsideruar nga autorët si një
mundësi e mirë për të shmangur përsëritjen e parimeve që aplikohen për të gjitha dispozitat e
veçanta dhe për të ruajtur koherencën përgjatë gjithë ligjit. Pikërisht mospasja e një pjese të
përgjithshme të parimeve do të kthente mbrapsh në kohë morinë e ligjeve të së drejtës
ndërkombëtare private që janë miratuar në dekadat e fundit.225 Edhe BE-ja ashtu sikurse e
kemi analizuar në kapitullin II të këtij punimi është duke konsideruar mundësinë e hartimit të
një rregullorje për kodifikimin e parimeve të përgjithshme, Rregullorja Roma 0.
Vendet e Ballkanit kanë ligje të reja të së drejtës ndërkombëtare private dhe disa prej tyre
janë ligje model. Për pasojë është parë me interes vështrimi krahasues midis parashikimeve
që janë bërë për parimet në ligjin tonë dhe në ligjet e vendeve të Ballkanit. LSHDNP përmban
në pjesën e përgjithshme disa prej parimeve të përgjithshme që njeh doktrina.
223Shih p.sh dispozitat e projektligjit Serb, Supra note nr.146. 224Shih p.sh ligjet e Serbisë, Malit të Zi dhe Maqedonisë, të trajtuara më sipër. 225 Thomas Kadner Graziano “Codifying European Union Private international law: The Swiss Private International Law Act - a model for a comprehensive EU private international law regulation, Journal of Private International Law 2015 Vol.11,
No.3 585-606, fq 595.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 91
4.1.1 Karakterizimi ose kualifikimi
Karakterizimi ose kualifikimi u vu në dukje si problem i normave të konfliktit rreth 100 vjet
më parë nga Franz Kanhn ( 1860-1904) dhe Etienne Bartin ( 1860-1948), dhe që nga ajo
kohë ai u bë një nga parimet më të rëndësishme të së drejtës ndërkombëtare private.
Karakterizimi është një term i cili nuk përdoret në mënyrë uniforme në doktrinën juridike.
Disa vende refuzojnë të japin përkufizime specifike në kodet e tyre, ndërkohë vende të tjera
japin përkufizime të konceptit. Shembulli që vjen nga rajoni është Serbia, projektligji i së
cilës e parashikon këtë parim në nenin 3, i cili lexon: “Karakterizimi i fakteve, marrëdhënieve
juridike dhe institucionale duhet të bëhet në përputhje me ligjin Serb, përveçse kur është
parashikuar ndryshe në këtë akt. Ndërkohë që karakterizimi i marrëdhënieve ligjore apo
instituteve që janë të panjohura nga ligji Serb duhet të bëhet duke pasur parasysh funksionin
dhe qëllimin që marrëdhënia apo instituti ka në ligjin të cilit i korrespondon”.226 Gjithashtu
Maqedonia në propozimet e fundit për amendime të ligjit parashikon shtimin e nenit 14 me
përmbajtje: “Kur përcaktimi i ligjit të zbatueshëm do të varet nga kualifikimi i elementëve
thelbësor ose të marrëdhënies, kualifikimi do të bëhet bazuar në ligjin Maqedonas. Kur
institutet juridike të jenë të paparashikuara nga ligji i Republikës së Maqedonisë dhe të mos
mund të përcaktohen nga interpretimi që i bëhet ligjit Maqedonas, ligji i huaj që rregullon
institutin do të merret në konsideratë edhe për kualifikimin në vetvete.”
Pavarësisht përkufizimit të plotë në disa vende përsëri ka dyshime nëse një përkufizim i tillë
duhet parashikuar në kodet së drejtës ndërkombëtare private. Kundërshtimet lidhen me faktin
se kualifikimi është çështje e interpretimit dhe hartimit të normave të konfliktit të cilat
përcaktojnë ligjin që nga ana e tij parashikon koncepte të njohura apo të panjohura të së
drejtës materiale.227 Për shembull mund të ndodhë që vendet e familjes romano-gjermanike të
kualifikojnë me anë të ligjeve apo jurisprudencës së tyre nocionin e “Trust”, ndërkohë që ai
është koncept i së drejtës anglo saksone, i pa njohur për ta. Në këtë rast opinionet kanë qenë
që kualifikimi të mbetet një koncept i papërcaktuar dhe ti lihet zbatuesve dhe akademikëve ta
interpretojnë atë.228
226 Roberto Baratta “The process of chsrscterization in the EC Conflict of Laws: Suggesting a Flexible Approach”, YrPIL,
Volume 6(2004) fq 155-168. 227 Kurt Lipstein, Chapter 5 ‘Characterization’, ne International Encyclopaedia of Comparative Law, fq 6. 228 Eugenio Hernandez-Breton ‘An attempt to regulate the problem of “characterization” in private international law’ fq 333.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 92
Përgjithësisht kuptimi i kualifikimit juridik mund të shtrohet në tre kuptime:229
Së pari, kualifikimi lidhet me kuptimin e normave të nxjerra nga ligjvënësi, ndërsa tenton të
sqarojë se cilave nga marrëdhëniet iu referohet çdonjëra nga këto norma. Në një rast të tillë
bëhet fjalë për atë që quhet “kualifikimi i normës së të drejtës ndërkombëtare private”.230
Së dyti, kualifikimi juridik shtrohet edhe për marrëdhënien juridike hibride apo me elemente
të huaj, d.m.th. shtrohet problemi i asaj që quhet “kualifikim i marrëdhënies”. Shprehja më e
saktë, për rastin konkret do të ishte “kualifikim i fakteve”, e cila është më e përdorshme në
rastin e kualifikimit ligjor në të drejtën ndërkombëtare private. Sikurse shprehen mjaft autorë
të së drejtës ndërkombëtare private, detyra e gjyqtarit është të sqarojë thelbin e fakteve të
sjella para tij nga ana e palëve që janë në konflikt gjyqësor midis tyre. Pra, nëse gjyqtari i një
shteti të caktuar do të gjendej përballë mosmarrëveshjesh, në lidhje me fakte të caktuara
njerëzore, atij do ti duhet të përcaktojnë paraprakisht natyrën juridike të mosmarrëveshjeve,
me anë të kualifikimit.231
Së treti, është e rëndësishme që të parashikohet kriteri i lidhjes dhe specifikohet norma e cila
do të rregullojë ato marrëdhënie që paraqiten në pjesën e parë të normës së konfliktit.
Zakonisht kjo realizohet duke interpretuar pjesën e dytë të normës, e cila nuk bëhet më për të
inkuadruar marrëdhënien në normën juridike, por për të përcaktuar rendin juridik, i cili duhet
të rregullojë marrëdhënien që paraqitet në normën e konfliktit. Kualifikimi ligjor i pjesës së
parë të normës së konfliktit ka si qëllim thjesht të sqarojë natyrën e një marrëdhënie të dhënë.
Mbetet tashmë për tu sqaruar se cili është rendi juridik i parashikuar nga pjesa e dytë e
normës së konfliktit. Ky proces emërtohet nga akademikët si “kualifikim i kritereve të
lidhjes”. Ai është shumë i rëndësishëm pasi në varësi të mënyrës se si do të kuptohen
shprehjet e përdorura për të treguar kriterin e lidhjes, ndryshojnë edhe efektet e këtyre të
fundit. Zhvendosja nga një ligj material i brendshëm në një tjetër mund të ketë pasoja të
mëdha në rregullimin juridik të marrëdhënies me elementë të huaj, gjë që lidhet me karakterin
e ndryshëm të rendeve juridike. 232
229 Lorenzen, Ernest G., ‘Qualification, Classification, or Characterization Problem in the Conflict of Laws’ (1941).Faculty
Scholarship Series.Paper 4584, i mundshëm në http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/4584. 230 Roberto Baratta “The process of chsrscterization in the EC Conflict of Laws: Suggesting a Flexible Approach”, në YrPIL,
Vol 6(2004) fq 167. 231 K.Lipstein, Supra note nr.8, fq 95. 232 Roberto Baratta, Supra note nr.206, fq 155.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 93
Ligji ynë për të drejtën ndërkombëtare private nuk e ka parashikuar parimin e karakterizimit
apo kualifikimit, por aplikuesit e të drejtës e evidentojnë atë si parim bazuar në aplikimin dhe
interpretimin e klauzolave të veçanta. Legjislatori shqiptar mund të ketë mbajtur këtë
qëndrim; së pari, sepse vetë doktrina juridike nuk ka një term të unifikuar në lidhje me këtë
koncept233; dhe së dyti, sepse legjislatori është bazuar në legjislacionin e Bashkimit Evropian
për të Drejtën Ndërkombëtare Private, legjislacion i cili nuk e parashikon si të veçantë këtë
parim, pavarësisht se GJDBE-ja e ka evidentuar dhe ka mbajtur qëndrim në lidhje me këtë
parim.234 Pikërisht përkufizimet e çështjeve të ndryshme mund të jenë pjesë e Roma 0235.
Zgjidhja e propozuar për interpretim është ose lex fori pra ligji i gjykatës ose lex causae i
karakterizimit. Për qëllim të interpretimin uniform të ligjit të zbatueshëm, karakterizimi
autonom duhet të jetë rregulli dhe përjashtim mund të bëhet vetëm në ato raste kur
legjislacioni europian nuk ka standarde për një kualifikim autonom.236
Gjithsesi mbështetur edhe në shembujt e rajonit, do të ishte mirë që ndryshimet e mundshme
të LDNP të parashikonin karakterizimin si parim duke përcaktuar se kur kualifikimi do të
bëhej sipas të drejtës shqiptare.
4.1.2 Renvoi
Një nga parimet më të rëndësishme dhe më të diskutueshme të së drejtës ndërkombëtare
private është Renvoi. Ky parim parashikohet si zgjidhje e problemit të koordinimit të normave
të konfliktit. Problemi qëndron në faktin se referimi bëhet tek ligji material i shtetit tjetër apo
tek rregullat e së drejtës ndërkombëtare të shtetit tjetër të cilat referojnë mbrapsht tek rregullat
e vendit, tek ligji i gjykatës apo tek një juridiksioni i tretë. Për t’iu përgjigjur këtij problemi
kodet kanë zgjedhur tre qasje të ndryshme:
a) Renvoi mund të përjashtohet plotësisht si parim, siç është rasti i Greqisë apo
instrumenteve ndërkombëtare;
b) Renvoi mund të pranohet në mënyrë të përgjithshme dhe të përjashtohet për dispozita
të veçanta siç është rasti i vendeve të rajonit dhe LSHDNP-së sonë;
233 T. Nehne, Methodik un allgemeine Lehren des europaischen Internationalen Privatrechts, Tubingen (2012) fq 170. 234 Kramer/de Rooij/Lazic´ ‘A European Framework for Private International Law’ (2012). fq 5. 235 Stefan Leible, Michael Muller, ‘A General Part for European Private International Law ? -The Idea of a Rome 0
Regulation’ në YrPIL, vol 14 (2012/2013) fq 142. 236Lorenzen, Ernest G., ‘Qualification, Classification, or Characterization Problem in the Conflict of Laws’ (1941). Faculty
Scholarship Series.Paper 4584, i mundshëm në faqe web: http://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/4584.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 94
c) Renvoi mund të pranohet vetëm në situata të veçanta, siç është rasti i Italisë. 237
Renvoi është një problem i llojit të veçantë, pasi në rast se nuk përjashtohet tërësisht mund ti
jepet zgjidhje në mënyra të ndryshme nga juridiksione të ndryshme. Këtë e tregon më së miri
dhe çështja Forgo238, e cila për herë të parë vuri në dukje problemin e Renvoi. Në vitin 1986
një qytetar bavarez Francois Xavier Forgo vdiq në Francë pa marrë akoma vendbanimin e
ligjshëm atje dhe duke lënë një sasi të konsiderueshme pasurie të luajtshme. Sipas normave
franceze të konfliktit për trashëgiminë e sendeve të luajtshme parashikojnë si ligj të
zbatueshëm ligjin e shtetësisë së trashëgimlënësit, i cili nuk kishte fituar vendbanimin e
ligjshëm në Francë. Kështu sipas ligjit DNP francez do të zbatohej ligji bavarian. Pyetja që
shtrohej ishte se cili ligj bavarian: ligji material apo ligji i normave të konfliktit. Ligji i
normave të konfliktit bavarez parashikonte ligjin e vendbanimit të fundit të trashëgimlënësit.
Gjykata franceze pranoi parimin e Renvoi parashikuar nga ligji bavarez dhe për pasojë zbatoi
ligjin francez material. Gjykata në këtë rast nuk e mori në shqyrtim faktin nëse ligji bavarez
nga ana tjetër bënte referim tek ligji i material apo tek normat e konfliktit të Francës. Në fakt,
nëse do të vazhdohej me pranimin e Renvoi nga të gjitha anët ajo do të krijonte një rreth
vicioz duke krijuar një situatë “ping-pong” nga njëri sistem në tjetrin. Për të shmangur këtë
situatë të paktën një nga juridiksionet duhet ta ndalonte aplikimin e Renvoi. Një gjë e tillë
parashikohet edhe nga kodi gjerman, i cili parashikon se nëse ligji i juridiksionit e kthen në
ligjin gjerman atëherë zbatohet ligji material gjerman.
Një nga problemet e kohëve të sotme është dhe referimi tek ligji i një vendi të tretë të
ndryshëm nga ligji i gjykatës apo ligji i vendit që thirret për referim. Kjo situatë u bë e
dukshme në vitet kur disa vende vendosën që të mbyllin kufijtë për tregti me disa vende të
caktuara. Për të shmangur zbatimin e ligjeve të vendeve të shpallura si armike tregtare u pa e
nevojshme që të që behej referim tek ligji i një vendi te tretë, në mënyrë që të mos krijohej
frustrim i marrëdhënieve kontraktore. Rrjedhimisht gjykatat duhet të bëjnë një interpretim të
kujdesshëm të kësaj dispozitë që lejon zbatimin e ligjit të vendit të tretë239.
Legjislacioni i Bashkimit Europian, konkretisht Rregullorja Roma I, në nenin 20 parashikon
se aplikimi i ligjit të çdo shteti, parashikuar nga kjo Rregullore nënkupton aplikimin e
237Andrea Bonomi. ‘The Italian Statute on Private International La, në Heininline’ (1999) fq 248. 238The Renvoi Theory Rejected, Exeptions, The Yale Law Journal, Vol 36, Nr.1. fq 114-119. 239Kermit Roosvelt III, ‘Resolving Renvoi: The Bewitchment of our Intelligence by Means of Language’, University of
Pennsylvania Law School (2005) fq1882.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 95
rregullave në fuqi në atë shtet pra rregullat materiale dhe jo të rregullave të së drejtës
ndërkombëtare private, përveç kur kjo Rregullore parashikon ndryshe. Ky nen është
interpretuar se e kufizon lirinë e palëve për të zgjedhur mënyrën e referimit tek një shtet
tjetër, pra refuzon aplikimin e Renvoi -së.
Kështu Renvoi pasqyron se rregullat e konfliktit nuk janë universale, por thjesht të miratuara
në juridiksione të ndryshme më përmbajtje të ndryshme. Diferencat sjellin efektin se ligji i
zbatueshëm dhe vendimi do të varen nga gjykata e zgjedhur nga palët. Ky parim synon të
lehtësoj efektet dhe të forcojë harmoninë në vendimet ndërkombëtare, duke mos referuar në
rregulla të pavarura, por në rregullat e konfliktit të një juridiksioni të huaj.
Neni 3 i ligjit shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private e parashikon parimin e Renvoi – së.
Aplikimi i këtij neni do të thotë se kur ky ligj referon në ligjin e një shteti tjetër, zbatohen
edhe rregullat e së drejtës private ndërkombëtare të atij shteti. Kur rregullat e atij shteti
referojnë në ligjin shqiptar, zbatohen rregullat e këtij të fundit (rireferimi), përveçse kur ligji
parashikon ndryshe. Kur ligji i një shteti të huaj referon në ligjin e një shteti të tretë, zbatohet
ligji i këtij të fundit (referimi lejohet vetëm në dy shkallë). Rregullat e së drejtës
ndërkombëtare private të një shteti tjetër nuk zbatohen në lidhje me: statusin e personave
juridikë; zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm; formën e veprimit juridik; detyrimin ushqimor;
detyrimet kontraktore; detyrimet jashtëkontraktore.
Në këtë parashikim të bërë nga ligji ynë vihen re disa paqartësi, konkretisht në momentin
kur ligji i huaj referon mbrapsh tek ligji shqiptar legjislatori ka parashikuar thjesht “aplikohen
rregullat e këtij të fundit” pa specifikuar nëse janë rregullat e së drejtës materiale apo ligji i të
drejtës ndërkombëtare private të shtetit tonë. Po ta krahasojmë me parashikimin e bërë nga
ligji serb për këtë situatë, në nenin 37 (2) specifikohet qartë se ligji që referohet do të jetë
ligji material serb.
Edhe në situatën kur parashikohet referimi tek ligji i shtetit të tretë, legjislatori ynë nuk e ka
specifikuar ligjin që i referohet. Po të krahasojnë sërish me mënyrën se si e ka rregulluar ligji
serb, neni 37 (3) parashikon se në këtë rast referimi bëhet tek ligji material i shtetit të tretë.
Ligji maqedonas gjithashtu i ka specifikuar rireferimet, konkretisht parashikon në nenin 6 (1)
se kur parashikohet si i aplikueshëm ligji i një shteti të huaj, do të bëhet referim në rregullat
që përcaktojnë ligjin e zbatueshëm, dhe në paragrafin e dytë parashikohet se në rast se
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 96
rregullat që përcaktojnë ligjin e zbatueshëm të një shteti të huaj e kthejnë mbrapsht në ligjin
për të drejtën ndërkombëtare private maqedonase, do të aplikohet ligji material maqedonas.
Formulimi i ligjit tonë është i paqartë dhe nuk reflekton praktikën e ligjeve të vendeve të tjera
të rajonit, 240 të cilat e kanë lidhur klauzolën përjashtuese edhe me parimin e autonomisë së
palëve. Konkretisht, ligji maqedonas në nenin 6, paragrafi (3) parashikon se renvoi nuk do të
aplikohet kur palët zgjedhin ligjin e aplikueshëm.
4.1.3 Rendi publik
Koncepti i “Rendit Publik” është parim themelor i së drejtës së brendshme të shteteve.
Fillimisht ky parim u gjet në Kodin Civil Francez të vitit 1804, i cili lexonte: “ On ne peut
deroger, par des conventions particulieres, aux lois qui interessant l”odre public et les
bonnes moeurs” (ato rregulla që janë pjesë e politikave publike dhe mirëbesimit nuk mund të
derogohen me marrëveshje).
Të gjitha kodet e së drejtës ndërkombëtare private e parashikojnë klauzolën e rendit publik.
Kjo klauzolë parashikohet edhe në instrumente ndërkombëtar. Politikat publike janë të
ndryshme, ato përfshijnë si rregullat specifikë ashtu edhe parimet e përgjithshme të së drejtës.
P.sh është kundër rendit publik mbrojtja e palës që ka vepruar me keqbesim kur ka blerë
mallra.241
Kufizimi më i madh që i bëhet parimit të autonomisë së palëve është përjashtimi i zbatimit të
tij për shkak të rendit publik. Literatura ndërkombëtare ka arritur një konsensus në lidhje më
këtë, konsensus i cili është reflektuar edhe në ligjet vendase. Aplikimi i saktë i këtij
përjashtimi duhet të bazohet në këto elementë:
(1) Rendi publik është një nocion i cili në ligje të ndryshme shprehet duke iu referuar
“parimeve themelore”,242 “vlerat themelore”,243 “parimeve bazë të organizimit
shoqëror parashikuar nga Kushtetuta”244 etj.
240 Për shembull, bazuar në ligjin Slloven dhe atë Maqedonas të së Drejtës Ndërkombëtre Private parimi i renvoi përjashtohet
kur palët kanë të drejtën e zgjedhjes me marrëveshje të ligjit të zbatueshëm. Për më shumë shih: Slovenian and Macedonia
Private International Laws, English version, në D. BABIC/ Ch. JESSEL HOLST, Medunarodno Privatno Pravo, (2011). 241 Nasim Seyedi. ‘The Results of Public order in Private International Law’ në International Science and Investigation
Journal (2014) fq 8. 242 Neni 6 i Kodit Gjerman “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private”. 243 Nocion i cili gjendet në vende si Lihtenshtein (neni 6), Tunizia (neni 6) ose Venezuela (neni 8). 244 Neni 4 i ligjit Kroat “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private”.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 97
(2) Rendi publik iu referohet politikave të jashtme ose ndërkombëtare publike më shumë
sesa politikave të brendshme.
(3) Komponentë të krahasueshëm në aplikimin e klauzolës së përjashtimit për shkak të
rendit publik do të jenë “efektet”, “rezultatet”, apo “rrethanat” e aplikimit të ligjit të
zgjedhur në rastin konkret dhe jo analizat abstrakte. Zbatimi i klauzolës së
përjashtimit për shkak të rendit publik realizohet mbi bazën e një analize “in
concreto” të pasojave që sjell zbatimi i ligjit të huaj në rendin publik të brendshëm
dhe në asnjë rast mbi bazën e një vlerësimi “in abstracto”.
(4) Qëllimi është shmangia e rasteve ku aplikimi i ligjit të zgjedhur mund të prodhojë një
situatë e cila është qartësisht e papërshtatshme me politikat e përgjithshme.
Ligji i vendit tonë e përmban këtë parim në nenin 7. Klauzola parashikon se ligji i huaj nuk
zbatohet kur efektet e zbatimit të tij janë dukshëm në kundërshtim me rendin publik apo
mund të sjellin pasoja, të cilat janë haptazi të papajtueshme me parimet themelore, të
përcaktuara në Kushtetutë dhe në ligjin shqiptar.
Në rast papajtueshmërie, zbatohet një dispozitë tjetër e përshtatshme, që i përket së drejtës së
shtetit të huaj dhe, kur kjo mungon, zbatohet ligji shqiptar. (I njëjti parim ka ekzistuar edhe në
ligjin e të së Drejtës Ndërkombëtare Private të vitit 1964).
Ky parim i orienton gjykatat të shqyrtojnë nëse aplikimi i ligjeve të huaja në një çështje të
caktuar do të sjellë pasoja që janë në kundërshtim me parimet e legjislacionit shqiptar.
Pavarësisht se diskrecioni i gjyqtarit duket i madh në rastet që kanë këtë objekt, parimet e të
drejtës europiane dhe e drejta ndërkombëtare e kanë kufizuar këtë diskrecion.
Nga leximi i nenit është e qartë se parimi do të aplikohet pasi është përcaktuar ligji i
zbatueshëm sipas rregullave të përgjithshme. Në këtë rast është e rëndësishme që të bëhet një
ndarje mes ligjit të zbatueshëm në vetvete dhe efekteve të tij.245 Në pamje të parë mund të
duket e pabesueshme që një ligj i huaj në vetvete të jetë jo në përputhje me rendin e
përgjithshëm publik. Por praktika ka treguar se në rastet kur ligjet përmbajnë shkelje të të
drejtave themelore ,246 apo cenojnë rregullat jus cogens, ato nuk do të zbatohen nga gjykata.
Testi për aplikimin e kësaj dispozite, bëhet rast pas rasti, ai fillon me aplikimin “hipotetik” të
ligjit të huaj në fjalë dhe më pas vlerëson efektet që mund të ketë. Gjithsesi mbetet shumë i
245 Dicey/Morris/Collins, Supra note nr. 222, fq 5-005. 246 Shembull i ligjeve të përiudhës së Nazizmit në Gjermani.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 98
vështirë aplikimi i konceptit të “rendit publik” në vetvete. Gjykatat shqiptare duhet të jenë
shumë të kujdesshme në zbatimin e këtij parimi. Ky parim nuk mund të zbatohet apriori në
rastet kur ligjet e huaja ofrojnë një zgjidhje të ndryshme nga ajo e ligjit shqiptar.
4.1.4 Tejkalimi i rregullave të detyrueshme
Koncepti i rregullave të detyrueshme gjen zbatim në Rregulloret e Bashkimit Europian.
Rregullorja Roma I bën një ndarje mes rregullave të detyrueshme “të tejkalueshme” dhe “të
thjeshta”. Ajo i përcakton rregullat thjeshtë të detyrueshme, si rregulla të cilat nuk mund të
derogohen me marrëveshje,247 dhe rregullat e tejkalueshme si rregulla që shtetet mund t’iu
referohen si vendimtare për ruajtjen e interesave publike, siç është interesi shtetëror,
shoqëror, organizimi ekonomik në masën që janë të aplikueshme në situatat që bien nën këtë
fushë, pavarësisht nga ligji që parimisht presupozohet se do të ishte i zbatueshëm.248
Është e qartë se pragu për të aplikuar tejkalimin e rregullave të detyrueshme është më i lartë
se sa aplikimi i rregullave të thjeshta.249 Rregullorja Roma I siguron se zgjidhja e ligjit në
asnjë rast nuk mund të cenojë aplikimin e pragut të vendosur nga tejkalimi i rregullave të
detyrueshme. Konkretisht Rregullorja Roma I parashikon në nenin 9 paragrafi 1 tejkalimin e
rregullave të detyrueshme për shkak të rendit publik dhe paragrafi 2 për shkak të politikave
publike.
Synimi i këtij parashikimi është vendosja e balancës mes autonomisë së palëve dhe rendit
publik (interesave të përgjithshmë shtetërore). Të dyja sistemet e së drejtës, common law dhe
civil law e kanë përqafuar idenë e përgjithshme se disa rregulla të detyrueshme mund të
aplikohen në një marrëdhënie kontraktore, pavarësisht ligjit që parimisht parashikohej i
zbatueshëm. 250 Në sistemin common law këto raste referohen si çështje të politikave publike,
ndërkohë që civil law i referon si tejkalime të normave të detyrueshme.251 Koncepti i
“rregullave të detyrueshme ndërkombëtare” synon lejimin e aplikimit të njëanshëm të
rregullave që konsiderohen se janë në interes publik.252 Rëndësia e konceptit është zgjeruar
me kalimin e viteve dhe zgjerimin e parashikimeve të rregulloreve. Neni 9 përpiqet të
247 Neni 3(3,4), 6(2), dhe 8(1) të Rregullores Roma II. 248Tejkalimi i Rregullave të Detyrueshme, njihet ndryshe si “detyrimet ndërkombëtare” ose “super detyrimet” ndërkohë që
rregullat thjesht të detyrueshme si rregullat e brendshme, vendase. 249Shiko Preambulën e Recitalit 37 të Rregullores Roma I (Koncepti i “tejkalimi i rregullave të detyrueshme” ndryshon nga
shprehja “parashikime që nuk mund të derogohen më marrëveshje” dhe interpretohen në mënyrë më të ngushtë”. 250 Michael Bogdan, ‘Private International Law as Component of the Law of the Forum’, Rec des Cours (2010) fq 166. 251 Hartley, ‘Mandatory Rules in International Contracts: The common Law approach’, Rec des Cours (1997) fq 337. 252Alex Mills, ‘The Dimensions of Public Policy in Private International Law’ (2008) fq 215 i mundshëm në:
http:/dx.doi.org/10.1080/17536235.2008.11424339.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 99
rregullojë interesat e shteteve anëtare duke formuluar një definicion të gjerë për tejkalimin e
rregullave të detyrueshme (neni 1), i cili mund të aplikohet si rast përjashtimi nga aplikimi i
rregullave të përgjithshme të parashikuara nga Rregullorja.
Definicioni i tejkalimit të rregullave detyruese, bazohet në jurisprudencën e GJDBE,
konkretisht çështjen Arblade, në të cilën gjykata shprehet:
“parashikimet kombëtare pajtohen me ato që kërkojnë të jenë vendimtare për mbrojtjen e
rendit politik, shoqëror, ekonomik në Shtetet Anëtare, duke marrë parasysh të gjithë personat
prezent në territorin e atij Shteti Anëtar dhe të gjitha marrëdhëniet juridike në atë shtet.”253
Vështirësia në krijimin e këtij nocioni ka qenë dyfishe. Së pari, edhe në sistemet e brendshme
nuk ekziston një ndarje totale mes rregullave të detyrueshme dhe jo të detyrueshme.254 Nga
ana tjetër, duhet përcaktuar se cili rregull do të ketë efekt detyrues në çështjet ndërkombëtare,
e cila është tejkalim i rregullave detyruese në një farë mase.
Vendet e Ballkanit, në kuadër të përafrimit të ligjeve të tyre me Rregulloret e BE (
konkretisht Roma I) e kanë inkorporuar në legjislacionin e tyre të brendshëm “tejkalimin e
rregullave të detyrueshme”.255
Ky parim, në legjislacionin tonë gjendet në disa dispozita që synojnë mbrojtjen e rendit
publik dhe politikat publike në mënyrë të përgjithshme nga neni 7, i cili parashikon se ligji i
huaj nuk zbatohet kur efektet e zbatimit të tij janë dukshëm në kundërshtim me rendin publik
apo mund të sjellin pasoja, të cilat janë haptazi të papajtueshme me parimet themelore, të
përcaktuara në Kushtetutë dhe në ligjin shqiptar. Në rast papajtueshmërie, zbatohet një
dispozitë tjetër e përshtatshme, që i përket së drejtës së shtetit të huaj dhe kur kjo mungon,
zbatohet ligji shqiptar.
Ndërkohë që, nene të veçanta si p.sh neni 45.4 i LSHDNP, parashikon se kur të gjitha
elementet e tjera të rëndësishme të situatës ( duhet kuptuar kontratës) në kohën e zgjedhjes së
ligjit ndodhen në një vend tjetër, zgjedhja e ligjit nga palët nuk cenon zbatimin e dispozitave
të ligjit të shtetit tjetër, të cilat nuk mund të shmangen nga marrëveshja.
253 Çështjet e bashkuara C 369/96 dhe C376/96 Procedurat penale kundër Jean Claude Arblade dhe Arblade dhe Fils SARL
dhe Bernard Leloup, Serge Leloup dhe Sofrage SARL (Arblade). 254 Për një vështrim krahasues shih: Hesselink, Rregullat jodetyruese në Ligjin Europian për Kontratat (2005) fq 57-62. 255 Shih Kapitullin III për më shumë.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 100
Legjislacioni Kufizimi i lex fori Kufizim i lex causae
Një rregullim i tillë gjendet edhe tek kontrata konsumatore e LSHDNP. Sipas nenit 52 (2)
parashikohet se pavarësisht se palët mund të zgjedhin ligjin e zbatueshëm të kontratës,
konsumatori nuk mund të privohet nga mbrojtja që i sigurohet nga rregullat e detyrueshme të
cilat nuk mund të derogohen me marrëveshje. Kjo dispozitë mund të lexohet si më poshtë:
Tabela 4: Tejkalimi i rregullave të detyrueshme
Rendi publik Tejkalimi i rregullave të
detyrueshme
Politikat publike Tejkalimi i
rregullave të
detyrueshme Ligji Shqiptar “Për të drejtën Neni 7 Neni 45 (4) dhe 52 (2) Neni 45 (4)
ndërkombëtare dhe 52 (2)
private”
4.1.5 Parimi i lidhjes më të ngushtë
Parimi i lidhjes më të ngushtë është parim i rëndësishëm dhe i përhapur i së drejtës
ndërkombëtare private. Konventat, Rregulloret e BE-së dhe legjislacionet e brendshme i
japin pozita të ndryshme këtij parimi.
