republika e shqipËrisË universiteti i tiranËs ......parlamentarizmi në shqipëri, nuk lindi...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË Tel/Fax: +355 4 369987

www.fhf.edu.al

Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë

Disertacion në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”

VEPRIMTARIA PARLAMENTARE NË SHQIPËRI NË VITET

E MONARKISË SHQIPTARE, 1928 - 1939

Specialiteti: HISTORI

Kandidati Udhëheqësi shkencor

Bashkim Boseta Prof. dr. Fatmira Rama

Tiranë, 2019

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I HISTORISË Tel/Fax: +355 4 369987

www.fhf.edu.al

Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë

Disertacion në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”

VEPRIMTARIA PARLAMENTARE NË SHQIPËRI NË VITET

E MONARKISË SHQIPTARE, 1928 - 1939

Specialiteti: HISTORI

Kandidati Udhëheqësi shkencor

Bashkim Boseta Prof. dr. Fatmira Rama

Mbrohet më datë ____. _____. 2019

1. ______________________________ (Kryetar)

2. ______________________________ (Anëtar Oponent)

3. ______________________________ (Anëtar Oponent)

4. ______________________________ (Anëtar)

5. ______________________________ (Anëtar)

Tiranë, 2019

PASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIA.........................................................................................................................I

LISTA E SHKURTIMEVE ...............................................................................................XIII

HYRJA.................................................................................................................................XIV

KREU I

PARLAMENTI DHE SHPALLJA E MONARKISË

1.1. Përgatitjet për shpalljen e Monarkisë Shqiptare…………………………....………..…....1

1. 2. Ndikimi i parlamentit për ndryshimin e Statutit Themeltar …………………..…......…..4

1. 3. Zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese……………………………………………….......7

1. 4. Përgatitjet e opinionit publik të brendshëm për ndryshimin e formës së regjimit.......…16

1. 5. Çelja e Asamblesë Kushtetuese dhe shpallja e monarkisë………………………...........22

KREU II

ORGANIZIMI I PARLAMENTIT DHE RAPORTET E TIJ ME

INSTITUCIONET E TJERA

2. 1. Asambleja dhe miratimi i Statutit Themeltar …………………………………..……...37

2. 2. Kthimi i Asamblesë në parlament dhe organizimi i tij …………………………...…….51

2. 3. Raportet e parlamentit me institucionin e mbretit dhe të qeverisë ……………....……..62

2. 4. Miratimi i Kodit Tregtar.……………………………………………………..................81

KREU III

VEPRIMTARIA E PARLAMENTIT NË FUSHËN EKONOMIKE

3. 1. Qëndrimi ndaj koncesioneve ekonomike me shtetet e huaja…………………....…...…86

3. 2. Nismat ligjore në ndihmë të biznesit shqiptar …………………………………..….…106

3. 3. Parlamenti dhe Reforma Agrare ……………………………………………...……….126

3. 4. Roli i parlamentit për zbutjen e varfërisë në vend ………………….. ………...…...…153

4

KREU IV

PROBLEMET SOCIAL - KULTURORE NË BISEDIMET

PARLAMENTARE

4. 1. Parlamenti dhe problemet arsimore ………………………………...…………………172

4. 2. Hartimi i kuadrit ligjor për shtypin dhe rolin e tij……………………..………………198

4. 3. Parlamenti dhe komunitetet fetare në Shqipëri………………………..………………211

4. 4. Çështja e gruas në Parlamentin Shqiptar………………………………...…….......…..223

PËRFUNDIME…........……………………………………………………..……………...242

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………...………….......252

ABSTRAKT..........................................................................................................................259

I

PARATHËNIA

Parlamentarizmi në Shqipëri, nuk lindi bashkë me krijimin e shtetit shqiptar.

Parlamenti i parë, që doli nga zgjedhjet e votuesve është ai i pranverës së vitit 1921. Pas

kësaj deri në ditët e sotme, duke përjashtuar Shqipërinë e pushtuar gjatë Luftës së Dytë

Botërore, janë bërë gjithmonë zgjedhje parlamentare, pavarësisht që në shumicën e rasteve,

deri në fillim të viteve ’90, ato kanë qenë të kontrolluara tërësisht nga pushteti. Punimi

“Veprimtaria parlamentare në Shqipëri në vitet e Monarkisë Shqiptare, 1928 - 1939”, trajton

momentet kryesore të punës së parlamentit gjatë kësaj periudhe, e cila zgjati pothuajse

njëmbëdhjetë vjet. Monarkia Shqiptare në historinë e shtetit shqiptar ka një veçori specifike,

pasi lindi në kohën kur ky shtet po konsolidohej dhe u drejtua nga një monark shqiptar. Gjatë

regjimit komunist monarkia u instrumentalizua së tepërmi, duke u atakuar në të gjitha

drejtimet dhe në funksion të saj, u evidentuan vetëm anët negative. Pas viteve ’90, studimet

për këtë periudhë u shtuan si nga autorë vendas, ashtu edhe të huaj, duke nxjerrë në dritë

fakte të reja, që kanë ndikuar në rikonceptimin e saj. Por, edhe në këto studime, shumica e

autorëve janë fokusuar tek trajtimi i figurës së Ahmet Zogut, dhe i ndërtimit dhe konsolidimit

të shtetit shqiptar. Mbetet akoma punë për t’u bërë, për të hedhur dritë mbi aspekte të tjera të

zhvillimeve historike të kësaj periudhe.

Për sa i përket institucionit të Parlamentit të Monarkisë Shqiptare, studimet si gjatë

periudhës komuniste, ashtu edhe pas viteve ’90, kanë qenë të pakta, duke e trajtuar atë në

kuadrin e përgjithshëm, thjesht si një element përbërës të sistemit monarkist. Disa studime të

kryera, e kanë prekur pjesërisht funksionimin e tij dhe kanë trajtuar më tepër çështje të fushës

juridike. Në trajtesat historike, parlamenti i kësaj periudhe është përmendur vetëm në

momentin e miratimit të marrëveshjeve të mëdha, ose për ndonjë rast të veçantë, por pa hyrë

në detaje të tjera. Deri më sot, nuk kemi një studim të mirëfilltë në lidhje me veprimtarinë e

tij. Pikërisht, mungesa e këtij trajtimi dhe dëshira për të dhënë një kontribut shtesë në këtë

drejtim, u bënë shtytje që në kuadër të shkollës së doktoraturës, të thellohemi në studimet e

kësaj veprimtarie. Për këtë arsye, pas konsultimeve të bëra me udhëheqësen shkencore prof.

dr. Fatmira Rama vendosëm, që unë të marr përsipër këtë punim.

Me këtë tezë doktorature synojmë të pasqyrojmë veprimtarinë e parlamentit gjatë

periudhës së Monarkisë Shqiptare, duke u mbështetur gjerësisht mbi burimet arkivore. Kjo

është bërë duke mos e trajtuar këtë veprimtari në mënyrë të pjesshme, por duke shqyrtuar me

kujdes faktorët politikë, ekonomikë, shoqërorë, kulturorë dhe situatat e marrëdhënieve

ndërkombëtare të shtetit shqiptar, që kanë ndikuar mbi të. Qëllimi ynë ka qenë që analiza e

dokumenteve dhe literaturës përkatëse, të bëhet larg kornizave të çdo lloj ideologjie e

politike, në mënyrë që të jepet një gjykim sa më objektiv. Hipoteza jonë në këtë studim ka

qenë që, veprimtaria e këtij parlamenti kaq e shumanshme dhe komplekse, të trajtohet me të

gjitha ngjarjet e saj, me ulje ngritjet e veta, duke evidentuar një pikëpamje të ndryshme, nga

ajo mbisunduese deri sot, për një rol minor (të ulët), rutinor të tij, dhe që miratonte gjithçka

pa kundërshtim. Njëkohësisht, kemi synuar të vëmë në dukje dhe karakterin e centralizuar të

Monarkisë Shqiptare, në shumë raste me një natyrë dominuese ndaj veprimtarisë

parlamentare, duke pasqyruar më saktë raportet mes këtyre dy pushteteve themelore për

II

vendin. Pavarësisht ndalimit të partive politike në parlamentin e monarkisë, në varësi të

çështjeve të trajtuara u vërejtën debate politike, përplasje interesash mes grupeve të lobimit

të shtresave të caktuara. Kjo ka ndikuar edhe në raportet e tij me ekzekutivin, duke

bashkëpunuar me qeverinë, por shpeshherë, ka kundërshtuar politikat e saj, duke rrëzuar

shumë nisma qeveritare dhe ndikuar në modifikimin e shumë të tjerave. Nga ana tjetër, në

bisedimet parlamentare përgjithësisht, u vërejt një kulturë e lartë diskutimi, etikë komunikimi

dhe profesionalizmi, të cilat i dhanë një pamje moderne dhe pasuruan veprimtarinë e tij. Kjo

solli, që të marrin zgjidhje, një seri problemesh të rëndësishme për vendin.

Parimi bazë metodologjik i këtij studimi, është ndërthurja e kriterit kronologjik me atë

tematiko-problemor, duke përdorur metoda kërkimore historiografike si, hulumtimi në

arkivat themelore vendase, dokumentet arkivore të huaja, studimi thellësisht i bisedimeve

parlamentare të natyrave politike, ekonomike, shoqërore, kulturore, rregulloreve,

projektligjeve, ligjeve, nismave parlamentare etj. Po ashtu, kemi konsultuar një numër të

madh gazetash dhe revistash të kohës, një literaturë të pasur, vendase dhe të huaj, dhe një

sërë kujtimesh të botuara nga autorë të ndryshëm, shoqëruar me metodat e krahasimit,

analizës, sintezës etj.

Për punimin jemi konsultuar me burime të shumta arkivore. Rol parësor në këtë

studim, kanë luajtur burimet arkivore, të shfrytëzuara në Arkivin e Shtetit të Republikës së

Shqipërisë. Burimi kryesor për këtë punim është Fondi 146 (Parlamenti), vitet 1928-1939, ku

janë shikuar me kujdes të gjitha zhvillimet e ndodhura në mbledhjet e tij, nga viti 1928, deri

më 6 prill 1939, si dhe janë studiuar procesverbalet përkatëse të çdo mbledhjeje. Fonde të

tjera të konsultuara, në këtë arkiv, janë: Fondi 149 (Kryeministria), Fondi 150 (Ministria e

Oborrit Mbretëror), Fondi 152 (Ministria e Punëve të Brendshme), Fondi 171 (Ministria e

Ekonomisë Kombëtare), Fondi 177 (Ministria e Punëve Botore), Fondi 195 (Ministria e

Arsimit), Fondi 416 (Ahmet Zogu). Të gjitha këto fonde janë të ndara me vitet përkatëse dhe

përfshijnë periudhën 1928-1939. Janë shfrytëzuar dhe burime të Arkivit të Ministrisë së

Punëve të Jashtme të Shqipërisë.

Për trajtimin e problemeve kemi shqyrtuar me kujdes edhe një seri dokumentesh

arkivore të botuara, shqiptare dhe të huaja. Nga dokumentet shqiptare janë konsultuar të

gjitha vëllimet “Bisedimet Parlamentare të viteve 1925-1928”, Tiranë, 2012; “Bisedimet e

Kuvendit Kushtetues 1925”, Tiranë, 1925; “Bisedimet e Asamblesë Legjislative 1925”,

Tiranë, 1925; “Bisedimet e Senatit 1925”, Tiranë, 1925; “Statuti Themeltar i Republikës

Shqiptare”, Tiranë, 1925 dhe “Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare”, Tiranë, 1929. Janë

shqyrtuar Fletoret Zyrtare të viteve 1925 – 1939, Tiranë; Rregulloret e Parlamentit të viteve

1923, Tiranë, 1923 dhe 1931, Tiranë, 1931 dhe Rregullorja e Senatit e vitit 1925, Tiranë,

1925. Janë parë dhe “Ligje, Dekret Ligje dhe Rregullore” të viteve 1925-1931, botime të

Këshillit të Shtetit në vitet 1938 -1940; “Kodi Penal” 1927, “Kodi Civil” 1928, si dhe “Kodi

Tregtar” 1929. Gjithashtu janë konsultuar dhe “Dokumente e materiale nga lufta e popullit

shqiptar për liri e demokraci 1917-1941”, botim i Drejtorisë së Arkivave Shtetërore të

Republikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1959; “Raporti i Komisionit hetues parlamentar

mbi veprimet e Zotni Myfid Libohovës”, Tiranë, 1925; “Ligji i shtypit”, Tiranë, 1931;

“Statuti i shoqërisë “Gruaja Shqiptare”, Tiranë, 1929; “Ligji mbi Reformën Agrare mbi

Bankën Bujqësore e mbi Kontratën-Typ”, Tiranë, 1930; “Rregullorja mbi shkollat private të

minoriteteve”, Tiranë, 1935, si dhe shumë artikuj të revistës “Studime Historike”, botime të

Institutit të Historisë, Tiranë, duke konsultuar shkrime të autorëve të ndryshëm, për çështje

III

specifike të punimit. Nga dokumentet e huaja janë shqyrtuar ato diplomatike italiane të

publikuara nga Ministria e Punëve të Jashtme e Italisë, konkretisht seria e shtatë e

“Documenti Diplomatici Italiani”, vitet 1925-1935, dhe seria e tetë, vitet 1935-1939, Romë,

1959-1992. Rëndësia e tyre ka qenë e madhe, pasi përmbajnë materiale të bollshme me vlera

të mëdha historike për këtë periudhë.

Punimi gjithashtu është mbështetur edhe në të dhënat e nxjerra nga shtypi i kohës.

Gazetat të cilat janë hulumtuar dhe analizuar për këtë punim janë: “Arbënia”, Tiranë, 1931,

1936;“Besa”, Tiranë, 1933, 1936; “Bisedimet”, Kajro, 1925; “Dajti”, Tiranë, 1925;

“Demokratia”, Gjirokastër, 1928, 1930, 1931, 1932, 1937; “Dielli”, Boston Massachusetts,

1927, 1929; “Gazeta e Korçës”, Korçë, 1925, 1928, 1930, 1936; “Gazeta e Re”, Tiranë,

1929; “Gazeta Shqiptare”, Bari, 1928; “Kombi Shqiptar”, Tiranë, 1928; “Labërija",

Gjirokastër, 1925; “Ora" , Tiranë, 1929, 1930, 1931; “Republika", Shkodër, 1925; “Shekulli

i Ri”, Durrës, 1928; “Shqipëri e Re”, Kostancë 1925; “Telegraf", Tiranë, 1927, 1928;

“Virua", Gjirokastër, 1928 ; “Vullneti”, Tiranë, 1929, 1930; “Zëri i Korçës”, Korçë, 1928,

1930; revistat “Edukata e Re”, Tiranë, 1931; “Zani i Naltë”, Tiranë, 1936, 1937 etj.

Si literaturë për punimin, kanë shërbyer vepra të autorëve shqiptarë dhe të huaj, ku

shumë prej tyre janë botuar në periudhën që trajton ky punim. Nga literatura shqiptare janë

studiuar një seri botimesh, para dhe pas viteve ’90. Për sa i përket botimeve gjatë regjimit

komunist, duke qenë se ishin të gjitha të politizuara, regjimin monarkist shqiptar e

pasqyrojnë si një zhvillim negativ për vendin dhe veprimtarinë e parlamentit të kësaj

periudhe e anashkalojnë pothuajse tërësisht. Si botime të rëndësishme të kësaj periudhe janë

përzgjedhur: “Historia e Popullit Shqiptar”, Vëllimi II, përgatitur nga Universiteti Shtetëror

i Tiranës dhe Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Prishtinë, 1969 dhe “Historia e

Shqipërisë”, Vëllimi III, përgatitur nga Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave e

Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1984. Të dy këto studime e trajtojnë

periudhën e Monarkisë Shqiptare, pothuajse në të njëjtën mënyrë, por parlamentin e kësaj

periudhe e kanë anashkaluar. Kjo kuptohet qartë nga vetë përcaktimi që i është bërë atij në

momentin e parë, që është përmendur, pasi në të dy tekstet ai cilësohet si një institucion

formal, që mbeti i tillë deri në fund të sundimit të A. Zogut. Nga kjo, rezulton që parlamenti

në të dy tekstet ka pasur një trajtim periferik, duke u përmendur vetëm si votues i Reformës

Agrare, asaj Arsimore dhe marrëveshjeve financiare me Italinë. Janë trajtuar shumë shkurt

raportet e tij me qeverinë e Mehdi Frashërit në momentin e miratimit dhe rrëzimit të saj. Por,

për veprimtarinë e tij, nuk është bërë asnjë analizë, duke e lënë totalisht në hije.

Pas viteve ’90, si botime të rëndësishme për këtë punim janë shqyrtuar me vëmendje:

“Historia e Popullit Shqiptar”, Vëllimi III, përgatitur nga Instituti i Historisë, Akademia e

Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2007. Duke qenë se libri ka një gamë të gjerë trajtesash,

veprimtarinë e parlamentit të monarkisë e ka trajtuar shkurtimisht, për disa aspekte të

veçanta, të cilat kanë shërbyer si pjesë plotësuese, për problematika të caktuara, të ecurisë së

shtetit shqiptar. Në pjesët e trajtimit të konsolidimit të shtetit shqiptar pas shpalljes së

monarkisë, janë renditur edhe kompetencat e parlamentit në bazë të Statutit Themeltar,

miratimet e huasë italiane të qershorit 1931, marrëveshjeve të marsit 1936 po me Italinë, si

dhe diskutimet parlamentare në janar 1936, ndaj qeverisë së M. Frashërit. Në kuadrin e

reformave të mëdha të ndërmarra nga shteti shqiptar i kohës janë evidentuar një sërë ligjesh

të viteve 1930-1933, por pa u ndaluar në rolin e deputetëve në miratimin dhe ecurinë e këtyre

IV

reformave. Një libër tjetër është ai i prof. Arben Putos “Shqipëria Politike 1912-1939”,

Tiranë, 2009, ku autori i bën një analizë shumë të mirë zhvillimeve politike të shtetit shqiptar,

të asaj periudhe, por parlamenti duke qenë jashtë fokusit të problematikës së tij kryesore,

është trajtuar pak. Janë evidentuar si zhvillime, ligji për komunitetet fetare i vitit 1929,

Reforma Agrare e vitit 1930, Reforma Arsimore e vitit 1933, por parlamenti është përmendur

vetëm si një institucion votues formal i tyre. Nga veprimtaria e tij në këtë libër, janë trajtuar

zhvillimet e marsit të vitit 1936 në miratimin e marrëveshjeve me Italinë të nënshkruara nga

qeveria e M. Frashërit dhe shkurtimisht edhe fjalimet e dy deputetëve për miratimin e “ligjit

për ndalimin e mbulimit të fytyrës” në vitin 1937.

Autori Kastriot Dervishi në librin e tij “Historia e shtetit shqiptar 1912-2005”,

Tiranë, 2006, i bën një pasqyrim më ndryshe veprimtarisë parlamentare të periudhës së

monarkisë, por duke lënë përsëri në hije pjesë të rëndësishme të saj. Duke qenë se libri

trajton zhvillimet kryesore politike, ekonomike, shoqërore e kulturore të shtetit shqiptar gjatë

shek. XX, për parlamentin e monarkisë, janë dhënë disa momente të veprimtarisë së tij,

kryesisht të karakterit evidentues. Autori ka trajtuar fillimin e punimeve të Asamblesë

Kushtetuese të vitit 1928, vendimet e para të saj dhe ka bërë një renditje të titujve të Statutit,

të reformave të mëdha, të ndërmarra gjatë monarkisë, por parlamenti është përmendur

thjesht se i ka votuar. Në kuadrin e politikave mbretërore dhe qeveritare janë evidentuar

mesazhet e mbretit, dhe programet e qeverive por, pa u ndalur në diskutimet përkatëse rreth

tyre. Janë trajtuar shkurt disa detaje që kanë të bëjnë me qeverinë e M. Frashërit.

Një studiuese tjetër, prof. Aurela Anastasi në librin e saj “Historia e të drejtës

kushtetuese në Shqipëri 1912 -1939”, Tiranë, 2007, e trajton parlamentin e kësaj periudhe,

duke i bërë një shpjegim juridik të saktë funksionimit të tij, bazuar më tepër në analizën e

Statutit Themeltar, por pa hyrë në detaje të hollësishme të veprimtarisë së parlamentit. Po

ashtu edhe prof. Luan Omari në veprën e tij, “Sistemi Parlamentar”, Tiranë, 1994, kur

trajton parlamentin e kësaj periudhe, ndalet në funksionimin ligjor të tij, në detyrat dhe

kompetencat sipas Statutit Themeltar, por pa e prekur veprimtarinë e tij në drejtim të

miratimit të ligjeve, nismave parlamentare, raporteve të vërejtura me institucionet e tjera,

debateve të zhvilluara, etj. Parlamenti i kësaj periudhe është trajtuar edhe në librin “Historia

e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri”, Tiranë, 1997, me autor prof. Feti Gjilani, në pjesën

“Shteti dhe e drejta gjatë regjimit të A. Zogut”. Edhe ky autor e ka trajtuar shumë shkurt,

thjesht duke renditur disa detyra formale të tij, pa u ndalur në detaje të veprimtarisë

parlamentare.

Si burim për këtë punim ka shërbyer edhe libri “10 vjet Mbretni 1928-1938”, Tiranë,

1938. Por, edhe kjo vepër, duke qenë se kishte si fokus zhvillimet e shtetit shqiptar, gjatë 10

viteve të Mbretërisë Shqiptare në të gjitha fushat, trajtimin e veprimtarisë së parlamentit e ka

fragmentar, të shkurtër dhe përfshin vetëm pjesë të caktuara të vitit 1928 dhe 1937. Edhe në

këtë libër ku janë pasqyruar mbledhjet dhe vendimet e para të Asamblesë Kushtetuese të vitit

1928, si dhe janë renditur ligjet e miratuara, por nuk janë trajtuar procedurat parlamentare

në të cilat kaluan. Libra të tjerë nga autorë shqiptarë që kanë shërbyer si burime të vlefshme

për këtë punim janë: “Shqipëria më 1927”, nga Teki Selenica, Tiranë, 1928; “Shqipnija më

1937”, Vëllimi I, Tiranë, 1937 dhe Vëllimi II, Tiranë, 1938; “Politika e jashtme e

Shqipërisë”, Vëllimi I me autor Paskal Milon, Tiranë, 2013; “Albania”, me autor Stavro

Skendi, New York, 1958; “Histori e Shqipnis”, nga Tajar Zavalani, Tiranë, 1998; “Shënime

V

historike nga Jeta dhe Veprat e Nalt Madhërisë së Tij Zogu i Parë Mbreti i Shqiptarëve”, me

autor Kristo Dako, Tiranë, 1937; “Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920-1934”, nga

Arben Cici, Tiranë, 2002; “Histori e Shqipërisë 1912-2000”, nga Valentina Duka, Tiranë,

2007; “Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar”, Tiranë, 2003; “Ndërhyrja

Italiane në Shqipëri (1925-1939)”, me autor Ramiz Fiçorri, Tiranë, 2005; “Diplomacia e

Mbretit Zogu I-rë, 1912-1939”, nga Ilir Ushtelenca, Tiranë, 1997; “Ngrehja e një Mbretërie.

Zogu I dhe populli i tij”, nga Gaqo Goga, Tiranë, 1938; “Ballafaqime politike në Shqipëri

1897-1942”, shkruar nga Sejfi Vllamasi, botim i dytë, Tiranë, 2012; “Financat e Shqipnis

1839-1934” nga Haxhi Shkoza, Tiranë, 1935; nga Iljaz Fishta janë konsultuar veprat

“Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë (1925-1931)”,

Tiranë, 1979; “Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë

(1931-1936)”, Tiranë, 1989; “Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin e

Shqipërisë 1936-1939”, Tiranë, 1999; “Reforma Agrare Demokratike. Bujqësia e Shqipërisë

në vitet 1930-1938”, nga Teodor Kareco, Tiranë, 2013; “Marrëdhëniet ekonomike

shqiptaro-jugosllave 1929-1939”, me autor Emine Arifi-Bakalli, Prishtinë, 1997; “Gruaja në

Shqipëri në vitet 1912-1939”, me autore Fatmira Musaj, Tiranë, 2002, “Mirash Ivanaj

personalitet i shquar i universit shqiptar”, me autor Iljaz Gogaj, Tiranë, 2004; Rrymat e

mendimit politiko-shoqëror në Shqipëri në vitet ’30, të shekullit XX”, me autor Viron Koka,

Tiranë, 1985; “Faik Konica. Jeta në Uashington”, nga Ilir Ikonomi, Tiranë, 2011;

“Shqipëria dhe diplomacia angleze 1919-1927”, me autore Pranvera Teli (Dibra), Tiranë,

2005; “Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1912-1967)” nga Ali M. Basha, Tiranë, 2011 etj.

Njëkohësisht janë konsultuar edhe kujtime të bashkëkohësve si M. Frashërit, Z. Xoxe etj.

Nga literatura e huaj janë konsultuar shumë autorë, ku një pjesë e madhe e tyre

janë të periudhës së Monarkisë Shqiptare. Megjithatë, vlen të theksohet se si për autorët e

kohës, ashtu edhe për ata të mëvonshmit, trajtimi i veprimtarisë së Parlamentit të Monarkisë

Shqiptare ka qenë fragmentar, madje disa nuk e kanë përmendur fare. Në varësinë e

problematikave të trajtuara, ata janë marrë kryesisht me figurën e A. Zogut, rrethin e afërt të

tij, me qeveritë shqiptare dhe rolin e diplomatëve të huaj. E theksuar kjo, është kryesisht tek

autorët italianë të kohës, në pasqyrimin e raporteve italo-shqiptare. Nga autorët e huaj që e

kanë trajtuar gjerësisht Monarkinë Shqiptare është Bernd J. Fischer në librin e tij “Mbreti

Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri”, Tiranë, 2004, duke i bërë një analizë të

hollësishme asaj dhe figurës së A. Zogut, por veprimtarinë e parlamentit e ka prekur shumë

pak. Autori ka trajtuar shkurtimisht mbledhjet e para të Asamblesë Kushtetuese dhe shpalljen

e monarkisë si dhe është ndalur në diskutimet për pranimin e marrëveshjeve të marsit 1936

me Italinë dhe momentet e rrezimit të qeverisë së M. Frashërit.

Përveç këtij autori, si literaturë e huaj për këtë punim kanë shërbyer dhe librat “Italia

e Albania 1924-1927”, nga Pietro Pastorelli, Firence, 1967;“Historia e Shqipërisë nga

zanafilla deri në ditët tona”, nga Antonello Biagini, Tiranë, 2000; “Le Costituzioni degli

Stati dell’ Europa Orientale”, Romë, 1929 dhe “L’Albania dall’Indipendenza all’unione con

l’Italia (1913-1939)”, Milano, 1940, me autor Amedeo Giannini; “Albania quinta sponda d’

Italia”, nga Pio Bondioli, Milano, 1939; “Vicende e problemi della penisola balcanica

(1815-1937)”, me autor Carlo Antonio Ferrario, Milano, 1937; “L’Albania di Re Zog”, nga

Gustavo Traglia, Romë, 1930;“King Zog self-made monarch of Albania”, shkruar nga

Jason Tomes, Gloucestershire, 2011; “Shqiptarët një histori moderne”, me autore Miranda

Vickers, Tiranë, 2008; “Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX”, nga Nina Smirnova,

VI

Tiranë, 2004; “Valixhja diplomatike”, nga Pietro Quaroni, Tiranë, 1993; “Shqipëria ngritja

e një mbretërie”, me autor Joseph Swire, Tiranë, 2005; “Shqipëria përballë Europës 1912-

1929”, nga Albert Mousset, Tiranë, 2004; “Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944”, nga

Roberto Morozzo della Rocca, Tiranë, 1994; “Përballjet e historisë së kishës katolike në

Shqipëri 1919-1996”, me autor Markus W. E. Peters, Lezhë, 2010;“L’opera degli italo-

albanesi”, në Italia e Albania, me autor Salvadore Petrotta Mandala, Palermo, 1940;

“Zhvillimet politike në Shqipëri 1920-1939”, nga Robert J. Stevens, Tiranë, 2004;

“Pluralizmi i besimit dhe komunitetet fetare në Shqipëri”, nga Giovanni Cimbalo, Tiranë,

2013; “Shqipëria një e njëmijë”, me autor Indro Montanelli, Tiranë, 2005; “Shqiptarët,

historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme”, me autor Edwin Jacques,

Tiranë, 1995.

Punimi i këtij disertacioni është konceptuar nga parathënia, hyrja dhe katër kapituj.

Hyrja fillon me një historik të shkurtër të shtetit shqiptar nga krijimi i tij deri në vitin 1924.

Pastaj është trajtuar ardhja e A. Zogut në pushtet në dhjetor 1924 dhe masat e para që

ndërmori. Një vend të rëndësishëm aty, zënë hapat për shpalljen e Republikës Shqiptare dhe

miratimin e Statutit të saj. Për një trajtim sa më të saktë, rëndësi të posaçme i kemi kushtuar

punimeve të Kuvendit Kushtetues, ku vlen të theksohet se kanë dalë në dritë elementë të rinj,

interesantë. Pavarësisht se të gjithë anëtarët e tij, ishin përkrahës të A. Zogut, mes tyre u

zhvilluan debate të ashpra dhe shpeshherë ka pasur mosdakordësi për shumë çështje. U

shfaqën kundërshtime për krijimin e Senatit, caktimin e kryeqytetit, çështjet e arsimit, masat e

ashpra ndaj kundërshtarëve politikë, etj. Një fokus të veçantë në hyrje, kanë marrë zhvillimet

ekonomike, ku janë trajtuar koncesionet e dhëna në vitet 1925-1928, bashkë me

problematikën e tyre, duke i analizuar në dritën e bisedimeve parlamentare. Edhe këtu janë

vërejtur kundërshtime, madje edhe për koncesionet e mëdha me Italinë. Në këtë pjesë janë

prekur dhe raportet diplomatike të Shqipërisë me Fuqitë e Mëdha, me shtetet fqinjë dhe me

Italinë, ku janë evidentuar anët pozitive dhe negative të tyre. Njëkohësisht me këto, janë

trajtuar edhe masat e ndërmarra nga A. Zogu për stabilizimin e situatës politike, ekonomike

të vendit dhe hapat për forcimin e pushtetit të tij. Hyrja mbyllet me trajtimin e dy reformave

të mëdha për shtetin shqiptar, që ishin: miratimi i Kodit Penal dhe i Kodit Civil.

Kapitulli i parë, Parlamenti dhe shpallja e monarkisë, ka një trajtim të gjerë, të

përgatitjeve dhe masave për shpalljen e saj, deri në mbledhjet e para të Asamblesë

Kushtetuese. Në rrugën për shpalljen e monarkisë u përputhën interesat e shtetit italian, me

ato personale të A. Zogut dhe të grupimeve sociale e politike që e mbështesnin atë dhe

monarkinë, prandaj u bë dhe bashkërendimi i punës me qeverinë italiane. Zogu u përpoq që

hapat për ndryshimet kushtetuese, të bëheshin sa të ishte e mundur në rrugë ligjore. Një

rëndësi të posaçme këtu mori konflikti mes dy dhomave parlamentare mbi funksionimin dhe

kompetencat e Këshillit të Shtetit, pasi është pikërisht moszgjidhja e tij, që do të hapë rrugën

e ndryshimeve kushtetuese. Për këtë ishte e nevojshme edhe mbështetja e plotë e qeverisë, dhe

u krijua një konflikt artificial mes anëtarëve të saj, duke sjellë krijimin e një qeverie të re

besnike, e cila do të kishte si detyrë kryesore, organizimin dhe menaxhimin e zgjedhjeve që

do të bëheshin. Konflikti i nisur mes dhomave të parlamentit u acarua, duke shtuar debatet

dhe përplasjet, në mënyrë që të bëhej shpërndarja e tyre. Por, gjatë studimit të veprimtarisë

së dy dhomave në lidhje me këto zhvillime, rezulton se, Senati fillimisht nuk ka qenë dakord

për një rishikim total të Statutit, ndërsa Dhoma e Deputetëve po. Megjithatë, edhe brenda saj

u evidentuan disa deputetë, që fillimisht kundërshtuan vendimin e shumicës, duke deklaruar

VII

se nuk mund të ndryshohej forma e regjimit, por shumë shpejt ndryshuan mendim. Pas

urdhrit të presidentit, dhomat u bashkuan në një Asamble Legjislative dhe shpallën

moskompetencën e tyre për rishikimin e Statutit. Në këtë mënyrë, Zogu bëri shpërndarjen e

tyre dhe dekretoi zgjedhjet për në Asamblenë Kushtetuese, duke u hapur rrugën ndryshimeve

të programuara.

Gjatë organizimit të këtyre zgjedhjeve, Ministria e Punëve të Brendshme dhe pjesë të

caktuara të administratës shtetërore, morën të gjitha masat e nevojshme për të garantuar

fitoren e kandidatëve qeveritarë. Mbi bazën e burimeve arkivore, janë evidentuar dhe

analizuar qarkoret e kësaj ministrie, në funksion të kësaj fitoreje, kërkesat dhe masat e

prefekturave dhe nënprefekturave në këtë drejtim, ku disa prej tyre rezulton që kanë qenë

edhe në kundërshtim me ligjin. Por edhe ndërhyrja italiane nuk mungoi gjatë këtyre

zgjedhjeve dhe në këmbim të ndihmës së dhënë, diplomacia italiane shtoi përpjekjet e saj, për

të përfituar sa më tepër, duke imponuar nënshkrimin e marrëveshjeve të reja. Duke qenë se

A. Zogu ishte një personazh që kishte demonstruar se, në momentin kur fitonte pushtet,

harronte premtimet dhe kthehej në krahun tjetër, rëndësi të posaçme për Italinë, kishte

sigurimi i garancisë nga ai, që në momentin kur do të shpallej mbret, do të respektonte edhe

marrëveshjet e nënshkruara më parë. Në këtë kuadër presioni u shtua, që kjo garanci të

merrej me anë të deklaratave zyrtare.

Në rrugën e nisur, rëndësi kishte reagimi i opinionit publik, për këto ndryshime, të

cilat megjithëse ishin përgatitur nga lart, duhet të ndeshnin sa më pak kundërshtime në

popull. Faktor ndihmës në këtë drejtim ishte se, për pjesën më të madhe të popullit shqiptar

fjala “Republikë” ishte më e panjohur sesa fjala “Mbretëri”. Duke qenë të mësuar me

pushtimin disashekullor osman, monarkia si institucion ishte më e pranueshme për ta. Rol të

madh në parapërgatitjen e opinionit publik, ka luajtur shtypi, duke ushtruar ndikim mbi

faktorët psikologjikë, historikë dhe kombëtarë të popullsisë, e gjitha kjo në funksion të

pranimit të monarkisë nga shqiptarët. Me urdhrin e qeverisë, Ministria e Brendshme ka

ndërhyrë mbi gazeta të veçanta. Me urdhër dhe financim të saj, dolën në qarkullim gazeta

lokale me qëllim justifikimin e ndryshimeve kushtetuese dhe parapërgatitjen e popullsisë së

zonave të caktuara, për shpalljen e monarkisë. Po ashtu, gazetat e mëdha si “Telegraf”dhe të

tjera, sidomos në fillim të gushtit 1928 e në vazhdim, bashkëpunuan ngushtë me organet

qeveritare, në këtë drejtim.

Nga masat që morën organet shtetërore, u arrit fitorja e kandidatëve qeveritarë. Po

me urdhër qeveritar, përpara hapjes së Asamblesë, filloi organizimi i manifestimeve në qytete

të ndryshme të Shqipërisë dhe dërgimi i telegrameve me kërkesa për shpalljen e monarkisë

dhe vendosjen e A. Zogut, mbret. Në këtë pjesë gjithashtu është trajtuar hollësisht fillimi i

punimeve të Asamblesë Kushtetuese, përbërja e saj, diskutimet kryesore të deputetëve, duke

evidentuar saktë vendimet e para, ku më i rëndësishmi ishte shpallja e Monarkisë Shqiptare

dhe kurorëzimi i A. Zogut “Mbreti i Shqiptarëve”. Një vend i veçantë këtu, i është kushtuar

hapave të njohjes së Monarkisë Shqiptare dhe problemeve të hasura në këtë drejtim.

Kapitulli i dytë, Organizimi i parlamentit dhe raportet e tij me institucionet e tjera,

analizon votëbesimin e qeverisë së parë mbretërore dhe hapat e miratimit të Statutit

Themeltar. Deri më sot në të gjitha botimet në fushën e historisë, flitet për përmbajtjen e

Statutit, por jo për rrugën e ndjekur në hartimin e tij, prandaj trajtimi i bërë, i jep kësaj pjese

VIII

një rëndësi të posaçme. Për të analizuar zhvillimet në këtë drejtim, janë parë me kujdes të

gjitha problematikat themelore të trajtuara në bisedimet e deputetëve. Duke qenë se po

formatohej ligji themeltar i shtetit, ndërhyrjet e tyre për nene të veçanta kanë qenë të

rëndësishme. Nëse u vërejt dakordësi për t’i dhënë kompetenca të mëdha mbretit, nuk

rezulton e njëjta gjë për kompetencat që duhet të kishte qeveria, duke u evidentuar që në

fillim grupime deputetësh që kërkonin një kontroll të madh të parlamentit ndaj saj. Zhvillime

interesante janë vërejtur për sa i përket hapësirës që duhet të kishin pakicat etnike për

pjesëmarrje në institucionet e larta shtetërore, funksionimin e shkollave private, institucionin

e Regjencës, kufizimet e deputetëve etj. Statutit i është bërë një analizë e përmbajtjes së tij, e

ndarë sipas fushave përkatëse dhe janë evidentuar ndërhyrjet, që pësoi ai gjatë viteve.

Një element interesant është kthimi i Asamblesë në parlament dhe organizimi i tij.

Deri më sot në të gjitha studimet që përfshijnë këtë periudhë është thënë thjesht që,

“Asambleja u kthye në Parlament”. Në të vërtetë nga studimi i bërë, rezulton që me shumicë

votash deputetët vendosën fillimisht që, ajo të shpërndahej dhe të bëheshin zgjedhje të reja.

Ndryshimi i mendimit erdhi nga disa rrethana, të cilat janë trajtuar në punim. Përveç

Statutit, për funksionimin e parlamentit ka shërbyer dhe rregullorja e tij. Në vitin 1931 u

miratua një rregullore e re. Edhe ky është një element i ri i trajtuar në këtë punim. Duke qenë

një nga elementët bazë që kishte të bënte me punën e përditshme të deputetëve, ata u treguan

të kujdesshëm, gjatë miratimit të saj dhe rezultuan efikas në ndërhyrjet e tyre për ndryshimin

dhe rregullimin e shumë neneve. Edhe për elementët kryesorë të saj, është bërë analizë.

Gjithashtu janë evidentuar ndryshimet që i janë bërë asaj në vite, duke analizuar dhe shkaqet

e tyre.

Parlamenti në veprimtarinë e tij kishte lidhje të drejtpërdrejta me dy institucione të

rëndësishme të shtetit shqiptar: mbretin dhe qeverinë. Në këtë pjesë janë trajtuar raportet e

parlamentit me institucionin e mbretit dhe me qeverinë. Statuti i kishte dhënë Mbretit pushtet

të madh mbi parlamentin. Por në disa nene, për çështje të caktuara pushteti i tyre ishte i

balancuar dhe në shumë pak raste, parlamenti kishte pushtet mbi mbretin. Për sa i përket

raporteve me qeverinë, fillimisht janë trajtuar përcaktimet që iu kishin bërë atyre Statuti dhe

rregullorja e parlamentit. Pastaj janë pasqyruar me detaje qëndrimet e deputetëve ndaj

qeverive, reagimet ndaj programit të tyre, ndaj ministrave të veçantë, mbështetja për politikat

qeveritare, por edhe rrëzimi i projekteve qeveritare, interpelancat e bëra, si dhe

kundërshtimet për aspekte të tjera. Një vëmendje e posaçme këtu i është kushtuar qëndrimit të

deputetëve ndaj qeverisë së M. Frashërit, që nga miratimi i saj, deri tek kërkesa për mocion

besimi, që solli edhe rrëzimin e saj, me votim.

Një problem tjetër i rëndësishëm i trajtuar në këtë kapitull është qëndrimi i

parlamentit në fushën e hartimit të një legjislacioni të ri për shtetin shqiptar. Pas miratimit të

Kodit Penal e Civil gjatë periudhës së fundit të republikës, si detyrë primare u përcaktua

hartimi i Kodit Tregtar. Kjo ishte një kërkesë e natyrshme, pas reformave që po

ndërmerreshin dhe një nevojë për funksionimin sa më të mirë të tregtisë shqiptare. Mesazhi

për këtë erdhi menjëherë pas shpalljes së monarkisë dhe u transmetua nga mbreti përpara

deputetëve, më 10 dhjetor 1928. Detyrën e hartimit të tij, e realizoi institucioni i ri, Këshilli i

Shtetit. Gjatë miratimit të këtij kodi në parlament u evidentuan qëndrime pro dhe kundër, të

cilat janë pasqyruar bashkë me argumentet përkatëse, duke i bërë edhe një analizë

përmbajtjes së tij. Gjithashtu janë trajtuar shkaqet dhe qëndrimi i deputetëve, në ndërhyrjet e

IX

bëra në të, me kalimin e viteve, duke evidentuar analizën e përvojës perëndimore dhe

pasqyrimin e saj në këtë legjislacion.

Kapitulli i tretë, Veprimtaria e parlamentit në fushën ekonomike, trajton

problematika të gjëra dhe të rëndësishme të zhvillimeve ekonomike në vend. Një rol të

rëndësishëm në këtë drejtim kanë luajtur koncesionet ekonomike me shtetet e huaja, ku

vendin kryesor edhe gjatë periudhës së monarkisë vazhdoi ta mbajë Italia, duke përfituar ato

më të rëndësishmet. Trajtimi i tyre në parlament në varësi të fushave të veprimit dhe

interesave që ato preknin është shoqëruar me dakordësi, por edhe përplasje të forta mes

deputetëve dhe qeverisë, por edhe deputetëve me njeri-tjetrin. I tillë ishte koncesioni i

tregtimit të karburanteve ku Italia fitoi të drejtën e monopolit. Diskutimi i tij në parlament,

mbështetja dhe kundërshtimi i deputetëve, ndërhyrjet italiane dhe problemet që e shoqëruan

atë me kalimin e kohës, zënë një vend të rëndësishëm në këtë pjesë. Vlen të theksohet se në

këto raste nuk mungoi mbështetja e shumë deputetëve për biznesin shqiptar. Gjatë vitit 1933,

Shqipëria shtoi përpjekjet e saj për marrëveshje të reja tregtare, me vendet fqinjë dhe më

gjerë, për dy arsye kryesore: e para, pas acarimit të raporteve italo-shqiptare dhe

ndërprerjes së ndihmave italiane, kjo lindi si nevojë imediate; e dyta, në kuadrin e krizës

ekonomike që kishte mbërthyer vendin, u shtrua si detyrë, jo vetëm nënshkrimi i

marrëveshjeve të reja me shtete të tjera, por edhe rishikimi i disa traktateve dhe

marrëveshjeve të nënshkruara, të cilat kishin rezultuar të dëmshme për ekonominë dhe

shtetin shqiptar. Diskutimi i tyre në parlament u shoqërua në raste të veçanta, me përplasje

mes deputetëve dhe qeverisë, duke sjellë në disa herë edhe rishikimin e vendimeve të saj. Pas

vitit 1935, shteti shqiptar u riafrua me Italinë dhe në parlament, kaluan marrëveshjet e reja

ekonomike të marsit 1936, koncesionet minerare dhe ai i peshkimit i vitit 1938. Disa prej tyre

u shoqëruan me debate dhe insistimi i deputetëve solli ndërhyrje në to, duke ndryshuar pika

të projekteve fillestare, në të mirë të zhvillimit të vendit.

Gjatë periudhës së monarkisë, në funksion të ngritjes dhe forcimit të ekonomisë

kombëtare, u hartuan një sërë ligjesh të reja dhe u ngritën institucione mbështetëse për

biznesin shqiptar, për të cilat deputetët kanë luajtur një rol të rëndësishëm. Përpos kësaj, u

ndërmorën një sërë nismash ligjore, për ulje tarifash doganore ose ndihma të drejtpërdrejta

financiare për shoqëritë e mëdha shqiptare: “Dele”, “Sita” dhe “Fabrika e Çimentos” në

Shkodër. Këto nisma kanë qenë kryesisht qeveritare, por u iniciuan edhe nga deputetët.

Trajtimi i këtyre problemeve në parlament, u shoqërua në disa raste, me përplasje mes

grupimeve të caktuara, pasi një pjesë e tyre ishin aksionerë në këto shoqëri. Megjithatë, vlen

të theksohet se, pavarësisht përplasjeve dhe kontradiktave, mbështetja e tyre për shoqëritë

shqiptare nuk mungoi.

Një nga reformat e mëdha që u ndërmor pas shpalljes së monarkisë ishte Reforma

Agrare, e cila u shoqërua me mbështetje dhe kundërshtime, pengesa dhe ndryshime. Në këtë

punim në trajtimin e saj, jemi ndalur sidomos në diskutimet parlamentare rreth projektit, ku u

evidentua qartë kundërshtimi i deputetëve, mbështetës të pronarëve të mëdhenj të tokave.

Por, kjo reformë kishte mbështetjen e mbretit dhe të shumë deputetëve të tjerë. Nga ana e tij,

komisioni parlamentar i bëri disa ndryshime projektit të saj, të cilat janë pasqyruar, bashkë

me analizat përkatëse. Gjithashtu është trajtuar ecuria e kësaj reforme në vitet në vazhdim

dhe roli i parlamentit në miratimin e nismave ligjore të qeverisë për ndryshimin dhe

përmirësimin e saj, duke evidentuar edhe ndikimin e faktorëve të tjerë mbi këtë reformë, si

X

ndërhyrja italiane, roli i shtypit, presionet nga shtresat e ndryshme shoqërore, etj. Një

hapësirë të veçantë këtu zë ecuria e Bankës Bujqësore, me pengesat që ajo ndeshi, deri në

hapjen e saj.

Pavarësisht zhvillimeve të ndodhura pas shpalljes së monarkisë, në vend ekzistonte

varfëri e madhe dhe problemi kryesor për pjesën më të madhe të popullsisë, ishte sigurimi i

bukës së përditshme. Prandaj, gjatë këtyre viteve për zbutjen e këtij problemi, nismat

kryesore të qeverisë kanë qenë për ulje tarifash doganore për importimin e misrit dhe grurit,

ose heqje të tyre. Gjithashtu po nga qeveria, por edhe pas insistimit të deputetëve, u

ndërmorën herë pas here nisma, për ulje ose falje taksash të prapambetura etj. Përveçse

diskutimit dhe miratimit të tyre, deputetët duke sjellë shqetësimin e zonave që përfaqësonin

për problemet e varfërisë, në disa raste, ndikuan në përmirësimin e politikave qeveritare në

këtë drejtim. Ata ndërmorën edhe vetë nisma për zbutjen e varfërisë, duke i shndërruar në

pjesë të politikave qeveritare. Ndikim në rëndimin e gjendjes së popullsisë në vend kanë

luajtur edhe fatkeqësitë natyrore si tërmetet, përmbytjet, thatësirat, ku dëmet e shkaktuara,

kanë qenë të mëdha për zona të caktuara. Në zbutjen sadopak të këtyre pasojave, nismat

qeveritare nuk kanë munguar, po ashtu edhe ndërhyrjet e deputetëve. Pasqyrimi i tyre në këtë

punim është bërë duke i evidentuar ato, debatet kryesore të zhvilluara dhe ndikimin e

deputetëve për përmirësimin e tyre.

Kapitulli i katërt, Problemet social- kulturore në bisedimet parlamentare, si element

të rëndësishëm, trajton diskutimin e problemeve arsimore e kulturore në parlament. Për sa i

përket kësaj periudhe, megjithëse ishin bërë disa hapa përpara në zhvillimin e sistemit

arsimor, përsëri kishte mangësi të mëdha si, një numër i pakët shkollash, mësuesish, pajisjesh

shkollore etj. Shqetësues ishte fakti i shtimit të shkollave private të huaja, ku shumë prej tyre

ishin jashtë kontrollit të instancave shtetërore shqiptare. Me shtimin e ankesave ndaj tyre, në

opinionin publik filloi të shtrohet çështja e kombëtarizimit të arsimit. Hapat në këtë drejtim u

hodhën ngadalë, deri në dekretligjin e 14 shtatorit 1932 mbi ndalimin e nxënësve shqiptarë

në shkollat e huaja në vend dhe ligjin e prillit 1933, për mbylljen e shkollave private të huaja

dhe shqiptare. Trajtimi i tyre në parlament, është pasqyruar gjerësisht në punimin tonë, ku u

përballën qëndrime të ndryshme, në disa raste dhe nacionaliste, apo konservatore. Gjatë

viteve të monarkisë u miratuan edhe dy ligje të tjera për arsimin dhe u morën një sërë

nismash ligjore, për hartimin e një legjislacioni të plotë arsimor. Përmbajtja, shkaqet,

ndërhyrjet, qëndrimi i deputetëve, interesat që ishin në këtë drejtim, janë trajtuar në tezën

tonë të doktoraturës.

Në punim jemi ndalur dhe në trajtesat parlamentare rreth zhvillimit të shtypit në vend.

Duke qenë se ai kishte ndikim mbi ecurinë e politikave shtetërore, synimi i qeverisë

mbretërore ka qenë vendosja e një kontrolli sa më të madh mbi të. Ndryshe nga disa nisma të

tjera, për sa i përket atyre për shtypin, qëndrimi i parlamentit ka qenë në unison me atë

qeveritar, madje ndërhyrjet e tij, i kanë forcuar më tepër këto nisma, duke e rritur kontrollin

dhe censurën qeveritare. Shembulli konkret është miratimi i Ligjit të Shtypit, në janar 1931.

Pavarësisht se kundër projektit qeveritar u renditën organet kryesore të shtypit, parlamenti jo

vetëm nuk i mori parasysh këto qëndrime, por me ndryshimet e bëra, e vështirësoi punën e

tyre. Megjithatë ka pasur edhe deputetë, që e kundërshtuan këtë, duke u shprehur hapur.

Përpos kësaj, mes parlamentit dhe gazetave të veçanta, herë pas here raportet kanë qenë të

acaruara. Kjo, pasi ato evidentuan punën e dobët të deputetëve, ose problemet që binin ndesh

XI

me interesat e tyre. Përveç shtypit të brendshëm, nga jashtë hynte një literaturë e

shumëllojshme, përmbajtja e së cilës në disa raste binte ndesh me politikat e regjimit ose

mund të sillte probleme për të. Pas vitit 1936, për vendosjen e kontrollit mbi këtë literaturë u

ndërmorën disa nisma ligjore, duke i krijuar mundësi qeverisë për një kontroll të plotë, mbi

të gjitha llojet e botimeve që hynin në Shqipëri. Shumica e deputetëve i mbështetën ato, por

përsëri deputetë të veçantë i kundërshtuan, qëndrim i cili është pasqyruar në punim.

Në Shqipërinë e kohës ekzistonin tre besime të mëdha fetare. Historikisht mes tyre ka

mbizotëruar toleranca, por edhe ndërhyrja e huaj, ka qenë e madhe në këtë drejtim. Pas

shpalljes së monarkisë, u pa e nevojshme një rishikim i raporteve të komuniteteve fetare me

shtetin, me synim shkëputjen e tyre nga ndikimi i huaj dhe rritjen e kontrollit shtetëror mbi to.

Gjatë kësaj periudhe shumica e çështjeve fetare, janë zgjidhur nga qeveria dhe vetë

komunitetet, pa kaluar nga parlamenti. Për sa i përket këtij të fundit, ka luajtur rolin kryesor

në diskutimin dhe miratimin e ligjit mbi komunitetet fetare. Nga konsultimi i dokumentacionit

rezulton se, mes deputetëve janë zhvilluar debate të shumta, po ashtu nuk kanë munguar as

përplasjet e tyre me pjesëtarët e qeverisë. Komisioni parlamentar i ka bërë disa ndryshime

dekretit qeveritar, të cilat përveç evidentimit, janë analizuar në përmbajtje dhe pasojat që ato

do të sillnin.

Ky kapitull mbyllet me trajtimin që i bëri parlamenti çështjes së gruas. Janë

pasqyruar hap pas hapi ecuritë e reformave, për përmirësimin e pozitës së saj, duke

analizuar nismat qeveritare, ato të Komunitetit Mysliman, të deputetëve, bashkë me

qëndrimin e shtypit të kohës. Trajtimi i tyre është bërë duke sinkronizuar ecurinë, ndikimet

mbi njëra-tjetrën dhe bilancin që ato kanë pasur, në lidhje me përmirësimin e situatës së

femrës. Një vend të rëndësishëm në ketë pjesë do të zënë risitë e Kodit Civil për femrën,

nismat ligjore për zgjidhjen e problemit të fejesave në moshë të vogël, rregullimin e

martesave, qëndrimet e mbretit për gruan dhe reformën për ndalimin e mbulimit të fytyrës në

vitin 1937. Kjo e fundit është trajtuar gjerësisht, duke filluar që nga propozimi, dekreti

qeveritar, miratimi në parlament, qëndrimet pro dhe kundër saj, vështirësitë në zbatim, roli i

mbretit, organizmave qeveritare dhe Komunitetit Mysliman në këtë drejtim.

Pas këtij parashtrimi mund të themi se punimi ka një karakter origjinal, me fokus

aspektet kryesore të veprimtarisë së Parlamentit të Monarkisë Shqiptare në fushën politike,

ekonomike, shoqërore dhe kulturore, i bazuar mbi dokumente origjinale dhe në shumë burime

të tjera, të përmendura më lart. Sigurisht nuk pretendojmë që ky është një punim shterues.

Shpresojmë dhe urojmë që të pasohet nga studime të tjera. Faktet dhe analizat e kryera gjatë

punës, tregojnë se institucioni i Parlamentit dhe veprimtaria parlamentare gjatë periudhës së

Monarkisë, nuk ka qenë e vakët dhe e parëndësishme në vend. Përkundrazi, bisedimet

parlamentare flasin për një aktivitet të dendur dhe energjik të deputetëve për të gjitha

problemet e mëdha të vendit, gjithnjë në raport me stadin e zhvillimit të tij. Punimi arrin në

një konkluzion më të qartë për raportet mes tre pushteteve: Parlamentit dhe monarkisë,

parlamentit dhe institucionit të mbretit, si dhe parlamentit dhe qeverisë. Vihet re qartë që

institucioni i Mbretit, luante një rol dominues në projektet qeveritare dhe vetë veprimtarinë e

parlamentit. Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë për raportet parlament-qeveri. Ato nuk janë

shoqëruar vetëm me dakordësi, por në shumë raste edhe me kundërshtime. Për këtë arsye

mendojmë se origjinaliteti i punimit në këtë rast, qëndron pikërisht në evidentimin e këtyre

XII

debateve, nismave dhe lobingjeve të caktuara që qëndronin pas tyre, të cilët përfaqësonin

interesa të shtresave të caktuara sociale dhe ekonomike në vend.

Në përfundim, dua të falënderoj Departamentin e Historisë, të Fakultetit Histori-

Filologji të Universitetit të Tiranës, për pranimin e tezës time të doktoraturës dhe

mbështetjen e dhënë në kryerjen e këtij punimi. Falënderimi i veçantë, shkon për

udhëheqësen time shkencore, prof. dr. Fatmira Rama për drejtimin, këshillimin dhe

udhëheqjen profesionale të saj. Me sugjerimet e bëra gjatë diskutimeve, me kontrollin dhe

ristrukturimin e materialit, ka qenë një ndihmë e jashtëzakonshme për mua, në realizimin e

saktë të këtij punimi. Falënderoj gjithashtu pedagogët që kanë marrë pjesë në diskutimet e

kryera rreth punimit: prof. dr. Ajet Shahu, prof. dr. Ilira Çaushi, prof. asoc. dr. Ermal Baze,

dr. Gentiana Kera dhe Përgjegjësen e Departamentit të Historisë, prof. asoc. dr. Eva Tafili

(Hyskaj), për ndihmën dhe sugjerimet e dhëna. Në fund, falënderimet shkojnë për familjen

time, për përpjekjet e bëra në krijimin e kushteve lehtësuese, gjatë procesit të studimit.

XIII

LISTA E SHKURTIMEVE

AMPJ – Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë

AQSH – Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë

AGIP – Shoqëria e Përgjithshme italiane e vajgurit

AIPA – Ndërmarrja italiane e vajgurit në Shqipëri

DDI – Dokumente Diplomatike Italiane

EIAA – Enti i industrisë agrare në Shqipëri

SIMSA – Shoqëria italiane e minierave të Selenicës

SITA – Shoqëria industriale tregtare anonime

STAMLES – Shoqëria tregtare anonime monopol i letrës dhe shkrepseve

SVEA – Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë

XIV

HYRJA

Shteti shqiptar u krijua si njësi politike-juridike, duke u shkëputur nga pushtimi i

dinastisë shumëshekullore osmane. Që në fillesat e tij, ai u konceptua nga Fuqitë e Mëdha si

një Monarki. Më 29 korrik 1913, Konferenca e Ambasadorëve vendosi që Shqipëria të

shpallej Principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme. Në krye të saj do të vendosej një

princ i cili do të caktohej nga Fuqitë e Mëdha.1 Për këtë post u caktua gjermani Vilhelm Vid

(Wilhelm Won Wied). Ai qeverisi Shqipërinë për një periudhë 6-mujore, e cila u karakterizua

nga trazira të mëdha të brendshme dhe të jashtme. Fillimi i Luftës së Parë Botërore solli

largimin e tij, pushtimin e Shqipërisë dhe ndarjen e saj në disa zona pushtimi. Kjo gjendje

vazhdoi deri në mbarimin e luftës.

Në vitin 1920 u zhvillua një nga ngjarjet më të mëdha të historisë së Shqipërisë, që

ishte Kongresi i Lushnjës. Një ndër vendimet që ai mori, ishte përcaktimi i institucioneve

qeverisëse. U caktua se pushtetin më të madh do ta kishte Këshilli Kombëtar, por përsëri

ideja e Monarkisë vazhdoi të ruhej dhe në funksion të kësaj u krijua Këshilli i Lartë prej katër

anëtarësh. Megjithëse pozita juridike e tij nuk mund të barazohej me atë të monarkut, ai

përfaqësonte Regjencën që do të thoshte realizimin e përkohshëm, individual ose kolegjial, të

kompetencave të kryetarit të shtetit në formën monarkiste të qeverisjes.2

Sidoqoftë, Kongresi i Lushnjës dhe Këshilli Kombëtar e ngarkuan veten me detyrën e

organizimit të përkohshëm të shtetit shqiptar dhe nuk morën përsipër një përcaktim

përfundimtar të formës së shtetit.3 Këtë detyrë e mori Asambleja Kushtetuese që doli nga

zgjedhjet e dhjetorit 1923. Për këtë u ngrit një komision i posaçëm, që do të hartonte Statutin.

Si çështje të parë që do të diskutohej, u vendos ajo e caktimit të formës së regjimit. Në

komision u përvijuan dy grupe, njëri pro republikës dhe tjetri pro monarkisë. Raportet e tyre

u paraqitën në Asamble, në prill 1924.4 Vendimi për këtë çështje nuk u arrit të merrej, pasi në

atë periudhë, situata politike u tensionua shumë dhe në rend të ditës dolën probleme të tjera.

Në qershor të vitit 1924 vendi u përfshi nga një kryengritje, ku përveç të tjerash rol parësor në

fillimin e saj, kishte kundërshtimi, që opozita i bëri mënyrës së organizimit të zgjedhjeve për

në Asamblenë Kushtetuese dhe rezultatit të tyre. Kryengritja përfundoi me fitoren e opozitës.

Më 16 qershor 1924 u formua qeveria e re me Fan Nolin në krye.5 Programi i qeverisë së tij,

ishte ambicioz dhe përparimtar, por i vështirë për t’u realizuar në Shqipërinë e asaj kohe.

Në nëntor 1924 qeveria e Nolit, u gjend në një situatë të keqe politike. Në planin e

jashtëm nuk kishte siguruar njohje ndërkombëtare, ishte refuzuar kërkesa e saj për ndihma

financiare dhe pësoi krisje të marrëdhënieve me Lidhjen e Kombeve pas fjalimit të mbajtur

1 Historia e Popullit Shqiptar, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Vëllimi III, (Tiranë: Toena,

2007), 28. 2 Gramoz Hysi, Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij në vitet 1920-24, (Tiranë: Mihal Duri,

1988), 38. 3 Aurela Anastasi, Historia e të drejtës kushtetuese në Shqipëri (1912-1939), (Tiranë: Pegi, 2007), 68.

4 G. Hysi, Organizimi i shtetit…, 200-203.

5 Arben Puto, Shqipëria politike 1912-1939, (Tiranë: Toena, 2009), 350.

XV

nga Noli në mbledhjen e saj. Në planin e brendshëm, qeveria nuk kishte realizuar reformat e

premtuara. Kjo solli rritje të pakënaqësisë, u shtuan përplasjet mes pjesëtarëve të kabinetit,

pasi ishin me bindje të ndryshme politike dhe akoma parlamenti nuk ishte mbledhur, për t’i

dhënë votëbesimin. Përpara këtyre rrethanave qeveria e F. Nolit, pranoi kundër vullnetit të tij,

zhvillimin e zgjedhjeve politike. Dekreti u firmos nga Sotir Peci më 13 nëntor 1924, ndërsa

zgjedhjet do të zhvilloheshin pas një muaji, përsëri në sistemin me dy shkallë.6

Zhvillimi i zgjedhjeve do të ishte një akt me rëndësi, pasi do të bënte të mundur

legalizimin e pushtetit të Nolit dhe do të çonte në një njohje ndërkombëtare të qeverisë së tij.

Kjo do të sillte për Ahmet Zogun, mbylljen e rrugëve për të riardhur në pushtet, në mënyrën

që ai kishte menduar. Për këtë arsye ai përshpejtoi përgatitjet, në drejtim të sigurimit të

mbështetjes politike, financiare dhe ushtarake, për t’u rikthyer në pushtet, duke vepruar në

disa drejtime. Në planin e jashtëm ai siguroi mbështetjen e Jugosllavisë, e cila shpresonte që

me anë të kësaj ndihme, të arrinte të shtonte ndikimin e saj mbi shtetin shqiptar. Në drejtim të

sigurimit të një mbështetjeje financiare, pas diskutimeve të bëra, Shoqëria Anglo-Persiane

pranoi t’i jepte Zogut pesëdhjetë milion dinarë, gjysma e të cilave do të paguhej menjëherë

dhe gjysma tjetër pas ardhjes në fuqi të tij dhe ratifikimit të koncesionit të naftës.7 Qeveria

italiane nuk u shpreh, por nga takime të ndryshme që emisarë të Zogut, bënë me përfaqësues

të shtetit italian, kishin lënë të kuptohej që rikthimi i tij në pushtet, nuk përbënte ndonjë

problem për të.

Zogu mori gjithashtu masa për të siguruar mbështetje edhe brenda Shqipërisë, për

përgatitjen e terrenit, në mënyrë që trupat e tij, ta kishin më të lehtë ndërhyrjen. Në funksion

të kësaj përdori edhe elementin katolik mbështetës të tij. Patër Anton Ashiku i dërgoi letër

nga Beogradi patër Mati Prendushit ku shkruante se, Zogu ishte përgatitur për sulm, pasi

kishte siguruar përkrahjen e Britanisë së Madhe, Francës, Italisë, Greqisë, Jugosllavisë. Ai

kërkonte që françeskanët të mos bënin kundërshtime, se ai do të ishte në favor të tyre. Nga

ana tjetër, Abdurraman Krosi kishte hyrë në Dibër, dy muaj përpara se Zogu të hynte në

Shqipëri dhe kishte filluar punën, për t’i përgatitur terrenin.8 Hysen Selmani bashkë me prijës

të tjerë kishte qëndruar në malet e Matit dhe shërbente si pikë ndërlidhëse bashkë me

përkrahësit e Zogut në pjesët e tjera të Shqipërisë.9 Gjithashtu, Zogu tentoi të merrte

mbështetjen, ose të siguronte neutralitetin e kundërshtarëve të tij politik, që ishin të

pakënaqur me qeverisjen e Nolit dhe nëpërmjet emisarëve të tij politik si Abedin Nepravishta,

Xhavit Leskoviku, tentoi që të hynte në kontakte dhe të bashkëpunonte me ish anëtarët e

Krahut Kombëtar.10

Kështu me të hollat që i dhanë anglezët (Shoqëria Anglo-Persiane - B.B.), me armët

dhe municionet që i dhanë jugosllavët dhe me forcat mercenare që përgatiti në Jugosllavi,

Zogu hyri në Shqipëri nga mesi i dhjetorit 1924.11

Sulmi duke filluar nga 14 dhjetori e në

vazhdim u shtri në disa sektorë të kufirit shqiptar si në Bujanë dhe Tarabosh, Kastrat dhe

Postribë, nënprefekturën e Krumës, Lumë, në zonën e Dibrës forcat e udhëhequra nga A.

Zogu, në bregun perëndimor të liqenit të Ohrit forcat e udhëhequra nga kapiten Selahudin

6 Historia e Popullit Shqiptar…, 239.

7 Bernd J. Fischer, Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, Botim i tretë, (Tiranë: Çabej, 2004), 80.

8 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri 1897-1942, Botim i dytë, (Tiranë: Vllamasi, 2012), 387-388.

9 Hysen Selmani, Nga notimet e Zogut I Mbretit të shqiptarëve, (Tiranë: KRISTALINA-KH, 2008), 169.

10 S. Vllamasi, Ballafaqime politike…, 376.

11 Abas Ermenji, Vendi që zë Skënderbeu në historinë e Shqipërisë, Botim i dytë, (Tiranë: Çabej, 1996), 437.

XVI

Blloshmi, dhe në Kakavijë forcat e udhëhequra nga Myfid Libohova dhe majori Xhemal

Aranitasi.12

Qeveria italiane i ndiqte me shumë interes zhvillimet që po ndodhnin në Shqipëri.

Kryeministri i Italisë Musolini, në një telegram të datës 23 dhjetor 1924 për Bodreron, të

dërguarin italian në Beograd, i shkruante se, “lajmet që vinin nga Shqipëria linin të supozohej

që situata mund të zgjidhej definitivisht në favor të A. Zogut”.13

Ngjarjet precipituan shpejt

dhe si pasojë e dështimit në sigurimin e mbështetjes nga jashtë, një ushtri e armatosur keq

dhe një popullsi relativisht e painteresuar, e detyruan Nolin të largohet nga Tirana më 23

dhjetor.14

Më 24 dhjetor 1924, A. Zogu bashkë më forcat e tij hynë në Tiranë. Kjo datë u cilësua

si “triumf i legalitetit”. U quajt kështu sepse ai, fillimisht nuk krijoi një qeveri të re, por u

rikthye në detyrë qeveria e Iljaz Vrionit, e zgjedhur nga parlamenti i mëparshëm dhe që ishte

detyruar të largohej nga zhvillimi i lëvizjes së Qershorit. Nevoja më e ngutshme ishte

vendosja nën kontroll e situatës së brendshme. Më 27 dhjetor në të gjithë vendin u shpall

shtetrrethimi. I gjithë territori u nda në katër zona ushtarake.15

Me urdhër të Ministrisë së

Punëve të Brendshme të gjitha qarqet e Shqipërisë, do të kalonin nën sundimin dhe drejtimin

e Komandës së Përgjithshme të Operacionit. Do të liroheshin të internuarit nga qeveria e

Nolit, dhe do të pushoheshin nga puna të gjithë policët e emëruar nga kjo qeveri dhe që nuk

kishin sjellje të mirë. Gjithashtu, u kërkua dhe “evidentimi i nënpunësve që kishin lënë

detyrën dhe ishin arratisur pas ardhjes së Zogut”.16

Duke pasur eksperiencë nga e kaluara e

tij, A. Zogu e ndjente të nevojshme gjetjen e rrugëve të komunikimit dhe të afrimit me

popullin. Në një komunikatë që u shpërnda për të gjitha prefekturat, ai kërkonte të lajmërohej

populli që,“të rrij me qetsi dhe të shikojnë punën e vetë se asnji njekje e jashtligjëshme nuk

ka me u ba. Barrën e qetsis e morra vet për sipër deri sa të formonet qeveria definitive”.17

Megjithatë ai e kuptonte, se nëse nuk do të ndiqej rruga institucionale, pushteti i tij

nuk do të ishte i sigurtë dhe nuk do të sigurohej njohje si brenda dhe jashtë vendit. Qeveria e

Vrionit megjithëse u rikthye në pushtet ishte jofunksionale pasi, së pari, i gjithë pushteti ishte

në duart e Zogut si Komandant i Përgjithshëm i Operacionit dhe së dyti, nga ajo qeveri kishte

mbetur vetëm Kryeministri. Ajo u rikthye, thjesht për t’i dhënë një fasadë legale gjithë

zhvillimeve që ndodhën në fund të dhjetorit 1924. Kështu, më 5 janar 1925, I. Vrioni paraqiti

zyrtarisht kërkesën për dorëheqje, duke i hapur rrugë A. Zogut për të marrë plotësisht

pushtetin në duart e tij.18

Zogu filloi të vepronte shpejt edhe në planin e jashtëm. Pas ardhjes në pushtet ndoqi

një politikë të kujdesshme drejt përcaktimit të aleatëve të jashtëm. Italia ishte zgjidhja më

logjike nga pikëpamja politike dhe ekonomike, sepse ishte i vetmi shtet i fuqishëm me

12

Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci 1917-1941, (Tiranë: Drejtoria e

Arkivave Shtetërore të R. P. Sh, 1959), dok. 219, f. 215-216. 13

Documenti Diplomatici Italiani (DDI), Settima serie (Seria VII), Volume III (Vol III), Dok. 634, f. 382.

Telegram i Musolinit për Bodreron, 23 dhjetor 1924. 14

Robert C. Austin, Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, Botim i dytë (Tiranë: Albin, 2003), 225. 15

A. Anastasi, Historia e të drejtës…, 62. 16

Fletorja Zyrtare, Tiranë, nr. 1. 8 janar 1925, f. 2. 17

Gazeta Dajti, Tiranë, nr. 59, 1 janar 1925, 1, artikulli “Ndryshimi dhe shpresë e jonë”. 18

Historia e Popullit Shqiptar…, 248. Gazeta e Korçës, Korçë, nr. 158, 10 janar 1925, 1, artikulli “Kabineti i

Ilias Vrionit u hoq”.

XVII

interesa strategjike, i gatshëm të ndihmonte dhe të mbështeste ekonominë kaotike shqiptare.19

Ai megjithëse akoma nuk kishte titull zyrtar, u takua më 2 janar 1925 me përfaqësuesin

italian në Shqipëri Duraco (Durazzo), të cilit i deklaroi, “se interesat italiane për Shqipërinë

ishin të dobishme dhe të domosdoshme, sidomos ato ekonomike, të cilave do t’u jepej

përparësi”.20

Ky ishte hapi i parë, për t’u shkëputur nga ndikimi jugosllav. Përveç aspektit

ekonomik dhe politik, në këtë lëvizje kishte një ndikim të madh edhe përpjekja për të bërë për

vete opinionin publik, pasi e shikonte shumë të lidhur ardhjen e tij në pushtet, me ndihmën e

Jugosllavisë.

Qeveria që do të formohej, kishte problem legjitimitetin e saj, pasi Këshilli i Lartë që

do ta mandatonte atë, nuk ishte funksional dhe Asambleja Kushtetuese që do ta miratonte,

ishte e shpërndarë. Xh. Ypi dhe R. Toptani ishin larguar pas fitores së Nolit dhe S. Peci ishte

larguar bashkë me Nolin duke dhënë dorëheqjen. Megjithatë u konsiderua se Këshilli i Lartë

ekzistonte ende me tre anëtarë (Peci, Ypi dhe Toptani), pasi dorëheqja e Pecit nuk ishte

pranuar formalisht nga parlamenti, i shpërndarë në qershor 1924.21

Më 6 janar 1925, Zogu

formoi qeverinë e re, ku vetë ishte Kryeministër dhe Ministër i Punëve të Brendshme, Myfid

Libohova ministër i Drejtësisë dhe Financave, Kostaq Kota, ministër i Punëve Botore, dhe

imzot Kolecin, ministër i Punëve të Jashtme.22

Ndaj kësaj qeverie, erdhën reagimet e para kundërshtuese në arenën ndërkombëtare.

Nga shteti italian u kundërshtua emërimi i imzot Kolecit në drejtimin e Ministrisë së Punëve

të Jashtme.23

Kjo, pasi ai cilësohej si një nga organizatorët e Luftës së Vlorës.24

Duke parë

kundërshtimin, Zogu e zëvendësoi me M. Libohovën, i cili kishte marrëdhënie të mira me

italianët. Ky ndryshim solli që e gjithë qeveria e 6 janarit, të ishte e përqendruar në tri duar.

Ministria e Luftës ishte shkrirë dhe ajo e Arsimit ishte kthyer në një Drejtori, e cila ishte vënë

nën Ministrinë e Drejtësisë. Për ta legjitimuar qeverinë, me propozim të saj, Këshilli i Lartë i

Regjencës dekretoi që të thirrej e të rifillonte punimet në Tiranë më 17 janar 1925, Kuvendi

Kushtetues.25

Kuvendi i mbledhur nuk ishte i plotë, pasi në të mungonin anëtarët pjesëmarrës në

lëvizjen e Qershorit, të larguar jashtë pas ardhjes së Zogut. Kryetar i tij u zgjodh Eshref

Frashëri me 51 vota pro, nga 58 anëtarë që morën pjesë në votim.26

Më 19 janar 1925, A.

Zogu u paraqit përpara Kuvendit bashkë me programin e qeverisë së tij. Ai në fillim foli për

situatën e kaluar, ku ushtria ishte bërë “foleja e politikës”, prandaj ishte shkrirë Ministria e

Luftës, dhe theksoi se, do të luftohej ideja e bolshevizmës. I quajti mashtrime premtimet e

qeverisë së Nolit për bujqit dhe premtoi që politika e jashtme do të ishte e fqinjësisë së mirë,

si dhe do të pranoheshin të gjitha lidhjet me jashtë të bëra nga qeveritë legale të mëparshme.

Arsimi njësoj si ushtria, ishte përzier me politikën, kjo nën ndikimin e mësuesve dhe për këtë

Ministria e Arsimit do të ulej në rangun e një drejtorie, ndërsa mësuesit më të dobët do të

19

B. J. Fischer, Mbreti Zog …, 95. 20

Arben Cici, Marrëdhëniet shqiptaro-italiane në vitet 1920-1934, (Tiranë: Afërdita, 2002), 63. 21


Teki Selenica, Shqipëria më 1927, (Tiranë: Shtypshkronja Tirana, 1928), XVII. 23

DDI serie VII. Vol. III. Dok. 665, f. 407. Telegram i Musolinit për Durazzon, 10 janar 1925. 24

Pietro Pastorelli, Italia e Albania 1924-1927, (Firence: Poligrafico Toscano, 1967), 96. 25

Feti Gjilani, “Shteti dhe e drejta gjatë regjimit të A. Zogut”, në Historia e Shtetit dhe e së Drejtës në Shqipëri,

Pjesa II, (Tiranë: Luarasi, 1997), 167. 26

Bisedimet e Kuvendit Kushtetues 1925, (Tiranë: Nikaj, 1925), 885.