Kështu, mënyra leksikore, se si e referojnë kriterin ndryshon, p.sh si mbiemër krahasimor
“më e ngushtë, më e fortë”, mbiemër në shkallën sipërore “më e forta, më e ngushta”,
gjithashtu vihet re përdorimi i termave të ndryshëm si lidhja, marrëdhënia, ndërvarësia etj.256
Pavarësisht këtyre diferencave, të cilat shpesh janë pasojë e përkthimit, këto formulime kanë
një karakteristikë të përbashkët që është fakti që ndryshojnë nga kriteret e tjera të lidhjes që
referojnë direkt në shtetin, ligji i të cilit do të aplikohet. Parimi i lidhjes më të ngushtë
parashikon një hapësirë për shtetin në përcaktimin e ligjit të zbatueshëm. Ky parim e lejon
gjykatën të shqyrtojë të gjithë faktorët dhe rrethanat përkatëse dhe të përcaktojë pse aplikimi i
ligjit të një shteti është më i përshtatshëm, më i logjikshëm dhe më në interes të përbashkët të
palëve.257
256 Laura Maria van Bochove. ‘Overriding Mandatory Rules as a Vehicle for Weaker Party Protection in European Private
International Law’ (2014) fq 150. 257 F. Ragno. ‘The Law Applicable to Consumer Contracts under the Rome I Regulation’, në F. Ferrari and S. Leible, Rome
I Regulation: The Law Applicable to Contractual Obligations in Europe (2009) fq. 129.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 101
Ky parim është një faktor “i kudogjendur” lidhjeje gjatë aplikimit të së drejtës ndërkombëtare
private dhe ka mënyra të ndryshme aplikimi, disa prej të cilave përmblidhen nga skema e
mëposhtme:
Grafik 1: Lidhja më e ngushtë
Parimi i lidhjes më të ngushtë parashikohet si faktor primar dhe kryesor lidhje në disa shtete
si p.sh Austri, Bullgari etj.258 Neni i parë i ligjit austriak “Për të Drejtën Ndërkombëtare
Private” parashikon se çdo çështje që përfshin disa shtete do të gjykohet sipas rendit ligjor
me të cilin ka lidhje më të forta dhe se kodifikimi i faktorëve për zgjedhjen e ligjit të
zbatueshëm duhet të konsiderohet si shprehje e këtij parimi. I njëjti parim parashikohet edhe
nga neni 2 i Kodit Bullgar259.
Në disa shtete të tjera si p.sh Holandë, Slloveni, Serbi260 parimi i lidhjes më të ngushtë
parashikohet si klauzolë e përgjithshme përjashtuese. Në këtë rast, lidhja më e ngushtë
parashikohet si klauzola që përjashton aplikimin e gjithë të tjerave.
Lidhja më e ngushtë ka shërbyer si faktor lidhës edhe vetëm për disa rregulla specifike. Për
shembull, kjo klauzolë ka luajtur një rol të rëndësishëm në situatat e konfliktit të ligjit për
kontratat, sidomos pas ’80 kur u hartua Konventa e Romës për detyrimet kontraktore.
Rregullorja Roma I në ndryshim nga Konventa, nuk parashikon një rregull të përgjithshëm të
lidhjes më të ngushtë por ajo e përmban këtë parim në klauzola specifike.
258Shembuj të tjerë mund të përmendim rastin e Burkina Fasos ose Kinën. 259Symeone, Supra note nr 10. 260Shembuj të tjerë janë Lituania, Zvicra, Ukrahina etj.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 102
Rregullorja Roma II, nuk e shpreh hapur se rregullat e saj i përmbahen parimit të lidhjes më
të ngushtë, por edhe kjo Rregullore parashikon shumë klauzola të bazuara në këtë faktor261.
Këto klauzola përjashtuese aplikohen në të gjitha vendet e Bashkimit Europian, pasi
Rregullorja Roma II nuk aplikohet në të gjitha detyrimet jashtëkontraktore dhe zgjedhja e
ligjit të zbatueshëm mbetet në dorë të shteteve.262 Kështu, parashikimet mund të ndryshojnë
nga Roma II, p.sh neni 4 i Rregullores parashikon se ligji i zbatueshëm është (1) ligji i shtetit
të dëmit (2) nëse dëmtuesi dhe viktima kanë të njëjtin vendqëndrim, do të aplikohet ligji i atij
shteti. Gjithsesi të dy këto parashikime zëvendësohen nga ligji i një shteti tjetër me lidhje më
të ngushta. Sipas ligjit austriak ligji i zbatueshëm është ligji ku është kryer veprimi, por ky
ligj mund të zëvendësohet nga një tjetër, në rast se personat e përfshirë kanë lidhje më të
ngushtë me ndonjërin nga shtetet263.
Ndërkohë që vende të tjera, pavarësisht se nuk kanë detyrim të zbatojnë rregulloren Roma II,
kanë zgjedhur të aplikojnë skemën e parashikuar nga ajo.264 Shembull është edhe vendi ynë,
parashikimet e të cilit do të trajtohen në Kapitullin VI .
Përdorimi i parimit të lidhjes më të ngushtë ka qenë zgjidhje edhe në rastin e shteteve federale
ose shtetet me disa sisteme ligjore brenda tyre. Në këto raste, referimi bëhet në sistemin ligjor
me të cilin janë lidhjet më të ngushta . Për shembull LSHDNP parashikon se kur një shtet ka
disa sisteme ligjore të zbatueshme mbi baza territoriale ose personale, çdo referim në ligjin e
atij shteti është referim në sistemin ligjor të përshkruar nga rregullat në fuqi në atë vend. Në
mungesë të këtyre rregullave, zbatohet ai sistem ligjor, me të cilin objekti i çështjes ka lidhjen
më të ngushtë. Parashikime të ngjashme të parimit përmbahen në ligjin serb (Neni 3)265.
4.1.6 Klauzola përjashtuese
Ashtu siç Aristoteli ka evidentuar shumë shekuj më parë, çdo rregull i parapërgatitur,
pavarësisht se sa me kujdes dhe në mënyrë të mençur është punuar, për shkak të “natyrës së
përgjithshme” ose të “natyrës shumë të detajuar” jep rezultate të cilat janë jashtë qëllimit për
261Shih nenet 4, 5, 6(2), 10, 11, 12 të Rregullores Roma II. 262Neni 48 i Kodit Austriak, neni 41 i Kodit Gjerman etj. 263Martin Illmer. ‘Different Connecting Factors’ Rome II Regulation, Pocket Commentary (2011) fq 241. 264Shembuj janë: Japonia, Taivani, Turqia, Serbia etj. 265Projektligji Serb, Supra note nr 146.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 103
të cilin ai është krijuar. Me fjalë të tjera Peter Hay shprehet se “kjo është një rrethanë e
zakonshme e ndryshimit mes të hartuarit dhe të aplikuarit të ligjit”.266
Legjislatorët modernë duket se janë bërë shumë të vetëdijshëm për limitet e aftësisë së tyre
për të parashikuar çdo gjë. Në vitet e fundit, gjithnjë e më tepër iu është lënë hapësirë
gjyqtarëve për të vendosur aplikimin e një rregulli bazuar në rrethanat individuale. Përpos
klauzolave të zakonshme përjashtuese siç është rendi publik apo fraude a la loi, ekzistojnë
edhe klauzola të tjera përjashtuese.
Klauzolat përjashtuese mund të kategorizohen në dy tipe:
(1) Klauzola të përgjithshme përjashtimi: Klauzola që aplikohet për të gjitha rregullat e
zgjedhjes së ligjit;
(2) Klauzola specifike përjashtimi: Klauzola që iu bashkëngjiten rregullave të veçanta të
zgjedhjes së ligjit, ose disa grupeve të vogla rregullash.
Shembull tipik i tipit të parë të klauzolës përjashtuese është Neni 15 i ligjit zviceran, i cili
parashikon se ligji i parashikuar si i zbatueshëm, nuk do të gjejë aplikim nëse nga të gjitha
rrethanat konkludohet se ka vetëm një lidhje të vogël me shtetin, ligji i të cilit është
parashikuar të aplikohet dhe ka një lidhje më të fortë me një shtet tjetër. Në mënyrë të
ngjashme legjislatori holandez parashikon se: “bazuar në prezumimin e lidhjes më të ngushtë
me ligjin” nuk do të aplikohet nëse nga të gjitha rrethanat e dhëna lidhja e prezumuar është
vështirë të evidentohet ndërkohë që ekziston një lidhje më e ngushtë me ligjin e një shteti
tjetër.267
Klauzola të tilla të përgjithshme, me ndryshime të vogla vetëm në mënyrën e formulimit
ekzistojnë edhe në ligje të shteteve të tjera si : Serbia (Neni 36); Sllovenia (Neni 2(1)) etj, dhe
kanë këto karakteristika të përbashkëta:
Bazuar në klauzolën e përgjithshme përjashtuese, mund të zëvendësohet jo vetëm një
ligj i huaj por edhe ligji i gjykatës .
Asnjë nga parashikimet nuk aplikohet nëse ligji i zbatueshëm është zgjedhur nga
palët.
266Raportet e publikuara të Kongresit Ndërkombëtar të së Drejtës së Krahasuar, XIV-të, mbajtur në Athinë (1994). 267K. Boele-Woelki dhe D. Van Iterson, Dutch Report, fq 414.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 104
Të gjitha këto klauzola përjashtuese kërkojnë analizimin e evolucionit të tyre,
veçanërisht krahasimi mes faktorëve lidhës të çështjes të shtetit, ligji i të cilit është
përcaktuar si i zbatueshëm, (p.sh shteti A) dhe lidhja me një shtet tjetër (p.sh shteti B).
Në rast se lidhja me shtetin A është më e dobët ose është dobësuar ndërkohë që lidhja
me shtetin B është dukshëm më e fortë, ligji i shtetit B do ta zëvendësojë atë të shtetit
A. Gjithsesi, pragu për të vënë në zbatim këto përjashtime është i lartë. Përjashtimet
duhet të aplikohen vetëm në raste të veçanta kur lidhjet janë shprehimisht jo të
barabarta.
Klauzolat përjashtuese të inkorporuara në parashikimet e veçanta, janë shumë më të
përhapura se sa klauzola e përgjithshme përjashtuese. Kjo është e pritshme, për shkak se
nevoja për siguri juridike ndryshon nga një fushë në tjetrën. Për këtë arsye, miratimi i
klauzolës përjashtuese ndeshet më pak në fusha si detyrime kontraktore apo jashtëkontraktore
se sa në fusha si e drejta e pronësisë, martesa, marrëdhëniet familjare, trashëgimia etj. Për sa i
përket vendit tonë LSHDNP parashikon klauzola përjashtuese në parashikimet për detyrimet
kontraktore (neni 45/4; neni 46/3; neni 50/4) dhe për detyrimet jashtë kontraktore (neni 63,
neni 68, neni 69 dhe neni 70).
4.1.7 Përcaktimi dhe zbatimi i ligjit të huaj
Normat e konfliktit siç e kemi shpjeguar edhe më sipër në disa raste detyrojnë gjykatën të
zbatojë një ligj të ndryshëm nga ai i vendit të gjykatës. Në çdo rast ligji i huaj mbetet një ligj
jo familjar për gjykatën dhe sistemet e ndryshme parashikojnë mënyra të ndryshme si për
përftimin ashtu edhe për zbatimin e tij.
Në disa vende ligji i huaj trajtohet si fakt që duhet gjetur dhe provuar nga palët e interesuara
ndërkohë që në vende të tjera ligji duhet gjetur nga gjykata apo autoriteti shtetëror. Gjetja e
ligjit të huaj është një aspekt që lidhet dhe me koston ekonomike të çështjes. Në rastin e
Zvicrës kodi ofroi një zgjidhje në interes ekonomik të palëve, të cilët mund të caktohen nga
gjykata për të gjetur ligjin ose të paktën të asistojnë gjykatën në gjetjen e ligjit të
zbatueshëm268. Për shembull, në disa vende palët ndihmohen nga Ministria e Drejtësisë ose
268Carlos Esplugues Mota. ‘Harmonization of Private International Law in Europe and Application of Foreign Law: the
‘Madrid Principles’’ of 2010 në: YrPIL, Vol 13 (2011), fq 275-297.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 105
institute të specializuara siç është rasti i Gjermanisë. Në BE ligji i vendit tjetër anëtar zbatohet
sikur të ishte ligj vendas dhe për pasojë kostot ekonomike reduktohen.
Në vendin tonë, rregullimi i përcaktimit dhe zbatimit të së drejtës së huaj karakterizohet nga
mbivendosja e dispozitave të LSHDNP, (nenet 5 dhe 6), me dispozitat e KPC (neni 220).
Marrëdhëniet mes këtyre burimeve shfaqen problematike. Problemet lidhen me hierarkinë e
normave. Sipas jurisprudencës kushtetuese shqiptare ligjet e miratuara me shumicë të cilësuar
siç janë kodet kanë epërsi në raport me ligjet e miratuar me shumicë të thjeshtë si është
LSHDNP. Por nga ana tjetër ekziston edhe parimi i njohur i së drejtës që parashikon se lex
speciali derogate lex generalis. Ky parim i jep përparësi LSHDNP. Megjithatë në çdo rast,
Shqipëria zbaton edhe rregullin e jura novit curia, për sa kohë kjo rregullohet në dy akte të
ndryshme.
Sipas nenit 5 të LSHDNP, gjykata kryesisht, përcakton përmbajtjen e ligjit të huaj të
zbatueshëm. Përveç instrumenteve të përcaktuara në konventat ndërkombëtare (siç është
Konventa Europiane mbi të Drejtën e Huaj apo konventa të tjera bilaterale) dhe
informacioneve të siguruara nga Ministria e Drejtësisë, ekspertët ose institucionet e
specializuara mund gjithashtu të konsultohen. Palët mund të sigurojnë dokumente të
verifikuara nga organet kompetente të huaja, në lidhje me dispozitat e kërkuara nga ligji i
huaj. Aty ku përmbajtja e ligjit të huaj nuk mund të përcaktohet, gjykatat aplikojnë ligjin
shqiptar (neni 5 i LSHDNP). E drejta e huaj interpretohet dhe aplikohet në përputhje me
kriteret për interpretim dhe aplikim që zbatohen në vendin e origjinës (neni 6 i LSHDNP).
KPC gjithashtu i kërkon gjykatave të përcaktojnë të drejtën e huaj. Gjithsesi në nenin 220,
fokusi është tek ‘legjislacioni’ i huaj ( në krahasim me ligjin në tërësinë e tij) dhe gjykata
aplikon legjislacionin e huaj ‘për dokumentet zyrtare’. Nëse gjykata nuk arrin të ketë sukses
dhe asnjëra nga palët nuk ka siguruar dispozitat e aplikueshme në një formë të certifikuar nga
organi kompetent i shtetit të origjinës, atëherë gjykata zbaton ligjin shqiptar. 269
Dispozitat e KPC për këtë pjesë duhen rishikuar për sa kohë që LSHDNP ofron zgjidhje më
moderne dhe për faktin se marrja dhe zbatimi i ligjit të huaj duhet të realizohet mbi premisa të
ekonomisë gjyqësore dhe jo mbi procedura burokratike.
269Ibid. fq. 293
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 106
KAPITULLI V
Normat e konfliktit për detyrimet kontraktore
Marrëdhëniet kontraktore me elementë të huaj në fushën civile dhe tregtare, përbëjnë një
aspekt shumë të rëndësishëm për normat e konfliktit. Normalisht elementi i huaj mund të
shfaqet tek subjektet që hyjnë në një marrëdhënie kontraktore, tek objekti që mund të jetë
send i luajtshëm ose i paluajtshëm, për të cilën është lidhur marrëdhënia, si edhe tek vendi ku
janë kryer veprimet juridike. Në çdo rast kemi të bëjmë me një situatë ku njëri nga elementët
e marrëdhënies, kërkon zbatimin e një ligji të ndryshëm nga ai i gjykatës, përpara së cilës
është ngritur padia. Pyetja që lind natyrshëm është se çfarë lloj kontratash mbulojnë normat e
konfliktit dhe për cilat aspekte të kontratës do të gjejnë zbatim këto rregulla. Legjislacionet
kombëtare i kanë adresuar këto çështje në forma dhe përmbajtje të ndryshme. Ndërsa
LSHDNP-ja për këtë pjesë ka përafruar dispozitat e Rregullores Roma I. 270
Rregullorja Roma I erdhi si propozim i Komisionit Europian në vitin 2005 dhe hyri në fuqi
në vitin 17 qershor 2008. Ajo zëvendësoi Konventën e Romës për Detyrimet Kontraktore
duke u kthyer kështu në një nga instrumentet më të sofistikuar të së drejtës ndërkombëtare
private në nivel europian. Rregullorja solli një sërë ndryshimesh krahasuar me instrumentin
pararendës dhe ajo u bë objekt interpretimi nga GJDBE, çka siguron uniformitet në zbatimin
e saj. Rregullorja u miratua në bazë të Titullit IV të TKE dhe ajo zbatohet në të gjitha vendet
anëtare përveç Danimarkës. 271
Rregullorja mbulon të gjitha marrëdhëniet kontraktore në fushën civile dhe tregtare duke
përjashtuar çështjet që kanë të bëjnë me statusin dhe zotësinë juridike të personave fizikë,
detyrimet brenda marrëdhënieve familjare, regjimin pronësor dhe trashëgiminë. Ajo ofron një
rregullim të plotë për autonominë e palëve si edhe për zgjedhjen e ligjit në mungesë të
autonomisë. Gjithashtu rregullorja përfshin dispozita të veçanta për palët e mbrojtura, dhe për
mënyrat e ndryshme të përmbushjes të detyrimeve kontraktore. Në analizën e mëposhtme
jepet një vështrim i krahasuar i strukturës dhe dispozitave të ligjit tonë dhe Rregullores Roma
I. Analiza do të ndihmohet edhe nga jurisprudenca e GJDBE-së.
270Shih Kapitullin III, për më shumë. 271Ole Lando Peter Arnt Nielesen “Rome I Regulation” Common Market Law Review, 45, 1687-1725, (2008).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 107
5.1 Autonomia e palëve
Autonomia e palëve është gur themeli për sistemin e konfliktit të ligjeve, në çështjet me
objekt detyrimet kontraktore. Roli i konsensusit në konfliktin midis palëve gjurmohet përgjatë
zhvillimit historik të së drejtës, ku klauzola e zgjedhjes së ligjit ishte veçanërisht e
rëndësishme për kontratën martesore, ndërkohë për kontratat e tjera aplikoheshin kritere si
‘lex loci contractus’272; ‘lex mercatoria’273; lex loci solutionis274 etj. Gjithsesi, rregulli i
përgjithshëm për autonominë e palëve konsiderohet si një parim modern,275 i cili në vitin 1980
u evidentua i afirmuar në ligjet për të drejtën ndërkombëtare private të pothuajse të gjithave
shteteve.276 Të formalizuar këtë parim e gjejmë edhe në ligjin e vitit 1964.277 Shumë shkolla
mendimi mbajnë qëndrimin se autonomia është parim i përgjithshëm i të drejtës, i cili
aplikohet jo vetëm në marrëdhëniet kontraktore, por shtrihet edhe në fusha të tjera si
marrëdhëniet jashtëkontraktore (Neni 14, Roma II) dhe ato familjare (Neni 5, Roma III).278
Për më tepër, disa autorë argumentojnë se autonomia si pjesë e lirisë kontraktore përfshihet
nga e drejta për liri e individit, dhe si e tillë i garantohet mbrojtje nga çdo kufizim i
pajustifikuar nga ana e shtetit.279 Të tjerë kanë konkluduar, nga jurisprudenca e GJDBE-së, se
kufizimet në autonominë e palëve duhet të justifikohen sipas kritereve të lirive thelbësore të
parashikuara nga TFBE.280 Institucionalizimi i lirisë ekonomike për të zgjedhur dhe krijimi i
një marketi (forumi) ligjesh (law market) ku individët janë të aftë të zgjedhin ato që ju
përshtaten më shumë është parë si një domosdoshmëri për efikasitetin e të drejtës.281 Një
përkufizim të ngjashëm me atë nenit 45 të LSHNDP parashikojnë edhe ligjet e rajonit ( p.sh
neni 145 i projektligjit të Sebisë, neni 38 i ligjit të Malit të Zi dhe neni 21 i Ligjit të
Maqedonisë).
Autonomia e palëve nënkupton ushtrimin e vullnetit të palëve për të zgjedhur më shumë se
një ligj apo edhe për ta ndryshuar atë. LSHDNP në Nenin 45(1), në fjalinë e dytë parashikon
272Hay/Borchers/ Symeonides, Conflict of Laws (2010) fq. 18.14, 18.21.
273Sachs, Conflict Resolution at a Medieval English Fair, Eline Grenze in Bewegung (2013) fq. 19-38. 274Dicey/Morris/Collins, Supra note nr.222, fq. 32-76. 275 Nygh, Autonomy in International Contracts (1999) 3-14; Symeonides, Codyfying Choice of Law Around the World
(2014) fq. 110-115. 276Guiliano-Lagarde, Report on the Conflicts on the Convention on the law applicable to the contractual obligations, OJ C 282/1 (1980), fq. 15. 277 Ligji ‘Për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të huajve’ neni 17. Supra note nr 207. 278Plender/Wilderspin, Supranote nr.78. fq. 6-001. 279Kroll-Ludwings, Party autonomy in European Private International Law (2013) fq. 189-262. 280Ibid. fq. 263-300. 281O’Hara/Ribstein, The Law Market (2009) fq. 641.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 108
se palët me vullnetin e tyre mund të zgjedhin ligjin e zbatueshëm për të gjithë ose për një
pjesë të kontratës. Kjo është një e drejtë e njohur edhe nga Roma I, neni 3/1, por parashikimi i
kësaj të drejte për të përcaktuar dy ligje të zbatueshme për një kontratë nuk është pranuar me
lehtësi.
Arsyeja kryesore lidhet me parimin se një kontratë duhet të rregullohet nga një ligj i vetëm,
përveçse kur ajo kontratë përbëhet nga disa kontrata ose palë, të cilët janë të ndarë dhe të
pavarur nga njëri-tjetri nga aspekti ligjor dhe ekonomik.282 Por, e drejta për të zgjedhur ligje
të ndryshme, të zbatueshme për pjesë të kontratës është e lidhur me parimin e lirisë
kontraktore dhe duhet respektuar.
Megjithatë, kur parashikohet zgjedhja e ligjit vetëm për një pjesë të kontratës, kjo zgjedhje
duhet të jetë e logjikshme; si p.sh duhet të jetë e lidhur me elemente të kontratës të cilat mund
të rregullohen nga ligje të ndryshme pa krijuar kontradikta, në të kundërt do të aplikohet testi
i kritereve objektive të lidhjes. Në raste të dyshimit, do të prezumohet se palët nuk kishin
qëllim ta përcaktonin ligjin.283 Për të shmangur paqëndrueshmërinë që mund të rrjedhë palët
përpiqen që të përdorin sa më rrallë ligje specifike për pjesë të ndryshme të kontratës.284
Ushtrimi i vullnetit të palëve për të zgjedhur ligjin e zbatueshëm duhet të jetë i shprehur dhe i
provuar me shkrim. Për të kuptuar kushtet që duhet të përmbush ky vullnet ai duhet lexuar së
bashku me nenin 45(2) që parashikon se vullneti për të qenë i vlefshëm duhet të jetë i
shprehur ose të rezultojë qartë nga kushtet e kontratës ose rrethanat e tjera të çështjes. Në rast
se marrëveshja për zgjedhjen e ligjit është një marrëveshje e ndarë nga kontrata kryesore,
vullneti mund të shprehet përpara ose pasi është përfunduar kontrata kryesore. Në varësi të
ligjit të zbatueshëm për kontratën ky vullnet mund të shprehet me shkrim ose me gojë. Në
pjesën më të madhe të rasteve ky vullnet shprehet në klauzolat e kontratës kryesore dhe duhet
të jetë i qartë. Në praktikë, shpesh përdoren shprehje si p.sh: ‘kontrata rregullohet nga ky
ligj’; ‘kontrata është subjekt i këtij ligji’ dhe ‘kontrata do ti përmbahet këtij ligji specifik’, të
cilat qartësisht orientojnë drejt ligjit të përzgjedhur.
Kur në vullnetin e palëve gjendet një pasaktësi në mënyrën e të shprehurit ose kanë bërë
ndonjë gabim drejtshkrimor si p.sh: Irland në vend të Ireland, pra është harruar një shkronjë,
ose është bërë referimi në një ligj i cili nuk ekziston si p.sh: British law dhe jo English law,
282Guiliano-Lagarde, Report (1980) fq. 17. 283Staudingers Kommentar (2014) fq. 110. 284Ibid. fq. 106.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 109
qëllimi i përbashkët i palëve duhet të prevalojë mbi kuptimin literal të fjalëve.285 Por, në rast
se palët janë shprehur se ligji i zbatueshëm do të jetë ai i Bashkimit Europian, i Shteteve të
Bashkuara të Amerikës etj, dhe nuk është përcaktuar shteti specifik, kjo klauzolë do të jetë e
pavlefshme dhe ligji i zbatueshëm do të përcaktohet sipas kritereve të lidhjes.
Mundësia e dytë është që zgjedhja e ligjit të rezultojë qartë nga rrethanat konkrete të
kontratës, por kualifikimi bëhet shumë i vështirë kur rrethanat përkojnë me ato të
parashikuara nga neni 46 të LSHDNP ‘Ligji i zbatueshëm në mungesë të zgjidhjes’.
Rrjedhimisht, një vullnet i prezumuar nuk mund të nxirret në asnjë rast nga rrethanat të cilat
shërbejnë si një kriter objektiv lidhje, siç mund të jetë vendqëndrimi, vendi i përmbushjes së
detyrimit, etj.286 Rrethanat e çështjes do të merren parasysh kur evidentohet qëllimi i palëve
për të bërë një përzgjedhje të ligjit të zbatueshëm, siç mund të jetë sjellja e palëve dhe
rrethanat për përfundimin e kontratës.287 Në mungesë të qëndrimit të qartë, të përbashkët
duhet të aplikohet testi i kritereve të lidhjes sipas nenit 46 të LSHDNP.
Fjalia e tretë e nenit 45(1) mund të konsiderohet si një konkretizim i nenit 45 (2), pasi ajo
parashikon se nëse palët kanë përcaktuar me marrëveshje juridiksionin prezumohet se kanë
zgjedhur dhe ligjin e zbatueshëm. Zgjedhja e prezumuar është një çështje e debatueshme edhe
në të drejtën europiane. Gjatë kohës së hartimit të rregullores Roma I janë mbajtur qëndrime
të ndryshme dhe në fund është rënë dakord që ky shembull i prezumimit të zgjedhjes së ligjit
të jetë pjesë e preambulës së Rregullores288 dhe jo nen i saj. Edhe vendet e rajonit nuk kanë
mbajtur një qëndrim me këtë prezumim. Shembullin e përdorur nga ligji ynë nuk e gjejmë as
te ligji i Malit të Zi as tek ligji i Serbisë apo Maqedonisë. Megjithatë mendojmë se zgjedhja e
ligjit shqiptar për sa kohë interpretohet drejtë nga gjykata është një zgjidhje pozitive në
kuadër të sigurisë juridike të palëve. Interesant është fakti se gjykatat shqiptare bazuar në këtë
nen (45) kanë argumentuar të kundërtën. Ato kanë pranuar se kur pala ka zgjedhur ligjin e
zbatueshëm nënkuptohet se ajo ka përcaktuar me vullnet edhe juridiksionin289. Ky interpretim
nuk gjen mbështetje as në këtë dispozitë dhe as në parashikimet e së drejtës europiane290.
Neni 45(3) i LSHDNP parashikon se palët në çdo kohë mund të bien dakord që kontrata të
rregullohet nga një ligj tjetër, i ndryshëm nga ai i përcaktuar fillimisht në kontratë. Kjo liri
285Dicey/Morris/Collins, Supranote nr.222, fq. 32-48. 286Staudingers Kommentar, Supranote nr.282, fq. 96-100. 287Klarkson/Hill, Conflict of Laws (2011) fq. 216. 288 Pika 12 e Preambulës së Rregullores Roma I e lexuar së bashku me nenin 3 (1) të Rregullores. 289 Shih vendimet e GJL nr. 337, datë 26.6.2012 dhe vendimi nr. 630, datë 7.11.2013 290 O. Lando and P A. Nielsen: “Rome I Regulation, Common Market Law Review”, (2008), fq.45.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 110
rezulton nga parimi i autonomisë së palëve, si për çdo ndryshim konsensual që mund ti bëhet
kontratës. Në lidhje me këtë parashikim është mbajtur qëndrimi se ndryshimet në ligjin e
zbatueshëm për kontratën do të kenë efekt prapaveprues, përveç se kur palët nuk parashikojnë
ndryshe.291 Për më tepër, kjo rrjedh edhe nga pritshmëria se ky parashikim nuk cenon
vlefshmërinë formale të kontratës dhe të drejtat e të tretëve.292
Autonomia e palëve për zgjedhjen e ligjit dhe ndryshueshmërinë e tij nuk është tërësisht e
pakufizuar. Ligji shqiptar i frymëzuar edhe nga Rregullorja Roma I ka parashikuar se ligji i
zgjedhur me marrëveshje nuk mund të tejkalojë dispozitat e detyrueshme të ligjit të shtetit
tjetër. Ky kufizim parashikohet në nenin 45(4) të LSHDNP i cili parashikon se kur të gjitha
elementet e tjera të rëndësishme të situatës (kuptohet kontrata) në kohën e zgjedhjes së ligjit
ndodhen në një vend tjetër, zgjedhja e ligjit nga palët nuk cenon zbatimin e dispozitave të
ligjit të shtetit tjetër, të cilat nuk mund të shmangen nga marrëveshja.