XVIII

përjashtoheshin. Në punët botore do të tentohej një hua nga Lidhja e Kombeve, ku drejtimi

kryesor i saj, do të ishte ndërtimi i rrugëve.27

Ministria e Luftës u shkri, sepse pjesëtarë të

rëndësishëm të saj kishin marrë pjesë dhe drejtuar lëvizjen e Qershorit. Nga ana tjetër, krijimi

i një Komande të Përgjithshme do t’i jepte mundësinë Zogut, të kishte nën kontroll forcat

ushtarake dhe në këtë mënyrë do të largoheshin nga shërbimi ushtarak, njerëzit e cilësuar të

dyshimtë, do të bëhej rekrutimi i besnikëve të tij, dhe do të shmangej ndonjë e papritur e

pakëndshme, siç kishte ndodhur në të kaluarën. Suprimimi i Ministrisë së Arsimit, ishte një

hakmarrje ndaj shumë mësuesve pjesëmarrës në lëvizjen e Qershorit, ku me fjalët dhe

veprimet e tyre kishin ndikuar edhe mbi nxënësit. Largimi i mësuesve të paaftë nga puna, siç

u deklarua, ishte një alibi që u përdor kundër tyre. Në të vërtetë kjo do të sillte dhe një

kontroll më rigoroz mbi brezin e ri dhe edukimin e tij me bindje ndaj regjimit që po vendosej.

Duhet theksuar se megjithëse deputetët e vlerësuan Zogun, u shfaqën kritika ndaj

programit të qeverisë. Kështu, deputeti Josif Kedhi i tërhoqi vëmendjen Kryeministrit pasi, në

programin e paraqitur nuk u fol fare për Ministrinë e Drejtësisë. “Shteti,-theksoi ai,- formohet

me gjak, me pushkë, po mandej me drejtësi. I lutem qeverisë këtë pikë ta marrë parasyshë”.28

Megjithatë, ky zë mbeti i vetëm dhe nga 63 pjesëmarrës në votim, qeveria u votua

unanimisht. A. Zogu abstenoi me votën e tij.29

Në funksion të realizimit të programit, menjëherë u morën masa, duke goditur ato

organizata shoqërore që kishin marrë pjesë në lëvizjen e Qershorit, ose mund t’i sillnin

pengesa Zogut në rrugën e tij. Kështu me urdhër të Ministrisë së Brendshme shoqëria

“Bashkimi” dhe degët e saj, që e kishin mbështetur atë lëvizje u mbyllën. Gjithashtu u

mbyllën dhe shoqëritë e grave dhe shoqëri të tjera që kishin vepruar kundër Statutit dhe

ligjeve të shtetit, u ndalua rreptësisht propaganda kundër qeverisë dhe gazetarët u lajmëruan

se kundërshtimi dhe opozitarizmi nuk do të lejohej, deri sa të vihej në veprim ligji i ri i

shtypit.30

Më 21 janar 1925, Kuvendi Kushtetues diskutoi mbi formën e regjimit që do të

vendosej në Shqipëri, ku u paraqit vetëm varianti i përkrahësve të Republikës. Në raportin e

lexuar nga Petro Poga u paraqitën arsyet, pse Shqipëria duhej të ishte Republikë. Në arsyet

historike thuhej se, Shqipëria nuk kishte pasur një familje mbretërore që të kishte një

vijimësi. Princ Vidi, e kishte humbur këtë mundësi me largimin nga Shqipëria. Në arsyet

shoqërore theksohej se, shqiptari ishte i mësuar me pleqësinë që jepte vendime, pra me një

lloj qeverisjeje në grup, që afrohej me formën republikane dhe monarkia ishte në kundërshtim

të plotë me natyrën e tij. Në aspektin fetar, duke qenë se në Shqipëri kishte disa besime dhe

Mbreti ishte i njërit nga këto besime, kjo do të sillte probleme, prandaj duhej regjim

republikan. Si faktorë politikë u theksuan trazirat politike, që ndodhën në kohën e Princ Vidit.

Problem në raste të tilla, mbetej personaliteti i Mbretit dhe intrigave që thureshin rreth tij,

kështu që e vetmja zgjidhje që garantonte siguri, ishte Republika. Oborri mbretëror do të

kishte shpenzime të mëdha, ndërsa Republika më pak. Në lidhje me ushtrimin e pushtetit,

27

Po aty, 889-891. 28

Po aty, 901. 29

Po aty, 901-902. 30

Fletorja Zyrtare, nr 2, Tiranë, 26 janar 1925, 1.

XIX

Mbreti zakonisht mbështetej tek më të fuqishmit dhe do të harronte pjesën tjetër të shoqërisë

dhe kështu nga përfaqësues i kombit, do të kthehej në personazh, që do të krijonte ndasira.31

Përkrahësit e Republikës theksuan se, popujt që qeveriseshin nga format republikane

kishin nivel më të lartë social-kulturor, sesa ata që qeveriseshin nga monarkitë. Deputeti P.

Poga deklaroi se, “Monarkia ishte gërmadha e kombeve, të atyre kombeve primitive, që nuk

kishin arritur të vendosnin mbi fatin e tyre dhe se mbretëria nuk kishte asnjë dobi për kombin

shqiptar”.32

Në votimin për shpalljen e Republikës, nga 62 deputetë që morën pjesë, 60

votuan pro dhe abstenuan Milto Tutulani dhe Niko Lezo.33

Në këtë mënyrë, për herë të parë

në historinë e shtetit shqiptar u përcaktua qartë që forma e regjimit do të ishte Republikë.

Është interesant fakti që janë pothuajse këta deputetë, që kundërshtuan monarkinë, të cilët pas

tre vjetëve, do ta përkufizojnë atë si një nevojë jetike, që përshtatej me realitetin në vend dhe

që kërkohej me ngulm nga populli shqiptar.

Kur në Shqipëri po ndodhnin këto ndryshime, Italia nuk humbi kohë për të shfaqur

pretendimet e saj. Salvadore Kontarini (Salvadore Contarini), Sekretari i Përgjithshëm i

Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, më 20 janar 1925 i paraqiti Musolinit një plan prej

9 pikash, ku përfshinte ndër të tjera ratifikimin e Traktatit Tregtar Italo-Shqiptar të vitit 1924

të firmosur në Romë, koncesionet për naftën, për pyjet, peshkim, krijimin e Bankës etj.34

Ky

plan iu paraqit Zogut nëpërmjet Eqerem bej Libohovës, i cili deklaroi se pranonte 8 nga 9

pikat e tij. Pika e vetme që nuk pranonte, ishte ajo e koncesionit të vajgurit, për shkak të

impenjimeve ekzistuese me Britaninë e Madhe.35

Zogu ishte i lidhur me kompaninë Anglo-

Persiane, pasi ajo kishte financuar kthimin e tij në pushtet, dhe kishte një detyrim për të

shlyer. Jo vetëm kaq, por nëpërmjet koncesionit do të tentohej të sigurohej përkrahja e

Anglisë, për ta pasur si pikë mbështetje ndaj presioneve italiane. Gjithashtu, investimi i një

kompanie të madhe si ajo angleze, do të shërbente si nxitje për investime në Shqipëri edhe

nga kompani të tjera, do të ishte në të mirë të zhvillimit ekonomik të vendit dhe të mos rënies

plotësisht nën dominimin italian.

Pas shpalljes së Republikës problemi i ngutshëm ishte diskutimi dhe miratimi i

Statutit. Më 31 janar 1925 filloi diskutimi i neneve të tij. U pa si e domosdoshme miratimi i

gjashtë artikujve të parë, të art. 60, që fliste mbi zgjedhjen e Kryetarit të Republikës dhe art.

63, që fliste mbi mënyrën e betimit të tij. Relator i Komisionit të Projekt-Statutit, ishte M.

Tutulani, i cili kishte abstenuar në votimin për Republikën. Në art. 1, u sanksionua

që,“Shqipnija asht Republikë Parlamentare e Kryesueme prej nji Kryetari”.36

Diskutime u

zhvilluan për art. 6, ku ishte përcaktuar Tirana si kryeqytet i Shqipërisë. Deputeti i Elbasanit

Taqi Budo doli kundër. Sipas tij, “populli i Tiranës nuk ishte në gjendje që të bëhej

udhëheqësi i opinionit publik të kombit dhe Tirana nuk përmbushte kushtet nga pikëpamja

topografike. Nga ana tjetër, ajo nuk kishte burime ujore të mjaftueshme”.37

Kjo u kundërshtua

nga deputetë të tjerë. Me shumicë votash ajo u caktua si kryeqytet. Në votimin për Kryetarin

e Republikës nga 62 pjesëmarrës në votim, 60 votuan për A. Zogun, 1 votë për E. Frashërin

31

Bisedimet e Kuvendit Kushtetues 1925, 908-912. 32

Po aty, 913-914. 33

Po aty, 918-919. 34

P. Pastorelli, Italia e Albania …, 104. 35

Po aty, 107. 36

Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare, (Tiranë: Nikaj, 1925), 1. 37

Bisedimet e Kuvendit Kushtetues 1925, 930.

XX

dhe 1 votë e pavlefshme.38

Pas votimit, A. Zogu deklaroi se, “as një ambicje nuk do të më

ndalojë fuqin t’ime për t’i shërbye interesës së përgjithëshme”.39

Ky votim, bëri të mundur që

Shqipëria të ishte Republika më e re e Europës, me President nga mosha më të riun e

presidentëve.40

Pas zgjedhjes si Kryetar i Republikës, Zogu formoi qeverinë e re me tre ministra ku,

P. Poga u caktua ministër i Drejtësisë, M. Libohova ministër i Jashtëm dhe i Financave, K.

Kota ministër i Brendshëm dhe i Punëve Botore.41

Në prill të atij viti, ministër i Brendshëm u

caktua Ceno Kryeziu. Kur kabineti paraqitej në Dhomën e Deputetëve, Kryetari mund të

përfaqësohej nga ministri i Drejtësisë.42

Më 9 shkurt 1925, P. Poga paraqiti programin e

qeverisë për votëbesim, ku theksoi se me Ministrinë e Drejtësisë, ishte bashkuar edhe ajo e

Arsimit. Do t’i kushtohej rëndësi qetësisë së brendshme, zhvillimit të ekonomisë, raporteve të

mira me shtetet fqinje dhe Fuqitë e Mëdha, reformim të sistemit të drejtësisë dhe zhvillim të

bujqësisë.43

Statuti republikan solli ndryshime për sa i përket funksionimit të parlamentit. Art. 7 i

tij sanksionoi se,“Pushteti legjislativ ushtrohet prej Senatit dhe Dhomës së Deputetëve”.44

Kjo ndarje në dy dhoma, përbënte një risi për politikën shqiptare dhe diskutimet pro dhe

kundër, ishin të shumta. Kundër krijimit të Senatit dolën edhe deputetë, që njiheshin si

bashkëpunëtorë të afërt të A. Zogut. Ata pasqyruan mungesën e përfaqësimit të

personaliteteve në skenën politike shqiptare. Kështu M. Tutulani, kundërshtar i Senatit

theksoi se, “fuqija legjislative do të kishte dy drejtime, një nga lindja dhe një nga perëndimi,

se kishte mungesë ‘burrash shteti’, sa që në kohë zgjedhjesh kishte shumë vështirësi derisa të

bëhej një grup parlamentar”.45

Mbështetësit e Senatit deklaruan se, fuqia nuk ndahej por

balancohej, se deputetët mund të bënin ligje që do të kishin vështirësi zbatimi, dhe Senati

këto do t’i rregullonte, pasi Dhoma e Deputetëve përfaqësonte ‘të rinjtë e gjaknxehtësinë’,

ndërsa Senati ‘konservatorët e paqësorët’. Kundër Senatit votuan M. Kaso, M. Tutulani, T.

Toçi dhe Niko Leze.46

Gjatë diskutimit të neneve të Statutit, Kuvendi luajti një rol konstruktiv në

përmirësimin e shumë prej tyre. Përsa i përket procesit të përzgjedhjes dhe numrit të

deputetëve dhe senatorëve, u bënë ndryshime në disa pika të projektit të paraqitur nga

komisioni. Me propozim të M. Kasos, mandati i deputetit nga tre vjet që e kishte vendosur

komisioni, u bë në katër vjet. Nga 16.000 banorë që kishte propozuar komisioni, për një zonë

deputeti, u ul në 15.000 banorë. Për sa i përket moshës për t’u zgjedhur deputet nga 25 vjeç

që ishte propozuar, u bë në 30 vjeç, ndërsa për numrin e senatorëve pas shumë diskutimesh u

miratua propozimi i M. Tutulanit, një senator për 50.000 banorë.47

Nga kjo rezulton që

kundërshtari i Senatit, M. Tutulani, jo vetëm e pranoi atë, por dha edhe mendimin se, sa

38

Po aty, 933. 39

T. Selenica, Shqipëria…, 146. 40

Gaqo Goga, Ngrehja e një Mbretërie. Zogu I dhe populli i tij, (Tiranë: Kristo Luarasi, 1938), 35. 41

Historia e Popullit Shqiptar…, 249. 42

Kastriot Dervishi, Historia e Shtetit Shqiptar 1912-2005, (Tiranë: 55, 2006), 233. 43


Fletorja Zyrtare, nr. 8, Tiranë, 7 mars 1925, 1. 45

Bisedimet e Kuvendit Kushtetues 1925, 938. 46

Po aty, 952-953. 47

Po aty, 955, 956, 989.

XXI

banorë duhet të përfaqësonte një senator. Diskutimi i moshës së senatorëve, solli dhe episode

talljeje në Kuvend. Komisioni kishte propozuar që të zgjidhej senator, ai që kishte mbushur

moshën 35 vjeç. Deputeti Rexhep Jella kërkoi të caktohej një moshë, që të ndalonte pranimin

e të moshuarve në Senat. Pas shumë debateve u pranua propozimi i I. Vrionit që mosha të

ishte 40 vjeç. Kjo nuk i pëlqeu R. Jellës i cili pas votimit thërriti, “rrofshin matufnit”.48

Për

sa i përket personit që do të zgjidhej senator, komisioni përcaktoi se përveç cilësive të tjera, ai

duhej të zotëronte diplomë të shkollës së lartë. Deputetët e kundërshtuan sepse sipas tyre, “në

disa prefektura mund të mos kishte njerëz me diplomë dhe në shumë raste edhe ata që kishin,

mund të mos pëlqeheshin prej popullit”. 49

Me votim u vendos që të mos ishte kusht diploma,

por të ishte e mjaftueshme që senatori të zotëronte cilësitë e deputetit. Në fakt ky diskutim

nuk kishte ndonjë lidhje të madhe me popullin, sepse pjesëmarrja ne votime ishte e ulët dhe

ai ishte shumë pak i përfaqësuar. Ndryshimi u bë, për të siguruar vazhdimësinë e figurave

besnike të regjimit dhe për të ndalur ndonjë të papritur në zgjedhjet për mandatin e dytë të

senatorëve. Ndërsa për këtë herë, posti i tyre do të ishte i sigurtë, sepse ata do të zgjidheshin

nga Kuvendi Kushtetues, pasi me propozim të Shefqet Vërlacit u vendos që “Senati do të

përbëhej prej18 vetësh të zgjedhur, dy të tretat prej popullit simbas ligjës së posaqme dhe nji

e treta prej kryetarit të Republikës. Sa për këtë herë dy të tretat e Senatorëvet zgjidhen prej

Kuvendit Kushtetues”.50

Në diskutime një hapësirë të veçantë zuri veprimtaria e qeverisë së rrëzuar të Nolit

dhe pikërisht, nëse vendimet e saj ishin të ligjshme. Mes deputetëve u vërejt mosdakordësi,

nëse duheshin rrëzuar të gjitha apo duheshin njohur vendime të veçanta. Deputetë të caktuar

u shprehën se nuk mund të rrëzoheshin të gjitha vendimet, se aty mund të kishte gjëra që

ishin në interes të shtetit. Por pranimi i kësaj, nënkuptonte njohje të qeverisë nga Kuvendi.

Kjo nuk mund të bëhej, pasi ajo ishte deklaruar “ilegale”dhe rikthimi i Zogut në pushtet, ishte

cilësuar si “triumf i legalitetit”. Çështja u mor në dorë nga deputetë me profesion jurist, të

cilët kërkuan që të mos legalizohej asnjë veprim i qeverisë së mëparshme. Me votim u

rrëzuan të gjitha vendimet e saj.51

Megjithëse të larguar, në lista ekzistonin akoma si pjesëtarë të Asamblesë emri i Nolit

dhe i bashkëpunëtorëve të tij. Kuvendi u kujdes që heqja e tyre të ishte e përligjur, e

justifikuar dhe të bëhej në “mënyrë ligjore”. Më 6 shkurt 1925 u diskutua mbi mandatin e të

ikurve dhe atyre që kishin pranuar poste shtetërore duke qenë deputetë. Komisioni i

Drejtësisë propozoi se deputetët, që kishin pranuar nëpunësira shtetërore në kohën e qeverisë

së Nolit, quheshin të rrëzuar dhe ata që kishin marrë pjesë në lëvizjen e Qershorit, mbasi

ligjërisht do të dënoheshin, quheshin gjithashtu të rrëzuar.52

Nisma kishte pasaktësira në

formulimin e saj, sepse nëpunësia mund të provohej me dokumente, ndërsa për fajësinë duhej

kohë, dhe nevojitej një vendim gjyqi. Kjo u evidentua nga disa deputetë. Ahmet Resuli

deklaroi, “se për ata qi kan marrë nëpunsi, asht e drejtë, që të jenë të rrëzuem, por për të

tjerët të pritet përfundimi i gjyqit”.53

Ai u përkrah edhe nga të tjerë. Për të shmangur

kundërshtimet dhe për të realizuar synimin u gjet një rrugë e mesme. U hoq termi

“pjesëmarrës në Revolucionin e Qershorit” dhe u zëvendësua me togfjalëshin “të vetëquajtur

48

Po aty, 990. 49

Po aty, 992. 50

Statuti Themeltar i Republikës…, 14-15. 51


Po aty 960-961. 53

Po aty 961.

XXII

ministra”. Kjo nuk kërkonte vendim gjyqi, pasi për ministrat kishte dokumente dhe provohej

që kishin marrë rrogë dhe më e rëndësishmja, nuk do të humbej kohë për vendimin.

Normalisht, në bazë të Statutit, deputeti mund të ishte dhe ministër, por duke qenë se qeveria

e Nolit ishte shpallur e paligjshme, u quajt kundërshtim me postin e deputetit. Me shumicë

votash u hoq mandati i 20 personave, ku u përfshinë ata që kishin pranuar nëpunësira, por

edhe të “vetquajturit ministra”.54

Nga këto vendime, nuk u prekën deputetët Ali Këlcyra, Ambroz Marlaskaj dhe Sejfi

Vllamasi, kundërshtarë të Zogut, pasi asnjëri prej tyre nuk kishte qenë ministër, dhe as nuk

kishin pasur nëpunësi shtetërore. Kjo do të shërbente si një justifikim edhe për vendimin e

marrë për të tjerët. Nga ana tjetër, duke qenë kundërshtarë të tij, Zogu me këtë veprim

synonte ndonjë mundësi bashkëpunimi dhe në këtë mënyrë mund t’i hapej rruga ndonjë

debati në emigracionin politik shqiptar, gjë e cila mund të sillte përçarje brenda tij. Qeveria

nuk u mjaftua vetëm me heqjen e mandatit për të larguarit, por u kërkua gjykimi dhe dënimi

për veprimtarinë e tyre. Më 28 shkurt 1925 u shqyrtua kërkesa e saj, e paraqitur nga P. Poga,

ku shumë prej anëtarëve të parlamentit, që kishin marrë pjesë në lëvizjen e qershorit, do të

hetoheshin nga Gjykata e Lartë, që do të krijohej për këtë rast. Duke qenë se cilësoheshin

anëtarë të parlamentit dhe ish ministra, për këtë duhej autorizimi dhe pëlqimi nga Kuvendi.

Kërkesa në këtë rast ishte jo e saktë sepse deputetëve që do të hetoheshin, ju ishte hequr

mandati me vendim parlamenti. Megjithatë, Asambleja miratoi krijimin e Gjykatës së Lartë,

ku anëtarët që do të bënin detyrën e prokurorit, në këtë gjykatë u caktuan M. Kaso, S.

Blloshmi, T. Toçi dhe A. Dibra.55

Mënyra se si qeveria kishte përcaktuar hetimin dhe dënimin e kundërshtarëve të

regjimit solli përplasje mes saj dhe deputetëve. Më 2 mars 1925, u diskutua projekti i

qeverisë për internimin e propagandistëve, ku ishte parashikuar që do të internoheshin ata, që

ndër të tjera do të bënin propagandë edhe kundër qeverisë legale dhe kompetencën për

internim do ta kishin vetëm prefektët. Këto u hodhën poshtë nga Komisioni i Drejtësisë, i cili

e hoqi togfjalëshin “qeveri legale” dhe krahas prefektit shtoi dhe këshillin e administratës.

Kjo përplasje evidentoi luftën për pushtet, që kishte filluar. Këtë e shprehu më së miri M.

Kaso kur deklaroi se, “ne i hodhëm poshtë këto artikuj të qeverisë, sepse nesër kur të

bëheshin zgjedhjet, mund të formoheshin grupe, e këta duhet të ishin të lirë të bënin

propagandë edhe kundër ndonjë ministri, se liria e fjalës ishte e garantuar në Statut”.56

Me

propozim të deputetëve u vendos që të drejtën për internim do ta kishte një këshill, ku do të

bënin pjesë prefekti, komandanti i xhandarmërisë, gjykatësi, komisari i policisë dhe

prokurori. Ata rrëzuan propozimet e qeverisë dhe miratuan variantin e komisionit.57

Ky ishte

një zhvillim pozitiv, pasi transmetoi mesazhin se jo çdo projekt që sillte qeveria, do të

miratohej. Ligji u dekretua më 7 mars 1925.58

Krahas këtyre masave, ndaj disa kundërshtarëve politikë filloi eliminimi fizik. Në

fund të janarit 1925, gjatë transferimit nga Durrësi, për t’u internuar në Berat u vra Zija

Dibra. Vrasja u demonstrua si një tentative arratisjeje.59

Një kujdes i veçantë iu kushtua

54

Po aty, 963. 55

Po aty, 1189, 1226. 56

Po aty, 1227. 57

Po aty. 1232. 58

Fletorja Zyrtare, nr. 9, Tiranë, 13 mars 1925, 1. 59

Gazeta Shqipëri e Re, Kostancë, nr. 208, 15 shkurt 1925, 2, artikulli “Vrasje misterioze”.

XXIII

mbajtjes nën vëzhgim të emigrantëve politik. Zogu caktoi si konsull në Bari njeriun e tij të

besuar Çatin Saraçin. Një nga detyrat e tij ishte “mbikëqyrja e lëvizjeve të tufës së madhe të

udhëheqësve të opozitës”.60

Nuk vonoi të zbulohej dhe qëllimi i vërtetë i caktimit të tij. Më 2

mars 1925 u vra nga Baltion Stambolla në Bari, Luigj Gurakuqi që shihej si një armik i

rrezikshëm për regjimin, pasi kishte një formim arsimor dhe profesional të lartë, dhe një

popullaritet të madh, kryesisht në zonën veriore katolike të Shqipërisë. Po ashtu në fund të

marsit 1925, u vra Bajram Curri në grykën e Dragobisë dhe kështu u eliminua një tjetër

kundërshtar potencial për Zogun.

Ligjet për dënime kundërshtarësh dhe internimin e familjeve të tyre, ishin të ashpra

dhe sollën anomali në zbatimin e tyre. Kjo ndikoi mbi deputetë të caktuar, duke diktuar edhe

ndryshimin e qëndrimit të tyre. Kështu, K. Floqi duke diskutuar për dekretligjin mbi

ndryshimin e artikujve 1, 2, 3 të Ligjit mbi internimin e fëmijëve e konfiskimin e pasurisë së

të arratisurve, të miratuar më 11 mars 1925, deklaroi në tetor 1925 në parlament se,

“komisionet po internonin familje sipas inateve personale. Nga kjo po vuanin shumë patriotë

të mirë, të cilët ishin të pafajshëm”.61

Ky ligj, u kundërshtua edhe në Senat, pasi sipas disa

senatorëve, qeveria kishte bashkuar gjynahet me krimet dhe se duhej të studiohej mirë

pozicioni i atyre, që strehonin kriminelë, pasi mund ta kishin bërë këtë, të detyruar me

forcë.62

Kundërshtimet vazhduan edhe për Ligjin ndëshkimor për faje politike, ku ishte

parashikuar ngritja e një gjykate speciale. Më 12 dhjetor 1925, në Senat, kundër ngritjes së

saj, doli E. Frashëri. Sipas tij, kjo cenonte dinjitetin e gjykatave ekzistuese, pasi ato do të

paraqiteshin si të paafta, në mbrojtjen e interesave të larta të shtetit. Për këtë arsye, ai kërkoi

të shënohej në procesverbal që, “ishte kundërshtar i ngritjes së gjykatës së

jashtëzakonshme”.63

Megjithatë ligji, u miratua nga të dy dhomat e legjislativit dhe u

dekretua më 23 dhjetor 1925.64

Krahas masave të ashpra, u ndoq edhe rruga e afrimit me elementë të caktuar që

kishin peshë në emigracionin shqiptar. I tillë ishte Faik Konica, drejtuesi i organizatës

“Vatra”, e cila kishte luajtur një rol të madh historik në çështjen shqiptare. Ai që pas

ngjarjeve të dhjetorit 1924, kishte dhënë shenja të një lloj afrimi me Zogun, i cili me kërkesën

e Konicës, dërgoi në SHBA në korrik të 1925, Fazlli Frashërin për të biseduar më të.65

Ndonëse kjo lëvizje nuk dha rezultate të menjëhershme, ajo demonstronte shqetësimin e

presidentit, për t’i siguruar shtetit shërbimet e të gjithë shqiptarëve të aftë, pavarësisht nga

dallimet partiake.66

Megjithëse kishte pika ku ndaheshin, rruga e bashkëpunimit politik mes

tyre kishte nisur. Ishin shuar divergjencat dhe Konica kishte marrë një qëndrim të ri ndaj

Zogut. Pas disa telegrameve, deklaratave mirënjohëse, dhe inkurajuese në prill 1926, F.

Konica u emërua ministër i Shqipërisë në Uashington. Më 8 tetor 1926 ai i paraqiti letrat

kredenciale Presidentit Kalvin Kulixh (Calvin Coolidge) në Shtëpinë e Bardhë.67

Në këtë

mënyrë, Zogu siguroi shërbimet e një personaliteti të lartë politik shqiptar dhe mbështetjen e

një pjese të madhe të diasporës shqiptare në SHBA.

60

Çatin Saraçi, Zogu i Shqiptarëve, një histori e jetuar, (Tiranë: 55, 2006), 66. 61

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, (Tiranë: Nikaj, 1925), 638. 62

Bisedimet e Senatit, 1925, (Tiranë: Kristo P. Luarasi, 1925), 527-528. 63

Po aty, 707, 709. 64

Fletorja Zyrtare, nr. 99, Tiranë, 29 dhjetor 1925, 7-8. 65

Ilir Ikonomi, Faik Konica. Jeta në Uashington, (Tiranë: Onufri, 2011), 29. 66

Joseph Swire, Shqipëria ngritja e një mbretërie, (Tiranë: Dituria, 2005), 359. 67

I. Ikonomi, Faik Konica…, 36.

XXIV

Në kuadër të këtyre zhvillimeve filluan të shtoheshin zërat për një amnisti, si brenda

ashtu edhe jashtë Shqipërisë. Mit’hat Frashëri, ministri shqiptar në Athinë i shkruante në

shkurt 1925, Ministrisë së Jashtme se, “një amnisti efektive, më duket si një masë e

rregullshme për të ndalur mizerien morale dhe politike të Shqipërisë”.68

Zërat brenda vendit

filluan të vinin, nga organet e shtypit, por edhe nga deputetë. Më 3 tetor 1925 në paraqitjen e

programit të ri të qeverisë para deputetëve, R. Fico kërkoi, “që qeveria të bënte një falje të

madhe”.69

Kjo u mbështet edhe nga deputetë të tjerë. Kështu, A. Zogu, i ndodhur përpara një

presioni të madh si nga jashtë e nga brenda, dhe për të siguruar një qetësi dhe stabilitet në

vend, dekretoi amnistinë e parë më 20 tetor 1925, ku u cilësua se, “të arratisurit jashtë

Shqipërisë ishin të lirë të ktheheshin brenda një muaji”.70

Nga ky vendim përfituan shumë të

larguar që u kthyen në atdhe. Kjo amnisti, i shërbeu Zogut për ta paraqitur regjimin si

përparimtar, veten si liberal, dhe për të siguruar një lloj pajtimi mes shqiptarëve.

Në Kuvendin Kushtetues një vend të veçantë zunë edhe diskutimet për arsimin. Disa

deputetë dolën kundër vendimit që Ministria e Arsimit suprimohej. Kjo u evidentua në shkurt

1925, gjatë diskutimit të këtij problemi.71

Por, ajo u bë fakt i kryer me dekretligjin e Këshillit

të Ministrave, të 7 marsit 1925.72

Megjithatë diskutimet për këtë çështje vazhduan edhe në

parlamentin e ri në qershor-korrik 1925, ku përsëri deputetë të caktuar kundërshtuan,

argumentet e përfaqësuesit të qeverisë, si të pabazuara. Ashpër kundër këtij vendimi reagoi

Xh. Ypi, duke kritikuar veten e tij, qeveritë e mëparshme që nuk kishin bërë gjë për arsimin,

dhe veçanërisht qeverinë në fuqi, e cila kishte marrë këtë masë. Sipas tij, qeveritë shqiptare

nuk i kishin dhënë arsimit, as sa shtetet që kishin pushtuar Shqipërinë, dhe kjo masë, “do të

sillte dëm dhe do të ishte turp në të gjithë botën që Shqipëria të figuronte si një shtet pa

Ministri Arsimi”.73

Pikërisht, problemi i arsimit shërben për të kuptuar se sa shpejt harroheshin qëndrimet

politike, pasi hynin në lojë interesa të tjera. Më 15 korrik 1925, në Dhomën e Deputetëve,

Ministria e Drejtësisë paraqiti për diskutim projektligjin për kategorizimin e arsimtarëve. Nga

të gjithë deputetët vetëm Kasem Sejdini kërkoi që diskutimi të shtyhej, sepse po të bëhej, i

binte të pranohej edhe suprimimi i Ministrisë së Arsimit. Kjo nuk u pranua dhe deputetët që

kishin dalë kundër kësaj, e votuan këtë projektligj.74

Çështja e arsimit u trajtua edhe në organet e shtypit në vitet pasuese. Kostë Çekrezi

botues i gazetës “Telegraf”, në mars të vitit 1927 shkruante se, “shkaku i dekadencës morale

dhe intelektuale të vendit t’onë ishte mungesa e instituteve të edukatës superiore. Sipas tij,

vetë fakti që ishte Drejtori e Përgjithëshme e Arsimit, në vend që të ishte Ministri tregonte

për shkallët e përfilljes që kishte shteti për arsimin”.75

Duke parë presionin në rritje, kërkesat

e shoqërisë dhe nevojat e vendit u rishikua dhe vendimi për arsimin. Kështu në fund të

qershorit 1927, u rihap Ministria e Arsimit dhe ministër u caktua Xh. Ypi.76

68

Tanush Frashëri, Ali Këlcyra, aristokrati kuqezi, (Tiranë: Çabej, 2005), 79. 69

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, 632. 70

Fletorja Zyrtare, nr. 58, Tiranë, 20 tetor 1925, 5. 71


Ligjë, Dekret Ligje e Rregullore të vjetit 1925. Volumi II (Tiranë: Botim i Këshillit të Shtetit, 1938), 33. 73

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, 236-337. 74

Po aty, 447. 75

Gazeta Telegraf, nr. 15, Tiranë, 27 mars 1927, 2, artikulli “Nevojat t’ona kulturale”. 76

Historia e Popullit Shqiptar…, 255.

XXV

Në kuadër të formatimit të institucioneve të reja, një element i rëndësishëm ishte edhe

hartimi i një ligji të ri për zgjedhjet. Kur u diskutua në Kuvend më 23 shkurt 1925, u bënë

debate të ashpra, për të drejtën e kandidimit të oficerëve. Në art. 11 të ligjit, komisioni kishte

vendosur që oficerët të cilët do të kandidonin, duhej të jepnin dorëheqje 30 ditë përpara

zgjedhjeve, por duke e bërë këtë nuk mund të ktheheshin më në shërbim. Shtresës së

oficerëve i doli në mbrojtje S. Blloshmi pasi, ndryshe nga të gjithë nëpunësit e tjerë, vetëm

oficerëve ju hiqej e drejta e rikthimit në detyrë në rast se nuk fitonin. Sipas tij, “në rast se

veprohej kështu nuk do të kishte Shqipëri”.77

Kundërshtarët deklaruan se oficerët kishin qenë

të përfshirë në politikë dhe për pak sa nuk i kishin bërë varrin shtetit. Ata u shprehën

kategorikisht kundër futjes së tyre në parlament. Pasi nuk u mor parasysh propozimi i tij, S.

Blloshmi protestoi për padrejtësinë që u bëhej oficerëve dhe u largua nga salla e mbledhjes.78

Nga ky qëndrim, kuptohej se për ushtarakët, tashmë ishte marrë vendimi, për shkëputjen

përfundimtare të tyre nga politika. Kjo u bë për të shmangur përsëritjen e ngjarjeve të tilla si

ajo e lëvizjes së qershorit 1924.

Megjithëse detyra kryesore e Kuvendit Kushtetues ishte miratimi i Statutit, gjatë

punimeve të tij, u morën dhe vendime të tjera. A. Zogu e përdori atë për të përmbushur

premtimet e dhëna, para ardhjes në pushtet. Një prej tyre ishte koncesioni i naftës për

shoqërinë Anglo-Persian, por që nuk ishte i thjeshtë për t’u bërë, pasi qeveria italiane ishte në

dijeni të këtyre qëndrimeve. Kështu, Musolini, në një telegram të datës 2 shkurt 1925 i

shpjegonte Solas se, ishte informuar nga E. Libohova se Zogu do të kalonte në Asamble

koncesionin anglez dhe i kërkoi t’i bënte të qartë atij se duhej të matej mirë, para se të

kryente këtë veprim, pasi qeveria italiane do ta denonconte atë.79

Zogu në këtë rast veproi me

shpejtësi për të mos lënë kohë, që pala italiane të mund të influenconte mbi deputetët

shqiptarë, duke e diskutuar këtë koncesion në Kuvendin Kushtetues, më 16 shkurt 1925.

Kontrata u pranua siç e kishte paraqitur komisioni, me tre vota kundër.80

Në këtë mënyrë

qeveria shqiptare i njihte të drejtën kompanisë për të zgjedhur, në të gjitha tokat e shtetit

shqiptar një sipërfaqe prej 200.000 hektarësh për kërkime. Nga këto do të zgjidhte 50.000

hektarë për të drejtë shfrytëzimi.81

Kështu Zogu realizoi detyrimin për këtë shoqëri, por nga

ana tjetër nxiti dhe xhelozinë italiane. Kontarini propozoi, dhënien brenda muajit të

koncesionit të kërkuar nga Shoqëria e Hekurudhave Italiane, i cili nuk ishte në kundërshtim

me atë anglez.82

Në përfundim të punimeve të tij, Kuvendi më 2 mars 1925, miratoi nenin e fundit të

Statutit dhe zgjedhjen e 12 senatorëve. Pas votimit rezultuan fitues Sami Vrioni me 53 vota,

Eshref Frashëri 53, Shefqet Vërlaci 53, Hafiz Xhemali 53, Shuk Serreqi 53, Petro Harito 52,

Pandeli Evangjeli 51, Salih Vuçiterni 51, Eqrem Vlora 51, Nazif Dervishi 50, Zia Toptani 46

dhe Spiro Papa 42 me vota.83

Në mbështetje të nenit 49 të Statutit, Kryetari i Republikës

emëroi dhe gjashtë senatorë të cilët ishin Abdurrahman Dibra, Isuf Gjinali, Andon Beça,

Halit Roji, Pjetër Deda (më vonë Gjon Çoba), Ibrahim Xhindi.84

Kështu u plotësua numri 18 i

77


Po aty, 1145-1148. 79

DDI, Seria VII. Vol. III. Dok. 705, f. 441. Telegram i Musolinit për Solan, 2 shkurt 1925. 80

Bisedimet e Kuvendit kushtetues 1925, 1009. 81

Ligje, Dekret Ligje e Rregullore 1925, 20-21. 82

Paskal Milo, Politika e jashtme e Shqipërisë I, (Tiranë: Toena, 2013), 678. 83


Shqipenija me 1937, Vëllimi I, (Tiranë: Kristo Luarasi, 1937), 59-60.

XXVI

senatorëve. Kuvendi Kushtetues duke realizuar detyrën për të cilën ishte rimbledhur i dha

fund punimeve duke u shpërndarë.

Statuti republikan përbëhej nga 142 nene dhe ishte i ndarë në katër kapituj të cilët

ishin, “Formimi i shtetit”, “Dispozita të ndryshme”, “Të drejtat e qytetarëve” dhe “Dispozita

të mbrapme”. Kapitulli i parë ishte i ndarë në katër pjesë, “Dispozita të përgjithëshme”,

“Pushteti Legjislativ”, “Kryesia e Republikës”, “Pushteti gjyqësor”.85

Ky Statut, ishte

ndërtuar duke marrë për bazë kushtetutat e atëhershme të Francës, Zvicrës, Italisë dhe të

Austrisë.86

Pushteti legjislativ ushtrohej nga Senati dhe Dhoma e Deputetëve. Sesionet

fillonin më 13 mars - 31 maj dhe më 15 shtator - 15 dhjetor të çdo viti. Senati shqyrtonte

ligjet e pranuara nga Dhoma e Deputetëve para se të shkonin tek Kryetari i Republikës dhe

projektligjet e refuzuara nga ai, nuk mund të paraqiteshin në atë sesion përsëri. Nëse kishte

konflikt mes Senatit dhe Dhomës së Deputetëve atëherë kryetari i Republikës e shpërndante

këtë të fundit.87

Në Statut ishte përcaktuar parimi i ndarjes së pushteteve dhe i pavarësisë së tyre. Në

këtë mënyrë, Dhoma e Deputetëve kontrollonte qeverinë dhe mund të akuzonte ministrat.

Nga ana tjetër në lidhje me pushtetin gjyqësor ishte vendosur që gjykatat ishin të pavarura, se

asnjë pushtet nuk mund të përzihej në punët gjyqësore. Gjithashtu gjyqtarët e kishin të

ndaluar rreptësisht të merreshin me politikë.88

Në të vërtetë këto “pavarësi” e humbnin

fuqinë, para pushtetit të madh që iu dha Kryetarit të Republikës.

Një hapësirë e veçantë në Statut ishte dhënë për liritë dhe të drejtat e qytetarëve. Të

gjithë shtetasit ishin të barabartë përpara ligjit dhe gëzonin të drejtat civile, politike dhe të

punësimit të barabartë, garantohej liria personale e tyre dhe askush nuk mund të ndiqej e të

burgosej veçse në bazë të ligjit, garantohej liria e fjalës, e shtypit, e drejta e pronës dhe e

banesës. Vetëm shtetasit shqiptarë mund të nxirrnin gazeta sipas ligjit, ndalohej konfiskimi i

pronës vetëm kur e kërkonte interesi publik dhe kjo do të dëmshpërblehej nga shteti, ndalohej

tortura, dhe çdo njeri i blerë apo skllav sapo të shkelte në tokën shqiptare, bëhej i lirë.89

Statuti i dha Kryetarit të Republikës pushtet të madh. Ai ishte kreu më i lartë i shtetit,

komandant i forcave të armatosura, emëronte dhe shkarkonte ministrat, nëpunësit e lartë të

shtetit, oficerët e fuqive të armatosura, bënte marrëveshje dhe traktate me shtete të huaja, por

duhej të merrte pëlqimin e dy dhomave, kishte të drejtën e vetos, shpërndante dhomën e

deputetëve nëse nuk votëbesonin për dy herë rresht qeverinë. Kishte të drejtën e faljes,

amnistisë, shpalljes së shtetrrethimit. Të gjithë gjyqtarët dhe prokurorët emëroheshin nga

Kryetari i Republikës me propozim të Ministrisë së Drejtësisë mbi bazën e zgjedhjes së bërë,

nga një komision i posaçëm.90

Në shumicën e rasteve forma e regjimit që u vendos në

Republikën e viteve 1925-28 është krahasuar shpesh me formën e qeverisjes së SHBA. Në të

vërtetë, “nga pushteti që i dha Statuti, Kryetari i Republikës pajisej me kompetenca mjaft të

85

Fletorja Zyrtare, nr. 8, Tiranë, 7 mars 1925, 1-8. 86

F. Gjilani, Shteti dhe e drejta…, 201. 87




Po aty, 20-23.

XXVII

gjëra, që edhe presidenti i SHBA do t’i kishte zili”.91

Ky Statut i dha vendit një qeveri

parlamentare duke i akorduar Presidentit fuqi pothuaj diktatoriale.92

Më 14 mars 1925 u dekretua, ligji i zgjedhjeve. Ato do të ishin me votim të tërthortë

me dy raunde, do të zgjidhej një deputet për 15 mijë banorë dhe për çdo fraksion 7.500

banorë e lart. Për çdo 250 banorë shtetas shqiptarë, do të zgjidhej një zgjedhës i dytë. Të

drejtën për të votuar e kishin meshkujt mbi moshën 18 vjeç. Nuk kishin te drejtë vote gratë,

personat me probleme mendore, të arrestuarit, të dënuarit, të falimentuarit në aktivitete

private, shurdhmemecët, lypësit, ushtria, xhandarmëria, oficerët, nënoficerët me agjentët e

policisë. Për zgjedhësit e parë votimi do të fillonte më 17 prill, ndërsa për zgjedhësit e dytë

më 17 maj 1925.93

Siç vërehet ky ligj, privoi nga e drejta e votës, një pjesë të madhe të

shqiptarëve.

Në kuadrin e forcimit të pushtetit, një çështje e rëndësishme për Zogun, ishte

riorganizimi i xhandarmërisë shqiptare. Kjo detyrë iu caktua britanikut Valter Stirling (Walter

Stirling), një bashkëpunëtor i vjetër i tij, pasi kishte ardhur në Shqipëri që në vitin 1923 si

këshilltar në Ministrinë e Brendshme. Përzgjedhja e tij, synonte si në rastin e shoqërisë së

naftës anglo-persian të tërhiqte më shumë Anglinë dhe të ekuilibronte prezencën italiane në

Shqipëri. Në kujtimet e tij Stirlingu tregon se, “Zogu e kuptoi që domosdoshmëri e parë, ishte

për të vendosur sigurinë në vend dhe për ketë qëllim ishte e nevojshme një xhandarmëri e

klasit të parë”.94

Ai i kërkoi Stirlingut të ndërhynte pranë qeverisë angleze për të siguruar një

grup oficerësh britanikë, për riorganizimin e xhandarmërisë. Përgjigjja ishte se “qeveria

britanike nuk mund të jepte oficerë britanikë për qeverinë shqiptare, por nuk mund të

ndalonin qeverinë shqiptare, të punësonte subjekte britanike jo në shërbim të qeverisë

britanike”.95

Me këtë deklaratë ajo justifikohej zyrtarisht para Italisë, por nga ana tjetër

krijonte një hapësirë për rritje të prezencës britanike në Shqipëri. Stirlingu rekrutoi 9 oficerë

dhe filloi punën.

Në veprimet e tyre oficerët anglezë hasën shpeshherë në kundërshtimin e kolegëve

shqiptarë. Gjatë inspektimeve u zbuluan shumë parregullsi. Për të eliminuar këtë u hartuan

rregullore të posaçme, si ajo e vitit 1925, për marrëdhëniet e xhandarmërisë me degët e

administratës ku përcaktohej se, “organizatori dhe inspektori i përgjithshëm i xhandarmërisë

ishin përgjegjës tek Kryetari i Republikës”.96

Kështu që Stirlingu, fitoi mundësinë e kontaktit

dhe informimit të drejtpërdrejtë të Zogut, përkrahja e të cilit ndaj oficerëve britanikë nuk

mungoi. Pas vjeshtës së vitit 1926 xhandarmëria u drejtua nga gjeneral major Joklin Persi

(Jocelyn Percy).97

Profesionalizmi i ushtarakëve anglezë bëri që xhandarmëria shqiptare të

kthehej në një trupë ushtarake të rregullt, që ndihmoi në vendosjen e rendit dhe të qetësisë

publike aq të nevojshme për vendin.

Një vëmendje e veçantë iu kushtua riorganizimit të ushtrisë shqiptare. Drejtues i

Komandës së Përgjithshme të Fuqisë Armate, u caktua Xhemal Araniti. Në shkurt 1925 u

91


Hugh H. Grant, Mbreti Zog siç e kam njohur, (Tiranë: Emal, 2002), 20. 93


Walter. F. Stirling, Safety Last, (London: Hollis and Carter, 1953), 132. 95

Pranvera Teli (Dibra), Shqipëria dhe diplomacia angleze 1919-1927, (Tiranë: Ada, 2005), 299. 96

Ligje, Dekret Ligje e Rregullore 1925, 165. 97

P. Teli (Dibra), Shqipëria dhe diplomacia…, 303.

XXVIII

krijua Komanda e Mbrojtjes Kombëtare, ose Shtatmadhëria, që ishte bashkimi i Komandës së

Xhandarmërisë me atë të Fuqisë Armate. Në krye të saj u caktua Gustav von Mirdash.98

Për

të zgjidhur mungesën e kuadrove ushtarakë, që shumë prej tyre ishin larguar nga vendi si

përkrahës të Nolit, u parashikua hapja e shkollave ushtarake. Rëndësi e posaçme iu kushtua

rekrutimit dhe ashpërsimit të dënimeve për ata që nuk kryenin shërbimin ushtarak. Në dhjetor

të vitit 1925 u krijua Inspektoriati i Përgjithshëm i Ushtrisë në krye të të cilit u vu kolonel

Leon de Gilardi.99

Pas dhënies së koncesionit shoqërisë angleze, u rrit shumë presioni italian, për të

marrë koncesione në Shqipëri. Shumë shpejt u arrit një kompromis dhe qeveria shqiptare më

9 mars 1925 nënshkroi marrëveshjen mbi dhënien e koncesionit të vajgurit Shoqërisë së

Hekurudhave të shtetit italian me përfaqësues Ugo Pilotin. Sipërfaqja e kërkimit do të ishte

50.000 hektar dhe ajo e shfrytëzimit do të ishte 30.000 hektarë. Koncesioni do të ishte deri

më 31 dhjetor 1985.100

Koncesioni tjetër që u nënshkrua në mars 1925 ishte ai për Bankën. Edhe në këtë

fushë rivaliteti ka qenë mes Anglisë dhe Italisë. Fillimisht pretendent, ka qenë grupi anglez

“Midland Bank”, por qeveria italiane nuk mund ta lejonte këtë, sepse do të humbiste synimin

e saj për të ndërhyrë në Shqipëri. Musolini, iu drejtua qarqeve ekonomike serioze dhe të

kualifikuara si Mario Alberti, Drejtor i Përgjithshëm i Kreditit Italian dhe ekspert financiar

me autoritet.101

Nga ana tjetër, Zogu autorizoi M. Libohovën që të hynte në bisedime të

fshehta me U. Solën, të cilit iu deklarua se qeveria shqiptare ishte e gatshme të tërhiqej nga

bisedimet për Bankën me grupin anglez dhe të hynte në negociata me italianët. Për këtë u

kërkua urgjentisht një hua 2 milion lira stërlina për të përballuar situatën e rëndë të vendit. Në

Romë u ra dakord dhe gjysma e parë do të jepej kur të fillonin bisedimet dhe gjysma tjetër

kur të përfundonin.102

Konventa për krijimin e Bankës së Shqipërisë u nënshkrua më 11 mars

1925 në Tiranë mes M. Libohovës, ministër i Financave dhe zëvendësministër i Punëve të

Jashtme të Shqipërisë dhe M. Albertit, përfaqësues i grupit financiar italian, i rekomanduar

nga qeveria italiane. Kapitali nominal do të ishte prej 12.5 milion frangash ari. Sipas

marrëveshjes shtetasit shqiptarë kishin të drejtë të zotëronin deri në 49% të kapitalit aksionar.

Konventa ishte për 50 vjet me të drejtë shtyrje. Në nenin 18 thuhej se Banka ishte e detyruar,

që brenda një muaji nga fillimi i aktivitetit të saj, të krijonte Shoqërinë për zhvillimin

ekonomik të Shqipërisë.103

Në marrëveshjen e arritur mbi aksionet e Bankës, megjithëse aksionerët e huaj do të

kishin 51% të tyre, grupi financiar italian rrezikonte shumicën pasi aksionerë, do të ishin dhe

banka të tjera të huaja. Për të siguruar shumicën absolute, duhej ulur numri i aksionerëve

shqiptarë. Në funksion të kësaj Musolini nga fundi i marsit 1925, udhëzonte Duracon që,

30% e kapitalit shqiptar duhet të arrihej të nënshkruhej nga shqiptarë rezident në Itali, të cilët

shumë shpejt do t’ia kalonin këto aksione grupit italian. Për sa i përket 19% të mbetur, duke

qenë se nuk arritën të regjistroheshin, kjo kuotë i kaloi grupit financiar italian. Shumë pak

98

Fatmira Musaj, “Riorganizimi i forcave të armatosura në Shqipëri (1925-1928)”, në Studime Historike, nr. 3-

4. (Tiranë: KRISTALINA-KH, 2013), 133. 99

K. Dervishi, Historia e shtetit…, 237. 100


A. Cici, Marrëdhëniet shqiptaro…, 67. 102

P. Milo, Politika e jashtme…, 679. 103

Fletorja Zyrtare, nr. 15, Tiranë, 18 prill 1925, 1-3.

XXIX

aksione morën shqiptarët.104

Synimi italian u arrit shumë shpejt, pasi në marrëveshje të

fshehtë mes M. Libohovës dhe grupit financiar italian u regjistruan si aksionerë Ajet bej

Libohova, Ekrem bej Vlora dhe Neshat Pashë Vlora. Këta zotëronin rreth 25% të aksioneve

shqiptare. Pas shtatorit të vitit 1925 i shitën këto aksione tek grupi financiar italian.105

Nga

ana tjetër, M. Libohova mbajti të fshehtë pjesët ku përcaktohej afati i pjesëmarrjes së

shqiptarëve për të blerë aksione dhe me përfundimin e tij, ato i kaluan grupit financiar italian.

Duhet theksuar se qeveria shqiptare mori nisma për të rritur numrin e aksionerëve shqiptarë. I

tillë ishte urdhri ku detyrohej çdo funksionar i shtetit, me një rrogë mujore 100 fr. ari e lart, të

blinte aksione të Bankës për shumën e një rroge, ose shpërblimi mujor.106

Megjithatë, kjo

nismë nuk solli ndryshim të ndjeshëm, në kuotën e aksioneve shqiptare.

Në kuadrin e marrëveshjes për Bankën, më 23 prill 1925 u krijua SVEA (Shoqëria për

Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë, me qendër në Romë), me qëllim që t’i siguronte një hua

prej 50 milion fr. ari qeverisë shqiptare, për të financuar punët botore në Shqipëri.107

Si

garanci për huanë nga shteti shqiptar do të ishin të ardhurat nga doganat që ishin 6 milion fr.

ari dhe monopolet e shtetit mbi kripën, letrat e cigareve dhe shkrepset, që ishin 2.5 milion fr.

ari. Sipas marrëveshjes huaja do të përdorej për kryerjen e punimeve botore në Shqipëri, për

ndërtim kanalesh, urash, rrugësh, hekurudhash, për përmirësimin e tokave, zhvillimin e

bujqësisë etj.108

Megjithëse vendi kishte nevoja të mëdha financiare, huaja e arritur kishte

kushte të rënda. Vërtetë Shqipëria do t’i merrte këto pesëdhjetë milionë, por ajo zotohej se do

të shlyente shtatëdhjetë e një milion fr. ari. Dhe interesi zyrtar prej 7.5% llogaritej jo mbi

bazën e pesëdhjetë milionëve, por të shtatëdhjetë e një milionëve. Kësisoj Shqipëria duhej t’i

paguante 13% interes, që duhej të derdhej çdo gjashtëmujor, huadhënësve italianë.109

Çështja

e Bankës dhe e huasë u kritikua nga grupe të caktuara të shoqërisë shqiptare, duke i cilësuar

si të dëmshme dhe të rrezikshme për kombin dhe shtetin.110

U kritikuan interesi i lartë që do

të paguhej, mbledhja e arit shqiptar, dërgimi i tij në Romë dhe zëvendësimi me bankonota.111

Zgjedhjet që u bënë në periudhën prill-maj 1925, kaluan pa probleme, por me

pjesëmarrje të vogël. Me largimin e opozitës jashtë Shqipërisë dhe me ligjet e ashpra të

miratuara, që godisnin kundërshtarët politik, ato përfunduan me fitoren e plotë të përkrahësve

të A. Zogut, duke sjellë në shërbim të tij, një parlament të nënshtruar.112

Këto zhvillime u

kundërshtuan edhe nga shqiptarët jashtë vendit. Gazeta “Bisedimet”, që dilte në Kajro të

Egjiptit shkruante në maj 1925 se “kjo Dhomë që do të mblidhej kishte 31 deputetë të

emëruar nga qeveria dhe 23 të zgjedhur si kandidatë qeveritarë dhe kishte vetëm 3

indipendentë. Dihej se 57 deputetët ishin memecë dhe mund dhe të shurdhët”.113

104

Alessandro Roselli, Italia e Albania: relazioni finanziarie nel ventennio fascista, (Bolognia: Il Mulino,

1986), 65. 105

Kristo Frashëri, Monedha, Krediti dhe Banka e Shqipërisë gjatë shekujve, (Tiranë: Toena, 2011), 98. 106

Gazeta e Korçës, nr. 187, Korçë, 23 maj 1925, 1, artikulli “Formimi i Bankës Kombetare”. 107

Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri, (Tiranë: Shtypshkronja e Bankës së Shqipërisë, 2003), 22. 108

Iljaz Fishta, Sistemi monetar dhe i kreditit në Shqipëri (1925-1944), (Tiranë: Mihal Duri, 1971), 43. 109

Albert Mousset, Shqipëria përballë Europës (1912-1929), (Tiranë: Dituria, 2004), 71. 110

Gazeta Republika, nr. 12, Shkodër, 21 prill 1925, 1. 111

Telegraf, nr. 80, 16 nëntor 1927, 2, artikulli “ Si duhet t’i shpjegojmë mardhëniet shqiptaro-italiane”. 112

A. Mousset, Shqipëria përballë…, 68. 113

Gazeta Bisedimet, nr. 16, Kajro, 28 maj 1925, 1, artikulli “Dhoma e memeceve trashegon dhomen e

gjishtit”.

XXX

Parlamenti i dalë nga zgjedhjet i filloi punimet më 1 qershor 1925, me mbledhjen e

përbashkët të dy dhomave. Në mesazhin e tij, Zogu u shpreh se do të respektohej Statuti, do

të riorganizohej xhandarmëria dhe do të përmirësohej administrata. Ai foli për marrëdhënie të

mira me fqinjët, për caktimin definitiv të kufirit me shtetin serbo- kroato-slloven, zhvillim

ekonomik të vendit, zhvillim të arsimit, ndërtimin e rrugëve, zhvillimin e bujqësisë dhe

ndihmë për bujqit.114

Parlamenti i ri zhvilloi një veprimtari të gjerë duke miratuar një numër

të madh koncesionesh, marrëveshjes, ligjesh etj. Shpeshherë u përfshi nga debate të ashpra

politike, ku në shumicën e rasteve qëllimi i tyre ishte realizimi i synimeve të Zogut, ose për

përfitime politike nga vetë pjestarët e tij.

Në vitet 1925-1928, parlamenti për funksionimin e tij përveç Statutit, përdori edhe

Rregulloren e miratuar në vitin 1923, ku ishin saktësuar ndër të tjera mënyra e betimit të

deputetit, mënyra e zgjedhjes së kryesisë dhe detyrat e saj, numri i komisioneve sipas fushave

dhe funksionimi i tyre, koha e të folurit të deputetëve në sallë, sanksionet për mungesat pa

leje, interpelancat, mënyra e votimit të ligjeve dhe e mbajtjes së procesverbaleve, mënyra e

përfaqësimit të parlamentit, shpenzimet etj.115

Duke qenë se ai kishte dy dhoma edhe për

funksionimin e Senatit u miratua në vitin 1925, një Rregullore e brendshme e tij, duke

saktësuar formulën e betimit të senatorëve, zgjedhja e parisë dhe detyrat e saj. Do të

funksiononin tre komisione, të cilët do të mbulonin shumë fusha. U përcaktua mënyra e

organizimit të mbledhjeve të Senatit, të drejtat dhe detyrimet e senatorëve, mënyra e

shqyrtimit të ligjeve, lutjeve, mbajtja e procesverbaleve, mënyra e votimit, përfaqësimi i

Senatit, dhe u parashikuan saktë raportet e tij me Dhomën e Deputetëve.116

Një vend të veçantë gjatë punimeve të parlamentit zunë koncesionet e marsit 1925 me

Italinë dhe ato me shtetet e tjera. Pak përpara diskutimit të tyre, M. Tutulani bashkë me një

grup tjetër deputetësh kërkuan, që të krijohej një Komision parlamentar i përhershëm, që të

kontrollonte çdo veprim qeveritar mbi aplikimin e mirë të kushteve të koncesioneve dhe

shpenzimit të huasë, vetëm për punët që caktoheshin në konventë. Kjo u kundërshtua nga M.

Libohova që deklaroi se, kërkesa ishte antikushtetuese dhe nëse deputetët nuk kishin besim

tek qeveria dhe ministri, mund t’i rrëzonin me votë. Ai i akuzoi ata se me këtë propozim, po

kërkonin që të merrnin nën kontroll Bankën Kombëtare dhe ca më shumë, grupin financiar

italian. Propozimi i M. Tutulanit u vu në votim, por mbeti në pakicë. Kjo solli kundërshtime

në sallë dhe mbledhja u ndërpre.117

Po të shikohet me vëmendje, propozimi i bërë ishte i

arsyeshëm dhe i bazuar. Ata e njihnin mirë njeri-tjetrin dhe nga kjo kërkesë, kuptohej që

kishin filluar dyshimet e para për përfitime të paligjshme nga marrëveshjet. Vetë M.

Libohova nuk dha argumente, vetëm sa e maskoi problemin si tendencë të deputetëve, për të

vënë nën kontroll grupin financiar italian. Në këtë mënyrë ai e etiketoi propozimin si politik

dhe kjo solli tkurrjen e deputetëve. Duhet theksuar se një nga firmëtarët e kërkesës për

krijimin e komisionit parlamentar ishte Jak Koçi, bashkëpunëtor i ngushtë i Zogut. Nga kjo

kuptohet që ai, ishte në dijeni të shumë zhvillimeve që kishin ndodhur dhe qëndrimet e

bashkëpunëtorëve të tij, ishin sinjale për goditjet politike që do të bëheshin në të ardhmen.

114


Rregullorja e Parlamentit (Tiranë: Nikaj, 1923), 1-22. 116

Rregulloreja e brendëshme e Senatit, (Tiranë: Mbrothësija, 1925), 1-40. 117

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, 97-98.

XXXI

Marrëveshja për Bankën dhe huanë SVEA, u diskutua në parlament më 23 qershor

1925, ku H. Delvina paraqiti raportin e Komisionit të Financave dhe Ekonomisë dhe

konkluzioni ishte se, konditat e marrëveshjes ishin të arsyeshme dhe të dobishme për shtetin

shqiptar prandaj duhet të pranoheshin. Aty u bë një shtojcë e vogël, me disa rregullime

teknike, ku u kërkua që shoqëritë që do të merrnin pjesë në punët botore dhe sidomos ato në

ndërtimin e rrugëve, duhet të merrnin punëtorë shqiptarë, të paktën 75%, ndërsa ekspertët dhe

teknikët mund të ishin të huaj ose shqiptarë.118

Marrëveshjet u miratuan unanimisht nga

deputetët më 23 qershor 1925.

Në Senat ato u diskutuan më 30 qershor 1925 dhe ndryshe nga Dhoma e Deputetëve u

vërejtën kundërshtime për disa pika të marrëveshjeve. I. Xhindi u shpreh kundër vendosjes së

Këshillit Administrativ në Romë, “pasi shqiptarët, për çdo kundërshtim që të lindte nuk mund

të shkonin atje”.119

Gjithashtu, senatorë të veçantë kërkuan që të shtyhej afati i regjistrimit të

aksionerëve shqiptarë, që kishte qenë deri në fund të majit dhe shumë prej tyre kishin mbetur

pa u regjistruar. Senatori N. Dervishi kërkoi që pagimi i huasë të bëhej 100% në fr. ari, sepse

mund të ndryshonte kursi i liretës dhe mund të detyrohej shteti shqiptar të paguante shumë

më tepër sesa kishte marrë.120

Megjithatë zërat kundërshtues mbetën të pakët dhe Senati i

miratoi marrëveshjet, siç ishin paraqitur.

Një pikë e rëndësishme për pushtetin e Zogut, ishte sigurimi i besnikërisë së

bajraktarëve të veriut. E para, sepse ata ishin mësuar të jetonin në shekuj në një vetëqeverisje

gjysmë autonome në territoret e tyre të vogla dhe për këtë arsye shteti kishte vështirësi në

vendosjen e autoritetit të tij. E dyta, duke qenë në zonat kufitare me Jugosllavinë, kishin

lidhje edhe përtej kufirit, dhe mund të përdoreshin si pikëmbështetje për nisma të ndryshme

kundër qeverisë. Në funksion të kësaj, ai thirri në Tiranë më 26 qershor 1925, bajraktarët e

Malësisë së Shkodrës, Kosovës dhe Dibrës, të cilët u pritën me nderime të mëdha dhe i

deklaruan besnikërinë Zogut.121

Kuptohet që për këtë, ata u shpërblyen. Në këmbim të besës

së dhënë, u graduan me titullin e oficerit rezervë dhe iu premtua se do t’u lidhej një rrogë

mujore.122

Në korrik të vitit 1925 në parlament u diskutuan dhe miratuan disa koncesione me

shoqëri të huaja. Më 8 korrik u diskutua koncesioni me Shoqërinë Italiane të Hekurudhave

dhe debatet ishin nëse kishte ndonjë ndryshim me atë të Shoqërisë Anglo-Persiane. Sipas

ministrit K. Kota, ndryshimi i vetëm ishte se, kur prodhimi i naftës do të arrinte 50.000 ton

shoqëria do të ngrinte një rafineri në Shqipëri për përpunimin e saj. Deputetët kërkuan nga

qeveria që të zgjidhej problemi me një shoqëri franceze, e cila kishte bërë kërkesë për të

njëjtin territor. Koncesioni u miratua me vota unanime më 10 korrik 1925.123

Më 11 korrik u

miratua koncesioni me Shoqërinë Italiane të Minierave të Selenicës, përfaqësuar nga ing.

Gjovani Nobili (Giovanni Nobili). Shoqëria do të merrte një sipërfaqe kërkimi prej 2140

hektarësh, me të drejtë shfrytëzimi 800 hektarë, dhe afat përdorimi 50 vjet. Ajo do të kishte të

118

Po aty, 110. 119

Bisedimet e Senatit 1925, 102. 120

Po aty, 106-107. 121

Kristo Dako, Shënime historike nga Jeta dhe Veprat e Nalt Madhërisë së Tij Zogu i Parë Mbreti i

Shqiptarëve, (Tiranë: Kristo Luarasi, 1937), 134; Gazeta Dajti, nr. 84, 28 qershor 1925, 1, artikulli

“Ceremonië e të përtrimunit të besës”. 122

Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, (Tiranë: Ideart, 2004), 149. 123

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, 257-258.

XXXII

drejtë tregtimi të vajgurit, hidrokarbureve të forta, të lëngëta e të gazta e rërave bituminoze.

Leja e kërkimit do të ishte për tre vjet me të drejtë shtyrjeje.124

Më 14 korrik u miratua

koncesioni me shoqërinë amerikane “Standart Oil Company”. Marrëveshja u nënshkrua nga

K. Kota dhe Eugjen Shefid (Eugene Sheffieid). Shoqëria kishte të drejtë të bënte kërkime në

një sipërfaqe prej 80 mijë hektarësh. Periudha e kërkimeve do të ishte për tre vjet me të drejtë

shtyrjeje. Sipërfaqja e shfrytëzimit do të ishte 50 mijë hektarë. Për këtë do të krijohej

kompania e veprimit “Americano-Albanian Oil Company”. Afati i koncesionit do të ishte

deri më 31 mars 1985. Ai u miratua në unanimitet.125

Po atë ditë u diskutua dhe miratua

koncesioni me shtetasin anglez Herbert H. Rushton me një sipërfaqe kërkimi 20 mijë hektar,

ku nga këta do të zgjidheshin për shfrytëzim 10 mijë hektar.126

Më 2 maj 1925 u miratua Traktati i Tregtisë dhe Lundrimit mes Shqipërisë dhe

Italisë.127

Ky u diskutua në parlament në korrik 1925. Traktati ishte i ndërsjellë, por duke

qenë se Shqipëria ishte e dobët ekonomikisht, dhe e pastabilizuar mirë, përfitimet kryesore do

të shkonin për Italinë. Deputetë të caktuar e kundërshtuan traktatin, pasi binte ndesh me

dekretligjin mbi ndalimin e tranzitit dhe u gjykua se do të sillte pasoja për vendin. Sipas F.

Vokopolës, “traktati ishte i dëmshëm për Shqipërinë, pasi ajo nuk kishte një buxhet të

balancuar dhe një tarifë doganore të studiuar mbi baza teknike”.128

Megjithatë kjo ankesë,

nuk u mor parasysh nga shumica parlamentare. Pas debateve të bëra për këtë çështje, u

vendos që të mos ndërhyhej në Traktat, por në funksion të tij, do të modifikohej ligji për

tranzitin që ishte në fuqi.129

Në verën e vitit 1925 u shfaq çështja e Shën Naumit dhe Vermoshit. Këto territore i

ishin njohur Shqipërisë nga Konferenca e Ambasadorëve të Parisit që në vitin 1922, por

gjithmonë Jugosllavia nuk kishte rënë dakord. Qeveria shqiptare refuzoi të bënte negociata

direkte me Jugosllavinë për këtë çështje, por e ndodhur nën presionin e Fuqive të Mëdha u

tërhoq.130

Zogu i ndodhur nën presion të madh brenda dhe jashtë Shqipërisë, zgjodhi që

peshën politike të këtij vendimi ta shpërndante tek pushteti legjislativ. Për këtë rast u përdor

neni 141 i Statutit, i cili ndër të tjera sanksiononte se, me propozim të Kryetarit të Republikës

të dy trupat legjislative mund të merrnin vendim me 2/3 për ndërrimin e artikujve të Statutit.

Më 16 korrik 1925 në mbledhjen e Asamblesë Legjislative M. Libohova, kërkoi

autorizimin e saj, që qeveria shqiptare të hynte në diskutime me qeverinë jugosllave për

shkëmbime territoresh.131

Më 17 korrik, Komisionet e Jashtme të dy dhomave, në raportin e

paraqitur kërkuan, që Asambleja t’i jepte autorizimin qeverisë shqiptare për të hyrë në

bisedime me qeverinë jugosllave. Në shpjegimin e tij, Mehdi Frashëri deklaroi se, shteti

shqiptar përfitonte nga dhënia e Shën Naumit, fshatin Peshkopi ku banonin 60 familje

shqiptare dhe sigurohej rruga Korçë-Pogradec-Elbasan. Vermoshi i mbetej Shqipërisë, e nga

ky territor Jugosllavisë i jepej një pjesë e vogël. Nga ky shkëmbim do të përfitohej tregtia e

124

Fletorja Zyrtare, nr. 18, Tiranë, 7 maj 1925, 1-3. 125


Po aty, 422-424. 127


Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, 407. 129

Po aty, 412. 130


Bisedimet e Asamblesë Legjislative, (Tiranë: Kristo. P. Luarasi, 1925), 14.

XXXIII

lirë me Gjakovën e Dibrën e Madhe si dhe punimi i lirë i tokave afër kufirit.132

Kundër

marrëveshjes reaguan ashpër deputetët e veriut. Më 18 korrik 1925, Komisioni i përbashkët i

të dy dhomave i bëri një shtesë art. 2 të Statutit, ku u vendos se ndryshimi i kufirit mund të

bëhej, vetëm duke marrë vendim në bazë të dispozitave të art. 141 të Statutit. Kundër këtij

propozimi votoi një senator dhe shtatë deputetë. Një deputet abstenoi. Fakt është se kundër

votuan dhe përkrahës të deklaruar të Zogut si Kol Mjeda, Nrek Kiçi, Tef Gera etj. Propozimi

i qeverisë që Asambleja Legjislative të pranonte në parim një shkëmbim toke mes dy shteteve

dhe të autorizonte qeverinë të hynte në marrëveshje u miratua me 42 vota pro, 9 kundër dhe 1

abstenim.133

Më 14 tetor 1925, Asambleja u mblodh për të ratifikuar ndryshimet e kufijve dhe

i pranoi ato.

Në verën e vitit 1925 me masat që ishin marrë, gjendja e vendit po shkonte drejt

stabilizimit, por pushteti i A. Zogut nuk ishte totalisht i sigurtë. Në periudhën korrik-gusht

1925 u fol për një komplot ndaj tij. Sipas autorit K. Çekrezi në ketë lojë ishin të përfshirë

Kryetari i Senatit, E. Frashëri dhe ministrat C. Kryeziu dhe M. Libohova. Ata tentuan të

organizonin një puç për rrëzimin e A. Zogut. Në një mbledhje të fshehtë që u mbajt në Korçë

në korrik 1925 me iniciativën e M. Libohovës, u biseduan mjetet dhe mënyrat për të kufizuar

fuqinë e Zogut, si President i Republikës.134

Për të ndalur këtë, Zogu veproi me shpejtësi

duke dërguar Hysni Demën bashkë me trupat ushtarake në Korçë dhe vendosi situatën nën

kontroll. E. Frashëri dha dorëheqjen. Po ashtu edhe C. Kryeziu që përdori si pretekst të saj,

dërgimin e trupave qeveritare në Korçë pa u këshilluar më të, gjë e cila i kishte cenuar

dinjitetin.135

Pas kësaj, Zogu i kërkoi dorëheqjen gjithë kabinetit. Me lëvizjet e bëra ai shpëtoi

nga kërcënimi dhe neutralizoi me zgjuarsi kundërshtarë politikë të fuqishëm. Më 28 shtator

1925 u formua qeveria e re, ku Musa Juka u caktua ministër i Punëve të Brendshme dhe

Botore.136

Kështu në skenën politike shqiptare doli një figurë e re komplekse, që vetëm me

ndonjë largim të shkurtër, do ta shoqëronte Zogun deri në fund.

Këto zhvillime politike evidentuan dhe kritikat e para nga brenda vendit për mënyrën

e funksionimit të regjimit të vendosur në Shqipëri, ndonëse këta mbetën zëra të veçuar.

Gazetari Jorgji Meksi në një shkrim në gazetën “Labëria”, në tetor 1925, theksonte ndër të

tjera se, qeveria nuk jepte informacion për shumë gjëra. Rrëzohej kabineti dhe ministrat

jepnin dorëheqje veç e veç, Kryetari i Senatit jepte dorëheqje pasi ishte i përfshirë në komplot

dhe populli nuk e merrte vesh, Zogu ishte dhe Kryetar Republike edhe Kryeministër,

parlamenti ishte i dobët pasi jeta politike bëhej jashtë tij dhe Kryetari i Republikës që kishte

gjithë këto kompetenca, duhej të pranonte dhe kritikat për veprimet e gabuara që bënin

ministrat. Sipas tij, “Këtu në Shqipëri duam të kemi një jetë politike parlamentare

konstitucionale, por nuk do ta kemi dot, mbi këto baza që e vumë”.137

Kjo ishte hera e parë

nga brenda vendit, që regjimi kundërshtohej kaq hapur.

Shumë nga koncesionet e dhëna filluan të përfliteshin, për afera korruptive. Kjo pasi,

shumë prej firmëtarëve të tyre, “ngritën vila, blenë aksione, çifligje dhe apartamente në

132

Po aty, 22. 133

Po aty, 35, 37, 46. 134

C. H. Chekrezi, Plani i tretë për copëtimin e Shqipërisë, (Washington. D. C, 1951), 23. 135

Dajti, nr. 98, 24 shtator 1925, 4, artikulli “Kopja e shkresës dorheqjes ministrit P. të Mbrendshme”. 136


Gazeta Labërija, nr. 26, Gjirokastër, 11 tetor 1925, 1, artikulli “Ca gjykime mbi regjimin parlamentar”.

XXXIV

Europë”.138

Në tetor të vitit 1925 disa deputetë ngritën akuza të rënda për M. Libohovën dhe

më 24 tetor Dhoma e Deputetëve mori vendimin për krijimin e një komisioni parlamentar për

të shqyrtuar veprimtarinë e tij gjatë kohës që kishte qenë ministër i Financave dhe

zëvendësministër i Punëve të Jashtme.139

Kërkesa për ngritjen e komisionit nxori në shesh

ndasitë që ekzistonin në parlament dhe luftën për pushtet brenda llojit. Deputeti H. Delvina

doli kundërshtari kryesor i M. Libohovës, ndërsa Javer Hurshidi, mbrojtësi i tij. Që të tre

ishin deputetë të prefekturës së Gjirokastrës. Në momentin e ngritjes së komisionit J.

Hurshidi kërkoi që të hetohej edhe K. Kota, për periudhën kur kishte qenë ministër i Punëve

Botore, të cilin e akuzoi për korrupsion me Shoqërinë “Inag”, për përfitime nga shoqëria

Anglo-Persian dhe ajo e Hekurudhave Italiane.140

Me gjithë insistimin e tij, kërkesa nuk u

miratua.

Komisioni parlamentar pas hetimeve të bëra dhe seancave të pyetjeve me M.

Libohovën evidentoi shumë shkelje. Ndaj tij u ngritën disa akuza, por më e rënda ishte ajo, që

kishte mbajtur të fshehtë për shqiptarët, afatin e nënshkrimit të aksioneve të Bankës, që

skadonte më 5 maj 1925, kështu që shtetasit shqiptarë nuk kishin arritur të merrnin pjesë në

kohën e duhur në blerjen e aksioneve dhe e kishin humbur këtë të drejtë. Për të gjitha këto,

Komisioni e akuzoi atë, për tradhti të lartë ndaj atdheut dhe kombit.141

Megjithatë çështja u

shty për në sesionin e ri, në mars 1926, por ai nuk u gjykua asnjëherë, pasi nuk kishte vepruar

i vetëm dhe do të dilnin në dritë gjëra, që mund t’i krijonin probleme edhe Zogut. Nga ana

tjetër, vihej në lojë autoriteti i qeverisë italiane që kishte bashkëpunuar me Libohovën. Ai

thjesht u largua nga skena politike dhe në fillim të vitit 1927, vdiq. Kështu u mbyll ky

skandal i madh, ku Zogu ruajti veten, largoi një kundërshtar politik dhe forcoi lidhjet me

Italinë.

Diskutimi dhe miratimi i koncesioneve vazhdoi edhe gjatë muajit nëntor 1925, ku u

miratua ai me Sindikatin Franko-Shqiptar. Territori i kërkimit do të ishte 120 mijë hektarë.

Kërkimet do të bëheshin për tre vjet. E drejta e shfrytëzimit do të ishte për 30 mijë hektarë.142

Përveç të huajve, koncesione morën edhe shqiptarët. Më 14 nëntor u diskutua koncesioni për

tharjen e kënetës së Maliqit, me sipërmarrës shoqërinë anonime “Maliq” me përfaqësues,

Kristaq Pilika dhe Thoma Orolloga. Ajo do të kishte të drejtën e shfrytëzimit të tokave, që do

të përfitoheshin nga tharja e kënetës për 40 vjet.143

Megjithatë në koncesionet e miratuara

gjatë vitit 1925, peshën kryesore e zinte Italia, ç’ka tregonte rritjen e ndërhyrjes së saj në

ekonominë shqiptare.

Pas masave të marra në fushën politike dhe ekonomike, pushteti i A. Zogut po

forcohej. Në adresë të tij filluan të vinin mesazhe nga pjesë të caktuara të popullsisë, që e

shikonin si drejtues të vetëm dhe të pagabueshëm. Kjo u evidentua nga telegramet drejtuar

Senatit me rastin e festës kombëtare të 28 nëntorit 1925. Kështu, populli i Kolonjës kërkonte

nga senatorët të merrej vendimi që, A. Zogu të zgjidhej Kryetar i përjetshëm i Republikës

Shqiptare. Ndërsa populli i Pogradecit kërkonte që shpëtimtari i atdheut dhe tani Presidenti i

138

A. Ermenji, Vendi që zë…, 447. 139

Iljaz Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë (1925-1931), (Tiranë:

Instituti i Studimeve Ekonomike, 1979), 110. 140

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve, 1925, 790. 141

Raport i Komisionit hetues parlamentar mbi veprimet e Zotni Myfid Libohovës, (Tiranë: 1925), 30-32. 142


Po aty, 976.

XXXV

Republikës, të ishte për tërë jetën në këtë fron, se ishte i vetmi burrë që mund të udhëhiqte

vendin në rrugën e përparimit, dhe po të mos ishte ai populli kishte për ta pësuar si në vitin

kur vdiq Skënderbeu. Nuk u mjaftua me kaq, por u arrit deri aty sa të kërkohej që të

ndryshohej Statuti. Bashkia e Bilishtit në telegramin e saj, po më 28 nëntor 1925 kërkonte që

në mbledhjen e parë të të dy dhomave të miratohej një nen i posaçëm që Kryesia e

Republikës Shqiptare t’i dhurohej A. Zogut.144

Forcimi i pushtetit të tij, filloi të evidentohej

dhe nga përfaqësuesit diplomatikë të vendeve perëndimore. Kështu, në prill 1926 kreu i

legatës amerikane në Tiranë, ministri Hart njoftonte, “se në Shqipëri nuk kishte mbetur asgjë

nga atmosfera republikane dhe se regjimi po bëhej monarkik”.145

Gjatë miratimit të koncesioneve në disa raste Dhoma e Deputetëve kërkoi mbrojtjen e

biznesit vendas. Në mars 1926, kur u diskutua koncesioni i minierës së bakrit në Pukë mes

qeverisë shqiptare dhe Bankës Serbo-Shqiptare me përfaqësues Nikolla N. Zuber, debatet

kryesore që u zhvilluan kishin si qëllim të kuptonin nëse qeveria shqiptare do të

dëmshpërblente Lec Boriçin, i cili e kishte pasur këtë zonë në sipërmarrje, kishte bërë

shpenzime por kishte dështuar. Deputetët vendosën që të prisnin çfarë do të bënte qeveria për

ta dëmshpërblyer zotërinë në fjalë dhe nëse kjo nuk do të ndodhte, atëherë do të ndërhynte

parlamenti.146

Nisma të tilla u bënë edhe për raste të tjera, duke akuzuar shoqëritë e huaja për

mosrespektim kontrate.

Kritika ndaj koncesioneve u bënë në Dhomën e Deputetëve edhe në vitet në vazhdim,

madje edhe për Bankën. Në maj 1927, ajo u akuzua për vështirësitë që u krijonte shqiptarëve

për të marrë kredi, për nxjerrjen e arit jashtë, si dhe për prerjen e monedhave metalike që nuk

ishte e drejtë e saj, por e shtetit shqiptar. Deputetët akuzuan dhe Ministrinë e Financave pasi

nuk kishte ushtruar kontroll mbi kartëmonedhat e nxjerra në qarkullim, sepse nuk kishin as

datë, as numër, as seri.147

Me shtimin e kritikave dhe për të pasur një kontroll më të mirë mbi

Bankën, qeveria shqiptare mori masa. Më 6 qershor 1927 u miratua ligji për caktimin e një

komisioneri të qeverisë pranë Bankës Kombëtare.148

Megjithatë, vlen të theksohet që,

pavarësisht se pati korrupsion në lidhjen e marrëveshjes, probleme me kreditimin, nxjerrjen e

arit jashtë, etj., krijimi i Bankës pati rendësi të madhe. Kjo, sepse u krijua për herë të parë

Banka Kombëtare Shqiptare. Dolën jashtë loje dhjetëra monedha, duke hyrë në qarkullim një

monedhë e vetme kombëtare. Ekonomia kishte një ent rregullator, si dhe filloi kredidhënia e

rregulluar.

Probleme u vërejtën edhe me shoqërinë SVEA. Nga viti 1925 deri në vitin 1928 plani

i investimeve të saj u ndryshua tri herë, duke u bërë devijime të mëdha nga plani fillestar. Për

zhvillimin e bujqësisë u shpenzuan vetëm 2.5 milion franga ari, pra një shumë tepër e vogël,

as një e dhjeta e shumës së parashikuar.149

Arsyen e këtyre ndryshimeve e pasqyron saktë

diplomati italian i kohës Pietro Kuaroni (Pietro Quaroni). Sipas tij, “synimi i Italisë ishte që

të konsiderohej Shqipëria si një bazë e domosdoshme për një politikë force në Ballkan.

Ushtarakët kërkonin me ngulm ura e rrugë të karakterit strategjik”.150

Pavarësisht kësaj, vendi

144

Bisedimet e Senatit 1925, 622-623. 145

I. Ikonomi, Faik Konica…, 36. 146

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1926, (Tiranë: Nikaj, 1926), 236-240. 147

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1927, (Tiranë: Nikaj, 1927), 387-388. 148



Pietro Quaroni, Valixhja diplomatike, (Tiranë: Albinform, 1993), 157-158.

XXXVI

pati përfitime nga kjo hua, pasi u ndërtuan rrugë, ura, ndërtesa qeveritare, kanale vaditëse, u

thanë këneta etj.

Në raportet me shtetin shqiptar, diplomacia italiane i kishte përcaktuar saktë hapat që

do të ndiqte, për të shtrirë ndikimin politik dhe ushtarak mbi Shqipërinë. Ajo u ndihmua në

këtë drejtim nga dobësia e vazhdueshme financiare e qeverisë shqiptare. Më 16 mars 1926,

A. Zogu në takimin që zhvilloi me të dërguarin e ri italian Pompeo Aloizin, i deklaroi atij se,

qeveria nuk ishte në gjendje të paguante detyrimet e huave të marra nga Italia për dy vjet dhe

i kërkoi, që të ndërhynte pranë SVEA-s që të shtyhej afati i pagesave të detyruara.151

Ai e

kuptonte që kërkesa për ndihmë, nëse realizohej do të kthehej në shtim të ndikimit italian. Për

t’i paraprirë kësaj, u drejtua nga fqinjët dhe pikërisht nga Jugosllavia, ku në prill të vitit 1926,

shkoi një delegacion shqiptar për të diskutuar disa marrëveshje tregtare. Pas shumë

bisedimeve u ra dakord që të nënshkruheshin marrëveshjet për tregti e lundrim, e ekstradimit

dhe ajo konsullore. Këto u nënshkruan në Beograd më 22 qershor 1926 nga ministri i Jashtëm

jugosllav, M. Ninçiq dhe nga ministri shqiptar i Drejtësisë M. Tutulani.152

Me nënshkrimin e

këtyre marrëveshjeve, Zogu synonte të kishte marrëdhënie të mira me Jugosllavinë, të

siguronte një lloj garancie për pushtetin e tij dhe të arriheshin përfitime reciproke. Nga ana

tjetër, akordi u arrit edhe si pasojë e presionit në rritje që po bënte Italia, për nënshkrim të

marrëveshjeve politike. Në këtë mënyrë ai donte të tregonte se, ishte i pavarur në vendimet e

politikës së jashtme.

Përveç Jugosllavisë, qeveria shqiptare u kujdes që të vendoste raporte të mira dhe me

shtetin grek. Marrëdhëniet me Greqinë ishin ftohur nga shkaku se qeveria helene kishte për

qëllim të përfshinte dhe shqiptarët myslimanë të Çamërisë në shkëmbimin e popullsisë me

Turqinë.153

Kjo situatë mori një lloj zgjidhjeje në fillim të vitit 1926, pas qëndrimit të

drejtuesve të shtetit grek, gjeneralit Pangallos, Kryetarit të Republikës Kundurjotit dhe

ministri grek në Shqipëri Konduli, të cilët ishin arvanitas. Të tre shfaqën ndjenja miqësore

ndaj Shqipërisë dhe predispozita për normalizimin e marrëdhënieve greko-shqiptare.154

Në

këtë kuadër, gjatë vitit 1926 mes Shqipërisë dhe Greqisë u nënshkrua një traktat ekstradimi,

një marrëveshje konsullore e tregtare, një marrëveshje tranziti, shërbimi postar e telegrafik, të

cilat hynë në fuqi në tetor të atij viti.155

Në vitet në vazhdim marrëdhëniet shqiptaro-greke

kanë pasur ulje-ngritjet e tyre, ku problemi kryesor, vazhdoi të mbetej gjendja e pakicave

shqiptare në Greqi, problem ky që u trajtua fort nga delegatët shqiptarë në Lidhjen e

Kombeve.

Me gjithë koncesionet e miratuara situata financiare e vendit ishte e vështirë. Duke e

shfrytëzuar këtë, u rrit dhe presioni italian mbi qeverinë shqiptare. Gjatë tetorit 1926 u

zhvilluan disa takime mes Aloisit dhe Zogut për nënshkrimin e një pakti politik. Gjatë

bisedimeve, Zogu nxori shumë pengesa dhe në këmbim të nënshkrimit të paktit, e rriti

kërkesën financiare deri në 5 milion lireta.156

Por, në nëntor 1926 situata u keqësua nga

151

Ramiz Fiçorri, Ndërhyrja Italiane në Shqipëri (1925-1939), (Tiranë: KOÇI, 2005), 46. 152

Emine Arifi-Bakalli, Marrëdhëniet ekonomike shqiptaro-jugosllave 1929-1939, (Prishtinë: Koha, 1997), 27-

29. 153

K. Dako, Shënime historike nga Jeta…, 137. 154

Fatmira Rama, “Problemi çam në Lidhjen e Kombeve (1923-1926)”, në Studime Historike, nr. 1-2, (Tiranë:

Instituti i Historisë, 2007), 132. 155

Po aty, 139. 156

P. Pastorelli, Italia e Albania…, 342-343.

XXXVII

shpërthimi i Kryengritjes së Dukagjinit.157

Qeveria reagoi shpejt dhe e shtypi atë. Forcat

qeveritare dhe ato në mbështetje të tyre, kryen arrestime të mëdha, konfiskime pasurie dhe u

dogjën shumë shtëpi. Për gjykimin e pjesëmarrësve, Gjyqi Politik u zhvendos në Shkodër,

duke dhënë vendime të rënda. Dhuna e përdorur dhe masat e ashpra që u morën, sollën

rivendosjen e rendit dhe të qetësisë, por nga ana tjetër, rritën pakënaqësinë ndaj regjimit të

Zogut.

Rëndimi i financave të vendit dhe situata e vështirë pas kryengritjes, ndikuan që A.

Zogu të pranonte nënshkrimin e një pakti politiko-ushtarak me Italinë. Më 27 nëntor të vitit

1926, në Tiranë u nënshkrua “Pakti I Italo-Shqiptar i Miqësisë dhe Sigurimit”. Ai kishte 5

nene, por më i rëndësishmi ishte neni 1 ku sanksionohej se, “Italia dhe Shqipëria deklarojnë

se çdo cënim i status quo-së politike, juridike e territoriale të Shqipërisë është në kundërshtim

me interesat politike të të dy palëve”.158

Pakti do të kishte fuqi për 5 vjet me të drejtë

ripërtëritje. Ai solli shqetësim në disa qarqe politike, pasi kishte paqartësi për kohën dhe

mënyrën se si Italia mund të kishte të drejtën të ndërhynte në Shqipëri. Kjo frikë dhe këto

dyshime gjetën shprehje, sado të maskuara në Parlamentin Shqiptar.159

Për të sqaruar këtë

problem me kërkesën e palës shqiptare, Aloisi paraqiti më 5 dhjetor 1926 një sqarim zyrtar,

ku në thelb thuhej se, “Italia do të mund të ndërhynte në Shqipëri, vetëm pas kërkesës së

palës shqiptare”.160

Kjo marrëveshje, nga njëra anë përforcoi pozitën politike të Zogut brenda

vendit dhe nga ana tjetër, atë të Italisë në Adriatik.161

Jugosllavia reagoi ashpër ndaj nënshkrimit të Paktit, sidomos ndaj pikës që garantohej

status quo-ja politike dhe juridike e Shqipërisë, pasi nënkuptohej garantimi i regjimit të

Zogut. Ajo kërkoi që të ruhej vetëm status quo-ja territoriale dhe pavarësia e Shqipërisë, por

jo e regjimit.162

Pas dështimit për të siguruar mbështetje ndërkombëtare kundër Paktit dhe për

të penguar ratifikimin e tij në Lidhjen e Kombeve, ministri i Jashtëm Ninçiç dha dorëheqjen

dhe pas tij e gjithë qeveria jugosllave. Raportet shqiptaro-jugosllave pësuan një lloj ftohje. Në

pranverën e vitit 1927 kemi një acarim të mëtejshëm të tyre dhe kulmi arriti me arrestimin e

Vuk Gjurashkoviçit më 27 maj 1927. Ai ishte shtetas shqiptar, por me origjinë malazeze. Atij

në momentin e arrestimit në Durrës, iu bllokuan dokumente komprometuese, në shërbim të

Jugosllavisë, e cila reagoi ashpër. Qeveria jugosllave kërkoi menjëherë lirimin e tij dhe bëri

një deklaratë ofenduese ndaj qeverisë shqiptare, e cila duhet theksuar, u tregua e matur dhe e

vendosur, duke mos u tërhequr përpara presionit jugosllav. Ajo pranoi që të lironte

Gjurashkoviçin, vetëm pasi pala jugosllave të tërhiqte notën e protestës. Mospranimi solli që

marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave të ndërpriteshin.163

Pas kësaj, të dy palët tërhoqën

përfaqësuesit e tyre diplomatikë. Kjo situatë vazhdoi për disa kohë dhe vetëm me ndërhyrjen

e Anglisë, Francës dhe Italisë, çështja u zgjidh. U hoq nota e protestës dhe u lirua

Gjurashkoviçi.

157

Marenglen Verli, Shqipëria e viteve 1912-1964 në kujtimet e Spiro Kosovës. Vëllimi i Parë, (Tiranë:

KLEAN, 2008), 352-353. 158

Historia e Popullit Shqiptar…, 264 159

Tajar Zavalani, Histori e Shqipnis, (Tiranë: Phoenix, 1998), 285. 160

J, Swire, Shqipëria ngritja…, 376. 161

Antonello Biagini, Historia e Shqipërisë nga zanafilla deri në ditët tona, (Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e

komunikimit, 2000), 158. 162


Telegraf, nr. 34, 5 qershor 1927, 1, artikulli “Mardhëniet shqiptaro-serbe u prenë”.

XXXVIII

Megjithëse marrëdhëniet u përmirësuan, që pas nënshkrimit të Paktit të Parë Italo –

Shqiptar, Jugosllavia ishte e shqetësuar për zhvillimet në Ballkan. Në këtë kuadër u

nënshkrua më 11 nëntor 1927 “Pakti Franko-Jugosllav i Miqësisë”, i cili ishte projektuar prej

kohësh, por që u përshpejtua nga lidhjet italo - shqiptare. Ky pakt përbënte një kërcënim për

interesat italiane në Ballkan dhe më gjerë. Kështu që u përshpejtuan veprimet mes Italisë dhe

Shqipërisë për lidhjen e një marrëveshjeje të re. Më 22 nëntor 1927, mes I. Vrionit dhe U.

Solës, përfaqësuesit italian në Tiranë, u nënshkrua Traktati i Aleancës Mbrojtëse mes

Shqipërisë dhe Italisë ose Pakti i Dytë i Tiranës. Ai përbëhej nga 7 nene dhe do të kishte

vlefshmëri për 20 vjet.164

Ai u shoqërua me një rritje të ndikimit italian në Shqipëri.

Menjëherë në ushtrinë shqiptare u rrit prezenca e oficerëve italianë, ku u vendos një mision

ushtarak me 280 oficerë të drejtuar nga Alberto Pariani.165

Në aspektin e brendshëm për të zbutur sadopak pakënaqësinë, për masat e ashpra ndaj

Kryengritjes së Dukagjinit, Zogu ndërmori disa hapa. Si fillim largoi nga detyra ministrin e

Brendshëm M. Juka, i cili kishte krijuar një urrejtje të madhe në popull, për dhunën e

përdorur në shtypjen e kryengritjes. Në shkurt të vitit 1927, u ndërrua e gjithë qeveria. Për të

qetësuar situatën Zogu organizoi më 17 gusht 1927 një vizitë në Shkodër. Vizita nga vetë

përmbajtja ishte kontradiktore, pasi nga njëra anë u morën masa shumë të larta sigurie, nga

ana tjetër u demonstrua një pritje e “përzemërt”. Kjo u evidentua dhe nga të huajt. Kështu, i

dërguari gjerman Kardof (Kardoff) theksonte se, “Zogu ishte i rrethuar nga dashuria e

popullit të tij dhe i ruajtur prej kësaj dashurie, nga makinat e blinduara”.166

Vizita e tij në

Shkodër u bë në funksion të pajtimit të gjakrave dhe të afrimit me katolikët. Në fjalimin e tij,

prifti katolik Dom Nikoll Deda lavdëroi punën e qeverisë dhe e quajti Zogun ‘Shpëtimtar të

Shqipërisë’.167

Në funksion të qetësimit të situatës dhe të pajtimit kombëtar, Zogu shpalli më

21 shtator 1927 amnisti për të arrestuarit e Kryengritjes së Dukagjinit. Në total u falën 371

persona, prej të cilëve një pjesë e akuzuar dhe një pjesë e dënuar.168

Vizita në Shkodër dhe

sidomos amnistia, shërbyen për zbutjen e situatës kundërshtuese dhe për forcimin e pushtetit

të tij.

Njëkohësisht me përpjekjet për vendosjen e qetësisë, dhënies së koncesioneve, zbutjes

së problemeve ekonomike, Zogu në veprimtarinë e tij i kushtoi një rëndësi të veçantë krijimit

të një kuadri ligjor të ri, i cili do ta ndante përfundimisht shtetin shqiptar nga trashëgimia

shumë shekullore osmane. Në vitin 1926 në mesazhin që i dërgoi Josif Kedhit, me rastin e

emërimit si ministër Drejtësie, i bëri të qartë platformën për të ndryshuar sistemin ligjor, që

kishte Shqipëria, pasi shumica e ligjeve që vepronin, ishin të trashëguara nga Perandoria

Osmane. Për këtë arsye, me vendim të Këshillit të Ministrave më 5 gusht 1926 u krijua

Komisioni ligjpërgatitës, me detyrë krijimin e një kuadri ligjor modern për shtetin shqiptar.

Ai së pari, arriti në përfundimin se, duhej hartuar një Kod i ri penal, pasi çdo modifikim që

164

Amedeo Giannini, L’Albania dall’Indipendenza all’unione con l’Italia (1913-1939), (Milano: Graf. A.

Nicola&C- Varese, 1940), 174-175. 165

Guidë e historisë ushtarake, (Tiranë: Akademia e Mbrojtjes, 2008), 104. 166

Markus W. E. Peters, Përballjet e historisë së kishës katolike në Shqipëri 1919-1996, (Lezhë: Gjergj Fishta,

2010), 74. 167

Gazeta Dielli, nr. 3096(689), Boston Massachusetts, 23 gusht 1927, 1, artikulli “Populli i Shkodres e ngre në

qiell Presidentin Zogu”. 168

Dielli, nr. 4005(698), 23 shtator 1927, 1, artikulli “Presidenti Zogu ben amnisti te pergjitheshme”; Fletorja

Zyrtare, nr. 78, Tiranë, 21 shtator 1927, 1-5.

XXXIX

mund t’i bëhej të vjetrit, jo vetëm që do të ishte i kotë, por edhe i pafrytshëm.169

Në nëntor

1926, në përgjigje të kërkesës së deputetëve ministri i Drejtësisë, J. Kedhi deklaroi se për

Kodin penal, do të merreshin pjesë nga kodet e Italisë dhe të Francës dhe ishin duke u parë të

gjitha kodet penale moderne, por do të merreshin ato pjesë që i përshtateshin zakoneve të

vendit.170

Në diskutimet e shumta që u bënë në Dhomën e Deputetëve u evidentua qartë që,

shumë deputetë megjithëse ishin dakord për hartimin e ligjeve të reja, e kishin të vështirë të

shkëputeshin nga tradita shumëshekullore e zakoneve të vjetra, pasi ata insistonin që në ligjet

e reja, përveç kodeve të huaja të merreshin dhe shembuj nga Kanuni i Lekë Dukagjinit.171

Pas largimit të J. Kedhit, si ministër Drejtësisë u emërua P. Poga, i cili në një

intervistë të dhënë për gazetën “Telegraf” në mars 1927, theksoi se Kodi penal pasi ishte

hartuar prej komisionit ishte përmirësuar, duke marrë mendimet e gjykatësve dhe avokatëve

të ndryshëm dhe së shpejti do t’i paraqitej parlamentit për shqyrtim dhe aprovim. Gjithashtu,

ai deklaroi se, edhe Kodi civil ishte duke u hartuar dhe do të bëhej i tillë, që t’i përshtatej

shpirtit të popullit e të ishte sa më i aplikueshëm.172

Diskutimi për Kodin penal u rikthye në

Dhomën e Deputetëve në fund të prillit 1927. Komisioni i Drejtësisë u shpreh që kodi i

krijuar, i përshtatej tërësisht psikologjisë, traditave dhe zakoneve të popullit shqiptar. U

falënderua Presidenti, qeveria dhe komisioni për punën e madhe që kishte bërë. Deputeti M.

Kaso kërkoi që kodi të shoqërohej me një ligj për aplikimin e tij, ndryshe ai nuk mund të

votonte për të.173

Kodi penal në Dhomën e Deputetëve u votua për herë të fundit me shumicë

votash, më 4 maj 1927. Po aty u diskutua dhe projektligji që do të vinte në zbatim aplikimin e

tij, i cili u miratua më 14 maj 1927.174

Më 3 qershor 1927, u bë dekretimi i tyre dhe Kodi

penal do të hynte në fuqi më 1 janar 1928.175

Në fund të kodit ishte vendosur një nen i posaçëm ku ishte përcaktuar që, ligji i datës

23 korrik 1925 për faje politike dhe shtojca e tij më 30 janar 1926, mbeteshin në fuqi për të

gjithë kohën e caktuar në atë ligj.176

Me miratimin e këtij neni A. Zogu sanksionoi ligjërisht

që, për kundërshtarët e tij politik do të ekzistonte gjithmonë një ligj dhe një gjykatë e veçantë,

që do të vepronin jashtë sferës së Kodit penal. Megjithatë ky kod ishte një arritje dhe zhvillim

progresiv për shoqërinë shqiptare. Ai i dha goditje mënyrës së vjetër të drejtimit dhe të

funksionimit të shoqërisë shqiptare në të gjitha aspektet. Neni 398 i tij, megjithëse nuk u

kundërshtua hapur në parlament, në disa pjesë të popullsisë shqiptare nuk u prit mirë,

kryesisht në pjesë të caktuara të besimit mysliman. Kjo pasi aty ishte sanksionuar se, “kushdo

që krahas martesës së vlefshme bënte edhe një martesë tjetër dhe nga ana tjetër, kushdo që

ishte beqar martohej me dikë që ishte lidhur me një martesë të vlefshme, dënohej me burgim

të rëndë ose me burgim nga dy deri në pesë vjet”.177

Në këtë mënyrë iu dha një goditje e

rëndë poligamisë.

169

Shqipenija me 1937, Vëllimi I…, 92. 170

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1926…, 352. 171

Po aty, 414. 172

Telegraf, nr. 11, 13 mars 1927, 1, artikulli “Kodi Penal i paraqitet Parlamentit s’afërmi”. 173

Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1927…, 268-270. 174

Po aty, 318-320, 444. 175

Ligje, Dekret Ligje e Rregullore 1928, 32. 176

Kodi Penal Shqiptar, (Vlorë: Shtypshkronja “Vlora”, G. Direttore & C, 1927), 212. 177

Po aty, 150.

XL

Pas miratimit të Kodit penal nga dhomat legjislative e gjithë puna u përqendrua në

diskutimin dhe miratimin sa më korrekt të Kodit Civil. Më 7 mars 1928 në Dhomën e

Deputetëve u paraqit për diskutim projekti i këtij kodi nga F. Vokopola, ministër i Bujqësisë

dhe përkohësisht ministër i Drejtësisë. Ai deklaroi se legjislacioni i vjetër turk dhe me

përmbajtje fetare ishte bërë pengesë për zhvillimin e kombit, se gruaja kishte një pozitë

inferiore dhe të drejtat shoqërore dhe familjare ishin gjykuar nga gjykatat fetare dhe se Kodi

civil do t’u jepte fund këtyre problemeve dhe do të ndikonte në zhvillimin e qytetërimit

shqiptar. Rreth tij u zhvilluan diskutime ku shumica e deputetëve e mbështetën atë. Edhe H.

Delvina e mbrojti Kodin duke theksuar, se ai kishte zgjidhur paqartësitë në rastet e humbjes

së nënshtetësisë dhe konsekuencat e saj, caktimin e të drejtave familjare, martesën civile, të

drejtat e barabarta mes burrit dhe gruas, kishte përcaktuar divorcin, rregulluar të drejtën e

trashëgimisë, të pronësisë dhe testamentit. Sipas tij, me votimin që do të bënin deputetët, do

të ndikonin në zhvillimin e popullit shqiptar. K. Floqi theksoi se me Kodin civil shpëtuam

nga “sheriati dhe muhameladet”.178

Deputetët në shumicë e vlerësuan kodin si përparimtar

dhe demonstruan nevojën që kishte vendi për ligje të reja, duke theksuar domosdoshmërinë

për t’u orientuar drejt Perëndimit, pasi deri në këtë kohë ai ishte qeverisur me ligjet e

prapambetura të Lindjes.

Kodi duke sanksionuar martesën civile dhe sidomos duke lejuar divorcin goditi të

gjitha besimet, pasi deri në atë kohë martesa ishte e shenjtë dhe divorci nuk lejohej në asnjë

mënyrë. Reagimet kundër erdhën nga deputetët e besimit katolik N. Kiçi dhe K. Mjeda i cili

deklaroi, “se Kodin civil e pranonte, duke u rezervuar për një artikull, se s’kishte nevojë ta

shpallte, se e kuptonin vetë deputetët”. Këtu ndërhynë edhe deputetë të besimit mysliman, të

cilët nuk kundërshtuan kodin, por shpjeguan disa pika të veçanta të tij që kishin lidhje me atë

besim. Këtë e bëri F. Alizoti, duke deklaruar se, Kodi civil nuk na largon nga Sheriati sepse

ai nuk kishte të bënte me doktrinën morale të fesë islame, mbajtjen e ramazanit etj.179

Fillimisht kodi u pranua nga të gjithë deputetët dhe u dërgua në komision.

Më 12 mars 1928, Komisioni i Drejtësisë paraqiti para deputetëve relacionin e tij, ku

dispozitat e këtij kodi i kishte gjetur të pajtueshme me jetën shoqërore të vendit nga çdo

pikëpamje dhe kishte vendosur si datë për hyrjen në fuqi të tij, 1 prillin e vitit 1929. Shumica

e deputetëve e përkrahën përsëri kodin. N. Kiçi dhe K. Mjeda, kundërshtuan me forcë

ligjërimin e divorcit, pasi sipas tyre ishte goditur një nga shtatë sakramentet e krishtera që

ishte martesa dhe kështu i hapej rrugë tradhtisë bashkëshortore, madje K. Mjeda deklaroi se,

“tradhtia bashkëshortore e gruas në Malësi dënohej me vrasje”.180

Debati vazhdoi i ashpër

dhe çështja e divorcit u prek edhe nga deputetët e besimeve të tjera. J. Hurshid shprehu

habinë e kundërshtimit nga katolikët pasi sipas tij, më të prekurit në këtë çështje ishin

myslimanët dhe megjithatë ata, ishin pro Kodit. Ndërsa M. Kaso deklaroi se katolikët dhe

ortodoksët kishin të drejtë të kërkonin që në këtë kod, duhej të ekzistonin paralelisht martesa

civile dhe ajo fetare, pasi nëse nuk vendosej kjo, atëherë dëmtoheshin të dy besimet. Në këtë

mënyrë ai, nga njëra anë u rreshtua si pjesëtar në mbrojtje të klerit ortodoks, nga ana tjetër

ishte për pranimin e Kodit pa vonesë. Në momentin e votimit, deputeti K. Mjeda kërkoi që të

flasë, por nuk u lejua. Pas kësaj, ai dhe T. Gera, u larguan nga seanca e punimeve. Të gjithë

178

Bisedimet Parlamentare 1928, Vëllimi i parë, (Tiranë: Shërbimi i botimeve parlamentare të Kuvendit të

Shqipërisë, 2012), 23-28. 179

Po aty, 29-31. 180

Po aty, 79.

XLI

deputetët votuan pro miratimit të Kodit civil, përjashto N. Kiçin, i cili nuk u largua nga salla,

por nuk ngriti dorën për votim.181

Pas kësaj, votimi i tretë ishte thjesht një formalitet dhe

Kodi civil u miratua përfundimisht nga Dhoma e Deputetëve, më 14 mars 1928.

Më shumë sesa kundërshtim ndaj kodit, qëndrimi i disa deputetëve ishte më tepër një

lëvizje për t’u evidentuar, për të krijuar reagim publik në mënyrë që të tërhiqnin sa më tepër

mbështetës nga zonat ku ata vinin. Kjo bëhet e besueshme po të analizohen faktet kur ndodhi

kundërshtimi dhe si vazhdoi ai. Në nenin 32 të Statutit ishte sanksionuar që, kodet e

paraqitura prej qeverisë dhe të përgatitura nga një komision i posaçëm i krijuar me ligj,

votoheshin në bllok në tri mbledhje, në tri ditë të ndryshme.182

Deputetët nuk kundërshtuan

në momentin e votimit në parim, por u mjaftuan vetëm duke thënë se kishin një kundërshtim,

por pa e specifikuar atë dhe për më tepër e votuan Kodin që të shkonte në komision për

diskutim. Kur ai doli nga komisioni, ata e dinin që praktikisht ishte e pamundur të

ndryshohej. Në këtë mënyrë, reagimi i tyre ishte më tepër një shfaqje, që besojmë duhet të

ketë ardhur edhe si presion nga klerikë dhe besimtarë katolikë, për shkak të qëndrimit të tyre

të vakët në fillim.

Në Senat, kundërshtari i vetëm ka qenë Gj. Çoba, i cili deklaroi se ishte dakord me

Kodin, përveç kapitujve të divorcit që ishte një pikë themelore që në asnjë mënyrë nuk mund

ta pranonte, pasi ishte një dhunim i fesë, një shkelje e dëmshme për katolikët nga të gjitha

pikëpamjet.183

Por, qëndrimi i tij hasi në kundërshtime. Senatori S. Vuçiterni e vlerësoi si

arritje dhe populli e kishte pritur me kënaqësi këtë vepër të lartë dhe se Kodi Civil nuk

detyronte divorc por vetëm pranonte divorc. Sipas tij, katolikët nuk kishin të drejtë të

ankoheshin, sepse kodi kishte atakuar më shumë myslimanët me të drejtën e trashëgimisë

duke barazuar burrin me gruan, dhe kështu ishte goditur Kurani, pasi aty ishte saktësuar që

një mashkull gëzonte pjesën e dy femrave.184

Kodi u mbrojt edhe nga senatorë të tjerë dhe u

miratua më 19 mars 1928. Në këtë mbledhje Gj. Çoba mungoi.185

Kodi Civil shqiptar u ndërtua kryesisht duke u bazuar mbi modelin e Kodit Civil

francez (napolonian). Në hartimin e pjesëve të caktuara të tij, janë marrë dhe dispozita të

Kodit Civil zviceran, të Kodit zviceran të obligimeve dhe Kodit Civil gjerman.186

Duke qenë

në dijeni të reagimeve negative që mund të vinin nga institucionet fetare ose pjesëve të

caktuara të shoqërisë shqiptare që ishte nën ndikimin e tyre, Komisioni ligjpërgatitës mori

masa, duke vendosur në fund të ligjit për aplikimin e tij, katër nene të posaçme. Në nenin 61

u sanksionua që, “Mexheleja, Kodi i tokave, dispozitat e Vesja-së të Ferraiz-it si dhe gjithë

dispozitat e tjera të Sheris dhe ato eklesiastike që i përkisnin së drejtës familjare dhe të

drejtave civile të tjera e përgjithësisht gjithë ligjet e rregulloret që ishin në kundërshtim me

Kodin Civil të ri shfuqizoheshin”.187

Me këtë akt të rëndësishëm u hoqën përfundimisht ligjet

e vjetra osmane dhe disa praktika fetare, të cilat kishin drejtuar familjet shqiptare për shumë

shekuj.

181

Telegraf, nr. 101, 14 mars 1928, 1-4, artikulli “Kodi Civil i ri u pranua; hyn në veprim ne prill 1929”. 182

Statuti Themeltar i Republikës…, 9. 183

Fletorja Zyrtare, nr. 40, 17 prill 1928, 7-8. 184

Po aty, nr. 41, 19 prill 1928, 7. 185

Po aty, nr. 42, 23 prill 1928, 7. 186

F. Gjilani, Shteti dhe e drejta..., 217. 187

Kodi Civil, (Vlorë: Gav. G. Direttore & C, 1928), 686.

XLII

Si përfundim, mund të themi, se Kodi Penal dhe ai Civil ishin ndër veprat më

madhore të bëra nga A. Zogu që nga fillimi i qeverisjes së tij. Ato ishin një revolucion brenda

mënyrës shumë shekullore të jetesës dhe funksionimit të shoqërisë shqiptare. Ndalimi i

poligamisë, vendosja e martesës civile dhe lejimi i divorcit ishin hapa përparimtarë dhe në

favor të përmirësimit të pozitës së gruas. E gjithë përmbajtja e këtyre kodeve ishte

përparimtare dhe do të ndikonin në shkëputjen e shtetit shqiptar, nga varësia shumëshekullore

e ligjeve osmane. Kjo ishte një shpresë për të ardhmen dhe një sinjal pozitiv që A. Zogu po

transmetonte për shoqërinë shqiptare.

1

KREU I

PARLAMENTI DHE SHPALLJA E MONARKISË

1.1. Përgatitjet për shpalljen e Monarkisë Shqiptare

Në momentin e rikthimit në pushtet, Zogu me mbështetjen financiare, ushtarake dhe

njerëzore që kishte dhe duke përfituar nga mentaliteti i pjesës më të madhe të shoqërisë

shqiptare që nuk e njihte mirë formën republikane të qeverisjes, mund ta kishte shpallur

lehtësisht monarkinë. Ai nuk e bëri këtë për disa arsye: së pari, nuk dëshironte t’u jepte

shqiptarëve përshtypjen se ishte një konservator i ndryshkur, që mendonte për interesin e vet

dhe jo për atë të vendit;188

së dyti, me shpalljen e Republikës synonte t’i hiqte legalisht, çdo

mundësi princit shqiptar me origjinë gjermane V. Vidit që asnjëherë nuk kishte abdikuar, të

drejtën për t’u rikthyer në fronin mbretëror të Shqipërisë;189

së treti, periudha e qeverisjes

republikane do t’i shërbente Zogut për të forcuar dhe konsoliduar pushtetin e tij dhe për të

testuar qëndrimin e ndërkombëtarëve, në rast të ndryshimit të formës së regjimit. Duhet

theksuar se vendi gjatë Republikës krijoi një lloj stabiliteti politik dhe me koncesionet e

dhëna filloi rigjallërimi i ekonomisë. Me marrëveshjet dhe traktatet e nënshkruara siguroi

mbështetjen e Italisë, por nga krahu i Jugosllavisë, vinin lajme për organizime grupesh të

armatosura kundër regjimit të tij. Situata mund t’i dilte jashtë kontrollit. Zogu megjithëse

kishte marrë mesazhe të shumta dhe e kishte testuar disa herë, prapë ishte i pasigurtë për

shkallën e mbështetjes nga ana e popullit, dhe ndoshta krijimi i monarkisë do t’i jepte regjimit

të tij më shumë siguri dhe vazhdimësi, se sa forma republikane e qeverisjes.190

Shpallja e monarkisë erdhi si rezultat i një rruge të studiuar mirë dhe të përgatitur me

kujdes nga A. Zogu dhe bashkëpunëtorët e tij. Në funksion të kësaj, përveç mbështetjes

popullore ai kishte nevojë edhe për mbështetjen e klasës politike të cilën e kishte testuar herë

pas here, por në këtë rast i nevojiteshin veprime konkrete. Kjo ishte e rëndësishme, pasi nga

ajo klasë, do të sigurohej ndryshimi kushtetues i nevojshëm për shpalljen e monarkisë. Hapat

në këtë drejtim u hodhën të ngadaltë, por të sigurtë. Si Dhoma e Deputetëve, ashtu edhe

Senati, kishin treguar në vazhdimësi bindjen dhe besnikërinë ndaj Zogut, sidomos në

miratimin e ligjeve, që forconin kompetencat e tij, marrëveshjeve të ndryshme, pakteve italo-

shqiptare etj. Për të treguar vlerësimin dhe besnikërinë e tij, Senati në dhjetor 1927, pasi

kishte kaluar më parë në Dhomën e Deputetëve, miratoi projektligjin për t’i dhënë titullin

“Shpëtimtar i kombit”, A. Zogut. Kështu ata, i shfaqën mirënjohjen për veprat që kishte kryer,

të cilat sipas tyre, kishin sjellë shpëtimin e kombit.191

Gjithashtu edhe shtresat e pasura të

Shqipërisë, që nuk ishin pjesë aktive e politikës, por me fuqinë financiare që kishin luanin rol

mbi të, ishin të interesuara për shpalljen e monarkisë. Duke qenë të lidhura me pushtetin e

188

B. J. Fischer, Mbreti Zog…, 143. 189

Valentina Duka, “Nga Presidenca në Monarki: çështje të legjitimitetit”, në Monarkia Shqiptare 1928-1939,

(Tiranë: Toena, 2011), 121. 190

Miranda Vickers, “Shqiptarët një histori moderne”, (Tiranë: Bota Shqiptare, 2008), 196-197. 191

Dielli, nr. 4028 (721), 13 dhjetor 1927, 1, artikulli “Parlamenti i jep titullin “Shpetimtar i kombit” Ahmet

Zogut”.

2

Zogut, ato kishin nxjerrë përfitime prej tij dhe duke e mbështetur atë që të shpallej mbret, do

ta kishin më të sigurtë ruajtjen dhe shtimin e tyre.

Në pranverë të vitit 1928, Zogu nisi konsultimet zyrtare diplomatike për shpalljen e

monarkisë. Të interesuarit e drejtpërdrejtë ishin italianët, pasi në këtë mënyrë ruheshin dhe

forcoheshin interesat e tyre. Për këtë ata u kujdesën që të mbikëqyrnin dhe të drejtonin

plotësisht këtë proces. Në prill të vitit 1928, Zogu i bëri të ditur të dërguarit italian U. Sola, që

ishin duke u marrë masat e para për të bërë shpërndarjen e dy dhomave të parlamentit rreth

fundit të muajit maj. Shumë shpejt, ata do të mblidheshin përsëri, për të përcaktuar

përfundimisht detajet që do të bënin të mundur ndryshimin e regjimit.192

Takimi i premtuar

nuk vonoi dhe Zogu bashkë me ministrin e Jashtëm, I. Vrionin u takuan në fillim të majit

1928 me U. Solën. Në këtë takim u përcaktuan qartë pikat e veprimit. Pas një analize që iu bë

situatës politike dhe parlamentare, nuk u pa e volitshme që të bëhej shpërndarja e dhomave të

parlamentit, sepse ato do ta mbaronin sesionin normalisht në fund të muajit maj. U vendos që

gjatë pushimeve verore, ekzaktësisht në fund të gushtit A. Zogu do t’i mblidhte të dy dhomat,

për të bërë disa ndryshime në Kushtetutë. Duke qenë e sigurtë që ato do të shfaqnin

moskompetencën për të bërë ndryshime thelbësore, ai do të shpallte zgjedhjet për në

Asamblenë Kushtetuese, që do të mblidhej në Tiranë më 1 tetor 1928. Sapo të fillonte

punimet, ajo do të deklaronte ndryshimin e formës së regjimit.193

Mënyra se si do të bëhej kjo lëvizje parlamentare, që do të bënte ndryshimet

kushtetuese, nuk ishte shumë e qartë. Për ta bërë sa më të realizueshme A. Zogu parashikonte

që në fund të qershorit, të bënte një udhëtim në jug të Shqipërisë, pikërisht në Korçë,

Gjirokastër dhe Vlorë. Në këtë rast, bashkitë dhe deputetë të ndryshëm do të prezantonin

kërkesa, për t’i bërë modifikime kushtetutës aktuale. Kjo do të sillte dhe nismën për

mbledhjen e dy dhomave në një asamble të jashtëzakonshme. A. Zogu kërkonte që ndryshimi

i regjimit të bëhej pa krijuar tronditje, as krizë në funksionimin e shtetit. Nga ana tjetër, ai

nuk dëshironte që udhëtimi i tij në jug të vendit të kryhej kur dhomat të ishin të shpërndara,

dhe vendi të ishte në periudhë zgjedhjesh.194

Për të realizuar një hap kaq të madh, Zogu e kuptonte se përveç Italisë, duhej testuar

dhe qëndrimi i shteteve të tjera të mëdha europiane. Për këtë ministri i Jashtëm, I. Vrioni

ndërmori një udhëtim të gjatë diplomatik në kryeqytetet europiane, ku ndër të tjera u diskutua

dhe çështja e shpalljes së monarkisë. Në Londër, Çamberleni (Chamberleni) deklaroi se,

qeveria angleze këtë e shikonte si një çështje të brendshme të një vendi të pavarur dhe nuk

merrte përgjegjësi për të dhënë këshilla.195

Edhe Franca dhe Greqia mbajtën të njëjtin

qëndrim, ndërsa Jugosllavia mbeti në pritje të zhvillimeve të mëtejshme.196

Përgatitja e terrenit, në gjetje të hapësirave ligjore për ndryshimet kushtetuese, filloi

që në fund të marsit 1928. Në këtë periudhë u shkaktua një konflikt mes Senatit dhe Dhomës

së Deputetëve, mbi funksionimin dhe kompetencat e Këshillit të Shtetit. Më 28 mars 1928 në

Dhomën e Deputetëve u paraqit i modifikuar nga Senati, ligji mbi Këshillin e Shtetit, ku ndër

të tjera jepej mendimi, se anëtarët dhe Kryetari i Këshillit të Shtetit duhej të emëroheshin nga

192

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 269, f. 230. Telegram i Solës për Musolinin, 20 prill 1928. 193

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 317, f. 280. Telegram i Solës për Musolinin, 8 maj 1928. 194

Po aty, 280. 195


P. Milo, Politika e jashtme…, 780.

3

Këshilli i Ministrave dhe të dekretoheshin nga Presidenti. Dhoma e Deputetëve ishte shprehur

se, emërimi duhet të ishte atribut i Presidentit.197

Çështja kaloi në Komisionin e Drejtësisë të

kësaj dhome. Në relacionin e paraqitur më 2 prill 1928, ai kundërshtoi ndryshimet e bëra nga

Senati, mbi mënyrën e emërimit të kryetarit dhe të anëtarëve të Këshillit të Shtetit, me arsyen

se ai ishte një organ indipendent dhe duhej të ishte larg çdo influence. Gjithashtu u vendos që

të bëhej një shtesë në art. 3 të paraqitur nga Senati, ku çdo projekt i paraqitur prej qeverisë në

dhomat legjislative, duhej të përcillej dhe me projektin e raportin justifikues të Këshillit të

Shtetit, edhe pse ky mund të ishte në kundërshtim me projektin e qeverisë. Ndryshimet e tjera

u pranuan siç i kishte paraqitur Senati.198

Kjo ishte përplasja e parë serioze mes Senatit dhe Dhomës së Deputetëve. Nga

qëndrimi i mbajtur vërehet se, deputetët në funksion të “pavarësisë së institucioneve”

kërkonin që ta forconin më tepër pushtetin e Presidentit, duke i dhënë atij kompetenca të

tjera. Ky problem u pasqyrua në organet e shtypit, ku disa nga artikujt e tyre, theksonin se

parlamenti mund të shpërndahej pasi kishte lindur konflikti mes dhomave të tij.199

Ky

pretekst ishte hapi, që do të shërbente për të hyrë në rrugën e ndryshimeve kushtetuese. Duke

qenë se kjo vinte nga vetë përplasja e organeve legjislative, do të paraqitej si arsye për

ligjërimin e procesit. Kuptohet, që A. Zogu e kishte mundësinë dhe autoritetin nëse

dëshironte ta zgjidhte, pa shkuar në këtë pikë, por nuk e bëri, pasi kjo ishte rruga e projektuar.

Në këtë rrugë A. Zogu bashkë me këshilluesit e tij po punonin, që të mos ndeshnin në

asnjë pengesë. Një faktor i rëndësishëm në këtë mes ishte edhe qëndrimi i qeverisë, e cila

duhej të ishte pro tij në të gjitha drejtimet. Në realitet, kjo nuk përbënte ndonjë problem, pasi

ai me kompetencat që kishte mund ta shkarkonte kur të dëshironte, por edhe në këtë rast u

tregua i matur. Nuk e përdori fuqinë ligjore, sepse qëllimi ishte që opinioni publik, të bindej

që gjithçka që po ndodhte ishte një rrjedhë normale e zhvillimeve politike, larg ndërhyrjes së

tij. Për këtë u përdor metoda e zakonshme e Zogut, ajo e kundërvënies mes

bashkëpunëtorëve. Në funksion të kësaj u krijua një konflikt midis ministrit të Punëve

Botore, Hil Mosit dhe atij të Punëve të Brendshme, Abdurrahman Dibrës. Konflikti kishte në

thelb mosdakordësinë e tyre mbi pagesën e taksës së punëve botore. Kjo solli fillimisht

dorëheqjen e Dibrës, pas tij të Mosit dhe më pas të të gjithë ministrave të tjerë.200

Problemi i

ngritur ishte tërësisht artificial dhe mënyra se si u bë dorëheqja, linte të kuptohet se gjithçka

ishte e përgatitur. Kjo mbasi në mbledhjen ku projektligji u miratua në parim dhe u dërgua në

komisionin përkatës, i vetmi kundërshtim që bëri A. Dibra ishte ai, që punëtorët e qyteteve që

kishin qenë në dispozicion të bashkive, të vazhdonin të qëndronin akoma.201

Pa dyshim, që në

këtë dorëheqje ndikoi dëshira e Presidentit për një kabinet të riformuar. Më 11 maj 1928,

kabineti i ri mori detyrën.202

Qeveria e re si një detyrë të rëndësishme, kishte organizimin dhe menaxhimin e

zgjedhjeve, që sipas planit të përgatitur duhej të bëheshin shumë shpejt. Kabineti i ri, u

pagëzua si “kabineti i marionetave”, për faktin se anëtarët e tij nuk ishin gjë tjetër veçse

197

Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (më tej: AQSH), Fondi (më tej: F.) Parlamenti, nr. 146,

Viti (më tej: V.) 1928, Dosja (më tej: D.) 87, fl. 279. 198

Po aty, 450. 199

Gazeta e Korçës, nr. 475, 5 prill 1928, 1, artikulli “Parlamenti mund të shpërndahet”. 200

K. Dervishi, Historia…, 268. 201

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 89, fl. 277. 202

J. Swire, Shqipëria ngritja…, 406.

4

kukulla në duart e Presidentit.203

A. Zogu e kishte zgjedhur me kujdes përbërjen e tij. Dy

ishin dikasteret që do të kishin rolin kryesor në momentin kur të vinte koha për ndryshimin e

formës së regjimit; Ministria e Punëve të Brendshme dhe ajo e Drejtësisë. Për këtë nevojitej

që në pikën kyçe atë, të Ministrisë së Brendshme, që kishte në dorë kontrollin e procesit

zgjedhor, të vendosej një njeri i besuar. Ai zgjodhi K. Kotën, i cili ndërkohë kryente detyrën e

Kryetarit të Dhomës së Deputetëve. Besnikëria e Kotës ndaj Zogut ishte e njohur dhe u pa

qartë në fjalimin e dorëheqjes së tij përpara Dhomës së Deputetëve. Duke e vlerësuar detyrën

e dhënë ai deklaroi, “se do t’i bindej Presidentit, edhe duke përballuar çdo sakrificë, sepse e

quante zërin e atdheut”.204

Nga ana tjetër, si ministër i Drejtësisë, që do të mbikëqyrte kuadrin

ligjor të zgjedhjeve, u emërua H. Delvina, një tjetër besnik dhe këshilltar i Zogut. Pas kësaj,

mbetej vetëm gjetja e argumenteve për ndryshimet kushtetuese. Me krijimin e qeverisë së re,

u përfundua në mënyrë të suksesshme një hap i rëndësishëm, në rrugën e ndryshimeve

kushtetuese. Mbas tre vjetëve si President republike, A. Zogu u bind se populli shqiptar do ta

pranonte më lehtë regjimin e pushtetit personal, në formën e monarkisë së trashëgueshme.205

1.2. Ndikimi i parlamentit për ndryshimin e Statutit Themeltar

Hapat që u ndërmorën për ndryshimin e Statutit, A. Zogu synoi që të bëheshin brenda

kuadrit ligjor, në mënyrë që të ishin të rregullta dhe të pranueshme. Për të ndryshuar formën e

regjimit duhej ndryshuar neni 141 i Statutit të Republikës, ku ishte e sanksionuar qartë, “se

forma Republikane e Shtetit nuk mund të ndërrohej në asnjë mënyrë”.206

Megjithatë në këtë

nen, në një paragraf të tij, përcaktohej se, me propozimin e Kryetarit të Republikës, ose edhe

të deputetëve, secila dhomë mund të merrte vendim me 2/3 për ndryshimin e neneve të

Statutit. Pastaj të dy dhomat mblidheshin bashkë dhe po me votim 2/3, këto ndryshime mund

të bëheshin.207

Problemi ishte se këtu nuk bëhej fjalë për një nen të thjeshtë, por atë më

themelorin e kushtetutës republikane, pikërisht ai që nuk lejonte ndërrimin e formës së shtetit.

Duke studiuar situatën, A. Zogu arriti në përfundimin që, nuk mund të rrezikonte për ta

shpallur drejtpërdrejtë kërkesën e tij. Për të arritur këtë, u ndoq një rrugë pak e gjatë, por që u

përgatit me kujdes.

Që në fund të marsit 1928, mes Dhomës së Deputetëve dhe Senatit kishte mbetur

pezull çështja, se kush do të kishte të drejtë të emëronte anëtarët dhe kryetarin e Këshillit të

Shtetit. Në maj 1928, kjo çështje u rikthye për diskutim. Senati në mbledhjen e tij më 14 maj

1928, me vota unanime mori vendimin, që të shtohej në Statut një dispozitë për krijimin e

Këshillit të Shtetit. Nëse kjo pëlqehej nga deputetët, atëherë do të mblidheshin të dy Dhomat,

në bazë të art. 141, për të bërë ndryshimet.208

Më 16 maj 1928 në Dhomën e Deputetëve u

paraqit shkresa e Senatit, ku kërkohej që të merrej edhe nga deputetët vendimi që të

mblidheshin të dy dhomat, për të shtuar në Statut disa dispozita në lidhje me formimin e

Këshillit të Shtetit. Ajo u pranua në parim.209

203


AQSH, F. 146, V. 1928, D. 89, fl. 300. 205

T. Zavalani, Histori…, 288. 206

Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare, 34. 207

Po aty, 33-34. 208

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 89, fl. 414-415. 209

Po aty, 338.

5

Kjo kërkesë u diskutua nga deputetët më 19 maj 1928. Në diskutimet e para rreth saj,

bie në sy dakordësia e tyre, për nevojën e shumë ndryshimeve në Statut. Kjo u argumentua

me arsyen se, Statuti ishte miratuar në një kohë anormale dhe shumë të shkurtër, se nuk ishte

i rregulluar funksionimi i disa institucioneve të pavarura dhe artikujt që trajtonin çështjet

buxhetore kishin të meta.210

Për ta diskutuar më mirë, u mendua që të merrej kohë në

dispozicion dhe çështja u vendos që të shtyhej.

Përmbajtja e diskutimeve të bëra, i parapriu zhvillimeve të reja politike. Nga mënyra

se si u zhvilluan ato vërehet se, shumë deputetë ishin në dijeni të rrugës së nisur. Kjo u

evidentua në gatishmërinë që ata treguan për të bërë ndryshime në Statut. Zelli i madh, vinte

pikërisht, në një kohë kur Statuti kishte tre vjet i miratuar, dhe problemet e ngritura, si ato

buxhetore apo për organet e pavarura, kishin ekzistuar dhe më përpara. Por, u evidentuan

edhe deputetë që nuk ishin në dijeni të asaj që pritej të ndodhte. Kjo u vërejt nga mënyra e

reagimit të tyre. Deputeti F. Rusi në diskutimin e tij deklaroi se, “mbi ç’do gja mund të

kërkojmë ndryshime, përveç se formën e Shtetit nuk mund t’a ndrojmë”.211

Megjithatë shumë

shpejt edhe ky, do të ndërronte mendim dhe do të ishte dakord me ndryshimin e formë së

regjimit.

Më 21 maj 1928 në Dhomën e Deputetëve u paraqit propozimi i 41 deputetëve, ku

kërkohej një revizionim i përgjithshëm i Statutit, me arsyetimin se koha kur ishte miratuar ai,

kishte qenë kritike dhe Asambleja nuk kishte mundur që të bënte studime të gjëra. Në

kërkesën e tyre theksohej se, ishte në interes të atdheut që, pa pasur ndonjë kundërshtim për

qëndrimin e Senatit, të bëhej një rishikim i përgjithshëm i Statutit. Ishte parë e arsyeshme që

ai të rregullohej mirë dhe të mos kishte më nevojë për korrigjime, të cilat i ulnin vlerën si

përpara popullit ashtu edhe në sytë e të huajve. Me kërkesën e tyre u bashkuan dhe ministri i

Drejtësisë H. Delvina, ministri i Brendshëm, K. Kota dhe ministri i Financave, M.

Tutulani.212

Ky ishte një zhvillim interesant, pasi Dhoma e Deputetëve kishte avancuar shumë

më tepër se Senati në idenë për ndryshime të Statutit. Ajo tashmë kërkonte një rishikim total

të tij.

Pas këtij propozimi i vetmi deputet që reagoi ka qenë M. Kaso. Kur ai kërkoi të

merrte fjalën u prit me kundërshtime, përplasje këmbësh dhe vetëm pas insistimit të tij të

fortë, arriti të flasë. Duke qenë një jurist i përgatitur mirë, ai dha argumentet e tij, duke

kundërshtuar procedurën e kërkuar nga deputetët. Sipas tij, neni 141 i jepte të drejtë dhomave

për të ndryshuar nene të caktuara dhe jo gjithë Statutin. Ai deklaroi se, mund të provokohej

revizionimi i plotë i Statutit, por jo i paragrafit 5 të nenit 141 që caktonte formën e shtetit

Republikë. Ai theksoi se ishte betuar para Dhomës se do të mbronte Statutin dhe ndryshimin e

tij nuk e pranonte, duke shpjeguar dhe juridikisht, çfarë do të ndodhte, pasi nëse propozimi do

të miratohej, duhej të shpërndaheshin të dy dhomat, do të rrëzohej qeveria dhe duhej të

zgjidhej një Kuvend Kushtetues. Sipas tij, një propozim i tillë nuk mund të vinte nga Dhoma

e Deputetëve, por duhej të vinte nga Këshilli i Ministrave. Përfundimisht, ai doli kundër

propozimit të deputetëve. Pas votimit nominal që u bë për propozimin, të vetmit që votuan

kundër ishin M. Kaso, Dr. Simonidhi dhe Dr. Vozhori.213

210

Po aty, 415-418. 211

Po aty, 417. 212

Po aty, 518-519. 213

Po aty, 519-521.

6

Propozimi i deputetëve për rishikimin e Statutit u dërgua në Senat për shqyrtim, i cili

vonoi në përgjigjen e tij. Më 26 maj në Dhomën e Deputetëve u rikthye debati për këtë

çështje, pasi Senati nuk kishte kthyer përgjigje se çfarë ishte bërë me propozimin e tyre.

Deputetët reaguan ashpër ndaj senatorëve, duke kërkuar që Senati të jepte përgjigje, ndërsa F.

Alizoti propozoi që, votimi i buxhetit të shtetit, të mos bëhej për herë të dytë pa ardhur ajo.214

Të nesërmen, kjo çështje u diskutua përsëri nga deputetët dhe duke qenë se nga Senati nuk

kishte ardhur përgjigjja, ata vendosën që t’i drejtoheshin Presidentit të Republikës, në mënyrë

që ai të merrte vendimin për të dekretuar thirrjen e Asamblesë. Në këtë kërkesë u evidentuan

disa fjalë që paraprinë atë që do të ndodhte. Kështu A. Zogu ndër të tjera u quajt si ‘stërnip i

Skënderbeut’ dhe Senati u akuzua se po dëmtonte shtetin duke ruajtur të metat e Statutit, pasi

nuk kishte kthyer përgjigje për rishikimin e tij.215

Ky qëndrim ishte sinjali që Dhoma e Deputetëve e kishte marrë saktë mesazhin për të

gjithë veprimtarinë që pritej të zhvillohej. Kjo u dallua nga shpejtësia me të cilën u zhvilluan

ngjarjet, sepse, çështja mund të priste edhe pak kohë dhe, për të detyruar Senatin që të

kthente përgjigje mund të gjendeshin edhe rrugë të tjera, brenda hapësirës kushtetuese. Pamja

më e çuditshme e këtij konflikti ishte se, askush nuk jepte ndonjë shpjegim se, si incidenti pa

rëndësi i mosmarrëveshjes mbi formimin e Këshillit të Shtetit, u rrit aq shumë sa të bëhej një

konflikt i vërtetë dhe i pakalueshëm mes dy dhomave.216

Etiketimi, përveç të tjerave i A.

Zogut si ‘stërnip i Skënderbeut’ në këtë moment, kishte një domethënie në rrugën e nisur. Po

ashtu dhe akuzat ndaj Senatit, i cili nuk po tregohej fleksibël ndaj asaj çfarë kërkohej prej tij

në këto momente. Ndër të tjera, kjo ishte një nga shkaqet që do të sillte mospërfshirjen e tij

në Statutin e ri. Për miratimin e kërkesës për Presidentin, u votua pro edhe nga tre deputetët,

që kishin qenë kundër rishikimit të Statutit. M. Kaso, që ishte deklaruar kundër procedurës së

ndjekur, ra dakord me shumicën, duke mos e përmendur më problemin e ndryshimit të

formës së regjimit.217

Ky qëndrim linte të kuptohej se edhe ai, e kishte marrë mesazhin dhe

koha e kundërshtimit për këtë çështje, qoftë edhe me argumente juridikë kishte përfunduar.

Reagimi i Presidentit të Republikës nuk vonoi. U prit deri sa Dhoma e Deputetëve më

31 maj 1928 miratoi përfundimisht buxhetin e vitit 1928-29. Më 2 qershor 1928, përpara

deputetëve u lexua mesazhi i Presidentit të Republikës, ku në mbështetje të neneve 28, 79 e

141 të Statutit, ai urdhëronte një sesion të jashtëzakonshëm, që të nesërmen që mbaronte

sesioni i rregullt, për të biseduar mbi rishikimin e Statutit, deri në përfundim të çështjes.218

Edhe Senati e kishte marrë të njëjtën shkresë. Më 6 qershor, deputetët u njohën me shkresën e

Senatit, në të cilën theksohej se, ai me vota unanime kishte shtruar nevojën e një rishikimi të

përgjithshëm të Statutit dhe këtë e shikonte jashtë kompetencës së Asamblesë Legjislative të

përbërë prej dy dhomave dhe se ishte shprehur për nevojën e shtimit të një dispozite në

artikullin 141 të Statutit, mbi lënien e kompetencës për rishikimin e përgjithshëm të Statutit,

një Asambleje Kushtetuese. Për këtë kërkohej edhe mendimi i Dhomës së Deputetëve, e cila

në ketë rast u deklarua pro me unanimitet.219

214

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 90, fl. 190. 215

Po aty, 260-262. 216

Telegraf, nr. 122/21, 1 qershor 1928, 1, artikulli “Konflikti midis Senatit dhe Dhomës po vazhdon”. 217

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 90, fl. 263. 218

Po aty, fl. 325. 219

Po aty, fl. 339-340.

7

Në zbatim të urdhrit të Presidentit më 7 qershor 1928 u mblodhën të dy dhomat dhe u

vendos që të bëhej një shtojcë në art. 141 të Statutit. Aty u sanksionua që, “Rishikimi i

përgjithshëm i Statutit, i përket vetëm Asambles Konstituente. Kur vendoset nevoja e

rishikimit të përgjithshëm të Statutit si mbas procedurës së caktuar në ketë artikull, të dy

Dhomat quhen vetiu të shpërndara dhe dekretohen zgjedhje për Asamblenë Konstituente,

simbas Art. 47 të Statutit”.220

Asambleja Legjislative vendosi shpërndarjen e të dy dhomave

dhe kërkoi nga Presidenti dekretimin e datës së zgjedhjeve për Asamblenë Kushtetuese.221

Në

këtë mbledhje K. Floqi kërkoi informacion nëse Asambleja Kushtetuese që do të zgjidhej, do

të kishte fuqi që të ndryshonte nenin 141 që përcaktonte formën republikane të regjimit të

pandryshueshme. Përgjigjja e dhënë nga një numër i madh deputetësh e senatorësh ishte se,

Asambleja duke përfaqësuar sovranitetin e popullit, nuk do të kishte pengesa për ndryshimet

që do të bënte.222

Kjo përgjigje tregoi arsyen pse do të mblidhej kjo Asamble. Më 16 qershor

1928, A. Zogu firmosi dekretin mbi zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese. Votimi do të

kryhej sipas ligjit për zgjedhjen e deputetëve të marsit 1925. Zgjedhësit e parë do të fillonin

votimin prej datës 16 korrik 1928. Zgjedhësit e dytë do të votonin për zgjedhjen e anëtarëve

të Asamblesë Kushtetuese më 16 gusht 1928. Ajo do të mblidhej ditën e shtunë, më 25 gusht

1928.223

Po të shikohen me kujdes hapat që u ndërmorën për të realizuar ndryshimet

kushtetuese, ato u bënë duke ndjekur hapësirat ligjore, argumente të cilët u përdorën edhe nga

mbështetësit e këtyre ndryshimeve. Ata e theksuan këtë, në mënyrë që të shuheshin zërat që e

shikonin konfliktin Senat-Dhomë Deputetësh si diçka të sajuar. Në të vërtetë gjatë kësaj rruge

u shmangën shumë elementë që mund të sillnin zgjidhjen e këtij konflikti. Vetë Senati nuk

zbatoi procedurat ligjore të miratuara nga vetë ai, që parashikonin situata të tilla. Artikulli 86

i rregullores së brendshme të tij, kishte të përcaktuar se, në rast se dy dhomat binin në

kundërshtim ose konflikt midis tyre mbi ndonjë projektligj, Senati mund të formonte një

komision për t’u marrë vesh me Dhomën e Deputetëve për zgjidhjen e konfliktit ose të

kundërshtimit.224

Këtë të drejtë ai nuk e shfrytëzoi, por e la në heshtje. Duke analizuar

ngjarjet që u zhvilluan, duhet theksuar se Senati, fillimisht nuk ka qenë dakord për

ndryshimin e formës së regjimit, pasi ai kërkoi ndryshimin e disa neneve dhe jo të gjithë

Statutit. Kjo përforcohet edhe nga vonesa që iu bë kthimit të përgjigjes së deputetëve, për

rishikimin total të Statutit. Ai u tërhoq pas urdhrit të Presidentit të Republikës, duke mos

përdorur hapësirat ligjore që kishte në dispozicion. Kështu mori fund kundërshtimi për këtë

çështje.

1.3. Zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese

Pas arritjes me sukses të gjetjes së mënyrës, për të realizuar ndryshimet në rrugë

ligjore, hapi tjetër i rëndësishëm ishte organizimi i zgjedhjeve për në Asamblenë Kushtetuese.

Detyra kryesore në këtë rast binte mbi Ministrinë e Brendshme dhe K. Kotën. Për

220

Shqipenija me 1937, Vëllimi I…, 62. 221

Fletorja Zyrtare, nr. 62, 12 qershor 1928, 10. 222

Telegraf, nr. 123/ 22, 8 qershor 1928, 1, artikulli “Mbledhja e bashkët i dha fund sesionit dhe jetës së dy

Dhomave.” 223

Fletorja Zyrtare, nr. 64, 16 qershor 1928, 1. (Dekret mbi zgjedhjen e misavet t’Asembles Konstituente). 224

Rregulloreja e Brendëshme e Senatit…, 28.

8

organizimin dhe zhvillimin e zgjedhjeve u veprua në disa drejtime, si në planin e brendshëm

ashtu edhe atë të jashtëm. Në planin e brendshëm shkuan paralel procedura e organizimit të

zgjedhjeve, ku siç do të shihet ishte e përfshirë e gjithë administrata shtetërore dhe qëndrimi i

shtypit shqiptar, i cili me reflektimet e tij luajti rol të madh, në parapërgatitjen me kujdes të

opinionit publik shqiptar, për ndryshimet kushtetuese që do të ndodhnin. Në planin e jashtëm,

detyrë kryesore ishte sigurimi i mbështetjes për aprovimin e këtyre ndryshimeve nga shtetet e

huaja. Duhet theksuar se procesi i organizimit të zgjedhjeve u bë nën kujdesin dhe ndihmën

italiane.

Më 8 qershor përfaqësuesi italian në Shqipëri, Sola i raportonte Musolinit për

vendimet e marra nga Parlamenti Shqiptar. Ai e sqaronte se, ishte mbyllur faza e parë që ishte

më e vështira dhe vendimtarja për ndryshimin e regjimit dhe kjo gjë ishte arritur përpara

kohës që ishte planifikuar në projektin e diskutuar mes tij dhe Zogut. Ai kërkonte mendim

nga Musolini, nëse duhej ta këshillonte Zogun, që ta shtynte mbledhjen e Asamblesë më 1

tetor, siç ishte parashikuar në projekt, apo ta linte të lirë në vendimet e tij.225

Kjo kërkesë

tregonte se megjithëse po realizohej gjithçka sipas planit italian, përsëri ata ishin të

shqetësuar dhe kërkonin që të ndërhynin, për të marrë garanci. Musolini u përgjigj shpejt dhe

urdhëroi, që A. Zogut t’i lihej liri e plotë, në zhvillimet elektorale për mbledhjen e

Asamblesë.226

Zogu duke qenë se ishte treguar korrekt në realizimin e kërkesave italiane, nuk vonoi

të kërkojë ndihmë për të realizuar synimet e tij. Në takimin me Solan, ai i paraqiti kërkesën

për ndihmë financiare, ku një pjesë e saj, i duhej menjëherë për shpenzime elektorale, në

mënyrë që të sigurohej zgjedhja e një Asambleje, që do të ishte e devotshme ndaj tij.227

Fillimisht kërkesa u bë pa e përcaktuar shumën. Në momentin e diskutimit të kërkesës, Sola

bëri të mundur, që ajo të mos kalonte 10 milion lireta dhe nga kjo shumë, vetëm gjysma do të

jepej menjëherë.228

Marrëdhëniet shqiptaro-italiane ishin të ndërtuara në mënyrë të tillë, që të dy palët

tentonin të përfitonin nga njëra-tjetra në maksimum, por në këtë rast Italia ishte në avantazh.

Me plotësimin e kërkesave financiare palës shqiptare, ajo synonte dhe po realizonte planet

për thellimin e dominimit të saj në Shqipëri. Menjëherë u paraqit kërkesa italiane, që të

detyrohej Zogu të nënshkruante një marrëveshje të re ushtarake, që Pariani ishte duke e

negociuar prej kohësh.229

Vlen të theksohet se në harkun kohor të 6 ditëve, mes Shqipërisë

dhe Italisë u nënshkruan dhe u projektuan një varg marrëveshjesh, të cilat e ndihmuan A.

Zogun në rrugën e tij, por në të vërtetë, më tepër i shërbyen Italisë.

Me shpalljen e datës së zgjedhjeve filloi dhe organizimi i punës, që u shtri në disa

drejtime. Në të gjitha prefekturat u morën masa në mënyrë që të sigurohej fitorja e

kandidatëve qeveritarë. Fillimisht ato vepruan vetë dhe udhëzimet e Ministrisë së Brendshme

shkuan për prefektura të veçanta, duke kërkuar bashkërendimin e punës së organeve qendrore

dhe lokale. Në një qarkore për prefekturën e Vlorës, më 28 qershor 1928, udhëzohej që të

bashkëpunonte me komisionin e bashkisë, në mënyrë që të sigurohej që, zgjedhësit e dytë që

225

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 389, f. 344. Telegram i Solas për Musolinin, 8 qershor 1928. 226

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 399, f. 351. Telegram i Musolinit për Solan, 12 qershor 1928. 227



DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 407, f. 356. Telegram i Solas për Musolinin, 14 qershor 1928.

9

do të dilnin fitues, të ishin besnikë të regjimit dhe votën e tyre, ta jepnin pa më të voglin

dyshim për kandidatët e listës qeveritare. Patjetër, përfundimi i votimit, duhej të ishte pro

listës qeveritare.230

Ishte shumë e rëndësishme që fitorja e kandidatëve qeveritarë në këto zgjedhje të ishte

e sigurtë dhe sa më e thellë, sepse ata do të ishin pothuajse të gjithë ish deputetë dhe senatorë.

Kandidimin e tyre Zogu e bëri për disa arsye. Ata ishin treguar të gatshëm të votonin në bllok

kërkesën e tij për ndryshimet kushtetuese dhe nga ana tjetër i kishin shërbyer dhe ishin të

lidhur me pushtetin e tij. Kjo do të ndikonte që edhe ata, do të ishin shumë të interesuar të

arrinin fitore. Mesazhet e Zogut shkonin më shpejt tek këta njerëz dhe ai ishte i bindur në

besnikërinë e tyre. Për një ndryshim kaq të madh nuk mund të rrezikohej me figura të reja.

Prandaj u paraqit në bllok pothuajse gjithë lista e elitës së vjetër politike. Numri i kandidatëve

të rinj që do të përfshiheshin në listën qeveritare, parashikohej që nuk do të ishte më tepër se

pesë vetë.231

Për të realizuar saktë detyrat e ngarkuara, Ministria e Brendshme pas urdhrave

që kishte dërguar për prefektura të veçanta, më 30 qershor 1928 nxori një urdhër të ri drejtuar

gjithë prefekturave. “Lutemi qi në marrveshtje me njerzit besnikë të Qeveries, - theksohej aty,

- te perpiqeni energjikisht qi zgjedhsit e dytë qi do të zgjidhen per listat e Asambles te jen

gjith pro- Qeveritare”.232

Nga kjo rezulton që, e gjithë administrata shtetërore do të vihej në

funksion të fitores së kandidatëve qeveritarë, për në Asamblenë Kushtetuese.

Pas këtij urdhri mund të thuhet se filloi një lloj “gare” se kush, do të arrinte të

siguronte sa më shumë vota për këta kandidatë. Për të realizuar këtë, prefekturat vunë në

përdorim gjithë arsenalin njerëzor dhe financiar që kishin në dispozicion. Në përforcim të të

gjitha urdhrave të dhënë, më 28 korrik 1928 doli një tjetër qarkore nga Ministria e Brendshme

ku saktësohej se, ishin shënuar një për një të gjithë personat që do të merrnin pjesë në

Asamble. Duhej të merreshin masat e nevojshme, që kandidatët të votoheshin në grup sipas

prefekturave. Neglizhenca e nëpunësve përgjegjës do të dënohej me masa të rënda.233

Ky

zhvillim tregonte se këto zgjedhje, më tepër se sa një votim popullor do të ishin një fasadë,

pasi ishte përcaktuar se kush do të fitonte.

Megjithëse në masë shumë të vogël, për shkak të vështirësisë së krijuar, u shpallën

dhe disa kandidatura, që nuk kishin mbështetjen e qeverisë. Bashkia e Beratit njoftonte se

konsullata e Kostancës kishte njoftuar si kandidaturë për në Asamble dr. Zoi Xoxen dhe

kërkohej mendimi se si duhej vepruar. Përgjigjja ishte se kandidatura mund të shpallej, por të

mos i jepej asnjë përkrahje.234

Për të parandaluar ndonjë situatë të papritur nga shpallja e

kandidaturave të tilla, Ministria e Brendshme mori masat e nevojshme, me synimin që nga

njëra anë, të promovonin në publik një proces, që do të bënte të mundur zgjedhje të lira dhe

konkurruese, dhe nga ana tjetër, fitorja e kandidatëve qeveritarë të ishte e sigurtë. Me qarkore

të posaçme u udhëzuan prefekturat, që posa të sigurohej që votimi do të ishte totalisht pro

kandidatëve qeveritarë, të ftoheshin edhe kandidatë të tjerë që të shpallnin kandidaturën e

tyre, ose drejtpërdrejtë, ose në emër të zgjedhësve të dytë. Por, të gjitha prefekturat u

udhëzuan që nëse do të kishte kandidatë të tjerë përveç atyre qeveritarë, të raportonin emrat e

230

AQSH, F. Ministria e Punëve të Brendshme, nr. 152, V. 1928, D. 1/a, fl. 534. 231

Telegraf, nr. 129/26, 29 qershor 1928, 1, artikulli “Levizja elektorale ësht në shvillim të plotë”. 232

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 21. 233

Po aty, fl. 97. 234

Po aty, fl.57, 59.

10

tyre.235

Kuptohet se qëllimi ishte që, nëse personi ose personat në fjalë, mund të rrezikonin

kandidatët qeveritarë ose mund të kishin premisa për të fituar, do të merreshin masa për t’i

detyruar ata, që të tërhiqeshin nga gara.