Pavarësisht se parashikohet mosrespektimi i marrëveshjes, ky paragraf nuk është i
zbatueshëm kur kemi një element të huaj të rëndësishëm. Po çfarë mund të konsiderohet si
element i rëndësishëm për efekt të këtij parashikimi? Qëllimi i normës është që të parandalojë
palët të anashkalojnë normat e brendshme duke përdorur mjetin e thjeshtë të zgjedhjes së një
ligji të zbatueshëm, që nuk i përmban ato parashikime.293 Kështu është e qartë se mjafton të
argumentojmë se zgjedhja e ligjit të huaj është në vetvete jo relevante dhe ky
ndërkombëtarizim artificial i bërë me vullnetin e palëve është i destinuar të dështojë.294
Gjithashtu, ky paragraf i jep gjykatës diskrecion të konsiderueshëm për përcaktimin nëse ka
element të huaj me rëndësi në rastin konkret.295 Përgjithësisht është pranuar se elementët të
cilët përmbahen nga kriteret e tjera objektive të lidhjes janë shumë të rëndësishme.296 Kjo
rëndësi do të varet nga lloji i kontratës, për shembull shtetësia si një kriter objektiv mund të
jetë faktor i rëndësishëm ose jo në varësi të llojit të kontratës. Një rast mund të jetë kur
shumë njerëz që banojnë në Gjermani prej shumë vitesh, nuk legjitimohen të zgjedhin një ligj
tjetër të zbatueshëm për kontratën në qoftë se elementët e tjerë të situatës përcaktojnë
Gjermaninë, pavarësisht shtetësisë së tyre. Në një rast të dytë siç është kontrata e sigurimit të
291 Plender/Wilderspin, Supra note nr.78, fq. 6-046. 292 Staudingers Kommentar, Supra note nr. 282, fq. 124. 293 Plender/Wilderspin, Supra note nr 78, fq. 6-057. 294 Morse, The EEC Convention on the Law Applicable to Contractual Obligation (1982) fq.107,124. 295 Klarkson/Hill, supranote nr. 287, fq. 231. 296 Philip, Mandatory Rules, Public Law and Choice of Law in the E.E.C Convention on the Law Applicable to Contactual
Obligations (1982) fq. 81, 95.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 111
jetës shtetësia është e rëndësishme pasi ajo shërben si kriter për ushtrimin e vullnetit ( Nenit
51(4/c) i LSHDNP) .297
Neni 45(5) parashikon se ekzistenca dhe vlefshmëria e kontratës apo e njërit prej kushteve të
saj rregullohet nga ligji i zbatueshëm për kontratën, që do të thotë se nëse testi i kritereve të
lidhjes apo marrëveshja mes palëve na orienton drejt legjislacionit Shqiptar, për ekzistencën
dhe vlefshmërinë e kontratës do ti referohemi dispozitave të Kodit Civil Shqiptar.
5.1 Ligji i aplikueshëm në mungesë të zgjedhjes
LSHDNP parashikon në nenin 46 se kur palët nuk e kanë zgjedhur ligjin e zbatueshëm në
përputhje me parashikimet e Nenit 45, do të aplikohen kriteret objektive të lidhjes. Siguria
juridike është shtuar nga këto parashikime, pasi fleksibiliteti i gjyqtarit në përcaktimin e ligjit
të zbatueshëm kufizohet në mënyrë strikte. Gjithashtu listimi i tipeve të ndryshme të
kontratave e bën më lehtësisht të kuptueshëm ligjin e zbatueshëm nga individët e pa
specializuar në të drejtë ndërkombëtare private.298 Por, listimi i kontratave ngre një problem
tjetër që është kualifikimi. Duke pasur parasysh se sa më të specifikuara ti kemi përcaktimet
për kontratat, aq më shumë rritet probabiliteti që të mbulojnë njëra tjetrën. Ky nen
korrespondon me parashikimet e bëra nga neni 4 i Roma I. Për kualifikimin e marrëdhënieve
duhet të kemi në konsideratë tre elementë:
Llojin e kontratës me të cilën rregullohet marrëdhënie;
Subjektin që e performon detyrimin e kontratën; dhe
Faktorët lidhës që parashikon ligji.
Për sa i takon llojit të kontratave neni 46 (1) parashikon se cili do të jetë ligji i zbatueshëm
për kontratat më të ndeshura në praktikë.299 Ndërsa kontratat e papërmendura në paragrafin e
parë ose ato që përmbajnë tipare të një ose më shumë kontratave të parashikuara nga neni
46(1) rregullohen nga 46(2). Ky paragraf në çdo rast është një rregull subsidiar në raport me
të parin.300
Kontratat që parashikohen nga neni 46 (1) janë: Kontratat e Shitjes; Kontratat për furnizimin
e shërbimeve (të cilat specifikohen më tej në varësi të objektit i cili mund të jetë i luajtshëm
ose i paluajtshëm, apo nëse e ka për përdorim individual); Kontratat e franshizingut;
297 Dicey/Morris/Collins, Supra note nr. 282, fq. 140. 298Cheshire/North/Fawcett, Private International Law (2008), fq. 723. 299Lando/Nilsen, The Rome I Regulation (2008), fq.1687, 1704. 300Ferrari. në Ein neues Internationales Vertragsrecht fur Europa-Der Vorschlag fur eine Rom I Verordnung (2007) fq. 73,74.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 112
Kontratat për furnizimin e mallrave, Kontratat për shitjen e mallrave në ankand; dhe
Kontratat e lidhura brenda një sistemi shumëpalësh, që bashkon ose lehtëson bashkimin e
shumë palëve të treta, që blejnë dhe shesin interesa në instrumentet financiare, në përputhje
me rregullat e legjislacionit përkatës, dhe e rregulluar nga një ligj i vetëm, rregullohet nga ai
ligj. Ky paragraf është hartuar në përputhje me paragrafin e 1 të nenit 4 të Roma I i cili në cdo
rast mban parasysh llojet e kontratave të parashikuara nga legjislacioni i vendeve anëtare.
Përsa i përket llojeve të kontratave të parashikuar nga ligjet e vendeve të rajonit, vëmë re se
ato kanë parashikuar një formulim jo identik me Rregulloren. Në disa raste sic është ai i Malit
të Zi301, ligji ka parashikuar më pak se Rregullorja, ndërkohë që projektligji serb302
parashikon lloje më të detajuara kontratash. Duhet theksuar se ligji në çdo rast duhet të mbajë
parasysh llojet e kontratave të njohura dhe rregulluara nga legjislacioni i brendshëm.
Pasi kemi përcaktuar kontratën me të cilën rregullohet marrëdhënia, do të fokusohemi tek
subjekti që përmbush detyrimin e kontratës, pasi faktori lidhës është i lidhur me evidentimin e
këtij subjekti.
LSHDNP, ashtu sikurse edhe Rregullorja Roma I, ka përdorur elementin e performancës së
kontratës si element të evidentimit të subjektit. Për kontratat e parashikuara në nenin 46 (1)
përcaktohet shprehimisht se cila palë do të konsiderohet se performon ekzekutimin e
kontratës si për shembull shitësi, furnizuesi, franshizingmarrësi. Edhe në rastet e kontratave të
paspecifikuara, që nuk mbulohen nga neni 46(1) LSHDNP-ja i është referuar përsëri subjektit
që përmbush detyrimin.
Për sa iu përket faktorëve lidhës, LSHDNP parashikon një listë faktorësh lidhës të cilët
zbatohen në mënyrë kaskadë.
Një ndër kriteret lidhës të përdorur më shpesh nga neni 46 është vendqëndrimi i zakonshëm.
Vendqëndrimi i zakonshëm përkufizohet në nenin 19 të Rregullores Roma I. Për qëllim të
kësaj rregulloreje, vendqëndrim i zakonshëm i kompanive apo korporatave, do të jetë vendi i
administratës qendrore të kompanisë. Ndërkohë që vendqëndrimi i zakonshëm i personave
fizikë që kryejnë aktivitet ekonomik do të jetë vendi i kryesor i aktivitetit. I njëjti rregullim
parashikohet edhe nga neni 17 i LSHNDP. Për efekte të përcaktimit vendqëndrimit të
zakonshëm, do të merret në konsideratë koha e lidhjes së kontratës ( Neni 17 (3) i LSHDNP
301 Ligji i Malit të Zi për të Drejtën Ndërkombëtare private, Supra note nr.183, neni 39. 302 Projektligji Serb për të Drejtën Ndërkombëtare Private, Supra note nr.171, neni 146.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 113
dhe neni 19 (3) i Roma I. Vendqëndrimi i zakonshëm përdoret si kriter lidhës për rastet e
parashikuara nga paragrafi i 1 pika a, b, d, dh, e nenit 46 të LSHDNP. Ky kriter lidhës
përdoret në kontratën e shitjes, konkretisht neni 46/1(a) i LSHDNP i cili parashikon se kjo
kontratë do të rregullohet nga ligji i vendit ku ka vendqëndrimin e zakonshëm shitësi, në
kontratën e furnizimit. Neni 46/2(b) parashikon se kontrata për furnizimin e shërbimeve
rregullohet nga ligji i vendit ku ofruesi i shërbimit ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm. Neni
46/1(d) parashikon që kontrata franchising rregullohet nga ligji i shtetit ku franshizmarrësi ka
vendqëndrimin e tij të zakonshëm. Ky parashikim nuk është bërë thjesht duke u bazuar në
veçantinë e kontratës franchising, por edhe për të mbrojtur franshizmarrësin.303 Neni 46/1
(dh) parashikon se kontrata për furnizimin e mallrave do të rregullohet nga ligji i shtetit ku
furnizuesi ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm. Ashtu si në rastin e kontratës franchising,
është specifikuar nga ligji, kjo për shkak të veçantisë së këtyre kontratave. Kontratat
franchising dhe kontratat e furnizimit të mallrave janë kontrata shërbimesh, por janë subjekt i
rregullimeve specifike të nenit 46/1(d) dhe 46/1(dh). Kontrata për marrjen përsipër të riskut
si p.sh dorëzani ose garanci nuk do të konsiderohen si kontrata shërbimi, por do të orientohen
për ligjin e zbatueshëm sipas nenit 46/2.304
Në çdo rast tjetër, ku mund të specifikojmë shitjen e aksioneve, shitjen e një grupi mallrash të
luajtshme dhe të paluajtshme së bashku305 etj, paragrafi i dytë do të referojë në ligjin e vendit
ku shitësi ka vendbanimin e tij të zakonshëm sepse ajo është pala që do ta përmbushë
detyrimin. Tipikisht kontratat për shitjen e të drejtave intelektuale do të kenë si ligj të
zbatueshëm atë të referuar nga neni 46 paragraf 2. Për shembull kontrata për dhënien e një
licence duhet të qeveriset nga vendbanimi i personit që e jep këtë licencë306, kontrata midis
autorit dhe publikuesit do të qeveriset nga ligji i vendit ku publikuesi ka vendbanimin e
fundit, sepse ky është subjekti që e përmbush shërbimin që karakterizon kontratën307.
Neni 46(2) do të aplikohet vetëm kur kontrata nuk mund të kategorizohet në asnjërën nga
tipet e kontratave të specifikuara në paragrafin e parë ose kur elementet e kontratës përfshijnë
tiparet e më shumë se një nga llojet e kontratave të parashikuara në pikën 1 të këtij neni dhe
kriteri lidhës është vendbanimi i zakonshëm i palës që përmbushë detyrimin.
303Leible/Lehmann. RIW (2008) fq. 528,535. 304Martiny,Article 4. Munchener Kommentar, fq.29. 305Ibid fq. 131. 306Wagner, IPRax (2008) fq .377,385. 307Martiny,Supra note nr.302, fq. 209-221.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 114
Në paragrafin 46(2) ligji përdor termin vendbanim i zakonshëm i cili nuk qëndron si koncept,
pasi ligji ka përkufizuar dhe përdorur vetëm konceptin e vendqëndrimit të zakonshëm. Për sa
kohë që mund të prezumojmë faktin se ai është një lapsus i legjislatorit ( pavarësisht se i
përsëritur p.sh paragrafi 1 ç i nenit 46), gjatë zbatimit do të ishte e drejtë ti referohemi si
vendqëndrim i zakonshëm.
Kriter tjetër lidhje i përdorur nga neni 46 i LSHNDP është vendndodhja e sendeve (Lex rei
citae). Për kontratat që kanë objekt pronësinë e paluajtshme, kriteri lidhës është vendi në të
cilën ndodhet sendi, konkretisht neni 46/1(c) parashikon se kontrata që lidhet me të drejtat
reale mbi pasurinë e paluajtshme apo të drejtën e përdoruesit të një pasurie të paluajtshme
rregullohet nga ligji i vendit ku ndodhet pasuria. Ky parashikim do të aplikohet vetëm në
qoftë se palët nuk e kanë zgjedhur ligjin e zbatueshëm me marrëveshje, sipas nenit 45.308
Duhet të kemi kujdes në diferencimin nga kontrata konsumatore kur objekt i saj mund të jetë
një pronë e paluajtshëm.309
Neni 46/1(ç) parashikon si përjashtim nga lex situs rastin kur një kontratë qiraje është lidhur
për përdorim individual të përkohshëm të një pasurie të paluajtshme, për një periudhë prej jo
më shumë se gjashtë muajsh, të njëpasnjëshëm. Në këtë rast kontrata do të rregullohet nga
ligji i shtetit ku qiradhënësi ka vendbanimin e tij të zakonshëm, me kusht që qiramarrësi të
jetë person fizik dhe të ketë vendqëndrimin e tij të zakonshëm në të njëjtin shtet.
Për sa i përket kontratës së qiramarrjes, në rast se palët nuk e kanë zgjedhur vet ligjin e
zbatueshëm dhe sendi nuk është i paluajtshëm që të referohet sipas nenit 46/1(c), mund ti
referohemi kriterit të vendbanimit të zakonshëm të qiradhënësit, por duhet pasur kujdes pasi
mund të argumentohet edhe sipas kriterit të parashikuar nga paragrafi 3 i këtij neni.
Ligji parashikon një kriter lidhje të veçantë për sendet e shitura në ankand. Neni 46/1 (e)
specifikon se kontratat për shitjen e mallrave me ankand rregullohen nga ligji i shtetit ku
zhvillohet ankandi, nëse ky shtet mund të përcaktohet. Palë kontraktuese me blerësin mund të
jetë organizuesi i ankandit ose shitësi. Po të aplikohej rregulli i përgjithshëm për kontratën e
shitjes (neni46/1(a)) ligji i zbatueshëm do të ishte gjithmonë ai i vendbanimit të zakonshëm
të shitësit. Duke qenë se shitësi zakonisht nuk është prezent gjatë zhvillimit të ankandit dhe i
308Martiny, Supra note nr.302.fq.24. 309Martiny, Supra note nr.302.. fq 108-113.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 115
panjohur për blerësin, ai do ta kishte të vështirë të evidentonte ligjin e zbatueshëm.310 Për të
shmangur këtë Roma I krijoi një kriter të ri lidhje për këtë tip kontrate, që referon në vendin
e zhvillimit të ankandit.311 Për këtë qëllim ky parashikim u inkorporua edhe në ligjin tonë. Në
qoftë se objekt i ankandit do të jetë një kontratë konsumatore për evidentimin e ligjit të
zbatueshëm duhet ti referohemi nenit 52, që parashikon se kjo tip kontrate do të rregullohet
nga ligji i vendit ku konsumatori ka vendqëndrimin e zakonshëm. Kështu kriteri i lidhjes i
parashikuar nga neni 52 duhet konsideruar si një kriter akoma më specifik lidhje, krahasuar
me parashikimet e nenit 46/1 paragraf (a) dhe (e). 312
Një ndër kriteret për zbatueshmërinë e nenit 46 është që vendi i ankandit të mund të
përcaktohet. Ankandet që zhvillohen online, janë një rast ku vendi nuk mund të përcaktohet
dhe në këtë rast orientimi drejt ligjit të zbatueshëm do të bazohet në nenin 46/1(a) dhe në rast
se kemi kontratë konsumatore në nenin 52. Në qoftë se oferta bëhet përmes telefonit ose
adresës email, vendi mund të përcaktohet dhe do ti referohemi parashikimit të nenit 46/1(e).
Lidhja më e ngushtë si rregull përjashtues është tjetër kriter lidhës. Sipas nenit 46/3, kur është
e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes se kontrata është haptazi e lidhur më ngushtë me një
shtet të ndryshëm nga ai i përcaktuar në pikën 1 ose 2 të këtij neni, zbatohet ligji i atij shteti.
Kjo dispozitë njihet ndryshe edhe si “klauzola përjashtuese”. Qëllimi i kësaj klauzole është
fleksibiliteti për të shmangur një rezultat të papritur në raste të veçanta. 313 Në ndryshim nga
paragrafi 4, i cili gjithashtu parashikon si kriter lidhjen e ngushtë me shtetin, paragrafi 3 do të
aplikohet për ato kontrata për të cilat ligji i zbatueshëm mund të përcaktohet sipas paragrafit 1
dhe 2.
Faktorët që do të merren në konsideratë për të përcaktuar lidhjen e ngushtë nuk janë
specifikuar, ato duhen parë në kompleks, por në çdo rast duhet të justifikojnë faktin e të mos
nënshtruarit ndaj kritereve të zakonshme. Shembull për këtë rast mund të jenë kontratat
aksesore, të cilave sipas kritereve të lidhjes mund t’u përcaktohet një ligj i zbatueshëm i
ndryshëm nga ai i kontratës kryesore, dhe interpretohet se kjo kontratë ka lidhje më të
ngushtë me ligjin e zbatueshëm për kontratën kryesore.314 Kontratat nga firmat e mëdha të
ndërtimit që ndërtojnë në shumë shtete njëkohësisht, kontratat që përfshijnë shumë
nënkontraktorë janë gjithashtu raste që referohen sipas nenit 46/3.
310Wagner, Supra note nr.306, fq .377,384. 311Martiny, Supra note nr.302., fq.131 312 Wagner, Supra note nr.306, fq . 377, 384. 313 Cheshire/ North/Fawcett, Supra note nr. 298, fq. 724. 314 Dicey/Morris/Collins, Supra note nr.222. fq 32.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 116
Si burim i fundit për kriterin lidhës është përdorur parimi i lidhjes më të ngushtë. Neni 46/4
parashikon se kur ligji i zbatueshëm nuk mund të përcaktohet sipas pikës 1 ose 2 të këtij neni,
kontrata rregullohet nga ligji i shtetit, me të cilin ka lidhje më të ngushtë. Ky është një rregull
plotësues i cili do të jetë i zbatueshëm vetëm nëse kriteri lidhës për ligjin e zbatueshëm është
e pamundur të identifikohet në paragrafët 1 dhe 2.315 Raste të tilla mund të jenë kontratat e
shkëmbimit dhe ato shumë komplekse.316 Faktorët që përcaktojnë lidhjen e ngushtë nuk janë
përcaktuar shprehimisht, por do të evidentohen rast pas rasti.
5.3 Kontratat e mbrojtura
Kontrata e mbrojtura përfshijnë ato kontrata në të cilat palët e saj ndodhen në pozita të
pabarabarta. Pabarazia vjen si pasojë e “mungesës së autoritetit” të njërës palë për të
vendosur dhe negociuar kushtet e kontratës. Ndryshe, kjo palë njihet edhe si pala e dobët, e
cila ka nevojë të ketë një mbrojtje të veçantë nga ligji. Kategoria e palëve të dobëta sipas
legjislacionit europian të përafruar edhe në LSHDNP përfshin konsumatorin, pasagjerin,
punonjësin, të siguruarin. Mbrojtja e këtyre kategorive mbetet e padiskutueshme nga ana e
legjislatorit ndonëse në literaturë diskutohet përse mbrojtja i akordohet vetëm këtyre
kategorive.
Ekzistojnë disa arsye pse këto kategori duhen mbrojtur nga imponimi i palës më të fortë.
Arsyeja e parë lidhet më asimetrinë në informim. Zakonisht punonjësit, konsumatorët apo të
siguruarit janë të pa informuar për përmbajtjen dhe cilësinë e ligjit të zbatueshëm dhe kostoja
e mbledhjes së këtij informacioni është shumë e lartë sesa përfitimet që mund të kenë. Nga
ana tjetër punëdhënësit apo tregtuesit ndodhen në kushte tërësisht të favorshme pasi ato kanë
të gjitha mjetet e nevojshme për të njohur përmbajtjen e ligjit të huaj dhe gjykatën të cilës
mund ti drejtohen.
Arsyeja e dytë lidhet me varësinë ekonomike dhe sociale të njërës palë. Për shembull në
rastin e punëtorëve, ato janë krejtësisht të varur nga marrëdhënia e punës pasi të ardhurat nga
puna janë burim i vetëm ekonomik për ta dhe për pasojë ata mund të ‘bien preh’ e kushteve të
padrejta.
315Martiny, Supra note nr.302, fq. 271. 316Anton/ Beaumont/McEleavy, Private International Law (2012) fq. 483.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 117
Arsyeja e tretë lidhet me disavantazhet intelektuale dhe mendore. Kështu në rastin e
kontratave konsumatore nëse kemi të bëjmë me një zgjedhje apriori të ligjit pa pasur në
konsideratë pasojat, atëherë konsumatorët do ishin të parët që do të tregonin nivel të lartë
pakujdesie në zgjedhjen e tij.317
Pikërisht për të përmirësuar këtë situatë legjislatori europian, por edhe ai shqiptar janë
munduar që të kujdesen në marrëdhëniet kur palët nuk janë në pozita të barabarta. Megjithatë
duhet theksuar se në asnjë rast nuk iu është mohuar mundësia e palëve për ta zgjedhur ligjin
me marrëveshje, por kjo liri mbetet e kufizuar.
5.3.1 Kontrata (individuale) e punës
Neni 48 i LSHDNP përcakton ligjin e zbatueshëm për kontratën individuale të punës,
Pavarësisht se titulli nuk e specifikon nëse kemi të bëjmë me kontratë kolektive apo kontratë
individuale. Po ti referohemi Rregullores Roma I (neni 8) dhe ligjeve të rajonit (neni 43 i
ligjit të Malit të Zi, ose neni 150 i projektligjit të Serbisë), ato flasin vetëm për ligjin e
zbatueshëm në marrëdhëniet individuale të punës. Në paragrafin e parë parashikohet parimi i
autonomisë së palëve për përcaktimin e ligjit të zbatueshëm për kontratat individuale të
punës. Në mungesë të zgjedhjes së ligjit nga palët, paragrafi i dytë i nenit 48 parashikon
zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm sipas nenit 3 të Kodit të Punës. Neni 3(4) i Kodit të Punës
referon sërish në vullnetin e palëve për të zgjedhur me marrëveshje ligjin e zbatueshëm për
kontratën e tyre të punës pa bërë specifikim nëse është individuale apo kolektive. Vlefshmëria
e kësaj zgjedhjeje duhet lexuar së bashku me parashikimin e nenit 3(5) të Kodit të Punës, i cili
parashikon se marrëveshja nuk mund ta privojë punëmarrësin nga mbrojtja që i sigurojnë atij
dispozitat urdhëruese të ligjit që do të jetë i zbatueshëm në mungesë të zgjedhjes.
Nga leximi analog i kësaj dispozite parashikuar nga neni 8 i Rregullores Roma I, quhen
urdhëruese të gjitha dispozitat që, në bazë të ligjit, nuk duhet të cenohen me kontratë në dëm
të punëmarrësit. Shembuj të dispozitave që nuk mund të derogohen janë ato për mbrojtjen nga
shkarkimet e padrejta, nga transferimet, orët e punës, pushimet e lejuara
317Për më shumë në lidhje me debatet mbi palët e dobëta në të drejtën ndërkombëtare private shih: Giesela Ruhl “ The
protection of weaker parties in the private International law of the European Union” A portrait of inconsistency and
conceptual truancy” Journal of Private International Law Vol.3, 335-359.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 118
dhe të përcaktuara me ligj, favorizimet që janë parashikuar për grupe specifike personash si të
rinjtë, gratë shtatzëna, personat me aftësi të kufizuara etj.318
Kur palët e kanë zgjedhur ligjin e zbatueshëm për kontratën, gjyqtari duhet së pari të
evidentojë ligjin që do të ishte i zbatueshëm në rast se nuk do të kishte marrëveshje, bazuar në
paragrafët 2 dhe 3 të nenit 3 të Kodit të Punës. Më pas ai duhet të krahasojë klauzolat e
përcaktuara nga palët në kontratë me parashikimet ligjore, më qëllim që të evidentojë nëse
punëmarrësi është privuar nga mbrojtja që i takon me ligj.319
Kriteret objektive të lidhjes për kontratën e punës parashikohen nga neni 3 paragrafët 1,2 dhe
3 të Kodit të Punës. Neni 3(1) i KP parashikon se kontrata e punës rregullohet nga ligji i
shtetit, ku punëmarrësi kryen zakonisht punën e vet, edhe nëse ai dërgohet nga punëdhënësi të
punojë përkohësisht në një shtet tjetër.
Për shembull një kontratë e transportit ndërkombëtar do të rregullohet nga ligji i shtetit ku
punëmarrësi merr instruksionet e punës, organizon, gjen mjetet dhe kryen detyrën e
transportuesit dhe jo pikat e destinacioneve. Ky qëndrim mbahet edhe nga jurisprudenca e
GJDBE-së.320
Neni 3(2) në fjalinë e dytë parashikon se kur punëmarrësi nuk e kryen punën zakonisht në të
njëjtin shtet, kontrata e punës rregullohet nga ligji i shtetit ku ndodhet qendra e tij/saj e punës.
Qëllimi i zgjedhjes së një kriteri të tillë fiks është mënjanimi i ndryshimit të shpeshtë të ligjit
të zbatueshëm në rastet kur punëmarrësi ndryshon vendin e punës.321 I njëjti parashikim do të
zbatohet edhe në rastet kur aktiviteti ushtrohet në një territor, shtet të panjohur
ndërkombëtarisht.
Qendra e punës do të konsiderohet vendi ku drejtohet aktiviteti ose biznesi dhe nuk kërkohet
të jetë domosdoshmërisht një institucion i mirëfilltë dhe i pavarur juridikisht. Gjithsesi, duhet
të jetë një organizim i unifikuar pasi thjesht një agjent apo përfaqësues nuk është i
mjaftueshëm. Këtë qëndrim ka mbajtur edhe GJDBE-ja duke e konsideruar një strukturë të
318Magnus, Article 8. RomeI-VO, in Staudingers Kommentar (2014) fq.79 319Martiny, Supra note nr.302, fq. 4846. 320 Çështja C-384/10 Voogsgerd, § 39. 321 Çështja C-29/10 Koelzsch, § 43.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 119
qëndrueshme sipërmarrje si të mjaftueshme,322 si p.sh një zyrë e cila është vendosur
përkohësisht në një vend323 dhe është pjesë integrale e strukturës qendrore. 324
Neni 3(2) në fjalinë e dytë parashikon se kur qendra e punës nuk mund të përcaktohet, ajo
rregullohet nga ligji i shtetit, ku ndodhet qendra e personit fizik ose juridik, që ka punësuar
punëmarrësin.
KP parashikon dhe klauzolën përjashtuese. Sipas nenit 3(4), kur nga tërësia e rrethanave
kontrata e punës ka lidhje më të ngushta me ligjin e një shteti tjetër, atëherë zbatohet ky ligj.
Kjo klauzolë zbatohet kur tërësia e rrethanave të kontratës e sugjerojnë325 , por kjo klauzolë
nuk mund të zëvendësojë në mënyrë totale faktorët e lidhjes. Në përcaktimin e ekzistencës së
një lidhje të ngushtë me ndonjë sistem tjetër ligjor, të gjithë faktorët lidhës duhen marrë në
konsideratë dhe evidentuar plotësisht.326 GJDBE ka argumentuar se veçanërisht duhet marrë
në konsideratë vendi ku punonjësi paguan taksat për të ardhurat e tij, vendi ku ai paguan
sigurimet shëndetësore dhe shoqërore, por edhe kushtet e punës.327 Gjithashtu, shtetësia e
përbashkët e palëve kontraktore, vendqëndrimi i zakonshëm i përbashkët i tyre mund të
merren në konsiderate për përcaktimin e lidhjes më të ngushtë.
Kodi i Punës përmban një rregullim të plotë të përcaktimit të ligjit të zbatueshëm dhe në
përputhje me Rregulloren Roma I neni 8. Megjithatë legjislatori mund të kishte konsideruar
përfshirjen e plotë të këtij rregullimi në LSHDNP për sa kohë ai është një çështje e së drejtës
ndërkombëtare private.
5.3.2 Kontrata e transportit
Neni 50 i LSHDNP-së parashikon kriteret e lidhjes për kontratat e transportit të udhëtarëve
(paragrafët 1 dhe 2) dhe për kontratat e transportit të mallrave (paragrafi 3) në linjat detare,
ajrore, tokësore dhe më të gjitha mjetet e transportit si p.sh anije, avionë, autobus, tren. Neni
50(1) parashikon se palët mund të zgjedhin si ligj të zbatueshëm të kontratës së transportit të
udhëtarëve vetëm ligjin e shtetit ku:
udhëtari ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm;
322 Çështja C-384/10 Voogsgerd, § 54. 323Ibid. fq.55. 324 Ibid. fq.57. 325 Martiny, në Internationales Vertragsrecht, fq. 4862. 326 Çështja C-64/12 Schlecker, § 40. 327 Ibid. fq. 41.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 120
transportuesi ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm;
transportuesi ka vendin e selisë qendrore;
ndodhet vendi i nisjes;
ndodhet vendi i destinacionit.
Në këtë rast autonomia e palëve, parashikuar në nenin 45, kushtëzohet me përmbushjen e
kritereve të specifikuara, pra neni 50(1) i LSHDNP-së parashikon një autonomi të kufizuar të
vullnetit të palëve, në zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm. Autonomi e cila kufizohet nga një
listë kriteresh lidhje me të cilat kontrata e transportit ka lidhjet më të ngushta
Pavarësisht se neni 50(1) parashikon literalisht se palët mund të zgjedhin si ligj të zbatueshëm
të kontratës atë që përmbush kriteret, po ta lexojmë në frymën e Rregullores Roma 1, nenin
6(2) mund ta interpretojmë se mund të zgjidhen dy apo më shumë ligje për pjesë të ndryshme
të kontratës, mjafton që të përmbushin kriteret e nenit 50(1).328
Për sa i përket definicionit të kontratës së transportit të udhëtarëve, i referohemi nenit 877 të
Kodit Civil i cili parashikon kontratën e transportit të personave si një marrëveshje e detyruar
për transportin e personave nga një vend në një vend tjetër, ndërkohë që transportuesi
konsiderohet personi fizik i cili do të shërbejë. Udhëtar do të konsiderohen vetëm personat
fizik të cilët janë palë të kontratës së transportit. Nëse personi nuk është palë kontraktore si
p.sh është i punësuar i sipërmarrësit ose i ftuar nga pala kontraktore shfaqen probleme. Në
këto raste ligji i zbatueshëm nuk do të përcaktohet as nga vendqëndrimi i zakonshëm i
personit që udhëton dhe as ai i palës kontraktuese,329 por ligji i zbatueshëm do të përcaktohet
nga vendqëndrimi i zakonshëm i transportuesit.