Në krijimin e hapësirës sado të vogël për shpalljen e kandidaturave të tjera rol luajti

dhe shtypi i shkruar, bile edhe ai pro qeverisë, por kjo u bë në kohën kur ai nuk kishte akoma

informacion se, për çfarë do të shërbenin në të vërtetë këto zgjedhje. Kjo dallohet qartë pasi

në këto organe akoma vazhdohej të promovohej regjimi republikan. Gazeta “Telegraf”, në

korrik 1928, shtronte idenë se në zgjedhjet që do të zhvilloheshin, duhet të kishte edhe grupe

të tjera kandidatësh, përveç atyre qeveritare. Sipas saj, kandidatët qeveritarë nuk mund të

ishin të gjithë me karakter të mirë dhe të papërlyer, dhe në çdo regjim republikan duhet të

formoheshin dhe grupe të tjera.236

Një masë tjetër për sigurimin e një rezultati sa më të mirë në zgjedhje, ishte dhe

plotësimi i kërkesave financiare të prefekturave dhe bashkive. Kryesisht këto shpenzime u

bënë për shpërblime në këmbim të votës, për darka të veçanta, sigurim ushqimi dhe strehimi

për zgjedhësit e dytë, në ato zona kur këta do të grumbulloheshin, larg qendrave të tyre të

banimit. Me këto masa, rezultati do të ishte më i sigurtë. Mbështetja financiare u kërkua edhe

për të paguar ata që do të ndiqnin persona të dyshimtë, që mund të zhvillonin veprimtari

kundër kandidatëve qeveritarë.237

Nga ana tjetër, synohej që në zgjedhje të merrnin pjesë sa

më shumë votues. Kjo do të përdorej si pretekst për të demonstruar që populli i përkrahte dhe

ishte dakord me ndryshimet kushtetuese. Për këtë nga organet qeveritare u dhanë urdhra të

veçanta, për ta detyruar popullin të dilte në votime. Në funksion të kësaj u përdorën dhe

mjetet financiare, duke u hapur kështu edhe rruga e abuzimeve.

Këto zhvillime evidentuan dhe mungesën e korrektësisë dhe mosbesimin, që kishin

organet shtetërore mes tyre. Nënprefektura e Mirditës njoftonte më 8 gusht 1928 se, për të

nxjerrë popullin në votime ishte bërë propagandë, duke premtuar bakshishe. Sipas saj,

pjesëmarrja në votime, kishte qenë më e madhe se asnjëherë tjetër dhe kishin rezultuar fitues

të gjithë kandidatët qeveritarë. Për të shpërblyer besnikët kërkoheshin 400 fr. ari. Prefektura e

Shkodrës nga e cila varej ajo, e gjykonte të arsyeshme dhe të mjaftueshme për këtë rast

shumën prej 100 fr. ari, vetëm për të bërë një darkë për zgjedhësit e dytë, pasi nënprefektura

në fjalë nuk kishte sjellë emrat e atyre, që do t’u shpërndaheshin bakshishet dhe nuk dihej se

ku do të shkonin këto para.238

Prefekturat dhe nënprefekturat, duke e njohur nga afër realitetin, në mënyrë që të

arrihej një fitore sa e më e thellë e kandidatëve qeveritarë, dërgonin relacione të

herëpashershme ku kërkohej ndihma e institucioneve qeveritare për çështje të ndryshme.

Synimi kryesor ishte që zgjedhësit e dytë të ishin të gjithë pro qeverisë. Në kuadrin e

kontrollit qeveritar u kërkua marrja e masave, për mbajtjen larg nga menaxhimi i procesit

zgjedhor në zona të caktuara, i personave me të kaluar të dyshimtë, që mund të përbënin

rrezik për kandidatët qeveritarë.239

235

Po aty, fl. 97, 107. 236

Telegraf, nr. 132, 8 korrik 1928, 2, artikulli “A duhet të formohen grupe të tjerë?”. 237

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 24. 238

Po aty, fl. 111. 239

Po aty, fl. 48.

11

Gjatë procesit zgjedhor, pas urdhrave të dhënë, u morën masa të ashpra ndaj

personave, që nuk i zbatuan më përpikmëri ato. Një shembull tipik vinte nga prefektura e

Shkodrës. Në një telegram tepër urgjent për Ministrinë e Brendshme, më 19 korrik 1928, ajo

njoftonte se Kryeplaku i Lagjes Perash, Lin Laca megjithëse ishte porositur për të lajmëruar

banorët e lagjes për të dalë në votime, nuk e kishte bërë këtë dhe nga 400 votues, kishin

marrë pjesë vetëm 20. Kjo cilësohej si një vepër kundër qeverisë. Për këtë kërkohej

autorizimi që, po atë ditë, ky njeri të internohej në Gjirokastër dhe pastaj do të bëheshin

formalitetet. Përgjigjja erdhi po atë ditë, ku lejohej internimi dhe ai duhej të nisej sa më parë

për në vendin e dënimit, dhe pastaj të dërgoheshin formalitetet ligjore.240

Pra, në funksion të

arritjes së rezultatit të dëshiruar dhe për të dhënë një shembull për të tjerët që mund të dilnin

kundër qeverisë, vetë prefektura dhe aq më keq, Ministria e Brendshme shkelën ligjin, duke

dënuar një njeri, pa i bërë procesin gjyqësor.

Gjatë fushatës zgjedhore një kujdes i veçantë, sidomos në zonat veriore të vendit u

tregua ndaj tentativave për prishjen e zgjedhjeve. Rreziku kryesor këtu mund të vinte nga

emigrantët politikë që ishin në Jugosllavi, të cilët mund të kalonin kufirin dhe të prishnin

procesin zgjedhor. Prefektura e Shkodrës duke ndjerë këtë rrezik, kërkonte autorizim që së

bashku me Komandantin e qarkut, të dërgohej në ato vise një batalion ushtarësh për një

patrullim në gjithë rajonin e Dukagjinit. Po ashtu edhe për zonën e Nikaj-Merturit, pasi vinin

lajme se atje ishte duke u bërë propagandë për prishjen e zgjedhjeve. Propagandistët vinin

prej Gucie e Gjakove. Duke marrë parasysh shqetësimet dhe duke e parandjerë rrezikun,

Ministria e Brendshme vendosi që të dërgonte një batalion me ushtarë në ato vise.241

Dërgimi

i batalionit ishte në favor të politikës qeveritare pasi së pari, zvogëlonte mundësinë e

ndërhyrjes së të arratisurve politik në procesin zgjedhor dhe krijonte mbrojtje dhe siguri për

zgjedhësit e dytë. Së dyti, prania ushtarake në ato zona demonstronte forcën e qeverisë dhe

kjo, do të shërbente si një mjet presioni për popullsinë që të votonte për kandidatët qeveritarë.

Masat e marra nga qeveria bënë që zgjedhjet të kalonin pa shkaktuar ndonjë reagim

publik dhe nuk ndodhi ajo që rëndom shoqëronte zgjedhjet në vendet e tjera: jo manifeste në

mure, jo diskutime me ekspozimin e pikave të programeve të ndryshme, jo mbledhje, jo

kontradikta. Vetëm një shënim, vetëm një karakteristikë, një konstatim permanent: “qetësia

më absolute”.242

Autoritetet e larta shqiptare silleshin sikur qëndronin larg procesit zgjedhor.

Kjo bëhej me qëllim, që të jepej ideja se qeveria nuk po ndërhynte në zgjedhje, dhe populli

po shprehte lirisht vullnetin e tij, i pandikuar nga askush. Për ta bërë sa më të besueshme këtë,

drejtuesit e lartë të shtetit në këtë periudhë, u paraqitën sikur ishin me pushime. Presidenti

ishte në Durrës dhe ministri i Jashtëm gjendej në “Beratin piktoresk me pushime”.243

Megjithatë pjesëmarrja e njerëzve në votime ishte e vogël. Arsyeja kryesore ishte se

mungonte opozita. Ata që mendonin ndryshe, nuk kishin ndonjë interes të dilnin në votime.

Kaq e madhe ishte kjo mangësi sa u trajtua edhe nga organet e shtypit që ishin afër qeverisë.

Sipas tyre, “nuk pati ndonjë interes të madh se, kush do të zgjidhej meqë kandidatura të tjera

nuk kishte përveçse të partisë qeveritare, të cilat ishte e natyrshme që të fitonin në të gjitha

240

Po aty, fl. 71, 72. 241

Po aty, fl. 63, 67, 98. 242

Gustavo Traglia, L’Albania di Re Zog, (Romë: Edizioni Tiber, 1930), 23. 243

Po aty, 24.

12

anët, meqenëse ndonjë kundërshtim nuk u shfaq”.244

Ky konstatim i organeve të shtypit u

përdor edhe nga prefektura të veçanta, si një masë për të justifikuar pjesëmarrjen e ulët të

popullsisë në votime. Prefektura e Shkodrës në një telegram që i dërgonte Ministrisë së

Brendshme më 23 korrik 1928, e njoftonte se, votuesit shkodranë ishin duke ardhur në votime

ngadalë, por mjaftueshëm. Si arsye e pjesëmarrjes së ulët jepej mungesa e opozitës, por

Prefektura akuzonte edhe gazetën “Telegraf”, pasi me shkrimet e saj i kishte dhënë të

kuptonte popullit se, vetëm lista e kandidatëve të qeverisë kishte për t’u zgjedhur si

asambleistë.245

Në të vërtetë relacionet e prefekturave ishin kontradiktore. Nga njëra anë, ato

e pranonin numrin e ulët të zgjedhësve në votime, duke evidentuar pikërisht mungesën e

opozitës, për të cilën vetë ato kishin përdorur të gjitha mjetet për ta eliminuar nga zgjedhjet,

nga ana tjetër, për arsyen e pjesëmarrjes së ulët, akuzonin organet e shtypit. Megjithëse

pjesëmarrja ishte e ulët, zgjedhjet u bënë dhe nga kontrolli i fortë nga organet qeverisëse, u

arrit që të sigurohej fitorja totale e kandidatëve qeveritarë.

Për vetë rëndësinë që kishin, këto zgjedhje tërhoqën edhe vëmendjen e shteteve të

huaja. E interesuara e drejtpërdrejtë ishte qeveria italiane e cila kishte kohë që kishte vënë në

përdorim, gjithë arsenalin diplomatik dhe financiar për arritjen e synimeve të saj në Shqipëri.

Ajo punoi që, gjatë kohës së zhvillimit të këtyre zgjedhjeve të arrinte disa marrëveshje të reja

dhe të siguronte në rrugë ligjore zbatimin e tyre edhe kur A. Zogu do të bëhej Mbret. Por, në

deklaratat publike, funksionarët e saj u treguan të kujdesshëm që të transmetonin vetëm

ndjenja miqësie dhe bashkëpunimi reciprok. Gjatë një fjalimi të mbajtur në Senatin italian më

5 qershor 1928, Musolini deklaronte se Shqipëria duhej të besonte tek miqësia e Italisë, se kjo

miqësi ishte absolutisht e sinqertë dhe ishte shumë i preokupuar deri në atë pikë, sa të mos

ndërmerrte asnjë akt, që mund të interpretohej nga njerëzit keqdashës si ndërhyrje në punët e

brendshme të shtetit shqiptar, se Italia ishte e nderuar t’i ofronte bashkëpunimin e saj këtij

rinovimi të madh të Shqipërisë se vjetër dhe të re, e lidhur me Italinë nga rrethana “që mund

të quhen shekullore dhe tradicionale”.246

I gjithë qëllimi i kësaj propagande, ishte për të

siguruar opinionin publik italian dhe shqiptar, Fuqitë e Mëdha dhe specifikisht shtetet

kufitare të Shqipërisë, se Italia ndaj Shqipërisë kishte vetëm qëllime miqësore dhe

marrëdhëniet do të ishin të bazuara mbi interesin reciprok, duke respektuar të gjitha

angazhimet ndërkombëtare të marra nga të dy palët.

Gjatë kësaj periudhe, Italia e mbështeti A. Zogun, por në shumicën e kohës tentonte të

përfitonte prej tij. Ajo financonte drejtpërdrejtë një pjesë të rëndësishme të kundërshtarëve

politik të Zogut që ishin jashtë, por në bisedimet e zhvilluara midis dy qeverive, përsa i

takonte planit për shpalljen e monarkisë, kishte arritur të siguronte interesat e saj. Në këtë

mënyrë, diplomacia italiane nuk mund të rrezikonte me elementë që i mbështeste

financiarisht, por që nuk i kishte provuar në pushtet dhe për shkak të kësaj mbështetjeje, të

nxiste zemërimin e Zogut, ndaj saj. Në momentin që gjërat filluan të qartësoheshin, për sa i

përket planeve për monarkinë dhe për të siguruar dhe afrimin e mëtejshëm të Zogut, qeveria

italiane filloi shkëputjen e mbështetjes për disa elementë drejtues të opozitës të cilët ishin dhe

kundërshtarët më të rrezikshëm të tij. U deklarua shkëputja e mbështetjes financiare për

244

Gazeta Zëri i Korçës, nr. 320, Korçë, 18 gusht 1928, 2, artikulli “Mi ndrimin e Statutit Themeltar të

Shqipërisë”. 245

AQSH, F. 152, V. 1928, D.1, fl. 83. 246

Salvadore Petrotta Mandala, “L’opera degli italo-albanesi”, në Italia e Albania, (Palermo: Grafiche S.

Pezzino & Figlio, 1940), 40.

13

Hasan Prishtinën. Jo vetëm kaq, por për t’i dhënë të kuptonte Zogut se Italia ishte totalisht në

krahun e tij, Musolini theksoi se, “në qoftë se Prishtina kishte projektuar të bënte atentat ndaj

Zogut, Italia do ta konsideronte si armik”.247

Megjithatë diplomacia italiane dyshonte se pas shpalljes Mbret, duke e ndjerë veten

më të fuqishëm, Zogu do të përpiqej për t’u shmangur nga detyrimet ndaj Italisë.

Përgjegjësinë për zgjidhjen e kësaj çështjeje e mori përsipër U. Sola. Më 8 korrik 1928, ai i

dërgoi një raport sekret Musolinit, ku fillimisht i jepte informacion për zhvillimet e ndodhura,

duke i parashtruar dhe idetë e tij për ta mbajtur nën presion A. Zogun. Ai theksonte se, “ishte

e nevojshme marrja nga Zogu e një deklarate, ku ai do të jepte garanci se gjatë sundimit të tij

si mbret, të mos ndiqte një politikë që të binte në kontrast me atë të vendosur nga Pakti i

Sigurisë i vitit 1926 dhe Traktati i Aleancës i vitit 1927”. Prandaj kishte kohë, që ishte duke e

përgatitur atë për të dhënë garanci politike të karakterit suplementar që do ta lidhnin në

mënyrë definitive, me politikën italiane. Por gjatë takimeve të zhvilluara, Zogu i kishte

kërkuar Solas premtimin që, në rast konfigurimi të kufijve të Ballkanit, Italia do të jepte

mbështetjen e saj për aneksimin nga ana e mbretërisë shqiptare e të gjithë territoreve të

populluara nga shqiptarët.248

Në përgjigje, Sola i kërkoi Zogut që t’i drejtohej vetë me anë të një letre Musolinit. Jo

vetëm kaq, por u arrit deri aty sa ai, i dha këshilla Zogut se si duhej t’i shkruante letrën. Ai

duhej t’i betohej Musolinit për besnikëri dhe që nuk do të bënte aleanca ose pakte me shtetet

e tjera pa u konsultuar me Italinë. Raportet evoluan deri aty sa, Zogu jo vetëm pranoi

këshillat e Solës, por e autorizoi atë që të hartonte vetë tekstin e letrës. Ajo u hartua dhe

kishte këto pika kryesore: A. Zogu do t’i qëndronte besnik marrëveshjeve dhe traktateve të

nënshkruara në vite mes Italisë dhe Shqipërisë edhe pasi të bëhej mbret; gjatë mbretërimit të

tij në asnjë çast, ai ose qeveria e tij, nuk do të kërkonte askund, aleanca ose garanci politike të

cilat do të ishin kundër interesave të dy kombeve; nëse do të ndodhte shpërbërja e shteteve

fqinje, Shqipëria besonte tek interesimi efikas i Italisë që të bashkoheshin të gjithë shqiptarët

me shtetin amë; betimi për besnikëri ndaj Italisë, duhet të bëhej në emër të mbretit dhe të

popullit shqiptar.249

Më 24 korrik 1928 erdhi përgjigjja e Musolinit. Ideja e tij ishte që letra, e cila

përmbante marrëveshje dhe impenjime reciproke, të bëhej publike dhe në këtë mënyrë A.

Zogu nuk do të mundej të mos respektonte detyrimet e marra. Por ekzistonte çështja e tokave

shqiptare në Jugosllavi, që sipas letrës të shkruar nga Sola në rast lufte, duhet të bashkoheshin

me Shqipërinë dhe për ketë garant, do të ishte Italia. Ky ishte një problem për Musolinin

sepse po të bëhej publike kjo, reagimi jugosllav dhe ai ndërkombëtar do të ishte i madh. Për

këtë ai rekomandoi që, letra të ndahej në dy pjesë. Pjesa që fliste për detyrimet që Zogu

merrte ndaj Italisë për të respektuar marrëveshjet dhe për të mos lidhur aleanca të tjera si dhe

për të njohur meritën italiane, për sa i përkiste shpalljes së monarkisë, të bëhej publike. Pjesa

e dytë, që përfshinte bashkimin e trojeve shqiptare me ndihmën e Italisë të mbetej sekrete.250

Zogu sigurisht që në bisedimet e tij me Solën, ishte këshilluar me njerëz të aftë, kishte

fituar edhe vetë eksperiencë dhe ishte bërë më i zhdërvjellët në marrëdhëniet ndërkombëtare.

247

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 445, f. 388-389. Telegram i Musolinit për Solan, 1 korrik 1928. 248

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 466, f. 405-406. Leter e Solas për Musolinin, 8 korrik 1928. 249

Po aty, 407-410. 250

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 514, f. 450-452. Telegram i Musolinit për Solan, 24 korrik 1928.

14

Ai e kuptonte që kjo letër, për shkak të përmbajtjes së saj do të ishte e vështirë të bëhej

publike. Nga ana tjetër, nëse do të mbahej e fshehtë, ai do ta kishte më të lehtë t’i shmangej

detyrimeve, ose të përfitonte prej saj. Sola tentoi të përfitojë nga Zogu në maksimum, duke

mos e bërë të qartë nëse letra do të bëhej publike, apo do të mbetej sekrete. Megjithatë për

palën shqiptare, kjo nuk përbënte problem të madh, kështu që nuk u arrit ndonjë gjë.

Pas kërkesës së Musolinit, Sola duke qenë më afër Shqipërisë dhe një diplomat i aftë i

deklaroi atij se, në qoftë se ky dokument do të botohej, do të zbulohej në sytë e gjithë botës

natyra e raporteve italo-shqiptare. Gjithashtu ai theksoi se, A. Zogu nuk do të pranonte në

asnjë mënyrë që të ndahej letra, apo t’i hiqeshin pjesë që mund të limitonin përmbajtjen e saj,

duke u shprehur se ajo nuk mund të pranohej, siç e kishte kërkuar Musolini.251

Problemi në

këtë rast u bë dypalësh, por diplomacia italiane nuk mund të humbiste rastin për të shtrirë sa

më shumë duart mbi qeverinë shqiptare. Në funksion të kësaj Sola arriti ta bindte Musolinin

dhe u ra dakord që letra e parë të mos publikohej për momentin, por mund të bëhej publike në

një të ardhme, ndërsa letra e dytë nuk duhej të bëhej publike. Megjithëse Musolini mbeti i

pakënaqur, nuk harroi të shprehej se, “e gjithë bota e di dhe do ta shohë, që froni shqiptar do

të jetë një krijesë italiane”.252

Përveç Italisë që ishte dakord për shpalljen e Monarkisë Shqiptare, Zogu ishte i

interesuar edhe për qëndrimin e fuqive të tjera. Megjithëse kishte marrë indikacione që

përpara, ai përsëri insistoi në këtë drejtim. Në funksion të saj ai u takua më 12 gusht 1928 me

përfaqësuesin anglez në Shqipëri. Biseda u organizua sipas sugjerimeve që Sola i kishte

dhënë Zogut më përpara. Pas pyetjes së tij, për qëndrimin që do të mbante Anglia, nëse

Asambleja do të vendoste të shpallte monarkinë, përgjigjja ishte se ajo e shikonte këtë si një

çështje të brendshme dhe nuk kishte asgjë për të kundërshtuar, por njohja e regjimit të ri do të

nisej nga qëndrimi që do të mbanin dhe shtetet e tjera më afër, që ishin më të interesuara. Kjo

nuk i pëlqeu Zogut, i cili kujtoi se, në raste të tjera Anglia kishte mbajtur qëndrim në favor të

Shqipërisë. Në lidhje me shqetësimin anglez për interesimin italian për ndryshimin e regjimit,

Zogu u përgjigj se Italia nuk ndërhynte në jetën politike të brendshme shqiptare, por shikonte

me sy të mirë gjithçka që Shqipëria bënte për të mirën e saj.253

Pra, qëndrimi i Anglisë

vazhdonte të ishte i lidhur me reagimin e Jugosllavisë, për shpalljen e Monarkisë Shqiptare.

Edhe vetë diplomatët e Fuqive të Mëdha që ishin në Shqipëri, gjatë muajit gusht

zhvilluan takime të shpeshta njëri me tjetrin, sidomos ai anglez dhe italian, ku qëllimi ishte të

kuptuarit e qëndrimeve që do të mbanin shtetet respektive, ndaj shpalljes së monarkisë.

Menjëherë pas takimit me Zogun më 13 gusht 1928 diplomati anglez u takua më atë italian.

Diskutimi i tyre preku dy çështje kryesore: e para, mënyra se si Zogu kishte transmetuar

bisedën e bërë me ministrin anglez, e që rezultoi se ishte transmetuar saktë; e dyta, u diskutua

qëndrimi i Anglisë dhe Italisë në lidhje me shpalljen e monarkisë. Sola i referoi ministrit

anglez se, Italia e shihte si shumë të favorshëm krijimin e mbretërisë shqiptare, e cila do t’i

siguronte këtij vendi stabilitetin dhe vazhdimësinë politike. Nga biseda e bërë rezulton se

edhe ministri anglez e konsideronte transformimin logjik e natyral, por Shqipëria duhej të

merrte masa që kjo të mos provokonte asnjë reagim në Jugosllavi.254

251

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 521, f. 456-460. Telegram i Solas për Musolinin, 27 korrik 1928. 252

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 543, f. 482-483. Telegram i Musolinit për Solan, 9 gusht 1928. 253

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 551, f. 488. Telegram i Solas për Musolinin, 13 gusht 1928. 254

Po aty, f. 448-449.

15

Musolini megjithëse pranoi kompromisin, që pjesët e letrës të dërguara nga Zogu, të

mbeteshin sekrete, vazhdoi të këmbëngulte në gjetjen e mënyrave të reja për ta detyruar atë

që t’i pranonte marrëveshjet publikisht. Për këtë më 23 gusht 1928 ai i rekomandoi Solës se, i

vetmi dokument që mund ta lidhte mbretërinë e re me Italinë dhe ku këto marrëveshje mund

të shpalleshin publikisht, ishte që ato të saktësoheshin në njoftimin zyrtar që do të bënte shteti

shqiptar për shpalljen e monarkisë. Në funksion të saj nevojitej që, shumica e pjesës së parë

të letrës të përfshihej në notë, për të dhënë përshtypjen që froni i ri kishte ardhur për meritë të

Italisë. Njoftimi duhej të redaktohej duke pasur prezent këtë realitet. Musolini e autorizoi

Solën, që duke përdorur emrin e tij, të arrinte në një konkluzion përfundimtar, pasi të kishte

bërë të gjitha sforcimet e mundshme për të arritur që të pranohej maksimumi i kërkesave

italiane.255

Nga ky dokument vërehet qartë se, politika italiane do të përdorte të gjitha mjetet,

për të arritur synimet e saj, me rastin e shpalljes së Monarkisë Shqiptare.

Në këtë drejtim Italia kishte avantazh, pasi ajo ishte në dijeni të ndryshimeve që do të

bëheshin në Shqipëri. Këtë e tregon më së miri raportimi që Sola i bënte Musolinit më 24

gusht 1928, ku i jepte me detaje programin e punimeve të Asamblesë, akoma pa u mbledhur

ajo. Sipas tij, në mbledhjen e parë më 25 gusht, A. Zogu nuk do të merrte pjesë. Më 26, 27

gusht do të verifikoheshin mandatet. Më 29 gusht do të ngrihej komisioni me anëtarët e

Asamblesë për të propozuar ndryshimet e Statutit. Më 1 shtator, komisioni do t’i propozonte

Asamblesë krijimin e mbretërisë. Asambleja do ta proklamonte Zogun mbret, do të dërgonte

një delegacion pranë tij, ai do të pranonte kurorën dhe do të paraqitej në të njëjtën ditë në

Asamblenë Kushtetuese për të bërë betimin. Pas kësaj do të bëheshin tre ditë festë dhe pastaj

Asambleja do të mblidhej përsëri për të formuluar dhe aprovuar artikujt e tjerë të kushtetutës

së re.256

Ky përshkrim i bërë, vlen për të kuptuar që detyra e Asamblesë ishte formale, aty

nuk do të kishte debate, nuk do të ndryshoheshin nene të veçanta, aty do të ndryshohej

gjithçka. Vetë programi i saj nuk linte hapësirë për diskutime. Gjithçka ishte vendosur

përpara se ajo të mblidhej.

Çështja e fundit që u diskutua me qeverinë italiane përpara se të mblidhej Asambleja

ishte titulli që do të merrte A. Zogu. Nga dokumenti kuptohet që ai kishte menduar të shpallej

Mbret i Shqiptarëve, gjë e cila nuk do t’i sillte probleme të brendshme. Reagimet negative do

t’i vinin nga jashtë Shqipërisë, dhe ato do të ishin kryesisht nga vendet fqinje, ku jetonte një

numër i madh me popullsi shqiptare. Kjo çështje duhej zgjidhur përpara se të diskutohej në

Asamble. Për t’i paraprirë kësaj, Zogu iu drejtua pikërisht faktorit mbështetës kryesor, që

ishte Italia. Në takimin e zhvilluar mes tij dhe Solas më 26 gusht 1928, Zogu e kishte pyetur

nëse Italia do të hezitonte për të njohur titullin “Mbreti i Shqiptarëve” dhe përgjigjja kishte

qenë se, “Italia nuk do të hezitonte asnjë minutë”.257

Kjo ishte një siguri në hapat që do të

hidhte në vazhdim.

255

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 576, f. 507-508. Telegram i Musolinit për Solan, 23 gusht 1928. 256

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 578, f. 509. Telegram i Solas për Musolinin, 24 gusht 1928. Vlen të theksohet

se autorë italianë kanë mbajtur qëndrime të ndryshme në lidhje me rezultatin e zgjedhjeve për Asamblenë

Kushtetuese të vitit 1928. Antonello Biagini në librin e tij “Historia e Shqipërisë nga zanafilla deri në ditët

tona” thotë se, nga përfundimi i zgjedhjeve doli një shumicë absolute e dyshimtë që përkrah planet e Zogut (f.

159). Nga ana tjetër, Carlo Antonio Ferrario në librin e tij “Vicende e problemi della penisola balcanica:

(1815-1937)” thotë se më 1 shtator 1928 me një plebishit imponues Shqipëria arriti formën monarkike dhe

Zogu ishte i pari mbret i saj (f. 239). 257

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 590, f. 522. Telegram i Solas për Musolinin, 26 gusht 1928.

16

1.4. Përgatitjet e opinionit publik të brendshëm për ndryshimin e formës së regjimit

Ideatorët e ndryshimeve kushtetuese, u kujdesën që qëllimi për të cilën ato do të

bëheshin, të mbahej fillimisht larg shtypit të shkruar. Kjo pasi evidentimi i synimeve të tyre

në organet e shtypit, pa u saktësuar mirë rruga, mund të sillte reagim negativ në opinionin

publik. Në fillimet e përplasjeve mes Dhomës së Deputetëve dhe Senatit, në tërësi organet e

shtypit brenda Shqipërisë nuk ishin në dijeni të planeve të A. Zogut. Ato transmetuan në

lajmet e tyre se, ishte bërë e qartë që do të mblidheshin të dy dhomat legjislative dhe pas

konfliktit të ndodhur, kuptohej që ato do të shpërndaheshin. Por u mjaftuan me kaq, pa kaluar

në parashikime të tjera. Organet e shtypit shqiptar vazhduan ta shikonin dhe ta promovonin

rolin e A. Zogut si President i Republikës.“Çfarëdo ndryshimi që mund të bëhen në Statut, -

shkruante gazeta “Telegraf”, në qershor 1928, - besimi i ynë tek Presidenti i Republikës duhet

të jetë i patundur”.258

Kjo tregonte se roli i Presidentit vlerësohej shumë, dhe ai shihej si

garant i zgjidhjes së problemeve dhe i respektimit të Statutit.

Megjithatë nuk mund të thuhet se ekzistoi një boshllëk total në shtyp, për qëllimin e

këtyre ndryshimeve. Me anë të elementëve të caktuar, filluan të jepeshin opinionet e para. Për

këtë u përdoren pena të shquara të shtypit, të cilat kishin ndryshuar mendim për sa i përket

organizimit të regjimit në Shqipëri. Siç e kemi trajtuar në fillim të këtij punimi, gazetari J.

Meksi në vitin 1925, kishte bërë një shkrim të lavdërueshëm, ku kritikonte kompetencat e

mëdha që zotëronte Presidenti. Papritur në qershor 1928, ai ndërroi mendim. Në një artikull,

në gazetën “Demokratia” më 9 qershor 1928, ai doli në konkluzionin se, sistemi parlamentar

po akuzohej për shumë të këqija në botë, se kishte rënë poshtë teoria e Rusoit për popullin

suprem dhe se kishin dalë në skenë njerëz të fuqishëm, që kishin grumbulluar pushtet në

dorën e tyre dhe e dinin se çfarë kërkonin. Sipas tij, autoritetin e prezantonte një njeri, duke

pasur përreth një elitë dhe një aristokraci. Për këtë i referohej si shembull Italisë dhe pikërisht

Musolinit. Ai përfundonte duke thënë se, nuk dihej se çfarë ndryshimesh do të bëheshin në

Statut dhe çfarë artikujsh do të modifikoheshin, por se populli gjithsesi kishte besim tek

presidenti dhe ishte i bindur se çfarëdo që të ndodhte, do të bëhej për të mirën e vendit. Nga

modifikimet e Statutit, regjimi do të bëhej më i mirë.259

E vërteta ishte se në atë kohë, në Ballkan dhe në Europë, regjimet autoritare, ku

pushteti ishte i përqendruar në dorën e një njeriu, po gjenin terren çdo ditë e më tepër dhe

fjalët e përdorura në artikull i shkonin për shtat edhe asaj, që po përgatitej të ndodhte në

Shqipëri. Dobësimi i pushtetit të parlamentit nënkuptonte dështim të Republikës

parlamentare. Forcimi i pushtetit të drejtuesit që trumbetohej në artikull, në Shqipëri në të

vërtetë ekzistonte, sepse Zogu e zotëronte atë dhe vetë J. Meksi e kishte evidentuar këtë

dikur. E thënë pikërisht në këtë moment ndikonte në debatin mbi tezën, se çfarë fuqie tjetër

duhej të zotëronte Zogu.

Edhe gjatë muajit korrik 1928, shtypi shqiptar i brendshëm, vazhdoi të mos kishte

dijeni se, çfarë ndryshimesh kushtetuese do të bëheshin, pasi mesazhet që jepnin nuk

përcillnin qëllimin e vërtetë se përse do të shërbenin këto zgjedhje. Kështu gazeta “Shekulli i

Ri”, në korrik 1928 shkruante se, zgjedhjet për në Asamble bëheshin që të lartësohej dhe të

258

Telegraf, nr. 123, 6 qershor 1928, 2, artikulli “Besimi i ynë te Presidenti le të jetë i patundur”. 259

Gazeta Demokratia, nr. 158, Gjirokastër, 9 qershor 1928, 2, artikulli “Jeta parlamentare dhe Statuti”.

17

zhvillohej Republika, që institucionet e saj të plotësoheshin e të përmirësoheshin. Për këtë

arsye, aty bëhej thirrje që të zgjidheshin njerëz të ndershëm dhe besnikë të regjimit.260

Nga jashtë Shqipërisë, shtypi profashist italian dhe organet e tij, që ishin shumë të

interesuara për ndryshimet në Shqipëri i dhanë një mbështetje të madhe në momentin e duhur

këtyre ndryshimeve. Kjo mbështetje nuk erdhi spontane, por u organizua dhe u drejtua me

kujdes nga organet shtetërore italiane. Duke qenë në dijeni të të gjithë planit, për ndryshimet

që do të bëheshin, autoritetet italiane filluan, të përpunonin platformën e veprimit që në

qershor të vitit 1928. Në një raportim që Sola i bënte Musolinit më 14 qershor 1928, i

kërkonte që, “teza e ndryshimeve kushtetuese duhej të jepej e ilustruar në gazetat italiane, por

kjo duhet të bëhej pas disa javëve, kur do të flitej publikisht për zhvillimet që do të ndodhnin

në Shqipëri”.261

Veprimtaria e organeve të shtypit italian u zhvillua krahas me atë të shtypit

shqiptar. Në shumë raste gazetat shqiptare, pasqyruan në faqet e tyre shkrimet e gazetave

italiane, ku i bëhej jehonë ndryshimeve kushtetuese në Shqipëri.

Në fillim të gushtit 1928 në organet e shtypit shqiptar, filluan shkrimet dhe debatet

për ndryshimet kushtetuese. Kjo erdhi pikërisht në kohën kur, zgjedhjet që po zhvilloheshin

në bazë të masave dhe urdhrave të dhënë, kishin marrë drejtimin e duhur dhe ishte siguruar

shumica absolute, që do të votonin kandidatët qeveritarë. Pas kësaj, rëndësi të madhe kishte

testimi i opinionit publik dhe përgatitja e tij për pranimin e ndryshimeve kushtetuese, që do të

sillnin shpalljen e monarkisë. Për këtë arsye, orientimin dhe drejtimin e veprimtarisë së

shtypit e morën në dorë organe të caktuara qeveritare. Kjo evidentohet qartë nga dokumentet

arkivore të kohës. Ministria e Brendshme në një telegram tepër urgjent drejtuar prefekturës së

Gjirokastrës më 3 gusht 1928, i kërkonte që të thërritej deputeti J. Hurshidi dhe të niste që të

nesërmen, ribotimin e gazetës “Virua”. Ai duhet të fillonte indirekt përgatitjen e opinionit,

mbi pikën që ai dinte (shpalljen e Monarkisë - B. B.). Deri në mbarim të zgjedhjeve gazeta

duhej të dilte të paktën 5 herë. Për botimin e saj do t’i dërgoheshin 600 fr. ari. Po ashtu u

urdhërua edhe prefekti, që duke u marrë vesh me J. Hurshidin, të përgatitej në të njëjtën

mënyrë edhe botimi i artikujve në gazetën “Demokratia”.262

J. Hurshidi ndodhej në Korfuz dhe pas lajmërimit të bërë më 7 gusht 1928, prefektura

e Gjirokastrës njoftonte se ai ishte kthyer dhe të nesërmen do të botohej numri i parë i

gazetës.263

Më 8 gusht 1928, doli gazeta “Virua”, ku drejtor dhe përgjegjës ishte pikërisht J.

Hurshid. Ajo doli në katër numra, nga data 8 deri më 15 gusht 1928 dhe u vu totalisht në

funksion të justifikimit të rishikimit të Statutit dhe të njohjes me këtë ndryshim të popullsisë

së prefekturës së Gjirokastrës. Në shkrimet e tij, J. Hurshidi, bëri një historik të statuteve të

shtetit shqiptar, që nga krijimi i tij. Duke bërë një krahasim mes Republikës dhe Monarkisë,

ai doli në konkluzionin se, forma republikane nuk ishte e aplikueshme në Shqipëri dhe se

frytet e mira që kishte dhënë regjimi republikan për tre vjet në Shqipëri nuk vinin prej

regjimit, por vetëm prej “personit të shkëlqyer”, të A. Zogut. Sipas tij, shqiptari me mish e

me shpirt ishte monarkist dhe “fjala mbret e impresiononte deri në palcë, i ushqente shpirtin

dhe i zgjeronte ndjenjat”.264

260

Gazeta Shekulli i Ri, nr. 10, Durrës, 10 korrik 1928, 1, artikulli “Besë, nderë, Zotsi!”. 261


AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1/a, fl. 542. 263

Po aty, fl. 543, 546. 264

Gazeta Virua, nr. 3-4, Gjirokastër, 12 gusht 1928, 1, artikulli “Revizioni i Statutit”.

18

Megjithatë, gazeta të tilla ishin lokale, larg kryeqytetit dhe shërbenin për pjesë të

vogla të popullsisë. Prandaj nevojiteshin gazeta të mëdha, që lexoheshin dhe që kishin një

impakt më të gjerë në opinionin publik. Situatën e mori në dorë ministri i Punëve të Jashtme,

I. Vrioni, i cili kishte qenë disa herë Kryeministër përpara dhe në punën e tij, ishte ndeshur

shpesh për çështje të caktuara, me reagimin e opinionit publik të brendshëm dhe të jashtëm.

Ai e kuptonte se sa e domosdoshme ishte që ky akt, që do të ndërmerrej t’i bëhej i njohur

zyrtarisht vendit dhe botës në përgjithësi. Për këtë në fund të korrikut 1928, ai porositi K.

Çekrezin, botuesin e gazetës “Telegraf”, që të shkruante një kryeartikull, i cili do të

përpunonte mendjet e njerëzve për këtë eventualitet.265

Siç vërehet nga urdhrat e Ministrisë së

Brendshme dhe nga ndërhyrjet e I. Vrionit kuptohej, që ishte arritur dakordësia në qeveri dhe

me Presidentin e Republikës, që çështja tashmë të bëhej publike dhe në këtë mënyrë të bëhej

një lloj sondazhi mbi opinionin publik, për t’i paraprirë më saktë hapave të mëtejshëm.

Fill pas kësaj më 5 gusht 1928, faqja e parë e “Telegrafit” u hap me artikullin

“Çështja e regjimit po çilet serisht”. Aty ndër të tjera shkruhej se, “po krijohej një korrent i

fortë në favor të një qeverimi të përmbledhur i cili të pajtohet me traditat sundimtare të

popullit shqiptar. Rruga që po tregon ky korrent, - theksohej aty, - është që forma

republikane e qeverimit dolli, pas tre vjet provimi, e papajtueshme me nevojat më esenciale

politike të vendit. Statuti i Republikës i hartuem në kohë anormale, duhet ndryshuar

radikalisht në një menyrë të tillë që t’i japë Shqipëris një kryesi të Shtetit më të naltë dhe më

të pushtedëshme”.266

Ky ishte hapi i parë i shprehur qartë publikisht, dhe që shpalosi synimin

e ndryshimeve kushtetuese.

Pas kësaj, qëndrime të tilla në faqet e shtypit u shtuan dhe filluan të japin mendimet e

tyre dhe figura të tjera politike. Fejzi Alizoti në një intervistë të dhënë më 11 gusht për

gazetën “Demokratia” ndër të tjera deklaroi se, parlamenti për tre vjet i shikoi të metat e

Statutit dhe vendosi që këtë ta ndryshonte Asambleja Kushtetuese. Sipas tij, Senati nuk duhet

të ekzistonte më dhe të gjithë e kishin kuptuar se, i vetmi burrë shteti dhe e vetmja dorë e

hekurt për të mbajtur lart prestigjin e shtetit dhe për të shpënë vendin përpara, ishte A. Zogu.

Në mbyllje të intervistës ai deklaronte se, votuesit i kishin shprehur idenë se, çfarë do të

vendoste Asambleja, “populli do ta pranonte me deshirë”.267

Në këto deklarata vërehet një

miksim problemesh. Si politikan i zgjuar, ai shmangu çështjen nëse do të ndryshohej forma e

regjimit. Nga ana tjetër, transmetoi idenë që shtetin shqiptar mund ta drejtonte vetëm A. Zogu

dhe se Senati duhej të hiqej. Ai përcolli edhe një të vërtetë tjetër që, vendimet që do të merrte

Asambleja, do të pranoheshin nga populli, por jo se ndryshimet kushtetuese, shprehnin

dëshirën e tij. Kjo thënie i afrohej shumë realitetit të vendit.

Organe të caktuara shtypi, për ta bërë sa më të faktueshëm në popull ndryshimin,

proklamuan idenë se, aspekti i ndryshimit të formës së regjimit, ishte më shumë një çështje e

jashtme, sesa e brendshme. Kjo pasi ajo lidhej me njohjen, që do të bëhej nga shtetet e huaja

dhe kryesisht nga shtetet fqinjë. Në një artikull të “Telegrafit” në fillim të gushtit 1928

shkruhej se, “nëse qeveria shqiptare do të ishte në pozitë që të siguronte anëtarët e

Asamblesë, që kishte marrë pëlqimin e Fuqive të Mëdha e shteteve fqinje, për ndryshimin e

formës së regjimit atëherë çështja bëhej e thjeshtë. Asambleja Kushtetuese duhej të mos

265


Telegraf, nr. 144, 5 gusht 1928, 1, artikulli “Çështja e regjimit po çilet sërisht”. 267

Demokratia, nr. 167, 11 gusht 1928, 1, artikulli “Një intervistë me Z. Fejzi Alizoti”.

19

dyshonte aspak, që t’i jepte vendit atë formë qeverisje që i përshtatej më mire”.268

Ideja që

ndryshimi i formës së regjimit ishte më tepër një çështje e jashtme se e brendshme nuk kaloi

pa debate. Kjo u kundërshtua edhe nga njerëz që ishin afër Zogut, bashkëpunëtorë të tij, të

ngushtë. Përsëri F. Alizoti në një intervistë të dhënë për gazetën “Demokratia” më 21 gusht

1928 deklaroi se, “në vitin 1925, populli shqiptar i bëri ndryshimet pa marrë pëlqimin e

askujt. Edhe tani nuk kishte ndonjë arsye për të marrë pëlqimin e jashtëm për ndryshimin e

regjimit, pasi një gjë e tillë cenonte edhe ligjet ndërkombëtare dhe sovraniteti i popullit tonë

ulej poshtë”.269

Nga sa më sipër rezulton se, gazetat në artikujt e tyre filluan të kundërshtonin

njëra-tjetrën. Për kohën kur ndodhi, kjo përplasje ishte e pamundur të bëhej pa një urdhër nga

lart. Më tepër sesa një kundërshtim, kjo ishte një përpjekje për të luajtur me ndjenjën

kombëtare duke evidentuar pavarësinë dhe sovranitetin e shtetit dhe mosndikimin e tij nga

qeveri të huaja. Synimi ishte testimi permanent i faktorit të brendshëm, në mënyrë që të

sigurohej një mbështetje sa më e gjerë nga popullsia shqiptare në rrugën e nisur.

Në ditët në vazhdim, në artikujt e ndryshëm të shtypit dakordësia për ndryshimet

kushtetuese u tejkalua dhe aty flitej për vendosmëri në realizimin e tyre. Duke qenë se akoma

nuk ishin mbledhur zgjedhësit e dytë, në organe të ndryshme u dhanë mesazhe për ta. “Idea e

ndërimit të formës së qeverimit ësht përhapur njëtash në çdo kënd të Shqipëris aq sa të jetë e

shigur (sigurtë - B.B.) që misat që do të vijnë n’Asamblen Konstituante do të mrrijnë në

Tiranë të frymëzuem në atë ide, dhe bisedimet të shvillohen me rregull dhe gjakftohtësi”.270

Pra, ideja se forma e qeverisjes do të ndryshohej u konsolidua plotësisht. Madje, gazeta të

caktuara dolën hapur me kërkesa për shpalljen e Shqipërisë, Monarki. “Regjimi republikan

nuk i siguronte të ardhmen Shqipërisë. Republika, në Shqipëri, në kundërshtim me traditat,

zakonet, mentalitetin e shqiptarëve do të rronte shumë pak sikur të mos e personifikonte A.

Zogu, - shkruante gazeta “Kombi Shqiptar” më 12 gusht 1928, - dhe që t’i sigurohet

Shqipërisë shpëtimi duhet ndryshuar regjimi. Dhe ky regjim që duhet të zgjidhet, e ka emrin

Monarki Kushtetuese”.271

Pas këtij momenti u bë e qartë për këdo arsyeja, pse do të mblidhej

Asambleja Kushtetuese.

Organe të caktuara të shtypit filluan të zbulonin hapat që do të hidheshin për këtë

ndryshim. Kuptohet që kjo u bë me urdhër nga lart. Këtë mision e mori përsipër J. Hurshidi.

Në shkrimin e tij në gazetën “Virua” më 15 gusht 1928, ai tregoi hapat që do të ndiqeshin.

Sipas tij, Asambleja Kushtetuese pasi të plotësonte dëshirën e popullit, që të shpallte

Shqipërinë, Monarki Kushtetuese me mbret të adhurueshmin A. Zogun, duhej të fillonte

rishikimin e Statutit. Ai nuk u mjaftua me kaq, por kaloi në parashikime të tjera, ku shumë

prej tyre u vërtetuan. Kështu, ai shprehu mendimin se, “Senati duhej hequr, ose duhet t’i

kufizoheshin të drejtat që të mos sundonte parlamentin, se të drejtat që do t’i jepeshin Mbretit

për dekretimin e ligjeve, do të rregullonin gabimet e deputetëve, dhe numri i tyre duhej të

ishte sa e lypte nevoja e kombit t’onë, se parlamenti duhet të kishte kontroll të plotë mbi

qeverinë”, etj.272

Këto mendime vinin nga një deputet, më vonë asambleist, shumë i afërt me

A. Zogun. Akoma nuk ishin zgjedhur anëtarët e Asamblesë, akoma nuk ishte mbledhur ajo

dhe nga krahu tjetër J. Hurshidi transmetoi atë që ishte vendosur të ndodhte. Interesant është

268

Telegraf, nr. 147, 10 gusht 1928, 2, artikulli “ Ndrimi i regjimit një çeshtje e jashtme”. 269

Demokratia, nr. 168, 21 gusht 1928, 1, artikulli “Çeshtja e regjimit”. 270

Telegraf, nr. 148, 12 gusht 1928, 1, artikulli “Idea e ndrimit të formës së qeverimit përgjithësohet”. 271

Gazeta Kombi Shqiptar, nr. 38, Tiranë, 12 gusht 1928, 2, artikulli “ Në rastin e Asambles Konstituente”. 272

Virua, nr. 4-4, 15 gusht 1928, 1, artikulli “Revizioni i Statutit”.

20

fakti se shumica e këtyre politikanëve deklaratat e tyre i përfundonin, duke thënë se po

shprehnin vetëm vullnetin dhe dëshirën e popullit.

Në funksion të përmbushjes së “dëshirës së popullit”, në prefektura u organizuan

shumë takime ku u nënshkruan deklarata dhe peticione. Një problem për A. Zogun, si

gjithmonë në veprimtarinë e tij, përbënte sigurimi i mbështetjes së bajraktarëve të veriut. Në

këtë rast duke qenë se ata ishin në shumicë të besimit katolik, do ta kishin të vështirë të

pranonin një mbret mysliman. Sipas autorit Bernd Fisher (Bernd Fischer), për ta zgjidhur këtë

ata u thërritën në Shkodër, ku u mbajtën disa ditë gati si të burgosur dhe vunë shenjat e gishtit

të tyre mbi disa dokumente, pa ndonjë shpjegim të qartë për to. Më vonë doli që këto

dokumente kërkonin shpalljen e A. Zogut, mbret.273

Përveç opinioneve të individëve të veçantë, shtypi u tregua i vëmendshëm ndaj

deklaratave zyrtare. Më 17 gusht 1928 në një qarkore për të gjitha prefekturat dhe

nënprefekturat, Ministria e Brendshme njoftonte se i gjithë populli i nënprefekturës së

Skraparit, nëpërmjet zgjedhësve të dytë kërkonte nga Asambleja Kushtetuese ndryshimin e

regjimit në formë Monarkie dhe kurorëzimin e A. Zogut si Mbret.274

Kjo kërkesë vinte nga

zgjedhësit e një rrethi, që nuk kishte ndonjë peshë të madhe elektorale dhe linte hapësirë

dyshimesh për rrethanat në të cilat ishte hartuar. Sipas autorit Abaz Ermenji, nënprefekti i

Skraparit i kishte mbledhur zgjedhësit e dytë dhe iu kishte deklaruar se Zogu do të bëhej

Mbret, “por më mirë kërkojeni edhe ju, që të mos ju vijë ndonjë bela mbi kokë, se ashtu e

kam urdhërin”.275

Pavarësisht mënyrës së formatimit, mesazhi ishte i qartë dhe vinte pikërisht

nga zgjedhësit e dytë të një nënprefekture. Kaq ishte e mjaftueshme për të sjellë reagimin e

organeve të caktuara të shtypit, duke e përgjithësuar këtë telegram, si një dëshirë të gjithë

popullit shqiptar. Gazeta “Telegraf”, promotore e ndryshimeve kushtetuese në Shqipëri, më

19 gusht 1928 në faqen e parë botonte kryeartikullin: “Populli shqiptar çfaq deshirën për

ndrimin e regjimit në Monarki”. Aty theksohej se, “tashmë i gjithë populli shqiptar po e

shprehte dita-ditës këtë deshirë”. Gazeta iu bëri jehonë telegrameve të zgjedhësve të dytë të

Skraparit, malësisë së Gjakovës, manifestimeve në Shkodër, ku shprehej dëshira që Shqipëria

të shpallej Monarki dhe A. Zogu, Mbret.276

Në organe të tjera të shtypit, filloi një fushatë promovimi e figurës së A. Zogut. Kjo u

bë në të njëjtën kohë me telegramet e ardhura nga zgjedhësit e dytë, por pa i përmendur ato.

Qëllimi ishte që këto të paraqiteshin si mendime të pavarura të njerëzve, që i njihnin

kushtetutat e vendeve të mëdha, funksionimin e tyre dhe që bënin analiza për rastin konkret të

Shqipërisë. “Në Shqipni cili është ay njeri që mund të pretandojë se është i zoti për të zënë

vendin e Ahmet Zogut? Le të ngrerë gishtin se un do të pushoj të shkruaj që at ças. Duke qënë

se Presidenti i ynë është i vetëm për ofiqin e tij; esht e natyrshme dhe e llozhikëshme që

Assamblea Konstituante t’ja sigurojë pozitën e tij përgjithnjë, dhe me qenë se Ahmet Zogu u

përgjigj plotësisht gjithë nevojave të Shtetit, s’ka dyshim se do të vazhdonjë t’i përgjigjet ma

273


AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 150. 275

A. Ermenji, Vendi që zë Skënderbeu…, 450. 276

Telegraf, nr. 152, 19 gusht 1928, 1, artikulli “Populli shqiptar çfaq deshirën për ndrimin e regjimit në

Monarki”.

21

mirë si monark”.277

Këto shkrime me përmbajtjen e tyre, po ia lehtësonin punën Asamblesë

Kushtetuese dhe vetë Zogut, për vendimet që do të merreshin.

Më datë 23 gusht 1928, Ministria e Brendshme me anë të një qarkoreje kërkonte që,

nga datat 25-28 gusht 1928, në çdo qendër prefekture dhe nënprefekture të mblidheshin të

gjitha pleqësitë, anëtarët e pleqësive të të gjitha katundeve, të cilët duhej të bënin manifestime

dhe me shkresa të vulosura prej të gjithë anëtarëve, të kërkohej nga Asambleja Kushtetuese,

ndërrimi i formës së regjimit në monarki dhe në shenjë mirënjohjeje e adhurimi për shërbimet

madhështore që i kishte bërë atdheut e kombit, të kërkonin kurorëzimin e A. Zogut si

mbret.278

Pas kësaj organe të shumta shtypi filluan transmetimin e telegrameve që vinin nga

zona të ndryshme nga zgjedhësit e dytë dhe të manifestimeve që filluan të organizoheshin me

urdhër të Ministrisë së Brendshme, ku kërkohej shpallja e Monarkisë Shqiptare dhe e A.

Zogut, mbret. E gjithë kjo situatë tregonte se vendimi për shpalljen e monarkisë ishte marrë

dhe se detyra e Asamblesë Kushtetuese ishte thjesht ta legjitimonte dhe të krijonte një kuadër

ligjor sa më të saktë, për funksionimin e regjimit të ri.

Situata në vend gjatë muajve qershor-gusht 1928, u karakterizua nga disa ngjarje që u

deklaruan si atentate ndaj jetës së Presidentit dhe këto u pasqyruan gjerësisht nga shtypi

shqiptar. Në qershor 1928 u ndaluan disa shtetas bullgarë, të cilët u akuzuan se në

bashkëpunim me H. Prishtinën dhe disa shtetas shqiptarë do të kryenin një atentat me bomba

ndaj A. Zogut në kohën, kur ai do të shkonte me pushime në Durrës. Ky u cilësua si një

atentat bullgaro-bolshevik kundër Presidentit dhe regjimit.279

Ndaj tyre u zhvillua një proces

gjyqësor ku si përfundim u dënuan me vdekje H. Prishtina, Teodor Gjeorgjevi, Teodor

Vullkanov, Ibrahim Arapi, me një muaj burg Anastas Pandele dhe Murat Haxhiu u lirua si i

pafajshëm.280

Një atentat tjetër u përfol se do të bëhej në Korçë dhe kishte si synim

eliminimin e Zogut, gjatë vizitës që do të bënte atje. Për këtë u akuzuan pjesëtarë të

emigracionit politik në Vjenë dhe Selanik. Më 17 gusht 1928 u dënuan me vdekje I. H.

Tatzati, A. Këlcyra, Xh. Bushati, A. Suma, S. Vllamasi, K. Tromara, Q. Koculi, S. Koleka e

Xh. Preveza. Akuza ishte se, kishin krijuar një komitet të fshehtë e antikombëtar me qëllim

shkatërrimin e qetësisë së brendshme, duke përgatitur një komplot kundra Kryetarit të

Republikës.281

Në këtë mënyrë, A. Zogu dënoi me vdekje të gjithë drejtuesit e organizatës

politike “Bashkimi Kombëtar”.

Atentatet e mbetura në tentativë, u përdorën në mënyrën më të mirë nga A. Zogu për

të dënuar kundërshtarët politikë dhe për të rritur popullaritetin e tij. Zbulimi i komplotit të

parë kundër jetës së Presidentit, shërbeu për inskenimin në shumë anë të Shqipërisë, të

demonstrimeve në favorin e tij.282

Nga shumë qytete të vendit vërshuan telegrame në adresë

të Kryetarit të Republikës ku shprehej urrejtja për komplotistët dhe lartësohej figura e A.

Zogut. Pikërisht kjo ndodhte në momentin, kur do të organizoheshin zgjedhjet për në

277

Kombi Shqiptar, nr. 39, 19 gusht 1928, 1, artikulli “Ndryshime midis Republikës dhe Mbretnisë

Konstitucionale”. 278

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 185. 279

Telegraf, nr. 127, 20 qershor 1928, 1, artikulli “Atentati bulgari-bolshevik kundër Presidentit dhe regjimit

deshtoi”. 280

Telegraf, nr. 130, 1 korrik 1928, 1, artikulli “Prishtina, Gjerogjeff-i, Arapi, Vulkanoff-i u denuan me vdekje;

A.Pandele, Murat Haxhiu u-liruan”. 281


Pio Bondioli, Albania quinta sponda d’ Italia, (Milano: C.E.T.I.M-Milanino, 1939), 134.

22

Asamblenë Kushtetuese. Ajo ishte një ndihmesë e madhe për Zogun, duke i dhënë mundësi

që ta shtrinte çështjen në planin kombëtar, pasi në mitingjet e organizuara u tentua

transmetimi i idesë se, komplotistët ishin njerëz të shtyrë nga armiqtë e Shqipërisë dhe që

kërkonin destabilizimin e vendit sepse kërkohej të vritej A. Zogu, i cili ishte shumë i

përkushtuar ndaj atdheut. Për ta shpëtuar vendin, duhej mbështetur dhe “shpëtimtari i tij”. Po

ashtu dënimi me vdekje, për drejtuesit kryesorë të opozitës politike i dha Zogut një lloj

sigurie dhe nga ana tjetër, ishte një mesazh për mbështetësit e tyre në Shqipëri, që në këtë

kohë, do ta kishin të pamundur që të ndërmerrnin ndonjë veprim kundër tij.

Përfundimisht, mund të themi se organet e shtypit brenda Shqipërisë u bënë aleate të

fuqishme të A. Zogut në përgatitjen e popullsisë, për shpalljen e monarkisë. Veprimtaria e

tyre kaloi në disa faza, duke mbështetur njëri pas tjetrit të gjithë hapat drejt arritjes së qëllimit

final. Kjo u bë edhe duke përdorur disa faktorë të rëndësishëm, që kishin ndikim të fortë mbi

opinionin publik. Si fillim, u përdor faktori psikologjik, duke i paraqitur si të nevojshme dhe

të domosdoshme për vendin ndryshimet kushtetuese. Qëllimi ishte që popullsia, të përgatitej

dhe të bindej për t’i pranuar ato. Duhet theksuar se kjo u bë fillimisht, pa e përcaktuar qartë se

çfarë do të sillnin këto ndryshime. Me evoluimin e ngjarjeve, shtypi përdori faktorin

kombëtar, duke i mëshuar idesë se, për ndryshimet që do të bëheshin nuk kishte nevojë që të

merrej mendimi i shteteve të huaja, se Shqipëria ishte shtet i lirë dhe vendimet duhet t’i

merrte vetë ajo. Gjithashtu, në funksion të saj u përdorën edhe atentatet e përfolura ndaj A.

Zogut, duke u paraqitur si ndërhyrje të huaja që kishin si qëllim destabilizimin e Shqipërisë

dhe rrezikimin e pavarësisë së saj. Për të justifikuar kalimin në monarki, shtypi përdori edhe

faktorin historik, duke e cilësuar Republikën si joefikase gjatë periudhës së saj dhe si të

papajtueshme me traditat dhe zakonet e popullit shqiptar. Nga ana tjetër, monarkia u

evidentua si zgjidhja më e mirë për Shqipërinë, që ishte më e pranueshme nga shqiptarët dhe

se ishte garanci për një Shqipëri të fortë dhe të zhvilluar. E gjithë propaganda, u kujdes që të

lartësonte sa më tepër figurën e A. Zogut, duke e evidentuar si zgjidhjen e vetme dhe më të

mirë, për postin e mbretit shqiptar.

1.5. Çelja e Asamblesë Kushtetuese dhe shpallja e monarkisë

Mbledhja e Asamblesë Kushtetuese u parapri nga manifestime të organizuara në të

gjithë Shqipërinë, nga letra dhe telegrame të shumta, të cilat vinin kryesisht nga pjesëtarë të

administratës së bashkive, nënprefekturave, prefekturave, pleqësive të katundeve etj. Kërkesa

ishte e njëjtë, Shqipëria të shpallej Monarki dhe A. Zogu, Mbret. Prefektura e Shkodrës në

një telegram të datës 25 gusht 1928 për Ministrinë e Brendshme raportonte se, “do të niseshin

nga Shkodra për në Tiranë komiteti i manifestimeve, bashkë me komisionin e bashkisë. Ata

kishin për të hedhur letra të kuqe e kurora lulesh mbi godinën e Asamblesë, mbi pallat dhe

rrugët e Tiranës. Në letra do ishte e shkruar se, populli i Shkodrës dhe i rrethinave kërkonte

prej Asamblesë ndërrimin e regjimit në monarki, duke ja dhuruar kurorën e mbretërisë

Shpëtimtarit të Kombit, A. Zogut. Deri sa të përmbushej kjo kërkesë, i gjithë populli do

vazhdonte demostrimet”.283

Të tilla kërkesa erdhën edhe nga prefektura të tjera dhe gjithçka u

organizua, që populli të vazhdonte demonstrimet në sheshe deri sa të shpallej monarkia.

283

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 227/1.

23

Asambleja Kushtetuese i filloi punimet ditën e shtunë në datën 25 gusht 1928, në orën

9.45 minuta të mëngjesit.284

Anëtarët e Asamblesë të ndarë sipas prefekturave ishin: për

prefekturën e Beratit: Sami Vrioni, Ferid Vokopola, Spiro Papa, Veis Sevrani, Hysni Toska,

Milto Tutulani, Hamit Myftiu; për prefekturën e Dibrës: Xhelal Zogu (pas largimit të tij,

Jashar Erebara), Abdurahman Dibra, Adurahman Salih, Hafëz Xhemali, Kol Mjeda, Fiqiri

Rusi; për prefekturën e Durrësit dhe Tiranës: Zia Toptani, Shasivar Alltuni, Sait Toptani,

Vasil Rusi (pas vdekjes së tij, Stavro Stavri), Rexhep Matja, Isuf Gjinali (pas vdekjes së tij,

Izedin Beshiri); për prefekturën e Gjirokastrës: Hiqmet Delvina, Javer Hurshidi, Fejzi Alizoti,

Kasem Radovicka, Petro Poga, Thoma Papapano, Mihal Kaso, Harallamb Papadhopulli,

Petro Harito (pas vdekjes së tij, Lame Kareco); për prefekturën e Elbasanit: Shefqet Vërlaci,

Hasan Biçakçiu, Andon Beça, Ahmet Hastopalli, Riza Kishta, Hajdar Blloshmi; për

prefekturën e Korçës: Pandeli Evangjeli, Kostaq Kota, Bexhet Frashëri, Llambi Bimbli,

Kristaq Kosturi, Dr. Syrja Pojani, Sulejman Starova, Dr. Haki Mborja (pas dorëheqjes së tij,

Qani Dishnica dhe më vonë Tefik Mborja), Xhafer Ypi (pas dorëheqjes së tij, Eshref

Frashëri); për prefekturën e Kosovës: Bahri Begolli, Salih Vuçiterni (pas dorëheqjes së tij

Omer Strazimiri), Hasan Kryeziu (pas rrëzimit të tij, Halim Derralla); për prefekturën e

Shkodrës: Musa Juka, Ejëll Serreqi, Ndrek Kiçi, Jak Koçi, Mark Kapidani, Lec Deda, Maliq

Bushati, Halit Roji; për prefekturën e Vlorës: Ibrahim Xhindi, Sadik Shaska, Dr.

Simonidhi.285

Punimet e Asamblesë filluan me leximin e mesazhit të A. Zogut, nga ministri i

Drejtësisë H. Delvina. Ndër të tjera ai përshëndeti të zgjedhurit, dhe iu bëri thirrje që të

bisedonin dhe të vendosnin mbi fatin e kombit si ta gjykonin të arsyeshme, për lumturinë e

Shqipërisë. Zogu në mesazhin e tij u tregua i kujdesshëm, duke evidentuar detyrat e

Asamblesë dhe duke transmetuar se vendimi që do të merrej do të pranohej dhe nga populli.

“Vullneti i popullit, - shkruante ai, - është vendimi juaj dhe ky ka për të qenë një urdhër i

pandryshueshëm”.286

Përgjigjja për mesazhin e Zogut erdhi menjëherë nga F. Alizoti, i cili

deklaroi se, “puna jonë e parë është caktimi i formës së shtetit, ashtu si i pëlqen dëshirës e

vullnetit të popullit dhe traditave tona kombëtare. Populli, - vazhdonte ai, - na e ka treguar

dëshirën e tij”.287

Më 27 gusht 1928, në mbledhjen e dytë, u bë verifikimi i mandateve të

anëtarëve të Asamblesë. Fill pas kësaj, erdhi kërkesa për ndryshimin e parë. Me propozim të

A. Dibrës u formulua një betim i ri ndryshe, nga ai që caktohej në nenin 20 të Statutit

republikan. Ai ishte, “Betohem botënisht se si Asemblist kam për të krym detyrën të ngarkume

prej popullit me ndërgjegje të plotë dhe vetem për te miren e përgjithshme t’atdheut”. Pastaj

u bë zgjedhja e parisë ku, Kryetar i Asamblesë u zgjodh P. Evangjeli me 50 vota, nënkryetar

F. Vokopola me 29 vota dhe kujdestar F. Rusi me 38 vota.288

Në këtë mbledhje u caktua dhe rendi i ditës për mbledhjen tjetër, që do të ishte

rishikimi i përgjithshëm i Statutit. Kjo u tha pa përcaktuar asgjë konkrete se, çfarë do të

rishikohej fillimisht. Pa filluar akoma diskutimet për këtë çështje, shtypi doli me njoftimet e

para për sa i përket formës së regjimit që do të vendosej. Këtë herë u përdorën si burime

informacioni gazetat italiane. Gazeta “Telegraf”, duke iu referuar një artikulli nga gazeta “Il

284

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 47. 285

10 vjet Mbretni 1928-1938, (Tiranë: Shtator 1938), 10. 286

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 49. 287

Po aty, fl. 49. 288

Po aty, fl. 54-55.

24

Giornale d’Italia” shkruante se, A. Zogu do të proklamohej mbret me titullin “Skënderbeu i

III”.289

Ndërkohë Ministria e Brendshme ishte vënë në veprim. Në një qarkore tepër urgjente,

drejtuar gjithë prefekturave më 28 gusht 1928, iu bënte me dije se proklamimi i monarkisë do

të bëhej më 1 shtator 1928 në ora 11-11.30 paradreke dhe po atë ditë dhe në atë orë, A. Zogu

do të shpallej mbret.290

Nga kjo rezulton se anëtarët, do ta përdornin Asamblenë thjesht për ta

zyrtarizuar këtë vendim.

Më 29 gusht 1928 u zhvillua mbledhja e tretë e Asamblesë. Në funksion të këtij

procesi të gjatë, gjithçka u organizua në mënyrë të tillë që ndryshimi që do të bëhej, të

transmetohej si dëshira e popullit, dhe që duhej realizuar patjetër. Prandaj nuk u kalua direkt

në rendin e ditës, për të cilin ishte rënë dakord përpara, por u fillua me leximet e telegrameve

që kishin ardhur nga e gjithë Shqipëria, në drejtim të Asamblesë, ku teksti i tyre ishte

pothuajse unik. Në to shkruhej se, nga manifestimet që populli po bënte përditë, kërkonte që

Asambleja Kushtetuese të vendoste pa vonesë shpalljen e monarkisë, sepse ajo i përshtatej

dëshirave dhe zakoneve tradicionale të popullit. Gjithashtu kërkohej shpallja e A. Zogut,

Mbret i Shqipërisë, pasi sipas tyre, në fytyrën e lartë të tij personifikohej Shqipëria dhe jeta e

kombit dhe vetëm ai ishte burimi i pashtershëm i lumturisë dhe i përparimit të ardhshëm të

këtij populli. Me propozimin e A. Dibrës u vendos që këto telegrame të shtypeshin bashkë me

bisedimet e Asamblesë.291

Leximi i tyre do të lehtësonte punën e anëtarëve të Asamblesë,

pasi ata do ta kishin më të thjeshtë, që në diskutimet e tyre, të bëheshin mbështetës të

“vullnetit të popullit” dhe të kërkonin realizimin e tij.

Deputeti i parë që mori fjalën ishte A. Dibra. Ndër të tjera, ai deklaroi se,

demonstrimet që bëheshin dhe dëshira e zjarrtë që shfaqej nga të gjitha anët e Shqipërisë,

natyrisht që do të merrej parasysh. Sipas tij, traditat dhe interesi i atdheut, kërkonin

riformimin e fronit historik dhe kurora t’i dhurohej atij që e meritonte, Shpëtimtarit të kombit

A. Zogut, “dëshira e popullit duhet të plotësohej se dëshira e popullit është dëshira e

perëndisë”. Ai kërkoi ngritjen e një komisioni për të bërë ndryshimet e neneve të para në

Statut, në mënyrë që t’i dhurohej kurora A. Zogut.292

Më tej morën fjalën deputetët F. Alizoti,

S. Papa, M. Kaso, J. Hurshid, S. Starova, H. Toska, Xh. Ypi, F. Rusi. H. Myftiu, K. Kosturi,

N. Kiçi, S. Pojani, Dr. Simonidhi, H. Papallopulli, K. Mjeda, P. Poga, H. Vrioni, A. Beça, M.

Kapidani, R. Mati, M. Bushati, Th. Papapano, B. Begolli, F. Vokopola. Ata u vunë në garë se

kush të thurte më tepër lavdërime për A. Zogun. Kjo vërehet qartë, pasi diskutimet e tyre

pothuajse ishin me përmbajtje të njëjtë.293

Klasa politike shqiptare brenda tre viteve kishte pësuar një metamorfozë totale. Disa

nga anëtarët e Asamblesë në diskutimet e tyre, jo vetëm mohuan ato çfarë kishin deklaruar tre

vite më parë, por të njëjtat argumente që kishin përdorur kundër Monarkisë atëherë, i

përdorën tani kundër Republikës. Nëse më 1925, monarkia nuk përputhej me traditat dhe

realitetin shqiptar, në vitin 1928, ajo përputhej plotësisht. Për të evidentuar këtë mjafton të

krahasojmë dy fjalime deputetësh. Më 21 janar 1925, P. Poga deklaronte se, “Mbretëri do të

289

Telegraf, nr. 157, 27 gusht 1928, 1, artikulli “Ahmet Zogu do të proklamohet Mbret me emnin Skënderbeu i

III”. 290

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 201. 291

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 58. 292

Po aty, fl. 60-61. 293

Po aty, fl. 62-81.

25

thotë gërmadhë e kombeve, të atyre kombeve primitivë. Ne shqiptarët nuk kemi njerëz për të

bërë mbret. Shqipërisë nuk i përshtatet tjetër formë regjimi përveç regjimit republikan”.294

Më 29 gusht 1928, P. Poga deklaronte se, “sipas traditave kombëtare populli shqiptar,

gjithnjë ka pasur në krye një mbret. Populli shqiptar e gjeti njeriun e tij që nuk rron dot pa të

dhe ai ishte A. Zogu. Për këtë duke u bashkuar me vullnetin e shqiptarëve detyrohemi t’i

paraqesim fronin e monarkut të shtetit shqiptar. Rroftë e mbretëroftë në Shqipëri, jetë pas jete

e brez pas brezi”.295

Për tre vjet politikani edhe mund të ndryshonte mendim. Por për çështjen

e regjimit, politikanët shqiptarë ndryshuan mendim edhe brenda tre muajve. Më 19 maj 1928,

F. Rusi deklaronte se, “mua më duket se mbi çdo gjë mund të kërkojmë ndryshime, përveçse

formën e shtetit nuk mund ta ndërrojmë”.296

Më 29 gusht 1928, ai jo vetëm që nuk e

diskutonte më çështjen e ndryshimit të formës së regjimit por thurte elozhe për A. Zogun.

“Kryetari i Republikës sot e Mbreti i nesërm, - theksonte ai, - me vepra madhështore që ditën

që është formuar kjo Shqipëri e vogël, nuk ka qenë gjë tjetër veç shpirti i Skënderit

(Skënderbeut-B.B.) që po fluturonte nëpër Shqipëri. Forma monarkike është ajo që i

përshtatet traditave të popullit shqiptar, që është kryelartë dhe në fronin e lartë kërkon një

mbret. Ne duhet që shpirtin dhe dëshirën e popullit ta plotësojmë”.297

Këta ishin shembuj

tipikë për të treguar se, sa shpejt ndryshonin mendim deputetët shqiptarë dhe sa të

paqëndrueshëm ishin ata në qëndrimin e tyre politik, sidomos kur në lojë ishte vazhdimësia e

pushtetit të tyre.

Në Asamble më 29 gusht 1928, si një problem shumë i rëndësishëm u trajtua dhe

çështja e titullit që do të mbante A. Zogu. Thelbi i diskutimit ishte nëse ai do të quhej Mbret i

Shqipërisë, apo i Mbret i Shqiptarëve. Në lidhje me këtë Ministria e Brendshme, pasi ishte

marrë konfirmimi italian të cilin e kemi trajtuar më sipër, i kishte paraprirë situatës duke e

sqaruar dhe saktësuar atë. Në qarkoren drejtuar gjithë prefekturave më 28 gusht 1928, iu

bëhej e ditur se titulli që do të mbante A. Zogu do të ishte Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve.298

Deputeti i parë që e preku këtë çështje ishte F. Alizoti. Në diskutimin e tij ndër të tjera

theksoi se, shteti ishte substanca dhe forma ndërrohej sipas kohës dhe nevojave të një populli,

se traditat e kombit shqiptar e zakonet e tij ishin në favor të monarkisë. Ai kërkoi që, “A.

Zogu të thërritej me titullin Mbret i Shqiptarëve dhe jo Mbret i Shqipërisë”.299

Propozimi i tij

u prit me duartrokitje të gjata. Gjatë diskutimeve të tyre deputetët e tjerë përveçse u shprehën

dakord për shpalljen e Monarkisë dhe A. Zogut, Mbret të Shqiptarëve, kërkuan ngritjen e një

komisioni, që të hartonte kuadrin ligjor për sanksionimin sa më shpejt të këtyre ndryshimeve.

Me propozimin e Dr. Simonidhit u vendos që komisioni të kishte këtë përbërje: P. Evangjeli,

H. Delvina, K. Kota, M. Tutulani, A. Dibra, F. Vokopola, J. Hurshid, F. Alizoti, F. Rusi, H.

Xhemali, M. Kaso, N. Kiçi, E. Serreqi, I. Xhindi, S. Toptani, A. Hastopalli, R. Mati, H. Rroji,

A. Beça, P. Poga, Xh. Ypi, S. Starova, Dr. Simonidhi, S. Papa. Ai do të mblidhej të nesërmen

në orën 8 paradite dhe të shtunën në orën 9 do të ishte mbledhja tjetër e Asamblesë.300

294


AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 75-76. 296

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 89, fl. 417. 297

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 71. 298

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 1, fl. 201. 299

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 62. 300

Po aty, fl. 63-82.

26

Ky titull kuptohet që nuk do të pritej mirë nga Jugosllavia, duke qenë se atje jetonin

një numër i madh shqiptarësh dhe Zogu pasi kishte marrë konfirmimin italian e kishte

mbajtur të fshehtë këtë çështje. Duhet theksuar se në momentin e fillimit të punimeve të

Asamblesë, reagimi jugosllav nuk ishte i ashpër. Kjo lidhej me paqartësinë që ata kishin me

mënyrën se si do të konfigurohej Monarkia Shqiptare. Në momentin kur u kuptua që A. Zogu

do të shpallej Mbret i Shqiptarëve erdhi dhe reagimi i parë. Në takimin që i dërguari jugosllav

zhvilloi më 31 gusht 1928 me ministrin e Punëve të Jashtme, I. Vrionin i deklaroi se nëse

Zogu do të merrte titullin Mbret i Shqiptarëve, Jugosllavia nuk do ta njihte regjimin e ri

shqiptar. Sipas tij edhe disa Fuqi të Mëdha nuk do ta njihnin. Vrioni iu përgjigj se vendimi

rreth titullit zyrtar të sovranit i takonte Asamblesë Kushtetuese dhe do të jepej të nesërmen.301

Në shumicën e ambienteve politike dhe mes popullsisë ishte formuar bindja se, Zogu duhej të

merrte titullin Mbret i Shqiptarëve. Kthimi mbrapa për sa i përket kësaj çështjeje, në këtë

moment ishte i vonuar dhe nëse do të bëhej mund të paragjykohej në popull edhe ai pak

prestigj që Zogu kishte arritur ta riforconte.302

Sipas mendimit tonë me këtë titull Zogu bëri zgjedhjen më të mirë, pasi preku

ndjenjën kombëtare të shqiptarëve, të cilët tek figura e mbretit shikonin idenë, qoftë edhe

simbolike të bashkimit të kombit. Në këtë mënyrë, brenda Shqipërisë përkrahësit e monarkisë

u ndjenë më të sigurtë në argumentet e tyre. Nga ana tjetër, kjo do të ndikonte edhe në

zbutjen e qëndrimit të dyshuesve, gjë e cila do ta bënte më të pranueshëm nga popullsia në

tërësi. Ndërsa nga pjesa shqiptare jashtë kufijve shtetërorë u vërejtën dy qëndrime. Shumica e

shqiptarëve që jetonin në trojet e tyre etnike si në Jugosllavi dhe në Greqi, titulli iu jepte një

lloj shprese për rishikim të marrëveshjeve për të drejtat e mohuara të shqiptarëve atje, dhe

mbajti gjallë idenë për bashkimin e tyre me shtetin amë. Ata shikonin tek figura e mbretit

njeriun që do t’i përfaqësonte dhe do t’i mbronte. Titulli shërbeu edhe për rritjen e

kredibilitetit të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare pasi me gjithë reagimin jugosllav, A.