Vendi i nisjes dhe destinacionit, për efekt të kriterit të lidhjes, duhet të konsiderohen
gjithmonë ato të përcaktuara në kontratën midis palëve dhe jo bazuar në situatën de facto.330
Neni 5(2) parashikon se kur ligji i zbatueshëm për një kontratë transporti të udhëtarëve nuk
është zgjedhur nga palët, zbatohet ligji i shtetit ku pasagjeri ka vendqëndrimin e zakonshëm,
328Wagner, Supra note nr.306, fq.221,222. 329Mankowski, TranspR (2008) 339, 483. 330Schultsz, The Concept of Characteristic Performance and the Effect of the EEC Convention on Carriage of Goods in
Contract Conflict fq. 196
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 121
me kusht që edhe vendi i nisjes dhe vendi i destinacionit të ndodhen në këtë shtet. Duke
përcaktuar si kriter lidhje vendqëndrimin e zakonshëm të pasagjerit është synuar mbrojtja e
palës më të dobët kontraktore, pasi nuk ka asnjë parashikim që të kufizojë autonominë e
palëve me qëllim që të ofrojë një mbrojtje minimale për pasagjerin dhe në shumicën e rasteve
ligji i cilit parashikohet si i zbatueshëm është ai i transportuesit. Fjalia e dytë e paragrafit
parashikon se kur nuk plotësohet kushti që vendi i nisjes dhe destinacionit të jenë në të njëjtin
shtet, zbatohet ligji i shtetit ku transportuesi ka vendqëndrimin e zakonshëm.
Neni 50(3) parashikon se fillimisht për përcaktimin e kriterit të lidhjes për kontratën do të
respektohet autonomia e palëve parashikuar nga neni 45. Kur ligji i zbatueshëm për një
kontratë transporti të mallrave nuk është zgjedhur nga palët do të zbatohet ligji i shtetit ku
transportuesi ka vendqëndrimin e zakonshëm, me kusht që vendi i marrjes apo dorëzimit ose
vendqëndrimi i zakonshëm i dorëzuesit ndodhet, gjithashtu, në këtë shtet. Për efekt të
aplikimit të kësaj klauzole transportuesi dhe dorëzuesi do të jetë subjekti i cili ka lidhur
kontratën dhe jo subjekti i cili mund ta kryej de facto shërbimin, si p.sh shoferi apo shitësi i
mallit i cili faktikisht mund t’ia dorëzoj mallin transportuesit ndërkohë që kontrata është
lidhur nga një subjekt tjetër,331 për vendqëndrimin e zakonshëm do ti referohemi nenit 12 për
personat fizik dhe nenit 17 për personat juridik të LSHDNP. Vendi i marrjes dhe dorëzimit
gjithashtu do të konsiderohet vendi ku transportuesi duhet të marrë ose dorëzoj mallin, sipas
parashikimeve të kontratës që ekziston mes palëve.332 Këto vende mund të ndryshohen me
marrëveshje të mëvonshme, prandaj në çdo rast do të merret në konsideratë marrëveshja e
fundit.333
Problematik është fakti se ligji nuk na parashikon se çfarë do të ndodhë në rast se nuk
plotësohen këto kushte, p.sh vendi i marrjes, dorëzimit të mallit, vendqëndrimi i zakonshëm i
dorëzuesit ndodhen në shtete të ndryshme. Për këtë ne mund ti referohemi Rregullores Roma
I, e cila në nenin 5(1) parashikon se në një rast të tillë duhet ti referohemi vendit të dorëzimit
të mallit. Në rast të rishikimit të mundshëm të LSHDNP kjo dispozitë duhet plotësuar edhe
me këtë rregullim.
331 Richard Plender/ Michael Wilderspin, The Rome Convention on the Choice of Laë for Contracts (2001) fq.6-31. 332 Mankowski, Supra note nr. 328, fq.339, 348. 333Peter Kaye, The New Private International Laë of Contract of the European Community (1999), fq. 201.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 122
Klauzola përjashtuese ose parimin e lidhjes më të ngushtë parashikohet në nenin 50 (4). Kur
palët nuk e kanë zgjedhur vetë ligjin e zbatueshëm për kontratën e transportit dhe ajo është
dukshëm e lidhur ngushtë me një shtet të ndryshëm nga ai që referojnë kriteret e lidhjes në
pikat 1, 2 dhe 3 të këtij neni do të zbatohet legjislacioni i shtetit me të cilin kontrata ka lidhjen
më të ngushtë. Kjo klauzolë përjashtuese duhet të interpretohet me shumë kujdes dhe të
evidentohet lidhja e ngushtë duke marrë parasysh disa aspekte siç mund të jenë vendi i
përfundimit të kontratës, i përmbushjes së detyrimit, objekti i kontratës. Kritere të tjera si p.sh
flamuri ose vendi i regjistrimit të anijes mund të konsiderohet si kriter pavarësisht se nuk
është shumë i rëndësishëm.334 Gjykata do të përcaktojë nëse lidhja e ngushtë e justifikon
mosmarrjen parasysh të ligjit të zbatueshëm,335 duke shqyrtuar në tërësi të gjitha rrethanat e
çështjes.336 Vendi në të cilin mund të plotësohen më shumë se një kriter lidhje, ose
identifikimi i kriterit më domethënës e drejton gjykatën në përcaktimin e ligjit të
zbatueshëm.337
5.3.3 Kontrata e sigurimit
Neni 51(1) i LSHDNP parashikon parimin e autonomisë së palëve në zgjedhjen e ligjit të
zbatueshëm për kontratën e sigurimit që mbulon një rrezik të madh. Për vlefshmërinë e
konsensusit të palëve duhet ti referohemi Nenit 45 të LSHDNP. Përcaktimin nëse jemi para
rastit të një rreziku të madh e gjejmë në Aneksin III të ligjit “Për veprimtarinë e sigurimit, të
risigurimit dhe ndërmjetësimit në sigurime dhe risigurime” i cili konsideron të tillë rreziqet e
klasifikuara në klasat 4, 5, 6, 7, 11 dhe 12,338 të aneksit I; rreziqet e klasifikuara në klasat 14
334Peter Stone, EU Private International Law. Harmonization of Laws (2010), fq. 289. 335 Çështja C- 133/08 ICF kundër Balkenende dhe MIC. § 60. 336 Ibid fq. § 64. 337 Clarkson/Hill, Supra note nr.287, fq. 227. 338 4. Sigurimi i mjeteve lëvizëse mbi shina mbulon dëmtimet ose humbjet nga mjetet lëvizëse mbi shina.
5. Sigurimi i avionëve mbulon dëmtimet ose humbjet e pësuara nga mjetet ajrore.
6. Sigurimi i anijeve mbulon dëmtimet ose humbjet e pësuara nga:
6.1 anijet lumore dhe të kanaleve;
6.2 anijet e liqeneve;
6.3 anijet detare.
7. Sigurimi i mallrave në transport (përfshirë mallra, bagazhe dhe të gjitha llojet e tjera të sendeve) mbulon të gjitha
dëmtimet ose humbjet e mallrave gjatë transportit ose bagazhet, pavarësisht nga mënyra e transportit.
11. Sigurimi i përgjegjësive nga përdorimi i avionëve mbulon të gjitha përgjegjësitë që lindin nga përdorimi i avionëve
(përfshirë përgjegjësitë e transportuesit).
12. Sigurimi i përgjegjësive për anijet (detare, të liqeneve dhe të lumenjve, si dhe ato të kanaleve) mbulon të gjitha
përgjegjësitë që lindin nga përdorimi i anijeve ose barkave (anije të vogla), që lundrojnë në det, liqene, lumenj dhe kanale
lundrimi (përfshirë përgjegjësitë e transportuesit).
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 123
dhe 15,339 të aneksit I, nëse i siguruari kryen veprimtari industriale ose tregtare ose është i
vetëpunësuar dhe rreziqet në fjalë lidhen me këtë veprimtari; dhe rreziqet e klasifikuara në
klasat 3, 8, 9, 10, 13 dhe 16,340 të aneksit I, nëse i siguruari përmbush të paktën dy nga
kushtet e mëposhtme duke u bazuar mbi pasqyrat e konsoliduara financiare:
i) totali i bilancit është në vlerën 900 milionë lekë;
ii) fitimi është në vlerën 1 800 milionë lekë;
iii) ka të punësuar mesatarisht në një vit financiar 250 punonjës.
Ky përcaktim është në përputhje me Direktivën e parë të Këshillit 73/239/KEE, “Për
bashkërendimin e akteve ligjore, nënligjore dhe administrative që kanë të bëjnë me fillimin
339 14.Sigurimi i kreditit mbulon:
14.1 rrezikun e mospagesës për shkak të paaftësisë paguese (e përgjithshme);
14.2 kreditë e eksportit dhe rreziqe të tjera që shoqërohen me eksportin, tregtinë dhe investimet brenda dhe jashtë vendit;
14.3 kreditë e shlyera me këste;
14.4 kreditë hipotekore dhe huatë Lombard;
14.5 kreditë bujqësore;
14.6 kredi të tjera.
15. Sigurimi i garancive mbulon:
15.1 garancitë e drejtpërdrejta;
15.2 garancitë e tërthorta 340 3. Sigurimi i mjeteve tokësore (të ndryshme nga ato që lëvizin mbi shina) mbulon dëmtimet ose humbjet nga: 3.1 mjetet
tokësore motorike
3.2 mjetet tokësore jomotorike.
8. Sigurimi nga zjarri dhe forcat e natyrës mbulon dëmtimin ose humbjen e sendeve (të ndryshme nga ato të përfshira në
klasat 3, 4, 5, 6 dhe 7), të shkaktuara nga:
8.1 zjarret;
8.2 shpërthimet;
8.3 stuhitë;
8.4 forcat e natyrës të ndryshme nga stuhia;
8.5 energjia nukleare;
8.6 shkarja e tokës dhe tërmeti.
9. Sigurimi i dëmtimeve të tjera të pasurisë mbulon të gjitha dëmtimet ose humbjet në pasuri (të ndryshme nga ato që
përfshihen në klasat 3, 4, 5, 6 dhe 7), kur dëmi është shkaktuar nga breshëri ose nga ngrica dhe çdo ngjarje e tillë, si vjedhja,
të ndryshme nga ato të përmendura në klasën 8.
10. Sigurimi i përgjegjësive nga përdorimi i automjeteve mbulon të gjitha përgjegjësitë që lindin nga përdorimi i
automjeteve mbi tokë (përfshirë përgjegjësitë e transportuesit dhe mbulimin e përgjegjësisë së detyrueshme).
13. Sigurimi i përgjegjësive të përgjithshme mbulon të gjitha përgjegjësitë, përveç atyre të përmendura në klasat 10, 11 dhe
12.
16. Sigurimi i humbjeve të ndryshme financiare mbulon humbjet financiare të shkaktuara si pasojë e:
16.1 rrezikut në punësim;
16.2 pamjaftueshmërisë së të ardhurave (e përgjithshme);
16.3 motit të keq;
16.4 humbjes së të ardhurave;
16.5 shpenzimeve të përgjithshme të vazhdueshme dhe shpenzimeve të tjera;
16.6 shpenzimeve tregtare dhe operacionale të paparashikuara;
16.7 humbjes së vlerës në treg;
16.8 humbjes nga qiratë ose të ardhurat;
16.9 humbjes indirekte nga tregtimi, të ndryshme nga ato të përmendura më sipër;
16.10 humbjeve financiare (të tjera nga ato tregtare);
16.11 llojeve të tjera të humbjeve financiare.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 124
dhe ndjekjen e veprimtarisë tregtare të sigurimit të drejtpërdrejtë me përjashtim të sigurimit të
jetës”, e cila është përditësuar me direktivën e dytë të Këshillit 88/357/KEE, “Për
bashkërendimin e akteve ligjore, nënligjore dhe administrative në lidhje me sigurimet e
drejtpërdrejta me përjashtim të sigurimit të jetës, ku parashikohen dispozitat për mundësimin
e ushtrimit të efektshëm të lirisë për të ofruar shërbime”, direktiva të cilave ju referohet edhe
Rregulloja Roma I për përcaktimin e një rreziku të madh.
Në rastin kur palët nuk e kanë zgjedhur ligjin e zbatueshëm ose kur marrëveshja për
zgjedhjen ka rezultuar e pavlefshme duhet ti referohemi parashikimit të nenit 51(2) të
LSHDNP, i cili parashikon si kriter lidhës për kontratën e sigurimit që mbulon një rrezik të
madh vendqëndrimin e zakonshëm të siguruesit.
Por ky kriter nuk është i vetmi përcaktues, pasi në qoftë se është e qartë nga të gjitha rrethanat
e çështjes se kontrata është dukshëm e lidhur me një shtet tjetër, do të zbatohet ligji i këtij
shteti.341 Një shembull i ekzistencës së dukshme të lidhjes me një shtet tjetër mund të jetë
rasti ku vendi i ndodhjes së rrezikut dhe vendqëndrimi i zakonshëm i mbajtësit të policës së
sigurimit janë në të njëjtin shtet,342 por një kriter i vetëm nuk do të konsiderohet i
mjaftueshëm. Gjithsesi është gjykata, ajo që do të përcaktojë rast pas rasti nëse jemi përpara
kësaj klauzole përjashtimore.
Neni 51(4) i LSHDNP parashikon kriteret e lidhjes për kontratat e tjera të sigurimit të
ndryshme nga kontratat që mbulojnë një rrezik të madh. Autonomia e palëve për të zgjedhur
ligjin e zbatueshëm në këtë rast është e kufizuar në një numër të caktuar zgjedhjesh të cilat
mund të jenë:
a) ligjin e shtetit ku ndodhet rreziku në kohën e lidhjes së kontratës; Nëpërmjet kësaj klauzole
palëve ju jepet mundësia të zgjedhin si ligj të zbatueshëm atë i cili do të aplikohej edhe në
rast se palët nuk do të kishin përcaktuar ligj të zbatueshëm (Neni 51(5)). Rrjedhimisht kjo
mundësi zgjedhjeje nuk ka ndonjë impakt praktik.343
b) ligjin e shtetit ku mbajtësi i policës së sigurimit ka vendqëndrimin e zakonshëm; zgjedhja e
kësaj klauzole do të jetë domethënëse kur vendi i ndodhjes së rrezikut dhe vendqëndrimi i
mbajtësit të policës së sigurimit janë në shtete të ndryshme.
341 Looschelders/Smarowos. VersR (2010) fq. 1,4. 342 Fricke, VersR (2008) fq. 443, 447. 343 Martiny, Supra note nr.302, fq. 29.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 125
c) ligjin e shtetit, shtetas i të cilit është mbajtësi i policës së sigurimit në rastin e sigurimit të
jetës; Kur objekt i kontratës së sigurimit është sigurimi i jetës, palët mund të zgjedhin si ligj të
zbatueshëm ligjin e shtetit shtetësinë e të cilit ka mbajtësi i policës së sigurimit dhe kjo është
e vetmja mundësi zgjedhjeje. Për rastin kur mbajtësi i policës së sigurimit mund të ketë më
shumë se një shtetësi, nuk është specifikuar asnjë kriter prandaj është në diskrecion të tij për
të zgjedhur.344 Për efekt të këtij parashikimi do të mbahet parasysh vetëm shtetësia e
mbajtësit të policës së sigurimit dhe jo shtetësia e agjentit që lidh kontratën apo e përfituesit, i
cili është personi i tretë, në dobinë e të cilit është lidhur kontrata e sigurimit apo që përfiton
nga kjo e fundit.
ç) ligjin e shtetit përkatës ose ligjin në fuqi në vendqëndrimin e zakonshëm të mbajtësit të
policës, kur mbajtësi i policës së sigurimit të një kontrate kryen një veprimtari ekonomike dhe
kontrata e sigurimit mbulon dy apo më shumë rreziqe, të cilat lidhen me këto veprimtari dhe
ndodhen në shtete të ndryshme. Në konceptin e veprimtarive ekonomike do të përfshihen
veprimtaritë industriale, tregtare, profesione të lira, punët artizanale ose puna në ndërtim. Në
këtë rast është natyra e rrezikut dhe lidhja me veprimtarinë ekonomike që sjell
domosdoshmërinë e një parashikimi të tillë ku palët kanë mundësi për zgjedhjen e ligjit të
zbatueshëm. Klasat e sigurimit të lidhura me këtë kategori janë zakonisht 14, 15 të
parashikuara në Anex 1 të ligjit “Për veprimtarinë e sigurimit, të risigurimit dhe
ndërmjetësimit në sigurime dhe risigurime”. 345
Neni 51(5) i LSHDNP parashikon se në rast se palët nuk zgjedhin asnjë nga mundësitë për
ligjin e zbatueshëm sipas pikës 4 të këtij neni, kontrata do të rregullohet nga ligji i shtetit ku
ndodhet rreziku në kohën e lidhjes së kontratës.
Neni 51(6) i ka përjashtuar kontratat e risigurimit nga rregullat e kësaj dispozite, rrjedhimisht
për evidentimin e kritereve të lidhjes për to duhet të referohemi në parashikimet e Nenit 45
344 Looschelders/Smarows. Supra note nr.341, fq. 1,5. 345 14. Sigurimi i kreditit mbulon:
14.1 rrezikun e mospagesës për shkak të paaftësisë paguese (e përgjithshme);
14.2 kreditë e eksportit dhe rreziqe të tjera që shoqërohen me eksportin, tregtinë dhe investimet brenda dhe jashtë vendit;
14.3 kreditë e shlyera me këste; 14.4 kreditë hipotekore dhe huatë Lombard;
14.5 kreditë bujqësore; 14.6 kredi të tjera. 15. Sigurimi i garancive mbulon:
15.1 garancitë e drejtpërdrejta;
15.2 garancitë e tërthorta.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 126
dhe 46 të LSHDNP. Objekti i kontratave të “Risigurimit” është pranimi i rreziqeve të ceduara
nga një shoqëri sigurimi/risigurimi në një shoqëri tjetër risigurimi.
Kjo dispozitë është një dispozitë avangarde krahasuar me vendet e rajonit, të cilat nuk kanë
parashikuar rregullime për ligjin e zbatueshëm të kontratave të sigurimit. Nga analiza që kemi
bërë më sipër na rezulton se këto lloje kontratash gjejnë mbulim nga legjislacioni i
brendshëm, për pasojë ato mundësojnë zbatimin e këtij neni në Shqipëri ndryshe nga vendet e
rajonit.
5.3.4 Kontratat me konsumatorin
Mbrojta e konsumatorit në të drejtën ndërkombëtare private rregullohet nga neni 52 i
LSHDNP. Ky nen ka si qëllim mbrojtjen e palës më pak të favorizuar346, konsumatorit.
Koncepti ‘konsumator’ është relativ pasi i njëjti person mund të veprojë si konsumator dhe
profesionist në situata të ndryshme. 347
Neni 52 i LSHDNP parashikon rregullat e përgjithshme për kontratat e konsumatorit,
ndërkohë që rregullat për kontrata specifike të konsumatorit, si kontrata e sigurimit, apo e
transportit parashikohen nga nenet 50 dhe 51 të LSHDNP. Gjithsesi neni 52/4(b) parashikon
paketat e udhëtimit si pjesë e kontratës së transportit, duke reflektuar edhe parashikimin e
Rregullores Roma I dhe të Rregullores Bruksel I (të rishikuar).
Ky nen do të aplikohet për çdo kontratë të lidhur mes një konsumatori dhe një personi që
ushtron profesionin e tij. Për konceptet konsumator dhe profesionist GJDBE-ja ka mbajtur
qëndrimin se duhen interpretuar në mënyrë uniforme në të gjitha shtetet dhe të interpretohen
në mënyrë strikte.348
Nëpërmjet jurisprudencës së saj GJDBE-ja ka parashikuar se konsumator do të konsiderohet
personi fizik i cili përfundon një kontratë me qëllim përdorimin personal ose familjar, por jo
profesional apo tregtar të mallit apo shërbimit. Fakti se personi juridik nuk do të konsiderohet
konsumator është konsoliduar edhe nga jurisprudenca e GJDBE-së349. Kështu universitetet,
346Çështja C-150/77 Bertrand, § 21 “Blerësit kanë nevojë për mbrojtje sepse pozicioni i tyre ekonomik është më i dobët në
krahasim me blerësit. Kjo për shkak të faktit se ato janë konsumator të fundit dhe nuk janë të përfshirë në aktivitete
profesionale. Përsëritur në Çështja C- 508/12 Vapenik § 26. 347Çështja C- 295/95 Benincasa, §16. 348 Çështja C- 150/77 Bertrand, § 15; Çështja C- 419/11Ceska sporitelna, § 26. 349 Çështja C- 541/99 dhe Çështja C- 542/99 Idealservise, § 16 për një kompani të regjistruar si person juridik bazuar në
legjislacionin Italian.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 127
kishat, spitalet, partitë politike, OJQ-të nuk përfitojnë garancitë e ofruara për konsumatorin
nga neni 52 i LSHDNP.
GJDBE-ja ka mirëpërcaktuar se ‘një person fizik i cili ka lidhje të ngushta me kompaninë si
p.sh zotëron një pjesë të madhe të aksioneve apo është drejtori ekzekutiv nuk do të
konsiderohet konsumator kur ai jep miratimin nëpërmjet një prokure me qëllim garantimin e
detyrimeve të kompanisë, në një kontratë kredi-dhënie.’ Gjithashtu GJDBE ka specifikuar se
edhe veprimtaritë në kuadër të hapjes së një biznesi si p.sh lidhja e një kontrate franchising,
marrja me qira e mjediseve për biznes, marrja e një kredie, pavarësisht se biznesi akoma nuk
funksionin, nuk do të konsiderohet si konsumator.350
Tregtar ose profesionist do të konsiderohet një person fizik ose juridik i cili vepron në kuadër
të përmbushjes së aktivitetit të tij tregtar apo profesional. Ndarja tregtare dhe profesionale
është specifikuar me qëllim zgjerimin e rrethit të subjekteve që do ta aplikojnë nenin, duke
përfshirë jo vetëm prodhuesit, tregtarët e mëdhenj, të vegjël, shpërndarësit por edhe
profesionet e tjera si doktor, avokat, arkitekt etj.
Gjithashtu termi sipërmarrje, parashikuar në legjislacioni europian është i lidhur me kryerjen
e aktivitetit profesional pavarësisht se ky term lexuar nga GJDBE së bashku me Nenin 101 të
Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Europian (TFBE) përfshin ofrimin e shërbimeve,
mallrave në treg, pavarësisht nga statusi juridik i entitetit, mënyra se si financohet dhe
qëllimit fitimprurës.351 P.sh një person i cili shet mallra të përdoruara në eBay, pavarësisht se
nuk është i regjistruar si shitës, pra nuk ka status juridik, do të konsiderohet si tregtar për
efekt të nenit 52 të LSHDNP.
Kontrata e lidhur ndërmjet një konsumatori dhe një personi, që vepron në ushtrim të
veprimtarisë së tij tregtare apo profesionale, rregullohet nga ligji i shtetit, në të cilin
konsumatori ka vendqëndrimin e zakonshëm, me kusht që tregtari ose profesionisti:
i) të zhvillojë veprimtarinë e tij tregtare apo profesionale në shtetin e vendqëndrimit të
konsumatorit, kriter i cili kërkon prezencën fizike të tregtarit apo profesionistit në
vendqëndrimin e konsumatorit.352 Rrjedhimisht qendra e biznesit, dega, agjencia ose
350 Çështja C- 295/95 Benincasa, § 17; Çështja C- 419/11Ceska sporitelna, § 34. 351 Çështja C- 41/90 Hofner and Elser kundër Macrotron GmbH, § 21; Çështja C- 180/98 Pavlov, § 75. 352Bradley. International Marketing Strategy (2005), fq. 291; Dunning/Lundan, Multinational Enterprises and the Global
Economy (2008), fq. 215.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 128
ndonjë organizim tjetër duhet të kenë qenë të vendosura aty në momentin e lidhjes së
kontratës.
ii) të drejtojë këto veprimtari, me çfarëdo mjeti, drejt këtij shteti apo në shtete të
ndryshme, ku përfshihet edhe ky i fundit; ky kriter nuk kërkon prezencën fizike të
tregtarit apo profesionistit. Tipikisht këtu përfshihen marrëveshjet vertikale të
shpërndarjes.
Në rast se nuk plotësohen këto dy kushte, neni 52(3) i LSHDNP parashikon se ligji i
zbatueshëm në kontratën ndërmjet konsumatorit dhe profesionistit përcaktohet sipas neneve
45 dhe 46 të këtij ligji.
Neni 52(1/b) parashikon se kontrata duhet të hyjë në sferën e këtyre veprimeve, pra kontrata
duhet të jetë përfunduar me qëllim përdorje në funksion të profesionit rrjedhimisht duhet të
ekzistojë një lidhje e fortë midis aktivitetit dhe kontratës.353 Rastet e reklamave në median e
shkruar, radio, televizion e bëjnë të vështirë të provuarit e lidhjes midis aktivitetit të drejtuar
dhe përfundimit të kontratës. Në komunikimet përmes internetit është shumë e vështirë të
provohet edhe fakti nëse reklama ka ekzistuar ose jo.354 Rrjedhimisht, kjo lidhje duhet
interpretuar me kujdes rast pas rasti.
Autonomia e palëve për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm parashikohet nga neni 52(2) i
LSHDNP. Ajo duhet të plotësojë kushtet e nenit 50 (1) , në përputhje me nenin 45 të këtij
ligji. Megjithatë, zgjedhja e ligjit nuk mund të privojë konsumatorin nga mbrojtja, që i
sigurohet nga dispozitat, të cilat nuk mund të shmangen me marrëveshje. Ndryshe, ky
parashikim konsiderohet si aplikimi i ligjit më favorizues, duke vënë kufi minimal mbrojtje
për konsumatorin parashikimet e legjislacionit të vendqëndrimit të tij të zakonshëm në
momentin e lidhjes së kontratës, por palët me marrëveshje janë të lira të bien dakord për
përcaktimin e një standardi më të lartë.
Neni 52 (4) parashikon disa lloje kontratash të cilat nuk mund të gjejnë zbatimin në pikën e
parë dhe të dytë të tij. Më konkretisht ai përjashton:
353Mankowski, në Le nouveau règlement européen, Rome I. fq. 136. 354Çështja C- 218/12 Emrek §.25.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 129
a) Kontratat për furnizimin e shërbimeve, ku shërbimet duhet të furnizohen tek konsumatori
ekskluzivisht në një shtet tjetër nga ai në të cilin konsumatori ka vendqëndrimin e tij të
zakonshëm.
Duhet treguar kujdes në kualifikimin e shërbimeve, sepse mund të ndodh që të konfondohet
me parashikimet e nenit 52(4/b,c,d), ndërkohë që secili parashikim ka karakterin e një lex
specialis. P.sh marrja me qira e një prone të paluajtshme parashikohet nga paragrafi 4(c). Por,
kur kjo periudhë e shkurtër qiramarrje shoqërohet me shërbime si p.sh qëndrimi në hotel do
të aplikohet paragrafi 4(a).355 I njëjti qëndrim do të mbahet për çdo kontratë në objektin e së
cilës mbizotëron ofrimi i shërbimeve. Termi furnizim i konsumatorit nënkupton vendin ku
furnizuesi ushtron aktivitetin e nevojshëm dhe ku konsumatori merr rezultatin e pritshëm.
Mund të ndodhë që këto dy veprime të kryhen në shtete të ndryshme p.sh një shpërndarës
interneti apo aplikacioni është i lokalizuar në një shtet dhe konsumatorët që e shkarkojnë
(download) janë në një shtet tjetër, ose një avokat i cili ka përgatitur një kërkesë për në
gjykatë jashtë shtetit ku ndodhet klienti dhe gjykatës para së cilës do ta paraqesë. Në këtë rast
duhet bërë një analogji me kontratën për shitjen ndërkombëtare të mallrave ku si vend
dorëzimi do të konsiderohet destinacioni final i mallit,356 dhe si vend i furnizimit do të
konsiderohet vendi ku konsumatorit i ofrohet shërbimi.357
b) Kontratat e transportit, të ndryshme nga kontratat që kanë të bëjnë me paketë udhëtimi,
Termi paketë udhëtimi duhet të interpretohet në kuadër të ligjit “Për Mbrojtjen e
Konsumatorit358 dhe VKM Për paketat turistike359 që përafrojnë direktivën 90/314 KEE e
datës 13 Qershor 1990 për paketat e udhëtimit, të pushimeve dhe atyre turistike ;
c) Kontratat, që kanë të bëjnë me një të drejtë reale ose të drejtë përdoruesi (përdorimi) në
pasurinë e paluajtshme, të ndryshme nga kontratat që kanë të bëjnë me të drejtën për të
përdorur pronën me kohë të pjesshme
Kontrata e përdorimit të pronës me kohë të pjesshme nuk është një term i njohur nga
legjislacioni shqiptar. Ky është një rast i përafrimit pa përshtatje, pasi pavarësisht se
355 Plender/Wilderspin. Supra note nr. 78, fq. 9.074. 356 Çështja C- 381.08 Car Trim. §.44,62. 357 Mankowski, Article 5 Brussels I Regulation, in Brussels I Regulation. fq.113. 358 Ligji nr 9902, datë 14.02.2008. 359 VKM nr.65. datë 21.01.2009, FZ.nr 8, 2009.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 130
përmbahet në Rregulloren në Roma I, ligji shqiptar nuk mund ta parashikojë në momentin që
nuk e njeh dhe nuk e rregullon si lloj kontrate.
ç) Të drejtat dhe detyrimet, të cilat përbëjnë një instrument financiar, apo kushtet për
emetimin ose ofrimin për publikun, dhe ofertat për blerjen e letrave me vlerë të
transferueshme, si dhe blerje e njësive në sipërmarrjet kolektive, për sa kohë që këto
veprimtari nuk përbëjnë furnizim të një shërbimi financiar;
d) Një kontratë të lidhur në llojin e sistemit, sipas përcaktimeve në shkronjën "ë" të pikës 1
të nenit 46 të këtij ligji.
5.4 Ekzekutimi dhe shuarja e detyrimeve
Si rregull i përgjithshëm, ekzekutimi dhe shuarja e detyrimeve rregullohen nga ligji i
zbatueshëm për kontratën në përgjithësi. Megjithatë, LSHDNP parashikon disa rregulla të
veçanta për zëvendësimin e kreditorit, kalimin e kredisë (neni 49), kompensimin e detyrimeve
(neni 55), përmbushjen e detyrimeve solidare (neni 54) dhe për zëvendësimin në përmbushjen
e detyrimit (neni 53).
5.4.1 Zëvendësimi i Debitorit dhe Kalimi i Kredisë
Neni 49(1) i LSHDNP parashikon se kalimi i kredisë nga njëri kreditor te tjetri, apo
zëvendësimi i debitorit me një tjetër, rregullohet nga ligji i shtetit, i cili rregullon kontratën e
tyre. Ligjin e zbatueshëm për kontratën palët kanë mundësi ta zgjedhin vetë sipas nenit 45 të
LSHDNP për lirinë e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm. Ato mund të zgjedhin ligje të
ndryshëm për rregullimin e detyrimeve ndaj njëri-tjetrit, nga njëra anë dhe një ligj tjetër për
kalimin e kredisë apo zëvendësimin e debitorit, nga ana tjetër.360
Neni 49(2) parashikon se ligji i zbatueshëm do të përcaktojë nëse kredia mund të kalohet,
marrëdhëniet ndërmjet kreditorit të ri ose të zëvendësuarit dhe debitorit, kushtet e
kundrejtimit të kalimit të kredisë apo zëvendësimit ndaj debitorit, si dhe shkarkimin nga
detyrimi të debitorit.
Qëllimi kryesor i këtij parashikimi është mbrojtja e interesave të debitorit, i cili nuk është palë
në kontratën për kalimin e kredisë, pasi në momentin e zëvendësimit të kreditorit debitori
360Flessner/Verhagen. Assignment in European Private International Law (2006), fq.11.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 131
mund të gjendet para situatës ku ndryshon vendi i përmbushjes së detyrimit apo ndryshime të
kushteve mes tij dhe kreditorit.
Neni 49(3) parashikon se kalimi i kredisë, sipas këtij neni, përfshin transferimet e plota të
kredive, transferimin e kredive në formë garancie ose të të drejtave të tjera të garancisë mbi
kreditë.
5.4.2 Zëvendësimi ligjor në përmbushjen e detyrimit
Neni 53 i LSHDNP parashikon se kur, në bazë të një detyrimi kontraktor, kreditori ka një të
drejtë ndaj debitorit dhe një person i tretë detyrohet të shlyejë kreditorin, ose e ka shlyer atë
në përmbushje të këtij detyrimi, ligji, që rregullon detyrimin e personit të tretë për të shlyer
kreditorin, zbatohet edhe për përcaktimin e masës dhe të shkakut pse personi i tretë ka të
drejtë të ushtrojë kundër debitorit të drejtat që kreditori kishte kundër debitorit, sipas ligjit që
rregullon marrëdhëniet e tyre.
Neni 53 kërkon që pala e tretë të ketë detyrimin ligjor të shlyejë kreditorin ose ta ketë shlyer
atë. Origjina e këtij detyrimi mund të jetë e ndryshme, ajo mund të bazohet në kontratën mes
palëve, parashikimeve statutore ose ligjore. Ky nen nuk do të aplikohet për pagesat e bëra nga
pala e tretë në mungesë të detyrimit.361
Marrëdhëniet tipike në të cilat gjen aplikim ky nen janë rastet e garancive, debive të këqija
dhe rastet kur punëdhënësi është i detyruar të vazhdojë pagesën e punëmarrësit sipas
kontratës, në rast se puna e këtij të fundit është ndërprerë nga ana e punëdhënësit.
5.4.3 Përmbushja e detyrimeve solidare
Nëse kreditori ka të drejtën e një kredie kundër disa debitorëve solidarë dhe një prej tyre ka
përmbushur detyrimin, tërësisht ose pjesërisht, ligji që rregullon detyrimin e këtij debitori
ndaj kreditorit, rregullon edhe të drejtën e debitorit për të kërkuar përmbushjen e detyrimit
nga debitorët e tjerë. Debitorët e tjerë mund të paraqesin prapësimet, që mund t'i
kundërdrejtonin kreditorit, në masën e lejuar nga ligji që rregullon detyrimin e tyre ndaj
kreditorit.
361Hamburg Group of Private international Law. Comments on the European Commission’s Proposal for a regulation of the
European Parliament and the Counsil on the Laë Applicable to Contractual Obligations RabelsZ. (2003) fq.1,48.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 132
Ky nen mbulon vetëm debitorët të cilët janë njësoj përgjegjës dhe jo zëvendësues të njëri-
tjetrit, pasi në rastin e fundit ligji i zbatueshëm do të përcaktohej sipas kushteve të nenit 53,
ndryshe mund të themi se kur detyrimi është i shtrirë horizontalisht do të gjej aplikim neni 54
dhe kur ai është vertikalisht neni 53.362
Neni 54 do të aplikohet edhe në rastin kur mes palëve që kanë detyrimin solidar ka një
marrëveshje të veçantë si p.sh marrëveshje partneriteti, një marrëveshje shërbimi etj,
pavarësisht se është argumentuar se kërkesa për përmbushje detyrimi mund të jetë e lidhur si
marrëveshje aksesore dhe ligji që rregullon këtë marrëveshje do të rregullojë edhe të drejtën
për regres. Kështu, marrëveshja që lidh palët me njëra-tjetrën dhe ligji që do të rregullojë
detyrimin për regres ndaj njëri-tjetrit duhen trajtuar të ndara dhe të aplikohet neni 54. Kjo
është shumë e rëndësishme kur ligji që rregullon marrëdhënien mes kreditorëve dhe
debitorëve është i ndryshëm nga ligji që rregullon marrëdhënien mes vetë debitorëve dhe
konsiderohet si një klauzolë që ofron mbrojtje për debitorin që shlyen detyrimin solidar. Ky
rregullim është sugjeruar edhe nga Max Planck Institute.363
5.4.4 Kompensimi i detyrimeve
Neni 55 i LSHDNP parashikon se kur palët nuk kanë rënë dakord për të drejtën e
kompensimit, kjo e drejtë rregullohet nga ligji i zbatueshëm ndaj kredisë, për të cilën
kërkohet e drejta e kompensimit. Ky nen mbulon vetëm të drejtën për kompensim që vjen nga
detyrimet kontraktore dhe jo nga detyrimet jashtëkontraktore, pavarësisht dyshimeve që
mund të lindin gjatë leximit të pjesës së dytë të nenit, që referon në ligjin e zbatueshëm ndaj
kredisë (dhe jo ligjit të zbatueshëm ndaj kontratës së kredisë (contractual claim).364 Në
ndryshim nga kërkesa parësore, qëndrimi i përgjithshëm është se kërkesa dytësore për
kompensim mund të ketë edhe origjinë jokontraktore.365 Qëndrimi i përgjithshëm duket se
është marrë parasysh nga hartuesit e ligjit, pasi emërtimin e dispozitës e kanë specifikuar
‘Kompensimi ligjor’.
362Magnus, Aufrechnung (2001). fq.219. 363Max Planck Institute for Comperative and International Private Law, Comments Rome I. fq. 166. 364Dicey/Morris/Collins. Supra note nr. 222, fq. 32, 205. 365Pavarësisht se ka autor që mbajnë qëndrim të kundërt si p.sh Belohlavek, Rome convention, Rome I regulation. (2010)
17,39 ‘Vetëm kërkesat për kompemsim me natyrë kontraktuale do të rregullohen nga neni 17, I Roma I) dhe neni 17 I Roma i është i ngjashëm me parashikimin e Nenit 55 të ligjit ‘Për të Drejtën Ndërkombëtare Private’.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 133
Gjithashtu duhet të mbajmë parasysh se neni 55 parashikon vetëm ligjin e zbatueshëm në
rastin kur kërkohet e drejta për kompensim dhe nuk i jep juridiksion gjykatës para së cilës
është paraqitur kërkesa që të shqyrtojë në themel padinë.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 134
KAPITULLI VI
Normat e konfliktit në detyrimet jashtëkontraktore
6.1 Kuptimi i detyrimeve jashtëkontraktore
Instrumenti më i rëndësishëm që arriti të harmonizojë kuptimin e detyrimeve
jashtëkontraktore në nivel europian ishte Rregullorja Roma II. Përpjekjet e para për të
themeluar sistemin Europian të konfliktit të rregullave në çështjet me objekt rregullimin e
situatave që dalin nga detyrimet kontraktore dhe jashtëkontaktore nisin me Konventën e
Romës.366 Një draft i parë për këtë konventë u prezantua në vitin 1973.367 Negociatat rreth saj
u vështirësuan ndër të tjera nga integrimi i Mbretërisë së Bashkuar, Irlandës dhe Danimarkës.
Vetëm në vitin 1978 u arrit të kornizohej Konventa për detyrimet kontraktore dhe shumë vite
më vonë (1998), filloi puna për një draft konventë (më vonë e quajtur draft-Rregullore) për
detyrimet jashtë-kontraktore.368
Pas një numri impresionues komentesh gjatë fazës së konsultimit legjislativ, të lancuar nga
Komisioni në vitin 2002, propozimi i parë për Rregulloren Roma II iu dërgua Komisionit në
Qershor 2003.369 Ky propozim u ndesh me kritika të konsiderueshme nga Parlamenti
Europian, i cili gjatë fazës së parë të leximit propozoi shumë amendamente, duke promovuar
më shumë fleksibilitet në rregullat e konfliktit. Këshilli dhe Komisioni nuk i mbështetën
amendamentet e Parlamentit dhe i refuzuan ato.370 I njëjti qëndrim u mbajt edhe gjatë fazës
së dytë të leximit. Gjithsesi, në fazën pasardhëse, Komieti i Pajtimit arriti të garantonte një
marrëveshje dhe më 11 Qershor 2007 Rregullorja Roma II u miratua zyrtarisht.
Rregullorja klasifikohet si pjesë e kompetencave të përgjithshme të Komunitetit, parashikuar
nga Neni 61 TKE, për arsye se i shërben objektivit të ruajtjes dhe zhvillimit të fushës së
lirive, sigurisë dhe drejtësisë. Sipas Recitaleve të Rregullores, funksionimi i mirë i tregut të
përbashkët krijon nevojën për rregulla uniforme të konfliktit të ligjeve pavarësisht madhësisë
së gjykatës apo tribunalit, me qëllim përmirësimin e parashikueshmërisë, sigurisë juridike dhe
lëvizjes së lirë të gjykimeve.371 Kërkesa për siguri juridike dhe nevoja për drejtësi në rastet
366Shiko: Explanatory Memorandum to the Commission Proposal të 22 Qershor 2003, COM(2003) 427 final, fq 1-30.` 367O. Lando, ‘The EC-Draft Convention on the Law Applicable to Contractual and Non-Contractual Obligations’, RabelsZ 1974, fq. 6-55. 368Shiko për dokumente relevsnte në Regjistrin e Këshillit në <www.consilium.europa.eu/>. 369COM(2003) 427 final, 22 July 2003. 370Dokumenti i Këshillit nr. 8552/07, 17 Prill 2007 dhe 8569/07, 19 Prill 2007. 371Recitalët nr. 6 dhe 8 të Rregullores Roma II.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 135
individuale janë elementë thelbësorë të fushës së të drejtës dhe kjo Rregullore synon ofrimin
e faktorëve lidhës që janë më të përshtatshëm për arritjen e këtyre objektivave.372
Fusha e aplikimit të Rregullores Roma II parashikohet në Nenet 1 dhe 2. Sipas nenit 1(1),
Rregullorja duhet të aplikohet në situatat që përfshijnë konflikte të ligjeve dhe detyrimet
jashtëkontraktore në çështjet civile dhe tregtare. Paragrafët 2 dhe 3 listojnë disa çështje që
përjashtohen nga fusha e zbatimit të kësaj Rregullorje. Neni 2 parashikon udhëzime të
mëtejshme se çfarë do të nënkuptohet me “detyrime jashtëkontraktore”. Kështu katër element
janë relevantë për sa i takon zbatueshmërisë: (i) situatë që ka elementë të konfliktit të ligjeve;
(ii) çështje civile ose tregtare; (iii) detyrim jashtëkontraktor dhe (iv) të mos ketë një vendim
përfundimtar për çështjen.
Memorandumi shpjegues mban qëndrimin se elementi i konfliktit të ligjeve gjendet në një
situatë në të cilën një ose disa elemente janë të huaj për ambientin e brendshëm dhe kështu
legjitimohet aplikimi i disa sistemeve ligjore.373
Në lidhje me termin “detyrim jashtëkontraktor”, Recital 11 i Rregullores Roma II, parashikon
se ky koncept ndryshon nga një shtet në tjetrin dhe për qëllim të Rregullores duhet lexuar si
një koncept autonom. Konflikti i ligjeve në çdo rast përfshin detyrimet jashtëkontraktore që
rrjedhin nga përgjegjësia e kufizuar. Neni 2(1) parashikon se për qëllim të kësaj Rregulloreje,
dëm do të konsiderohet çdo pasojë që rrjedh nga tort/delikt, begatimi pa shkak, negotiorum
gestio, ose culpa in contrahendo. Sipas Nenit 2(2), Rregullorja aplikohet edhe për detyrimet
jashtëkontraktore që pritet të ndodhin, me fjalë të tjera edhe për delikte të ardhshme.
Rregullorja Roma I dhe Roma II janë instrumente komplementar me njëri-tjetrin dhe në rast
se sipas Rregullores Bruksel I, detyrimet nuk janë kontraktuale, ato do të jenë
jashtëkontraktore sipas Roma II. Në çështjen Kalfelis kundër Schröder, GJDBE-ja vendosi se
Bruksel I përmban të gjitha veprimet që kërkojnë të parashikojnë përgjegjësinë e të paditurit
dhe që nuk janë të lidhura me kontratën në kuptim të nenit 5(1)374. Në çështjen Jacob
Handte, kontrata përkufizohet si një detyrim në të cilin palët janë bërë pjesë me vullnet të
lirë.375
372Recitali nr. 14 i Rregullores Roma II. 373 Memorandumi Shpjegues i Propozimit 2003 fq. 8. 374Çështja C- 189/87, Kalfelis kundër Schröder §.483. 375 Çështja C- 26/91, Jacob Handte, § 394.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 136
Ashtu sikurse në rastin e detyrimeve kontraktore edhe për ligjin e zbatueshëm për detyrimet
jashtëkontraktore LDNP ka përafruar rregullat e parashikuar nga Rregullorja Rome II. Më
poshtë do të jepet një analizë krahasuese si edhe do të hidhet dritë për disa koncepte të cilat
janë shpjeguar edhe nga jurisprudenca e GJDBE.
6.2 Ligji i aplikueshëm për detyrimet jashtëkontraktore
Parashikimet e ligjit shqiptar për rregullat e zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm për detyrimet
jashtëkontraktore janë në përputhje me Rregulloren Roma II. Si parim i përgjithshëm ligji i
aplikueshëm për detyrimet jashtëkontaktore do të jetë ligji i vendit tek i cili ndodh dëmi (lex
loci damni), pavarësisht vendit ku ka nisur dëmi dhe pavarësisht vendit ku vijnë pasojat
indirekte të tij (siç mund të jenë pasojat ekonomike) ( neni 56 LSHDNP dhe Neni 4(1) i
Rregullores Roma II). I njejti parim parashikohet edhe nga e drejta ndërkombëtare private e
vendeve të rajonit ( p.sh neni 166 i projektligjit të Serbisë, neni 52 i Ligjit të Malit të Zi).
Pavarësisht se parashikimi i nenit 56 është pjesë e seksionit të rregullave të përgjithshme,
duket sikur nuk i përket këtij seksioni. Së pari, sepse parashikimet e këtij neni do të aplikohen
vetëm nëse palët nuk kanë arritur një marrëveshje për ligjin e zbatueshëm. Së dyti, ky nen nuk
parashikon vetëm një faktor lidhës, por jep disa alternativa si p.sh: vendi ku ndodh dëmi në
paragrafin e parë, vendqëndrimi i zakonshëm në paragrafin e dytë dhe lë hapësirë për
aplikimin e klauzolës së lidhjes më të ngushtë në paragrafin e tretë, e cila lë shumë vend për
diskrecionin e gjyqtarit. Paragrafi i fundit i nenit, kombinon një parashikim të përgjithshëm
(siç është lidhja më e ngushtë) me një shembull konkret (marrëdhënia kontraktore).
Këto parashikime përkojnë me nenin 4 të Rregullores Roma II, recitali 18 i së cilës sqaron se
qëllimi i këtij neni ka qenë përcaktimi i vendit ku ka ndodhur dëmi, lex loci damni dhe
paragrafi i dytë duhet lexuar si përjashtim i rregullit të përgjithshëm, duke krijuar një kriter të
ri për palët që kanë vendqëndrimin e zakonshëm në të njëjtin vend. Paragrafët 3 dhe 4 duhen
kuptuar si “klauzolë përjashtimi” në rastin kur është e qartë nga të gjitha rrethanat se dëmi
jashtëkontraktor është ngushtësisht i lidhur me një shtet tjetër të ndryshëm nga ai i
parashikuar në paragrafin e parë.
Ndërkohë, kreu për detyrimet jashtëkontraktore përmban parashikime për lloje të ndryshme të
dëmit (nenet 63-70), të cilat e zvogëlojnë peshën që rregulli i përgjithshëm ka, pasi ai
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 137
aplikohet vetëm në rastet kur rregulli i zbatueshëm nuk mund të përcaktohet nga këto
parashikime. Çështjet për të cilat gjen më shpesh zbatim rregulli i përgjithshëm janë rastet e
aksidenteve rrugore.376
Gjithsesi, rregulli i përgjithshëm nuk është gjithnjë i vlefshëm për rastet e rregulluara nga
klauzolat specifike, pasi këto rregulla të veçanta referojnë mbrapsh në rregullin e
përgjithshëm p.sh neni 64 “Për konkurrencën e padrejtë dhe veprimet që kufizojnë
konkurrencën e lirë”, “Përgjegjësia nga produkti”, “Dëmi mjedisor”. Kështu, interpretimi i
nenit 56 është shumë i rëndësishëm për pasojat që sjell në evidentimin e ligjit të zbatueshëm.
Qëllimi i kësaj klauzole është vendosja e balancës mes interesave të personit që e ka
shkaktuar dëmin dhe atij që e ka pësuar. Sipas Recitalit 15 të Rregullores Roma II
parashikohet se “lex loci delicti” është rregulli bazë për detyrimet jashtë kontraktore që
ndodhim në shtetet anëtare. Gjithsesi, janë bërë interpretime të ndryshme të këtij parimi nga
legjislatorët e shteteve anëtare dhe gjykatat në çështjet komplekse duke çuar në pasiguri
juridike, prandaj ka lindur nevoja për përkufizime sa më precize.
Favorizimi i vendit ku ndodhi dëmi është parë se vendos një balancë ekonomike, pasi
shpërndan kostot për marrjen e informacionit të nevojshëm. Në shumicën e rasteve personi
përgjegjës duhet të jetë i vetëdijshëm se veprimet e tij mund të shkaktojnë dëm në një vend
tjetër, ndërkohë që viktimat duhet të mbështeten në standardet ligjore të mbrojtjes që ofrohen
në vendet e tyre.377 Kështu kundravajtësi është i detyruar të mënjanojë ose mbajë përgjegjësi
për pasojat negative të ardhura në shtete të ndryshme,378 dhe viktima të mbrohet bazuar në
ligjin që është mësuar ti referohet.379
Në interpretimin e këtij neni është pranuar parimi plaitiff-friendly, adaptuar nga e drejta
ndërkombëtare private Gjermane dhe Italiane. Kjo reflektohet edhe në parashikimin e nenit
66 të LSHDNP “Për dëmin mjedisor”, i cili e lejon viktimën të zgjedhi ligjin e shtetit ku ka
ndodhur ngjarja që shkaktoi dëmin në vend të ligjit të vendit ku ka ndodhur dëmi, parashikuar
nga rregulli i përgjithshëm. Së dyti, rregulli për dëmet që vijnë nga kartelet i jep paditësit të
drejtën për të zgjedhur ligjin e vendqëndrimit të të paditurit, i cili zakonisht është qendra e
376 Cheshire/North/ Fawcett, Supra note nr. 298. fq 795. 377 Voin Hein, Das Gunstigkeitsprinzip im Internationalen Deliktsrecht. (1999). fq 217-220. 378 Garcimartin Alferez, The Rome II Regulation: On the way towards a European Private International Law Code. (2007) fq
177-84. 379 Basedow, EC conflict of laws-a matter of coordination, in Seminario Internacional sobre a Comunitarizacao do Direito
International Privado (2005) fq 26.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 138
aktivitetit të koorporatës dhe kjo e drejtë për të zgjedhur justifikohet nga e drejta për ekonomi
gjyqësore. 380
Autorët mendojnë se do të ishte shumë mirë nëse kjo qasje do të aplikohej edhe në cenimin e
të drejtave morale, pasi kjo do të rriste përputhshmërinë mes Rregullores Roma II dhe
Bruksel I, e cila rrjedh nga jurisprudenca, konkretisht çështja Shevill, që parashikon
kontekstin e së drejtës ndërkombëtare private.381 i, Por, për sa i takon shkeljes së të drejtave
morale në hapësirën kibernetike, GJDBE-ja ka mbajtur qëndrimin në favor të paditësit, duke
parashikuar të drejtën e tij për rikuperimin e dëmit në vendin ku ai ka vendqëndrimin e
zakonshëm.382 Por, kjo qasje akoma nuk është pranuar nga Roma II.383
Që me çështjen Rhinw Salination, GJDBE-ja e ka interpretuar ngjarjen e dëmshme si ngjarja
që e shkaktoi dëmin (vendi i ndodhjes) dhe si vendi ku është pësuar dëmi (vendi i pasojës).384
Zgjedhja mes këtyre dy forumeve, i është lënë paditësit.385 Por, kjo nuk mendojmë se është
zgjidhja e duhur pasi këto rregulla procedurale nxisin forum shopping.
Neni 56 ashtu sikurse neni 4 (3) i Roma II ofron zgjidhje për rastin kur kanë ndodhur disa
dëme, por nuk specifikojnë çfarë ndodh kur një veprim i vetëm ka sjellë dëme në disa shtete.
Shembull kur një veprim i vetëm mund të cenojë disa shtete është rasti i mas medias i cili nuk
rregullohet nga Roma II.386 Për rastet e tjera në të cilat dëmet kanë ndodhur në disa shtete,
p.sh humbje ekonomike, do të aplikohet parimi mozaik, sipas të cilit çdo dëm qeveriset nga
ligji në fuqi në vendin e dëmit387. Pra si Rregullorja ashtu edhe ligji ynë nuk parashikojnë
zbatimin e këtij skenari në situata të tilla.
Vendi ku ka ndodhur dëmi është përcaktues për zgjedhjen e ligjit të aplikueshëm. Recital 17 i
Roma II na orienton se si duhet kuptuar ky faktor lidhës. Kështu, në rast se një person është
plagosur në një aksident rrugor që ka ndodhur në shtetin A, dhe më vonë ka vdekur në shtetin
B, dëmi relevant sipas ligjit është shteti A ku integriteti fizik i personit është dëmtuar. Në të
kundërt aftësia për të parashikuar ligjin e zbatueshëm do të dëmtohej dhe krijohej mundësia
për forum shopping për personin ose familjarët e tij.
380Hein, Das Gunstigkeitsprinzip im Internationalen Deliktsrecht. (1999). fq 13. 381Kunke, Rome II and Defamation: Will the Tail Wag the Dog ? (2005). fq 1733. 382Çështja C- 509/09 dhe Çështja C- 161/10 eDate Advertising GmbH kundër X dhe O; R. Martinez kundër MNg Limited. 383Propozim i Parlamentit Europian i datës 10 Maj 2012, Fletore Zyrtare e Bashkimit Europian C 261 E/17 e datës 10
Shtator 2013. 384Çështja C- 21/76 Bier kundër Mines de Potasse d Alsace; Mankowski, Neni 5 i Rregullores Bruksel I, fq 203-206. 385Ibid. 386Çështja C- 364/93 Antonio Marinari kundër Lloyds Bank. § 19. 387Callies, Roma II Regulations (2015). fq 487.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 139
Megjithatë përcaktimit i vendit të dëmit nuk është gjithnjë i lehtë. Mbetet i vështirë
përcaktimi i vendit ku ndodh dëmi në rastet e padive që lidhen me problemet shëndetësore si
pasojë e gabimeve mjekësore. Supozojmë se një doktor nga Zvicra i sugjeron marrjen e një
ilaçi një pacienti gjerman, pa e informuar atë në lidhje me problemet anësore.388 Pacienti e
konsumon në Gjermani dhe si rrjedhojë pëson një dëm fizik.389 Në këtë rast, vendi ku ndodhi
dëmi është Gjermania dhe jo Zvicra, pasi asnjë dëm nuk kishte ndodhur para konsumimit të
ilaçit. Komplikime të tjera mund të ndodhnin kur personi mund të lëviz në një shtet të tretë
duke vazhduar përdorimin e ilaçeve të cilat mund të sjellin pasoja shëndetësore gjatë
qëndrimit në këtë vend të tretë. Në këto raste është përcaktuar se do të merret në konsideratë
vendi ku është konsumuar ilaçi në momentin e shfaqjes së simptomave të sëmundjes. 390 Por,
gjithmonë duhet të kemi në mendje faktin se në rast të ekzistencës së ndonjë kontrate mes
pacientit dhe doktorit, do të jetë kjo që do të rregullojë marrëdhënien.
Vëmendje e veçantë ju është kushtuar rasteve të aksidenteve rrugore, për sa u përket dëmeve
të shkaktuara të afërmve të të aksidentuarve, për humbjen e përkrahjes që merrnin nga ato,
dhimbjen e përjetuar (dëmi moral). Këto duhen trajtuar si pasoja indirekte dhe rregullohen
nga neni 56/1. Vend i dëmtimit të pronës konsiderohet vendi ku prona është dëmtuar. Në
rastin e aksidenteve rrugore do të konsiderohet vendi ku ka ndodhur aksidenti dhe jo ku janë
kryer riparimet apo dëmshpërblimet.
Paragrafi i dytë parashikon vendqëndrimin e përbashkët si kriter lidhje. Një person mund ta
ketë vendqëndrimin e zakonshëm në një shtet, pavarësisht nëse personi qëndron vullnetarisht
apo ligjërisht.391 Por, instrumentet ndërkombëtare kanë ofruar disa udhëzime për
interpretimin në mënyrë autonom.392 Kështu jurisprudenca dhe literatura në lidhje me
Rregulloret e BE-së, apo Konventat të Hagës japin orientime të vlefshme. Në çdo rast duhet
mbajtur në konsideratë se personi do të ketë vendqëndrimin në shtetin ku ai është vendosur
për arsye të lidhjeve familjare, punësimit etj, pra mbi bazë faktesh dhe të mos ngatërrohet me
konceptin e vendbanimit të parashikuar nga ligjet e ndryshme të shteteve anëtare.393
388Ibid. fq 489. 389Ibid. fq 535. 390Ibid fq 540. 391Kropholler, Internationales Privatrecht, fq. 261. 392Cheshire/North/ Fawcett, Supra note nr. 298, fq 789. 393Rauscher, Neni 8 i Rregullores Bruksel IIa, in Europaisches Zivilporzess-und Kollisionsrecht, fq. 1-14.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 140
Vendqëndrimi i përbashkët i personit përgjegjës dhe personit që e ka pësuar dëmin është
kriter i cili do të prevalojë mbi rregullën e përgjithshme dhe pavarësisht se duket sikur
parashikueshmëria juridike ulet me rritjen e numrit të kritereve, balanca justifikohet me
faktin se të dyja palët janë më të familjarizuara me ligjin e shtetit në të cilin qëndrojnë se sa
me ligjin e vendit të ndodhjes së dëmit.
Paragrafët 3 dhe 4 parashikojnë klauzolën e përjashtimit, ashtu si edhe recital 14 i Rregullores
Roma II. Recitali shpjegon se “Rregullorja parashikon rregullat e përgjithshme, por edhe
klauzola përjashtimi për rastet kur delikti është më i lidhur me një shtet tjetër. ” Këto rregulla
e bëjnë më fleksibël kuadrin e kritereve të përzgjedhjes së ligjit të zbatueshëm.
Po të krahasojmë përmbajtjen e nenit 56/3 me nenin 4/d të Rregullores Roma II vëmë se janë
pothuajse identike, me ndryshimin se kur referohet në paragrafët 1dhe 2 në ligjin tonë janë të
lidhur me lidhëzën “dhe” ndërkohë që në Rregullore me lidhëzën “ose”. Duke qenë se ligji
ynë përafron këtë rregullore orientohemi me interpretimet që i janë bërë klauzolës së
Rregullores, sipas të cilës klauzola e përjashtimit lë hapësirë edhe për të referuar mbrapsh në
lex loci damni. Ndër çështjet më të njohura është çështja angleze Edmunds v.Simmonds:394 Dy
turistë anglez marrin një makinë me qira në Spanjë. Sigurisht që makina ishte e regjistruar në
Spanjë. Për shkak të një gabimi në drejtimin e mjetit shkaktuar plagosje të pasagjerëve dhe
dëmtim të mjetit. Në lidhje me çështjen autoritet britanike aplikuan ligjin anglez pavarësisht
se sigurimi i makinës rezultonte në Spanjë. Gjykata mbajti qëndrimin se pavarësisht se
siguruesi i mjetit ishte spanjoll, ky rregull nuk ka fuqi mbizotësuese ndaj kriterit të shtetësisë
së të siguruarit apo vendit ku ndodhi aksidenti, sepse qiramarrja e makinave është në një zonë
turistike dhe ato duhet ta kenë parasysh se shumica e qiramarrësve do të jenë të huaj dhe
aksidentet mund të rezultojnë në dëme që do të kualifikohen bazuar në një sistem të
ndryshëm ligjor.395
Por nga ana tjetër, shfaqet rreziku se drejtuesi i makinës do duhet të paguajnë për dëme të
cilat nuk janë të mbuluara nga kontrata e sigurimit të makinës së marrë me qira. Në këto
raste, vendi ku është regjistruar makina e marrë me qira dhe ku është siguruar duhet të jetë më
394High Court (Queen’s Bench Division), Edmunds kundër Simmonds § 24. 395Ibid.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 141
vendimtar se sa vendqëndrimi i zakonshëm i palëve. Rrjedhimisht, lidhja më e ngushtë
prezumohet vendi i regjistrimit të mjetit.396
Dëmet e natyrës së veçantë (torts) paraqiten heterogjene për sa i takon klauzolës së
përjashtimit. P.sh dispozita që parashikon përgjegjësinë nga produktet parashikon vetë
mundësinë e klauzolës së përjashtimit, e cila duket si një pasqyrim i rregullës së
përgjithshme. Ndërkohë që, dispozita të tjera si konkurrenca e padrejtë, dëmi mjedisor,
cenimi i të drejtave morale nuk e parashikojnë dhe gjyqtarët nuk mund ta aplikojnë rregullën
e përgjithshme të klauzolës së përjashtimit.
6.3 Autonomia e palëve në marrëdhëniet jashtëkontraktore
Parimi i dytë, i rëndësishëm që parashikohet në lidhje me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm
është autonomia e palëve për të zgjedhur ligjin e zbatueshëm për detyrimet jashtëkontraktore.
Ky parim parashikohet nga neni 14 i Rregullores Roma II, dhe nuk aplikohet vetëm në rastin
e të drejtave të pronësisë intelektuale (Neni 6(4)). Në pamje të parë duket sikur ai përbën
rregullin e përgjithshëm, siç ndodh sipas parashikimeve të Rregullores Roma I, por
praktikisht zgjedhja e ligjit të zbatueshëm nga ana e palëve për detyrimet jashtëkontraktore
ndeshet shumë herë më pak sesa në detyrimet kontraktore.