Zogu nuk u tërhoq dhe më në fund e njohu dhe Jugosllavia me këtë titull. Por jo të gjithë e

pritën me entuziazëm këtë zhvillim. Kundërshtimi i madh erdhi nga emigracioni politik, i cili

përfaqësonte një pjesë të konsiderueshme të shqiptarëve. Ata jo vetëm nuk e njohën A. Zogun

si mbret, por reaguan ashpër ndaj tij, duke e shpallur si abuziv dhe ilegjitim këtë vendim.

Krahas hapave ligjorë, për shpalljen e monarkisë filluan demonstrimet dhe festimet

popullore në të gjithë Shqipërinë. Urdhrat u lëshuan nga Ministria e Brendshme dhe njerëzit

mblidheshin kryesisht para godinave qeveritare në zonat ku ato ishin. Edhe në Tiranë filluan

manifestime që në momentin e mbledhjes së Asamblesë. Për ta bërë sa më festive situatën

dhe sa më të dukshme që kërkesa për këto ndryshime vinte nga populli, në Tiranë me urdhër

qeveritar u ngrit një komitet ekzekutiv për organizimin e demonstrimeve, i cili më 28 gusht

1928, bëri publik programin e tyre. Ndër të tjera u përcaktua se deri sa të bëhej shpallja e

Monarkisë dhe A. Zogut, Mbret i Shqiptarëve, populli i Tiranës do të vazhdonte me

demonstrimet. Më 29 gusht, në orën 6 pasdite, do të fillonte demonstrimi i madh, ku të gjitha

dyqanet, kafenetë, ndërtesat e tjera do të mbylleshin dhe do të stoliseshin me flamuj kombëtar

të rinj. Po ashtu do të stoliseshin dhe ndërtesat qeveritare me flamuj dhe dafina. Në orën 6 e

gjithë popullsia duhej të ishte në miting, do të mblidheshin para bashkisë dhe pastaj do të

shkonin të prirë nga banda muzikore përpara pallatit të Asamblesë ku do të kërkonin

301

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 603, f. 533. Telegram i Solas për Musolinin, 31 gusht 1928. 302

Po aty, fq. 533.

27

realizimin e vullnetit të kombit. Pastaj duke përshkruar disa rrugë do të dilnin para pallatit

dhe do të përshëndesnin A. Zogun, duke kënduar himnin e tij. Do të kalonin përpara shtëpisë

dhe familjes mbretërore duke thirrur: “Rroftë A. Zogu, Mbreti i Shqiptarëve”. E gjithë kjo

lëvizje do të përsëritej në orën 9 të darkës të po asaj dite. Bashkia do të stoliste qytetin. Një

grup prej 80 grash e 20 vajzash do të vendoseshin nëpër makina, të veshura me rroba

kombëtare ose të reja të modës, ku secila prej vajzave do të kishte një buqetë lulesh të

mbështjellë, ku do të shkruhej “Mbretit të Shqiptarëve” dhe do t’i jepnin Zogut bashkë me

kurorën dhe një tufë me lule. Gjatë këtij momenti, aeroplanët do të hidhnin letra ku do të

shpallej vendimi i kombit shqiptar. Studentët që ndodheshin në Tiranë, do të shoqëronin

popullin në të gjitha demonstrimet, duke mbajtur flamurë dhe duke formuar grupe të veçanta.

Në komunikatë ishte përcaktuar dhe vendndodhja e çdo grupi shoqëror.303

Këto pika ishin

përgatitur me kujdes dhe respektimi i tyre do të ishte shumë rigoroz. Për të kuptuar se sa e

“lirë” do të ishte pjesëmarrja, mjafton të shikohet fundi i komunikatës, ku në një kolonë të

veçantë me titullin “Vini Re”, ishte saktësuar se, “prej gjithë shqiptarëve, zyrtarë a civilë

qofshin, populli kërkonte respektimin e aplikimin pikërisht dhe pa asnjë mungesë të këtij

programi”.304

Veprimet për shpalljen e monarkisë ecën me shpejtësi. Komisioni i ngritur për

ndryshimin e Statutit u mblodh më 30 gusht 1928 dhe bëri ndryshimet e duhura. Raporti i tij

u paraqit para Asamblesë më 1 shtator 1928, në orën 9 paradite dhe u lexua nga kryetari i tij

P. Evangjeli. Sipas mendimit të komisionit, Shqipëria nga traditat e saj historike dhe nga

hapat e mëdhenj që kishte bërë në rrugën e përparimit dhe të konsolidimit të saj e shikonte

tepër të nevojshëm regjimin mbretëror dhe kështu ai e proklamonte Shqipërinë, Mbretëri

Demokratike Parlamentare të Trashëgueshme. Komisioni i Statutit, Kurorën e lartë të fronit

historik të shqiptarëve, ia paraqiste Shpëtimtarit të Kombit, A. Zogut nën emrin Zog I, Mbreti

i Shqiptarëve. Me rastin e kësaj ngjarjeje, komisioni propozoi që të bëheshin tre ditë festë dhe

çdo vit, dita e 1 shtatorit të quhej festë zyrtare. Deklarata mbante datën 30 gusht 1928.305

Përpara se të lexoheshin vendimet e tjera të komisionit u zhvilluan diskutime.

Deputetët përsëri u vunë në radhë se kush të lavdëronte më tepër Zogun. Në këtë rast u dallua

deputeti K. Mjeda, pasi me lavdërimet e bëra për figurën e tij kaloi deri në ekzaltim. Ai e

krahasoi këtë ngjarje me Lidhjen e Lezhës 1444, u bëri thirrje poetëve të mëdhenj kombëtar

që të ngriheshin nga varri për të shkruar vargje për të. Jo vetëm kaq por ai, filloi të recitojë

vetë: “Oh, ç’ditë e lume! Oh! Ç’ditë fatebardhe ç’ditë e gezueshme per te gjithe popullin

shqiptar! Njaty asht Pirroja, njaty asht Leka i Math, aty asht Skenderi, te cilët bashkë janë

mbledhun me i dhurue kunoren e të Madhit Skenderbe, A. Zogut”. Ai gjithashtu kërkoi që

Asambleja të bënte një falënderim të veçantë për A. Matin, i cili e kishte rritur, mbrojtur dhe

edukuar A. Zogun.306

Pas kësaj me propozim të M. Kasos u vendos që votimi i neneve të përgatitura nga

Komisioni të bëhej në këmbë. Aty ishte përcaktuar që “Shqipëria është Mbretëri (Royanne)

demokratike, parlamentare dhe e trashëgueshme. Mbreti (Roy) i Shqiptarëve është Naltë

Madhnija e Tij (Zog I ) nga familja e famshme shqiptare ZOGU”. Pushteti përmbarues i

303

AQSH, F. Ahmet Zogu, nr. 416, viti 1927-1928, D. 6, fl. 2. 304

Po aty, fl. 2. 305

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 87. 306

Po aty, fl. 84-85.

28

përkiste Mbretit, ndërsa pushteti gjyqësor ushtrohej nga gjykatat që vendimin e merrnin në

emër të mbretit. Një element i rëndësishëm ishte formula e betimit të mbretit. Komisioni

kishte vendosur që betimi do të ishte: “Un ... Mbreti i Shqiptarve në minuten qi hypi në

Fronin e Mbretnis Shqiptare dhe marr në dorë Pushtetet Mbretnore, betohem para Zotit Fuqi

Plotë për me rujtë njisinë kombtare, indipendencen shtetnore dhe tansin tokësore; gjithashtu

kam me rujtun Statutin e kam me veprue pikërisht mbas atij dhe si mbas ligjeve në fuqi, tue

pasun parasyesh gjithëmonë të mirën e popullit. Perendija më ndihmoftë”. Pas kësaj, u

miratuan dhe disa dispozita tranzitore, ku vetëm këtë herë mbreti betohej përpara Asamblesë

Kushtetuese. Mbreti ishte kreu me i lartë i shtetit, zotëronte kompetencat dhe të drejtat e

fronit të përcaktuara në Statut, të cilat i ushtron me anën e ministrave, ishte komandanti më i

lartë i forcave tokësore, detare dhe ajrore të Shqipërisë. Komisioni kishte përcaktuar edhe

titujt që do të mbante familja mbretërore. Mbreti do të thërritej ‘Naltë-Madhënija e Tij’,

trashëgimtari ‘Princi i Shqiptarëve Naltësija e Tij’, Nëna Mbretëreshë dhe Mbretëresha

‘Naltë-Madhënija e Saj’, Vëllezërit nga i ati dhe djemtë e Mbretit ‘Princ’ ndërsa motrat nga i

ati dhe bijat e tij ‘Princese’. Titujt e fundit nuk trashëgoheshin dhe në rast nevoje mund të

hiqeshin me dekret mbretëror. Gjithashtu, ishte vendosur që përveç këtyre titujve, as nuk

mund të akordoheshin dhe as nuk mund të mbaheshin nga shqiptarë të tjerë, tituj fisnikërie në

Shqipëri.307

Hartuesit e neneve të para, u kujdesën edhe për caktimin e funksionimit të organeve të

tjera që drejtonin shtetin, në raport me ndryshimet kushtetuese. Një prej organeve bazë ishte

Këshilli i Ministrave dhe në Statutin republikan nuk kishte qenë i përcaktuar posti i

Kryeministrit, duke u ushtruar nga Kryetari i Republikës, që ishte Presidenti. Në Statutin e ri

u përcaktua, se në krye të shërbimeve shtetërore i lidhur drejtpërdrejtë me Mbretin ishte

Këshilli i Ministrave, i cili përbëhej prej Kryeministrit dhe Ministrave dhe kryesohej prej

Kryeministrit. Kabineti duhej të paraqitej para parlamentit, brenda një jave prej ditës së

emërimit, për të marrë votëbesimin, ndërsa këtë herë votëbesimin e merrte prej Asamblesë

Kushtetuese. Për të bërë sa më të shpejtë kudo pranimin e monarkisë, komisioni kishte

formuluar një nen ku përcaktohej që në të gjitha ligjet dhe rregulloret e shtetit, vendin e fjalës

‘Republikë’ e zinte fjala ‘Monarki’ dhe vendin e fjalës ‘Kryetar i Republikës’ e zinte fjala

‘Mbret’.308

Në këtë mbledhje u paraqit dhe vendimi i posaçëm i Asamblesë ku ishte shkruar:

“Asambleja Kushtetuese e veshur me fuqinë sovrane të kombit, e inspiruar prej dëshirës së

shquar të popullit, për interesat të Atdheut në mbledhjen më datë 1 shtator ditë e shtunë ora 9

e 12 minuta, me një zë e me një shpirt zgjedh e proklamon, “MBRET (ROI) TË

SHQIPTARVET nën emrin (ZOGU i I.) birin të dalur prej gjirit të vet, SHPETIMTARIN E

KOMBIT ‘AHMET ZOGUN’ i zbritur prej familjes së famshme shqiptare ZOGU”. Ky

formulim u pranua me duartrokitje të pandërprera.309

Për njoftimin e A. Zogut me vendimin e Asamblesë, u ngrit një komision. Për vetë

rëndësinë e vendimit u mendua që ai të përfshinte të gjitha pjesët e Shqipërisë duke zgjedhur

përfaqësues nga 9 prefekturat e vendit. Anëtarët e komisionit ishin: për Beratin S. Vrioni, H.

Vrioni; për Durrësin Z. Toptani, J. Gjinali; për Dibrën A. Dibra, K. Mjeda; për Elbasanin Sh.

307

Po aty, fl. 88-89. 308

Po aty, fl. 89-90. 309

Po aty, fl. 90.

29

Vërlaci, A. Beça; për Shkodrën H. Roji, J. Koçi; për Korçën K. Kosturi, S. Starova; për

Gjirokastrën F. Alizoti, P. Poga; për Kosovën B. Begolli; për Vlorën Dr. Simonidhi e I.

Xhindi.310

Kryetari i Asamblesë, P. Evangjeli bashkë me anëtarët e komisionit u takuan me

Zogun dhe i paraqitën vendimin e Asamblesë, për t’i ofruar atij kurorën e Mbretit të

Shqiptarëve. Sipas gazetarit italian Gustavo Tralia (Gustavo Traglia) pjesëmarrës në

ceremoni, kur P. Evangjeli i tregoi Mbretit Zog për votimin e bërë nga Asambleja, “ai ka

heshtur për pak, pastaj me një zë që i dridhej ka thënë se nëse ky është vullneti i gjithë

popullit e pranoj. Por jam i vetëdijshëm për vështirësinë e detyrës time”.311

Pas këtij takimi u

caktua që në orën 5 pasdite të datës 1 shtator, të mblidhej përsëri Asambleja Kushtetuese pasi

do të paraqitej A. Zogu për të bërë betimin. Ai u paraqit në ndërtesën e parlamentit njëzet

minuta para kohe. Të gjithë diplomatët e ardhur ishin veshur me rroba të zakonshme, me

përjashtim të ambasadorit fuqiplotë të Italisë dhe diplomatëve të tij, të cilët mbërritën me bujë

të madhe me tetë vetura, veshur me uniforma ceremoniale, një veçori që nuk kaloi pa u vënë

re prej krejt të pranishmëve.312

Pasi u paraqit para deputetëve ai bëri këtë betim; “Une (Zog I)

Mbret i Shqiptarvet në minutën qi hypi në Fronin e Mbretnis Shqiptare dhe marr në dore

Pushtetet Mbretnore, betohem perpara Zotit Fuqimath, per me ruejtun njisin kombtare,

indipendencën shtetnore, edhe tanesin toksore; Gjithe ashtu kam me ruejtun Statutin e kam

me veprue pikerisht mbas Tij dhe si mbas ligjevet ne fuqi, tue pasun para syshe gjithmone te

miren e popullit. “Perendija me ndihmofte!”.313

Betimi u shoqërua me duartrokitje të

pandërprera nga deputetët dhe me brohoritje, “Rroftë Mbreti i Shqiptarëve”.

Në këtë votim nuk morën pjesë dy anëtarë të Asamblesë, Haki Mborja dhe Hasan

Kryeziu. H. Mborja paraqiti dorëheqjen e tij më 26 shtator 1928, duke e justifikuar me arsye

shëndetësore dhe familjare.314

Ndërsa H. Kryeziu nuk u paraqit asnjëherë në mbledhjet e

parlamentit, megjithëse emri i tij ishte në listë. Kjo zgjati deri më 5 prill të vitit 1930, ku

parlamenti mori vendimin për heqjen e mandatit, për shkak të mungesës së gjatë, të

pajustifikuar në punimet e tij, duke autorizuar qeverinë të organizojë zgjedhje, për të

plotësuar vendin e tij.315

Procesverbali i betimit u nënshkrua nga Mbreti, Kryetari i Asamblesë, Nënkryetari,

Sekretari dhe të gjithë anëtarët e Asamblesë. Pas kësaj, Mbreti Zog lexoi mesazhin e tij, ku

kishte prekur disa çështje të rëndësishme. Ai ngriti lart anëtarët e Asamblesë duke i cilësuar si

‘Etër të Kombit’, i quajti shokë dhe bashkëpunëtorë të idealit të përbashkët. Ai theksoi se,

titullin e Mbretit e shikonte shëmbëlltyrën besnike të popullit dhe shërbyesin e palodhshëm të

atdheut, se do të vepronte duke marrë parasysh përgjegjësinë morale, “të cilën herët a vonë,

populli shqiptar di ta çmojë”. Ai deklaroi se bota e kishte marrë vesh se, po të liheshin të

qetë, edhe bijtë e Shqipes mund të krijonin shtet. Ne, - vazhdoi ai, - mund t’i tregojmë botës,

se edhe shqiptari si çdo popull i qytetëruar mund të marrë kulturën e cila është pasuria e të

gjithëve dhe ideali i botës mbarë. Ai preku dhe politikën e jashtme, duke premtuar se

Shqipëria do të ishte një faktor paqeje në Ballkan, se marrëdhëniet që ekzistonin me shtetet

310

10 vjet Mbretni…, 39. 311

G. Traglia, L’Albania…, 45. 312


AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 92. 314

Po aty, fl. 107. 315

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 413.

30

fqinjë do të forcoheshin më tepër, do të mbroheshin të drejtat kombëtare, duke e lartësuar

vendin dhe kombin në sheshin e qytetërimit. Ai kërkoi nga deputetët që të transmetonin

mesazhe në popull, ku të theksonin se Zogu, e shikonte vetën si çdo shqiptar, dhe gjithmonë

do të ishte gati për të sakrifikuar gjithçka, nëse nevojitej edhe jetën për dëshirën e popullit

dhe për të mirën e vendit. Ai e mbylli fjalimin duke thënë: “Zotërinj dalshim faqebardhë

përpara historisë”.316

Pas këtij fjalimi ai u largua nga salla e Asamblesë. Për këtë zhvillim,

Gaqo Goga, një bashkëkohës dhe përkrahës i Zogut theksonte se, “Monarkia shikohej si një

faktor vendimtar në stabilitetin e vendit dhe në zhvillimin e tij në të gjitha fushat. Zogu, i cili

doli një president republike i mbaruar (i aftë - B.B.) sigurisht do të shfaqej më i zoti si

Mbret”.317

Për festimin e kësaj ngjarjeje ishin hartuar programe të posaçme nga të gjitha bashkitë

e vendit, por edhe një program i detajuar shtetëror festimesh, që do të bëheshin në datat 1, 2

dhe 3 shtator 1928. Për datën 1 shtator kur Asambleja do të shpallte monarkinë, do të zbrazej

topi i parë, do të mbylleshin të gjitha dyqanet, kafenetë dhe ndërtesat qeveritare. Në

momentin kur A. Zogu do të shpallej Mbret i Shqiptarëve, do të zbrazeshin 101 topa, do të

binin të gjitha kambanat e kishave pa pushim dhe hoxhallarët do të këndonin në xhami pa u

ndalur. Në minutën kur Mbreti do të arrinte në ndërtesën e Asamblesë do të zbrazeshin 101

topa, populli që do të mblidhej në sheshin para xhamisë së Karapicit, do të formonte grupe

duke lënë gratë përpara, dhe do të qëndronte aty deri sa të mbaronte betimi dhe të kthehej

Mbreti në pallat. Pastaj popullsia do të vazhdonte ecjen ku do të ndiqej ky rend: përpara do të

ishte Kalorësia kombëtare, pastaj Kori i Korçës dhe Komiteti ekzekutiv i demonstrimeve,

studentët, 30 automobila me gra e zonjusha, banda muzikore, kryetarët e feve, nëpunësat,

paria e vendit, tregtarët e zanatçinjtë, sipas radhës së caktuar, me popullsinë e katundeve.

Kortezhi do të kalonte përpara Ministrisë së Brendshme, do të merrte drejtimin e rrugës së

Republikës. Përpara pallatit të vjetër do të brohoritej “Rroftë Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve”.

Kjo do të përsëritej edhe para Familjes Mbretërore. Kjo lëvizje do të përsëritej edhe në orën 9

të darkës, por pjesëmarrësit do të ishin me fener dhe flamur në dorë. Fundi i demonstrimit do

të shoqërohej me zbrazje fishekzjarrësh dhe zjarre të tjera dhe kjo do të vazhdonte deri në

mëngjes. Ushtria do të bënte parakalime pas popullit duke ndjekur rrugën e tij. Në orën 8 të

darkës së 1 shtatorit, bashkia e kryeqytetit do të jepte një darkë për nder të anëtarëve të

Asamblesë.318

Më datën 2 shtator festimet do të zhvendoseshin në pallatin mbretëror, ku do të

organizoheshin ceremoni fetare edhe në kisha e xhamia për të bekuar këtë ngjarje. Në orën 10

paradite do të fillonin urimet në pallatin mbretëror ku do të ishin në radhë të gjithë drejtuesit

e shtetit, të gjykatave, të administratës civile e ushtarake duke filluar nga Kryetari i

Asamblesë deri tek prefekti i kryeqytetit e paria e tij. Në takim, të pranishmit duhej të ishin të

veshur me frak dhe grand uniformë dhe do të ishin të shoqëruar nga zonjat e tyre. Kompanitë

e gardës do të përshëndetnin me armë. Në orën 5 populli do të fillonte demonstrimet si më 1

shtator. Në orën 8 të darkës qeveria do të shtronte një darkë për nëpunësit dhe studentët

shqiptarë në shtetet e huaja. Në orën 9 të darkës do të fillonte demonstrimi përsëri me

fenerë.319

Më datën 3, festimet do të fillonin në orën 5 pasdite dhe do të vazhdonin deri në

316

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 93-94. 317

G. Goga, Ngrehja e një mbretërie..., 45. 318

AQSH, F. 416, V. 1927-1928, D. 6, fl. 3. 319

Po aty, fl. 3.

31

mëngjes. Në të tre ditët e festave të gjitha zyrat qeveritare dhe tregu do të ishte i mbyllur.

Kremtime të tilla do të bëheshin në të gjitha prefekturat.320

Përparësi iu dha përfaqësimit të elementit femëror, duke zënë një peshë të

konsiderueshme në programin e festimeve. Kjo në vetvete kishte disa qëllime. Së pari,

përfaqësimi i gruas do të krijonte përshtypjen e një dëshire dhe mbështetje të madhe për

Monarkinë Shqiptare nga ana e gjinisë femërore. Gjithashtu, kjo do të transmetonte idenë se

monarkia do të ruante vazhdimësinë historike të respektit dhe dashurisë që shqiptarët kishin

shfaqur në shekuj për figurën e nënës, motrës, gruas, duke dhënë mesazhin që ajo do të ishte

me fytyrë perëndimore dhe se figura e femrës do të kishte një vend të veçantë në veprimtarinë

e saj. Së dyti, ky ishte një sinjal për shoqërinë shqiptare, për disa reforma emancipuese që do

të bëheshin më pas. Pjesëmarrja e zonjave dhe zonjushave dhe shfaqja e tyre në festime u

evidentua edhe në organet e shtypit. “Urojmë, - shkruante “Telegrafi”, - që ajo shfaqje të

vazhdojë, se duhet kuptuar një herë e mirë, që nuk mund të bëhet shtet pa bashkëpunimin e

barabartë të të dy sekseve”.321

Me shpalljen e mbretërisë u morën dhe masat e para për plotësimin e nevojave të

Mbretit. Vetë pozicioni i tij kërkonte prestigj, trajtim me dinjitet, pasi ai nuk do të

përfaqësonte vetëm veten e tij, por edhe kombin. Problemi ishte se A. Zogu nuk gëzonte

prona të mëdha. Shqipëria ishte një vend i vogël dhe i varfër, kështu që, kishte pak për të

ofruar në këtë drejtim. Përveç pagesës që do t’i caktohej nga shteti, duheshin gjetur dhe rrugë

të tjera për të plotësuar nevojat e oborrit mbretëror. Asambleja këtë problem e shqyrtoi me

përparësi dhe mori masat e para. Me propozimin e 36 deputetëve më 5 shtator 1928 u vendos

që mbretit, t’i kalonin si pronë private çifligjet shtetërore të rrethit të Durrësit, Divjakës,

Karavastasë me gjithë Çakajas dhe Remas-Pervas. Ato do t’i kalonin me të gjitha pasuritë që

kishin. Interesantë janë argumentet që u përdorën për të justifikuar vendimin. Edhe në këtë

rast u përdor si gjithmonë emri i popullit. Jo vetëm kaq, por sipas deputetëve sado prona që

t’i jepeshin mbretit, nuk do të mjaftonin për të shlyer atë që ai kishte bërë për të mirën e

vendit. S. Papa deklaroi se “propozimi në fjalë lind nga dëshira e shpirtit të popullit, nga ajo

me të cilën populli shqiptar proklamoj regjimin e ri dhe se shërbimet e larta që i kishte sjellë

kombit mbreti, nuk kishte pasuri materiale që mund t’i shpërblente”. Sipas tij, “të gjitha ata

njerëz që banonin në ato vende dhe kishin punuar në ato toka, të cilët deri dje kishin qenë

fatzezë, pas kalimit të tyre mbretit, do të gëzonin vetëm ditë të bardha dhe do të bëheshin

shembuj për bujq të tjerë”.322

Ndërsa M. Kaso, u tregua më i drejtpërdrejtë në fjalën e tij duke

evidentuar se shpallja e monarkisë shoqërohet dhe me detyra të popullit karshi saj, pasi

prestigji dhe dinjiteti i saj, kërkojnë financa të larta, sepse ajo do të realizojë ëndrrat e popullit

dhe për këtë ai duhet të pranojë dhe “sakrifica”.323

Asambleja votoi unanimisht për kalimin e

këtyre pronave Mbretit.

Çështja e shpërblimeve nuk ishte diçka e thjeshtë pasi, mbretëria nuk presupozonte

vetëm mbretin, ajo përfshinte të gjithë familjen mbretërore. Komisioni që merrej me

shqyrtimin e Statutit, më datë 25 shtator 1928, mori vendimin, që shpërblimi i Mbretit do të

ishte 500.000 fr. ari në vit. Kjo shumë mund të ndryshohej herë pas here me ligj. Për familjen

320

Po aty, fl. 3. 321

Telegraf, nr. 159, 31 gusht 1928, 2, artikulli “Shtet pa gra nuk bëhet”. 322

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 100. 323

Po aty, fl. 98-99.

32

mbretërore shpërblim paguhej dhe për nënën e mbretit, trashëgimtarin e fronit, djemtë e

mitur, vajzat e pamartuara, e veja e mbretit të vdekur dhe regjentët në kohën kur ishin në

detyrë. Pas këtij vendimi, disa deputetë kërkuan që të shtohej shpërblimi. Sipas B. Begollit,

kjo shumë për mbretin ishte e vogël dhe ajo duhet të bëhej 1 milion fr. ari në vit. Megjithatë,

Asambleja miratoi propozimin e komisionit.324

Kështu, ajo zgjidhi shumë shpejt dy detyra të

ngutshme për fronin mbretëror: pronën dhe shpërblimin. Shqipëria e vogël dhe e varfër do të

provonte shumë shpejt mbi krahët e saj të dobët, barrën e madhe të mbretërisë.

Pas shpalljes së mbretërisë rëndësi të madhe kishte shpejtësia me të cilën do të arrihej

njohja ndërkombëtare e saj. Duke pasur parasysh gjithë procesin e organizuar që nga ideja,

deri në shpallje, kuptohet që Italia do të ishte shteti i parë i huaj që do të bënte njohjen e saj.

Menjëherë pasi përfundoi ceremonia e betimit të A. Zogut si mbret, U. Sola në orën 17 e 30

minuta e vizitoi atë në pallat bashkë me gjithë pjesëtarët e tjerë të legatës. Në darkë, Zogu

mori urime nga Mbreti Viktor Emanueli dhe nga Kryeministri B. Musolini. 325

Po më 1

shtator 1928 u bë shkëmbimi i notave zyrtare mes U. Solas dhe I. Vrionit, ministër i Jashtëm i

Shqipërisë. Në notën italiane theksohej se: “Qeveria Mbretërore Italiane e konsideron

vendosjen e regjimit monarkik në Shqipëri një ngjarje të lumtur që, ndërsa forconte më tej

lidhjet që ekzistonin midis dy vendeve, do të siguronte vazhdimësinë e politikës së tyre të

përbashkët që gjente në Traktatin e Aleancës shprehjen e saj më të lartë. Prandaj Italia, -

vazhdonte nota, - do t’i mbetet gjithnjë thellësisht besnike atij mirëkuptimi organik, rezultatet

e shkëlqyera të të cilit në politikën e përgjithshme ka dëshiruar t’i nënvizojë Shkëlqesia Juaj.

Mund t’ju siguroj që qeveria italiane nuk do të mungojë kurrë të këshillohet me qeverinë

shqiptare për çdo problem që mund të ketë të bëjë me interesat tona të përbashkëta dhe të

veprojë në marrëveshje me të, për të gjitha çështjet që lidhen me situatën në Ballkan”.326

Italia kishte marrë masa që të garantonte të gjitha marrëveshjet e saj, të arritura në

Shqipëri. Nga dokumentet diplomatike italiane del qartë që teksti i notës së palës shqiptare u

përfundua në marrëveshje të plotë mes Solës e qeverisë së Tiranës më 30 gusht 1928.327

Aty

u theksua ndër të tjera, që qeveria mbretërore shqiptare e shikonte miqësinë e çmuar me

vendin aleat si një element thelbësor për qetësinë dhe prosperitetin e popullit shqiptar. Të

gjitha marrëveshjet dhe traktatet e bëra me Italinë përpara shpalljes së mbretërisë do të

respektoheshin. Ky dokument u publikua më 3 shtator 1928.328

Në këtë mënyrë u realizua

synimi i Musolinit, që çështje të caktuara të letrës italo-shqiptare që ishte vendosur të mbetej

sekrete, të kalonin në notën zyrtare të qeverisë shqiptare. Kështu ato jo vetëm u bënë publike,

por edhe u ligjëruan, pasi u pranuan në dakordësi të plotë nga dy shtete sovrane.

Pas njohjes së Italisë filluan të vinin dhe njohje të tjera. Bashkë me urimet për

shpalljen e saj, Monarkia Shqiptare u njoh dhe nga Greqia, Hungaria dhe Uruguaji.329

Këto

ishin zhvillime të rëndësishme, pasi Monarkia Shqiptare, po njihej nga shtetet e huaja dhe A.

Zogu po pranohej si Mbreti i Shqiptarëve. Sidomos njohja nga ana e Greqisë në këtë rast

ishte domethënëse, sepse edhe aty kishte pakica shqiptare. Problemi qëndronte me

324

Po aty, fl. 107. 325

Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme (më tej: AMPJ), viti 1928, D. 64, fl. 92. 326

J. Swire, Shqipëria…, 408. 327

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 612, f. 543. Telegram i Solas për Musolinin, 1 shtator 1928. 328

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 613, f. 544. Telegram i ministrit të Jashtëm shqiptar Vrioni për ministrin në

Durrës, Sola, 1 shtator 1928. 329

AMPJ, V. 1928, D. 64, fl. 90, 93, 97.

33

Jugosllavinë dhe shtetet që në këtë rast e mbështesnin atë, si Anglia dhe Franca. Duke pasur

interesa të mëdha për Monarkinë Shqiptare dhe çështjen e njohjes së saj, qeveria italiane filloi

lëvizjet diplomatike, me lobimet e saj. Më 10 shtator 1928 Musolini i kërkonte Solës që të

informonte qeverinë shqiptare se, qeveria italiane kishte marrë një aksion intensiv për të

arritur sa më parë njohjen e regjimit të ri nga shtetet e huaja. Për këtë ai kishte dërguar urdhra

të posaçme në përfaqësitë italiane në Madrid, Uashington, vendet e Amerikës Latine, Bernë,

Pragë etj., me qëllim, që njohja të mos vonohej. Sipas Musolinit, nga aksioni i qeverisë

italiane, ishte arritur të sigurohej njohja e regjimit shqiptar, nga qeveritë e Athinës dhe

Budapestit.330

Interesimi i madh italian, për këto njohje, nuk kaloi pa kritika, sidomos çështja e

titullit të mbretit. Në disa ambiente kundërshtuese të politikës italiane dhe në disa qarqe

diplomatike të tjera, kishte filluar të përhapej pikëpamja se Zogu kishte zgjedhur titullin

Mbret i Shqiptarëve, i shtyrë nga qeveria italiane. Përfaqësuesi italian Sola, shprehej se, Italia

nuk kishte ndikuar, por Zogu e kishte bërë këtë zgjedhje, sepse kjo ishte më afër traditës

shqiptare dhe në këtë mënyrë do të rritej dhe mbështetja e tij popullore.331

E vërteta, siç e

kemi trajtuar me lart, në këtë punim ishte se, këtë titull e zgjodhi vetë Zogu, por qeveria

italiane e mbështeti.

Për sa i përket Jugosllavisë, problemi nuk ishte tek njohja e monarkisë si institucion,

por tek titulli “Mbreti i Shqiptarëve”. Ai u prit në Beograd me një disaprovim të madh. Në

momentin kur T. Shtylla, përfaqësuesi shqiptar në Beograd, komunikoi zyrtarisht shpalljen e

monarkisë, ai u prit me ftohtësi të madhe. Nga ana tjetër, sipas lajmeve të gazetave jugosllave

ministri jugosllav në Tiranë për arsye shëndetësore, nuk do të kthehej në detyrë për shumë

kohë.332

Qëndrimi anglez për monarkinë nuk vonoi të bëhej i ditur. Mesazhi u transmetua

nëpërmjet diplomacisë italiane, e cila po vepronte në interes të njohjes së saj. Ambasadori

italian në Londër Bordonaro, njoftonte Musolinin se pas takimeve të zhvilluara me diplomatë

anglezë, kishte marrë konfirmimin se qeveria angleze nuk do të shkaktonte vështirësi për

ndryshimin e regjimit dhe njohjen e Mbretit të ri të Shqipërisë. Por njohja zyrtare, edhe për

nevojë konsultimi, do të kërkonte disa kohë. Anglia e kishte këshilluar Zogun që të merrte

titullin Mbret i Shqipërisë dhe jo Mbret i Shqiptarëve dhe do të kishte preferuar që këshilla e

saj të ishte marrë parasysh. Por, gjithçka do të varej nga qëndrimi që do të mbanin ndaj

regjimit të ri dhe ndaj Mbretit, Jugosllavia dhe Franca.333

Në të vërtetë, si qeveria angleze dhe

ajo franceze në koordinim midis tyre, nuk u ngutën të njihnin regjimin e ri në Tiranë

menjëherë. Ato shprehën rezerva për titullin e Zogut “Mbret i Shqiptarëve”.334

Edhe T.

Shtylla mendonte se Jugosllavia ishte duke pritur njohjen angleze dhe franceze. Nga ana

tjetër, sekretari amerikan në Beograd mendonte, që njohja nga Shtetet e Bashkuara nuk do të

vononte shumë, sepse ministri amerikan në Tiranë megjithëse ishte me prirje italofile, kishte

shumë simpati për shqiptarët.335

330

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 637, f. 557-558. Telegram i Musolinit për Solan, 10 shtator 1928. 331

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 617, f. 547. Telegram i Solas për Musolinin, 3 shtator 1928. 332

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 618, f. 547. Telegram i Gallit për Musolinin, 3 shtator 1928. 333

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 619, f. 547-548. Telegram i Bordonaros për Musolinin, 3 shtator 1928. 334


DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 630, f. 554. Telegram i Gallit për Musolinin, 7 shtator 1928.

34

Për sa i përket SHBA, qëndrimi i saj ishte i ndryshëm nga ai i shteteve të mëdha

perëndimore. Çarls Hart përfaqësuesi i SHBA në Shqipëri, që më datën 1 shtator 1928

deklaroi se ndryshimi i regjimit në Shqipëri ishte bërë në mënyrë të rregullt. Pak ditë më vonë

ai deklaroi përsëri se, ndryshimi u bë në përputhje me Kushtetutën dhe shprehte besimin se,

SHBA do të vazhdonte të mbante marrëdhënie të mira me qeverinë shqiptare.336

Kur Anglia

dhe Franca ishin në mëdyshjet e tyre dhe Jugosllavia insistonte që të mos bëhej njohja e

regjimit të ri shqiptar, nga përtej Atlantikut erdhi lajmi i mirëpritur për A. Zogun dhe

qeverinë e tij. Më 13 shtator 1928 në Tiranë arriti një telegram urimi nga Presidenti

Amerikan, K. Kulixh. Në të shkruhej se, “i përcjell me kënaqësi Madhërisë Suaj dhe popullit

shqiptar urime me rastin e hipjes suaj në fron”. Zyrtarisht amerikanët e njohën monarkinë e re

më 15 shtator 1928 në një notë zyrtare që përfaqësuesi amerikan në Shqipëri, Hart i dorëzoi I.

Vrionit.337

Zogu menjëherë e falënderoi për këtë njohje presidentin amerikan, dhe para

legatës amerikane në Tiranë më 15 shtator u mbajt një miting me rreth 1500 vetë, në shenjë

falënderimi për njohjen e bërë.338

Kjo ngjarje kishte një rëndësi të madhe për Tiranën zyrtare,

pasi monarkia u njoh nga shteti më i fuqishëm në botë. Nga ana tjetër, ajo u transmetua si një

fitore kundër vonesave të njohjes nga Anglia, Franca dhe Jugosllavia.339

Njohja e shpejtë nga SHBA, përveç rëndësisë politike për qeverinë shqiptare, shërbeu

si shtysë edhe për vendet e tjera. Duke parë se situata po shkonte në favor të njohjes

ndërkombëtare të Monarkisë Shqiptare, reagoi dhe Jugosllavia. Me pëlqimin e Francës dhe

Anglisë, Beogradi njohu më 20 shtator 1928, Monarkinë Shqiptare dhe Mbretin e

Shqiptarëve, Zogun I.340

Sipas përfaqësuesit italian në Londër, Bordonaro, qeveria angleze

vazhdonte ta vononte njohjen me formalitete burokratike dhe për të dhënë të kuptuar që,

ndryshimi i regjimit në Shqipëri nuk ishte pritur me entuziazëm nga kjo qeveri.341

Kjo më

tepër ishte një lojë që bënin Anglia dhe Franca, pasi e shikonin me vërejtje rritjen e ndikimit

italian në Shqipëri. Megjithatë edhe kjo nuk zgjati shumë, pasi më 21 shtator 1928, Anglia

dhe Franca bënë njohjen zyrtare të Monarkisë Shqiptare dhe të Zogut I si Mbret i

Shqiptarëve.342

I vetmi vend që reagoi ashpër ndaj shpalljes së Monarkisë Shqiptare ishte Turqia dhe

pikërisht Presidenti i saj, Mustafa Qemali. Ai e cilësoi këtë si një tradhti që Zogu i kishte bërë

popullit të tij, dhe se Turqia nuk do ta njihte atë. Në një takim që zhvilloi me një diplomat

shqiptar në Stamboll, ai i drejtoi pyetjen: “Asaf Beu, shikoj shumë foto qesharake në gazeta.

Çfarë po ndodh në Shqipëri? A jeni duke performuar një operetë?”343

Duhet theksuar se

Turqia ndaj Shqipërisë veproi me një standard të dyfishtë, pasi ajo kishte njohur përpara saj

shumë mbretëri të tjera dhe mbante marrëdhënie me to. Veprimi i qeverisë turke për

336

H. Silajxhiç, Shqipëria dhe SHBA…, 228-229. 337

I. Ikonomi, Faik Konica…, 44. 338

P. Milo, Politika e jashtme…, 785-786. 339

Vuk Vinaver, “Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë midis dy Luftërave Botërore”, në Gjurmime

Albanologjike, 1, (Prishtinë: Rilindja, 1968), 220. 340

AMPJ, V. 1928, D. 64, fl. 166. 341

DDI, Seria VII. Vol. VI. Dok. 669, f. 584. Telegram i Chiaramonte Bordonaros për Musolinin, 18 shtator

1928. 342

AMPJ, V. 1928, D. 64, fl. 190, 197. 343

Jason Tomes, King Zog self-made monarch of Albania, (Gloucestershire: The History Press, 2011), 103.

35

mosnjohjen e një ndryshimi të rendit kushtetues, që ishte çështje e brendshme e çdo shteti,

ishte një akt i paprecedent.344

Në shtypin e kohës dhe në ambientet politike u përhapën shumë hamendësime në

lidhje me qëndrimin që mbajti Turqia. Për këtë mosnjohje, diplomatët e huaj renditën disa

shkaqe. Sipas Dino Grandit, ministër i Jashtëm i Italisë, shkaku kryesor ishte se Tirana nuk

ishte konsultuar më parë me Ankaranë për këtë ndryshim.345

Përfaqësuesi italian në Stamboll,

Orsini Baroni si shkak për këtë qëndrim paraqiti disa shkrime në gazetat franceze dhe

angleze, të cilat shkruanin se M. Qemali, do të ndiqte shembullin e A. Zogut dhe do të

shpallej Perandor. Për t’u dhënë fund këtyre hamendësimeve, ai vendosi të mos e njihte

ndryshimin e regjimit shqiptar. Në këtë kuadër qeveria turke i kërkoi Italisë që të

përfaqësonte interesat e saj në Shqipëri.346

Por propozimi turk nuk u pranua nga Roma, sepse

kjo do të shkaktonte shkëputjen e marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Turqisë, do të rriste

tensionin mes tyre, çka do të sillte komplikime ndërkombëtare. Italia e këshilloi Turqinë se

ishte në interesin e saj që të vendoste marrëdhënie miqësore me regjimin e ri shqiptar.347

Por,

ajo vazhdoi të insistojë në qëndrimin e saj dhe në fund të vitit 1929, qeveria shqiptare duke

mos arritur njohjen nga Turqia dhe pas tërheqjes së trupit të saj diplomatik nga Tirana,

vendosi mbylljen e legatës shqiptare në Ankara. Kështu marrëdhëniet diplomatike mes të dy

shteteve u ndërprenë dhe ato u rilidhën vetëm në fund të vitit 1931, pas shkëmbimit të

telegrameve të urimit midis M. Qemalit dhe Mbretit Zog.348

Reagime kundërshtuese për Monarkinë Shqiptare erdhën edhe nga Princ Vidi, i cili

përfitoi nga rasti për t’i kujtuar botës se, në të vërtetë, ai nuk kishte abdikuar kurrë prej fronit

të Shqipërisë.349

Në funksion të saj u hodhën lajme në shtyp, me anë të intervistave ku ai

deklaronte se ishte akoma Mbreti i Shqipërisë.350

Po ashtu ndryshimi i regjimit në Shqipëri u kundërshtua edhe nga emigracioni politik.

Nga Vjena, F. Noli e kundërshtoi krijimin e Monarkisë Shqiptare, duke e cilësuar si një krim

të neveritshëm kundrejt popullit shqiptar. Sipas tij, kjo ishte një farsë e përgatitur në Romë

dhe e luajtur në Tiranë.351

Kundërshtime të ashpra për monarkinë, u bënë dhe nga Komiteti

Qendror i Organizatës Republikane Shqiptare. Kjo organizatë përbëhej nga emigrantë

shqiptarë që vepronin në Jugosllavi. Ata paralajmëruan kancelaritë europiane se do të

përdornin edhe armët për të penguar ngjitjen e Zogut në fron, si dhe iu drejtuan shtypit

anglez. Sipas tyre, për të kundërshtuar këtë masë të Zogut, në Shqipëri do të shpërthente

revolucioni.352

Përveç këtyre veprimeve, organizata i dërgoi një telegram falënderimi M.

Qemalit për mosnjohjen e Monarkisë Shqiptare. Pas këtij veprimi, reagimi i shtetit shqiptar

ndaj saj ishte i ashpër. Në bazë të vendimit të gjyqit politik më 11 qershor 1929, u dënuan me

344

Shyqyri Hysi, Rauf Fico-shtetar dhe diplomat i shquar, (Tiranë: Mësonjëtorja, 2007), 86. 345

Hasan Bello, Marrëdhëniet shqiptaro- turke 1912-1939, (Tiranë: Botimet Albanologjike, 2015), 295. 346

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok. 63, f. 71-73. Telegram i Orsini Barone për Musolinin, 11 nëntor 1928. 347

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok. 75, f. 85. Telegram i Musolinit për Orsini Barone, 16 nëntor 1928. 348

P. Milo, Politika e jashtme…, 787-788. 349


Gazeta Shqiptare, nr. 205, Bari, 29 gusht 1928, artikulli “Shpirti i një populli të ri”. 351

J. Tomes, King Zog…, 102. 352

B. J. Fischer, Mbreti Zog…, 164.

36

vdekje në mungesë, drejtuesit e organizatës Nikoll Ivanaj, Rexhep Shala dhe Jusuf Lohja, për

shkak të veprimtarisë së tyre kundër shtetit shqiptar dhe Mbretit Zog.353

Kundër shpalljes së monarkisë ka qenë dhe grupimi i “Bashkimit Kombëtar”. A.

Këlcyra drejtuesi i tij, ndërmori një veprimtari të dendur, për të penguar shpalljen dhe njohjen

e monarkisë, duke kërkuar që të gjente argumente juridike të vlefshme. Në funksion të saj ai

përdori fort çështjen e Princ Vidit, por problemi qëndronte se Shqipëria ishte regjistruar në

Lidhjen e Kombeve si Republikë dhe kjo kishte ndodhur pas ikjes së tij. Gjithashtu Vidi,

duke qenë oficer i gardës perandorake gjermane, ishte rreshtuar me aleancën humbëse të

Luftës së Parë Botërore dhe kështu kishte humbur të drejtën të mbante fronin. Për ta zgjidhur

këtë u mendua që, ai të abdikonte në favor të të birit, që konsiderohej nënshtetas shqiptar dhe

kishte marrë emrin Karl Viktor Skënderbeu Vid (Karl-Viktor-Skënderbeu-zu Wied).354

Por,

tashmë situata ndërkombëtare kishte ndryshuar dhe Vidi nuk kishte më mbështetjen e Fuqive

të Mëdha, kështu që kjo nuk ndikoi në shpalljen e Monarkisë Shqiptare.

Zogu përveç hapave për njohjen ndërkombëtare të monarkisë, filloi të marrë masa

edhe në planin e brendshëm për garantimin e saj. Kështu, krahas krijimit të kuadrit ligjor për

funksionimin e saj, u kujdes që të siguronte dhe përkrahjen e ushtrisë, e cila kishte sjellë

probleme në të kaluarën. Pas shpalljes mbret, ai dekretoi për të gjithë oficerët e rinj, një gradë

më të lartë, në hierarkinë ushtarake. Ky ndryshim shoqërohej me rritje page dhe uniformë të

re. Në këtë mënyrë ai siguroi besnikërinë e një pjese të mirë të saj dhe bindjen për të pranuar

ndryshimin kushtetues nga pjesa tjetër.355

Pas sigurimit të njohjes ndërkombëtare dhe kalimit

pa probleme në vend, gjithçka e parashikuar ishte arritur. Shqipëria kishte hyrë në një fazë të

re, në atë të monarkisë dhe me drejtues një mbret shqiptar.

353

Nikoll Ivanaj, Historija e Shqipëniës së re, Pjesa e parë, (Tiranë: Shtypshkronja e shtetit “Atdheu”, 1943),

91-92. 354

T. Frashëri, Ali Këlcyra…, 109. 355

B. J. Fischer, Mbreti Zog…, 164-165.

37

KREU II

ORGANIZIMI I PARLAMENTIT DHE RAPORTET E TIJ ME

INSTITUCIONET E TJERA

2.1. Asambleja dhe miratimi i Statutit Themeltar

Pas shpalljes së monarkisë dhe miratimit të neneve të para që kishin të bënin me

funksionimin e saj, u krijua dhe qeveria e parë mbretërore. Përbërja e saj ishte: Kryeministër

dhe ministër i Punëve të Brendshme K. Kota, ministër i Drejtësisë H. Delvina, ministër i

Punëve të Jashtme I. Vrioni, ministër i Financave M. Tutulani, ministër i Arsimit Xh. Ypi,

ministër i Punëve Botore S. Vuçiterni, ministër i Bujqësisë M. Juka.356

Qeveria e re nuk

kishte ndryshime nga qeveria e 11 majit 1928. Kjo kuptohet që ishte si rezultat i punës së

mirë që ajo kishte kryer, për shpalljen e monarkisë. Mbreti kishte besim te ajo, prandaj e

zgjodhi si qeverinë e parë mbretërore. Nga pjesëtarët e qeverisë, K. Kota duke u caktuar në

postin e Kryeministrit, ishte shpërblyer më së miri nga Zogu, për punën e mirë të bërë gjatë

zgjedhjeve për në Asamblenë Kushtetuese.

Qeveria u paraqit në Asamble për të marrë votëbesimin më 10 shtator 1928. Në

programin e paraqitur ndër të tjera ishte parashikuar, që politika e jashtme do të vazhdonte në

drejtimin e mëparshëm. Marrëdhëniet me Italinë do të forcoheshin edhe më shumë, pasi ajo e

kishte njohur menjëherë Monarkinë Shqiptare. U falënderuan qeveria greke dhe hungareze

për njohjen e bërë dhe u deklarua se, shumë shpejt do të vinin njohje të tjera. Në planin e

brendshëm do të forcohej xhandarmëria dhe policia në mënyrë që të sigurohej rregulli dhe

qetësia në vend. Do të kryheshin inspektime të nëpunësve për shkelje, do të largoheshin të

paaftët nga puna, do të bëhej zëvendësimi i tyre me njerëz të aftë si dhe do të bëhej

organizimi i komunave me ligjin e ri, që po përgatitej. Gjithashtu, sipas programit do t’i

kushtohej rëndësi shëndetit të popullit dhe do të ngrihej një spital i madh shtetëror. Ushtria

ishte zhvilluar dhe mund t’i bënte ballë çdo lloj ngjarjeje. Do të bëhej organizimi modern i

gjykatave, do të miratoheshin ligje të reja për noterinë dhe procedurën civile. Në arsim do t’i

kushtohej përparësi hapjes së shkollave teknike. Do të rishikohej sistemi i taksave dhe

kontrolli i rreptë në mbledhjen e tyre, do të vazhdohej ndërtimi i rrugëve dhe urave, tharja e

kënetave, hapja e kanaleve vaditëse, përdorimi i veglave moderne në bujqësi dhe po studiohej

ideja për krijimin e një Banke Bujqësore. Do t’i kushtohej gjithashtu rëndësi shërbimit

veterinar dhe atij zooteknik.357

Të gjithë deputetët në diskutimet e tyre, u shprehën pro programit të kabinetit në të

gjitha pikat e tij dhe u lavdëruan të gjithë ministrat për aftësitë e tyre. Kjo ishte e kuptueshme

pasi duke qenë kabineti i parë mbretëror, ishte zgjedhur me dëshirën e mbretit dhe askush nuk

rrezikonte ta kundërshtonte. Shumë diskutantë e cilësuan atë si kabinet i vazhdimësisë, pasi e

kishte filluar punën e tij të suksesshme, që përpara katër muajve. Për ta shprehur më mirë

këtë mendim u kujdes F. Rusi, i cili falënderoi K. Kotën dhe H. Delvinën, pasi sipas tij, me

ndërhyrjet e tyre, kishin krijuar lehtësirat e duhura dhe kjo kishte ndikuar që populli të

356

Shqipenija me 1937, Vëllimi I …, 28. 357

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 126-130.

38

shprehte lirshëm mendimin e tij për zgjedhjen e anëtarëve të Asamblesë. “Regjimi nuk kishte

nevojë për konsolidim, ai ishte i konsoliduar në zemrën dhe shpirtin e popullit, pasi këtë

regjim kishte dashur”.358

Votëbesimi për këtë qeveri ka qenë unanim.

Detyra më e rëndësishme e Asamblesë Kushtetuese ishte diskutimi dhe miratimi i

Statutit të Monarkisë Shqiptare. Për t’i dhënë kohën e mjaftueshme komisionit të veçantë që

ishte ngritur, Asambleja, nga 26 shtatori deri më 27 tetor 1928, nuk zhvilloi punime. Raporti i

këtij komisioni, u përfundua më 20 tetor 1928, dhe u paraqit për diskutim në Asamble më 27

tetor 1928. Fillimisht u lexua një relacion mbi Projekt Statutin e përfunduar dhe u bë një

paraqitje e shkurtër e tij. Aty u saktësua se, për të bërë një punë sa më të saktë, ishin parë

shumë statute, të vendeve të tjera monarkike.359

Komisioni e kishte ndarë Projekt Statutin në 10 tituj. Titulli i parë përmblidhte

“Dispozita të përgjithshme”, ku në 6 artikujt e parë të tij, përcaktohej themelimi i Mbretërisë

Shqiptare, pavarësia, flamuri, gjuha, liria e besimit dhe kryeqyteti. Titulli II, fliste për

“pushtetet shtetërore”, i ndarë në tre kapituj. Kapitulli i parë i kushtohej pushtetit legjislativ, i

dyti ishte për pushtetin përmbarues dhe ishte i ndarë në dy pjesë: kompetencat e mbretit dhe

kompetencat e ministrave, i treti saktësonte funksionimin dhe kompetencat e gjykatave.

Titulli III, “dispozitat relative mbi financat e shtetit”, parashikonte edhe mënyrën e formimit

dhe funksionimit të këshillit rregullues. Titulli IV ndahej në “funksionimin, detyrat,

kompetencat e Këshillit të Shtetit”, ndërsa titulli V përcaktonte “dispozitat e nevojshme mbi

mënyrën e funksionimit të forcave të armatosura”, ku komisioni kishte rregulluar gjithçka pa

qenë e nevojshme krijimi i Ministrisë së Luftës. Titulli VI përcaktonte “bazat themelore të të

drejtave të qytetarëve” dhe titulli VII i projektit “dispozita themelore të ndryshme” të cilat

nuk ishin të përfshira në titujt përpara. Titulli VIII përmbante “mënyrën e rishikimit të

Statutit”. Ishin përjashtuar nga rishikimi artikujt 1, 2, 6, 50, 51, 52, 70 të Statutit, pasi sipas

komisionit përbënin shtyllat e shtetit të ri.360

Të drejtën e propozimit për rishikim të neneve të Statutit e kishte vetëm mbreti dhe

parlamenti, ndërsa të drejtën e rishikimit për art. 8, i cili kishte caktuar që parlamenti do të

ishte me një dhomë dhe art. 53, që fliste mbi mënyrën e zgjedhjes së trashëgimtarit të fronit

në rast mungese, e kishte vetëm një Asamble e zgjedhur vetëm për këtë qëllim dhe me numër

dyfish më të madh se anëtarët e parlamentit. Rishikimet e bëra kalonin tek mbreti, që në këtë

rast i ishte hequr vetoja absolute. Duke qenë se sovraniteti, sipas projektit, buronte vetëm nga

kombi, fjala e fundit për mosdakordësi me mbretin i përkiste përfaqësuesve të popullit, por

pas një zgjedhjeje të re. Vendimet e Asamblesë së rishikimit ishin të pakthyeshme. Titulli IX

përmbante dy artikuj të dispozitave tranzitore. Duke qenë se numri i pjesëtarëve të Asamblesë

ishte i njëjtë me atë të deputetëve të parashikuar në Statut dhe organizimi i zgjedhjeve të reja

në një kohë kaq të shkurtër, “nuk do të kishte një dobi për kombin dhe për shtetin”, duke

marrë shembuj edhe nga popujt e tjerë, komisioni kishte vendosur që pas votimit definitiv të

Statutit, Asambleja të vazhdonte punën si parlament për një periudhë katërvjeçare, duke u

llogaritur koha e saj që nga 16 gushti 1928. Për këtë qellim ishte krijuar dhe artikulli 230.

Titulli X përmbante “dispozitat për hyrjen në fuqi të Statutit dhe anulimin e dispozitave që

ishin në kundravajtje me të”. Vendimet që do të merreshin prej Asamblesë Kushtetuese për

358

Po aty, fl. 138. 359

Po aty, fl. 182. 360

Po aty, fl. 183-187.

39

çështje të ndryshme do të kishin fuqi, si dispozitat e tjera të Statutit dhe duhet të vendoseshin

në fund të tij, si një pjesë e pandarë e tij.361

Ky projekt u diskutua nen për nen në Asamble. Kundërshtimet për çështje të caktuara,

erdhën kryesisht nga deputetë, që në komision kishin qenë kundër formulimeve të bëra, por

që kishin mbetur në pakicë. Art. 8 i Projekt Statutit kishte përcaktuar se pushteti legjislativ

ushtrohej kolektivisht prej mbretit dhe parlamentit i cili përbëhej nga një dhomë. Këtu

diskutimet u bënë për fjalën “kolektivisht” pasi kishte mendime të ndryshme për sa i përket

përmbajtjes së saj. A. Dibra theksoi se kjo fjalë ishte marrë nga Statuti i Belgjikës dhe

nënkuptonte “bashkarisht” dhe në këtë mënyrë çdo projektligj, që vinte në parlament dhe

pranohej prej tij, duhej të sanksionohej prej mbretit. M. Kaso me disa deputetë kërkuan që të

hiqej kjo fjalë, pasi bashkarisht nënkuptonte që mbreti, do të vinte në parlament gjithmonë

dhe nga ana tjetër ishte e pavend, pasi mënyra se si vepronin të dy këto fuqi caktohej në një

artikull tjetër. Kjo nuk u pranua dhe u miratua siç e kishte paraqitur komisioni.362

Fjala

“kolektivisht” ishte e duhura, sepse të gjitha ligjet do të miratoheshin nga parlamenti dhe do

të sanksionoheshin nga mbreti. Por, nga ana tjetër nuk ishte gjithmonë e vlefshme, sepse

mbreti kishte dhe të drejtën e vetos, çka do të thoshte se kjo fjalë, binte poshtë në raste të

caktuara.

Diskutimi i neneve të Projekt Statutit përveç rëndësisë që kishte në vetvete, shërbeu

edhe për të evidentuar mangësitë që kishte parlamenti në funksionimin e tij. Një problem i

madh ishte mospjesëmarrja e vazhdueshme e shumë anëtarëve të tij, në seancat e punimeve.

Në art.16 të Projekt Statutit ishte caktuar se, për çdo 15.000 banorë dhe për çdo fraksion që

kalonte 7.500 banorë, zgjidhej një deputet. A. Dibra kërkoi që ky numër të ndryshonte dhe të

rritej në 20.000 mijë banorë. Sipas tij, kjo duhej bërë sepse, Shqipëria ishte një vend i vogël

dhe nga ana tjetër po krijohej Këshilli i Shtetit prej 12 vetash, që do të studionte projektet që

do t’i paraqiteshin parlamentit dhe kjo do ta lehtësonte punën. Përveç saj kishte vështirësi në

gjetjen e njerëzve të aftë. Kështu, do të krijohej një parlament me 44 anëtarë që do të ishte i

mjaftueshëm, pasi edhe me 58 anëtarë, nuk po mblidheshin dot as 38-40 veta dhe kishte

mungesa të shumta në mbledhje. Deputetët pro vendimit të komisionit e justifikuan

qëndrimin e tyre me arsyen se, në raport me Shqipërinë, vendet fqinje kishin deputetë më

shumë për numër banorësh dhe me uljen e numrit të deputetëve, Shqipëria rrezikonte që të

kalonte në regjim oligarkik.363

Megjithatë neni u miratua siç e kishte formuluar komisioni.

Debatet e zhvilluara për çështje teknike, në shumë raste u trajtuan në mënyrë

profesionale nga deputetët. Problemet ligjore u debatuan kryesisht mes juristëve dhe ato

financiare mes specialistëve të financave, që ishin pjesë e parlamentit. Interesant është fakti,

që debate të shumta dhe shpeshherë të ashpra, u zhvilluan mes përfaqësuesve të grupit të

Gjirokastrës. Kryesisht kanë qenë mes H. Delvinës që ishte në pozicionin e ministrit të

Drejtësisë, dhe M. Kasos, një jurist i njohur. Faktorë të rëndësishëm të debateve të këtij grupi

u bënë edhe P. Poga dhe F. Alizoti. Përveç profesionalizmit të treguar, siç do të rezultojë nga

përmbajtja e tyre, këto debate shumë herë demonstruan edhe luftën politike brenda këtij

grupi.

361

Po aty, fl. 182-188. 362

Po aty, fl. 193-195. 363

Po aty, fl. 200-203.

40

Në nenin 21 ishte përcaktuar se posti i deputetit ishte i papajtueshëm me atë të çdo

nëpunësi të shtetit, përveç ministrit, si dhe nuk duhej të ishte në shërbim aktiv fetar. Ishte e

ndaluar që deputeti të merrte pjesë në mbledhjet e parlamentit me rroba fetare, nuk mund të

merrte pasuri të paluajtshme të shtetit, detyra ushtarake ose sipërmarrje në punët botore dhe

nuk mund të merrte në pajtim taksa shteti. M. Kaso propozoi që në këtë artikull të bëhej edhe

një shtesë ku të cilësohej që, deputetit nuk i lejohej direkt ose indirekt ushtrimi i avokatisë,

përveçse për mbrojtjen e financave të shtetit dhe ai nuk mund të merrte koncesione. Sipas tij,

nëse deputeti do të ushtronte detyrën e avokatit, atëherë mbi gjithçka do të vinte interesin e tij

personal, do të humbiste kohë dhe kjo do të sillte që ai, të mos kryente detyrën për të cilën

ishte zgjedhur dhe nëse i lejohej marrja e koncesionit, do të bëheshin bashkë shitësi e blerësi,

sepse nga njëra anë deputeti do të votonte për koncesionin në parlament dhe nga ana tjetër

mund të ishte ai vetë që do ta merrte atë. Në këtë mënyrë interesi i shtetit do të dilte në plan të

dytë. Kjo u kundërshtua nga H. Delvina, i cili deklaroi se, për çështjen e avokatisë nuk mund

të vihej kufizim, pasi deputetët duhej të siguronin mjete jetese, edhe në kohën kur parlamenti

nuk ishte i mbledhur. Sa për koncesionet ai ishte dakord me Kason, por sipas tij, kjo nuk

kishte ndonjë rëndësi. Duke e argumentuar këtë ai nxori padashje në dukje korrupsionin e

madh, që ekzistonte në qarqet e larta politike pasi u shpreh se, “edhe po të ndalohej marrja e

koncesioneve, kishte deputetë pelivanë që do ta rregullonin ta merrnin të tjerë koncesionin”,

por në fakt do të ishin vetë ata. Kështu që kjo edhe po të sanksionohej me ligj nuk do të

kishte vlerë.364

Shumë të tjerë mbështetën hapur idenë që deputetët duhej të merrnin

koncesione, sepse do t’i sillnin fitim si popullit ashtu edhe shtetit. Megjithë insistimin e tij,

propozimi i M. Kasos nuk u pranua dhe neni u miratua pa ndryshime. Në fakt, kërkesa e M.

Kasos ishte e arsyeshme dhe një tentativë për të kufizuar deputetët nga përfitimet e padrejta

që mund të bënin. Nga ana tjetër, përplasja e tij me H. Delvinën, evidentoi paaftësinë e

qeverisë për të ndaluar korrupsionin që ekzistonte dhe për të cilin ajo ishte në dijeni, pasi u

pranua nga vetë ai.

Në Projekt Statut ishte parashikuar dhe shpërblimi i deputetëve. Art. 23 përcaktonte

se deputetët kishin të drejtë të merrnin një shpërblim prej 7.500 fr. ari në vit, që mund të

ndryshohej herë pas here me ligj. Kur u diskutuan dhe miratuan për herë të parë nenet e

Statutit, deputetët megjithëse shprehën disa kundërshtime, e miratuan këtë nen siç e kishte

paraqitur komisioni. Kur u diskutua për herë të fundit Statuti dhe erdhi radha e këtij neni,

deputeti B. Begolli propozoi që shpërblimi për deputetët të rritej në 8.400 fr. ari. Me disa

kundërshtime të vogla kjo u miratua dhe në art. 23 shpërblimi vjetor për deputetët u caktua

8.400 fr. ari në vit.365

Pra, deputetët, kur ishte puna për të sanksionuar shpërblime për vetën e

tyre, i harronin ndasitë dhe e gjenin gjuhën e përbashkët.

Përveç shpërblimit ata u kujdesën edhe për sigurimin e tyre nga ndjekjet ligjore. Art.

26 i Projektit kishte përcaktuar se deputetët, për sa kohë vazhdonte periudha parlamentare

nuk mund të ndiqeshin, ose të arrestoheshin për çështje penale dhe politike, pa lejen e

parlamentit veçse kur kapeshin në ngjarje të dukshme. Në këtë rast autoritetet gjyqësore ishin

të detyruara të lajmëronin parlamentin brenda 24 orëve, nëpërmjet Ministrisë së Drejtësisë.

Për këtë pikë debatet e zhvilluara u bënë, pothuajse të gjitha brenda një grupi deputetësh,

pikërisht atij të Gjirokastrës. P. Poga ishte dakord me mënyrën e hartimit të nenit, por

propozoi që të zëvendësohej togfjalëshi, “periudha parlamentare” me togfjalshin, “sa kohë

364

Po aty, fl. 208-211. 365

Po aty, fl. 211-213, 422, 423.

41

vazhdon sesioni parlamentar”, pasi sipas tij, deputetët mund të bënin gjëra të kundërligjshme

gjatë periudhës së pushimeve dhe të dëmtuarit nuk bënin dot ankimim se, parlamenti nuk

ishte në punë, dhe deputetët nuk mund të hetoheshin, pa lejen e tij. Fillimi i punimeve të tij

mund të zgjaste, pasi varej kur kishte filluar periudha e pushimit, kështu mund të zhdukeshin

gjurmët e ngjarjes dhe kjo mund të çonte në hakmarrje personale. Prandaj, ai insistonte se

duhej caktuar vetëm, “për sa kohë vazhdon sesioni parlamentar”. H. Delvina theksoi se kjo,

ishte bërë për të ruajtur deputetët nga qeveria dhe inatet personale të autoriteteve të larta

shtetërore që mund të kishin ndaj tyre. Këtë tezë e përkrahu edhe M. Kaso, duke deklaruar se,

shumë herë qeveritë për të larguar nga parlamenti persona që mund të rrezikonin interesat

personale të tyre, mund të shpifnin për t’i futur në burg, prandaj deputetët duhet të ishin të

mbrojtur dhe neni nuk ndalonte hetimet, por ndalonte autoritetet gjyqësore për të marrë në

gjyq deputetin pa lejen e parlamentit.366

Edhe ky nen u miratua pa ndryshime. Po të shikohet

me vëmendje diskutimi në këtë rast, kaloi nga gjërat e përgjithshme tek ato specifike, që ishte

mbrojtja e deputetëve nga sulmet e qeverisë, dhe për më tepër kjo tezë u mbrojt nga një

pjesëtar i saj, si H. Delvina. Gjithashtu, ata morën masa për të mbrojtur për një farë kohe

edhe veprime të tyre, që mund të binin ndesh me ligjet.

Në kapitullin e dytë të Projekt Statutit ishte vendosur ‘Pushteti Përmbarues’ dhe në

pjesën A, përcaktohej funksionimi i institucionit të Mbretit. Çështja që shkaktoi debate ishte

art. 53 që sanksiononte se, “në rast se nuk ekzistonte trashëgimtar për fronin mbretëror, sipas

dispozitave të artikujve 51 e 52, Mbreti zgjidhte prej meshkujve të gjinisë së vet,

trashëgimtarin e fronit me pëlqimin e parlamentit. Kur ai nuk e përdorte këtë të drejtë dhe

trashëgimia mbetej vakant, atëherë parlamenti zgjidhte vetë trashëgimtarin e fronit. Në rast

kur froni mbetej vakant pa u zgjedhur trashëgimtari, deri në zgjidhjen e çështjes, fuqitë

mbretërore ushtroheshin prej Këshillit të Ministrave”. M. Kaso kërkoi që artikulli të ndahej

në dy pjesë: në atë kur nuk kishte trashëgimtar dhe në rastin kur froni mbretëror mbetej

vakant dhe nëse kjo merrej parasysh, ai propozoi ndryshime në formulimin e artikullit. Sipas

tij, duhej hequr fjala, “pa u zgjedhur trashëgimtari” dhe duhej vendosur vetëm, “kur froni

mbetej vakant”, sepse nuk mund të thuhej vakant kur ekzistonte trashëgimtari dhe në

momentin që froni mbetej vakant ushtrimin e pushtetit mbretëror duhet ta merrte Regjenca

dhe jo Këshilli i Ministrave. Kjo pasi ai u shpreh se, në shumë shtete në të tilla raste, kishte

ngjarë që Kryeministri ishte bërë diktator dhe kishte caktuar mbret atë që kishte dashur ai.

Gjithashtu, ai propozoi dhe përbërjen e Regjencës, që duhej të ishte Mbretëresha ose Nëna

Mbretëreshë, Kryetari i Parlamentit, Kryetari i Gjykatës së Diktimit dhe Kryetari i Këshillit të

Shtetit.367

Ky propozim tregonte se brenda klasës politike shqiptare kishte përplasje, mosbesim

dhe luftë për pushtet. Duke qenë se po formatohej ligji themelor i shtetit, ky ishte momenti që

ata të luftonin fort për interesat e tyre sepse, ndërhyrjet e mëvonshme në të do të ishin të

vështira. Kjo pavarësisht se u paraqit në mënyrë të kamufluar, u evidentua qartë edhe në këtë

propozim të M. Kasos, pasi ai tentoi të largonte kryeministrin dhe ministrat, nga çdo e drejtë

në lidhje me ushtrimin e pushtetit mbretëror. Kundërshtimi i parë erdhi pikërisht nga ish

ministri S. Starova. Ai deklaroi se, ishte e përcaktuar që Këshilli i Ministrave nuk mund ta

ushtronte pushtetin mbretëror më shumë se tre muaj. Ai e akuzoi M. Kason, që kërkonte

përjashtimin e Këshillit të Ministrave nga Regjenca, duke i shikuar ministrat si jo të

366

Po aty, fl. 223-226. 367

Po aty, fl. 273, 274.

42

ndershëm për atë pozicion dhe kjo nuk mund të pranohej, pasi në këtë mënyrë diskretitohej

qeveria që kishte besimin e mbretit dhe votëbesimin e parlamentit.368

Megjithëse propozimi i M. Kasos nuk u prit mirë, ai arriti të ndikojë tek deputetët në

një aspekt tjetër, pasi artikulli në vetvete kishte një të metë. Ai përcaktonte se parlamenti

mund të zgjidhte trashëgimtarin, por në rastin që mund të mos kishte trashëgimtar nga gjinia

mbretërore, nuk përcaktonte se si do të zgjidhej ai. Kjo u evidentua nga ministri i Drejtësisë

H. Delvina, që propozoi ngritjen e një komisioni që të bënte një formulim të ri të artikullit.

Për sa i përket përjashtimit të Këshillit të Ministrave nga ushtrimi i pushtetit mbretëror, edhe

ai u shpreh kundër M. Kasos, duke argumentuar se Këshilli i Ministrave nuk mund të merrte

pushtet të madh, pasi kishte si kontrollues parlamentin dhe kështu ai nuk mund të shkelte

ligjin.369

Komisioni i mbledhur bëri riformulimin e nenit 53, duke zgjidhur paqartësinë në

lidhje me caktimin e trashëgimtarit nga parlamenti. Në formulimin e ri u përcaktua, që në rast

se nuk ekzistonte më trashëgimtar prej gjinisë së mbretit, ose personat që mund të ishin

kandidatë, me një vendim të posaçëm të parlamentit, me dy të tretat e votave të numrit të

përgjithshëm të deputetëve nuk konsideroheshin të aftë për trashëgimi, atëherë parlamenti

zgjidhte trashëgimtarin nga meshkuj të gjinisë prej barkut të bijave, ose të motrave të mbretit,

por kurdoherë prej origjine shqiptare. Kur mungonte mashkulli prej gjinive të

sipërpërmendura, atëherë parlamenti do të zgjidhte trashëgimtar tjetër, por duhet të ishte prej

origjine shqiptare. Ndërsa për Këshillin e Ministrave, ishte lënë përsëri në ushtrimin e fuqive

mbretërore, derisa të zgjidhej problemi i vendit vakant të trashëgimtarit të mbretit.370

Megjithë insistimin e tij, propozimi i M. Kasos nuk u mor parasysh nga shumica

parlamentare.

Për artikujt në lidhje me funksionimin e institucionit të mbretit, debatet vazhduan.

Këto në disa raste evidentuan edhe paragjykimin e deputetëve, për shtresa të caktuara të

shoqërisë shqiptare. Në art. 58 ishte përcaktuar se, “kur konstatohej prej Parlamentit,

bashkërisht me qeverinë, se mbreti gjendej në pamundësi për të kryer detyrën ose ai vdiste,

kur trashëgimtari ishte i mitur, pushteti mbretëror ushtrohej prej Regjencës në emër të

mbretit. Tutorsia i përkiste Regjencës”. Në ndërhyrjen e tij, M. Kaso theksoi se, rolin e tutorit

duhej ta kishte nëna dhe se tutorsia duhej t’i takonte Regjencës, vetëm kur trashëgimtari nuk

e kishte nënën gjallë, pasi edhe Kodi Civil kishte përcaktuar nënën si tutore. Reagimi erdhi

nga H. Delvina, i cili në këtë rast për të argumentuar qëndrimin e tij, me arsyetimin që bëri,

nënvleftësoi figurën e femrës. Sipas tij, “si tutor i një mbreti, nuk mund të vihej kurrë një

grua, sepse gratë ishin të krijuara prej natyre me të meta dhe dhëmbshuria, mëshira e ndalonte

gruan të bënte punën e një burri, e prandaj gratë nuk mund të rrisnin dhe të edukonin mbretër

të aftë”. Megjithatë ky qëndrim u kundërshtua dhe F. Alizoti deklaroi se, në historinë

botërore kishte shembuj që gratë i kishin lënë mbrapa burrat dhe nuk mund të thuhej se gratë

nuk ishin të afta, sepse në shumë raste kishin bërë punë më të mirë se burrat.371

Kundërshtimet e tjera u morën më shumë, me qëndrimin e H. Delvinës për figurën e femrës

dhe jo aq për formulimin e artikullit, i cili u votua siç e kishte paraqitur komisioni. Reagimi i

368

Po aty, fl. 275. 369

Po aty, fl. 276-277. 370

Po aty, fl. 278. 371

Po aty, fl. 280-281.

43

H. Delvinës ishte i pavend. Ishte e pamundur që ai, edhe për shkak të formimit që kishte, të

mos i njihte mbretëreshat e mëdha botërore, ose rolin që kishin luajtur shumë prej tyre, në

formimin e mbretërive të fuqishme. Në vetvete ky reagim pasqyronte qartë mendimin që

kishte një pjesë e madhe e klasës politike të asaj kohe, për rolin dhe pozitën që duhet të kishte

gruaja në shoqërinë shqiptare. Kjo ishte një kambanë për të kuptuar vështirësitë që do të

kishte edhe vetë Zogu, në rrugën e reformave për emancipimin e shoqërisë shqiptare.

Në art. 59, për përbërjen e Regjencës, komisioni kishte përcaktuar si anëtarë

Mbretëreshën, kur Mbreti ishte në pamundësi, ose Nënën Mbretëreshë kur Mbreti ishte i

mitur, Kryetarin e Parlamentit, Kryetarin e Gjykatës së Diktimit dhe Kryetarin e Këshillit të

Shtetit. Deputeti H. Delvina kundërshtoi përfshirjen e Kryetarit të Diktimit. Sipas tij, një

gjykatës nuk mund të merrej me ushtrimin e fuqisë ekzekutive. Ai rekomandoi që këtë ta

zëvendësonte kryeministri dhe gjithashtu tërhoqi vëmendjen për kundërshtimet, që kjo

Asamble i bënte vazhdimisht rolit të qeverisë. M. Kaso në diskutimin e tij insistoi se,

regjenca duhet të ishte vetëm nga Mbretëresha ose Nëna Mbretëreshë dhe kërkoi që

Asambleja të mos e lejonte Kryeministrin të merrte në dorë frenat e shtetit. Kjo mund të

bëhej vetëm kur Mbreti të ishte jashtë shtetit. Ndërsa, Kryetari i Parlamenti dhe ai i Këshillit

të Shtetit nuk mund të ishin pjesë e Regjencës, sepse nuk mund të ushtronin dy detyra

njëkohësisht. Pozicioni i kryeministrit si anëtar i Regjencës u kundërshtua edhe nga deputetë

të tjerë, por dhe nga vetë anëtarë të qeverisë. Sipas S. Vuçiternit, që ishte ministër i Punëve

Botore, Kryeministri për të marrë pjesë në Regjencë, do të përpiqej që të qëndronte gjithmonë

në post dhe kështu ai do të përdorte të gjitha mjetet, për ta mbajtur atë. Megjithatë, me votim

fitoi propozimi i H. Delvinës, që në vend të Kryetarit të Diktimit, si anëtar regjence të

caktohej Kryeministri.372

Diskutimet e zhvilluara për këtë çështje nxorën në dritë fakte interesante. Nga njëra

anë, deputetë të caktuar e shikonin si rrezik shtimin e kompetencave të kryeministrit dhe bënë

përpjekje që ai të mos përfshihej në Regjencë, nga ana tjetër, vetë qeveria nuk ishte e

bashkuar në qëndrimet e saj, pasi ministrat kishin mendime të ndryshme. H. Delvina

akuzonte Asamblenë që nuk kishte besim te qeveria, por S. Vuçiterni nuk kishte besim tek

Kryeministri. Kjo tregonte se lufta politike ishte shtrirë edhe brenda vetë qeverisë mbretërore.

Komisioni i Projekt Statutit ishte kujdesur që kompetencat e mbretit të ishin sa më të

mëdha, por në diskutimin e neneve të veçanta, deputetë të caktuar, tentuan t’i rritnin më tej

ato. Kjo u vu re gjatë diskutimit të art. 82 ku ishte caktuar që, “Mbreti shpall luftë në rast

mbrojtje. Shpallja e luftës jashtë kushteve të mbrojtjes dhe lidhja e paqes, bëheshin vetëm me

pëlqimin e Parlamentit”. Në këtë mënyrë ishte venë kufizimi që ai nuk mund të shpallte luftë

në çdo moment. Deputetët F. Alizoti dhe M. Kaso shprehën mendimin se, shpallja e luftës,

duhej të lihej në dorën e mbretit dhe të qeverisë pa asnjë kufizim. Sipas tyre, mund të kishte

momente që nuk prisnin sa të mblidhej parlamenti. Kjo u kundërshtua nga deputetë të tjerë,

duke cilësuar si të rrezikshme, sidomos të drejtën e qeverisë për luftë, pasi sipas tyre, ndonjë

ministër mund ta çonte vendin në luftë, pa dijeninë e Mbretit dhe të Kryeministrit.373

Megjithë kundërshtimet edhe ky nen u miratua, ashtu siç e kishte paraqitur komisioni dhe

kuptohet se kjo u bë me miratimin e plotë të Zogut. Ishte vetë ai, që e kufizoi pushtetin e tij

për këtë rast, pasi shpallja e luftës pa pëlqimin e parlamentit ishte një përgjegjësi e madhe.

372

Po aty, fl. 281-285. 373

Po aty, fl. 294-301.

44

Gjithashtu me këtë veprim, ai ishte i lirë ndaj presioneve që mund t’i vinin nga jashtë në këtë

drejtim për shkak të marrëveshjeve dhe pakteve të bëra, ku Italia zinte vendin më të

rëndësishëm. A. Zogu e kuptonte që me marrëveshjet e nënshkruara me miratimin e tij, Italia

e kishte rritur ndikimin e saj mbi të dhe shtetin shqiptar dhe e parandjente se ajo, mund ta

detyronte që për veprime të caktuara, të vepronte edhe kundër vullnetit të tij. Përveç faktorit

italian, mendoj se kjo klauzolë kishte lidhje edhe me vazhdimësinë e dinastisë. Ajo do të ishte

pengesë edhe për ndonjë pasardhës të papërgjegjshëm, që mund ta fuste vendin në luftë,

thjesht për interesa personale.

Gjatë diskutimeve të Projekt Statutit u trajtua dhe problemi i pakicave etnike në

Shqipëri. Art. 101 kishte përcaktuar se askush nuk mund të emërohej ministër, pa qenë nga

raca e gjaku shqiptar dhe që nuk dinte gjuhën shqipe. Të huajt prej race, të natyralizuar si

shtetas shqiptarë, nuk mund të emëroheshin ministra. Gjithashtu nuk mund të emëroheshin

ministra edhe ata që nuk kishin cilësitë e kërkuara prej ligjit, për t’u zgjedhur deputetë.

Kundërshtimi i parë për këtë erdhi nga deputeti H. Papadhopulli, i cili ishte me origjinë

greke. Ai u shpreh se ky paragraf cenonte hapur të drejtat, nderin dhe dinjitetin e një pjese të

popullsisë minoritare greke dhe vllehe, që banonte prej shekujsh në këtë vend dhe sipas tij

ishte autoktone. Kjo popullsi ishte e integruar me popullsinë shqiptare dhe nuk ishte e drejtë,

që të përjashtohej nga të drejtat që gëzonin të gjithë nënshtetasit shqiptarë. Ai kërkoi

anulimin e paragrafit të parë, të këtij neni. Këtë mendim e mbështeti dhe M. Kasoja, duke

theksuar se, nuk mund të bëhej dallim mes nënshtetasve kur ata paguanin njësoj si gjithë të

tjerët, taksat shtetërore dhe bënin shërbimin ushtarak dhe se, prej kësaj pakice mund të

zgjidheshin ministra, që mund të ishin shumë të ndershëm, të zotë dhe të dobishëm për

kombin e shtetin shqiptar. Ai u shpreh që ishte në interes të shtetit, që të mos vendosej ky

kusht. Përveç argumenteve për dobinë që kishin pakicat në aspektin kombëtar, ata në

mbështetje të kësaj kauze përmendën edhe angazhimin që kishte marrë Shqipëria në Lidhjen

e Kombeve. Dr. Simonidhi u ndal në art. 4 të deklaratës së Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve,

ku thuhej se të gjithë shtetasit shqiptarë ishin të barabartë para ligjit dhe gëzonin të gjitha të

drejtat civile e politike pa dallim race, gjuhe e feje. Prandaj duheshin respektuar angazhimet

ndërkombëtare, pasi në këtë mënyrë “pakicat nuk do të na shihnin me sy të mirë dhe nuk do

të bashkëpunonin për të mirën e kombit”. Edhe ai kërkoi që të hiqej fraza “pa qenë nga raca e

gjaku shqiptar”.374

Për këtë çështje nga deputetët përkrahës të artikullit, reagimet ishin të menjëhershme,

duke theksuar se, nuk mund të bëhej dallim vetëm për dy pakica, sepse kishte dhe të tjera dhe

pakicat në Shqipëri gëzonin shumë më tepër liri sesa në shumë shtete të tjera. K. Mjeda

theksoi se, postin e ministrit duhet ta merrnin vetëm ata që ishin shqiptarë dhe patriotë. Sipas

tij, këtë e kuptonte dhe Kaso, por atij i duhej të thoshte disa fjalë për të justifikuar votën që

kishte marrë nga minoriteti grek. A. Dibra, theksoi se, shteti shqiptar u kishte dhënë pakicave

liri më shumë se çdo shtet tjetër, por nuk mund të ngriheshin deri atje, “sa të okuponin postin

e Ministrit”. Për ata që do të ishin të vlefshëm, shteti mund t’u ofronte poste të tjera.375

Debati nuk u mbyll me kaq, dhe përkrahësit e artikullit, në kundërpërgjigje të

përfaqësuesve të pakicave greke, ngritën problemin e pakicave shqiptare në vendet fqinjë, të

cilat ishin të privuara nga liritë dhe të drejtat. Kështu, F. Rusi deklaroi se, deri sa të

374

Po aty, fl. 308-313. 375

Po aty, fl. 310-312.

45

siguroheshin se minoritetet, nuk do të influencoheshin nga propaganda e shteteve të huaja,

nuk mund t’u jepeshin frenat e shtetit në dorë. Fqinjët e Shqipërisë sipas tij, jo vetëm nuk u

kishin njohur të drejtat minoriteteve, por u kishin rrëmbyer pasuritë dhe nuk u njihnin as

gjuhën amtare. Deputeti H. Xhemali problemin e pakicave e trajtoi në një këndvështrim

tjetër. Ai i kujtoi M. Kasos dhe Dr. Simonidhit se kur ishte biseduar çështja e pasurive

shqiptare në Greqi, ata nuk kishin folur asnjë fjalë, “ndërsa tashti për minoritarët grekë

kërkonin me insistim që t’u jepeshin të drejta dhe liri që nuk ishin dhënë në asnjë shtet tjetër”.

Sipas tij, “fqinjët tanë, asnjë të drejtë nuk u kishin dhënë bashkatdhetarëve tanë”. Ai propozoi

që të shënohej në procesverbal hidhërimi i tij, kur shihte se deputetët shqiptarë në

parlamentin e tyre kishin liri të flisnin për pakicat, kurse në shtetet fqinjë as që mund të zihej

emri i tyre në gojë.376

Artikulli u miratua pa ndryshime.

Ky debat shërbeu për të evidentuar, që në Parlamentin Shqiptar, në këtë periudhë,

pakicat kombëtare ishin të përfaqësuara me deputetë nga radhët e tyre, ishin të lira të

shpreheshin dhe të kërkonin të drejtat e tyre. Jo vetëm kaq, por ato mbroheshin edhe nga

deputetë shqiptarë të cilët kishin marrë votat e tyre, si në rastin konkret që u trajtua më sipër.

Por, nga ky debat u vërejt se edhe elementi kombëtar në parlament ishte i fuqishëm, çka jepte

premisa që çështjet kombëtare do të diskutoheshin me prioritet. Qëndrimi i këtyre deputetëve,

për të mos lejuar që nga pakicat të dilte ministër, nuk mund të quhet i drejtë sot, por duke

gjykuar rrethanat e kohës ishte i justifikueshëm. Kjo, pasi, po të bëhej një krahasim me

vendet fqinjë ku pakicat shqiptare zinin një numër të konsiderueshëm, jo vetëm nuk ishin të

përfaqësuara, por kishin një mohim të madh të të drejtave të tyre kombëtare dhe njerëzore,

ndërsa Shqipëria ishte hapa përpara këtyre vendeve, në lidhje me respektimin e lirive dhe të

drejtave të pakicave.

Kapitulli i katërt i Projekt Statutit kishte të bënte me funksionimin dhe kompetencat e

Këshillit të Shtetit. Për këtë rast, debatet u zhvilluan për numrin e anëtarëve, që ky institucion

duhej të kishte, gjë e cila evidentoi një të metë të madhe në vend, që ishte ajo e mungesës së

specialistëve në fusha të ndryshme. Këtë e saktësoi F. Alizoti, i cili deklaroi se, “për të gjetur

10 vetë të zotë dhe të specializuar, për çdo degë ishte një gjë shumë e vështirë”.377

Megjithatë

u vendos që Këshilli i Shtetit të kishte 10 anëtarë dhe 2 ndihmës anëtarë. Debate të tjera, u

përqendruan tek cilësitë që duhej të kishte anëtari. Duke qenë një institucion i ri, me mjaft

peshë, për vetë detyrat specifike që do të kishte si, përgatitja e kodeve të reja, shqyrtimi i

projektligjeve, dhënia e mendimit për koncesionet etj., deputetë të caktuar insistuan që

anëtarët e tij, duhej të ishin shumë të përgatitur. Në art. 167 ishte përcaktuar që anëtarët dhe

ndihmësanëtarët e Këshillit të Shtetit, përveç cilësive të kërkuara me ligj, duhej të ishin

persona të shquar në dije, provë e zotësi. Disa deputetë evidentuan si mangësi mosshënimin si

kriter të një diplome të shkollës së lartë, pasi ajo tregonte aftësitë e provuara të personave në

fusha të caktuara. Nga ana tjetër, kundërshtarët e diplomës u mbështetën më shumë tek

aftësitë e lindura të personave të caktuar. Sipas tyre, praktika ishte më e rëndësishme se

teoria. Debatet ishin të shumta dhe me votim nominal, fitoi propozimi që në art. 167, të

shtohej që, anëtarët e Këshillit të Shtetit duhet të kishin edhe diplomë universiteti.378

376

Po aty, fl. 313-314. 377

Po aty, fl. 335. 378

Po aty, fl. 336-351.

46

Duke parë me kujdes këto zhvillime vërehet se, në Parlamentin Shqiptar filluan të

konfiguroheshin dy grupe të mëdha, të ndara në bazë të prejardhjes, pasurisë dhe shtresave që

përfaqësonin. Ndër shkaqet kryesore të kësaj ndarjeje ishte formimi i tyre arsimor dhe

kulturor. Kundërshtarët e diplomave ishin nëpunësit e vjetër të Turqisë, përçues të traditave

turkomane që mbështeteshin më shumë tek aftësitë praktike, sesa tek arsimimi. Përkrahësit e

diplomave pavarësisht se bënin pjesë në një grup heterogjen, ishin njerëz të shkolluar, disa

prej tyre në Perëndim, që kishin shërbyer dhe në administratat e shteteve perëndimore gjatë

Luftës së Parë Botërore të vendosura në Shqipëri. Duke e kuptuar rolin e këtij Këshilli, ata

insistuan që anëtarët e tij të kishin një formim universitar, sidomos perëndimor. Ky hap ishte

një shpresë, që në Parlamentin Shqiptar mund të mbizotëronte fryma e reformave

përparimtare për çështje të caktuara.

Një nga çështjet më të rëndësishme për çdo shtet është ajo e arsimit. Në art. 206 të

projektit ishte saktësuar se, “arsimi fillor bëhej vetëm në shkollat e shtetit, ishte falas dhe i

detyrueshëm. Shkollat e mesme dhe të larta hapeshin vetëm prej shtetit”. Për përmbajtjen e tij

diskutoi së pari Xh. Ypi, ministri i Arsimit, i cili nuk kishte qenë prezent në punimet e

komisionit, kur ishte formuluar ky artikull. Ai u shpreh kundër idesë, që arsimi fillor të bëhej

vetëm në shkollat shtetërore. Sipas tij, ky arsim mund të jepej edhe në shkolla private prej

shtetasve shqiptarë. Për këtë ai, kishte përgatitur një formulim të ri për art. 206, në të cilin

kishte përcaktuar se “arsimi fillor për të gjithë nënshtetasit shqiptarë ishte i detyrueshëm dhe

në shkollat e shtetit jepej falas”. Ky propozim u pranua nga deputetët. Ai paraqiti formulimin

e tij edhe për art. 207, i cili u pranua me disa ndryshime të vogla. Në paragrafin e parë të këtij

artikulli kishte përcaktuar se “në konformitet me ligjet dhe kurdoherë nën kontrollimin

efektiv të qeverisë, vetëm shtetasit shqiptarë, mund të hapin shkolla të ndryshme private”.

Debate u bënë për paragrafin e dytë, ku ishte përcaktuar se, “të huajt në konformitet me ligjet

mund të lejoheshin vetëm për shkolla teknike dhe bujqësije praktike”. Këtu pas ndërhyrjeve

të bëra u shtua fjala “me program teori-praktikë”. Në këtë moment të diskutimit ndodhi një

reagim interesant nga I. Xhindi. Ai u shpreh kundër shkollave private në arsimin fillor, sepse

sipas tij, kjo do të çonte në uljen e ndjenjës kombëtare të atyre që i frekuentonin këto

shkolla.379

Kjo u kundërshtua nga Xh. Ypi, që theksoi se shkolla private kishte kudo në botë

dhe nuk do të ishte problem as në Shqipëri, pasi ato do të kontrolloheshin nga shteti.

Paragrafi i tretë i artikullit parashikonte se mund të hapeshin edhe prej komuniteteve fetare

shqiptare shkolla fetare me lejen e ministrisë përgjegjëse në përshtatje me ligjin. Numri i

nevojshëm i shkollave fetare të çdo komuniteti ashtu edhe numri i nxënësve të këtyre

shkollave, do të caktohej prej ministrisë me vendim të Këshillit të Ministrave. Ky paragraf u

pranua pa ndryshime dhe të dy artikujt për arsimin u miratuan me ndryshimet e bëra.380

Ky diskutim shërben për të evidentuar një të vërtetë që në historiografinë shqiptare

është anashkaluar. Të gjitha librat historikë dhe ata që flasin për arsimin, theksojnë si

periudhë kundërshtimi të shkollave private në Parlamentin Shqiptar gjatë periudhës së

monarkisë, fillimin e viteve ‘30. Në të vërtetë, siç e trajtua më sipër, kjo ndodhi që në vitin

1928 dhe u bë në një moment shumë të rëndësishëm siç ishte ai, kur po miratohej Statuti

Themeltar. Dhe meritë për këtë ka pikërisht I. Xhindi, si deputeti i parë monarkist që

kundërshtoi lejimin e shkollave private, në arsimin fillor.

379

Po aty, fl. 400. 380

Po aty, fl. 399-402.

47

Më 17 nëntor 1928, përfundoi diskutimi për herë të parë i të gjitha neneve të Projekt

Statutit. Diskutimi i tyre për herë të dytë dhe të fundit, nisi më 24 nëntor 1928 dhe përfundoi

më 1 dhjetor 1928, me miratimin përfundimtar të të gjitha neneve të tij. Gjatë diskutimit të

dytë, shumica e neneve u miratuan pa debate. Për një pjesë shumë të vogël të tyre u zhvilluan

disa diskutime, të cilat si fokus kryesor kishin shtimin ose heqjen e ndonjë fjale të veçantë,

por pa prekur thelbin e neneve të caktuara. Por, diskutime të shumta shkaktoi art. 97, ku ndër

të tjera ishte përcaktuar se, “në rast lufte, ose situate luftësjellëse, në kohë kryengritjeje ose të

një situate që parashikonte kryengritje, mbreti nën përgjegjësinë e kabinetit, kishte të drejtë të

shpallte shtetrrethimin pjesërisht, ose përgjithësisht. Kur, parlamenti ishte i mbledhur, dekreti

i referohej brenda 24 orëve për pëlqim. Kur parlamenti nuk ishte i mbledhur dekreti i

paraqitej në sesionin më të afërt, jo më vonë se tri ditë pas hapjes së tij”. Pikërisht kjo

klauzolë shkaktoi debate. Kundërshtarët e saj kërkuan, që të caktohej një afat kohor për

thirrjen e Parlamentit, kur ai nuk ishte i hapur, se nuk mund të pritej 5 muaj deri sa ai të

mblidhej, kur të kishte kohën. Gjithashtu, në diskutime ra në sy shqetësimi se, “mos qeveria

me të drejtën e shpalljes së shtetrrethimit, merrte fuqira të mëdha”. Përkrahësit e artikullit e

argumentuan atë, duke theksuar se mund të ishte e vështirë që të mblidhej parlamenti, sepse

kjo varej nga situatat që do të krijoheshin, pasi mund të ishin zona të tëra në luftë dhe

deputetët nuk mund të mblidheshin. Sa për qeverinë, ajo do të kontrollohej nga Mbreti dhe

kështu nuk mund të merrte iniciativa pa miratimin e tij. Artikulli u miratua, siç e kishte

paraqitur komisioni pa ndryshime.381

Pasi e mbaroi detyrën, Asambleja i dha fund

mbledhjeve të saj më 1 dhjetor 1928.382

Kushtetuta Shqiptare e vitit 1928 ishte më e gjerë (234 artikuj), se ajo e vitit 1925

(141 artikuj). Bazat themelore të saj ishin ndërtuar duke u mbështetur në kushtetutat e

monarkive perëndimore të Belgjikës dhe Italisë, por duke i dhënë pushtet më të gjerë mbretit.

Disa artikuj të veçantë janë marrë nga kushtetutat bullgare dhe greke.383

Statuti Themeltar i

Mbretërisë Shqiptare ishte i ndarë në 10 tituj. Në hyrje të tij ishte përcaktuar që, “Kombi

Shqiptar, i lirë e kryenaltë, me plot shpresa, lumtënie për kohën e ardhme, me dëshirë të

patundëshme e plot gjallni për forcimin e përjetëshëm të bashkimit kombëtar dhe për

sigurimin e zhvillimit paqësuër t’Atdheut e të mirësis së përgjithëshme të popullit, tue

respektue traditat historike të Kombit, të cilat pa dyshim i sigurojnë brezit t’ardhëshëm nji

mbarëvajtje të merituëshme, n’Asamblen’ e dytë Konstituante me datë 1 dhjetor 1928 vendon

dhe dekreton këtë Statut”.384

Titulli i parë që përfshinte “Dispozitat e përgjithshme” përbëhej nga 6 artikuj dhe ndër

të tjera u përcaktua që Shqipëria ishte Mbretëri Demokratike, Parlamentare dhe e

Trashëgueshme. Shqipëria ishte e pavarur dhe e pandarë, flamuri ishte i kuq dhe në mes do të

kishte shqiponjën e zezë me dy kokë. Gjuha zyrtare ishte ajo shqipe, shteti nuk kishte fe

zyrtare, kryeqytet ishte Tirana.385

Titulli i dytë “Pushtetet shtetërore”, përcaktoi që pushtetet buronin prej Kombit.

Pushteti legjislativ ushtrohej bashkërisht prej Mbretit dhe Parlamentit. Iniciativa e ligjeve i

381

Po aty, fl. 435-438. 382

Shqipënija më 1937, Vëllimi I…, 64. 383

Amedeo Giannini, Le Costituzioni degli Stati dell’ Europa Orientale, (Romë: Istituto për l’Europa Orientale,

1929), 13. 384

Fletorja Zyrtare, nr 111, 13 dhjetor 1928, 1. 385

Po aty, fl. 1.

48

takonte Mbretit dhe Parlamentit. Pushteti përmbarues (ekzekutiv - B.B.) i takonte Mbretit që

e ushtronte sipas dispozitave të caktuara në Statut, pushteti gjyqësor ushtrohej prej gjykatave

që merrnin vendime bazuar në ligj, dhe jepeshin në emër të Mbretit. Titulli i dytë ishte i ndarë

në tre kapituj. Në kapitullin e parë që përfshinte “Pushtetin legjislativ” u përcaktua përbërja e

parlamentit, cilësitë që duhet të kishte kandidati për deputet, të drejtat dhe kufizimet e

deputetit dhe funksionimi i parlamentit.386

Në Statut u përcaktua se, “për t’u zgjedhur deputet

kandidati duhej të ishte shtetas shqiptar, të kishte mbushur moshën 30 vjeç, të gëzonte të

drejtat civile e politike, të dinte të shkruante dhe të lexonte gjuhën shqipe dhe të mos kishte

gjëra të ndaluara që caktoheshin në ligjin e zgjedhjeve”.387

Pra, ndryshe nga posti i ministrit,

ku për t’u bërë i tillë, duhej të ishe patjetër prej race e gjaku shqiptar, për t’u bërë deputet, kjo

klauzolë ishte zëvendësuar me kushtin që kandidati duhet të ishte shtetas shqiptar. Në këtë

mënyrë ishte lënë hapësira dhe ishte garantuar përfaqësimi i pakicave etnike, në Parlamentin

e Monarkisë Shqiptare.

Kapitulli i dytë përfshinte “Pushtetin përmbarues” dhe ishte i ndarë në dy pjesë. Në

pjesën A, u saktësua funksionimi i institucionit të Mbretit, duke përcaktuar procedurat dhe e

drejta e trashëgimisë, mosha për t’u zgjedhur mbret, formula e betimit, institucioni i

Regjencës, dhe një hapësirë të madhe zinin kompetencat e mbretit. Duke qenë se kushtetuta

ishte ndërtuar duke u huazuar edhe nga kushtetuta të tjera, për sa i përket institutit të

Regjencës rregullat e përcaktuara ishin shumë afër me ato të miratuara nga Bullgaria.388

Pjesa

B, “Ministrat”, saktësoi që Këshilli i Ministrave ishte i lidhur drejtpërdrejtë me mbretin.

Askush nuk mund të zgjidhej ministër pa qenë nga gjaku e raca shqiptare. Asnjë pjesëtar i

familjes mbretërore nuk mund të emërohej ministër. Ministrat e një qeverie nuk duhet të

kishin afërsi gjaku dhe gjinie deri në brezin e tretë. Ishin përcaktuar dhe cilësitë e atij që

mund të zgjidhej ministër, kompetencat dhe kufizimet e tyre dhe funksionimi i Këshillit të

Ministrave.389

Kapitulli i tretë “Pushteti gjyqësor”, ndahej në dy pjesë. Në pjesën A, “Gjyqet” u

përcaktua organizimi, të drejtat dhe kompetencat e gjykatave. Aty u saktësua se gjyqtarët,

ishin të pavarur dhe udhëhiqeshin vetëm nga ligji dhe ndërgjegjja e tyre në dhënien e

vendimeve dhe askush nuk mund të influenconte në dhënien e tyre. Gjyqtarët e kishin të

ndaluar të bënin punë të tjera publike ose private. Të gjithë gjyqtarët e prokurorët e shtetit, që

ishin zgjedhur dhe propozuar sipas ligjit të posaçëm, emëroheshin nga Mbreti. Gjykata e

Diktimit ishte e ndarë në dy degë: penale dhe civile. Pjesa B, fliste për Gjyqin e Lartë të

Shtetit, i cili formohej me dekret mbretëror, për raste të veçanta. Ai gjykonte ministrat,

kryetarët, anëtarët, ndihmësanëtarët e Gjykatës së Diktimit, Këshillit të Shtetit, Këshillit

Kontrollues, Kryeprokurorin. Aty ishte caktuar dhe përbërja e këtij gjyqi.390

Titulli i tretë “Financat e shtetit” ishte i ndarë në dy kapituj. Kapitulli i parë

“Financat” përcaktonte që në fillim se, taksa ishte një bashkëdhënie e popullit për t’i bërë

ballë shpenzimeve të përgjithshme të shtetit. Asnjë taksë nuk vihej dhe nuk mblidhej veçse

me ligj. Nuk mund të krijoheshin privilegje mbi taksat. Nuk mund të krijoheshin monopole

veçse me ligj dhe ekskluzivisht në favor të shtetit dhe të bashkive. Qeveria, do t’i paraqiste

386

Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare, (Tiranë: Mbrothësia, 1929), 4-9. 387

Po aty, fl. 4-5. 388

A. Giannini, Le Costituzioni…, 21. 389

Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare…, 9-19. 390

Po aty, fl. 20-22.

49

parlamentit buxhetin e shtetit, brenda muajit janar të çdo viti. Ai do të votohej kapitull për

kapitull dy herë në dy ditë të ndryshme. Asnjë hua nuk mund të bëhej për dobi të shtetit pa

një ligj autorizues. Pasuritë minerare ishin ndarë në dy lloje, minierat që ishin pronë e shtetit

dhe guroret që ishin pronë e pronarëve të sipërfaqes ku ato ndodheshin. Ujërat dhe burimet

minerale rregulloheshin me ligj të posaçëm. Kapitulli i dytë përcaktonte që, ‘Këshilli

Kontrollues’ kontrollonte financat e shtetit dhe në këtë detyrë ishte i pavarur. Çdo vit ai i

paraqiste parlamentit një raport, ku do të ishin të evidentuara llogaritë e buxhetit të vitit të

kaluar bashkë me abuzimet që mund të ishin bërë. Çdo tre muaj ky këshill i parashtronte

mbretit gjendjen financiare të shtetit. Kryetari dhe anëtarët e tij emëroheshin prej mbretit.391

Në këtë pjesë u përcaktua saktë, mënyra e funksionimit të këtij këshilli, ku një nga detyrat e

tij kryesore ishte, informimi sa më i shpeshtë i mbretit për gjendjen e financave të shtetit.

Titulli i katërt kishte si objekt “Këshillin e Shtetit”, ku përcaktohej përbërja e tij prej

10 anëtarëve dhe 2 ndihmës anëtarëve. Kryetari do të emërohej prej mbretit. Aty u përcaktuan

cilësitë për të qenë anëtar i këshillit dhe detyrat e tij. Titulli i pestë fliste për “Fuqitë e

Mbrojtjes Kombëtare”, që përcaktoi si të tilla: Ushtrinë Kombëtare dhe Xhandarmërinë. Ky

titull ndahej në dy pjesë: në pjesën A, që përfshinte ushtrinë, u përcaktua që shërbimi

ushtarak ishte i detyrueshëm për të gjithë shtetasit shqiptarë, përveç përjashtimeve të caktuara

me ligj. U parashikua organizimi i ushtrisë, emërimi i oficerëve, gradimi i tyre, roli i të

huajve në ushtrinë shqiptare; dhe pjesa B, që ishte “Xhandarmëria”, ku përcaktohej se ajo,

funksiononte në bazë të një ligji të veçantë.392

Titulli i gjashtë “Të drejtat e qytetarëve”, përfshinte liritë dhe të drejtat e individit.

“Çdo shqiptar lindte dhe rronte i lirë, në Shqipëri nuk shitej as nuk blihej njeri, çdo njeri i

blerë apo skllav, sapo shkelte në tokën shqiptare bëhej i lirë”.393

Këto parime u huazuan

përsëri nga Kushtetuta Bullgare dhe pikërisht nga neni 61 i saj.394

Në të drejtat e tjera të

qytetarit u saktësua se, ndalohej çdo torturë. Garantohej liria personale, barazia para ligjit, të

drejtat civile e politike, paprekshmëria e banesës veç me ligj, e drejta e fjalës dhe e shtypit.

Vetëm shtetasit shqiptarë mund të botonin gazeta në Shqipëri. E drejta e pronës për çfarëdo

lloj pasurie ishte e padhunueshme. E drejta e formimit të shoqatave dhe e drejta e mbledhjes

paqësisht dhe pa armë ishin të garantuara nga ligji. Fshehtësia e letrave dhe e

korrespondencës telegrafike dhe telefonike ishte e padhunueshme. Liria e mendimit dhe e

besimit ishte e garantuar. Vetëm shtetasit shqiptarë pranoheshin si nëpunës të shtetit. Të huajt

merreshin në shërbim si specialistë me kontratë.395

Statuti me përcaktimet e bëra për të drejtat

e njeriut, kishte një frymë përparimtare, por në shumë prej këtyre elementëve kishte paqartësi

dhe kjo ndikoi që në raste të ndryshme këto të drejta, të kufizohen. Aty u garantua e drejta e

fjalës dhe e shtypit, por nuk u saktësua nëse kjo liri, mund të përdorej edhe për të kritikuar

organet shtetërore. Gjithashtu, u lejua formimi i shoqatave, por nuk u caktua nëse këto, mund

të ishin dhe politike. Pra, Statuti nuk parashikonte në asnjë nen të tij, krijimin e partive

politike të cilat gjatë regjimit monarkik në Shqipëri, kanë qenë të ndaluara. Hera-herës janë

lejuar shoqata të ndryshme, por dhe ato nën kontrollin e plotë të organeve shtetërore.

391

Po aty, fl. 23-26. 392

Po aty, fl. 26-30. 393

Po aty, fl. 30. 394


Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare…, 30-32.

50

Në titullin e shtatë “Dispozita të ndryshme”, u saktësua se, shtetasit shqiptarë nuk

mund të kishin dyshtetësi. Gjithë të huajt që ndodheshin në Shqipëri gëzonin mbrojtje. Të

huajt në asnjë mënyrë nuk kishin të drejtë pronësie në Shqipëri mbi tokat rurale, po ashtu nuk

kishin të drejtë pasurie të paluajtshme në vendet që ishin afër kufijve të shtetit, ose detit të

cilat caktoheshin me dekret mbretëror. Të huajt kishin të drejtën e vleftës duke e shitur

pronën në fjalë dhe të drejtën e pronës do ta kishin vetëm mbi ato toka rurale që ishin të

nevojshme për ngritjen e fabrikave dhe për rregullimin e komunikacionit. Ligjet nuk mund të

kishin fuqi prapavepruese përveç atyre që lehtësonin ndëshkimet penale. Statuti nuk mund të

pezullohej as përgjithësisht, as pjesërisht. Asnjë ligj ose rregullore nuk mund të bëhej në

kundërshtim me nenet e Statutit.396

Në këtë mënyrë u ndalua blerja e tokës nga të huajt në

Shqipëri. Gjithashtu, me saktësimet e bëra, u vendos që të huajt të mos mbanin prona në vijën

kufitare, se edhe ata që mund t’i kishin, do të ishin të detyruar t’ia shisnin shtetit shqiptar.

Titulli i tetë “Rishikimi i Statutit” përcaktoi se propozimet për modifikim, rishikim

ose shtim në Statut mund të bëheshin vetëm nga Mbreti ose Parlamenti. Artikujt 1, 2, 6, 50,

51, 52, 70 të Statutit, nuk mund të ndryshoheshin. Kur, përveç këtyre artikujve paraqitej

nevoja për rishikim të Statutit dhe për modifikim të dispozitave të art. 8 e 53 dhe propozimi

pranohej prej 3/4 të numrit të deputetëve, Parlamenti quhej i vetëshpërndarë dhe bëheshin

zgjedhje të reja për një Asamble rishikimi. Në momentin që kjo Asamble saktësonte

rishikimin e ndryshimeve, ajo shpërndahej dhe bëheshin zgjedhje të reja për në parlament.397

Në këtë mënyrë në Statutin e monarkisë u vendos që do të ishin të pandryshueshme: forma e

regjimit, mbreti, pavarësia e Shqipërisë, kryeqyteti i saj, rruga e trashëgimit të fronit

mbretëror dhe mosbashkimi i tij me fronin e një mbretërie tjetër.

Titulli i nëntë “Dispozita tranzitore”, ndër të tjera përcaktoi që kjo Asamble që kishte

miratuar Statutin do të kthehej në Parlament dhe në ligjet dhe rregulloret e shtetit do të

zëvendësohej fjala ‘Republikë’ me fjalën ‘Mbretëri’, fjala ‘Kryetar i Republikës’ me fjalën

‘Mbret’. Titulli i dhjetë “Dispozita të fundit”, përcaktoi që dispozitat e ligjeve që vinin në

kundërshtim me dispozitat e këtij Statuti ishin të pafuqishme dhe të gjitha dispozitat statutore

të mëparshme shfuqizoheshin. Në fund, Statuti mbyllej me vendimet që kishte marrë në fillim

Asambleja Kushtetuese që ishin shpallja e mbretërisë, caktimi i mbretit, betimi i anëtarëve të

saj, shpërblimi i tyre, mbulimi i shpenzimeve të tyre dhe kalimi i disa çifligjeve shtetërore në

pronësi të mbretit.398

Statuti i miratuar në dhjetor 1928, ka shërbyer si një bazë solide për funksionimin e

Monarkisë Shqiptare dhe atij i janë bërë shumë pak ndryshime gjatë viteve. Nisma e parë për

të ndërhyrë në të, ka qenë në vitin 1932, dhe kjo në funksion të ndryshimit të numrit të

deputetëve në raport me numrin e banorëve. Në nenin 16 të Statutit ishte saktësuar se për çdo

15. 000 banorë dhe për çdo fraksion mbi 7.500 banorë, zgjidhej një deputet.399

Nga viti 1928,

kur u hartua Statuti, deri në vitin 1932 numri i popullsisë ishte rritur. Kështu që, për të

mbuluar numrin e njëjtë të banorëve, duhej rritur numri i deputetëve. Kjo nënkuptonte

ndërhyrje në Statut. Në Shqipëri më 1930 ishte bërë një regjistrim i popullsisë, por akoma në

vitin 1932 nuk ishte kontrolluar saktësia e tij, për ta vënë në aplikim për zgjedhjet. Qeveria e

396

Po aty, fl. 32-34. 397

Po aty, fl. 34-36. 398

Po aty, fl. 36-39. 399

Po aty, fl. 4.

51

shfrytëzoi këtë moment paqartësie dhe kërkoi miratimin e një dispozite të përkohshme

statutore, ku dhe për Legjislaturën e Dytë parlamentare të ruhej, për çdo prefekturë numri dhe

proporcioni i njëjtë i deputetëve. Në funksion të saj, Mbreti dekretoi më 6 maj 1932 një

sesion të jashtëzakonshëm.400

Dispozita u miratua më 11 maj 1932 dhe po aty u saktësua, se

kjo do të ishte e vlefshme vetëm për këto zgjedhje dhe në mbarim të periudhës parlamentare

do të mbetej i aplikueshëm neni 16 i Statutit.401

Në këtë mënyrë u gjet një rrugë e mesme. U

bë një dispozitë tranzitore, duke mos prekur nenin 16 dhe kështu nuk u bë ndërhyrje në

Statut.

Ndryshimet më të rëndësishme që u bënë Statut, ishin në prill 1933, përkatësisht nenet

197, 206 dhe 207. Në nenin 197 u bënë disa ndryshime mbi lirinë e fjalës dhe të shtypit. Në

nenet 206, 207 që kishin të bënin me arsimimin dhe pronësinë e shkollave në Shqipëri u bënë

ndryshime të mëdha. Këto artikuj u ndryshuan nga Parlamenti dhe u dekretuan nga Mbreti

më 22 prill 1933.402

Kërkesa për një tjetër ndryshim erdhi më 5 nëntor 1936, kur qeveria e M.

Frashërit paraqiti një projektligj për ndryshimin e neneve 16 e 35 të Statutit Themeltar. Për

nenin 16 ishte parashikuar, që për çdo 18.000 banorë dhe për çdo fraksion që kalonte 9.000

banorë, zgjidhej një deputet. Për nenin 35 ishte parashikuar që, periudha legjislative e re

fillonte që me ditën e zgjedhjeve të deputetëve dhe merrte fund ditën e zgjedhjeve të reja që

dekretoheshin më 5 gusht dhe përfundonin më 5 tetorin vijues pas sesionit të katërt, të rregullt

të legjislaturës.403

Komisioni i Drejtësisë në diskutimin e tij bëri disa ndryshime nga projekti i

qeverisë. Në nenin 35 u shtua që “para mbarimit të periudhës parlamentare pushteti

përmbarues detyrohej të dekretonte zgjedhje të reja, të cilat duhet të bëheshin jo më pak se 10

ditë dhe jo më shumë se 30 ditë, përpara datës së mbarimit të periudhës së mëparshme.

Përsëri neni 16 nuk u prek, por u shtua një dispozitë tranzitore, ku u caktua që numri i

deputetëve për Legjislaturën e Tretë do të ishte i njëjtë me atë të Legjislaturës së Dytë dhe në

çdo prefekturë do të ruhej i njëjti proporcion numri banorësh. Po në ketë dispozitë u vendos

që zgjedhjet për Legjislaturën e Tretë do të dekretoheshin brenda 15 ditëve nga data 11

nëntor dhe zgjedhjet do të bëheshin jo më vonë se dy muaj e gjysmë dhe jo më parë se një

muaj nga data e dekretimit. Kjo legjislaturë fillonte ditën e zgjedhjes së deputetëve dhe

mbaronte më 14 tetor 1940.404

Këto kanë qenë ndërhyrjet e fundit që u bënë në Statut.

2.2. Kthimi i Asamblesë në parlament dhe organizimi i tij

Një çështje që solli debate midis deputetëve ishte nëse, Asambleja duhej të

shndërrohej në parlament, apo të shpërndahej dhe të bëheshin zgjedhje të reja. Në vitin 1925,

Asambleja Kushtetuese pasi miratoi Statutin e Republikës, u shpërnda dhe u zhvilluan

zgjedhje të reja. Edhe në vitin 1928, në opinionin publik të kohës, fillimisht u përhap ideja që,

Asambleja do të shpërndahej sapo të miratonte Statutin. Kjo u trajtua në organet e shtypit,

njëkohësisht me fillimin e punimeve të saj. Që në ditën e hapjes, më 25 gusht 1928 në

gazetën “Shekulli i ri” shkruhej se, Asambleja Kushtetuese nuk do të zgjaste më tepër se dy

muaj, pasi dispozitat kryesore të Statutit ishin të përgatitura dhe ajo vetëm, do t’i diskutonte

400

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 69, fl. 304-305. 401

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 70, fl. 30. 402

Fletorja Zyrtare, nr. 21, 22 prill 1933, 2. 403

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 211. 404

Fletorja Zyrtare, nr. 78, 17 nëntor 1936, 1-2.

52

ato. Sapo të miratohej Statuti, Asambleja do të shpërndahej dhe do të bëheshin zgjedhje të

reja për deputetë.405

Nga organet e shtypit më fort në këtë drejtim insistoi gazeta “Telegraf”.

Më 10 shtator 1928 në faqet e saj shkruhej që, “shumë prej antarëve të Asamblesë që kanë

njohje në fushën ligjore janë të mendimit që, ajo sapo të mbarojë misionin e saj, duhet të

shpërndahet. Ndërsa kabineti Kota, ishte një qeveri shërbimi që kishte për detyrë të

administronte vendin derisa të bëheshin zgjedhjet e reja dhe të mblidhej parlamenti i ri.

Asambleja maksimumi dy muaj mund të ishte”.406

Pra, në këto organe parashtrohej me të

madhe ideja që, Asambleja do të shpërndahej, sapo të miratonte Statutin Themeltar.

Deri më sot në literaturën historiografike shqiptare problemi i shpërndarjes, apo i

kthimit të Asamblesë në Parlament, është trajtuar shumë shkurt. Shumica e teksteve historike

janë mjaftuar me argumentin se, Asambleja pasi miratoi Statutin, thjesht nuk u shpërnda, por

u kthye në parlament, pa hyrë në trajtime më të gjëra. Është e vërtetë që ajo u kthye në

parlament, por ky nuk ka qenë një veprim i thjeshtë dhe që u bë menjëherë. Ky hap u hodh

pas shumë debateve, kundërshtimeve dhe ndërhyrjeve. Është e rëndësishme të theksohet se,

anëtarët e Asamblesë, fillimisht votuan që ajo të shpërndahej dhe të bëheshin zgjedhje, për

një parlament të ri.

Ky zhvillim ndodhi më 12 nëntor 1928, ku ndër të tjera u diskutuan dhe dispozitat

tranzitore të Statutit. Art. 230 i miratuar nga komisioni kishte përcaktuar se, “Asambleja

Kushtetuese me mbarimin e votimit definitiv të këtij Statuti, do të vazhdonte si Parlament

deri në mbarim të periudhës katërvjeçare duke filluar që nga data 16 gusht 1928”. Deputetët u

ndanë në dy kampe të mëdha, për qëndrimin ndaj këtij neni. Pjesa që kërkuan shpërndarjen e

Asamblesë, përdorën si argument misionin për të cilën ajo ishte mbledhur, që ishte,

“ndryshimi i regjimit dhe miratimi i Statutit”. Në momentin që këto u bënë, ajo duhej të

shpërndahej dhe vendi të shkonte në zgjedhje të reja. Sipas tyre, nëse ajo do të kthehej në

parlament, do të shpërdoronte mandatin e saj. Populli nëse do të kishte besim tek ata, do t’i

zgjidhte përsëri. Pjesa pro shndërrimit të Asamblesë në parlament, përdorën si argument art.

16 të Statutit, i cili kishte sanksionuar numrin 15.000 banorë për një deputet. Ata theksuan se

edhe për zgjedhjen e anëtarëve të Asamblesë numri kishte qenë i njëjtë, pra nuk kishte shkelje

po të kthehej në parlament. Një argument tjetër i tyre ishte dhe ai i shpenzimeve financiare që

do të duheshin për zgjedhje të reja dhe që do të sillnin probleme në paraqitjen e buxhetit të ri.

Po sipas tyre, Asambleja ishte kthyer në parlament, që në momentin që kishte votëbesuar

qeverinë. Një grup prej 13 deputetësh kërkoi që të hidhej në votim nominal art. 230. Pas

votimit rezultoi se, 15 vetë kanë qenë pro artikullit dhe 26 vetë kundër. Pra, art. 230 i

miratuar nga komisioni u refuzua. Kundër artikullit doli edhe vetë ministri i Drejtësisë H.

Delvina, ndërsa ministrat e tjerë bashkë me Kryeministrin munguan në votim. A. Dibra

kundërshtar i artikullit kërkoi që ta riformulonte atë, por kjo solli ilaritet në sallë dhe u

ndërpre seanca, e cila nuk rivazhdoi më, pasi nuk u arrit shumica e nevojshme.407

Pra, ky

zhvillim bën të faktueshme ngjarjen që vendimi i parë, i marrë nga Asambleja, me shumicë

votash ka qenë, që ajo të shpërndahej, vendi të shkonte në zgjedhje dhe të votohej për një

parlament të ri.

405

Shekulli i Ri, nr. 50, 25 gusht 1928, 4, artikulli “Shpërndarja e Asambles edhe zgjedhjet e reja”. 406

Telegraf, nr. 164, 10 shtator 1928, 1, artikulli “Asamblea Konstituante do të shperndahet ne mbarim të

detyres”. 407

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 408-412.

53

Në momentin që u diskutuan për herë të fundit nenet e Statutit, u rikthye përsëri

çështja e shpërndarjes, apo e shndërrimit të Asamblesë në parlament. Në lojë, në këtë rast,

hyri Kryeministri, K. Kota. Më 24 nëntor 1928, ai deklaroi në Asamble se, vendimi për

shpërndarjen e saj ishte vendosur pa marrë parasysh dhe pikëpamjen e qeverisë për këtë pikë.

Sipas tij, shpërndarja e Asamblesë dhe organizimi i zgjedhjeve përveç shpenzimeve

financiare, do të sillnin paralizimin e qeverisë dhe të veprimeve administrative të saj.

Gjithashtu do të pengohej diskutimi i disa projektligjeve të rëndësishme të parashikuara, si ai

mbi organizimin e gjyqeve, organizimi i komunave, procedurës civile dhe shumë çështjeve

financiare. Këto ishin të ngutshme dhe nëse Asambleja do të shpërndahej, do të duhej të

kalonin dy muaj deri sa të bëheshin zgjedhjet dhe të mblidhej parlamenti i ri. Pas këtij

parashtrimi reaguan dhe deputetët që kishin votuar për shpërndarjen e Asamblesë. Ata u

tërhoqën të gjithë, duke e justifikuar këtë për të mirën e vendit. Kështu, art. 230 u rikthye siç

ishte, dhe Asambleja u shndërrua në parlament për një periudhë 4-vjeçare. Koha do të

llogaritej që më 16 gusht 1928.408

Shndërrimi i Asamblesë në parlament, ishte një vendim i mbretit që u bë në dakordësi

me qeverinë dhe deputetët, pasi argumentet që paraqiti Kryeministri nuk ishin të panjohura

për ta. Më mirë se kushdo këto nevoja, i njihte H. Delvina, ministri i Drejtësisë i asaj qeverie,

ndërkohë vetë ai, votoi që Asambleja të shpërndahej. Pra, e gjithë kjo skenë me pretekstin e

realizimit të nevojave të ngutshme të qeverisjes, kuptohet që ishte e përgatitur. Mendojme se,

dy kanë qenë arsyet kryesore që Zogu e mori këtë vendim. E para, zgjedhjet e reja do të

sillnin shpenzime financiare, të cilat do të ishin të rënda për buxhetin e shtetit shqiptar. Kjo

do të sillte që qeveria të kërkonte ndihmë dhe drejtimi do të ishte përsëri Italia, gjë e cila do të

kompensohej me shtimin e ndikimit të saj mbi shtetin shqiptar. Në këtë mënyrë do të

kufizohej pushteti i Mbretit; e dyta, që mendojmë se është më e rëndësishmja, vendi sapo

kishte dalë nga zgjedhjet për në Asamblenë Kushtetuese, të cilat kishin kërkuar një impenjim

të madh të të gjithë organizmave qeveritarë. Zogu me anë të këtyre zgjedhjeve kishte siguruar

një institucion të bindur dhe bashkëpunues në të gjitha drejtimet. Organizimi i zgjedhjeve të

reja, nuk jepte garanci që parlamenti i ri do të ishte i tillë, dhe A. Zogu nuk mund ta merrte

përsipër këtë risk, sidomos në momentin që atij po i forcoheshin pozitat. Kështu që, mesazhi i

tij për deputetët ishte i qartë, ata e kuptuan dhe e shprehën me votën e tyre, duke e kthyer

Asamblenë në parlament.

Më 10 dhjetor 1928, u hap sesioni i parë i Parlamentit të parë, të Monarkisë Shqiptare.

Kryeministri K. Kota lexoi mesazhin që Zogu i dërgonte deputetëve, ku deklaronte, se shtetet

perëndimore kishin besim tek Shqipëria dhe këtë e kishin treguar me njohjen e shpejtë, që ata

i bënë regjimit monarkik. Aty ishin përcaktuar dhe detyrat për qeverinë. Ndër të tjera, do të

mbaheshin marrëdhënie të mira me fqinjët dhe do të respektoheshin të gjitha marrëveshjet e

nënshkruara përpara, veçanërisht ato me Italinë; do të ratifikohej Traktati i Arbitrimit dhe i

Pajtimit me SHBA; do të vazhdoheshin reformat e brendshme dhe kujdes do të tregohej në

miratimin e kodeve të reja dhe reformave në fushën administrative. Sipas tij, do të fillonte

inspektimi i administratës shqiptare dhe largimi i të paaftëve; do të zhdukeshin zakonet e

vjetra dhe do të zëvendësoheshin me ato të popujve të qytetëruar dhe Shqipëria duhej të

transformohej sa më shpejt në radhën e shteteve të qytetëruar; do të ndërmerreshin gjithashtu

reforma për, përmirësimin e bujqësisë, industrisë kombëtare, do t’i jepej përkrahje dhe

tregtisë; do të paraqitej një projektligj që do të rregullonte çështjen agrare; do të luftohej

408

Po aty, fl. 455-457.

54

analfabetizmi dhe do t’i kushtohej rëndësi shëndetit të popullsisë, duke shtuar klinika dhe

ambulanca; do të krijohej një ligj i ri për komunitetet fetare; do të reformohej ushtria dhe

xhandarmëria.409

Mesazhi ishte i rëndësishëm. Nëpërmjet tij, Zogu synoi të paraqesë veten si një mbret

reformator dhe ky ishte një sinjal pozitiv. Nga një lexim i kujdesshëm i tij vërehet se, aty

ishin parashikuar disa nga pikat kryesore, nëpër të cilat kaloi veprimtaria e mëvonshme e

Monarkisë Shqiptare. Kështu, në planin e jashtëm, monarkia punoi për raporte të mira me

vendet fqinje, respektoi marrëveshjet me Italinë dhe nënshkroi shumë traktate ndërkombëtare.

Në planin e brendshëm, mesazhi ishte një shpresë e madhe për zhvillimin e vendit, pasi aty

flitej për reforma thelbësore, të cilat do ta nxirrnin vendin dhe shoqërinë shqiptare, nga

prapambetja shumë shekullore dhe do t’i jepnin asaj një fytyrë europiane. Duhet theksuar se,

shumë prej reformave të parashikuara aty nisën shpejt, ndërsa disa të tjera u vonuan shumë në

kohë dhe u realizuan pjesërisht.

Organizimi dhe funksionimi i Parlamentit Shqiptar gjatë monarkisë u bë duke pasur si

bazë dy dokumente kryesore: Statutin Themeltar të Mbretërisë dhe Rregulloren e Brendshme

të parlamentit. Në Statut ishin përcaktuar qartë mënyra e zgjedhjes së deputetëve,

kompetencat, detyrat e tyre dhe raportet e parlamentit me institucionet e tjera. Ai vendoste

një procedurë të gjatë dhe të parashikuar më hollësisht për hartimin, shqyrtimin dhe votimin e

ligjeve në parlament.410

Siç e kemi trajtuar më lart, Statuti i Mbretërisë kishte bërë një

ndryshim të madh. Parlamenti Shqiptar do të kishte vetëm një dhomë, atë të deputetëve. Pra,

ishte hequr përfundimisht Senati. Kështu ishte mbyllur një cikël ku, për herë të parë dhe të

vetme në historinë e shtetit shqiptar parlamenti i tij, kishte funksionuar me dy dhoma.

Në Statut ishin përcaktuar dhe disa kufizime për deputetët. Ata nuk mund të shkonin

në parlament me rroba fetare, nuk mund të kryenin shërbim aktiv fetar, nuk mund të merrnin

asnjë nëpunësi tjetër përveç atë të ministrit, nuk mund të merrnin në pajtim pasuri të

paluajtshme të shtetit, taksa shteti ose punëra botore. Deputetët që mungonin më shumë së dy

muaj rresht pa lejen e parlamentit, quheshin vetvetiu të rrëzuar nga deputetësia. Nga ana

tjetër, në Statut ishin përcaktuar avantazhet dhe mbrojtja që ata gëzonin. Kështu, deputetit

nuk mund t’i jepej asnjë porosi urdhërore prej zgjedhësve të tij dhe nuk mund t’u kërkohej

përgjegjësi për mendimet e shfaqura dhe për votat e dhëna në parlament. Në kohë sesioni,

deputetët nuk mund të burgoseshin për borxhe. Për sa kohë vazhdonte periudha parlamentare,

nuk mund të ndiqeshin apo të arrestoheshin për çështje komunale ose politike, pa lejen e

parlamentit, vetëm kur kapeshin në flagrancë.411

Për sa i përket rregullores së këtij parlamenti fillimisht si e tillë ka shërbyer ajo e

miratuar në vitin 1923, të cilën e kemi trajtuar në hyrje të këtij punimi. Por, me kalimin e

viteve, ajo nuk i përgjigjej më saktësisht veprimtarisë parlamentare. Kjo sepse, vetë sistemi

politik kishte ndryshuar. Shqipëria, kishte kaluar në monarki. Nga ana tjetër, shoqëria kishte

evoluar dhe kjo kishte sjellë dhe zgjerimin e problematikave që parlamenti duhej të trajtonte

në veprimtarinë e tij. Për të zgjidhur këtë problem u mendua si e nevojshme hartimi i një

rregulloreje të re. Ajo u diskutua dhe miratua në parlament në vitin 1931. Diskutimi për të u

zhvillua në disa mbledhje. Projektrregullorja e brendshme u miratua nga Komisioni i Arsimit

409

AQSH, F. Ministria e Oborrit Mbretëror, nr. 150, viti 1928, D. I-22, fl. 1-5. 410


Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare…, 5-6.

55

më 14 shkurt 1931, dhe u paraqit për diskutim përpara deputetëve më 23 shkurt 1931.412

Duke qenë një instrument i rëndësishëm për funksionimin e parlamentit, miratimi i saj u

shoqërua me debate. Shumë prej neneve, u miratuan pa kundërshtime nga ana e deputetëve.

Për nene të veçanta u zhvilluan diskutime të shumta, nga deputetë të caktuar që prekën ato

probleme, që jo vetëm i shqetësonin, por që do të ndikonin në efektivitetin e veprimtarisë së

tyre. Vlen të theksohet se, disa nga ndryshimet që u bënë, ndikuan në përmirësimin e punës

së mëvonshme të parlamentit.

Një problem i hershëm dhe i vazhdueshëm në veprimtarinë e parlamentit ishte

shpejtësia, që kërkohej, shumë herë për miratimin e projektligjeve të ndryshme. Projekti i

rregullores së paraqitur, nuk e kishte eliminuar këtë të metë, pasi në një paragraf të nenit 30 të

saj ishte përcaktuar, që raportet pasi të miratoheshin nga komisionet do ju shpërndaheshin

deputetëve dhe pas 48 orëve do të viheshin në rendin e ditës për diskutim. Nga shumë

deputetë, kjo kohë u cilësua si shumë e shkurtër, pasi sipas tyre, shumë projektligje që do të

silleshin për miratim në parlament mund të ishin të rëndësishëm dhe për këtë arsye nevojitej

më shumë kohë për t’u studiuar. Duke parë reagimin e ardhur nga shumë deputetë, A. Dibra

që ishte dhe kryetari i komisionit të hartimit të projektrregullores, propozoi, që raportet e

komisioneve të vendoseshin në rendin e ditës për diskutim, jo më parë se 48 orë pas

shpërndarjes së tyre dhe jo më vonë se 5 ditë. Ky propozim u miratua nga deputetët.413

Kjo

ishte një ndërhyrje e vlefshme, pasi në këtë mënyrë ata do të kishin më tepër kohë në

dispozicion për shqyrtimin e projekteve të rëndësishme.

Në Parlamentin Shqiptar gjatë periudhës së monarkisë, pavarësisht që të gjithë ishin të

një krahu politik dhe të bindurit e mbretit, shpeshherë u vërejtën qëndrime të ndryshme për

çështje të caktuara dhe kjo solli edhe përplasje mes grupeve të veçanta. Në argumentimin e

qëndrimeve të tyre deputetët u kapën fort, pas neneve të caktuara të Statutit. Kjo ndodhi

kryesisht, kur qëndrimet e disave prej tyre binin ndesh me ato të shumicës. Në raste të tilla

ata u mbështetën në garantimin që u bënte Statuti të drejtave dhe lirive të individit. Ky

element u vu në dukje edhe gjatë miratimit të kësaj rregulloreje. Duke e kuptuar rëndësinë që

ajo kishte, në mënyrë që të siguronin hapësirat e duhura për veprimet e tyre në të ardhmen,

deputetë të veçantë kundërshtuan mënyrën e formulimit të neneve të caktuara të saj. Kështu,

art. 31 kishte sanksionuar, “që asnjë nga anëtarët e një komisioni, nuk mund të kundërshtonte

në mbledhjen e përgjithshme, raportin e komisionit, ku ky kishte qenë prezent, nëse nuk ishte

shënuar në raport kundërshtimi i tij”.414

Synimi i këtij neni ishte që, në shumicën dërrmuese

të ligjeve që do të miratoheshin në parlament, të mos kishte shumë diskutime dhe aq më tepër

kundërshtime. Debatet rreth tij, u zhvilluan nëse deputeti kishte të drejtë ose jo për të

ndryshuar mendim. Kundërshtarët e këtij artikulli insistuan që deputeti të ishte i lirë të

ndryshonte mendimin e tij, duke e arsyetuar atë, se ky nen u kufizonte të drejtën atyre, për të

justifikuar votën, pasi duke iu hequr të drejtën e diskutimit, ata nuk mund ta argumentonin

votën kundër. Madje, Dr. Simonidhi kërkoi që artikulli të hiqej fare pasi, kufizonte lirinë e

fjalës, të cilën e kishte garantuar Statuti. Ndërkohë, mbështetësit e artikullit shpreheshin se

nëse deputetët do të lejoheshin të flisnin në kundërshtim me ç’ka ishin shprehur në komision,

kjo do të çrregullonte veprimet e tij. Sipas tyre, deputetët mund të votonin kundër, por jo të

412

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 383. 413

Po aty, fl. 383-391. 414

Po aty, fl. 391.

56

kundërshtonin me diskutime atë që e kishin pranuar në komision.415

Megjithatë, artikulli u

pranua në parim, siç e kishte miratuar komisioni, por diskutimet për të, nuk u mbyllën këtu.

Një element i zakonshëm në parlamentin e kohës ishte se, në shumicën e rasteve kur

ligjet dhe rregulloret diskutoheshin për herë të fundit, debatet pothuajse mungonin fare. Por,

kjo praktikë pune nuk u zbatua gjatë miratimit të rregullores së tij. Edhe një herë art. 31 hasi

kundërshtime të forta në momentin kur po diskutohej për herë të fundit. Përsëri insistuan

deputetët, që e kishin kundërshtuar atë fillimisht, me argumentin se, nuk ishte e mjaftueshme

që deputeti që kishte ndryshuar mendim, duhej thjesht të votonte kundër dhe të mos kishte të

drejtë të fliste. Ai duhej patjetër të fliste, në mënyrë që të shpjegonte votën kundër. Nëse kjo

nuk i lejohej, “atëherë ky nen binte ndesh me Statutin i cili garantonte lirinë e fjalës”.416

Debati i krijuar nxori në skenë përsëri dy kampet e krijuara në Parlamentin Shqiptar, që ishin

me kahe të ndryshme, lindore dhe perëndimore. Kur nga përkrahësit e nenit, për të justifikuar

qëndrimin e tyre, u mor si shembull Turqia, reagimi ka qenë i ashpër dhe u kërkua që

shembull të merrej ndonjë vend i Europës Perëndimore. Në këtë rast palët nuk kanë ceduar

nga pozicionet e tyre. Kjo solli që propozimi të hidhej në votim nominal dhe rezultati i tij ka

qenë i ngushtë: 20 vota pro artikullit siç e kishte hartuar komisioni dhe 18 kundër.417

Ky

votim ishte shembulli tjetër për të treguar që, brenda parlamentit nuk kishte gjithmonë unison

mendimesh, ekzistonin përplasje brenda grupeve të caktuara dhe shpeshherë, disa vendime

janë ndarë për pak vota.

Qëndrimet e ndryshme të deputetëve, për çështje të caktuara, kishin si shkaqe

kryesore problematikat që ato përfshinin, grupet e interesit që përfaqësonin dhe vetë

prejardhjen e deputetëve. Synimi i shumë prej tyre ishte që në rregulloren e brendshme, të

caktoheshin dispozita të tilla që, ata të kishin sa më shumë hapësira, për të përfituar të drejtën

e fjalës gjatë seancave parlamentare. Në paragrafin e tretë të art. 71 të projektrregullores ishte

përcaktuar, që çdo deputet nuk mund të fliste më tepër se dy herë mbi një çështje, veçse me

leje të parlamentit. Kjo u perceptua si pengesë nga shumë prej tyre. F. Alizoti deklaroi që, “e

drejta e deputetit për të folur vetëm dy herë për probleme të caktuara ishte kufizuese. Për

çështje më rëndësi duhet të lejohej deri në tre herë. Mund të ndodhte sipas tij, që në

parlament të ishin dy parti dhe ajo që ishte në shumicë, mund të pengonte palën tjetër, për të

folur më shumë se dy herë”.418

Megjithëse kërkesa e F. Alizotit u mbështet edhe nga deputetë

të tjerë, nuk u mor parasysh nga shumica dhe artikulli u miratua siç e kishte paraqitur

komisioni. Kërkesa ishte e drejtë, por nuk u mbështet në argumente të sakta, pasi u

parashikuan situata politike të cilat ishin të parealizueshme, siç ishte ndarja në parti politike

në parlament. Kjo ishte e pamundur, sepse Statuti, siç e kemi theksuar, nuk e lejonte

ekzistencën e partive politike në Shqipëri.

Gjatë punimeve të parlamentit në shumë raste, deputetë të caktuar u treguan rigorozë

në qëndrimin e tyre ndaj politikave të qeverisë. Miratimi i kësaj rregulloreje, evidentoi edhe

tendencën e disave prej tyre, për të shtuar kontrollin mbi qeverinë. Në art. 91 të saj, ishte

përcaktuar që çdo deputet kishte të drejtë që t’i bënte qeverisë dhe veçanërisht çdo ministri,

pyetje mbi çështjet publike. Qeveria mund të përgjigjej menjëherë, ose caktohej një ditë

415

Po aty, fl. 391-394. 416

Po aty, fl. 463. 417

Po aty, fl. 463-466. 418

Po aty, fl. 406-407.

57

brenda dy javësh, prej datës së pyetjes. Kjo mund të zgjatej, kur ajo do të paraqiste arsye të

justifikuara. Disa deputetë kërkuan që koha në dispozicion të saj të ishte vetëm një javë.

Sipas tyre mos caktimi i kohës mund të ishte i dëmshëm, sepse një qeveri që mbrohej prej

shumicës parlamentare, mund të mos jepte shpjegime përpara parlamentit edhe për tre muaj.

Kjo do të kishte pasoja, pasi pyetjet mund të kishin qëllim ndriçimin e opinionit publik për

çështje të caktuara dhe duke kaluar shumë kohë, do të humbiste rëndësia e saj. Për këtë

qëllim u mbajt një votim nominal, për propozimin e F. Alizotit, i cili kërkonte që qeveria të

paraqitej për të dhënë shpjegime brenda një jave, pyetjeve të deputetëve për çështjet publike.

Votimi rezultoi barazim, nga 17 vota secili propozim. Në këtë rast hyri në lojë vota e

kryetarit, e cila shkoi për artikullin e miratuar nga komisioni.419

Pavarësisht rezultatit, votimi

ishte një zhvillim pozitiv, pasi tregoi që një pjesë e madhe e deputetëve, kërkonin që të kishin

një kontroll më të madh mbi politikat qeveritare. Gjithashtu, përpjekja e tyre, për të përfituar

sa më tepër hapësira nga kjo rregullore për përmirësimin e punës së parlamentit, ishte një hap

përpara që tregonte seriozitet në misionin e tyre.

Një problem që u shfaq disa herë në funksionimin e seancave parlamentare si gjatë

republikës, po ashtu edhe gjatë monarkisë, ishte mungesa e pjesëmarrjes së deputetëve, duke

u bërë pengesë në shumë raste për zhvillimin normal të punimeve të parlamentit. Në projekt

rregulloren e re u përcaktuan disa nene në lidhje me mënyrën e dhënies së lejeve për

deputetët dhe masat për mungesat e tyre. Në art. 162 ishte parashikuar, që kur deputetët

mungonin në mbledhje pa leje do të paguanin 20 fr. ari gjobë për çdo mbledhje të munguar

dhe kur mungonin një muaj rresht, do t’u pritej shpërblimi i një muaji dhe nuk do t’u

pranohej justifikimi. Nga diskutimet e bëra rezultoi që problemi nuk ishte te gjoba 20 fr. ari,

por tek publikimi i emrit të tyre në “Fletoren Zyrtare”, pasi sipas tyre, kjo do të ndikonte që

ata të diskreditoheshin publikisht. Duhet theksuar që në momentet kur vihej në lojë

reputacioni i deputetëve, ata ishin të bashkuar në qëndrimet e tyre prandaj edhe në këtë rast,

ata insistuan që të siguronin kohë më tepër në dispozicion, përpara se emri i tyre të shpallej

publikisht si mungues në seancat parlamentare, duke kërkuar modifikime të këtij artikullit.

Interesant ishte fakti që, ky mendim u mbështet edhe nga A. Dibra, i cili kishte qenë shumë

strikt gjatë diskutimit të projektrregullores, duke kundërshtuar shumë herë ndryshimet e

kërkuara. Gjithsesi, art. 162 u riformulua dhe u vendos që do të përjashtohej nga gjoba 20 fr.

ari, deputeti që brenda një jave nga data e mungesës, justifikohej përpara kryetarit, i cili ia

njoftonte arsyen mbledhjes së përgjithshme. Për ata që do të mungonin një muaj rresht pa

leje, nuk do të pranohej justifikimi.420

Në diskutimin përfundimtar të neneve të kësaj rregulloreje, që u mbyll më 28 shkurt

1931, u ndërhy edhe në artikullin e fundit të saj, i cili kishte sanksionuar që rregullorja do të

hynte në fuqi që prej ditës së votimit përfundimtar nga parlamenti. Hyrja në fuqi kaq shpejt,

ishte një nxitim që mund të sillte anomali në punët parlamentare. Reagimi erdhi me të drejtë

nga disa deputetë, duke kërkuar më tepër kohë, pasi ajo sapo ishte miratuar dhe duke qenë

element thelbësor për funksionimin e parlamentit, duhej studiuar dhe kuptuar më mirë. Me

dakordësinë e deputetëve u riformulua art. 195 ku u saktësua që, rregullorja do të hynte në

419

Po aty, fl. 422-423. 420

Po aty, fl. 441-443.

58

fuqi më 10 mars 1931.421

Pra deputetëve u lanë 10 ditë kohë, për ta studiuar atë rregullore, e

cila mbeti në fuqi, deri ditën kur parlamenti u shpërnda pas pushtimit italian të 7 prillit 1939.

Rregullorja e re e parlamentit ishte e ndarë në 22 kapituj dhe kishte 195 artikuj. Në

kapitullin e parë, ndër të tjera ishte përcaktuar që, mbledhjen e parë të çdo legjislature ta

kryesonte deputeti më plak dhe detyrën e sekretarit ta kryente deputeti më i ri. Po ashtu u

përcaktua dhe mënyra e betimit të deputetëve. Do të krijohej gjithashtu një komision prej 9

anëtarësh për shqyrtimin e mandateve të deputetëve, që nuk mund të zgjaste më tepër se 7

ditë. Anëtarët e këtij komisioni nuk mund të jepnin dorëheqjen. Deputetit që i kundërshtohej

zgjedhja kishte të drejtë ta mbronte veten përpara komisionit, ashtu edhe në mbledhjen e

përgjithshme të parlamentit. Në kapitullin e dytë, flitej për përbërjen e parlamentit. Kryesia

do të përbëhej nga Kryetari, Nënkryetari, Kujdestari dhe Sekretari. Zgjedhja e tyre do të ishte

me votim të fshehtë. Ministrat përjashtoheshin nga pjesëmarrja në Kryesi dhe legjislatura e re

së bashku me sesionet hapeshin me Fjalën e Fronit.422

Një rol thelbësor në veprimtarinë parlamentare luanin komisionet. Rregullorja këto i

kishte parashikuar në kapitullin e tretë, ku ishin përcaktuar 10 të tilla. Ato do të ishin:

Komisioni i Buxhetit, Komisioni i Financave dhe Llogarive të Parlamentit, Komisioni i

Administratës Civile dhe Shëndetësisë, Komisioni i Ekonomisë Kombëtare, Bujqësisë,

Industrisë, Tregtisë, Lundrimit, dhe i Punëve të Emigracionit, Komisioni i Punëve Botore dhe

i Post Telegrafës, Komisioni i Drejtësisë, Komisioni i Lutjeve dhe Ankimeve, Komisioni i

Punëve të Jashtme, Komisioni i Arsimit, Bibliotekës, Monumenteve Kombëtare, Arteve të

bukura, dhe rregullores së Parlamentit dhe Komisioni i Ushtrisë dhe Xhandarmërisë. Çdo

komision do të kishte Kryetar, Nënkryetar, Sekretar. Një deputet nuk mund të merrte pjesë

më shumë se në tre komisione, përveç atij të Buxhetit. Parlamenti në rast nevoje mund të

formonte komisione mikse ose komisione të posaçme. Ato mund të kërkonin mendimin e

njëri - tjetrit për çështje të ndryshme. Kur kishte mosdakordësi mes tyre, çështja i referohej

mbledhjes së përgjithshme për bisedim e përfundim. Raportet e komisioneve i paraqiteshin

Kryesisë së Parlamentit, e cila urdhëronte shtypjen dhe shpërndarjen e tyre për deputetët.

Mbrojtja e raporteve në seancë bëhej nga relatori i komisionit. Komisionet kishin të drejtë të

thërrisnin ministrat, përfaqësuesit e tyre apo specialistët për të dhënë shpjegime për çështjet

në diskutim. Komisioni i Lutjeve në fund të çdo muaji, përgatiste një listë ku shënonte

shkurtimin e lutjeve, kërkesave, ankimeve dhe vendimeve të dhëna brenda atij muaji. Qeveria

brenda një muaji detyrohej t’i referonte Komisionit për veprimet që ajo kishte bërë, mbi lutjet

e referuara dhe mbi vendimet e komunikuara nga Komisioni i Lutjeve.423

Rregullorja e re

ndryshe nga ajo e vitit 1923, shtoi Komisionin e Administratës Civile dhe Shëndetësisë.

Gjithashtu u shtuan dhe fushat e veprimtarive, që do të mbulonin komisionet për shkak të

evoluimit të veprimtarive të shoqërisë dhe të shtimit të dikastereve të reja shtetërore.

Rol të rëndësishëm në punimet e parlamentit kishte dhe kryesia e tij. Detyrat e saj u

përcaktuan në kapitullin e katërt. Ndër të tjera ajo organizonte dhe rregullonte shërbimet e

brendshme të parlamentit, jepte mendime mbi emërimet, pushimet, masat disiplinore të

nëpunësve të tij, shqyrtonte lejet e deputetëve, jepte mendim mbi buxhetin e parlamentit.

Kryetari i saj përfaqësonte parlamentin, zbatonte dispozitat e rregullores, rregullonte

421

Po aty, fl. 470. 422

Rregullorja e Mbrendshme e Parlamentit, (Tiranë: Gutenberg, 1931), 3-8. 423

Po aty, fl. 8-18.

59

bisedimet e tij, emëronte, merrte masa, pushonte nëpunësit e parlamentit, pasi të konsultohej

me kryesinë. Gjithashtu, ai kontrollonte zbatimin e vendimeve të kryesisë, komisionet dhe

gjithë zyrat e parlamentit dhe mbarëvajtjen e mbledhjeve të tij. Nënkryetari kryente të gjitha

funksionet në mungesë të Kryetarit. Kujdestari rregullonte shërbimin e brendshëm të

parlamentit, mbante llogaritë, kujdesej për orenditë e tij dhe rregullonte ceremonitë e

posaçme. Sekretari mbikëqyrte redaktimin e të gjithë dokumentacionit, mbante emrat e

deputetëve që kërkonin fjalën, kujdesej për botimin e saktë të procesverbaleve dhe

nënshkruante çdo akt që dilte prej parlamentit.424

Në kapitullin e pestë u përcaktuan llojet e projektligjeve dhe propozimeve që mund t’i

paraqiteshin parlamentit për diskutim dhe miratim. Të gjitha duhet t’i paraqiteshin me shkrim

kryesisë së tij. Ato që refuzoheshin nga Mbledhja e Përgjithshme nuk mund të paraqiteshin

për herë të dytë brenda atij sesioni. Rregullorja parashikoi edhe rastet për ndjekjen e

deputetëve. Në art. 59 u saktësua që, për të marrë autorizim për ndjekjen e një deputeti,

qeveria duhej të ia paraqiste kërkesën kryesisë së parlamentit e cila, pasi e lexonte në

mbledhje e shtypte dhe e shpërndante për deputetët dhe ia dërgonte komisionit për shqyrtim e

raportim. Komisioni që shqyrtonte këto çështje ishte ai i Drejtësisë, i cili brenda dy javëve

duhej të kthente përgjigje dhe pas kësaj mbledhja e përgjithshme do të jepte vendimin e saj.

Kjo procedurë do të ishte në fuqi edhe kur vetë deputeti, mund të kërkonte hetime për veten e

tij.425

Kapitulli i gjashtë caktoi organizimin e mbledhjeve dhe mbajtjen e rregullit në

parlament. Që mbledhja të ishte e vlefshme duhej të merrte pjesë më shumë se gjysma e

deputetëve. Vendimet përveç rasteve që përcaktonte Statuti, jepeshin me shumicë absolute të

deputetëve të ndodhur në mbledhje. Kur votimi dilte barazim, vota e kryetarit ishte

përcaktuese. Mbledhjet e zakonshme të parlamentit ishin ditë të hënë, të mërkurë dhe të

shtunë. Rendi i ditës shpallej të paktën 24 orë më parë. Në çdo mbledhje bëhej apeli, lexohej

shkurtimi i procesverbaleve, lexoheshin lutjet që i referoheshin komisionit dhe pastaj

vazhdonte rendi i ditës. Ministrat kishin vend të veçantë. Askush nuk mund të fliste pa lejen e

kryetarit. Ministrat dëgjoheshin kurdoherë që kërkonin fjalën. Kryetari mund të ndërpriste

mbledhjet në rast rrëmuje në sallë. Bisedimet për çështje jashtë rendit të ditës, bëheshin para

se të fillonte ai dhe nuk mund të zgjateshin më shumë se 15 minuta. Për të shfaqur mendimet

e qeverisë duhej të ishte Kryeministri, ministri kompetent ose një ministër i deleguar prej

tyre. Për përgjigje të çështjeve personale kërkohej leje dhe diskutimi duhej të kufizohej vetëm

në atë çështje. Parlamenti mund të bënte mbledhje të fshehta sipas art. 39 të Statutit.