I njëjti parashikim bëhet edhe në nenin 57 të LSHDNP, si cili lexon: ‘Palët mund të zgjedhin
ligjin e zbatueshëm për një detyrim jashtëkontraktor, pavarësisht nga përcaktimet e
dispozitave të këtij kreu: a) me marrëveshje të lidhur pas ngjarjes që ka shkaktuar dëmin; b)
me marrëveshje të lidhur lirisht, përpara ngjarjes që ka shkaktuar dëmin, kur të gjitha palët
ndjekin një veprimtari tregtare’. Zgjedhja e ligjit duhet të shprehet ose të shfaqet hapur nga të
gjitha rrethanat e çështjes dhe nuk duhet të cenojë të drejtat e palëve të treta.
Autonomia e palëve kufizohet në nenin 14 të Rregullores Roma II, i cili parashikon disa
kufizime397. Së pari, neni 14 i Rregullores Roma II parashikon se marrëveshja për zgjedhjen e
ligjit do të lidhet vetëm pasi ka ndodhur dëmi. Ky kufizim ka si qëllim mbrojtjen e palës më
të dobët në raport me deliktet që mund të kryhen në të ardhmen. Përmes nenit 4(3), rihyn në
skenë ligji i zbatueshëm në kontratat që garantojnë mbrojtjen e palëve më pak të favorizuara
të, çka parashikohet edhe në memorandumin shpjegues i cili qartëson se në asnjë rast ligji i
396 Thorn, Neni 4 Roma II, në Palandt, fq. 14. 397 Për një vështrim të përgjithshëm shih: Th.M. de Boer, ‘Party Autonomy and its Limitations in the Rome II Regulation’, 9
YrPIL 2007, fq. 22-29.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 142
zgjedhur nuk duhet të dëmtojë palën më pak të favorizuar.398 Në përgjithësi, parashikimet
relevante të Rregullores Roma I ofrojnë mbrojtjen e nevojshme për mbrojtjen e
konsumatorëve, palëve të siguruara dhe punëmarrësve duke influencuar edhe përzgjedhjen e
ligjit të zbatueshëm për dëmin jashtëkontraktor. Neni 57 i LSHDNP është përafruar në
mënyrë identike me nenin 14 të Rregullores Roma II. Ndërkohë ligjet e vendeve të rajonit
ndonëse kanë përafruar rregulloren kanë ofruar rregullime më të plota. Po ti referohemi
Projekligjit të Serbisë për LDNP vëmë re se aty parashikohet që autonomia e palëve mund të
zbatohet edhe përpara ndodhjes së dëmit nëse palët janë duke kryer një aktivitet tregtar ( neni
165).399
Së dyti, nenet 6(4) dhe 8(3) të Rregullores Roma II ndalojnë aplikimin e autonomisë së
palëve për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në rastin e konkurrencës së padrejtë dhe të
drejtave të pronësisë intelektuale. E njëjta përmbajtje parashikohet edhe nga neni 64 (7) dhe
65 (2) i LSHDNP ku zgjedhja e ligjit të zbatueshëm nuk mund të shmanget me marrëveshje.
Arsyeja është e qartë dhe lidhet me faktin se konkurrenca e padrejtë ka të bëjë me interesa
kolektive dhe ligji për pronësinë intelektuale bazohet në parimin e territorialitetit me synim
mbrojtjen e interesit publik. Disa akademikë mbajnë qëndrimin se këto klauzola e ngushtojnë
shumë autonominë e palëve. Ato argumentojnë se, jo çdo konkurrencë e padrejtë mund të
prek interesat kolektive, për më tepër edhe në rastin e dëmit mjedisor interesi publik mund të
cenohet dhe për këtë të fundit nuk ka ndonjë kufizim të autonomisë.400 Edhe legjislatori
shqiptar gjatë hartimit të ligjit të ri për të drejtën ndërkombëtare private ka mbajtur qëndrimin
e Rregullores Roma II, duke kufizuar vetëm në 2 rastet e sipërpërmendura autonominë e
palëve.
Gjithashtu, si neni 57 i LSHDNP parashikon se kur të gjitha elementet, që kanë të bëjnë me
situatën në kohën e verifikimit të ngjarjes, që ka shkaktuar dëmin, ndodhen në një shtet tjetër
nga shteti, ligjin e të cilit kanë zgjedhur palët, zgjedhja e ligjit nga palët nuk cenon zbatimin e
dispozitave të ligjit të këtij shteti, të cilat nuk mund të shmangen me marrëveshje të palëve.
398 Explanatory Memorandum to the 2003 Proposal, fq. 13 (supra n. 12). 399 Projekligji i Serbisë Supra note nr.146. 400 Shih gjithashtu: De Boer 2007, Supra note nr. 83, fq. 25.
2016 Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private
Aida Gugu Bushati 143
Në paraqitjen e mëposhtme skematike përmblidhet mënyra se si duhen lexuar klauzolat që
kanë të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në detyrimet jashtëkontraktore. Analiza
mund të përmblidhet në katër hapa bazik, të cilët mund të mos japin përgjigje për situatat e
komplikuara.
Grafik 2: Detyrimet jashtëkontraktore
6.4 Dëmet jashtëkontraktore më të ndeshura në praktikë
Ligji Shqiptar për të Drejtën Ndërkombëtare Private ka parashikuar dispozita të veçanta për
rregullimin e dëmeve jashtëkontraktore më të ndeshura në praktikë, dispozita të cilat
përafrojnë rregullimet e parashikuara nga Roma II. Vendet e rajonit nuk janë kufizuar vetëm
me rastet e parashikuara nga Rregullorja Roma II. Ligjet e tyre kanë përfshirë edhe raste të
tjera të dëmeve jashtëkontraktore për të cilat ka patur debate edhe në nivel europian. për
shembull në ligjet e rajonit gjejmë rregullime (psh dëmet që mund të vijnë nga masmedia,
veprimet industriale, dwmet e shkaktuar nga aeroplanwt, anijet) të cilat mund të ndeshen
shpesh në praktikë dhe që mund të ngatërrohen me rregullat ekzistuese.
Lidhur me dëmet e shkaktuara nga aksidentet rrugore LSHDNP nuk ka parashikuar asnjë
rregullim. Ndërkohë që Rregullorja Roma II 28 i jep prioritet marrëveshjeve ndërkomëbëtare
të cilat janë ratifikuar dhe parashikojnë klauzola për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm.
Shembull i kësaj dispozita është dhe Konventa e hagës për aksidentet Rrugore401. Vendet e
rajonit e kanë specifikuar në dispozitat e ligjit për të drejtën ndërkombëtare private referencën
tek kjo Konventë (p.sh Neni 58 i ligjit të Malit të Zi). Duke qenë se Shqipëria nuk e ka
ratifikuar Konvtën e pagues për aksidente rrugore, rregulli i këtyre rasteve në këtë ligj mbetet
një domosdoshmëri.
6.4.1 Përgjegjësia nga produktet
Sipas LSHDNP përgjegjësia për dëmin që rrjedh nga produktet rregullohet me radhë nga: (i)
ligji i shtetit, në të cilin personi që ka pësuar dëmin ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm në
kohën kur është shkaktuar dëmi, nëse produkti ishte hedhur në treg në atë shtet; ligji i shtetit,
në të cilin produkti u ble, nëse produkti ishte hedhur në treg në atë shtet; ose (ii) ligji i shtetit,
në të cilin u shkaktua dëmi, nëse produkti ishte hedhur në treg në atë shtet ( neni 63 LDNP).
Nëse personi, që pretendohet se është përgjegjës, nuk mund të parashikonte në mënyrë të
arsyeshme hedhjen në treg të produktit ose të një produkti të të njëjtit lloj, zbatohet ligji i
shtetit ku ai ka vendqëndrimin e tij të zakonshëm.
401 Hague Convention of 4 May 1971 on the law applicable to traffic accident, e mundshme në
https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/full-text/?cid=81 aksesuar dhjetor 2016.
144 Aida Gugu Bushati 144
Evropianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 145
Kur është e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes se dëmi jashtëkontraktor është dukshëm i
lidhur më ngushtë me një shtet tjetër nga ai që tregohet në pikat 1 dhe 2 të këtij neni, zbatohet
ligji i këtij shteti. Ky parashikim është një lex specialis, që do të thotë se ka prioritet mbi
rregullat e përgjithshme. Përmbajtja e tij përkon me nenin 5 të Rregullores Roma II,
rregullore të cilën ka synuar të përafrojë, neni 5 i Rregullores Bruksel I, Direktivën për
Përgjegjësinë nga Produktet402, Direktivën e Shitjeve On-line403 dhe Konventën e Hagës për
Përgjegjësinë nga Produktet404. Rrjedhimisht gjatë interpretimit të këtij neni do ti referohemi
edhe interpretimeve që ju janë bërë këtyre akteve ndërkombëtare.
Kriteri për të kualifikuar një detyrim si jashtëkontraktor është që ai të ketë ardhur nga
produktet. Rrjedhimisht, së pari duhet të përkufizohen termat ‘detyrim jashtëkontraktor’;
‘dëm’ dhe ‘produkt’.
Pavarësisht se koncepti i detyrimeve jashtëkontraktore jepet në mënyrë të zgjeruar nga neni
56, rregullimet e tij nuk janë gjithnjë relevante për përgjegjësinë nga produktet, pasi për këto
të fundit janë parashikuar rregulla të veçanta. Gjithashtu, interpretimet që i janë bërë nenit 5
të Rregullores Roma II parashikojnë se ankesat e drejtpërdrejta (redress claims/action directe)
të shitësit kundrejt shitësve të mëparshëm në rrjetin e shitjeve duhet të kualifikohen si
detyrime jashtëkontraktore, pavarësisht mënyrës se si janë parashikuar në legjislacionin e
brendshëm. Ky qëndrim është mbajtur edhe nga GJDBE-ja në çështjen Handte405. E njëjta
zgjidhje duhet të adoptohet edhe në praktikën tonë.
Termi ‘dëm’ duhet të kuptohet si çdo pasojë që mund të ketë ndodhur ashtu sikurse dhe
rastet e tjera siç janë deliktet, begatimi pa shkak, gjerimi i punëve të tjetrit, cenimi i të
drejtave morale etj. Ky parashikim i gjerë përfshin jo vetëm dëmin material, jo material por
edhe pasojat e tjera që mund të kenë ardhur nga humbja. Madje po të lexohet së bashku me
Nenin 2 (3) (b) të Roma II (rregullores së përafruar) ky term i referohet edhe dëmeve të cilat
nuk kanë ndodhur akoma, por pritet të ndodhin në të ardhmen.
402Directive 2001/95/EC General Product Safety Directive (GPSD) , e mundshme në
http://ec.europa.eu/consumers/consumers_safety/product_safety_legislation/general_product_safety_directive/index_en.htm
, aksesuar Dhjetor 2016. 403Directive 2000/31/EC on electronic commerce, e mundshme në http://ec.europa.eu/internal_market/e-
commerce/directive/index_en.htm, aksesuar Dhjetor 2016.
404 Hague Convention of 2 October 1973 on the Laë Applicable to Products Liability e mundshme në: https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/full-text/?cid=84 , aksesuar Dhjetor 2016.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 146
Për përcaktimin e termit produkt sërish i referohemi interpretimeve që i janë bërë Nenit 5 të
Rregullores Roma II. Pavarësisht se nuk ekziston një parashikim i drejtpërdrejtë, në
Memorandumin Shpjegues për Rregulloren, Komisioni i referohet nenit 2 të Direktivës për
Përgjegjësinë nga Produktet.406 Sipas saj, ‘produktet’ do të përfshijnë sendet e luajtshme,
edhe nëse janë inkorporuar në një send tjetër të luajtshëm ose të paluajtshëm, si p.sh
elektriciteti.407 Rrjedhimisht termi ‘produkt’ duhet interpretuar gjerë. Ai duhet të përfshijë jo
vetëm produkte industriale apo mjekësore por edhe produkte të agro-kulturës, materiale të
gjalla, organe të njeriut408 dhe gjakun.409 Edhe programet e kompjuterit, të cilat janë
dawnload-uar (shkarkuar) nga interneti ose jo, konsiderohen si produkte për sa kohë janë
zhvilluar individualisht për një konsumator të vetëm.410 Pavarësisht se versioni final i nenit 5
të Rregullores Roma II ndryshon shumë nga propozimet e Komisionit dhe një i njëjti term në
dy instrumente të BE-së nuk duhet domosdoshmërisht të ketë të njëjtën përmbajtje dhe
kuptim.
Por, termi produkt, parashikuar në nenin 5 të Roma II, duhet të interpretohet sipas nenit 2 të
Direktivës për Përgjegjësinë nga Produktet.411 Kjo për disa arsye: Së pari, bazuar në
jurisprudencën e GJDBE-së interpretimi i një termi të përdorur në direktivë mund të
adaptohet nga instrumente të tjerë europian, nëse të dy instrumentet kanë qëllime të ngjashme
ose të njëjta legjislative.412 Për sa i përket qëllimi të direktivës ‘Për Përgjegjësinë nga
Produktet’ dhe nenit 5 të Roma II nuk evidentohet ndonjë ndryshim domethënës. Së dyti,
interpretimi analog i termave të ngjashëm, të përmbajtura në legjislacione të ndryshme, është
konform me synimin e Komisionit për të zhvilluar një të drejtë ndërkombëtare private
koherente. Në këtë kuptim, Direktiva dhe neni 3 i Rregullores Roma II duhet të shihen si
komplementare.
Koncepti ‘Dëm që rrjedh nga produktet’ gjithashtu kërkon një interpretim më të ngushtë, me
qëllim që të bëjë drejtësi për sa i takon shpërndarjes së drejtë të riskut. Kjo për arsye se po të
lexohej literalisht do të konsistonte në rezultate konfuze pasi të gjitha dëmet shkaktohen nga
406Direktiva 85/374/ KEE amenduar me Direktivën 1999/34/KE. 407Neni 2 i Direktivës nr. 85/374 KE “Për qëllim të kësaj Direktive “Produkti” nënkupton të gjithë sendet e luajtshme, edhe
ato të inkorporuara në të tjera të luajtshme ose të paluajtshme”. Produkt do të konsiderohet edhe elektriciteti. 408Çështja C- 203/99 Veedfald kundër Arhus Amtskommune § 19. 409High Court, A dhe të tjerë kundër Autoritetit Kombëtar të gjakut e të tjerë. (2001) § 298. 410Në cështje të mëvonshme kontrata për zhvillimin e programeve është një koontratë shërbimi dhe jo kontratë për shitjen e
produkteve. Kështu përgjegjësia duhet të jetë në përputhje me rregulloret për shërbimet. 411General Product Safety Directive (GPSD) 2001/95/EC, Supra note nr.398. 412Çështja C- 102/86 Apple and Pear Development kundër Commissioners of Customs and Excise, § 10-12.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 147
produktet në një mënyrë apo tjetër.413 Për shembull neni 5 nuk do të mbulonte vetëm dëmet e
shkaktuara nga përfshirja në një aksident rrugor414, por edhe nga thika apo pistoleta, të cilat
përdoren si mjete të kryerjes së veprave penale. Rrjedhimisht, lind nevoja për ta kufizuar
zbatueshmërinë e kësaj dispozite në rastet kur produktet kanë qenë me defekt. Gjithsesi,
ndryshe nga opinioni mbizotërues në literaturën juridike, një kufizim i përgjithshëm siç është
‘dëm që rrjedh nga produkti’ parashikuar nga ligji ynë dhe Rregullorja Roma II, po të
kufizohet në ‘dëme që rrjedhin nga produktet me defekte’ do të ishte shumë kufizues.
Rrjedhimisht, do të mbulohen jo vetëm produktet me defekte por edhe produkte që në thelb
janë të dëmshme, siç mund të përmendim duhanin, asbestin etj.415 Për më tepër edhe dëmet e
shkaktuara nga produkte, prodhuesi i të cilave nuk është kujdesur ti pajisë me paralajmërimet
apo instruksionet përkatëse.416
Këto parime mund të aplikohen edhe në rastet e aksidenteve rrugore. Do të konsiderohet se
këto raste bien nën fushën e zbatimit të nenit 63, vetëm nëse dëmi është shkaktuar nga lënda
djegëse e përdorur, kualiteti i saj. Në rastin kur dëmi ka ardhur si pasojë e përgjumjes së
shoferit, nga neglizhenca dhe nuk ka të bëjë me makinën do të aplikohen dispozitat e
përgjithshme dhe jo përgjegjësia për produktin.
Personi i dëmtuar nuk do të konsiderohet vetëm konsumatori. Do të konsiderohet çdo person
juridik apo fizik i cili pretendon se është dëmtuar si pasojë e përdorimit të një produkti të
caktuar.417 Por e drejta për tu kompensuar për dëmin e ndodhur, mund të kufizohet sipas
legjislacionit të brendshëm vetëm tek konsumatorët.
Personi i cili kondiserohet se është përgjegjës, pavarësisht se nuk parashikohet literalisht nga
neni 63, për kuptimin e nenit ka nevojë të përkufizohet. Së pari, këtë subjekt nuk duhet ta
identifikojmë vetëm me prodhuesin ose shitësin e produktit.418 Duke pasur parasysh faktin se
ky nen përkon me nenin 5 të Rregullores Roma II, marrim në konsideratë komentin e
Komisionit në Memorandumin Shpjegues:
413Recitali 20 i Rregullores Roma II. 414Ruschwarth/ Scott, Rregullorja Roma II: Choice of law for non-contractual obligation (2008). fq 274. 415Wurmnest, Neni 5 i Rregullores Roma II, në jurisPK BGB, pg 8; Junker, Neni 5 I Rregullores Roma II, në Komentarin
Munchener, fq 15. 416Plender/ Wilderspin, Supra note nr 78, fq 19-35. 417Huber/ Illmer, Private International Law. (2007) fq 31-38. 418Junker, Neni 5 i Rregullores Roma II, në Munchener Kommentar. fq 19.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 148
“Shprehja ‘person përgjegjës’ nuk duhet domosdoshmërisht të nënkuptojë prodhuesin e
produktit përfundimtar, mund të jetë edhe prodhuesi i një pjese të veçantë, një ndërmjetës ose
shitës me pakicë. Çdo person që importon një produkt në Komunitet do të konsiderohet në
pozitën e të qenurit përgjegjës për sigurinë e produktit, njësoj si prodhuesi”.419 Ky koment
ilustron se Komisioni ka dashur të bëjë subjekt të këtij neni prodhuesit por jo ta kufizojë
konceptin vetëm tek ata.
Ligji ka parashikuar një ‘sistem’ për përcaktimin e faktorëve lidhës për përgjegjësinë nga
produktet, si neni 57 për zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm, neni 56 që parashikon rregullat e
përgjithshme dhe neni 63 që i parashikon si të veçanta.
Në rastin kur palët e zgjedhin ligjin e zbatueshëm, zgjedhja e tyre do të prevalojë kundrejt
kritereve të parashikuara nga 56 dhe 63. Në këtë kontekst zgjedhja e ligjit duhet të jetë e
shprehur.
Vendqëndrimi i zakonshëm i personit që ka pësuar dëmin dhe ai i prodhuesit/ hedhësit në treg
janë kriter lidhje për përcaktimin e ligjit të së zbatueshëm. Ky përcaktim ka avantazhin që në
shumicën e rasteve ligji i zbatueshëm do të jetë lex fori, ose ligji i gjykatës.
Kriter tjetër lidhje është vendi ku u ble produkti (nëse produkti është hedhur në treg në atë
shtet). Në pamje të parë duket de ky kriter është i lehtë të përcaktohet dhe gjithashtu ai është
në përputhje me pritshmërinë e palëve. Diskutime ka pasur nëse do të merret në konsideratë
vendi ku është blerë për herë të parë apo të fundit sendi (në rast se është rishitur i ri ose i
përdorur). 420 Nëse vendi i blerjes do të konsiderohet vetëm vendi ku produkti përftohet për
herë të parë nga personi që është përgjegjës, kërkesa për herdhjen në treg do ishte pa kuptim.
Për më tepër, nuk do të ishte në përputhje me qëllimin e nenit për të shpërndarë rreziqet që
rrjedhin nga modernizimi teknologjik, për mbrojtjen e shëndetit të konsumatorit, nxitur
novacionin etj. Në këtë rast vendi i blerjes duhet konsideruar vendi ku përdoruesi ka marrë
për herë produktin pavarësisht mënyrës së marrjes, p,sh, përmes kontratës së shitjes, qerasë,
dhurimit etj. Rrjedhimisht, mund të themi edhe se neni 63 mund të ketë si subjekt prodhuesin
ose shitësin e fundit të produktit.
419 Memorandum Shpjegues për Propozimin e Komisionit, COM (2003) 427,15. 420 Palao Moreno, ERA Forum (2010) pg 11,45,59.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 149
Shitjet në distanca (nëpërmjet internetit) gjithashtu kanë shfaqur vështirësi në aplikimin e
këtij kriteri, pasi vendi i blerjes së produktit përfshin disa shtete.421 Por, në përgjithësi është
vendosur se vendi ku blerësi ka marrë produktin do të shërbej si vend i blerjes së tij. Kështu,
nëse personi i akuzuar si përgjegjës dhe shitësi nuk janë në të njëjtin vend, marrja parasysh e
vendit ku është marrë produkti do të kënaqte interesat e të dyja palëve.422
Parashikimi në rast se është e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes se dëmi jashtëkontraktor
është dukshëm i lidhur më ngushtë me një shtet tjetër nga ai që tregohet në pikat 1 dhe 2 të
këtij neni, zbatohet ligji i këtij shteti. Kjo njihet si “klauzola që kthen mbrapsh” dhe është në
përputhje me parashikimin e përgjithshëm.
6.4.2 Konkurrenca e pa drejtë dhe veprimet që e kufizojnë
Neni 64 i LSHDNP-së parashikon ligjin e zbatueshëm për konkurrencën e padrejtë, por
njëkohësisht edhe kufizimet e konkurrencës. LSHDNP nuk parashikon përkufizimin e
“konkurencës së padrejtë”, por atë mund ta gjejmë ne ligjit nr. 9121, datë 28.7.2003 “Për
Mbrojtjen e Konkurrencës”, i cili konkretizon veprimet që konsiderohen si cenuese të
konkurrencës së padrejtë. E njëjta strategji është ndjekur edhe nga Rregullorja Roma II, pra
mosdhënia e një përkufizimi të ngurtë, por duke referuar shembuj të veprimeve të
konkurrencës së padrejtë si “akte që synojnë të influencojnë kërkesën si reklama çorientuese,
shitje të detyruara etj”.
Paragrafi 1 i nenit 64 parashikon se ligji i zbatueshëm për një detyrim jashtëkontraktor, që
rrjedh nga një veprim që përbën konkurrencë të padrejtë, është ligji i shtetit ku janë ose mund
të jenë prekur marrëdhëniet konkurruese apo të interesave kolektivë të konsumatorëve.
Ndërkohë që paragrafi 4 i nenit 64 parashikon se ligji i zbatueshëm për një detyrim
jashtëkontraktor që rrjedh nga një kufizim i konkurrencës është ligji i shtetit ku tregu është
ose mund të jetë prekur ( për analogji neni 6(1) dhe 6(3) (a) i Rregullores Roma II).
Ndryshe nga paragrafi i 4 i nenit 64 të LSHDNP, në paragrafin e 1 të këtij neni nuk përdoret
termi “treg”. Dhe kjo ngre pyetjen nëse paragrafi 1 dhe 4 i ligjit i referohet të njëjtit parim
dhe kuptimi të tregut.423 Ky diskutim është nxitur edhe më tej nga GJDBE-ja në kuptim të
421Spickhoff, në FS Kropholler, 671, 648. 422Dickson, The Roma II Regulation, fq. 5.38. 423 Martin Illmer, Supra note nr.263, fq. 35.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 150
kufizimit të konkurrencës.424 Opinioni i cili identifikon ndryshimet mes parimeve të
përdorura në paragrafin 1 dhe 3 thekson qëllimet e ndryshme që kanë dashur të arrihen
përmes ndalimit të konkurrencës së padrejtë dhe kufizimit të saj.425 Ndërkohë që konkurrenca
e padrejtë ka të bëjë me sjellje të bizneseve konkurruese,426 parashikimi për ndalimin e
kufizimit të konkurrencës synon të parandalojë efektet e padëshiruara të praktikave
konfliktuale dhe abuzive në treg.427
Si pasojë në rastin e parë, aplikohet ligji i shtetit ku marrëdhëniet konkurruese apo të
interesave kolektivë të konsumatorëve janë, ose mund të jenë prekur, ndërkohë që në rastin e
dytë aplikohet ligji i tregut që mund të jetë prekur. Rrjedhimisht, mund të arrijmë në
përfundimin se faktorët lidhës në fushën e konkurrencës së padrejtë ndikohen nga veprimet
më shumë se sa efektet që kanë në treg.428
Përdorimi i fjalëve të ndryshme, veçanërisht mungesa e termit “treg”, në paragrafin e parë,
krijon përshtypjen se faktorët e lidhjes në këto dy paragrafë janë të ndryshëm. Megjithatë,
pasojat që mund të vijnë nga këto ndryshime janë relativisht të vogla.
Sipas paragrafit 1, ligji i zbatueshëm për veprimet që përbëjnë konkurrencë të padrejtë është
ligji i shtetit ku janë ose mund të jenë prekur marrëdhëniet konkurruese apo të interesave
kolektivë të konsumatorëve. Kështu, nuk mund të merret në konsideratë ligji i shtetit ku
mund të jenë kryer vetëm veprime përgatitore. Në mënyrë të ngjashme, në çështjet ku
vendqëndrimi i konsumatorëve të dëmtuar është i ndryshëm nga vendi në të cilin
konsumatorët janë prekur, vendqëndrimi i tyre nuk ka rëndësi në përcaktimin e ligjit të
zbatueshëm. Për shembull, nëse konsumatorët janë subjekt i praktikave agresive tregtare gjatë
pushimeve të tyre jashtë vendi, do të aplikohet ligji i shtetit ku subjektet ishin me pushime,
sepse interesi i subjekteve është cenuar në atë vend.429 Sipas disa autorëve, nuk janë të
rëndësishëm shtetet në të cilat kanë ardhur pasojat indirekte.
Vendqëndrimi i përbashkët i personit përgjegjës për konkurrencën e pandershme dhe personi
që ka pësuar dëmin do të shërbejë si faktor lidhës për përcaktimin e ligjit të aplikueshëm
pavarësisht formulimit të parashikuar në paragrafin e parë të nenit 64 të LSHDNP.
424 Çështja C-8/08 T-Mobile §25. 425 Martin Illmer, Supra note nr.263, fq 38. 426 Monkowski, RIW 4 (2008) fq. 177. 427 Recitali 9 i Regulation 1/2003 EC. 428 Callies,Supra note nr. 387, fq.570. 429Martin Illmer, Supra note nr.263, fq 47.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 151
Kur tregu është prekur ose ka të ngjarë të jetë prekur në më shumë se një shtet, personi, i cili
kërkon kompensim për dëmin dhe bën padi në gjykatën e vendbanimit të paditurit, në vend të
kësaj mund të zgjedhë që kërkesa e tij të bazohet në zbatimin e ligjit të gjykatës në shtetin
tjetër, me kusht që tregu në atë shtet është mes atyre që drejtpërdrejt dhe në thelb janë të
prekura nga kufizimi i konkurrencës, nga e cila ka lindur detyrimi dhe është bazuar kërkesa
për detyrimin jashtëkontraktor ( neni 64 (5) i LSHDNP). Kështu disavantazhet që rrjedhin
nga “qasja mozaik” mund të shmangen nga paditësi.430
Kur paditësi padit, në përputhje me rregullat e zbatueshme të juridiksionit, më shumë se një
të paditur në atë gjykatë, paditësi mund të zgjedhë të bazojë kërkesën e tij në ligjin e kësaj
gjykate, vetëm nëse kufizimi i konkurrencës, për të cilën kërkesa kundër të paditurve
mbështetet drejtpërdrejt dhe ndikon në thelb edhe tregun e shtetit të kësaj gjykate ( neni 64,6
LSHDNP).
Ligji i zbatueshëm, sipas këtij neni, nuk mund të shmanget me marrëveshje, sipas nenit 57 të
këtij ligji. Kjo bëhet duke pasur parasysh vështirësitë që mund të vinin në procedurat
gjyqësore si pasojë e nxitjes së forum shopping pasi paditësi do të influencojë ligjin e
zbatueshëm duke zgjedhur se në cilën gjykatë do ta iniciojë çështjen.431
6.4.3 Shkelja e të drejtave të pronësisë intelektuale
Ligji i zbatueshëm për detyrimet jashtëkontraktore, që rrjedhin nga shkelja e të drejtave të
pronësisë intelektuale, është ligji i shtetit, për të cilin është kërkuar mbrojtja. Ligji i
zbatueshëm nuk mund të shmanget nga marrëveshja e palëve për zgjedhjen e ligjit, që
rregullon detyrimet jashtëkontraktore, që rrjedhin nga shkelja e pronësisë intelektuale ( neni
65 i LSHDNP).
Nga krahasimi me Rregulloren e përafruar Roma II, vihet re se legjislacioni i brendshëm nuk
e parashikon rastin kur detyrimi jashtëkontraktor rrjedh nga cenimi i të drejtës intelektuale të
parashikuara në BE. Duke qenë se ne akoma nuk jemi pjesë e Bashkimit Europian dhe e
drejta e tij nuk është e detyrueshme për ne, është shumë i justifikuar mosparashikimi i një
klauzole të tillë në ligjin tonë.
430 Becker/ Kammin, EuZW (2011), fq. 503, 506. 431 Plender/ Wilderspin, Supra note nr.78, fq. 20-073.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 152
Neni ka parashikuar në mënyrë të përgjithshme “të drejtat intelektuale” pa i specifikuar ato.
Po të marrim në konsideratë Recitalin 26 të Rregullores Roma II, ky term do të përfshijë të
drejtat e autorit, ato të lidhura më të, të drejtat nga pronësia industriale dhe mbetet i hapur për
çdo të drejtë tjetër që del nga puna intelektuale për të cilat do të referohet në ligjet e shteteve
të ndryshme.
Aplikimi i këtij neni si lex specialis do të prevalojë mbi parashikimet për nenet e tjera
specifike që mund të duken relevante si p.sh begatimi pa shkak ose pagimi i padetyruar, kur
objekte mund të ketë qenë pronësia intelektuale. Gjithashtu, do të prevalojë mbi parashikimin
e përgjithshëm (nenin 56).
Sipas lex protectionist, parashikuar nga paragrafi i parë i nenit 65, nëse aktet kanë ndodhur në
disa shtete të ndryshme dhe kanë cenuar ligjet e tyre për mbrojtjen e së drejtës intelektuale,
do të aplikohen ligjet e këtyre shteteve (nëse subjekti që ka pësuar dëmin jashtëkontraktor
kërkon mbrojtje aty).432 E njëjta do të jetë e vërtet nëse një akt e cenon të drejtën intelektuale
në më shumë se disa shtete (“parimi mozaik”). Këto çështje janë më të shpeshta në median e
shkruar, radio, transmetime televizive dhe në komunikimet përmes internetit.