Procesverbalet e këtyre mbledhjeve duhej të ruheshin dhe pa vendimin e parlamentit nuk

mund të botoheshin. Në sallën e dëgjimit mund të hynin persona vetëm me leje të kryetarit,

aty do të ishte një polic që do të ruante qetësinë dhe po me urdhrin e kryetarit, do të

merreshin masa ndaj atyre që prishnin qetësinë.426

Në kapitujt shtatë dhe tetë ishte përcaktuar monitorimi i bisedimeve, pyetjet dhe

interpelancat. Rendi i ditës u komunikohej kryeministrit dhe ministrave 24 orë përpara. Çdo

deputet kishte të drejtë t’i bënte qeverisë si dhe çdo ministri pyetje mbi çështje publike. Kur

qeveria e shikonte se një pyetje ishte e ngutshme, ajo mund të kërkonte që të trajtohej më

424

Po aty, fl. 18-22. 425

Po aty, fl. 22-24. 426

Po aty, fl. 24-32.

60

parë se, çdo gjë që ishte programuar në rendin e ditës. Kur diskutohej buxheti, përgjithësisht

çdo deputet mund të bënte pyetje, apo të kërkonte çdo shpjegim nga qeveria ose ministria

kompetente. Interpelancat kishin për qëllim të kontrollonin qeverinë mbi shkaqet dhe arsyet e

veprimeve, ose mosveprimeve të saj. Interpelancat bëheshin prej çdo deputeti me shkresë,

nëse përkraheshin edhe prej 10 deputetëve të tjerë.427

Në rregullore u caktua edhe mënyra e diskutimit të projektligjeve. Bisedimi i parë

ishte mbi pranimin e tyre në parim. Këtu kishte të drejtë të fliste çdo deputet. Pasi pranohej

në parim, ai dërgohej në komisionin përkatës. Bisedimi dhe votimi i dytë bëhej nen për nen,

po ashtu edhe votimi i tretë që bëhej në mbledhjen pasuese. Komisioni në diskutimin e dytë

të projektligjit paraqiste në fillim raportin, ku shpjegoheshin ndryshimet e bëra, dhe nëse

kishte diskutime në këtë rast, ato bëheshin mbi këto ndryshime. Parlamenti mund ta kthente

në komision përsëri për rishqyrtim. Projektligjet merrnin formë definitive, pasi votoheshin dy

herë artikull për artikull, përveç atyre që me vendim të parlamentit quheshin të ngutshme.

Kodet, konvencionet dhe traktatet votoheshin në bllok. Asnjë projektligj ose propozim ligjor,

nuk mund të diskutohej para se të kalonin 48 orë prej shpërndarjes së tyre deputetëve, përveç

atyre projekteve për të cilat mbledhja e përgjithshme vendoste të kundërtën. Në votimin e

dytë dhe të tretë të një projekti nuk mund të bëheshin diskutime për pranimin e tij, por vetëm

mbi ndryshimet e propozuara. Ratifikimi i traktateve dhe i konvencioneve, bëhej me anë të

një ligji autorizues, i cili votohej si të gjitha projektligjet, që i paraqiteshin parlamentit. Çdo

ndryshim ose shtim në rregulloren e brendshme të parlamentit, bëhej mbi bazën e propozimit

të një ose më shumë deputetëve. Ndryshimet hynin në fuqi, duke u votuar në parim dhe pastaj

një herë nen për nen prej mbledhjes së përgjithshme. Projektligjet që nuk merrnin fund në një

sesion, vijonin në sesionin pasues, duke filluar nga pika ku kishin mbetur. Buxheti i shtetit

shqyrtohej prej Komisionit të Buxhetit pasi dëgjohej relacioni i qeverisë dhe mendimet e

deputetëve, pastaj i paraqitej parlamentit bashkë me raportin e duhur dhe votimi bëhej sipas

nenit 146 të Statutit Themeltar, kapitull për kapitull, dy herë në dy ditë të ndryshme.428

Për sa i përket mënyrës së votimit, u përcaktua që ai mund të bëhej me ngritje dore,

me thirrje emërore nëse e kërkonin dhjetë deputetë, dhe i fshehtë po të kërkohej nga një

shumicë deputetësh. Të drejtë vote kishin dhe ministrat që ishin deputetë. Fillimisht votonin

ata që ishin pro dhe pastaj ata kundër. Pas shqyrtimit të propozimeve të qeverisë, nëse kishte

ndryshime, së pari vendosej në votim propozimi i qeverisë dhe pastaj propozimi i komisionit.

Çështjet që ishin të ngutshme, bisedoheshin shpejt si në komision ashtu edhe në mbledhjen e

përgjithshme. Procesverbalet e parlamentit ishin dy llojesh: njëri fjalë për fjalë dhe tjetri me

shkurtime.429

Në kapitullin e trembëdhjetë u përcaktuan procedurat për diskutimin e kërkesave për

anketa parlamentare dhe mbi akuzimin e ministrave. Çdo deputet kishte të drejtë të kërkonte

anketim parlamentar, për çdo vepër të qeverisë, por duhej specifikuar vepra, ose veprat për të

cilat bëhej anketa. Pranimi i anketimit bëhej me 2/3 e votave të mbledhjes. Pas kësaj ngrihej

një komision parlamentar hetues, që duhej të kishte të paktën 5 deputetë. Pasi mbaronte

hetimin, raporti i komisionit iu shpërndahej deputetëve dhe brenda 15 ditëve vihej në rendin e

ditës. Në përfundim të bisedimeve vendimi nëse ministri do të dërgohej në Gjyqin e Lartë,

427

Po aty, fl. 33-38. 428

Po aty, fl. 39-46. 429

Po aty, fl. 46-51.

61

merrej me 3/5 e numrit të përgjithshëm të deputetëve. Ndaj deputetëve merrej masa e

vërejtjes dhe e qortimit. Në rast se deputeti i qortuar kërkonte ndjesë, qortimi hiqej. Kur

sesioni ishte i hapur, parlamenti përfaqësohej nga të gjithë deputetët, kur ishte pushim, prej

kryesisë dhe deputetëve që ishin në Tiranë. Jashtë këtyre rasteve përfaqësohej nga kryetari.

Parlamenti kishte dhe bibliotekën e tij.430

Në rregullore u përcaktua dhe sigurimi i qetësisë në parlament, duke saktësuar se

policia dhe roja ushtarake do të ishte nën urdhrin ekskluziv të kryesisë së parlamentit. Me

aprovimin e tij, kryesia mund të kërkonte ndihmën e fuqisë armate, të policisë së shtetit, dhe

të prokurorëve. Kur brenda parlamentit, një deputet kryente një faj flagrant, kryetari merrte

masa dhe thërriste prokurorin, të cilit i dorëzonte fajtorin. Në kapitullin XX ishte përcaktuar

personeli i shërbimit dhe buxheti i parlamentit. Buxheti preventiv hartohej prej kryesisë dhe i

referohej kryetarit të komisionit të buxhetit. Aty përfshiheshin shpërblimet e deputetëve,

rrogat e personelit, shpenzimet e botimeve etj. Në qoftë se nuk mjaftonte buxheti, kryetari

pasi merrej vesh me qeverinë për mënyrën e përballimit të fondit, ia komunikonte Komisionit

të Financave propozimin për shtesën, që e shikonte të nevojshme. Pasi shqyrtohej kjo, i

paraqitej parlamentit për miratim. Çdo deputet ishte i detyruar të tregonte vendbanimin e tij

pranë sekretarisë së parlamentit.431

Rregullorja e brendshme e parlamentit qëndroi për dy vjet e pandryshuar. Ndërhyrja e

parë në të, u bë në mars të vitit 1933 që erdhi pikërisht si rezultat i mungesave të shpeshta dhe

të pajustifikueshme të deputetëve, gjatë seancave parlamentare. Komisioni e shkriu nenin 162

të rregullores dhe ndryshoi nenin 161 të saj, duke saktësuar se, “deputeti që mungonte në

seancat e zakonshme dy herë rresht quhej pa leje. Deputeti pa leje ose ai që kalonte lejen e

dhënë pa arsye të justifikuar, do të gjobitej prej kryetarit me 20 fr. ari gjobë për çdo mbledhje

dhe emri i tij do të shpallej në broshurën e bisedimeve të parlamentit. Këto masa do të

zbatoheshin nga kryetari, pas një jave nga data e mungesës së deputetit në mbledhjen e dytë,

nëse brenda kësaj kohe, ai nuk kishte dhënë argumente të vlefshme për mungesën e tij.432

Ndërhyrja e dytë në rregullore u bë në nëntor të vitit 1936, në kohën kur në pushtet

ishte qeveria e M. Frashërit. Megjithëse u munduan ta justifikonin ndërhyrjen, qëllimet për të

cilat ajo u bë, kishin një prapavijë politike. Kjo evidentohej nga fakti pasi, ndërhyrja ishte

pikërisht në art. 48, 91, 97 të rregullores. Të tre këta artikuj kishin të bënin me detyrimin dhe

afatet, që qeveria kishte për t’u përgjigjur para parlamentit. Çështja mori një ngjyrim politik,

pasi këto ndryshime u kërkuan pikërisht në kohën kur kjo qeveri, po kundërshtohej nga

shumë deputetë. Nga ana tjetër, nuk duhet harruar fakti se, vetë ata kishin hedhur poshtë

propozimet e disa kolegëve të tyre, për të shkurtuar kohën e qeverisë për përgjigje, në kohën

e miratimit të kësaj rregulloreje. Megjithatë në këtë rast zgjidhja u bë në mënyrë të zgjuar,

duke mos ndryshuar artikujt, por duke iu bërë atyre shtesat përkatëse. Në art. 48, që kishte të

bënte me detyrimin e qeverisë për t’u përgjigjur komisioneve të parlamentit, për çështje të

caktuara, u shtua një paragraf ku u saktësua që, “qeveria në rast të afrimit të mbarimit të

sesionit, ose të periudhës parlamentare, detyrohej për t’i njoftuar Komisionit të Lutjeve

veprimet që kishte bërë brenda 5 ditëve”. Në art. 91 ku ishte saktësuar e drejta e deputetëve

për t’i bërë pyetje qeverisë u shtua paragrafi që, “afër mbarimit të sesionit, ose të periudhës

430

Po aty, fl. 51-62. 431

Po aty, fl. 62-70. 432

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 72, fl. 350, 354.

62

parlamentare, ose nëse parlamenti e gjykonte çështjen të ngutshme qeveria duhej të përgjigjej

brenda 24 orëve”. Në art. 97 që flitej për interpelancat u shtua që, “afër mbarimit të sesionit

ose të periudhës parlamentare ose nëse parlamenti e gjykonte çështjen të ngutshme, qeveria

pas komunikimit nga ana e kryesisë së parlamentit, detyrohej të përgjigjej menjëherë ose

brenda 24 orëve.433

Këto ishin ndërhyrjet që u bënë në këtë rregullore gjatë viteve 1931-1939.

2.3. Raportet e parlamentit me institucionin e mbretit dhe të qeverisë

Sipas Statutit, Mbretëria Shqiptare ishte konstitucionale, por në thelb ndarje

pushtetesh kishte vetëm në letër. Mbreti ishte arbitër i plotfuqishëm në jetën politike të

vendit. Edhe vetë parlamenti mund të shpërndahej me vendim të tij.434

Parlamenti i

Monarkisë Shqiptare u krijua vetëm me një dhomë, atë të deputetëve. Kushtetuta e re kishte

suprimuar Senatin, që kishte qenë Dhoma e Lartë në Parlamentin e Republikës. Në këtë

mënyrë, A. Zogu do ta kishte më të thjeshtë kontrollin e deputetëve, në funksion të politikave

të tij.

Raportet mes parlamentit dhe mbretit u rregulluan qartë dhe saktë nga Statuti

Themeltar. Nga një këqyrje e kujdesshme e tij, evidentohet qartë që pushteti i mbretit ishte

shumë më i madh se ai i parlamentit. Megjithatë hartuesit, ishin kujdesur që në fillim, të ruhej

një balancë në këto raporte. Në art. 8 të Statutit ishte përcaktuar që, “pushteti legjislativ

ushtrohej kolektivisht prej Mbretit dhe Parlamentit”. Në këtë mënyrë funksionimi i këtij

pushteti, ishte ndarë në dy pjesë dhe kështu ishte vendosur një lidhje e pandarë mbret -

parlament. Për ta përforcuar këtë në art. 9 ishte sanksionuar që iniciativa e ligjeve i përkiste

mbretit dhe parlamentit. Megjithatë edhe brenda neneve ku ishte përcaktuar se pushteti do të

ushtrohej bashkërisht, kishte hapësira ku prevalonte fuqia e mbretit. Kështu po në art. 9, në

një paragraf tjetër të tij, ishte caktuar që propozimi i ligjeve që sillnin shtesa shpenzimesh

financiare i përkiste vetëm mbretit.435

Të dy institucionet, si mbreti dhe parlamenti, kishin rol kyç në hartimin dhe

funksionimin e legjislacionit të ri, por mbreti kishte më tepër pushtet. Në art. 11 ishte

saktësuar se çdo ligj për të qenë i zbatueshëm duhej të votohej nga parlamenti dhe të

dekretohej nga mbreti, pasi në të kundërt nuk ishte i vlefshëm. Megjithëse në pjesë të veçanta

të Statutit ishin vendosur nene, ku raportet mbret-parlament ishin të balancuara, përsëri

interpretimi i tyre i jepte prioritet mbretit. Kështu, art. 12 përcaktonte që asnjë ligj nuk mund

t’i paraqitej mbretit për aprovim, pa u votuar më parë rregullisht nga parlamenti. Megjithëse

kjo në aparencë mund të transmetohej si një balancim fuqish, përsëri edhe në këtë aspekt ai

kishte pushtet mbi parlamentin. Kjo realizohej nëpërmjet dy mënyrave: mbreti mund të

refuzonte pëlqimin e ligjeve të votuara dhe mund t’i kthente përsëri për ridiskutim, duke

shpjeguar dhe shkaqet e rikthimit (veto vezulluese - B.B.). Gjithashtu, mbreti, nëse për një

ligj të miratuar nga parlamenti, nuk shprehej brenda tre muajve që nga data e paraqitur për

dekretim, ai quhej i refuzuar, pra i rrëzuar (veto absolute - B.B.). Përveç këtyre në art. 95 të

Statutit u sanksionua, që mbreti kishte të drejtën, ta shpërndante parlamentin, kur ta shihte të

433

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 156. 434

A. Puto, Shqipëria politike…, 454. 435

Statuti Themeltar i Mbretnis…, 4.

63

nevojshme436

. Pra, vetëm këto dy vendime ku Statuti sanksiononte disa të drejta të mbretit,

mjaftojnë për të kuptuar pushtetin e madh që ai kishte ndaj parlamentit.

Në lidhje me politikën e jashtme raportet mes parlamentit dhe mbretit u ndërtuan në

mënyrë të tillë, që nga njëra anë, mbretit i jepnin pushtet të madh, por nga ana tjetër në raste

të caktuara e kufizonin atë. Mbreti kishte të drejtën e plotë për të lidhur traktate aleance e

miqësie dhe traktate të tjera të karakterit politik e ushtarak, të cilat menjëherë pasi

nënshkruheshin prej tij, prodhonin pasojat juridike përkatëse, pa qenë e nevojshme të

miratoheshin paraprakisht nga parlamenti.437

Ai për këto traktate e vinte në dijeni parlamentin

në një kohë, kur ta shihte të arsyeshme. Megjithatë, në Statut u saktësua që traktatet tregtare,

ose traktate të tjera, që mund të rrisnin barrën financiare mbi shtetin shqiptar ose mbi

nënshtetasit e tij, nuk përfshiheshin në këtë klauzolë dhe për këto duhej marrë patjetër

pëlqimi i parlamentit.438

Nga ana tjetër, Zogu u kujdes që në politikën e jashtme të mos

merrte çdo përgjegjësi mbi vete. Shqipëria kishte nënshkruar marrëveshje dhe traktate me

shtetet e huaja. Të rëndësishme ishin dy paktet politiko-ushtarake të nënshkruara me Italinë.

Në to, ndër të tjera ishin parashikuar dhe momentet kur shtetet përkatëse mund të ishin në

luftë dhe masat respektive që do të ndërmerreshin për këtë rast. Shpallja e Mbretërisë, solli

obligime shtesë për A. Zogun përkundrejt Italisë. Kjo mund të ndikonte që ai, i gjendur nën

presionin italian të detyrohej, të hynte në luftë me shtete të tjera. Për t’i paraprirë kësaj situate

dhe për të shmangur përgjegjësinë e tij, ai veproi me zgjuarsi. Në art. 82 të Statutit u saktësua

që, “Mbreti shpallte luftë vetëm në rast mbrojtje. Shpallja e luftës jashtë kushteve të mbrojtjes

dhe lidhja e paqes bëheshin vetëm me pëlqimin e Parlamentit”.439

Kjo i jepte atij një lloj

garancie në politikën e jashtme pasi, së pari, ai ishte i liruar nga presioni i jashtëm që mund të

kishte në lidhje me këtë aspekt dhe së dyti, do të ishte shumë e vështirë, që kushdo që mund

të ndërhynte, të detyronte një parlament të tërë që të votonte, për të çuar vendin në luftë

jashtë kushteve të mbrojtjes.

Statuti përcaktonte dhe aspekte të veçanta, ku mbreti kishte disa kufizime nga

parlamenti. Ai kishte të drejtën e faljes dhe mund të lehtësonte ose dhe të ndryshonte dënimet

definitive të dhëna nga gjykata, por varej nga parlamenti në dy gjëra: ai nuk mund të falte

ministrat e dënuar për faje që kishin lidhje me detyrën, dhe nuk mund të shpallte amnisti pa

pëlqimin e parlamentit.440

Mes parlamentit dhe institucionit të mbretit ishin përcaktuar edhe disa raporte, të cilat

nuk u provuan asnjëherë. Kjo për shkak se nuk ndodhi asnjë situatë, për të cilën mund të

hynin në veprim, artikujt ku ato ishin sanksionuar. Në këta artikuj përcaktohej mënyra se si

do të vazhdonte trashëgimia e fronit mbretëror në dy raste: kur vdiste trashëgimtari dhe kur

nuk kishte trashëgimtar për fronin mbretëror. Në rastin e dytë, parlamenti kishte fuqi mbi

mbretin. Kjo për disa arsye: së pari, mbreti do ta zgjidhte trashëgimtarin me pëlqimin e

parlamentit; së dyti, kur mbreti nuk e përdorte këtë të drejtë, trashëgimtarin do ta zgjidhte

vetë parlamenti prej gjinisë së mbretit, ose të afërmve të tij; së treti, parlamenti do të zgjidhte

përsëri trashëgimtarin, kur mungonte nga gjinitë e mësipërme, por duhej të ishte me origjinë

436

Po aty, fl. 4, 13, 14, 16. 437


Statuti Themeltar i Mbretnis…, 14-15. 439

Po aty, fl. 14. 440

Po aty, fl. 14.

64

shqiptare.441

Duke qenë se për këta artikuj nuk lindi nevoja e zbatimit të tyre edhe ai pak

pushtet që parlamenti kishte mbi mbretin mbeti vetëm në letër.

Megjithëse Statuti i kishte caktuar mbretit pushtet shumë të madh, përsëri hartuesit e

tij u kujdesën që në çdo moment ai të ishte efektiv dhe në funksion të kësaj të ruhej

prevalenca që pushtetet kishin mbi njëri-tjetrin. Kështu, nëse ndodhte ndonjë përplasje mes

parlamentit dhe qeverisë, mbreti kishte të drejtën që të shpërndante parlamentin.442

Sipas

Statutit, mbreti mund të delegonte kompetenca, por hartuesit u kujdesën që edhe kur ato

mund të delegoheshin, për aspekte të veçanta, nuk mund të zbatoheshin tërësisht, duke

ndikuar në ruajtjen e status quo-së politike. Kështu, mbreti e kishte të ndaluar që të qëndronte

jashtë Shqipërisë më tepër se tre muaj dhe kur ai dilte përkohësisht jashtë vendit, pushteti

ushtrohej nga trashëgimtari kur ishte madhor, ose në mungesë të tij nga Këshilli i Ministrave.

Në këtë rast në lidhje me parlamentin, megjithëse Këshilli i Ministrave mund të ushtronte

pushtetin e mbretit, ai nuk i kishte kompetencat e tij. Kjo pasi në art. 67 u sanksionua, që

Këshilli i Ministrave kur ushtronte pushtetin mbretëror, nuk mund ta shpërndante

parlamentin.443

Kjo ishte një masë mbrojtëse, që ishte marrë në funksion të të papriturave, që

mund të ndodhnin, në kohën kur mbreti ndodhej jashtë vendit. Momenti i vetëm kur kjo u

provua ishte periudha janar-shkurt 1931, kur Zogu shkoi për vizitë mjekësore në Austri. Duke

qenë që ishte hera e parë që largohej jashtë vendit ai mori masa të tjera shtesë, përpos atyre

që i ofronte Statuti. Kjo u evidentua në komunikimin për Kryeministrin më 26 janar 1931, me

rastin e ikjes së tij, ku pasi i dha udhëzimet e përgjithshme, ndër të tjera e urdhëroi që nuk

duhej të bëhej asnjë riemërim dhe transferim nëpunësish, deri sa ai të kthehej në Shqipëri.444

Megjithëse nuk ndodhi gjë, për shkak të paqartësisë së sëmundjes së tij, brenda vendit me

ndërhyrjen edhe të diplomatëve të huaj, zërat kundër tij filluan të lëviznin, dhe sikur të kishte

pasur hapësira ligjore për të vepruar, gjërat mund të kishin precipituar ndryshe.

Mbreti kishte mënyra të ndryshme komunikimi me parlamentin. Në hapjen e çdo

sesioni të zakonshëm ose të çdo legjislature, ai dërgonte një ligjëratë të fronit që mund ta

lexonte personalisht, ose dërgonte mesazh të cilin e lexonte kryeministri. Nëpërmjet tij, ai u

parashtronte deputetëve gjendjen e përgjithshme të vendit, ku përfshiheshin zhvillimet në

politikën e brendshme dhe të jashtme. Në politikën e jashtme, zakonisht prekeshin aspekte të

marrëdhënieve më fqinjët dhe shtetet e tjera. Gjithmonë i kushtohej rëndësi raporteve me

Italinë. Në aspektin e brendshëm, evidentoheshin zhvillimet në ekonomi, infrastrukturë,

arsim, shëndetësi etj. Gjithashtu, në këto raporte përcaktoheshin shpeshherë dhe nismat

ligjore që do të ndërmerreshin dhe do të dërgoheshin në parlament për miratim gjatë sesionit

përkatës. Detyrë e parlamentit në këtë rast ishte ngritja e një komisioni, që do të bënte

përgatitjen e përgjigjes së mesazhit të mbretit dhe miratimin e saj nga ana e deputetëve.445

Martesa e mbretit ishte një ngjarje e shënuar për çdo mbretëri. Në rastin e Shqipërisë

kjo shoqërohej me një specifikë të veçantë, pasi mbreti shqiptar nuk ishte vazhdues i ndonjë

familjeje mbretërore. Gjithçka kishte filluar aty me A. Zogun, i cili për koincidencë të rastit

ishte beqar. Kishte qenë i fejuar me vajzën e Sh. Vërlacit, por ishte ndarë. Në Statut ishte

parashikuar dhe momenti i martesës së mbretit. Për sa i përket këtij aspekti, parlamenti kishte

441

Po aty, fl. 10. 442


Statuti Themeltar i Mbretnis…, 13. 444

AQSH, F. 150, V. 1931, D. I-181, fl. 1. 445

F. Gjilani, Shteti dhe e drejta…, 188.

65

pushtet mbi të. Në art. 89 ishte përcaktuar që martesa e mbretit apo e trashëgimtarit, do të

lidheshin vetëm me miratimin e parlamentit. Kjo dispozitë u respektua në mënyrë strikte nga

Zogu. Më 31 janar 1938, Parlamenti Shqiptar zhvilloi një mbledhje të posaçme, ku u bë e

njohur nga ana e kryeministrit, mesazhi i Zogut, ku njoftonte se, “Tue deshirue të marrim për

bashkëshorte Konteshen Geraldina Apponyi, ju ngarkojmë të ja u sillni perfaqesuesave të

Kombit, ketë deshiren t’onë në konformitet me nenin 89 të Statutit Themeltar të Mbretnis”.446

Kërkesa u prit me ovacione dhe diskutime të zjarrta në favor të martesës së tij.

Mbreti kishte fuqi mbi parlamentin edhe për sa i përket pjesëve të veçanta të

funksionimit të sesioneve parlamentare. Ai mund të urdhëronte hapjen e sesioneve të

zakonshme, deri në një muaj përpara datës së përcaktuar rregullisht. Ai mund të shtynte

fillimin e sesionit parlamentar, të pezullonte mbledhje gjatë zhvillimit të tij dhe ta zgjaste

vijimin e sesionit edhe pas mbarimit të tij, por koha që mund të funksiononin këto vendime,

nuk mund të ishte më tepër se një muaj. Zgjatja e sesioneve parlamentare, bëhej me dekret

mbretëror, gjë e cila ndodhi në shumicën e rasteve të tyre. Arsyeja kryesore ishte miratimi i

buxhetit të shtetit, i cili pothuajse paraqitej gjithmonë me vonesë dhe diskutohej në limitet e

kohës së sesionit parlamentar. Mbreti mund të shpallte dhe gjendjen e jashtëzakonshme,

pjesërisht ose në gjithë vendin, pa e pyetur parlamentin. Ky dekret i dërgohej parlamentit, kur

ai ishte i mbledhur për pëlqim brenda 24 orëve. Kur ai ishte pushim i paraqitej në sesionin më

të afërt të tij, për miratim.447

Si përfundim i fakteve dhe analizave të parashtruara më lart, rezulton se, megjithëse

në Statut ishte përcaktuar që, pushteti legjislativ ushtrohej bashkërisht nga mbreti dhe

parlamenti, në të vërtetë pushtetin më të madh e kishte mbreti. Termi “Mbretëri Demokratike

Parlamentare” që ishte përcaktuar në nenin e parë të Statutit, në zbatimin e një sërë aktesh e

nenesh të tij, në jetën e përditshme politike, linte shumë për të dëshiruar. Nga ana tjetër, A.

Zogu gjatë regjimit të tij monarkik krahas kontrollit ligjor, u kujdes që të rriste influencën

mbi parlamentin duke përzgjedhur besnikë të tij për postin e deputetit. Gjatë periudhës së

monarkisë janë bërë dy herë zgjedhje dhe rezultuan fitues, deputetët besnikë të mbretit. Gjatë

veprimtarisë së tij, parlamenti i Monarkisë Shqiptare nuk kundërshtoi asnjëherë politikën e A.

Zogut. Asnjë nga deputetët e tij nuk doli kurrë hapur kundër mbretit. Megjithatë ka pasur

momente kur deputetë të caktuar, për aspekte të veçanta kundërshtuan politikat e tij. Rastet,

megjithëse të pakta, ishin të kamufluara, dhe ndodhën, kur ata kundërshtuan në momente të

caktuara politika qeveritare, të cilat kuptohet kishin marrë dhe miratimin e mbretit.

Për sa i përket raportit midis parlamentit dhe organeve ekzekutive, Statuti i Mbretërisë

ishte më i qartë dhe me dispozita më të plota se ai i Republikës.448

Përveç Statutit, rregullimin

e këtyre raporteve e përcaktonte dhe rregullorja e brendshme e parlamentit. Në

bashkëpunimin mes parlamentit dhe qeverisë, shpeshherë rol të madh kanë luajtur zhvillimet

e brendshme politike, ndërhyrja italiane, interesat e grupeve politike brenda parlamentit,

sjelljet e caktuara të kryeministrave dhe ministrave dhe vetë ndërhyrjet e mbretit. Ky, sipas

artikujve të Statutit, kishte pushtet të madh mbi ministrat. Ai emëronte dhe shkarkonte

kryeministrin dhe ministrat, mund t’i akuzonte ata dhe t’i dërgonte në gjyqin e lartë.449

446

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 76, fl. 178-179. 447

Statuti Themeltar i Mbretnis…, 16-17. 448


Statuti Themeltar i Mbretnis…, 14.

66

Parlamenti dhe qeveria ishin të lidhur drejtpërdrejtë, në disa aspekte. Çdo qeveri pasi

dekretohej nga mbreti duhet të merrte votëbesimin në parlament. Të gjitha dekretligjet e

nxjerra nga qeveria, si në kohën kur parlamenti ishte pushim, ashtu edhe kur ishte në punë,

duhet të miratoheshin nga ai, ndryshe quheshin të rrëzuara. Çdo vit, parlamenti në mbledhje

të veçanta, miratonte projektbuxhetin e shtetit që paraqitej nga qeveria.

Në artikujt e Statutit ishte përcaktuar që pushteti legjislativ kishte fuqi mbi pushtetin

ekzekutiv. Pavarësisht se mbreti ishte mbi të dy pushtetet, parlamenti kishte rol kontrollues

mbi qeverinë. Një aspekt i rëndësishëm në këto raporte ishte procedura e votëbesimit të

qeverisë, ku Statuti i kishte dhënë pushtet të plotë parlamentit mbi qeverinë. Aty ishte

saktësuar se, “kabineti duhej të paraqitej përpara parlamentit, brenda një jave nga dita e

emërimit për të marrë votëbesimin. Nëse kjo nuk ndodhte, ishte njëlloj sikur ai të mos ishte

votëbesuar. Nëse kabineti nuk e merrte votëbesimin prej parlamentit, detyrohej që t’i

paraqiste mbretit dorëheqjen”.450

Megjithëse parlamenti e kishte këtë pushtet, në të gjitha

votëbesimet e bëra për herë të parë, për të gjitha qeveritë e emëruara nga mbreti, nuk u shfaq

asnjëherë, nevoja e ushtrimit të këtij pushteti, pasi ato u votuan unanimisht. I vetmi moment

kur një deputet gjatë periudhës së monarkisë votoi kundër qeverisë ka qenë M. Bushati në

vitin 1936, për qeverinë e K. Kotës.451

Ndryshe nga parlamenti, i cili u rikonfigurua dy herë gjatë monarkisë, me qeveritë

nuk ndodhi e njëjta gjë. A. Zogu në funksion të reformave që kishte programuar dhe të

ndikimit nga zhvillimet politike të brendshme dhe ndërhyrjes së jashtme, ndërroi disa herë

qeveritë mbretërore. Gjatë periudhës së monarkisë janë votëbesuar 7 qeveri, tri të drejtuara

nga K. Kota, tri nga P. Evangjeli dhe një nga M. Frashëri. Qeveria e parë ishte ajo e 5

shtatorit 1928 dhe u votëbesua nga Asambleja Kushtetuese. Të tjerat u votëbesuan nga

parlamenti. Gjatë gjithë kësaj periudhe i vetmi moment kur një qeveri, kërkoi votëbesim pasi

kishte kaluar një periudhë kohe në pushtet, ka qenë ajo e M. Frashërit në nëntor 1936. Vlen të

theksohet se, raportet mes parlamentit dhe qeverive, për shkak të specifikave që ato

përmbanin kanë qenë komplekse, nuk kanë shkuar gjithmonë në dakordësi, dhe janë

shoqëruar me ulje-ngritjet e tyre.

Kur një qeveri e re paraqitej në parlament për të marrë votëbesimin zbatoheshin disa

procedura. Kryeministri fillimisht prezantonte anëtarët e kabinetit të ri, bënte paraqitjen e

pikave kryesore të programit të qeverisë, pastaj ishte radha e diskutimeve dhe në fund bëhej

votimi. Më 9 janar 1929, K. Kota paraqiti qeverinë e tij të dytë për votëbesim. Përbërja e saj

ishte: Kryeministër dhe ministër i Punëve të Brendshme K. Kota, ministër i Drejtësisë H.

Delvina, ministër i Financave M. Tutulani, ministër i Arsimit A. Dibra, ministër i Punëve

Botore, S. Vuçiterni, ministër i Bujqësisë M. Juka, Ministria e Punëve të Jashtme

përkohësisht i ishte lënë M. Tutulanit. 452

Pak më vonë në këtë post u emërua R. Fico.

Në shumicën e rasteve ishte bërë rutinë që, pothuajse të gjithë deputetët lavdëronin

qeveritë për programin, ministrat për aftësitë dhe detyrat që ata kishin marrë përsipër. Por, ka

pasur momente që ata evidentuan mangësi të veprimtarisë së tyre, në lidhje me qeverinë dhe

probleme në përmbajtjen e programit të qeverisë. Zëra kritikë u evidentuan në diskutimet e

bëra edhe për këtë qeveri. Deputeti J. Hurshidi nxori një të vërtetë që ekzistonte, por që nuk

450

Po aty…, 19. 451

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 333. 452

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 11.

67

flitej hapur asnjëherë për të. Ai deklaroi se, “kurdoherë që vinin kabinetet për votëbesim, ai u

jepej atyre në mënyrë unanime pa bërë kritika, por sapo dilnin jashtë sallës së parlamentit,

ishin vetë deputetët që kritikonin qeverinë dhe programin e saj”. Kritika të drejtpërdrejta

programit të kësaj qeverie i bëri J. Erebara, duke i adresuar ato në tre drejtime: së pari,

qeveria nuk kishte parashikuar asgjë për ta zgjidhur problemin e madh të zaptimit të pronave

shtetërore nga privatët që kishte filluar që para vitit 1913; së dyti, ai ngriti me forcë çështjen e

mbylljes së shkollave shqipe në Jugosllavi, gjendjen e shqiptarëve atje dhe kërkoi reagim

qeveritar, duke e kritikuar atë se nuk kishte parashikuar në program, asgjë për minoritetet

shqiptare; së treti, duke prekur çështjen e Reformës Agrare ai insistoi që ajo të bëhej se, “56

pasanikë (deputetët - B.B.), nuk mund të linin në robëri një popull”, por shprehu hapur

mosbesimin se kjo qeveri do ta bënte. Nëse kjo nuk arrihej, sipas tij, ajo duhet të jepte

dorëheqjen.453

Këto kritika ishin të rëndësishme, pasi prekën çështje që ishin bërë shqetësim

për shoqërinë shqiptare dhe ky ishte një sinjal pozitiv për të kuptuar se, programet e qeverive

do të studioheshin mirë nga deputetët. Por, megjithëse kritikat për programin qeveritar filluan

të shpreheshin në parlament, akoma nuk kishte deputetë që të votonin kundër qeverisë. Duhej

të kalonte kohë që të ndodhte kjo. Kështu që votëbesimi për këtë qeveri ishte unanim.

Deputetët për kundërshtimin e politikave qeveritare, kanë ndjekur disa rrugë. Përveç

debateve në parlament ata në momente të caktuara kërkuan dhe reagimin e mbretit. Në

vjeshtën e vitit 1929, qeveria e K. Kotës u përball me problemin e koncesionit për monopolin

shtetëror të vajgurit. Interes për të kishin paraqitur shoqëri amerikane, italiane dhe shoqëritë

shqiptare Stamles dhe Sita. Fituese u shpall shoqëria italiane AXHIP (AGIP). Kjo ngjalli

pakënaqësi në disa rrethe politike dhe ekonomike të vendit. Më 20 tetor 1929, 36 deputetë i

paraqitën shqetësimet e tyre Mbretit për situatën e monopolizimit të tregut të karburanteve.

Ai i kërkoi llogari qeverisë dhe ministrit të Financave M. Tutulanit, i cili e dërgoi çështjen në

gjyq.454

Problemet vazhduan për shkak të mosrespektimit të kushteve të kontratës nga

shoqëria italiane, gjë e cila solli rritje të çmimit dhe mungesa të karburanteve në treg. Kjo

çështje u trajtua gjerësisht në parlament në gjysmën e dytë të muajit shkurt të vitit 1930. Nga

deputetët u bënë kritika të ashpra ndaj qeverisë dhe kryesisht ndaj M. Tutulanit për

marrëveshjen me AXHIP. Nga ana tjetër u rrit dhe presioni i qeverisë italiane mbi atë

shqiptare. Përveç kësaj, kjo qeveri u përball edhe me vështirësinë e çështjes së Reformës

Agrare, e cila ndeshi në kundërshtimin e pronarëve të mëdhenj të tokave dhe nga një pjesë e

deputetëve. Kjo ishte një arsye më shumë për ta rrëzuar këtë qeveri. Duke parë situatën e

krijuar më 4 mars 1930, Këshilli i Ministrave, bëri një mbledhje, ku K. Kota u shpreh, se pas

akuzave që ishin bërë në parlament kundër disa ministrave, qeveria nuk mundej që të

vazhdonte punën. Kështu, ajo, deklaroi dorëheqjen.455

Zogu ngarkoi për formimin e qeverisë së re, P. Evangjelin. Ajo u krijua më 6 mars

1930 me këtë përbërje: P. Evangjeli Kryeministër, R. Fico ministër i Punëve të Jashtme e

përkohësisht ministër i Punëve të Brendshme, V. Avrami ministër i Drejtësisë, M. Frashëri

ministër i Ekonomisë Kombëtare, K. Thaçi ministër i Financave, H. Mosi ministër i Arsimit

dhe përkohësisht ministër i Punëve Botore.456

Më 12 mars 1930 qeveria e re u paraqit përpara

deputetëve, të cilët ranë dakord me programin dhe vlerësuan figurën e P. Evangjelit dhe atë të

453

Po aty, fl. 18, 29, 30. 454


Gazeta Ora, nr. 45, Tiranë, 5-6 mars 1930, 1, artikulli “Kabineti Kotta dha dorëheqjen”. 456

AQSH, F. 150, V. 1930, D. I-145, fl. 33.

68

ministrave. Vetëm S. Toptani kërkoi nga Ministria e Drejtësisë që procedurat e gjyqeve të

mos zgjateshin pambarimisht, se në popull kishte shumë ankesa për zgjatjen e gjyqeve dhe

dhënien e vendimeve.457

Raportet e parlamentit me qeverinë, megjithë dakordësinë në dukje, shpeshherë kanë

qenë të tensionuara dhe kanë ndikuar edhe mbi vetë qeveritë. Në parlament u kthyen disa

herë mbrapsht projekte të qeverisë, dhe në këto raste u kritikua dhe puna e ministrave të

veçantë. Më datë 8 prill 1931 në parlament ndër të tjera, u diskutua projektligji mbi gjykimin

e shpejtë të padive procedimore. V. Avrami, ministri i Drejtësisë kërkoi që diskutimi të

shtyhej për tre ditë, pasi nuk ishte gati për të mbrojtur tezën qeveritare. Kjo solli debate mes

V. Avramit dhe A. Dibrës. Ky i fundit u shpreh kundër shtyrjes së diskutimit, pasi qeveria

kishte pasur tre muaj kohë për ta shqyrtuar dhe nuk e kishte bërë këtë. Propozimi qeveritar

për ta shtyrë diskutimin, me votim u hodh poshtë.458

Ky kundërshtim dhe debatet e bëra,

ndikuan që V. Avrami të jepte dorëheqjen. Kjo solli dorëheqjen e gjithë qeverisë. Në

sqarimin që P. Evangjeli i bëri Zogut, si shkak të dorëheqjes, paraqiti situatën e fundit mes

qeverisë dhe parlamentit. Kjo, sipas tij, e kishte tronditur besimin, që i duhej një qeverie për

zhvillimin e misionit të saj.459

Përsëri Zogu caktoi P. Evangjelin për të krijuar qeverinë e re. Më 20 prill 1931, ai

formoi qeverinë e dytë me këtë përbërje: P. Evangjeli, Kryeministër dhe përkohësisht

ministër i Ekonomisë Kombëtare, M. Tutulani ministër i Drejtësisë, H. Vrioni ministër i

Jashtëm, M. Juka, ministër i Punëve të Brendshme, L. Kareco ministër i Financave, H. Mosi

ministër i Arsimit, I. Dibra ministër i Punëve Botore, S. Toptani (25 korrik 1931) ministër i

Ekonomisë Kombëtare.460

Megjithëse, parlamenti kishte ndikuar në dorëheqjen e kabinetit të

parë të P. Evangjelit, deputetët në votimin e kabinetit të tij të dytë, i vlerësuan shumë

ministrat, programin e qeverisë dhe u treguan entuziastë në përmbushjen e synimeve të tij.

Votëbesimi edhe në ketë rast ishte unanim. Ky ishte një shembull për të treguar se jo pak herë

deputetët, kundërshtimet në parlament i kishin më tepër personale me ministra të veçantë,

sesa për programe dhe strategji për zhvillimin e vendit. Kjo evidentohet nga fakti pasi qeveria

që u miratua, në ekspozenë e bërë përpara parlamentit, rezultoi që do të vazhdonte me të

njëjtin program, pa ndryshime.

Në raportet mes parlamentit dhe qeverisë, për raste të veçanta u zbatuan dhe

procedura, të cilat ishin tipike për vende të zhvilluara demokratike, siç është rasti i dorëheqjes

së një qeverie pas zhvillimit të zgjedhjeve të reja. Në periudhën gusht-nëntor 1932 u

zhvilluan zgjedhjet e para pas shpalljes së monarkisë. Më 6 dhjetor 1932, P. Evangjeli i

paraqiti Zogut dorëheqjen e kabinetit të tij me motivacionin, se me një parlament të ri, duhej

të krijohej edhe një qeveri e re që të kishte besimin e mbretit dhe të deputetëve të rinj.

Dorëheqja u pranua, por qeveria u ngarkua të vazhdonte detyrën, deri në zgjedhjen e qeverisë

së re.461

Ky ishte një zhvillim demokratik pasi ishte hera e parë, kur një qeveri kërkonte

dorëheqje për një arsye të tillë. Mbreti caktoi për herë të tretë P. Evangjelin, për të formuar

qeverinë. Krijimi i saj u vonua për rreth një muaj. Arsyeja ishte rivaliteti mes P. Evangjelit

457

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 39. 458

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 93, fl. 60. 459

Ora, nr. 347, 12 prill 1931, 1, artikulli “Kabineti P. Vangjeli dhe dorëheqjen. Qeveria e tij mbetet

zëvëndëse”. 460

Kastriot Dervishi, Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet, (Tiranë: 55, 2012), 22. 461

AQSH, F. 150, V. 1932, D. I-301, fl. 1, 2.

69

dhe K. Kotës për vendin e Kryeministrit dhe tendenca që kishte Zogu për të zgjedhur

ministra, jashtë radhëve të parlamentit.462

Më 11 janar 1933, P. Evangjeli paraqiti para

mbretit përbërjen e qeverisë së re, të cilën ai e dekretoi.463

Përbërja e qeverisë ishte: P.

Evangjeli, Kryeministër dhe përkohësisht ministër i Ekonomisë Kombëtare deri më 15

qershor 1934 dhe ministër i Punëve Botore pas 18 qershorit 1935, V. Avrami (17 janar 1933)

ministër i Drejtësisë, Xh. Vila ministër i Punëve të Jashtme, M. Juka ministër i Punëve të

Brendshme dhe përkohësisht ministër i Ekonomisë Kombëtare në periudhën mars 1933 - 14

qershor 1934, A. Dibra ministër i Financave, M. Ivanaj ministër i Arsimit (deri më 30 gusht

1935), S. Saraçi ministër i Punëve Botore (deri më 18 qershor 1935), Dh. Berati më 15

qershor 1934 ministër i Ekonomisë Kombëtare dhe përkohësisht ministër i Arsimit pas 30

gushtit të vitit 1935.464

Më 18 janar 1933 ajo u paraqit përpara parlamentit për të marrë

votëbesimin.465

Edhe kjo qeveri mori votat unanime pa u kundërshtuar nga deputetët.

Qeveria e tretë e P. Evangjelit gjatë veprimtarisë së saj u përball me probleme të

mëdha të brendshme dhe të jashtme. Vendi u godit nga kriza ekonomike botërore e cila solli

pasoja të rënda në të gjitha fushat. Në prill 1933 u ndërmor reforma Ivanaj me mbylljen e

shkollave private në Shqipëri. Kjo solli acarim të mëtejshëm të marrëdhënieve sidomos me

Italinë të cilat kishin filluar të keqësoheshin që në vitin 1931, pasi Zogu nuk pranoi të

rinovojë Paktin I të Tiranës. Në kundërveprim ajo ndërpreu ndihmat dhe kërkoi shlyerjen e

detyrimeve financiare ndaj saj. Presioni italian arriti deri në demonstrimin e forcës ushtarake

në qershor të vitit 1934 në brigjet e Durrësit. Masat e qeverisë shqiptare për shkurtime

buxhetesh, vetëm sa e rënduan më tepër gjendjen. Në aspektin e brendshëm kjo qeveri u

përball edhe me organizimin e elementëve kundërshtarë të regjimit, si në lëvizjen e Vlorës të

vitit 1932 dhe në Organizatën e Fshehtë të Tiranës të vitit 1934, e cila më 14 gusht 1935,

organizoi një kryengritje kundër regjimit. Pasi morën Fierin, kryengritësit vazhduan drejt

Lushnjës por u thyen nga forcat qeveritare.466

Pas shtypjes së saj nga gjykatat u dhanë dënime

të shumta dhe mjaft të rrepta. Këto dënime sollën, reagimin e shumë shoqatave të huaja dhe

individëve të veçantë, të cilët kërkuan zbutjen e tyre. Klima politike kishte kohë që ziente dhe

kjo kryengritje ndikoi që acarimi i situatës së brendshme politike të rritej më tej.

Më 15 tetor 1935 filloi punën sesioni i katërt i Legjislaturës së Dytë të parlamentit. Në

mesazhin e tij dërguar deputetëve, ndër të tjera mbreti njoftoi se marrëdhëniet me fqinjët

ishin të mira dhe ato me Italinë ishin të përzemërta, se masat e marra nga qeveria kishin

dhënë deri diku frytet e dëshiruara dhe se aktiviteti i saj, do të synonte në konsolidimin

definitiv të gjendjes financiare. Sipas tij, megjithëse kriza vazhdonte e ashpër, vëreheshin

shenja përmirësimi. Ky mesazh në funksion të marrëdhënieve me jashtë, ishte kontradiktorë

në përmbajtje. Nga njëra anë deklarohej që Shqipëria ishte dhe do të qëndronte anëtare

besnike e Lidhjes së Kombeve dhe nga ana tjetër, thuhej se, duke marrë parasysh

marrëdhëniet shumë të ngushta që kishte me Italinë, shteti shqiptar nuk kishte pranuar t’i

bashkohej vendimeve që Lidhja kishte marrë kundër saj. Për sa i përket ngjarjes së Fierit,

462


Gazeta Besa, nr. 451, Tiranë, 12 janar 1933, 1, artikulli “Shk. T. Pandeli Evangjeli e formoi kabinetin e ri”. 464

K. Dervishi, Kryeministrat dhe ministrat…, 22. 465

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 84. 466

Valentina Duka, Histori e Shqipërisë 1912-2000, (Tiranë: Kristalina-KH, 2007), 194.

70

megjithë bujën e madhe që kishte shkaktuar, në këtë mesazh u kalua përciptas, duke e

cilësuar shkurt si, “veprime të disa ngatrrestarëve me qëllime të errta”.467

Në të vërtetë megjithëse në fjalën e tij drejtuar parlamentit, Zogu anashkaloi

keqësimin e situatës politike në vend, vendimi për qeverinë në detyrë ishte marrë, por edhe

në këtë rast u paraqitën “argumente” ligjërisht të pranueshme dhe që mund të justifikonin

dorëheqjen e kryeministrit në publik. Më 16 tetor 1935, qeveria e P. Evangjelit paraqiti

dorëheqjen. Në letrën drejtuar mbretit, ai e justifikonte këtë me pamundësinë e vazhdimit

normal të punës, pasi dy ministra të kësaj qeverie kishin dhënë dorëheqje muaj përpara.468

Fjala ishte për ministrin e Punëve Botore S. Saraçi, që kishte dhënë dorëheqjen më 17 qershor

1935 dhe ministrin e Arsimit M. Ivanaj më 28 gusht 1935. Kuptohet që ishte një pretekst i

gjetur i Kryeministrit, sepse gjithçka ishte vendosur që më përpara. Duke ndjekur këtë rrugë,

Zogu veproi në mënyrë të zgjuar, pasi kësaj qeverie në këtë moment, i ngarkoi dhe peshën e

fajit për situatën e krijuar. Duke sjellë në pushtet një qeveri të re, mbreti po jepte mesazhin që

situata në Shqipëri duhej të ndryshonte dhe linte të kuptohej që, në krye të këtij ndryshimi do

të ishte vetë ai, se ishte i hapur ndaj forcave liberale në vend etj.

Në skenën politike shqiptare kishte vite që alternoheshin në pushtet pothuajse të

njëjtat figura. Shumica e tyre ishin nga shtresa e bejlerëve, ish zyrtarë të Perandorisë Osmane

me mentalitet oriental, që ishin mësuar me nëpunësi shtetërore dhe kishin përfituar prej tyre.

Në bindje ishin konservatorë, kundërshtarë të ndryshimeve dhe luftonin me çdo mjet për të

ruajtur pozitat dhe pasuritë e tyre. Nga krahu tjetër, në vend ishte krijuar dalëngadalë një

grupim politik, që ndonëse më i vogël ishte përkrahës i ndryshimit dhe kundërshtonin fort

shtresën e vjetër. Përfaqësuesit e tij ishin të shkolluar, me bindje liberale dhe që kërkonin

mundësinë e pjesëmarrjes në qeverisje për të vënë në zbatim idetë e tyre. Përkrahja për këtë

grupim po rritej dita-ditës edhe në shtresat e ndryshme të popullsisë. A. Zogu duke qenë në

dijeni të plotë të këtyre zhvillimeve, nuk mund të rrinte indiferent. Në këtë moment atij i

interesonte përkrahja e këtij grupimi, pasi kjo do t’i jepte mundësinë e shfaqjes se monarkisë

si përparimtare, duke i hapur rrugë prirjeve të reja. Në këtë mënyrë, ai do të testonte

përkrahjen që ky grupim kishte në popull dhe nga ana tjetër, do të ishte një mjet presioni ndaj

konservatorëve që ishin në shumicë. Përpos gjendjes së krijuar dhe nevojës për qarkullim të

elitave politike, mbi mbretin ushtruan ndikim dhe qarqet e huaja diplomatike dhe sidomos

përfaqësuesi anglez në Shqipëri.469

Zogu zgjodhi si kryeministër një personalitet të kohës, që kishte dhënë kontributin e

tij për shtetin shqiptar në disa fusha. Ky ishte M. Frashëri. Të gjitha qeveritë e formuara gjatë

regjimit zogist anuan nga konservatorizmi, përjashto qeverinë e vitit 1935-1936, e cila ishte

me të rinj liberal e me kryetar, po liberalin e vjetër M. Frashëri.470

Më 21 tetor 1935, mbreti

bëri dekretimin e qeverisë ku M. Frashëri do të ishte Kryeministër dhe ministër i Drejtësisë,

F. Asllani ministër i Punëve të Jashtme, E. Toto ministër i Punëve të Brendshme, Rr. Gera

ministër i Financave, Dh. Berati ministër i Ekonomisë Kombëtare, N. Bushati ministër i

Arsimit dhe N. Naraçi ministër i Punëve Botore.471

Qeveria e M. Frashërit u njoh edhe si

467

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 9-11. 468

AQSH, F. 150, V. 1935, D. I-392, fl. 8, 9. 469

Zoi Xoxa, Kujtimet e një gazetari, (Tiranë: 55, 2007), 183. 470

Stavro Skendi, Albania, (New York: 1958, Praeger), 76. 471

AQSH, F. 150, V. 1935, D. I-392, fl. 12.

71

qeveria e “doiç-kulturës”,472

kjo pasi katër, nga shtatë ministra të kabinetit flisnin gjermanisht

dhe ishin të shkolluar në Perëndim.

Më 26 tetor 1935, qeveria u paraqit në parlament për të marrë votëbesimin.

Kryeministri bëri një paraqitje të shkurtër të programit të qeverisë së tij, ku ishte parashikuar

forcimi i administratës komunale, që shikohej si guri themelor i qeverisjes, përmirësimi i

shërbimit të xhandarmërisë në mënyrë, që të mos shikohej nga populli si një gogol i

armatosur dhe reformimi i ushtrisë që të stërvitej dhe të disiplinohej brezi i ri për mbrojtjen e

atdheut. Administrata do të riorganizohej sipas nivelit të arsimimit, ku prioritet do të kishin

ata që kishin mbaruar universitetet, do të vlerësohej zotësia dhe vjetërsia. Sipas programit do

të investohej në shkollimin e juristëve të rinj dhe në pavarësinë e gjyqësorit, do të luftohej

analfabetizmi me shtimin e shkollave fillore edhe me ndihmën e popullit, do të tregohej

kujdes në trajnimin e personelit mësimor, pajisjen e shkollave me mjetet e duhura. Në fushën

e ekonomisë nuk do të shtoheshin, as nuk do të rriteshin taksat, deficiti buxhetor do të ulej

duke përmirësuar administratën financiare dhe duke luftuar kontrabandën, do të ndërtoheshin

rrugë kombëtare dhe komunale, duke u bazuar fort tek puna e detyruar për shkak të mungesës

financiare dhe në bujqësi do të investohej në rregullimin e ujërave për të shpëtuar nga

përmbytjet, do të investohej në shtimin e produkteve të reja shqiptare etj. Në politikën e

jashtme përparësi do të kishin marrëdhëniet me Italinë, ku do të respektohej më përpikmëri

Pakti i vitit 1927, do të mbaheshin marrëdhënie të mira me shtetet fqinje dhe me Lidhjen e

Kombeve.473

Programi i qeverisë nga vetë përmbajtja e tij dukej ambicioz, që synonte në

përmbysjen e shumë gjërave, që ishin instaluar në sistem dhe krijonin vështirësi për

zhvillimin e vendit. Pikërisht çmontimi i këtyre mekanizmave ndalës, do të sillte dhe

përplasjen e kësaj qeverie me shtresën e vjetër konservatore, që i mbronte dhe përfitonte prej

tyre.

Kjo qeveri në parlament, që në fillim u prit ndryshe nga qeveritë e tjera. Me rastin e

votëbesimit të saj, diskutuan vetëm tre deputetë, dhe aty u vërejtën dy qëndrime të kundërta.

Deputetët B. Begolli dhe A. Beça e përkrahën programin e qeverisë dhe shprehën besimin, se

megjithëse mungesat financiare në funksion të zbatimit të këtij programi ishin të mëdha,

aftësitë e kapitalit njerëzor të anëtarëve të saj do të bënin të mundur realizimin e tij. Ndërsa

deputeti J. Erebara, megjithëse e deklaroi votën pro qeverisë shfaqi që në fillim disa rezerva

kundër saj, sepse në opinionin publik mendimi i përhapur ishte, që kjo qeveri kishte ide të

reja dhe anëtarët e saj ishin të shkolluar, por kjo duhej provuar, sepse të tillë mund të ishin

edhe të vjetrit. Ai kundërshtoi edhe deklaratat e kryeministrit, të cilat i kishte thënë jashtë

sallës së parlamentit se shtypi, do të ishte i lirë të kritikonte gjithçka përveç mbretit dhe

politikës së jashtme. Sipas tij, mbreti dhe regjimi nuk mund të kritikoheshin, por populli

duhej të kishte të drejtë të ankohej, për atë që përfaqësonte regjimin dhe në këtë rast,

nënkuptohej kryeministri. Duhet theksuar që ky reagim u prit me duartrokitje në sallë.

Gjithashtu ai kërkoi që të shikohej me kujdes çështja e bursave, pasi djemtë e të pasurve

rrinin jashtë dhjetë vjet me bursa shteti dhe pastaj vinin në Shqipëri pa mësuar asgjë.474

Pavarësisht këtyre vërejtjeve qeveria u votua unanimisht. Megjithatë, fjalimi i J. Erebarës dhe

472

Z. Xoxa, Kujtimet e një…, 183. 473

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 19-23. 474

Po aty, fl. 24-26.

72

duartrokitjet për të në momente të caktuara nga salla e deputetëve, ishin një sinjal që kjo

qeveri, nuk do të kalonte shumë kohë pa u kundërshtuar nga pjesëtarë konservatorë të

parlamentit, që ishin në shumicë.

Kundërshtimet nga një pjesë e caktuar deputetësh nuk vonuan. Ato u shfaqën në fillim

të vitit 1936, ku më 8 janar një grup prej tyre kërkuan nga qeveria shpjegime mbi situatën

politike të vendit. Po aty, deputetët e Elbasanit, A. Hastopalli dhe A. Beça kanë mbështetur

lutjen e kryepleqve të Elbasanit, për të kundërshtuar vendimin që kishte marrë qeveria për të

instaluar emigrantë në fushën e qytetit, që sipas tyre kishte shërbyer si kullotë. Po ashtu,

megjithëse u miratua me shumicë votash në parim projektligji i qeverisë, që kishte si synim

ndalimin e importimit të çimentos, kamionëve, veturave dhe rrobave të konfeksionuara, ai

gjatë diskutimit u kundërshtua fort nga një grup deputetësh.475

Kërkesa e deputetëve për shpjegime dhe kundërshtimet e bëra, në bazë të praktikave

parlamentare ishin një normalitet i zakonshëm, një e drejtë që Statuti u kishte dhënë atyre.

Më 15 janar 1936 në parlament u diskutua kërkesa e tyre për shpjegime nga qeveria, për

situatën e brendshme politike. Për nga vetë problemet që kërkonin përgjigje, u evidentua

qartë që ky diskutim, kishte si qëllim goditjen e qeverisë në disa pika të forta të saj. Në

pyetjet e deputetëve u vu re moskoherencë dhe kontradikta. U kërkuan shpjegime nga qeveria

për organizimin e mitingjeve për festimin e mandatimit të saj, duke e detyruar popullin të

merrte pjesë në to. Kjo ishte një pyetje retorike, pasi në shumicën e rasteve popullsia, ishte

detyruar gjithmonë që të merrte pjesë në mitingjet proqeveritare. Me qëllim goditjen e saj

ishin hartuar dhe pyetje, që nuk kishin lidhje me programin qeveritar, duke kërkuar llogari

edhe për gjëra që nuk kishin kuptim. E tillë ishte pyetja se, “pse qeveria e deklaronte veten

liberale, sepse kjo gjë nënkuptonte që qeveritë e tjera të gjykoheshin si despotike”? Vetë

deputetët në qëndrimet e tyre ishin kontradiktorë. Nga njëra anë, ata ishin dakord që shtypi të

mos ngrinte akuza ndaj mbretit dhe regjimit, nga ana tjetër shpreheshin se, gazetat duhet të

lejoheshin të flisnin edhe mbi politikën e jashtme. Sipas H. Delvinës, që kur kishte ardhur në

pushtet qeveria e M. Frashërit, kishte filluar të shahej parlamenti dhe ajo nuk kishte bërë

hetime për këtë çështje. Populli ishte ndarë në pleq e të rinj, ishin krijuar rryma të reja që po

përçanin rininë. Ai kërkoi nga kryeministri përgjigje se përse kishte deklaruar, “se qetësia e

mbajtur në Shqipëri deri tani, ishte arritur nëpërmjet forcës”? Ai nuk u mjaftua me kaq, por

diskutimin e kaloi në planin personal, duke kërkuar nga M. Frashëri nëse ishte republikan,

pasi kështu ishte deklaruar, apo ishte bërë monarkist.476

Kjo situatë e krijuar në mënyrë

artificiale nga H. Delvina, solli keqësim të gjendjes në sallë. Kundër tij, reagoi deputeti i

Shkodrës, M. Bushati. Sipas tij, H. Delvina e kishte sharë vetë mbretin më 1924 në Delvinë

dhe tani duke akuzuar M. Frashërin, ishte duke shpifur për të. Situata agravoi në ofendime

personale dhe vetëm ndërhyrja e deputetëve të tjerë dhe ndërprerja e seancës, ndikoi në

mospërdorimin e armëve nga të dy deputetët.477

Në këtë seancë deputetët kundërshtarë të qeverisë dolën hapur. Jo vetëm kaq, por

filloi të organizohej një sulm frontal ndaj saj, në disa drejtime. Pavarësisht se kishte vetëm tre

muaj në pushtet, ajo akuzohej për mosrealizim premtimesh, për organizim mitingjesh në

favor të saj, u përdorën insinuata absurde ndaj saj etj. Mirëpo grupi kundërshtar kishte një

475

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 15-20. 476

Po aty, fl. 37-40. 477

Gazeta e Korçës, nr. 2426, 18 janar 1936, 1, artikulli “Ngjarje të shëmtuata në Parlament”.

73

problem madhor, pasi qeveria ishte caktuar dhe kishte mbështetjen e mbretit dhe përballë tij,

ata ishin të pafuqishëm. Në këtë mënyrë fillimisht zgjodhën rrugën e përçarjes mes

kryeministrit dhe mbretit. Në funksion të kësaj H. Delvina i kërkoi kryeministrit që të

deklaronte bindjet e tij. Edhe kjo metodë nuk ishte e gjetur dhe pyetja ishte e pakuptimtë, pasi

shumë deputetë që ishin në atë parlament kishin votuar me zell para disa viteve pro

Republikës dhe përderisa Zogu e kishte zgjedhur si kryeministër M. Frashërin, do të thoshte

që bindjet ishin të njëjta. Këto insinuata kishin thjesht qëllimin për të krijuar mjegullnajë dhe

për të nxitur dyshime rreth qeverisë.

Më 25 janar 1936 në mbledhjen e radhës me anë të një letre M. Bushati kërkoi ndjesë

për incidentin e ndodhur dhe gabimin e bërë, të cilin sipas tij, e kishte kryer në një moment

gjaknxehtësie.478

Ky incident shërben për të evidentuar dy aspekte që kanë shoqëruar

veprimtarinë parlamentare të këtyre viteve: e para, që deputetët shqiptarë mund të shkonin të

armatosur në sallën e Kuvendit dhe kjo ishte shumë e rrezikshme; e dyta, akti i ndjesës nga

M. Bushati ishte për t’u përshëndetur pasi ai, në rastin konkret kishte dalë jashtë normave të

rregullores dhe kërkonte falje. Duhet theksuar se, në Parlamentin Shqiptar që nga janari i vitit

1925, deri në prill 1939, ky është gjesti më i rëndë që ka ndodhur. Ka pasur momente

sharjesh dhe ofendimesh personale, megjithatë edhe këto kanë qenë të rralla dhe të izoluara.

Pavarësisht ideve, interesave, debateve që kanë ndodhur, në diskutimet parlamentare nuk u

shkua deri në konfrontim fizik. Kjo tregonte se shumica e deputetëve shqiptarë të kohës ishin

të kujdesshëm, në qëndrimet ndaj njëri-tjetrit dhe në funksion të respektimit të ambientit

parlamentar.

Interpelanca ndaj qeverisë vazhdoi dhe më 25 janar 1936, por me disa ndryshime.

Deputeti H. Delvina pas incidentit të ndodhur, i zbuti tonet, duke hequr dorë nga pyetjet

provokuese, dhe kaloi në gjëra konkrete. Ai kërkoi që qeveria të bashkëpunonte me

parlamentin për ligjin e nëpunësve dhe të merrte masa për zonat e jugut, të cilat ishin duke

vuajtur nga uria. Deputetë të tjerë kërkuan të njiheshin me masat e qeverisë, për ndalimin e

librave me përmbajtje të ndaluar, për lidhjet e saj me gazetën “Koha e Re”, dhe për masat që

ajo do të merrte për instalimin e emigrantëve shqiptarë. Një fakt interesant ishte koha, kur M.

Frashëri, do të merrte fjalën për t’u përgjigjur. Në këtë moment nga ana e dëgjuesve në lozhat

e parlamentit ka pasur duartrokitje për të, gjë e cila solli kundërshtime të deputetëve dhe me

urdhër të kryetarit personat në fjalë u nxorën jashtë salle. Kryeministri në përgjigjet e tij ishte

deri diku komod, pasi shumë prej pyetjeve të bëra nuk kishin lidhje me programin e qeverisë

së tij. Ai theksoi se, populli vetë e kishte etiketuar qeverinë e tij si liberale dhe po vetë populli

kishte kërkuar leje, për të bërë mitingje mbështetëse dhe se, “qeveria nuk mund të ndalonte

popullin, të falenderonte mbretin për krijimin e qeverisë së re”.479

Gjatë kësaj interpelance u evidentua edhe qëndrimi i qeverisë ndaj shtypit.

Kryeministri e pranoi mbështetjen që kishte dhënë për gazetën “Koha e Re”, por në

momentin kur ajo kishte shkruar kundër parlamentit, kjo mbështetje kishte rënë. Duke i

kujtuar H. Delvinës se në kinema “Nacional”, kur kishte bërë takimin me tregtarë dhe esnafë

të kryeqytetit, kishte qenë bashkë me të, ai nuk kaloi pa atakuar organe të shtypit duke

theksuar se, fjalët e thëna aty ishin shtrembëruar nga drejtuesit e një gazete (gazeta “Besa”-

B.B.). Gjithashtu, ai preku disa probleme të mprehta për shoqërinë shqiptare. Kështu, për

478

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 53. 479

Po aty, fl. 55.

74

emigrantët do të bëheshin të gjitha përpjekjet që të sistemoheshin, pavarësisht se fondi për ta

ishte gjetur i shpenzuar. Për ligjin e nëpunësve, qeveria ishte duke punuar dhe shumë shpejt

do të paraqiste propozimet e saj. Misri për të vobektët do të blihej nga jashtë dhe nuk do të

rritej çmimi. M. Frashëri nuk harroi të demonstrojë para deputetëve autoritetin e tij dhe të

personit që e kishte deleguar duke deklaruar se, “kush jam unë e di ai që më ka dhënë

dekretin. Ai më njeh mua dhe na njeh të gjithëve”.480

Me këto fjalë ai u dha një mesazh të

drejtpërdrejtë deputetëve, për t’i kujtuar ata, që kishte akoma përkrahjen e mbretit. Megjithatë

debati nuk u ndalua këtu.

Interpelanca ishte e përgatitur mirë dhe deputetët përdorën për këtë edhe ankesat e

ardhura nga populli. Ata kërkuan shpjegime se pse do të instaloheshin emigrantë në fushën e

Elbasanit që ishte kullotë? Përgjigjja ka qenë se kjo tokë ishte pasuri komunale dhe Drejtoria

e Reformës Agrare kishte të drejtë ta merrte në bazë të ligjit. Në interpelancë u përfshinë dhe

raportet ndërkombëtare duke kërkuar nga qeveria se çfarë do të bëhej me traktatet tregtare të

nënshkruara nga qeveritë e mëparshme me disa shtete. Nga disa deputetë u kërkua shkëputja

e dy traktateve, me Çekosllovakinë dhe Jugosllavinë, sepse Shqipëria jo vetëm nuk kishte

përfituar por kishte pësuar dëme ekonomike. Përgjigjja e Dh. Beratit ka qenë se, traktatet nuk

mund të shkëputeshin vend e pa vend pasi, duheshin studiuar mirë pasojat ekonomike dhe

politike që mund t’i vinin vendit. Qeverisë i është kërkuar llogari edhe për borxhet që

qeveritë përpara saj kishin lënë pa paguar për sipërmarrësit shqiptarë, shuma që shkonin në

600.000 fr. ari. Kryeministri deklaroi se, qeveria njihte, çdo detyrim të qeverive të

mëparshme dhe borxhet do të paguheshin.481

Kjo interpelancë ishte një risi në zhvillimet politike shqiptare. Ishte hera e parë gjatë

viteve të monarkisë, kur një qeveri që sapo kishte mbushur tre muaj në pushtet, gjendej në një

situatë të tillë në parlament. Nuk kishte ndodhur më parë që një qeverie t’i kërkohej llogari

kaq shpejt dhe për më tepër dhe për shumë gjëra që nuk ishin pasojë e veprimeve të saj.

Gjithashtu, ishte po hera e parë, kur deputetët po zbatonin lirshëm dhe me përpikmëri të

gjitha hapësirat që iu jepte Statuti dhe rregullorja në lidhje me interpelancën ndaj një qeverie.

Pavarësisht synimit, debateve, nivelit të pyetjeve etj., ky ishte një zhvillim pozitiv për

shoqërinë shqiptare të kohës. Kjo pasi qeveria për t’i bërë ballë presionit, duhej të bëhej më e

përgjegjshme për punën e saj dhe kjo do të ndikonte në zhvillimin e vendit. Gjithashtu, për të

siguruar mbështetje ajo, do të bënte tolerime ndaj shtresave të caktuara të shoqërisë dhe kjo

do të nxiste debatin politik dhe publik, ç’ka përsëri do të ishte në të mirë të vendit.

Beteja midis qeverisë dhe parlamentit sapo kishte filluar. Deputetët nuk u mjaftuan

vetëm me kërkesa për qeverinë dhe me diskutime kundër saj, por kaluan në veprime

konkrete. Më 5 shkurt 1936, qeveria paraqiti në parlament, një projektligj mbi pezullimin e

ekzekutimeve dhe shtyrjen e afateve të pagesës, të përfshira në ligjin mbi shpronësimin e

detyruar më datë 12 mars 1935. Në vetvete kjo ishte një nismë pozitive, pasi parashikohej

lehtësimi i borxhlinjve duke e shtyrë një vit konfiskimin e pasurisë së paluajtshme, për shkak

të borxheve të tyre. Gjithashtu, pagesa ishte caktuar që të bëhej me dy këste. Projektligji ishte

pranuar pa bërë asnjë ndryshim edhe nga Këshilli i Shtetit. Pas shumë diskutimeve ai u hodh

në votim duke marrë vetëm 13 vota pro, dhe u rrëzua. Ky ishte një mesazh, që qeveria nuk e

480

Po aty, fl. 54-58. 481

Po aty, fl. 59-74.

75

kishte tashmë shumicën në parlament dhe se lëvizja kundër saj kishte filluar të organizohej

dhe ishte forcuar.482

Përplasjet mes qeverisë dhe deputetëve përveç parlamentit, u pasqyruan edhe në

shtypin e kohës, kryesisht në dy gazeta “Arbëria” dhe “Besa”. Kjo e fundit kishte pronar A.

Dibrën dhe drejtor F. Rusin. Bordi që e financonte ishte i përbërë nga A. Mati, J. Hurshid, H.

Roji etj. Këta thirreshin të gjithë me emrin “besaxhinjtë”. Ky ishte grupi i konservatorëve të

vjetër, njerëz të pasur dhe të pushtetshëm. A. Mati ishte njeriu më i afërt i Zogut. Gazeta

“Arbëria” kishte si drejtor-pronar Nebil Çikën, i cili në shkrimet e tij mbronte qeverinë e M.

Frashërit. Këto përplasje në vetvete përfaqësonin dy grupime të mëdha që ishin vënë përballë

njëri-tjetrit. Përballja e tyre kishte filluar përpara se të vinte qeveria e M. Frashërit dhe me

ardhjen e saj ajo u shtua. “Besaxhinjtë” ose “të vjetrit” e mbronin regjimin në mënyrë

tërësore. Ata mbronin si monarkinë ashtu edhe institucionet e tjera të saj. Përballë tyre u

vendosën grupi i “të rinjve”, të cilët lavdëronin monarkinë por kritikonin qeveritë e shkuara

dhe parlamentin. Duke marrë anën e qeverisë së re e të monarkisë, ata kritikuan “të vjetrit”

duke i quajtur si një aristokraci orientale që kishte penguar zhvillimin e përparimin e

vendit.483

Duhet theksuar se përplasja mes këtyre dy grupimeve u evidentua fort në këto

gazeta, ku u zhvillua një luftë e ashpër deklaratash dhe opinionesh për sa kohë qëndroi në

pushtet qeveria e M. Frashërit. Por, edhe pas ikjes së saj ajo vazhdoi, duke marrë të tjera

dimensione me shfaqjen e rrymave të reja.

Duke i paraprirë situatës së krijuar qeveria filloi të marrë masa për të forcuar pozitat e

saj. Në vitin 1936 mbaronte mandati i deputetëve dhe do të zhvilloheshin zgjedhje të reja. Më

përpara në të gjitha rastet e zgjedhjeve, qeveritë i kishin kontrolluar ato dhe gjithmonë kishin

fituar kandidatët pro saj. Ishte hera e parë gjatë monarkisë, kur kundërshtarë të qeverisë, ishin

një shumicë e madhe e deputetëve. Në këtë situatë ajo përballej me dy probleme; së pari, nuk

e kishte të sigurtë se kush mund të ishin kandidatët për deputetë dhe se si do të ishin

zhvillimet e mëtejshme; së dyti, siç kishte ndodhur rëndom edhe më përpara, ekzistonte

mundësia që deputetët ekzistues të rikandidonin përsëri dhe të rizgjidheshin. Në të gjitha

zgjedhjet e bëra përpara, Ministria e Brendshme kishte kërkuar informacione mbi kandidatët

e mundshëm dhe kishte dhënë edhe udhëzimet përkatëse. Kjo ishte një gjë normale për

kohën. Duke qenë se deputetët kundërshtarë e dinin këtë, madje disa prej tyre e kishin bërë

vetë këtë veprim, morën masa të merrnin informacione mbi çdo lëvizje sekrete që mund të

bënte qeveria në këtë drejtim. Kjo nuk do të ishte shumë e vështirë për ta, pasi qeveria nuk

kishte mbushur akoma një vit në pushtet dhe në shumë institucione, kuptohet që, ata kishin

akoma njerëzit e tyre të besuar.

Deputetët kundërshtarë të qeverisë, në arritjen e qëllimeve të tyre rrezikuan, duke

nxjerrë edhe dokumente që përbënin sekret shtetëror. Për këtë ata përdorën organin e tyre,

gazetën “Besa”. Më 12 gusht 1936, ajo dha lajmin se Ministria e Brendshme kishte dy muaj

që u kishte dërguar një qarkore prefekturave, ku iu kërkonte që të dërgonin informacione në

lidhje me cilësitë që zotëronin kandidaturat e mundshme për deputet. Njoftimi ishte bërë pa

dhënë detaje të tjera. Ky publikim solli fillimin e një lufte deklaratash mes gazetave

“Arbëria” dhe “Besa”, duke e akuzuar njëra - tjetrën për shpifje. Pas kësaj, gazeta “Besa” më

482

Po aty, fl. 262-263. 483

Viron Koka, Rrymat e mendimit politiko-shoqëror në Shqipëri në vitet 30-të të shekullit XX-të, (Tiranë:

Akademia e Shkencave të Shqipërisë, 1985), 20.

76

25 gusht 1936, botoi të plotë tekstin e qarkores, ku ishte shkruar se, “meqenëse po afrohej

koha e zgjedhjeve kërkohej nga prefektët që të hetonin dhe të lajmëronin mbi zhvillimet që

priteshin për zgjedhjet dhe cilët ishin kandidatët në qark që aspironin për t’u bërë deputetë

dhe influencën që ata mund të kishin në atë qark”.484

Në pamje të parë këto udhëzime ishin

normale për sistemin politik të kohës dhe ishin dhënë edhe më përpara në çdo rast zgjedhjesh.

E veçanta e kësaj, ishte publikimi i një dokumenti sekret shtetëror.