Mos lejimi i marrëveshjeve mes palëve nga paragrafi 2 i këtij neni është shfaqur problematik.
Kjo për arsye se as interesi publik, as territorial nuk e justifikojnë një masë të tillë. Gjithsesi,
mendohet se qëllimi i një kufizimi të tillë ka qenë siguria juridike.
6.4.4 Dëmi mjedisor
Ligji i zbatueshëm për një detyrim jashtëkontraktor, që rrjedh nga dëmi mjedisor ose dëmi i
pësuar nga persona apo prona, si rezultat i këtij dëmi, është ligji i vendit, ku ka ndodhur dëmi
(pasojat), pavarësisht nga vendi në të cilin ndodhi ngjarja (veprimet/mosveprimet) dhe
pavarësisht nga vendi ose vendet në të cilin/cilat pasojat indirekte të kësaj ngjarje ndodhën (
neni 66 i LSHDNP). Pavarësisht nga pika 1 e këtij neni, personi që kërkon kompensim për
dëmet zgjedh që ta bazojë kërkesën e tij në ligjin e vendit, në të cilin ndodhi ngjarja që
shkaktoi dëmin. Për dëmin mjedisor është zgjedhur aplikimi i rregullit të përgjithshëm. Ky
rregullim përafron nenin 7 të Rregullores Roma II.
432 Çështja C-539/03 Roche Nederland Bv kundër Primus, § 25-30.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 153
Problemi që është ndeshur në zbatimin e nenit 7 të Rregullores Roma II, është ndërthurja që
kjo klauzolë mund të ketë me fushën e të drejtës publike, për shkak të impakteve
ndërkombëtare që mund të ketë dëmi mjedisor. Kështu, shqyrtimi i çështjes me bazë ligjore të
drejtën ndërkombëtare private mund të kufizohet ose përjashtohet.433 Një tjetër implikim mes
të drejtës publike dhe private është rasti kur operatorët e ndryshëm që shkaktojnë dëmin janë
subjekte të së drejtës publike.
Për sa u përket koncepteve si p.sh vendi ku ka ndodhur dëmi, interpretohen në mënyrë të
ngjashme me interpretimin që iu është bërë si pjesë e rregullit të përgjithshëm. Edhe në rastin
kur dëmi ndodh në më shumë se dy shtete, ndiqet “parimi mozaik” ku çdo dëm gjykohet
sipas vendit të shtetit ku ka ndodhur.434
Paragrafi i dytë i këtij neni nuk duhet lexuar si një rregull procedural “i së drejtë për
zgjedhjen e ligjit”, por si shprehje e autonomisë së zgjedhjes në mënyrë të njëanshme nga
pala që kërkon kompensim.435 Por, duhet mbajtur parasysh se qëllimi i dispozitës është
evitimi i forum shopping. Kjo shmangie bën që zgjedhja e ligjit të zbatueshëm të kufizohet në
zgjedhjen e një ligji të vetëm për të gjithë detyrimet jashtëkontraktore, që rrjedhin nga i njëjti
dëm ndaj mjedisit. Kështu, subjekti nuk mund të zgjedhë dy ligje të ndryshme për shqyrtimin
e pasojave dhe kërkimin e kompensimit.
6.4.5 Begatimi pa shkak dhe pagimi i padetyruar
Neni 68 i LSHDNP rregullon begatimin pa shkak dhe pagimin e padetyruar. Detyrimi
jashtëkontraktor, që rrjedh nga begatimi pa shkak apo pagimi i padetyruar, që lidhet me një
marrëdhënie ekzistuese ndërmjet palëve, të tilla si kontrata apo dëme jashtëkontraktore, që
kanë lidhje të ngushtë me begatimin pa shkak apo pagimin e padetyruar, rregullohet nga ligji
që zbatohet për atë marrëdhënie ( neni 68(1) i LSHDNP). Kur ligji i zbatueshëm nuk mund të
përcaktohet sipas pikës 1 të këtij neni dhe palët kanë vendqëndrimin e zakonshëm në të
njëjtin shtet ku ndodhi ngjarja, nga e cila rrjedh begatimi pa shkak apo pagimi i padetyruar,
zbatohet ligji i këtij shteti. Kur ligji i zbatueshëm nuk mund të përcaktohet, sipas kritereve të
mësipërme, zbatohet ligji i shtetit ku ndodhi begatimi pa shkak apo pagimi i padetyruar. Nëse
nga të gjitha rrethanat e çështjes është e qartë se detyrimi, që rrjedh nga begatimi pa shkak
433 Baschbaum, Privatrechtsgestaltende Anspruchspraklusion, fq.104-111. 434 Munari/Scjiano di Pepe, Liability for Environmental Torts, fq. 218. 435 Junker, Junker, Art 7 Rome II, në Muncher Kommentar, fq. 27.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 154
apo pagimi i padetyruar është dukshëm i lidhur ngushtë me një shtet tjetër nga ai që tregohet
në pikat 1, 2 dhe 3 të këtij neni, zbatohet ligji i këtij shteti.
Format në të cilat mund të bëhet begatimi pa shkak janë të ndryshme (pagesë e padrejtë,
pagim i debisë së një subjekti etj) dhe të gjitha përfshihen nga neni 68. Më i komplikuar ka
rezultuar të jëtë interpretimi i konceptit “pasurim i padrejtë”. Po ti referohemi Recitalit 29 të
nenit 2(1) të Rregullores Roma II, detyrimet që rrjedhin nga pasurimi i padrejtë nuk mund të
konsiderohen as si kontraktore dhe as si jashtëkontraktore, por nënkuptojnë mungesën e një
shkaku të ligjshëm apo titulli të ligjshëm436.
Duke qenë se ky nen parashikon disa kritere lidhje, është e nevojshme të bëhet një renditje e
tyre sipas prioritetit.
Së pari, do të shikohet mundësia për zbatimin e parimit të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm
me marrëveshje mes palëve. Në mungesë të kësaj marrëveshje, si faktor i dytë lidhës
referohet ligji që rregullon marrëdhënien midis palëve. Në rast se këto kërkesa nuk janë
arritur, paragrafi i dytë parashikon si ligj të zbatueshëm, ligjin e vendit ku të dyja palët kanë
pasur vendqëndrimin e zakonshëm kur ngjarja që solli begatimin pa shkak ka ndodhur. Nëse
nuk përmbushet as paragrafi i parë dhe as i dyti, paragrafi i tretë i referohet “ligjit të shtetit ku
begatimi pa shkak ndodhi”.
Së fundmi, paragrafi 4 parashikon se “Kur është e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes se
detyrimi jashtëkontraktor vjen si pasojë e begatimit pa shkak” është dukshëm i lidhur ngushtë
me një shtet tjetër, do të aplikohet ligji i këtij të fundit. Klauzola e përjashtimit ka prioritet
ndaj të gjithë faktorëve të tjerë të parashikuar në nenin 66, pavarësisht se nga aspekti logjik
duhet të shikohet me radhë se cili faktor i përkon rastit konkret derisa të arrihet në
përcaktimin e lidhjeve më të ngushta437.
6.4.6 Gjerimi i punëve të të tjerëve (Negotiorum Gestio)
Neni 69 i LSHDNP parashikon rregullimin për pasojat që mund të vijnë nga gjerimi i punëve
të të tjerëve. Neni 57, që parashikon autonominë e palëve në zgjedhjen e ligjit, do të ketë
prioritet. Gjithashtu, duhet theksuar fakti se ky nen nuk do të aplikohet për detyrimet
436 Callies,Supra note nr. 387, fq.659. 437 Callies,Supra note nr. 387, fq. 672.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 155
jashtëkontraktore që rrjedhin nga cenimi i të drejtave të pronësisë intelektuale. Nëse nuk ka
marrëveshje të vlefshme për ligjin e zbatueshëm mes palëve do të aplikohet neni 69 si kriteri i
dytë lidhës. Paragrafi i parë parashikon se detyrimi jashtëkontraktor, që rrjedh nga gjerimi i
punëve të të tjerëve, që lidhet me një marrëdhënie që ekziston ndërmjet palëve, të tilla si
kontrata apo dëme jashtëkontraktore, që kanë lidhje të ngushtë me gjerimin e punëve të të
tjerëve, rregullohet nga ligji që zbatohet për atë marrëdhënie.
Kur ligji i zbatueshëm nuk mund të përcaktohet sipas këtyre parashikimeve do të aplikohet
paragrafi i dytë, i cili parashikon vendqëndrimin e zakonshëm të përbashkët të dy palëve në
rast se është ky edhe vendi ku ka ndodhur ngjarja. Në rast se nuk përmbushen kriteret e
paragrafit 1 apo 2, paragrafi i tretë referon në ligjin e shtetit ku u krye veprimi.
Së fundmi, paragrafi i katërt parashikon se “Kur është e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes
se detyrimi që rrjedh nga gjerimi është dukshëm i lidhur më ngushtë me një shtet tjetër nga ai
që tregohet në pikat 1, 2 dhe 3 të këtij neni, zbatohet ligji i këtij shteti”. Kjo klauzolë
përjashtuese zëvendëson të gjithë faktorët e tjerë lidhës të nenit 69. Pyetja nëse detyrimi
jashtëkontraktor është shprehimisht më i lidhur më ngushtë me një shtet tjetër duhet të
krahasohet vetëm me shtetet, ligjet e të cilëve do të ishin të aplikueshëm, sipas nenit 69
paragrafët 1,2 dhe 3. Kështu që, paraprakisht duhet evidentuar ligji që është prima facia i
zbatueshëm, pra ligji i përcaktuar sipas kriteri kritereve të lidhjes sipas nenit 69 (1;2 dhe 3).
Për aplikimin e paragrafit të parë kërkohet ekzistenca e një marrëdhënie dhe në rastin konkret
specifikohet kontrata apo dëmet jashtë kontraktore që kanë lidhje me gjenerimin e punëve të
të tjerëve. Interpretimet në lidhje me këtë term kanë qenë të ndryshme, në anglisht dhe
frëngjisht ky term është parë gjerë ndërkohë që në Gjermani interpretohet ngushtë si
“marrëdhënie juridike” (Rechtsverhaltnis). Gjithsesi duke pasur parasysh se neni 69 (1)
parashikon kriterin dytësor të lidhjes, lidhja më e ngushtë do të jetë ajo ku evidentohen
karakteristikat e konfliktit të ligjeve. Kjo ekziston në marrëdhëniet që sjellin të drejta, dhe
detyrime.438
Kështu, paragrafi 1 duket se përfshin të gjitha marrëdhëniet në fushën e ligjit të trashëgimisë,
familjes si p.sh detyrimi ushqimor.439 Gjithsesi, duke pasur parasysh se ligji ynë përafron
Rregulloren Roma II, duhet pasur në konsideratë se Komisioni është shprehur në lidhje me
438 Junker, Supra note nr.436, fq. 16. 439 Huber/Bach, Die Rom II-VO (2005) fq. 73,80.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 156
këtë klauzolë se detyrimet jashtëkontraktore që rrjedhin nga marrëdhëniet familjare,
martesore si regjimet pasurore, trashëgimia janë të përjashtuara nga fusha e aplikimit të saj.440
Pagimi i padetyruar është një shembull tjetër i diskutuar për përfshirjen nën fushën e
aplikimit të nenit 69. Nuk ka ndonjë klauzolë të shprehur për “multi-party constellations”,
veçanërisht në situatën kur dikush paguan debinë e një personi tjetër. Pyetja nëse detyrimi
është përmbushur rregullohet nga ligji i zbatueshëm për detyrimin (klauzolat që rregullojnë
marrëdhëniet kontraktore). Pagesa e kryer nga një palë e tretë tipikisht ngre pyetjen e
zëvendësimit ligjor që rregullohet nga neni 53. Por, nëse shlyesi i detyrimit nuk ishte i
detyruar për ta kryer ngrihet pyetja nëse jemi përpara begatimit pa shkak. Gjithsesi, është
konkluduar se detyrimet që rrjedhin nga begatimi pa shkak nuk do të jenë objekt i nenit 69.
Nëse pagesa është realizuar krejtësisht me vullnet të lirë, që do të thotë pa pasur ndonjë tip
detyrimi, do të konsiderohet prima facia se nuk do të aplikohet neni 69 (1), duke qenë se nuk
ekziston asnjë marrëdhënie mes palëve.
Paragrafi i dytë parashikon vendqëndrimin e përbashkët si kriter lidhje. Është e qartë se ky
kriter lidhje të kthen mbrapsh në shtetin ku palët kanë pasur vendqëndrimin e përbashkët në
momentin kur dëmi ka ndodhur, me kushtin që ligji i zbatueshëm të mos ishte përcaktuar
bazuar nga paragrafi 1.
Ky është rasti kur nuk evidentohet ekzistenca e marrëveshjes mes palëve, ose rrethanat nuk e
justifikojnë ekzistencën e marrëdhënies. Për qëllim të paragrafit 2, termi “palë” nënkupton
ndërmjetësin apo agjentin dhe personin që ka përfituar nga gjerimi. Kuptimi i vendqëndrimit
të zakonshëm, si edhe në raste të tjera, parashikohet nga klauzolat e përgjithshme të ligjit.
Vendi ku është kryer veprimi parashikohet si kriter lidhje nga paragrafi 3, i cili do të gjejë
zbatim nëse ligji i zbatueshëm nuk do të mund të aplikohet as sipas paragrafit 1 dhe as 2.
Ekzistojnë disa pasiguria për sa i takon çështjes së vendit të ekzekutimit dhe vendit ku vijnë
efektet, për shembull një ndërmjetës i cili qëndron në shtetin A, bën një telefonatë ku
pronoton nisjen e punimeve për riparimin e një çatie shtëpie që ndodhet në shtetin B. Sipas
versionit francez (“pays dans lequel la gestion d’affaires s’est produite”), është i nevojshëm
interpretimi teleologjik. Në rastin e dhënë vetëm vendi i objektit ose subjektit që përfiton
440 Carella, The Law Applicable to Non Contractual Obligations ther than Tort or Delict in The Unification of Laë Rules on
Tort and ther Non Contractual Obligations in Europe-The “Rome II” Proposal (2006) fq 73,78.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 157
(merr ndihmë) do të jetë domethënës, ndërkohë që vendi i personit që bën telefonatën mund
të jetë kudo dhe për më tepër mund të jetë objekt më i lehtë manipulimi.
Komisioni ka deklaruar se vendi i efektit të veprimit është ai që ka rëndësi.441 Gjithsesi, kur
bëhet fjalë për pagimin e debisë së një subjekti nëpërmjet transferimit ndërkombëtar të
parave, autorët preferojnë të përcaktojnë si vendin relevant, vendin e ekzekutimit duke mos e
marrë parasysh vendin ku detyrimi është përmbushur.442
Bazuar në klauzolën përjashtuese të parashikuar nga paragrafi 4, ligji që referohet sipas
paragrafëve 1, 2 dhe 3 nuk do të zbatohet nëse vërtetohet nga të gjitha rrethanat e çështjes se
ajo është më shumë e lidhur me një shtet tjetër. Ligji ynë ashtu si Rregullorja Roma II nuk e
përcakton “lidhjen më të ngushtë”, por ajo do të interpretohet në varësi të rrethanave.
Gjithashtu, GJDBE-ja ka parashikuar se paragrafi 4 do të aplikohet si kriter dytësor lidhje
nëse ligji i zbatueshëm nuk është përcaktuar sipas paragrafit 1 për arsye se nuk është
evidentuar ekzistenca e marrëdhënies. Pra interpretimi i shtrirjes së aplikimit të paragrafit 4
do të jetë më i gjerë.
6.4.7 Përgjegjësia parakontraktore (Culpa in contrahendo)
Detyrimi parakontraktor është një koncept që ndryshon shumë nga begatimi pa shkak.443
Qëllimi kryesor i kësaj klauzole është lejimi i kthimit dhe lëvizjes së parave apo aseteve nga
një person tek tjetri. Ndërkohë që koncepti tradicional kontinental i përgjegjësisë
parakontraktore është kompensimi për humbjet që ka pësuar paditësi nga veprimet e
përmbushura përpara përfundimit të kontratës. Kështu, Recital 2 i Rregullores Roma II
parashikon dy shembuj të aplikimit të kësaj klauzole, cenim i të drejtës për të dhënë
informacion (the duty of disclosure) dhe prishja e negociatave kontraktuale.
Përgjigjja që legjislatori europian i ka dhënë koncepteve shumëfishe të përgjegjësisë
parakontraktore është parashikimi i një kriteri specifik për zgjedhjen e ligjit, i cili e shikon
përgjegjësinë parakontraktore si një koncept autonom, që nuk mund të interpretohet sipas
kuptimeve që merr në legjislacionet e brendshme. Është e qartë që edhe gjatë interpretimit që
441Leible/ Engel, Der Vorschlag der EG- Kommission fur eine Rom II Verordung, (2004) fq. 7-14. 442Heiss/Loacker, Die Vergemeinschaftung des Kollisionsrechts der aubervertraglichen Schuldverhaltnisse durch Rome II
(2007) fq. 613, 643. 443Cheshire/North/Fawcett, Supra note nr. 293, fq. 833.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 158
gjykatat shqiptare apo aktorët e tjerë do ti bëjnë nenit 70 të LSHDNP do ti referohen qasjes
europiane ose konkretisht interpretimit që i është bënë nenit 12 të Rregullores Roma II. Duke
qenë se Rregullorja nuk parashikon përkufizim fiks, është GJDBE-ja e cila specifikon
kuptimin e konceptit të “përgjegjësisë parakontraktore”.444
GJDBE ka pasur ndikim në përcaktimin e përgjegjësisë parakontraktore si një fenomen
jashtëkontraktor. Në çështjen Tacconi445, gjykata ka konstatuar se mungesa e një detyrimi të
prezumuar, cenon në një farë mënyre shtetin e së drejtës, i cili kërkon që palët të veprojnë në
mirëbesim më njëra-tjetrën, dhe e klasifikon veprimin si objekt përbërës të deliktit apo kuazi-
deliktit.
Ligji shqiptar ka parashikuar se ligji i zbatueshëm për detyrimet jashtëkontraktore, që
rrjedhin nga marrëveshjet para lidhjes së kontratës, pavarësisht nga fakti i lidhjes ose jo të
kontratës, është ligji që zbatohet për kontratën ose që do të zbatohej në rast se ajo do të ishte
lidhur.
Kur ligji i zbatueshëm nuk mund të përcaktohet sipas pikës 1 të këtij neni, zbatohet ligji i
shtetit, në të cilin ndodhi dëmi (pasojat), pavarësisht nga shteti, në të cilin ngjarja që shkaktoi
dëmin ndodhi apo nga shteti ose shtetet, në të cilin/cilat pasojat indirekte të kësaj ngjarjeje
ndodhën; ose ligji i shtetit ku palët kanë vendqëndrimin e tyre të zakonshëm, nëse është i
njëjtë me shtetin ku ndodhi ngjarja, nga e cila rrjedh dëmi.
Edhe për përcaktimin e ligjit të zbatueshëm për dëmin parakontraktor parashikohet klauzola
përjashtuese se kur është e qartë nga të gjitha rrethanat e çështjes se detyrimi që rrjedh nga
bisedimet para lidhjes së kontratës është dukshëm i lidhur më ngushtë me një shtet tjetër nga
ai që parashikohet në pikën 2 të këtij neni, zbatohet ligji i këtij shteti.
444Von Hein, of Older Siblings and Distant Cousins: The contribution of the Rome Regulation to the Communitarisation of
Private International Law (2009) fq 461, 502. 445Çështja C-334/00 Fonderie Officine Meccaniche Tacconi SpA kundër Heinrich Wagner Sinto Maschinenfabrik GmbH,
§25.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 159
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
E drejta ndërkombëtare private është një nga fushat e së drejtës që po zhvillohet me ritme të
shpejta, në disa rrafshe. Rrjedhimisht procesi i harmonizimit dhe kodifikimit të së drejtës
ndërkombëtare private mbetet një sfidë e vazhdueshme. Bashkimi Europian nëpërmjet
instrumenteve të tij unifikuese, që janë direktivat, rregulloret, ka arritur të harmonizojë një
pjesë të madhe të instituteve të së drejtës civile dhe tregtare në marrëdhëniet me element të
huaj, duke i shërbyer kështu jo vetëm integrimit por dhe mbrojtjes së të drejtave të individit.
Shqipëria duke qenë pjesë e proceseve integruese të cilat kanë si kusht kryesor përafrimin e
legjislacionit, ka përshtatur legjislacionin e saj me acquis-in e BE-së. Ligji shqiptar për të
drejtën ndërkombëtare private si një nga ligjet më të reja të rajonit, reflekton në një masë të
madhe standardet europiane dhe ndërkombëtare në këtë fushë. Që në titull të ligjit
përshkruhet se ai është i përafruar me rregulloret e Bashkimit Europian, Roma I dhe Roma
II. Duke u nisur nga qëllimet e këtyre normave dhe sfidat me të cilat përballet sot BE-ja apo
vendet e rajonit, mund të themi se legjislacioni shqiptar shënon disa përmirësime, ndonëse
vihen re hapësira për plotësime dhe qartësime, të cilat detajohen më poshtë:
Struktura dhe përmbajta e ligjit të së drejtës ndërkombëtare private
Sot praktikisht dhe teorikisht e drejta ndërkombëtare private përfshin dy nënfusha: zgjedhjen
e ligjit të zbatueshëm, dhe procedurën civile ndërkombëtare. Me zgjedhjen e ligjit të
zbatueshëm, kuptojmë ato dispozita që i tregojnë palëve dhe gjykatës se cili ligj duhet të
zbatohet në një marrëdhënie me elementë të huaj. Ndërkohë që procedura civile
ndërkombëtare përfshin çështjet e juridiksionit, njohjes dhe zbatimit të vendimeve të huaja.
Bashkimi Europian ka arritur të përmbledhë në një akt të vetëm këto dy nënfusha në disa nga
Rregulloret për aspekte të së drejtës ndërkombëtare private. Vendet e rajonit, sidomos ato që
kanë hartuar apo po hartojnë ligjet e reja të së drejtës ndërkombëtare private i kanë të
përmbledhur të dyja nënfushat në një ligj të vetëm.
Ligji ynë është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë përcakton rregullat për zgjedhjen e ligjit të
zbatueshëm dhe pjesa e dytë rregullat e juridiksionit ndërkombëtar të gjykatave shqiptare.
Ndërsa procedura për njohjen dhe zbatimin e vendimeve të gjykatave të huaja parashikohet
nga KPC. Kjo formë qëndron në kontrast të habitshëm jo vetëm me të drejtën europiane për
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 160
procedurat ndërkombëtare civile e cila gjithmonë rregullon juridiksionin ndërkombëtar dhe
zbatimin e vendimeve të huaja, por gjithashtu edhe me format e përdorura nga legjislacione të
tjera kombëtare në Europë dhe rajon.
Justifikimi i vetëm për formën e ndjekur nga ligji ynë, qëndron në faktin se ndryshimi i KPC
është një proces i vështirë, që kërkon shumicë të cilësuar për tu miratuar. Gjithsesi, duke u
nisur nga modelet më të mira, sugjerojmë që kjo pjesë e KPC të rishikohet me qëllim kalimin
e këtyre dispozitave në ligjin për të drejtën ndërkombëtare private pasi ky i fundit është lex
speciali për fushën.
Gjithashtu në rast të rishikimit të mundshëm të LSHDNP rekomandojmë që të rishikohet
edhe struktura e krerëve të ligjit. Në këtë drejtim një shembull i mirë është projektligji i
Serbisë i cili i frymëzuar nga Kodi Zviceran për të drejtën ndërkombëtare private, e ka ndarë
ligjin në tre pjesë kryesore, pjesa e përgjithshme për ligjin e aplikueshëm, procedurën dhe
juridiksionin (në formën e parimeve të përgjithshme), pjesa e posaçme për institute të veçanta
civile tregtare, pjesa e tretë njohja dhe zbatimi i vendimeve të gjykatave të huaja. Në pjesën e
dytë, për çdo institut parashikohen së bashku rregullat e veçanta për juridiksionin dhe ligjin
e zbatueshëm.
Harmonizimi dhe kodifikimi
Pavarësisht natyrës ndërkombëtare, e drejta ndërkombëtare private rregullohet nga e drejta e
brendshme, pra rregullat që i harton dhe miraton çdo shtet në mënyrë sovrane, çka shpjegon
edhe nevojën për harmonizim dhe kodifikim të këtyre rregullave. Duke qenë se në thelb të
rregullave të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm është parashikueshmëria për palët, pra njohja
paraprake e ligjit që do të zbatohet, është e rëndësishme që dispozitat në fjalë të çojnë në
zgjidhje të njëjta të ligjit të zbatueshëm, pavarësisht se kujt ligji të së drejtës ndërkombëtare
private i referohemi. Në fakt, kjo domosdoshmëri reflektohet fare mirë në të gjitha përpjekjet
për harmonizimin e rregullave të së drejtës ndërkombëtare private dhe veçanërisht të
rregullave që kanë të bëjnë me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm.
Në të gjitha vendet ka gjithmonë një kontradiktë midis dy kërkesave të së drejtës: nga njëra
anë ligji duhet të ofrojë siguri dhe parashikueshmëri dhe nga ana tjetër ai duhet të jetë
fleksibël dhe i përshtatshëm për rrethanat. E drejta ndërkombëtare private nuk është e
imunizuar nga kjo dilemë. Çdo sistem ligjor i përballur më këtë sfidë përpiqet të gjej një
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 161
ekuilibër midis dy këtyre dy qëllimeve konkurruese. Megjithatë kodifikimi mbart në vetvete
një lloj fleksibiliteti për sa kohë i jep gjyqtarit disa instrumente për të zgjedhur, pra në një
farë mënyre ai nuk e kufizon totalisht diskrecionin gjyqësor.
Në këtë drejtim mund të themi se ligji ynë i së drejtës ndërkombëtare private është në linjë
me zhvillimet globale, europiane dhe rajonale. Ky ligj kodifikon deri në një farë mase
rregullat e së drejtës ndërkombëtare private dhe dispozitat e tij reflektojnë zgjidhjet e ofruara
nga Konventat e Hagës, rregulloret e BE, kodet e vendeve eurpiane dhe ato të rajonit. Pikat e
përbashkëta vihen re tek përdorimi i faktorëve lidhës dhe instituteve të veçanta. P.sh në
marrëdhëniet tregtare vendqëndrimi i zakonshëm është faktor primar, ndërkohë tek
marrëdhëniet familjare ai përdoret si alternativë ndaj shtetësisë. Ligji gjithashtu parashikon
klauzolën përjashtuese dhe parimin e lidhjes më të ngushtë, të cilat janë alternativa të
faktorëve tradicionale lidhës, çka përkon edhe me rregullimet e bëra në nivel europian dhe
rajonal.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private
Duke pasur parasysh se unifikimi i të drejtës ndërkombëtare private në nivel global është i
vështirë të arrihet, europianizimi i të drejtës ndërkombëtare private është një kompromis më i
pranueshëm për harmonizimin e rregullave të së drejtës ndërkombëtare. Megjithatë
europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private mbetet një mision i papërfunduar.
Harmonizimi i të drejtës ndërkombëtare private në nivel europian konkretizohet në hartimin e
një numri të konsiderueshëm rregulloresh, të cilat mbulojnë si çështje të ligjit të zbatueshëm
ashtu edhe të së drejtës ndërkombëtare procedurale. Problemet që lidhen me shpërndarjen e
rregullave në kaq shumë instrumente mund të përmblidhen si më poshtë:
Së pari, fragmentarizimi ka bërë që në mungesë të një grupi rregullash të qarta për të DNP, të
evidentohen boshllëqe në arritjen e qëllimeve të tyre, të cilat kanë sjellë nevojën për tu
mbështetur tek direktivat e lëvizjes së lirë, konventat ndërkombëtare apo edhe në vetë ligjet e
vendeve anëtare. Pikërisht, këto mangësi dhe mungesa e rregullave të qarta e bën këtë fushë
më pak transparente, më të vështirë për tu aksesuar dhe përdorur nga subjektet e së drejtës.
Së dyti, rregullat e DNP nuk janë të kufizuara vetëm tek rregullat që kanë të bëjnë me
zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në marrëdhënie specifike p.sh kontrata, por edhe nga një set
parimesh siç është renvoi apo rendi publik për të cilat secili nga instrumentet ligjor europian
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 162
jep një zgjidhje të vetën. Në disa raste të tjera niveli europian nuk ka arritur të sigurojë
përgjigje, siç mund të jetë rasti i dyshtetësisë kur kjo e fundit përdoret si kriter lidhës.
Së treti, shpërndarja në rregullore e rregullave që lidhen me njëra-tjetrën bën që ato të jenë të
vështira për tu aplikuar në mënyrë harmonike në praktikë. Kjo është veçanërisht e
rëndësishme për rregullat që i përkasin tre pjesëve të DNP: ligjit të zbatueshëm, juridiksionit
dhe njohjes dhe zbatimit të vendimeve gjyqësore. Kështu, pavarësisht se kriteret lidhëse për
juridiksionin dhe ligjin e zbatueshëm mund të jenë të njëjta, në momentin e interpretimit
sipas rregullores përkatëse mund të çojnë në zgjidhje të papërshtatshme, duke rritur
pasigurinë dhe kostot e proceseve gjyqësore. Në disa raste janë marrë masa që çështjet të
gjejnë zgjidhje brenda një instrumenti, si në rastin e Rregullores për Trashëgiminë. Mbase kjo
është një provë e mirë për ta parë si mund të funksionojë një Kod i DNP në BE. Kjo lloj qasje
ndihmon në aplikimin e harmonizuar të rregullave, shmang çdo lloj fragmentarizimi në
çështjen në fjalë, parandalon konfliktin në interpretim dhe promovon një vizion të
uniformizuar për të gjithë çështjen.
Përafrimi i rregullave të së drejtës ndërkombëtare private me acquis-në e BE-së
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private ka një ndikim të madh sidomos në
harmozimin e rregullave që lidhen me zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm dhe madje vlerësohet
si avantazh i konsiderueshëm për procesin e kodifikimit. Efektet e këtij harmonizimi ndihen
edhe në rajonin e Ballkanit, pjesë të cilit është edhe Shqipëria. Harmonizimi i legjislacionit
të brendshëm me acquis-në e BE-së, është konsideruar sipas MSA-së prioritet i procesit të
anëtarësimit në BE. Rregullat e BE-së në fushën e të drejtës ndërkombëtare private, ndikuan
në reformën e së drejtës ndërkombëtare private në 2011, veçanërisht lidhur me të drejtën e
zbatueshme në detyrimet kontraktore dhe jashtëkontraktore, të cilat u modeluan sipas
Rregulloreve Roma I dhe Roma II.
Nën shembullin e Kroacisë dhe me synimin për integrim në BE vihet re se vendet e rajonit
kanë hartuar ligjet për të drejtën ndërkombëtare bazuar në Rregulloret Brukselit Ibis dhe
Rregulloret Roma I, II dhe III.
Mbështetur në një krahasim të përgjithshëm të rregulloreve dhe ligjeve të rajonit nga njëra
anë dhe ligjit të vendit tonë nga ana tjetër, mund të themi se procesi i përafrimit duhet të
vazhdojë për këto arsye:
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 163
Së pari duhet mbajtur në konsideratë elementi kohë për shkak të faktit se vetë procesi i
europianizimit është një proces i vazhdueshëm. Legjislatori punon sistematikisht për
harmonizimin e normave, rrjedhimisht herë pas here miratohen Rregullore të reja të së drejtës
ndërkombëtare private. Për pasojë do të jetë i pashmangshëm rishikimi i LSHNDP për tu
përafruar me rregulloret e reja.
Së dyti duhet mbajtur në konsideratë mënyra e përafrimit. Legjislatori mund të zgjedhë të
përqafojë dispozitën në mënyrë literale, duke i qëndruar besnik përmbajtjes së dispozitës së
BE ose të realizojë përafrimin me interpretim.
Në rastin tonë do të rekomandohej përafrimi me interpretim. Kjo për arsye se në një pjesë të
rasteve dispozitat e rregulloreve europiane janë të paqarta ose parashikojnë koncepte që nuk
njihen nga legjislacioni shqiptar. Vetë strukturat e BE-së kanë hedhur dritë mbi
kuptueshmërinë e këtyre dispozitave, udhëzime të cilat në çdo rast duhen marrë në
konsideratë nga legjislatori për të siguruar përafrimin me interpretim. Në çdo rast përafrimi
duhet mbajë në konsideratë edhe traditën ligjore shqiptare. Vendet e rajonit kanë qenë të
kujdesshme në këtë drejtim.
Parimet e përgjithshme
Orientimi bazuar në legjislacionin e Bashkimit Europian, pavarësisht se ndikon pozitivisht
nuk është i përsosur, rrjedhimisht do të kishte qenë e udhës që legjislacioni shqiptar të kishte
parë përtej këtij procesi. P.sh në rastin e parimeve tëgjithshme ligji ynë nuk është i plotë.
Arsyet mund të lidhen me mungesën e një akti në BE që do të reflektonte parimet dhe
vështirësia për ti përkufizuar ato.
Në ligjin shqiptar vihet re se kemi parime të reja për doktrinën shqiptare, parime të
parashikuara në nene të veçanta, por të pa përkufizuara në mënyrë të përgjithshme. Nëse do
ti referohemi disa prej tyre, vëmë re se legjislacioni shqiptar ndjek modelin europian si për
shembull në rastin e Renvoi, por pavarësisht kësaj, përsëri vëmë re se dispozita nuk është
shumë e qartë, pasi në rastet e kthimit mbapsh tek legjislacioni shqiptar, nuk kuptohet nëse i
referohet LSHDNP apo të drejtës materiale duke çuar në një rreth vicioz. Kjo dispozitë (neni
3/1) e LSHDNP duhet rishikuar.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 164
Në rastin e parimit të lidhjes më të ngushtë legjislacioni shqiptar nuk ka rregullim të
përgjithshëm, por edhe këtë e gjejmë të parashikuar në dispozita të veçanta. Po kështu, në
rastin e klauzolës së përjashtimit, ligji ynë nuk ka klauzola të përgjithshme përjashtuese.
Megjithatë, klauzolat e veçanta përjashtuese parashikohen në dispozitat për ligjin e
zbatueshëm të detyrimeve kontraktore, ashtu sikurse edhe në detyrimet jashtëkontraktore.
Sanksionimi i parimeve të përgjithshme për zbatimin e normave të konfliktit është
domosdoshmëri në kushtet e mungesës së traditës dhe doktrinës së të drejtës ndërkombëtare
private në Shqipëri. Gjyqtari shqiptar do të gjendej në kushtet e vështirësisë së zbatimit të
normave të konfliktit për të gjitha institutet. Zhvillimi i jurisprudencës së brendshme dhe
doktrinës në përgjithësi është domosdoshmëri. Doktrina europiane mund të jetë një bazë e
mire orientimi në këtë drejtim.
Detyrimet kontraktore
Parashikimet e legjislacionit tonë përsa i përket zjedhjes së ligjit për detyrimet kontraktore,
janë hartuar në përputhje me parashikimet e Rregullores Roma I. Ndryshe nga ligji i vjetër
LSHDNP, i vitit 1964, që kishte vetëm dy nene për detyrimet kontraktore. LSHDNP përmban
një kre të veçantë për këtë kategori çështjesh. Ashtu sikurse Rregullorja Roma I apo ligjet e
vendeve të rajonit, LSHDNP në këtë pjesë rregullon kryesisht, autonominë e palëve për
zgjedhjen e ligjit të zbatueshëm në marrëdhëniet kontraktore, zgjedhjen e ligjit sipas
faktorëve lidhës në mungesë të shprehjes së autonomisë si edhe rregullimet për kontrata e
mbrojtura.
LSHDNP, ashtu sikurse edhe akte të tjera të ngjashme për të drejtën ndërkombëtare private,
bazohet në parimet themelore të autonomisë së palëve. Autonomia e palëve, është dhe një nga
gurët thelbësor të sistemit të konfliktit të ligjeve, në çështjet me objekt detyrimet kontraktore.
Zgjedhja duhet e shprehur, por edhe e nënkuptuar. LSHDNP ka parashikuar se në rast të
zgjedhjes së juridiksionit me marrëveshje palët kanë zgjedhur edhe ligjin e aplikueshëm.
Mendojmë se zgjedhja e ligjit shqiptar për sa kohë interpretohet drejtë nga gjykata është një
zgjidhje pozitive në kuadër të sigurisë juridike të palëve.
Përsa i përket llojeve të kontratave LSHDNP ka ndjekur verbërisht Rregulloren Roma I,
ndërkohë që vendet e rajonit nuk kanë pasur këtë qasje, por kanë parashikuar ato lloje
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 165
kontratash të cilat i kanë të rregulluara nga ligjet e brendshme. Duhet theksuar se edhe ligji
mund të rishikohet edhe në këtë aspekt.
Në mungesë të zgjedhjes së ligjit, parashikohet një sistem jo-shterues i faktorëve lidhës ashtu
sikurse bën Rregullorja Roma I e BE-së. Për disa lloje kontratash, ligji përcakton
shprehimisht se cila palë do të konsiderohet kryen ekzekutimin e kontratës dhe përcakton se
do të zbatohet ligji i vendit ku kjo palë ka vendqëndrimin e zakonshëm.
Vendqëndrimi i zakonshëm është prezantuar nga ligji ynë si faktor lidhës për zgjedhjen e
ligjit të zbatueshëm dhe detyrimet kontraktore. Futja e këtij faktori përbën një risi duke
kontribuar zgjedhjen më të drejtë ligjit të zbatueshëm në mungesë të zgjedhjes. Nga ana tjetër
në ligjin tonë krahasuar edhe me Roma I dhe me ligjet e tjera të vendeve të rajonit vihen re
këto probleme:
Së pari rekomandohet një ndarje më qartë midis përkufizimit të vendqëndimit të zakonshëm
për personat fizikë dhe personat juridikë që kryejnë veprimtarinë ekonomike, pra rishikimi i
neneve 12 dhe 17 të LSHNDP.
Së dyti LSHDNP në disa raste përdor konceptim vendbanim i zakonshëm, që në
këndveshtrimin tonë prezumohet të jetë një lapsus i legjislatorit pasi ky koncept nuk
përkufizohet nga ky ligj. Sugjerojmë që në ndryshimet e ligjit të reflektohet ky ndryshim në
nenin 46 paragrafi 1 (c), dhe 46 paragrafi 2.
Neni 48 i LSHDNP përcakton ligjin e zbatueshëm për kontratën individuale të punës,
pavarësisht se titulli nuk e specifikon nëse kemi të bëjmë me kontratë kolektive apo kontratë
individuale. Po ti referohemi Rregullores Roma I (neni 8) dhe ligjeve të rajonit (neni 43 i
ligjit të Malit të Zi, ose neni 150 i projektligjit të Serbisë), ato flasin vetëm për ligjin e
zbatueshëm në marrëdhëniet individuale të punës. Neni 3(4) i Kodit të Punës referon sërish
në vullnetin e palëve për të zgjedhur me marrëveshje ligjin e zbatueshëm për kontratën e tyre
të punës pa bërë specifikim nëse është individuale apo kolektive. Kodi i Punës përmban një
rregullim të plotë të përcaktimit të ligjit të zbatueshëm dhe në përputhje me Rregulloren
Roma I neni 8. Megjithatë legjislatori mund të kishte konsideruar përfshirjen e plotë të këtij
rregullimi në LSHDNP për sa kohë ai është një çështje e së drejtës ndërkombëtare private.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 166
Lidhur me kontratat e transportit ligji nuk parashikon se çfarë do të ndodhë në rast se nuk
plotësohen këto kushte, p.sh kur vendi i marrjes, dorëzimit të mallit dhe vendqëndrimi i
zakonshëm i dorëzuesit ndodhen në shtete të ndryshme. Për këtë ne mund ti referohemi
Rregullores Roma 1, e cila në Nenin 5(1) parashikon se në një rast të tillë duhet ti referohemi
vendit të dorëzimit të mallit. Në rast të rishikimit të mundshëm të LSHDNP kjo dispozitë
duhet plotësuar edhe me këtë rregullim.
Kontrata e Sigurimit është një dispozitë avangarde krahasuar me vendet e rajonit, të cilat nuk
kanë parashikuar rregullime për ligjin e zbatueshëm të kontratave të sigurimit. Nga analiza që
kemi bërë më sipër na rezulton se këto lloje kontratash gjejnë mbulim nga legjislacioni i
brendshëm, për pasojë ato mundësojnë zbatimin e këtij neni në Shqipëri ndryshe nga vendet e
rajonit.
Detyrimet jashtëkontraktore
Parashikimet e ligjit shqiptar për rregullat e zgjedhjes së ligjit për detyrimet jashtëkontraktore
pasqyrojnë zgjidhjet e Rregullores Roma II.
Neni 57 i LSHDNP është përafruar në mënyrë identike me nenin 14 të Rregullores Roma II.
Ndërkohë ligjet e vendeve të rajonit ndonëse kanë përafruar rregulloren kanë ofruar
rregullime më të plota. Po ti referohemi projekligjit të Serbisë për LDNP vëmë re se aty
parashikohet se autonomia e palëve mund të zbatohet edhe përpara ndodhjes së dëmit, nëse
palët janë duke kryer një aktivitet tregtar (neni 165).
Lidhur me dëmet e shkaktuara nga aksidentet rrugore LSHDNP nuk ka parashikuar asnjë
rregullim. Ndërkohë që neni 28 i Rregullores Roma II, duke qenë se i jep prioritet
marrëveshjeve ndërkombëtare, të cilat janë ratifikuar dhe parashikojnë klauzola për zgjedhjen
e ligjit të zbatueshëm, ia ka lënë hapësirën për parashikimin e kësaj situate Konventës së
Hagës për Aksidentet Rrugore. Edhe vendet e rajonit përmes dispozitave të ligjit për të
drejtën ndërkombëtare private kanë referuar tek kjo Konventë. Duke qenë se Shqipëria nuk e
ka ratifikuar Konventën e Hagës për Aksidente Rrugore, rregullimi i këtij lloj dëmi në këtë
ligj mbetet një domosdoshmëri.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 167
Jurisprudenca e GJDBE-së
Në rastet e zbatimit të ligjit shqiptar sidomos për nenet e përafruara duhet mbajtur në
konsideratë jurisprudenca e Gjykatës Europiane të Drejtësisë, e cila ka hedhur dritë në shumë
dispozita. Gjyqtarët shqiptarë në kushtet e paqartësisë apo mungesës së dispozitës nuk duhet
të bëjnë referim direkt tek rregulloret e BE-së, përkundrazi ata rekomandohet të ndjekin dhe
referohen në jurisprudencën e dispozitave. Ky referim ndihmon edhe në procesin e
interpretimit të harmonizuar të ligjeve, që është gjithashtu një parim themelor i BE-së, në të
cilën ne synojmë të aderojmë.
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 168
BIBLIOGRAFIA I. Legjislacion
Legjislacion i brendshëm
Ligji Nr. 3920, datë 04.12.1964 “Mbi gëzimin e të drejtave civile nga të huajt dhe zbatimin e ligjit të
huaj”
Ligji Nr.7850, datë 29.7.1994 Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë. (i përditësuar)
Ligji Nr.8116, datë 29.3.1996 Kodi i Procedurës Civile i Republikës së Shqipërisë. (i përditësuar)
Ligji Nr.10 428, datë 02.06.2011 “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private”
Ligji Nr 9590 datë 27 korrik 2006, “Për ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit midis
Shqipërisë dhe Komunitetit Evropian dhe vendeve anëtare nga njëra anë dhe Republikës Shqipërsië nga
ana tjetër”.
Legjislacion ndërkombëtar
Ligje të vendeve të rajonit
Ligji “Për Zgjidhjen e Konfliktit të Ligjeve me Rregulloret e vendeve të tjera” i Republikës Federale
Jugosllave. Zakon o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja, Official Gazette of SFRY,
No 43/82 and 72/82
Ligji i Malit të Zi “Për të drejtën ndërkombëtare private” : “Zakon o međunarodnom privatnom pravu,
Official Gazette of the Republic of Montenegro”, No 1/14
Projekt-ligjit Serb “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private i mundshëm në
http://www.mpravde.gov.rs/en/tekst/1699/civil-matter.php
Ligji Serb për Zgjidhjen e Konfliktit të ligjit me Rregulloret e Shteteve të tjera: Laë on Resolving
Conflict of Laws with Regulations of other Countries ("Official Gazette of SFRY", No. 43/82 and
72/82 – Amend. “Official Gazette of SFRY ", No. 46/96 and “Official Gazette of RS", No. 46/2006 )
Ligji Maqedonas nr. 87/2007 “Për të Drejtën Ndërkombëtare Private” Official Gazette of the Republic
of Macedonia’ (Služben vesnik na Republika Makedonija)
Stabilisation and Association Agreement betëeen the European Communities and their Member States
of the one part, and the Republic of Montenegro, of the other part of 15 October 2007, [2010] OJ L
108/3
Akte të Bashkimit Europian
Traktati i Bashkimit Europian: Consolidated version of the Treaty On European Union Official Journal C
115/13/ (2008)
Traktati i Funksionimit të Bashkimit Europian : Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the
European Union, Official Journal C 326 , (2012)
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 169
Council Regulation No. 593/2008 of the European Parliament and of the Council of 17 June 2008 on the law
applicable to contractual obligations (“Rome I”) (OJ L 177, 4.7.2008).
Council Regulation No. 44/2001 of 22 December 2000 on jurisdiction and the recognition and enforcement of
judgments in civil and commercial matters (“Brussels I”) (OJ L 12, 16.1.2001).
Council Regulation (EC) No. 1206/2001 of 28 May 2001 on co-operation between the courts of the Member
States in the taking of evidence in civil or commercial matters (OJ L 174, 27.6.2001).
Council Regulation No. 805/2004 of the European Parliament and of the Council of 21 April 2004 creating a
European Enforcement Order for uncontested claims OJ L 143, 30.4.2004)
Council Regulation (EU) No. 1259/2010 of 20 December 2010 implementing enhanced co-operation in the
area of the law ap1 Regulation (EC) No. 864/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July
2007 on the law applicable to non-contractual obligations (“Rome II”) OJ L 199, 31.7.2007).
Council Regulation (No. 2201/2003 of 27 November 2003 concerning jurisdiction and the recognition and
enforcement of judgments in matrimonial matters and the matters of parental responsibility, repealing
Regulation (EC) № 1347/2000 (“Brussels II-bis”) (OJ L 338, 23.12.2003).
Council Regulation No 1393/2007 of the European Parliament and of the Council of 13 November 2007 on
the service in the Member States of judicial and extrajudicial documents in civil or commercial matters
(service of documents), and repealing Council Regulation No 1348/2000 (OJ L 324, 10.12.2007).
Council Regulation No. 1896/2006 of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006
creating a European order for payment procedure (OJ L 399, 30.12.2006).
Council Regulation No. 4/2009 of 18 December 2008 on jurisdiction, applicable law, recognition and
enforcement of decisions and co-operation in matters relating to maintenance obligations (OJ L 7, 10.1.2009).
Council Regulation No. 861/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007 establishing
a European Small Claims Procedure (OJ L 199, 31.7.2007).
Council Regulation No. 650/2012 of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on
jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and acceptance and enforcement of
authentic instruments in matters of succession and on the creation of a European Certificate of Succession
(OJ L 201, 27.07.2012)
Council Regulation No. 1346/2000 of 29 May 2000 on insolvency proceedings (OJ L 160,
30.6.2000).aplicable to divorce and legal separation (“Rome III”) (OJ L 343, 29.12.2010).
Directive 96/71/EC of the European Parliament and of the Council of 16 December 1996 concerning the
posting of workers in the framework of the provision of services, [1997] OJ L 18/1
Directive 2008/48/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2008 on credit agreements
for consumers and repealing Council Directive 87/102/EEC, [2008] OJ L 133/66
Directive 2000/31/EC of the European Parliament and of the Council of 8 June 2000 on certain legal aspects
of information society services, in particular electronic commerce, in the Internal Market (Directive on
electronic commerce), [2000] OJ L178/1
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 170
Lugano Convention of 30 October 2007 on jurisdiction and the recognition and enforcement of
judgments in civil and commercial matters, [2007] OJ L 339/3
Akte të Organizatës së Kombeve të Bashkuara
United Nations Convention on the Assignment of Receivables in International Trade, of 12 December
2001
United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods, of 11 April 1980
United Nations Convention on International Bills of Exchange and International Promissory Notes of 9
December 1988
United Nations Convention on Contracts for the International Carriage of Goods Wholly or Partly by
Sea, of 11 December 2008
II. Jurisprudencë
Çështja C-339/89 Alsthom Atlantique SA kundër Compagnie de construction mécanique Sulzer SA
[1991]
Çështja C-93/92 CMC Motorradcenter GmbH kundër Pelin Baskiciogullari [1993]
Çështja C-205/07 Lodewijk Gysbrechts dhe Santurel Inter BVBA [2008]
Çështja C–214/94 Ingrid Boukhalfa kundër Bundesrepublik Deutschland [1995]
Çështja C-353/06 Stefan Grunkin dhe Dorothee Regina Paul [2008]
Çështjet e bashkuara C-509/09; C-161/10 eDate Advertising GmbH kundër X (C-509/09) dhe Olivier
Martinez dhe Robert Martinez kundër MGN Limited (C-161/10) [2011]
Çështja C-281/02 Owusu kundër Jackson [2005]
Çështja C-6/64 Costa kundër ENEL [1964]
Çështja C- 369/96 dhe C376/96 Procedurat penale kundër Jean Claude Arblade, Fils Sarl, Bernard
Leloup, Serge Leloup dhe Sofrage SARL (Arblade)
Çështja C-8/08 T-Mobile, Mobile Netherlands BV dhe të tjerë, Referencë për pyetje paraprake nga
College van Beroep (Hollandë) [2009]
Çështja C-539/03 Roche Nederland BV dhe të tjerë kundër Frederick Primus dhe Milton Goldenberg,
Referencë për pyëtje paraprake nga Hoge Raad (Hollandë)
Çështja C-102/86 Apple and Pear Development kundër Commissioners of Customs and Excise,
Referencë për pyetje paraprake nga Dhoma e Lordëve (Mbretëri e Bashkuar)
Çështja C-203/99 Veedfald kundër Arhus Amtskommune, Referencë për pyetje paraprake nga
Højesteret (Danimarkë)
Çështja C-21/76 Handelskwekerij G. J. Bier BV kundër Mines de potasse d'Alsace SA, Referencë për
pyetje paraprake nga Gerechtshof 's-Gravenhage (Hollandë)
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 171
Çështja C-150/77 Bertrand kundër Paul Ott KG, Referencë për pyetje paraprake nga Gjykata e
Kasacionit (Francë)
Çështja C-541/99 Cape Snc kundër Idealservice Srl, Referencë për pyetje paraprake nga Giudice di
pace di Viadana (Itali)
Çështja C-381.08 Car Trim GmbH kundër KeySafety Systems, Referencë për pyetje paraprake nga
Bundesgerichtshof (Gjermani)
Çështja C-384/10 Jan Voogsgeerd kundër Navimer, Referencë për pyetje paraprake nga Hof van
Cassatie (Belgjikë)
Çështja C-29/10 Heiko Koelzsch kundër État du Grand Duchy of Luxemburg, Referencë për pyetje
paraprake nga Gjykata e Apelit (Luksenburg)
Çështja C-218/12 Lokman Emrek kundër Vlado Sabranovic, Referencë për pyetje paraprake nga
Landgericht Saarbrücken (Gjermani)
Çështja C- 180/98 Pavel Pavlov dhe të tjerë kundër Stichting Pensioenfonds Medische Specialisten,
Referencë për pyetje paraprake Kantongerecht Nijmegen (Hollandë)
Çështja C-508/12 Walter Vapenik kundër Josef Thurner, Landesgericht Salzburg
Çështja C-295/95 Trasporti Castelletti Spedizioni Internazionali SpA kundër Hugo Trumpy SpA,
Referencë për pyetje paraprake nga Gjykata e Kasacionit (Itali)
Çështja C- 419/11 Česká spořitelna, a.s. kundër Gerald Feichter, Referencë për pyetje
paraprake nga: Městský soud v Praze (Republika Çeke)
Çështja C-334/00 Fonderie Officine Meccaniche Tacconi SpA kundër Heinrich Wagner Sinto
Maschinenfabrik GmbH (HWS)
High Court (Queen’s Bench Division), (2001). Edmunds v. Simmonds
III. Doktrinë
Jonathan Mance ‘The future of private international law’ (2005)
Peter Hay, Patrick J. Borchers, Symeon C. Symeonides ‘Conflict of Laws’ (2010)
Craig, De Burca. ‘EU Text, cases and materials’ (2007)
Peter Stone ‘EU Private International Law’ (2010)
Joseph Story ‘Commentaries on the Conflict of Laws’ (1834)
Michael Bogdan ‘Concise Introduction to EU Private International Law’ (2012)
K. Lipstein ‘Principle of Conflict of Laws National and International’ (1981)
Catherine Delforge, ‘La formation des contrats sous un angle dynamique—Réflexions comparatives, in
Le Processus de Formation du Contrat: Contributions Comparatives et Interdisciplinaires à
l'harmonisation du Droit Européen ’ ( 2002)
Andrew Stilton ‘Sale of Shares and Businesses: Law, Practice & Agreements’ (2006)
CB Nutting ‘Suggested Limitations on the Public Policy Doctrine’ (1935)
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 172
L.R. Kiestra, ‘The Impact of the European Convention on Human Rights on Private International
Law’ (2014)
J Blom. ‘Public Policy in Private International Law and Its Evolution in Time’ (2003)
Michael Wilderspin and Xavier Lewis, ‘Les relations entre le droit communautaire et les règles de
conflits de lois des Etats membres’ (2002)
Michael Bogdan ‘Concise Introduction to EU Private International Law’ (2012)
Jürgen Basedow, ‘The Law of Open Societies – Private Ordering and Public Regulation of
International Relations’ (2013)
James J. Fawcett ‘ Janeen M Carruthers. Choice of law - Jurisdictional and choice of court agreements’
(2008)
Giesela Rühl, ‘The Protection of Weaker Parties in the Private International Law of the European
Union: A Portrait of Inconsistency and Conceptual Truancy’ (2014)
Lea Brilmayer, ‘Rights, Fairness, and Choice of Law’ (1989)
P. B. Stephan ‘The Futility of Unification and Harmonisation in International Commercial Law’
(1999)
Symeon C. Symeonides ‘Codifying the choice of law around the world, An international Comperative
analysis’ (2014)
Jurgen Besedow ‘Worldwide Harmonisation of Private Law and Regional Economic Integration-
General Report’ (2003)
J. H. A. Van Loon ‘Unification of Private International Law’ (2005)
Paul B. Stephan ‘Accountability and international law making: Rules, rents and Legitimacy’ (1996-97)
Marcin Czepelak ‘Would we like to have a European Code of Private International law?’ (2010)
P. Vlas ‘On the development of private international law in netherlands from Asser Days to the
Codification of Dutch Private International Law’ ( 1910-2010)
Alfred von Overbeck ‘La contribution de la Conférence de la Haye au développement du droit
international privé’ (1992)
Giorgio Badiali ‘Le droit international privé des Communautés européennes’ (1985)
H Muir Watt ‘Evidence of an Emergent European Legal Culture: Public Policy Requirements of
Procedural Fairness Under the Brussels and Lugano Conventions’ (2001)
Trevor Hartley ‘The European Union and the Systematic Dismantling of the Common Law of Conflict
of Laws’ (2005)
I. Ward ‘A Critical Introduction to European Law’ (2003)
C. Barnard ‘The Substantive Law of the European Union – The Four Freedoms’ (2004)
Lando ‘The EC Draft Convention on the Law Applicable to Contractual and Non-Contractual
Obligations’ (1974)
Arthur Rosett ‘Unification, Harmonization, Restatement, Codification and Reform in International
Commercial Law’ (1992)
Lando/ Nielsen’The Rome I Proposal’ (2007)
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 173
Stéphanie Francq ‘L’applicabilité du droit Communautaire dérivé au regard des méthodes du droit
international privé’ (2005
J Basedow ‘The communitarisation of the conflict of laws under the Treaty of Amsterdam’ (2000)
Garcimartin Alferez ‘The Rome II Regulation: On the way towards a European Private International
Law Code’ (2007)
Klarkson/Hill “Conflict of Laws” (2011)
Dicey/Morris/Collins “The Conflict of Laws” (2012)
Stefal Leible, Michael Muller ‘A general part for European private international law The idea of a
Rome 0 regulation” (2012/2014)
Michael Hellner, ‘The Country of Origin Principle in the E-Commerce Directive, A Conflict with
Conflict of Laws?’ (2004)
Hartley, “Mandatory Rules in International Contracts: The common Law approach, Rec des Cours”
(1997)
Bogdan “Private International Law as Component of the Law of the Forum” (2010)
Clarkson/Hill, ‘The conflict of Laws’ (2011)
Richard Plender/ Michael Wilderspin, ‘The Rome Convention on the Choice of Law for Contracts’
(2001)
Peter Kaye, ‘The New Private International Law of Contract of the European Community’ (1999)
Cheshire/North/Fawcett, ‘Private International Law’ (2008)
Anton/ Beaumont/McEleavy, ‘Private International Law’ (2012)
Hay/Borchers/ Symeonides, ‘Conflict of Laws’ (2010)
Kroll-Ludwings, ‘Party autonomy in European Private International Law’ (2013)
Plender/Wilderspin, ‘The European Private International Law and Obligations’ (2009)
Bradley ‘International Marketing Strategy’ (2005)
Dunning/Lundan ‘Multinational Enterprises and the Global Economy’ (2008)
O’Hara/Ribstein ‘The Law Market’ (2009)
Nygh ‘Autonomy in International Contracts’ (1999)
Morse ‘The EEC Convention on the Law Applicable to Contractual Obligation’ (1982)
Philip ‘Mandatory Rules, Public Law and Choice of Law in the E.E.C Convention on the Law
Applicable to Contactual Obligations’ (1982)
Flessner/Verhagen ‘Assignment in European Private International Law’ (2006)
Th. M. de Boer, ‘Party Autonomy and its Limitations in the Rome II Regulation’, 9 Yearbook of Private
International Law ( 2007)
Ruschwarth/ Scott, ‘Roma II Regulation: Choice of law for non-contractual obligation’ (2008)
Carella ‘The Law Applicable to Non Contractual Obligations, Tort or Delict in The Unification of Law
Rules on Tort and Non Contractual Obligations in Europe-The ‘Rome II’ Proposal’ (2006)
Huber/ Illmer ‘Private International Law’ (2007)
Europianizimi i së drejtës ndërkombëtare private dhe ndikimet në legjislacionin
shqiptar të së drejtës ndërkombëtare private 2016
Aida Gugu Bushati 174
Basedow ‘EC conflict of laws-a matter of coordination, in Seminario Internacional sobre a
Comunitarizacao do Direito International Privado’ (2005)
Von Hein, ‘The contribution of the Rome Regulation to the Communitarisation of Private International
Law’ (2009)
Rolf Wagner “Do we need a Rome 0 Regulation , Netherlands Internatinal law review” (2014)
Callies “Comentary of Rome Regulations” (2015)
Barnard, C, The Substantive Law of the European Union – The Four Freedoms (OUP) (2004),
Živkoviû M./Stanivukoviû M., in: ‘Serbia and Montenegro’, International Encyclopaedia of Laws –
Private International Law, The Hague, London, New York, (2001)
Hartley T.C., ‘Mandatory rules in international contracts: the common law approach’, in: Recueil des
Cours, vol. 268 (1997)
Collier J.G., ‘Conflict of Laws’, 2nd ed., Cambridge (1994)
Giuliano M./Lagarde P., ‘Report on The Convention on the Law Applicable to contractual obligations’,
in: OJ C 282, (1980)
Weintraub R. J. “Commentary on the Conflict of Laws”, 4th ed. (2001)
Geý- Korošec m., Mednarodno zasebno pravo, Druga knjiga-posebni del’ (Private International Law,
Book Two – Special Part) (2002)
Gallý A. ‘A possible reform of international private law in the Western Balkans Region - international
jurisdiction and enforcement of foreign judgments’ – Paper presented at the workshop on Regional
technical assistance in approximation of the legislation regarding the jurisdiction, recognition and
enforcement of judgments in civil and commercial matters, Maqedoni (2006)
Collection of Civil Codes of Old Yugoslavia / Građanski zakonik za Kraljevinu Srbiju, Zbornik
Građanskih zakonika stare Jugoslavije (1960)
IV. Faqe Web
Kuvendi i Republikës së Shqipërisë: https://www.parlament.al/ , aksesuar Dhjetor 2016.
Gjykata e Lartë e Republikës së Shqipërisë: http://www.gjykataelarte.gov.al/ , aksesuar Dhjetor 2016.
European Union Law, eur-lex: http://eur-lex.europa.eu/homepage.html , aksesuar Dhjetor 2016.
Court of Justice of the European Union: https://europa.eu/european-union/about-eu/institutions-
bodies/court-justice_en , aksesuar Dhjetor 2016.
Hague Conference on Private International Law: https://www.hcch.net/en/home , aksesuar Dhjetor 2016.
Conflict of Laws Net: http://conflictoflaws.net/2006/web-sites-establishment-and-private-international-
law/, aksesuar Dhjetor 2016.