Botimi i këtij lajmi solli shqetësime në institucionet e larta drejtuese të shtetit. Mbreti

thërriti ministrin e Brendshëm E. Toton dhe i kërkoi që të zbulonte se, kush e kishte nxjerrë

sekretin shtetëror. Për këtë E. Toto kërkoi në takim A. Dibrën. Për të zbuluar të vërtetën ai

përdori një mënyrë jo të zakonshme, duke vënë në tavolinë dy pistoleta, duke kërcënuar që

ose do të vriteshin, ose do të dilte e vërteta. Pas kësaj Dibra rrëfeu që qarkoren ia kishte

dhënë A. Mati.485

Botimi i qarkores sekrete ishte një veprim i hapur i deputetëve kundër

qeverisë. Ata e bënë me vetëdije këtë, pasi ishte e kuptueshme se do të zbulohej se kush e

kishte bërë. Qëllimi ishte që qeveria të diskreditohej publikisht për veprimet e saj dhe të

krijohej një shkëputje mes saj dhe mbretit. Gjithçka ishte menduar mirë, sepse personi që u

akuzua A. Mati, kurrë nuk e mohoi akuzën dhe nga ana tjetër, duke qenë njeriu më i afërt i

Zogut, ishte i vetmi që mund të merrte guximin për ta bërë një gjë të tillë. Ndaj tij nuk u mor

asnjë masë. I vetmi veprim që mundi të bëjë qeveria ishte mbyllja e gazetës “Besa”. Nga

mënyra se si rrodhën ngjarjet dhe nga mosmarrja e ndonjë mase për asnjë nga autorët e

nxjerrjes së sekretit shtetëror, u kuptua që deputetët që kundërshtonin qeverinë po fitonin

terren çdo ditë e më tepër dhe indirekt po përkraheshin edhe nga A. Zogu.

Legjislatura e Dytë e parlamentit i kishte mbaruar katër sesionet e saj, por nuk i kishte

mbushur akoma katër vitet kalendarike. Këtë moment tentuan ta shfrytëzonin të dy palët.

Qeveria ishte e interesuar që parlamenti të mbyllej, sepse në këtë mënyrë, ajo do ta kishte më

të thjeshtë të kontrollonte zgjedhjet. Deputetët kundërshtarë të qeverisë ishin të interesuar që

parlamenti të vazhdonte punën, sepse kështu ata, do ta kishin nën kontroll qeverinë dhe do ta

çonin atë drejt dështimit. Mbyllja ose zgjatja e sesionit parlamentar ishte në dorë të mbretit.

Në këtë rast ai mbajti anën e deputetëve të shumicës konservatore, duke dekretuar shtyrjen e

sesionit parlamentar me një muaj. Më 15 tetor 1936 filloi punën sesioni i pestë, plotësues i

legjislaturës së dytë. Duke qenë se situata politike mes qeverisë dhe parlamentit ishte e

tensionuar, Zogu publikisht u mundua ta zbusë. Këtë e demonstroi në mesazhin e tij me rastin

e hapjes së sesionit shtesë, ku transmetoi nevojën e ruajtjes së balancave mes pushteteve. Si

kusht themelor për zhvillimin e vendit aty u theksua bashkëpunimi qeveri–parlament. Porosia

e tij ishte që, në jetën publike duhej të krijohej një atmosferë e plotë harmonie e bashkimi

kombëtar.486

Megjithëse në mesazh ai u kujdes që të paktën, edhe për pak kohë të përcillte

idenë e mirëkuptimit dhe të bashkëpunimit, vetë zgjatja e punimeve të parlamentit, ishte

goditja e dytë që qeveria mori nga mbreti. Ky ishte sinjali që tashmë mbështetja e tij ndaj saj,

ishte drejt fundit. Megjithatë edhe qeveria përdori hapësirat ligjore për goditjen e

kundërshtarëve të saj. Më 17 tetor 1936, Ministria e Drejtësisë kërkoi heqjen e imunitetit për

deputetin A. Dibra.487

Në këtë rast kërkesa ishte për nxjerrje të sekretit shtetëror. Vlen të

484

Besa, nr. 1527, 25 gusht 1936, 1, artikulli “Qarkorja e Ministris së P. të Mbrendëshme për kandidat-

deputetë”. 485

Z. Xoxa, Kujtimet e një…, 191. 486

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 59, fl. 3-4. 487

Po aty, fl. 18.

77

theksohet se megjithë insistimin e qeverisë, komisioni përkatës parlamentar, nuk u shpreh për

këtë kërkesë, për sa kohë kjo qeveri qëndroi në pushtet.

Me hapjen e sesionit të ri parlamentar, lufta politike mes qeverisë dhe deputetëve

kundërshtarë u zhvendos përsëri në parlament. Duke përdorur forcën e votës, ata filluan të

rrëzonin projektet e qeverisë. Më 31 tetor 1936 ajo paraqiti një dekretligj, ku ishte

parashikuar pezullimi si bashki e Zerqanit në Dibër. Në justifikimin e kërkesës, kryeministri

deklaroi se, Zerqani në Dibër nuk ishte e nevojshme që të mbetej më bashki, pasi ai kishte

vetëm 50-60 shtëpi dhe këtë rol mund ta kryente shumë mirë, nëse mbetej si komunë. Kjo u

kundërshtua nga deputetët dhe F. Rusi kërkoi që Zerqani, jo vetëm të mbetej bashki, por

duhej të merrte formën e një qyteti. Me votim propozimi i qeverisë u rrëzua.488

Rasti i

Zerqanit tregoi se deputetët filluan të rrëzonin nisma ligjore, që nuk preknin interesa të

mëdha dhe që qeveria i shikonte si të logjikshme, në funksion të buxhetit dhe planeve të saj.

Me këtë veprim, ata thjesht po i demonstronin asaj fuqinë e tyre dhe po vepronin me të gjitha

mënyrat, për ta ngushtuar në çdo mënyrë rrezen e veprimit të saj, dhe, se pas kundërshtimeve

të hapura në parlament, rrëzimit të dekretligjeve, publikimit të qarkoreve sekrete, i kishte

ardhur koha hapave të tjerë. Në funksion të rrëzimi të saj, deputetët kundërshtarë në tetor

1936, organizuan një mbledhje private ku diskutuan pakënaqësitë e tyre. Aty u vendos që të

krijohej një komision, që do të takohej me mbretin dhe do t’i shfaqte këto pakënaqësira.

Gjithashtu u diskutua edhe mendimi që të ndryshohej rregullorja e parlamentit, për sa i

përkiste interpelancave me qeverinë.489

Kjo kërkesë u bë realitet shumë shpejt. Komisioni i Lutjeve të Parlamentit paraqiti

propozimin që të bëheshin modifikime në nenin 48 të rregullores së brendshme të

parlamentit, ku kërkohej që të shkurtohej koha që qeveria, kishte për të dhënë përgjigje para

komisioneve parlamentare për vendimet që ajo kishte marrë, pas lutjeve të bëra. Më 4 nëntor

1936, Komisioni i Arsimit dhe i Rregullores së brendshme të Parlamentit paraqiti relacionin

përkatës. Ai kishte shtuar nga një paragraf në artikujt 48, 91, 97 të rregullores, në lidhje me

kontrollin që ushtronte parlamenti ndaj qeverisë, duke shkurtuar kohën e qeverisë për t’u

dhënë përgjigje komisioneve, nga një muaj në pesë ditë. Gjithashtu, koha për t’u dhënë

përgjigje pyetjeve të deputetëve, u shkurtua nga dy javë, në 24 orë në rast të afrimit të

mbylljes së sesionit. Interpelancat nga dy javë që ishte maksimumi u shkurtuan në 24 orë, ose

menjëherë, duke futur si klauzolë kërkesën e ngutshme të parlamentit, ose kohën e shkurtër

nëse ishte afruar mbarimi i sesionit. Këto ndryshime sollën reagime deputetësh pro dhe

kundër. A. Jakova deklaroi se kjo ishte e palogjikshme, sepse nuk mundej një qeveri brenda

24 orëve të përgatitej, për t’i dhënë shpjegime parlamentit. Deputetët pro ndryshimeve i

quajtën të nevojshme ato dhe u shprehën se këto, do të ishin për raste emergjente. M. Frashëri

i kundërshtoi ndryshimet, duke deklaruar që ishte shkelur thelbi i Statutit. Pavarësisht

reagimit, ndryshimet u pranuan me shumicë votash.490

Qeveria po bllokohej në të gjitha drejtimet nga parlamenti. Këtë e tregonin më së miri

ndryshimet e neneve të rregullores së tij. Vetë momenti kur u bënë ato, shërben si tregues për

këtë. Kjo rregullore ishte miratuar në vitin 1931. Pas kësaj ishin ndërruar disa qeveri dhe vetë

deputetët në diskutimet e tyre ishin shprehur që kishte pasur probleme dhe këto ndryshime

488

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 27. 489

Gazeta Arbënia, nr. 406, Tiranë, 4 nëntor 1936, 1, artikulli “Prap ngatëresa?”. 490

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 156-159.

78

duheshin bërë me kohë. Por, asnjëri prej tyre nuk e mori përsipër që të analizonte pse këto

ndryshime, nuk ishin bërë më përpara. Anëtarët e komisionit u treguan ndërkohë të

kujdesshëm në ndryshimet, në mënyrë që të mos cenohej Statuti, duke bërë thjesht shtesa. Në

këtë mënyrë, parlamenti siguroi të drejtën, që në çdo moment qeverinë ta gjente të

papërgatitur për çështje të ndryshme. Koha e qeverisë së M. Frashërit po mbaronte.

Më 5 nëntor 1936, ndër të tjera në parlament u diskutuan disa projektligje dhe

dekretligje të qeverisë. Në këtë mbledhje deputetët i dhanë dhe goditjen më të madhe. Si

fillim, u rrëzua me votë dekretligji mbi disa ndryshime në buxhetin e ushtrimit financiar

1936-1937, pasi nga deputetët shtimi i fondeve të kërkuara, u cilësuan si kërkesa luksi dhe

nuk i pranuan. Po në këtë mbledhje u paraqit për diskutim në parim dekretligji mbi punimin

e detyruar në rrugë, i cili kishte tre muaj që ishte dekretuar nga mbreti, në kohën kur

parlamenti kishte qenë pushim. Po ashtu qeveria paraqiti për modifikim dhe nenet 9 e 10 të

këtij dekretligji, që duhet theksuar u përdorën nga deputetët, si argumente kundër saj, duke e

kundërshtuar në disa drejtime: së pari, u kundërshtua taksa që ishte vendosur në rast se nuk

kryhej detyrimi për të punuar 10 ditë në vit, në ndërtime rrugësh. Në të vërtetë qeveria e

kishte ulur detyrimin e atyre që nuk dëshironin të punonin në rrugë nga 15 fr. ari, që kishte

qenë përpara, në 6 fr. ari në vit. Gjithashtu, ishin përjashtuar nga ky detyrim disa kategori, ku

përfshiheshin edhe ata që ishin të paaftë fizikisht. Ata që nuk dëshironin të shkonin larg për

punë, mund të paguanin 15 fr. ari dhe e shlyenin detyrimin. Pavarësisht kësaj, deputeti L.

Kareco kërkoi që taksa të ulej në 4 fr. ari për nëpunësit dhe tregtarët dhe 2 fr. ari për

punëtorët, tregtarët dhe zejtarët e vegjël; së dyti, u kundërshtua qeveria për mbrojtjen e këtij

dekretligji, pasi ajo e cilësonte si të mirë dhe funksional. Deputeti S. Toptani theksoi se,

“dekretligji përmbante disa nene që ishin shkatërrimtare për popullin”. Sipas tij, qeveria nuk

e kishte studiuar mirë këtë çështje, pasi ajo po kërkonte nga njëra anë miratimin dhe nga ana

tjetër, ndryshimin e artikujve 9 e 10 të këtij dekretligji; së treti, kundërshtarët përdorën si

justifikim kohën e shkurtër që parlamenti kishte në dispozicion, për ta studiuar çështjen.

Qeveria tentoi që të gjejë një rrugë të mesme duke insistuar që dekretligji të pranohej në

parim dhe të diskutohej për mangësitë në komision. Këtë e kundërshtoi M. Kaso pasi sipas tij,

dekretligji kishte hyrë në veprim, që ditën e dekretimit. Ai u shpreh se për shkak të kohës së

pamjafueshme për diskutim, ky dekret duhej rrezuar pasi kishte efekte të dëmshme për

popullin dhe pritja deri në mbledhjen e parlamentit të ri kërkonte shumë kohë, dhe kjo do të

sillte pasoja.491

Duhet theksuar se në këtë rast, në parlament u shfaqën deputetë pro qeverisë, madje

edhe nga ata që njiheshin si kundërshtar të hershëm të saj. Ndryshe nga qëndrimet e mbajtura

përpara J. Erebara në këtë rast ka qenë dakord që, dekretligji të pranohej në parim dhe të

shkonte në komision për diskutim. Po ashtu dhe K. Radovicka u shpreh pro dekretit dhe nga

ana tjetër, akuzoi të pasurit për mospagim detyrimesh dhe nxjerrje të pasurisë jashtë vendit.

Në përfundim të diskutimeve, qeveria kërkoi një pushim për të vendosur për qëndrimin e saj.

Pas mbledhjes së bërë në një nga ambientet e parlamentit, M. Frashëri deklaroi përpara

deputetëve se, dekreti kishte dispozita lehtësuese dhe jo rënduese, dhe se qeveria nuk

pranonte uljen e sanksioneve. Ai përfundoi duke thënë se pranimin e këtij dekreti e shikonin

491

Po aty, fl. 251-257.

79

si çështje besimi ndaj qeverisë dhe kërkoi votim nominal, që të ndahej “shapi nga sheqeri”.492

Votëbesimi pas kësaj kërkese, u shty për të nesërmen.

Më 6 nëntor 1936, parlamenti në mbledhjen e tij pati si rend dite votimin e dy

dekretligjeve të rrugëve dhe çështjen e votëbesimit të kabinetit. Duke qenë se qeveria,

trajtimin e këtyre dy dekreteve e kishte vënë si kusht besimi ndaj saj, atëherë votimi u cilësua

si votëbesim për qeverinë. Pas votimit të bërë rezultoi që nga 42 pjesëmarrës, 36 vota ishin

kundër, 3 vota pro dhe 3 vota abstenim. Pro qeverisë votuan deputetët, A. Gjakova, K.

Radovicka, M. Bushati dhe abstenuan deputetët F. Dishnica, T. Mborja, V. Avrami. Pas

rezultatit të votimit, dy deputetë kërkuan shpjegimin e votës së tyre. A. Beça dha tre arsye për

votën kundër: e para, qeveria nuk kishte zgjidhur problemin e instalimit të emigrantëve në

fushën e Elbasanit, pasi kishte zënë kullotën e cila përdorej nga banorët; e dyta, Ministria e

Arsimit kishte hequr profesorë nga shkollat e qytetit të Elbasanit dhe i kishte dërguar në

fshatra me justifikimin që ishin të paaftë. Nëse kjo ishte e vërtetë, ata duhej të ishin pushuar

nga puna; e treta ishte çështja e pazgjidhur e Normales së Elbasanit, pasi ajo ishte parashikuar

të mbyllej. Kjo kishte sjellë protesta dhe ishin internuar njerëz. Shpjegim vote kërkoi dhe J.

Erebara. Ai deklaroi se kishte pasur shpresa të mëdha, “por qeveria nuk kishte bërë asgjë”.

Në përfundim të kësaj mbledhjeje, M. Frashëri tregoi vlerat e tij të politikës liberale, duke

deklaruar se, e vlerësonte rregullin e mbledhjes dhe duke qenë se qeveria kishte luajtur me

letra të hapura, ishte e gëzuar që mbledhja mori këtë përfundim. 493

Ky konflikt mes qeverisë dhe deputetëve ishte provokuar me ndërmjetësimin e pallatit

mbretëror. Kjo kuptohej lehtë pasi, dekretligji që u refuzua nuk kishte ndonjë rëndësi të

veçantë. Kështu deputetët që kishin votuar njëzëri për qeverinë e M. Frashërit një vit më parë,

votuan po njëzëri për rrëzimin e saj.494

A. Zogu nuk mund të rrezikonte më me qeverinë e M.

Frashërit, për disa arsye. Së pari, ndryshe nga ç’duhej të ishte në realitet, qeveria në përplasjet

me grupin e “të vjetërve” kishte krijuar në vend një klimë politike konfliktuale. Së dyti,

ekzistonte mundësia që liria e debatit dhe e kundërshtimit që ishte lejuar nga kjo qeveri, të

kalonte nga parlamenti në popull dhe kjo mund të kthehej edhe kundër mbretit. Së treti, nga

përplasjet e ndodhura Zogu e kuptoi që pjesa konservatore në vend ishte akoma më e

fuqishme se ajo liberale dhe nuk mund të rrezikonte armiqësinë e saj. Së katërti, në vend gjatë

periudhës së kësaj qeverie ishin lejuar të krijoheshin shoqëri punëtorësh të cilat filluan të

organizonin greva për mbrojtjen e të drejtave të tyre. Në fillim të vitit 1936 nën drejtimin e

shoqërisë “Puna”, punëtorët e naftës filluan greva kundër shoqërisë AIPA. Në shkurt të vitit

1936 organizuan grevë zejtarët e Korçës, me të cilën u bashkuan dhe nxënësit e Liceut. Në

tetor të vitit 1936 në Elbasan shpërthyen demonstrata kundër shpërnguljes së Shkollës

Normale në Shkodër. Demonstratat ishin të fuqishme dhe u shtypën me forcë.495

Kjo ishte

sirenë alarmi për shtresat konservatore, sepse rrezikohej pushteti i tyre dhe ata nuk mund të

toleronin më një qeveri që, nuk po e zgjidhte këtë situatë. Prandaj, bashkë me ta edhe mbreti

nuk mund të rrezikonte më tepër.

Në paraqitjen e kërkesës për dorëheqje tek mbreti, M. Frashëri si arsye kryesore

evidentoi moskalimin e dekretligjit për punimin e detyruar në rrugë. Sipas tij, qeveria nuk

492

Po aty, fl. 257-259. 493

Po aty, fl. 315-317. 494

T. Zavalani, Histori e Shqipnis…, 201. 495

Historia e Popullit Shqiptar…,337-338.

80

mund të hiqte dorë nga ky dekret, pasi ishte shumë i mirë dhe megjithëse u tregua e gatshme

për të bërë ndryshime në komision, parlamenti nuk e pranoi. Kjo e shtyu atë të kërkonte

votëbesimin, të cilin parlamenti nuk ia dha. Zogu e pranoi dorëheqjen dhe falënderoi M.

Frashërin e qeverinë për aktivitetin dhe energjinë e treguar, pasi kishte vepruar me nder dhe

ndërgjegje.496

Eksperimenti liberal në Mbretërinë Shqiptare mori fund. Përveç reformave që u

ndërmorën në atë pak kohë të kësaj qeverie, kjo shërbeu edhe për të demonstruar disa situata

politike që nuk kishin ndodhur më përpara, gjatë kohës së monarkisë. Ishte hera e parë, kur

që nga viti 1925 në Parlamentin Shqiptar, situata për pak sa nuk kaloi në përdorimin e armëve

të zjarrit. Gjithashtu në periudhën e kësaj qeverie, u zhvilluan debate të ashpra mes

deputetëve dhe anëtarëve të saj, duke sjellë një acarim të situatës politike. M. Frashëri për

herë të parë vendosi rregullin e votëbesimit të një qeverie nga deputetët, pasi kishte kaluar

disa kohë në pushtet. Ky ishte një element demokratik, i vetmi dhe i fundit i këtij lloji, i

ndërmarrë nga ndonjë qeveri shqiptare që nga viti 1925. Parlamenti Shqiptar shfrytëzoi në

maksimum të gjithë hapësirën ligjore që kishte në dispozicion, për kontrollin e një qeverie.

Kjo ishte qeveria e vetme mbretërore që u rrëzua me votë nga deputetët. Të gjitha të tjerat,

ose kishin dhënë dorëheqjen vetë, ose ishin shkarkuar nga mbreti. Pra, megjithëse kjo qeveri

qëndroi pak në pushtet, me mënyrën e largimit të saj, i transmetoi shoqërisë shqiptare disa

procedura demokratike, që nuk kishin funksionuar më parë. Pas këtij eksperimenti, mbreti u

rikthye përsëri tek mbështetësit e tij të vjetër. Më 9 nëntor 1936, ai dekretoi formimin e

qeverisë së re me kryeministër K. Kotën.497

Kjo ishte qeveria e fundit mbretërore që me pak ndryshime zgjati deri më 7 prill 1939.

Gjatë kësaj periudhe ajo ka pasur këtë përbërje: K. Kota Kryeministër dhe përkohësisht

ministër i Punëve Botore dhe deri më 23 mars 1937 ministër i Ekonomisë Kombëtare, Th.

Orolloga ministër i Drejtësisë deri më 12 prill 1938 dhe F. Shatku më 31 maj 1938 e në

vazhdim, E. Libohova ministër i Punëve të Jashtme, M. Juka ministër i Punëve të Brendshme,

K. Thaçi ministër i Financave, F. Shatku ministër i Arsimit deri më 31 maj 1938, pas tij A.

Dibra, T. Toçi ministër i Ekonomisë Kombëtare më 23 mars 1937 deri në maj 1938. Në vend

të tij nga 31 maji 1938, Rr. Gera.498

Me rastin e dekretimit, mbreti porositi K. Kotën që, në

aktivitetin e qeverisë së tij, duhej t’i kushtonte rëndësi punëve botore, disiplinimit dhe

rregullimit të arsimit kombëtar, që buxheti të normalizohej dhe të balancohej, të nxitej

ndjenja kombëtare dhe të edukoheshin të rinjtë me frymën perëndimore.499

A. Zogu ishte

kthyer tek besnikët e vjetër. K. Kota ishte një ndër ta dhe për këtë, kishte dhënë prova shumë

herë. Përveç kësaj duke qenë se zgjedhjet për deputetë ishin afër, për të pasur një rezultat të

sigurtë për përkrahësit e tij, Zogu kishte rikthyer në pushtet si ministër të Brendshëm,

“specialistin e tyre”, M. Jukën.

Kryeministri K. Kota u paraqit për të marrë votëbesimin në parlament më 10 nëntor

1936. Ndër të tjera ai deklaroi se, do të punonte me ndërgjegje të pastër patriotike dhe drejtësi

shembullore. Do të ruheshin marrëdhënie të mira me fqinjët dhe sidomos “me aleaten e

madhe Italinë”, në arsim do t’i kushtohej rëndësi rritjes së ndërgjegjes kombëtare, do t’i

496

AQSH, F. 150, V. 1936, D. I-446, fl. 2, 5. 497

10 vjet Mbretni…,74. 498

K. Dervishi, Kryeministrat dhe ministrat…, 24. 499

AQSH, F. 150, V. 1936, D. I-446, fl. 6/1.

81

kushtohej vëmendje zhvillimit të tregtisë dhe ekonomisë kombëtare, do të zhvillohej

xhandarmëria dhe ushtria. Ai premtoi gjithashtu se, do të ushtrohej kontroll mbi organizmat

komunalë, në mënyrë që të ishin rezultativë, se do të kishte kujdes në përzgjedhjen e

personelit të gjykatave në mënyrë që vendimet të ishin më të drejta dhe më të shpejta.

Deputetët krahas vlerësimeve për kryeministrin dhe ministrat e kabinetit, kërkuan nga qeveria

që të ndërhynte për të rregulluar situatën e brendshme, pasi ishte vënë re se po krijoheshin

ndarje fetare dhe kulturore. Gjithashtu, ajo duhej të merrte masa ndaj personave që kishin

shfaqur ide komuniste.500

Në momentin e votëbesimit të kësaj qeverie ka ndodhur një surprizë. Nga 44

pjesëmarrës në votim, 43 vota ishin pro, 1 kundër.501

M. Bushati votoi kundër saj. Ishte hera e

parë dhe e vetme, që një deputet nuk i dha besimin një qeverie të re mbretërore. Duhet

theksuar se, raportet e parlamentit me këtë qeveri kanë qenë të mira dhe në kuadrin e

bashkëpunimit të ndërsjellë u ndërmorën disa reforma. Nga ana tjetër, vlen të evidentohet se,

parlamenti nuk i vuri asnjëherë në zbatim ndaj kësaj qeverie, ndryshimet që u bënë në

rregulloren e tij me aq nxitim, në kohën e qeverisë së M. Frashërit.

2.4. Miratimi i Kodit Tregtar

Siç e kemi trajtuar në hyrje të këtij punimi shteti shqiptar kishte bërë një hap të madh

përpara me miratimin e Kodit Penal dhe atij Civil. Këto zhvillime pozitive ishin bërë në

kujdesin e A. Zogut. Duke qenë se populli shqiptar kishte një prapambetje të trashëguar, ku

pjesa më e madhe e vendit ishte qeverisur nga ligjet osmane dhe një pjesë e vogël ishin

qeverisur nga kanunet lokale, në raport me ligjet e reja përparimtare, ekzistonin dy vështirësi

të mëdha. Së pari, për shkak të goditjes së zakoneve shekullore, do të ndeshnin në

kundërshtimin e pjesëve të caktuara të shoqërisë shqiptare, gjë e cila u pasqyrua edhe tek

ligjvënës të caktuar, gjatë miratimit të tyre, por që u kapërcye. Së dyti, këto ligje të reja do të

ndeshnin probleme, në zbatimin e tyre në terren. Pas miratimit të Kodit Civil, problem i

rëndësishëm për qeverinë shqiptare, ishte mënyra se si do të pritej në popull. Në funksion të

kësaj, Ministria e Brendshme mori masa paraprake përpara datës së hyrjes në zbatim të tij.

Më 26 mars 1929, në një qarkore drejtuar prokurorëve, gjyqtarëve, prefekturave,

nënprefekturave dhe bashkive iu kërkohej që, me rastin e hyrjes në fuqi me 1 prill të Kodit të

ri Civil, çdo organ publik dhe populli duhet të shfaqnin kënaqësinë për këtë datë historike me

të cilën zhdukeshin përgjithnjë institucionet civile të vjetra, të trashëguara nga regjimi i huaj.

Po aty përcaktohej që, shfaqja e kënaqësisë duhej të bëhej me anën e telegrameve nga të

gjitha institucionet publike, por edhe nga kleri. Telegramet e falënderimit do t’i dërgoheshin

mbretit në shenjë mirënjohje dhe vlerësimi për veprën e madhe që kishte bërë.502

Kjo tregonte

se Zogu, kishte marrë masa që ky kod i rëndësishëm të pritej mirë në popull. Pavarësisht

mënyrës se si do të realizohej, kjo ishte një nismë që meritonte vlerësim. Në regjimin

monarkik të A. Zogut, siç do të evidentohen gjatë punimit, kanë ekzistuar shumë elementë, që

nuk kishin lidhje me vlerat e qytetërimit perëndimor. Por, këmbëngulja e tij për miratimin e

kodeve të reja dhe në insistimin e pranimit të tyre, treguan se një nga synimet e tij,

500

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 327-332. 501

Po aty, fl. 333. 502

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 2, fl. 3.

82

pavarësisht pengesave të ndryshme, ishte që Shqipëria të orientohej drejt Perëndimit dhe të

largohej nga prapambetja shumëshekullore e saj.

Në lidhje me reagimin e shtresave të caktuara të popullsisë, vlen të theksohet një e

vërtetë për të cilën është folur pak. Siç e kemi evidentuar, pika të veçanta të këtyre kodeve

kishin goditur të gjitha besimet. Por, reagimi kryesor erdhi nga katolikët, sidomos për Kodin

Civil dhe kjo u kuptua nga qëndrimi që mbajtën disa deputetë në parlament. Kjo shërbeu që

katolikët, të etiketoheshin si kundërshtarët kryesorë. Në të vërtetë, pika të caktuara të këtij

kodi u kundërshtuan edhe nga besimtarë myslimanë, pavarësisht që drejtuesit e tyre nuk

dolën hapur. Kjo rezulton nga dokumentet zyrtare të kohës. Shembulli konkret ishin

përgjigjet e ardhura nga disa prefektura pas qarkores së Ministrisë së Brendshme, të 26 marsit

1929. Kështu, prefektura e Shkodrës më 16 prill 1929 raportonte që, pas ndërhyrjeve

indirekte ishte arritur që të bëheshin 23 telegrame mirënjohje por fatkeqësisht nuk i ishin

përgjigjur kësaj thirrjeje komunitetet katolike dhe myslimane.503

Më 10 dhjetor 1928 me rastin e hapjes së Parlamentit të parë të monarkisë, në

mesazhin e tij mbreti përcaktoi dhe detyrat për qeverinë ku, ndër të tjera kërkoi që të tregohej

kujdes, në miratimin e kodeve të reja.504

Ky ishte një sinjal pozitiv dhe shërbente për të

kuptuar se reformat e nisura do të përparonin më tej në Monarkinë Shqiptare. Shqipëria

kishte nënshkruar marrëveshje dhe traktate ekonomike me shumë vende. Me vendosjen e

monarkisë dhe masat e marra, në vend filloi të forcohej shtresa e borgjezisë vendase, ku një

nga fushat kryesore të veprimit të saj ishte ajo e tregtisë. Deri në këtë kohë si burim i së

drejtës tregtare shqiptare kishte shërbyer Kodi Tregtar tokësor i miratuar më 28 korrik 1850

bashkë me shtojcën e datës 30 prill 1860 dhe Kodi Tregtar Detar i 1 gushtit 1863. Të dy këto

kode e kishin bazën nga Kodi Tregtar francez i vitit 1807.505

Këto ishin të trashëguara nga

Perandoria Osmane, pasi ishin përdorur nga ajo. Zhvillimi i vendit, shtimi i raporteve me

jashtë dhe evoluimi i marrëdhënieve tregtare, sollën si domosdoshmëri hartimin e një Kodi të

ri Tregtar.

Gjatë periudhës republikane detyrën për përgatitjen e kodeve të reja e kishte kryer

komisioni ligjpërgatitës, i krijuar në vitin 1926. Pas shpalljes së monarkisë, detyra e hartimit

të kodeve sipas Statutit Themeltar, më 31 mars 1929 i kaloi Këshillit të Shtetit dhe ky si

vepër të parë legjislative hartoi Kodin Tregtar.506

Ai u hartua sipas një projektkodi tregtar

italian, i emërtuar “Projekti Vivante”, por disa dispozita të tij u morën nga një kod tregtar

italian i vitit 1882.507

Pas përfundimit të tij, Këshilli i Shtetit e paraqiti përpara deputetëve

më 4 prill 1931. Deputeti i vetëm që foli ishte H. Delvina, i cili deklaroi se, me hartimin e

këtij kodi pothuajse u plotësua legjislacioni shqiptar. Ai u pranua në parim dhe iu referua

Komisionit të Drejtësisë.508

Pas shqyrtimeve që ai bëri, Kodi Tregtar dhe ligji për zbatimin e

tij, u paraqitën në parlament për diskutim më 26 tetor 1931. Komisioni kishte pranuar në

bllok kodin e përgatitur nga Këshilli i Shtetit, vetëm se kishte bërë një ndryshim në datën kur

do të hynte në fuqi, pasi Këshilli gjatë miratimit të tij kishte parashikuar fillimin e vitit 1931.

Meqenëse do të kërkohej kohë për procedurat e diskutimit dhe për t’i dhënë kohë tregtarëve

503

Po aty, fl. 6. 504

AQSH, F. 150, V. 1928, D. I-22, fl. 3. 505

Shqipenija me 1937, Vellimi I…, 96. 506

Po aty…, 97. 507


AQSH, F. 146, V. 1931, D. 92, fl. 210.

83

dhe gjyqtarëve për ta studiuar dhe përgatitur për aplikimin e tij, komisioni vendosi datën 1

janar 1932 për hyrjen në fuqi të Kodit Tregtar dhe ligjit për aplikimin e tij.509

Duhet theksuar se ndryshe nga kodet e tjera, deputetët kanë qenë më të shpërndarë në

qëndrimet e tyre, për sa i përket përmbajtjes së këtij kodi. Ministri i Drejtësisë, M. Tutulani

ka bërë një shpjegim të kodit, duke argumentuar dhe prejardhjen e tij. Ai deklaroi se, kodi që

kishte pasur përpara Shqipëria, ishte i mbështetur tek kodi i vjetër francez, por që kishte

shumë të meta dhe Këshilli i Shtetit adoptoi një të ri, që kishte në bazë teoritë e prof.

Vivantes. Sipas tij, ky kod do t’u jepte marrëdhënieve tregtare një zhvillim të gjithanshëm.

Për t’u dhënë kohë më tepër organizmave dhe shtresave shoqërore, që do të kishin të bënin

me të, kërkoi që të shtyhej afati dhe ai të hynte në veprim më 1 prill 1932.510

Duke qenë se

komisioni nuk kishte ndërhyrë fare për të bërë ndryshime, deputetë të caktuar kërkuan që ai të

kthehej përsëri në komision për t’u riparë dhe për ato gjëra që nuk i përshtateshin vendit,

qeveria t’i ndryshonte duke sjellë një ligj tjetër. Madje I. Xhindi u shpreh se, “jam i mendimit

të kthehet në komision e të lexohet me kujdes se më duket, është bërë një raport pa u lexuar

fare”.511

Deputetë të tjerë e vlerësuan kodin si modern, i huazuar prej shteteve më moderne

dhe që ishte shumë i domosdoshëm për zhvillimin e vendit. Sipas tyre, mungesa e tij kishte

krijuar pengesa në Shqipëri, për ardhjen e kapitaleve të huaja.512

Deputeti J. Erebara u shpreh

kundër, duke përdorur si argument prapambetjen që ekzistonte në shoqërinë shqiptare. Ai

theksoi se, tregtarët shqiptarë nuk mund të vepronin mbi bazën e këtij kodi, pasi vendi kishte

tregtarë që nuk dinin të shkruanin, jo më të mbanin regjistra dhe në vend që ta ndihmonte

tregtinë, ky kod do ta dëmtonte atë, duke sjellë mbylljen e dyqaneve. Përveç këtyre ai

parashikonte vështirësi edhe në drejtime të tjera, pasi sipas tij, në vend nuk kishte gjykatës të

aftë që mund të aplikonin një ligj të tillë.513

Vlen të theksohet se, debatet kanë qenë të shumta

dhe deputetët u kapën fort pas çështjeve teknike. Kështu një grup deputetësh ndonëse nuk

dolën hapur kundër, shprehën rezerva për mënyrën se si ishte ndërtuar kodi dhe kërkuan që

komisioni parlamentar të ndërhynte për të bërë ndryshime. Këtyre debateve iu ka dhënë

përgjigje M. Tutulani, i cili deklaroi se kodet ishin vepra shkencore dhe që bëheshin vetëm

nga komisione teknikësh dhe nuk ishte një punë që mund ta bënte parlamenti. Por, megjithatë

u vendos që kodi të rikthehej në komision për diskutim.514

Në vazhdimësinë e kodeve të tjera, Zogu kishte synuar të adoptonte një kod tregtar

ultramodern, shumë të hollësishëm e kompleks.515

Kjo kuptohet nga vetë procedurat e

ndjekura për hartimin e tij. Në funksion të sqarimit të deputetëve, Komisioni i Drejtësisë

thërriti më 31 tetor 1931, për të dhënë shpjegime Kryetarin e Këshillit të Shtetit M. Frashërin

dhe ministrin e Drejtësisë, M. Tutulanin. Në shpjegimet e tij, M. Frashëri ndër të tjera

deklaroi se, kapitujt e Kodit Tregtar që i përkisnin tregtarëve, tregtisë së përgjithshme,

mbajtjes së librave tregtarë, shoqatave dhe falimentos ishin marrë prej kodit tregtar italian.

Pjesa e kambialeve ishte formuluar në mbledhje të posaçme me juristë nga shtete të

zhvilluara në Bruksel. Kjo ishte adoptuar nga Lidhja e Kombeve, e cila ia kishte paraqitur

qeverisë shqiptare për ratifikim. Këshilli i Shtetit e kishte pranuar dhe kështu ishte plotësuar

509

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 113. 510

Po aty, fl. 114. 511

Po aty, fl. 114. 512

Po aty, fl. 116. 513

Po aty, fl. 115. 514

Po aty, fl. 117-119. 515

Roberto Morozzo della Rocca, Kombësia dhe feja në Shqipëri, (Tiranë: Eleni Gjika, 1994),126.

84

kodi në fjalë. Pas këtij sqarimi komisioni e ka pranuar kodin pa ndryshime vetëm shtoi një

nen që saktësonte, se ai do të hynte në fuqi më 1 prill 1932. Pas kësaj, Komisioni e riktheu

për bisedim kodin në parlament më 9 nëntor 1931. Deputetët pavarësisht qëndrimeve të tyre e

kishin të qartë nga procedurat e miratimit të kodeve të tjera, se nuk mund të ndryshohej, pasi

procedura e pranimit të tij në parim, që ishte bërë nga të gjithë deputetët, në bazë të Statutit e

përjashtonte ndryshimin e tij në këtë moment. Kjo solli që kodi të pranohej përfundimisht me

vota unanime.516

Më 21 nëntor 1931, mbreti dekretoi Kodin Tregtar bashkë me ligjin për

aplikimin e tij.517

Ai hyri në fuqi më 1 prill 1932.

Kodi Tregtar përbëhej nga një hyrje dispozitash paraprake që kishte 4 nene, dhe 7

libra. Libri i parë, që titullohej “Personat”, ishte i ndarë në 2 pjesë dhe 14 tituj. Në këtë libër

ndër të tjera u përcaktuan dispozitat që kishin të bënin me tregtarët, organizimin dhe

funksionimin e shoqërive tregtare. Libri i dytë titullohej, “Titujt e kredisë” dhe ishte i ndarë

në tre tituj. Këtu përcaktoheshin llojet e kredive, kambialet, funksionimi i tyre dhe çeku. Libri

i tretë, “Kontratat tregtare” ishte i ndarë në 12 tituj, duke përcaktuar llojet e kontratave dhe

funksionimin e tyre, llojet e shitjeve, llogaritë bankare, sipërmarrja, risku, sigurimet dhe

mënyra e depozitimit të mallrave në magazina. Libri i katërt, “Parashkrimi” përmbante dy

kapituj ku u caktuan dispozitat e përgjithshme dhe parashkrimet e posaçme. Libri i pestë,

“Tregtia detare dhe lundrimi” përmbante 9 tituj. Në to u përcaktuan rregullat e anijeve të

lundrimit, të udhëtarëve, sigurimin, kontratat e sigurimeve, zgjidhjen e problemeve mes

anijeve tregtare, avaritë dhe kreditë e privilegjuara. Libri i gjashtë, “Falimenti” përbëhej nga

10 tituj, ku saktësoheshin hapat për deklarimin, administrimin e falimentit, mënyrat e

likuidimit të detyrimeve, pushimin e falimentit, dispozitat për falimentimin e shoqërive

tregtare, fajet respektive për arsyen e falimentit. Libri i shtatë, “Ushtrimi i padive tregtare dhe

kohëvazhdimi i tyre”, përbëhej nga 2 tituj. Në të u përcaktuan dispozita mbi sekuestrimin,

hipotekat e anijeve, parashikimet mbi çështjet detare dhe çështja e falimentit.518

Kodi Tregtar ka shërbyer si bazë solide për zhvillimin e tregtisë dhe ekonomisë së

vendit. Megjithëse, Shqipëria kishte një tregti të pazhvilluar dhe probleme të mëparshme të

theksuara me legjislacionin e kësaj fushe, ai i qëndroi kohës dhe vuri në efikasitet

marrëdhëniet tregtare. Në këtë kod gjatë viteve pasuese u bënë shumë pak ndryshime. Më 24

janar 1934, qeveria paraqiti në parlament një projektligj për ndryshimin e paragrafit të dytë të

nenit 111, të Kodit Tregtar. Në projekt ishte sanksionuar që shoqëritë tregtare do të njiheshin

ligjërisht pasi të kalonin të gjitha procedurat dhe dekretoheshin nga mbreti. Gjithashtu, ato do

të ishin të detyruara të provonin pranë Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare një kapital në të

holla prej 300.000 fr. ari. Kjo do të shërbente si garanci për të shlyer detyrimet e saj.519

Fillimisht debatet e zhvilluara, kanë qenë teknike dhe çështja kryesore e tyre ishte, nëse këto

ishin ndryshime të nenit apo vetëm shtesa të tij. Megjithatë, projekti u pranua në parim dhe u

dërgua në komision.

Më 10 shkurt 1934, Komisioni i Drejtësisë paraqiti relacionin e tij duke e pranuar

projektin, por garancinë financiare që do të paraqitej nga subjektet e kishte rritur në 600.000

fr. ari. Debatet u rikthyen, pasi projekti u kundërshtua nga deputetë të caktuar, për disa pika.

516

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 367-368. 517

Fletorja Zyrtare, nr. 76, 9 dhjetor 1931, 1. 518

Kodi Tregtar, (Tiranë: Shtypshkronja “Tirana”, 1929), 1-549. 519

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 317-319.

85

Së pari, u kundërshtuan procedurat e gjata që parashikoheshin, që një shoqëri të merrte leje

për t’u njohur si tregtare. Së dyti, ata nuk ishin dakord me hapësirën që do të kishte qeveria,

për të ndërhyrë në veprimtarinë e këtyre shoqërive, pasi ato rregulloheshin me vendim

gjykate. Së treti, dekretin mbretëror për njohjen e shoqërisë në këtë rast e kanë quajtur të

panevojshëm, pasi e kanë cilësuar si një masë preventive. Për këtë, ata u mbështetën në nenin

200 të Statutit, i cili kishte saktësuar se, “shtetasit shqiptarë brenda kufirit kishin të drejtë të

formonin shoqëri dhe kësaj nuk i shtohej asnjë masë preventive”. Së katërti, ata kundërshtuan

shumën e madhe për garancinë, pasi sipas tyre, kjo do të nxirrte jashtë loje shoqëritë

shqiptare, të cilat do ta kishin të vështirë të siguronin një shumë të tillë. Përballë këtyre

qëndrimeve u vendosën përkrahësit e projektit, të cilët ishin më të shumtë në numër. Ata

përdorën dy argumente. Së pari, e justifikuan ndërhyrjen qeveritare, pasi sipas tyre, shoqëritë

me veprimtarinë e tyre, mund të dëmtonin interesin e përgjithshëm. Së dyti, dekretin

mbretëror e shikonin të nevojshëm, pasi ai kishte qenë edhe në kodin e vjetër. Megjithë

kundërshtimet e bëra, me shumicë votash, ndryshimet u pranuan siç i kishte paraqitur

komisioni.520

Pavarësisht rezultatit të votimit, nga diskutimet që u bënë dolën në dritë fakte

interesante. Deputetë të caktuar, duke kundërshtuar politikat ndërhyrëse të qeverisë ndaj

veprimtarisë së shoqërive tregtare, shfaqën bindje të liberalizimit të hershëm. Gjithashtu,

kundërshtimi i garancive të mëdha që kërkoheshin, tregonte se në parlament, grupet

mbështetëse të biznesit vendas, shfrytëzonin hapësirën e të shprehurit dhe të veprimit, për t’i

ardhur në ndihmë atij dhe ky ishte një sinjal pozitiv për të ardhmen.

Vazhdimi i miratimit të kodeve të reja ishte në kuadrin e një programi të gjerë

reformash që Zogu kishte vendosur të ndërmerrte, për të ndikuar në modernizimin e vendit.

Ato u hartuan duke u bazuar kryesisht tek kodet italiane dhe franceze. Me miratimin e tyre,

shteti shqiptar krijoi një kuadër ligjor modern. Pavarësisht se Shqipëria kishte një ekonomi të

dobët dhe një tregti të vogël, hartimi i një Kodi Tregtar modern ishte një hap pozitiv për

vendosjen në shinat e duhura të zhvillimit të tregtisë dhe ekonomisë së vendit dhe lehtësimin

e veprimtarisë së borgjezisë së re tregtare shqiptare.

520

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 26-50.

86

KREU III

VEPRIMTARIA E PARLAMENTIT NË FUSHËN EKONOMIKE

3.1. Qëndrimi ndaj koncesioneve ekonomike me shtetet e huaja

Përpara shpalljes së monarkisë ishin nënshkruar një varg koncesionesh me shtetet e

huaja, ku vendin kryesor e zinte Italia, të cilin vazhdoi ta mbajë edhe pas shpalljes së saj.

Trajtimi i problemeve të koncesioneve zuri një vend të veçantë në veprimtarinë e parlamentit

të monarkisë, ku një hapësirë të madhe morën dhe aspektet e ridimensionimit të atyre që ishin

nënshkruar më përpara. Të ardhura të rëndësishme për ekonominë shqiptare, ishin burimet e

naftës dhe pasuritë nëntokësore të vendit, ku një rol specifik kishte menaxhimi i tregtimit të

hidrokarbureve. Qeveria e K. Kotës e shpalli monopol shtetëror shitjen e vajgurit dhe të

benzinës në Shqipëri për ta dhënë atë me koncesion.521

Rruga e ndjekur për këtë aspekt, që

nga miratimi i projektligjit, deri në dhënien e miratimit për koncesionin, ka pasur ulje ngritjet

e saj, ku parlamenti luajti një rol të veçantë me propozimet dhe ndërhyrjet e deputetëve të

caktuar.

Më 20 mars 1929, qeveria paraqiti në parlament projektligjin për monopolizimin e

hidrokarbureve. Për shkak të rëndësisë së tyre në ekonominë e vendit, projekti u shoqërua me

diskutime të shumta. Nga deputetë të caktuar ai u kundërshtua për disa aspekte. Së pari, sipas

tyre, qeveria nuk po i monopolizonte vetë karburantet, por po ua jepte në sipërmarrje

personave të caktuar dhe ekskluziviteti i parashikuar për një shoqëri, përjashtonte nënshtetasit

e tjerë prej këtij përfitimi. Sipërmarrësi i monopolit, do t’ua shiste me çmim të lartë

karburantin tregtarëve të tjerë. Në këtë rast shteti nuk do të kishte fitim më të madh nga taksat

e një tregtari që kishte monopolin sesa, mund të merrte nga shumë tregtarë, si më përpara. Së

dyti, monopolizimi do të shtonte taksën e mallrave dhe kjo do të dëmtonte popullin, por do të

dëmtohej edhe tregtia pasi, do të eliminohej konkurrenca. Së treti, u kërkua të merrej në

konsideratë ulja e taksës së karburantit për makinat bujqësore, pasi kjo do të ndikonte në

zhvillimin e bujqësisë.522

Kundërshtari më i madh i këtij projekti ishte deputeti M. Kaso.

Sipas tij, pasojat do të ishin negative, pasi një monopolizim i tillë, do të sillte mbylljen e 60

njësive që tregtonin karburant, do të ndalonte konkurrencën e lirë dhe do të dëmtonte tregtinë

dhe ekonominë kombëtare. Gjithashtu, mënyrën e konceptimit të projektit e cilësoi si të

gabuar, pasi ishte shkelur Statuti, i cili përgjithësisht nuk lejonte sipërmarrjen e taksave të

shtetit dhe kështu shkelej barazia e shtetasve, duke favorizuar një palë. Për këto arsye, ai u

deklarua kundër projektit, por megjithatë deputetët e pranuan në parim.523

Vlen të theksohet

se, qëndrimet kundërshtuese të deputetëve u bënë për të mbrojtur industrialistët dhe tregtarët

shqiptarë, të cilët siç do të vërehet, u dëmtuan nga ky monopol.

Presioni i tyre ndikoi që Komisioni i Financave, gjatë shqyrtimit të projektit, të bënte

disa ndryshime, kryesisht për mbrojtjen e sipërmarrësve shqiptarë të prodhimeve bujqësore,

të cilët prekeshin drejtpërdrejtë nga përmbajtja e tij. Kështu ai vendosi që karburantet, të cilët

521

Historia e Shqipërisë III, botim i Akademisë së Shkencave të RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë (Tiranë:

8 Nëntori, 1984), 362. 522

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 89, fl. 232-249. 523

Po aty, fl. 250-251.

87

do të përdoreshin për makinat bujqësore dhe mjetet dezinfektuese për luftimin e malaries, të

përjashtoheshin nga vlefta e taksave që do të rëndonte mbi monopolin. Gjithashtu, zgjati deri

në 10 ditë kohën e ndalimit të importimit të karburanteve, pas shpalljes së ligjit. Kjo u bë që

të mos dëmtoheshin tregtarë që, mund të kishin nënshkruar kontrata importi me vlera të

mëdha financiare. Nga ana e deputetëve të caktuar u insistua përsëri, që kualiteti i vajgurit i

sjellë nga sipërmarrësit, të ishte i mirë dhe të mos rritej çmimi.524

Megjithë kundërshtimet e

shfaqura projektligji u miratua, me ndryshimet e bëra nga komisioni. Ai u dekretua më 17

prill 1929 dhe hyri në fuqi më 27 prill 1929.525

Pas miratimit të ligjit u shfaq rivaliteti se, kush do ta fitonte ankandin për këtë

koncesion. Shteti i interesuar drejtpërdrejtë, ishte Italia. Diplomacia dhe qeveria e saj,

vepruan fuqishëm në këtë drejtim, duke përcaktuar qartë rrugën që do të ndiqej dhe hapat që

do të hidheshin. Në telegramin që Musolini i dërgonte Solës në fillim të qershorit 1929,

theksohej se, dhënia e monopolit të karburantit kishte për Italinë, e akoma më shumë për

Shqipërinë, një rëndësi të karakterit politik e ushtarak, por marrja pjesë e shoqërive shqiptare

në ankand, do të sillte që shoqëria italiane pjesëmarrëse për të fituar, duhej të rriste ofertën e

saj, dhe kjo do të minimizonte fitimin. Prandaj duhej shmangur pjesëmarrja e këtyre

shoqërive në ankand. Për të qenë sa më të sigurtë, pala italiane insistonte të gjendej mënyra,

që të pezullohej ankandi dhe të shtyhej për një moment më të përshtatshëm, kur Mbreti

Shqiptar do të jepte garancitë që ai, do të kishte thjesht karakter formal, dhe do të fitonte

AXHIP. Në të kundërt duhet t’i bëhej e qartë përgjegjësia, që ai dhe qeveria e tij do të

merrnin.526

Për të arritur qëllimin, Sola zhvilloi disa takime me personalitete të larta

shqiptare. Në fund të qershorit 1929 në informacionin për Musolinin, ai paraqiti pengesat e

ndeshura dhe përplasjet brenda qeverisë shqiptare. Por, në fund mbreti i komunikoi, që

Këshilli i Ministrave kishte pranuar kushtet e fundit të Solës. Ai sqaronte se, AXHIP do ta

merrte koncesionin me çmime jashtëzakonisht të favorshme. Në fund saktësonte se megjithë

ndonjë surprizë që mund të dilte, beteja për naftën ishte e fituar. Kështu, Shqipëria ishte

lidhur më ngushtë me Italinë.527

Ndryshe nga projektligji, ku parlamenti ndërhyri në disa aspekte për ndryshimin e tij,

për sa i përket ankandit, në miratimin e procedurave dhe menaxhimin e procesit, ishte

eksluzivitet i qeverisë. Por, duke u nisur nga pesha e madhe e koncesionit, megjithë

ndërhyrjet e vazhdueshme të palës italiane, edhe vetë anëtarët e qeverisë shqiptare nuk e

patën të lehtë vendimmarrjen. Në këtë rast barra kryesore binte mbi ministrin e Financave, M.

Tutulanin. Sipas diplomatit italian P. Quarone, “nënshkrimi i marrëveshjes ka qënë një

spektakël i vërtetë dhe për ta bërë këtë, Tutulani kishte kërkuar një urdhër me shkrim nga

mbreti”.528

Megjithatë, gjithçka shkoi siç ishte parashikuar nga pala italiane, duke bërë të

mundur që fitues i kësaj gare të ishte AXHIP. Monopoli ishte për 20 vjet dhe shoqëria do t’i

paguante qeverisë shqiptare 360.000 mijë dollarë në vit. Kjo shkaktoi pakënaqësi tek firmat

angleze dhe amerikane.529

Për mënyrën e dhënies së këtij koncesioni disa vite më pas, janë

shprehur edhe personalitete shqiptare të kohës. Sipas M. Frashërit ai u mor nga kjo shoqëri,

524

Po aty, fl. 346-353. 525


DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok. 476, f. 467-468. Telegram i Musolinit për Solan, 7 qershor 1929. 527

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok. 513, f. 500-501. Telegram i Solas për Musolinin, 29 qershor 1929. 528

P. Quarone, Valixhja…,161. 529

Dielli, nr. 5087 (880), 28 qershor 1929, 1, artikulli “Konçesioni është për njëzet vjet. Standart-Oil e

pakënaqur”.

88

“pasi italianët u dhanë rryshfete disa ministrave, A. Krosit dhe disa personaliteteve të

tjera”.530

Presioni i bërë nga pala italiane, rruga që u ndoq për dhënien e tij dhe eksluziviteti i

shoqërisë, solli që të shfaqeshin menjëherë probleme, si mungesa e karburanteve në treg,

çmimet e shtrenjta dhe cilësia e dobët e tyre. Reagimet e bizneseve shqiptare u transmetuan

nga institucionet që i përfaqësonin ato. Më 19 tetor 1929, Oda e Ekonomisë në Korçë, në një

relacion drejtuar Ministrisë së Ekonomisë, theksonte se kishte marrë ankesa nga

konsumatorët e benzinës kundër shoqërisë AXHIP, pasi nuk u jepte sasinë që kishin nevojë

dhe shumë herë, ajo mungonte në treg. Përpos kësaj kishte spekulime të mëdha me të dhe

jashtë depos së shoqërisë, ku një teneqe benzinë shitej gjer në 15 fr. ari. Oda kërkonte

marrjen e masave. Menjëherë kjo Ministri, po atë ditë, në një relacion dërguar Ministrisë së

Financave, transmetonte ankesën nga Korça duke theksuar se këto mungesa, mund të

shtriheshin edhe në vise të tjera dhe situata mund të bëhej “një sëmundje kronike”. Ajo kërkoi

nga instancat përkatëse shtetërore, marrjen e masave të rrepta kundër AXHIP-it sepse po i

sillte dëme të mëdha industrisë dhe tregtisë së vendit.531

Pra, përballë kësaj situate, Odat e

Ekonomisë luajtën një rol pozitiv, duke evidentuar dhe përcjellë vështirësitë dhe ankesat e

borgjezisë shqiptare. Në krah të saj u rendit edhe Ministria e Ekonomisë.

Përkundrejt një shume prej 1.8 milion fr. ari në vit dhe për një periudhë trevjeçare,

Zogu kishte vënë në duart e kësaj shoqërie, e cila ndër të tjera nuk zotëronte burime nafte të

vetat, mundësinë e paralizimit në çdo moment, të lëvizjes së mjeteve në vend.532

Përballë

ankesave të mëdha, por edhe për të ruajtur interesat e shoqërisë, qeveria bëri ndërhyrje të

tjera në këtë kontratë. Më 2 nëntor 1929, ajo paraqiti “dekretligjin për përmirësimin e art. 3,

të ligjit mbi monopolizimin e vajgurit, naftës e benzinës”, të prillit të atij viti. Aty ishte

parashikuar që sipërmarrësi i koncesionit do të krijonte një depo në Korçë dhe në çmimin e

naftës do të shtohej 30% e shpenzimeve të përgjithshme të bëra për transportin, prej depos së

Durrësit deri në Korçë. Në artikujt e tjerë do të shtohej 50% e këtyre shpenzimeve. Diskutimi

për dekretin solli reagime të ashpra të deputetëve, të cilët kërkuan informacione nga qeveria

për nevojën e vendosjes së kësaj takse, nëse ajo do të ishte për Korçën apo për gjithë

Shqipërinë dhe pse ishin rritur çmimet e karburanteve, ndryshe nga çfarë ishte deklaruar në

fillim. Në përgjigje të saj, M. Tutulani theksoi se, kërkesa për depon ishte bërë nga banorët

dhe tregtarët e Korçës, dhe gjysmën e transportit e mori përsipër AXHIP-i, duke paguar

120.000 fr. ari dhe gjysmën tjetër do ta paguanin konsumatorët. Ai theksoi se, qeveria

shqiptare nga ky koncesion kishte përfituar 300.000 fr. ari, më tepër nga çfarë ishte

parashikuar në kontratë.533

Çështja u diskutua përsëri më 6 nëntor 1929. Disa deputetë hodhën idenë që, për të

mos rritur çmimin e karburanteve, do të ishte më mirë që qeveria të hapte vetë depon në

Korçë dhe bartjen e karburantit për atje ta bënte po vetë. Një grup tjetër dekretin e vlerësoi si

një nismë pozitive, pasi ajo do të eliminonte kontrabandën nga Selaniku drejt Korçës.

Deputetët e Korçës deklaruan se, kërkesa për një depo ishte bërë nga ata, pasi Korça kishte

nevojë për karburante sepse kishte ndërmarrje, por transportin qeveria mund ta rregullonte

530

Mehdi Frashëri, Problemet shqiptare, (Tiranë: Ismail Mal’ Osmani, 1944), 144. 531

AQSH, F. Ministria e Ekonomisë Kombëtare, nr. 171, viti 1929, D. III-25, fl. 1-3. 532

B. J. Fischer, Mbreti Zog …, 181. 533

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 90, fl. 101-103.

89

vetë. Për të mos rënduar buxhetin e korçarëve ata kërkuan që taksa shtesë, për këtë depo të

ndahej në gjithë vendin, sepse kështu nuk do të peshonte shumë. Kundër shoqërisë AXHIP

reaguan ashpër J. Erebara dhe K. Mjeda, duke evidentuar rritjen e madhe të çmimeve të

karburanteve pas marrjes së koncesionit nga ajo. J. Erebara deklaroi se, “ne jemi të pasur se

marrim rroga të mira, por populli nuk ka të holla e i bie të paguaj një çmim të rëndë, prandaj

nuk e votoj”.534

Megjithatë dekreti kaloi në Komisionin e Financave, i cili e miratoi dhe u

votua nga deputetët më 11 nëntor 1929.

Por, në vend kudo, po shfaqeshin shqetësime e kritika për spekulime nga shoqëria

AXHIP. Më 1 dhjetor 1929, Ministria e Ekonomisë iu dërgoi një qarkore odave ekonomike të

qyteteve kryesore, ku saktësohej se kishte informacione, që benzina e vajguri që shiste

shoqëria AXHIP, nuk ishin të mira dhe kështu po dëmtoheshin shumë motorë. Ajo kërkonte

nga odat, hetime të imëta dhe informacion për to. Përgjigjja e ardhur nga qytetet kryesore të

Shqipërisë ishte se, kualiteti i benzinës që sillte shoqëria ishte i dobët. Ajo ishte e parafinuar,

e përzier me vajguri, nuk digjej tërësisht duke lënë mbetje, që kishin shkaktuar djegien e

motorëve. Edhe vajguri ishte i përzier me ujë dhe nuk digjej mirë.535

Pas këtyre konstatimeve dhe protestave të shumta erdhi edhe reagimi qeveritar.

Fillimisht M. Tutulani mori vendimin që shoqërinë ta hidhte në gjyq dhe të anulonte

kontratën, por u tërhoq shumë shpejt nga presioni italian. Shtypi shqiptar lajmëronte në fillim

të dhjetorit 1929 se, mes shoqërisë dhe qeverisë ishte arritur një marrëveshje dhe ajo do të

tërhiqej nga hedhja e shoqërisë në gjyq, në këmbim të plotësimit të disa kërkesave nga kjo e

fundit. Kështu, AXHIP do të merrte nëpunës shqiptarë në vend të dhjetëra të huajve që kishte.

Për shërbimet e saj, qeverisë benzina do t’i shitej me çmim kostoje dhe jo fitimi. Do të

dëmshpërbleheshin tregtarët dhe shoferët për dëmin e shkaktuar nga mosfurnizimi në kohë

dhe mosmbajtjen e një depozite për 3 muaj nga ana e saj.536

Por, edhe pas kësaj

marrëveshjeje, AXHIP vazhdoi të mos i respektojë detyrimet e nënshkruara, duke sjellë shtim

të kundërshtimeve ndaj saj. Nga njëra anë, ishte borgjezia shqiptare, që nëpërmjet odave të

ekonomisë kërkoi ndërhyrjen e qeverisë dhe nga ana tjetër, shtypi u bë përçues i ankesave të

shtresave të ndryshme, të dëmtuara nga AXHIP.

Këto reagime sollën që shqetësimet të trajtoheshin gjerësisht në parlament. Kuptohet

që kjo erdhi nga insistimi i borgjezisë shqiptare, që po dëmtohej nga ky koncesion, e cila

kërkoi reagimin e deputetëve që e përfaqësonin atë. Më 3 shkurt 1930 një grup prej tyre

paraqitën kërkesën, që të thërritej ministri i Financave, për të dhënë shpjegime nëse shoqëria

AXHIP i kishte respektuar konditat e kontratës.537

Përgjigjja e tij, u parapri nga një konflikt

mes shoqërisë shqiptare SITA dhe AXHIP, kjo pasi qyteti i Tiranës kishte mbetur në errësirë

për dy orë. SITA ishte sipërmarrëse e ndriçimit për këtë qytet dhe sipas saj, ndalimi i tij,

kishte ndodhur pasi karburantet e shoqërisë AXHIP, ishin të përziera me ujë dhe kjo kishte

shkaktuar gërvishtjen e pistonave dhe ndalimin e punës së motorëve.538

Më 19 shkurt 1930,

ministri i Financave M. Tutulani, në shpjegimet e tij përpara deputetëve theksoi se, ministria

kishte përcjellë ankesat e saj tek shoqëria për kualitetin e benzinës, për mosdepozitimin e

534

Po aty, fl. 216-218. 535

AQSH, F. 171, V. 1929, D. III-25, fl. 4-14. 536

Gazeta Vullneti, nr. 3, Tiranë, 3 dhjetor 1929, 1, artikulli “Kapitullasjoni i Shoqerisë “Agip” para protestës

së Z. Milto Tutulani”. 537

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 77, fl. 352. 538

Vullneti, nr. 29, 5 shkurt 1930, 1, artikulli “Kryeqyteti n’errësine për dy orë e ma”.

90

sasisë së duhur për konsum sipas kontratës, për mosfurnizimin e tregtarëve me naftë speciale

dhe për agjentët e shitjes që nuk ishin shqiptarë. Për sa i përket shoqërisë SITA, M. Tutulani e

akuzoi atë për shpifje, pasi fikja e centralit elektrik të Tiranës, sipas tij, nuk kishte ardhur nga

nafta me ujë, por nga mosfunksionimi i pistonave të motorëve. Ai theksoi se, Ministria e

Financave ishte në gjyq me këtë shoqëri për anulimin e kontratës, pasi ajo nuk paguante

500.000 fr. ari detyrim ndaj shtetit dhe nuk shiste kripë të zezë sipas kontratës së bërë.

Deputetë të tjerë e mbrojtën shoqërinë shqiptare duke akuzuar AXHIP. Ata e akuzuan

ministrin se kishte gënjyer se nuk do të rritej çmimi i karburanteve, pasi ai ishte rritur, duke

sjellë dhe paralizim të komunikacionit.539

Diskutimi i kësaj çështjeje vazhdoi më 22 shkurt 1930, duke u kthyer në arenë

akuzash mes M. Tutulanit dhe M. Kasos. Në këtë përplasje ata evidentuan dhe lidhjen e tyre

me shoqëritë sipërmarrëse shqiptare. Tutulani e akuzoi Kason si avokat të SITË-s, ndërsa ky i

kujtoi Tutulanit se kishte qenë këshilltar ligjor i STAMLES-it dhe në kohën kur ai u caktua

ministër i Financave, shfuqizoi një dekretligj që e kufizonte këtë shoqëri për çështjen e

duhanit. Ai e akuzoi atë edhe si mbrojtës të shoqërisë AXHIP, duke i kërkuar informacion për

analizat e naftës që ishte e përzier me ujë dhe pse ai kishte preferuar AXHIP-in, kur kishte

oferta të tjera më të mira? Edhe nga deputetë të tjerë debati u zhvendos rreth shoqërisë SITA,

mes përkrahësve dhe kundërshtarëve të saj. Në fund, M. Tutulani deklaroi se çështja e

karburanteve do të zgjidhej brenda 10 ditësh.540

AXHIP e përdori në maksimum monopolin e

karburantit. Mungesat e tij në treg bëheshin me qëllim të caktuar, pasi nevoja e madhe,

shoqërohej me rritje të çmimit dhe maksimizim të fitimit nga ana e shoqërisë, por duke u

shoqëruar edhe me korrupsion në shpërndarjen e karburantit. Parregullsitë e AXHIP-it,

ndikuan në shtimin e kundërshtimeve ndaj qeverisë shqiptare.

Në të vërtetë, qeveria e K. Kotës pavarësisht se i dha koncesionin AXHIP-it, nuk u

tregua ndonjë mbrojtëse e madhe e tij. Kjo pasi në marrjen e tij, siç e kemi trajtuar më sipër,

rol të drejtpërdrejtë luajti qeveria italiane dhe vetë Zogu me ndërhyrjen e tij. Raportet e kësaj

qeverie me AXHIP-in, ishin të dyanshme. Nga njëra anë, ministri i Financave, M. Tutulani

hezitoi për dhënien e koncesionit, por pas kësaj u detyrua ta mbrojë në raste të caktuara, atë.

Por, nga ana tjetër ishte ai që tentoi, ta dërgojë në gjyq shoqërinë, për mosrespektim të

kontratës. Presioni në rritje, ndaj parregullsive të shoqërisë dhe lëkundjet e qeverisë në këtë

drejtim, sollën dyshim të palës italiane, se mos kërkohej një rishikim i koncesionit. Në

mënyrë që të shmangej kjo, duhej që në Shqipëri të ishte një qeveri më e besuar dhe

ndërhyrja italiane në këtë rast nuk mungoi. Kjo u faktua nga U. Sola që theksoi se, “është

hera e parë dhe shpresoj e fundit, që kam ndërhyrë drejtpërdrejtë në provokimin e një krize

qeveritare”.541

Përfundimisht mund të themi se, ankesat në rritje, presioni i madh nga

industrialistët shqiptarë, deputetët, dhe sigurisht ndërhyrja italiane, pasi rrezikohej një biznes

i madh i saj, ishin disa faktorë kryesorë, që detyruan më 4 mars 1930, K. Kotën të japë

dorëheqjen, pasi akuzat e forta të bëra në parlament, kundër disa ministrave, e bënin të

pamundur qëndrimin e këtij kabineti në fuqi.542

Qeveria e re e krijuar pati për kryeministër P.

Evangjelin.

539

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 77, fl. 552-558. 540

Po aty, fl. 582-598. 541

DDI, Seria VII. Vol. VIII. Dok. 450, f. 544. Telegram i Solas për Grandin, 29 mars 1930. 542

Ora, nr. 45, 5-6 mars 1930, 1, artikulli “Kabineti Kota dha dorëheqjen. P. Evangjeli do të formojë qeverinë e

re”.

91

Kapitali italian përveç fushës së hidrokarbureve po shikonte mundësinë e depërtimit

në fusha të tjera të ekonomisë shqiptare. Vlen të theksohet se studimet në këtë drejtim kanë

qenë të kujdesshme dhe një rol kyç në orientimin e tyre, luajtën diplomatët italianë, që ishin

në Shqipëri. Prandaj, investimet e reja italiane pas vitit 1928 u shtrinë kryesisht në ato fusha,

ku kapitali shqiptar nuk ishte prezent, ose kishte dështuar në to. Një e tillë ishte industria e

birrës. Fabrika e birrës në Shkodër, që ishte projektuar me kapital shqiptar dhe anglez kishte

vite që e shtynte hapjen e saj. Në qershor të vitit 1929 erdhën në Shqipëri, sipërmarrësit

italian Umberto Uberti dhe Xhovani Luçiani (Giovanni Luciani). Pasi zhvilluan bisedime me

përfaqësuesit e legatës italiane, me këshillë të P. Quaronit, shkuan në Korçë dhe filluan

studimin për të ngritur në këtë qytet një fabrikë birre. Uberti pas studimeve të bëra, më 7

shtator 1929, i paraqiti kërkesën Ministrisë së Ekonomisë, për t’i dhënë leje për ngritjen e një

fabrike birre e akulli në Korçë. Ai tërhoqi në shoqërinë e tij edhe sipërmarrësin shqiptar

Selim Mborja nga Korça.543

Pas diskutimeve të bëra, kërkesa u miratua dhe u hartua projekti i

koncesionit.

Më 17 nëntor 1930 u paraqit në parlament kontrata për këtë fabrikë. Sipërmarrësit do

të ishin U. Uberti dhe S. Mborja. Aty ishte saktësuar se, ata do të ngrinin një fabrikë birre në

këtë qytet dhe për t’i ndihmuar nuk duhej të lejohej ngritja e një tjetre në atë qark. Koncesioni

do të fillonte 2 vjet pas shpalljes së kontratës në “Fletoren Zyrtare” dhe do të zgjaste 25 vjet.

Nëse fabrika e Shkodrës vihej në aktivitet, afati zgjatej edhe për 10 vjet të tjera. Kjo kontratë

ishte pjesë e politikave qeveritare për ringritjen dhe zhvillimin e industrive. Shumica e

deputetëve e përkrahën dhe kërkuan që të shkonte në komision se atje mund t’i bëheshin

modifikime. Përpos dakordësive, u shfaqën edhe objeksione nga deputetë të caktuar. K.

Mjeda deklaroi, se me këtë projekt nuk mbrohej industria kombëtare, pasi lënda e parë për

prodhimin e birrës do të vinte nga jashtë dhe nga ana tjetër, shuma 40% për kapitalin shqiptar

nga kapitali i përgjithshëm i shoqërisë ishte e vogël. Pavarësisht kësaj, deputetët e dërguan në

Komisionin e Ekonomisë.544

Më 14 janar 1931, komisioni paraqiti relacionin e tij, duke e pranuar projektin me

shumicë votash, pa ndryshime. Kundërshtari i vetëm ka qenë H. Delvina, pasi sipas tij,

dhënia e këtij koncesioni dhe prodhimi i birrës në vend, do t’i sillte shtetit humbje prej 14

mijë napolonash takse doganore, që merrej nga birra që vinte nga jashtë. Qëndrimi i tij ndeshi

në kundërshtimin e deputetëve të tjerë të cilët theksuan se, për birrën e vendit do të merrej

taksa e fabrikimit dhe nga ana tjetër shumë materiale për prodhimin e saj, do të vinin nga

jashtë duke paguar taksë doganore dhe kështu do të rikuperoheshin humbjet. Megjithatë edhe

këta deputetë insistuan, që për prodhimin e birrës të përdoreshin produktet e vendit, por

projekti u miratua siç kishte dalë nga komisioni.545

Mbreti e dekretoi më 3 prill 1931 dhe

kontrata hyri në fuqi më 20 maj 1931.546

Kështu, kapitali italian mori edhe një hapësirë të re,

në ekonominë shqiptare.

Megjithë koncesionet e dhëna, situata financiare e shtetit shqiptar në fillim të viteve

‘30 u rëndua nga kriza ekonomike që përfshiu vendin. Për të gjetur një zgjidhje qeveria

shqiptare drejtoi përsëri shikimin nga Italia. Në fillim të vitit 1931, mes përfaqësuesve të dy

543

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj…, 233. 544

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 379-399. 545

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 62-66. 546

Fletorja Zyrtare, nr. 31, 20 maj 1931, 1-3.

92

palëve u zhvilluan disa takime, ku Shqipëria kërkoi ndihmë financiare, ndërsa pala italiane,

nëpërmjet akordimit të saj, synonte rritjen e mëtejshme të ndikimit në vend. Në fund të marsit

1931, përfaqësuesi italian në Tiranë Sorania (Soragna), në një relacion për Grandin, pasi e

informonte për takimin e tij me Zogun dhe M. Frashërin, jepte mendimin që pala italiane

duhej të qëndronte e palëkundur në pozicionet e saj, pasi ekzistonte mundësia që Zogu të

bënte kërcënime me reduktim buxheti, të ushtrisë etj. Sipas tij, angazhimi për të dhënë 10

milion, pa garanci të shkruara, ishte e barabartë me dhënien e një jete të re organizmit

financiar shqiptar, për të ushqyer forcat e rezistencës kundër nesh. “Kjo do të ishte, -

theksonte ai, - një shenjë dobësie dhe do t’i jepte një goditje prestigjit tonë”.547

Kjo çështje

vazhdoi gjatë me bisedime dhe kontakte të shpeshta. Musolini u tregua i gatshëm për të

ofruar një ndihmë financiare, por me kusht që të rinovohej Pakti i Parë i Tiranës që skadonte

në nëntor 1931.548

Megjithatë pas takimeve të shumta, huaja nga pala italiane u akordua. Për

miratimin e saj më 19 qershor 1931, A. Zogu dekretoi shtyrjen e sesionit parlamentar. Në

raportin e paraqitur përpara deputetëve, ministri i Jashtëm, H. Vrioni ndër të tjera theksoi se,

qeveria mbretërore shqiptare e kishte parë të nevojshme t’i drejtohej aleates së madhe,

qeverisë italiane për këtë hua, e cila do të vazhdonte për 10 vjet. Huaja do të ishte pa kamatë

dhe qeveria shqiptare do të vazhdonte pagimin e saj, pa dëmtuar gjendjen ekonomike dhe

financiare të vendit, pasi kjo ishte përcaktuar të bëhej, kur buxheti i shtetit të arrinte shumën

50 milion fr. ari në vit.549

Deputetët në diskutimet e tyre e ngritën lart qeverinë italiane dhe Musolinin, të cilin e

cilësuan si “mikun e shtrenjtë të shqiptarëve”. Shumë prej tyre, theksuan se kjo nuk ishte një

hua, por një dhuratë. Ata prisnin edhe ndihma të tjera sepse, sipas tyre, fati i Shqipërisë ishte

lidhur bashkë me Italinë, vetëm e vetëm për të mbrojtur interesat e përbashkëta. Ata theksuan

se, kjo marrëveshje siguronte jetën ekonomike të popullit, pavarësinë ekonomike të shtetit

dhe lehtësonte të gjithë barrën e krizës ekonomike. Falënderime erdhën për P. Evangjelin dhe

qeverinë shqiptare. Sidomos u falënderua Zogu, pasi masat e tij kishin sjellë zhvillim të

vendit dhe kishin krijuar besim që Italia, të jepte një kredi në kushte kaq të favorshme.

Gjithashtu u akuzuan emigrantët politikë të cilët, “kishin shpifur për paktet me Italinë” dhe

“pikërisht kjo marrëveshje i kishte hedhur poshtë të gjitha”.550

Elementë të caktuar kaluan

deri në ekzaltim për marrëveshjen. K. Mjeda e krahasoi A. Zogun me Krishtin dhe sipas tij,

pas nënshkrimit të kësaj marrëveshje, “Krishti i Shqipërisë u ngjall”.551

Diskutimet e bëra me

këtë rast, shërbyen edhe për të sqaruar qëndrime të mëparshme për çështje të rëndësishme të

raporteve me Italinë, nga deputetë të caktuar. Kështu M. Kaso deklaroi se, në miratimin e dy

pakteve ushtarake me Italinë, votën e tij e kishte dhënë, pa qenë i bindur nëse do të ishin në të

mirë të Shqipërisë, por vetëm i bindur nga patriotizmi i A. Zogut. Ndërsa këtë marrëveshje ai

e vlerësoi shumë dhe arriti deri aty, sa të deklaronte se, “nëse kishte shqiptar që mund ta

kundërshtonte këtë, ai nuk mund të quhej i tillë, por një armik i shtetit dhe i kombit”.552

Kuptohet se pas gjithë këtij entuziazmi të shprehur, miratimi i marrëveshjes ishte thjesht një

formalitet dhe u votua në mënyrë unanime.

547

DDI, Seria VII. Vol. X. Dok. 164, f. 255. Telegram i Soragnes për Grandin, 25 mars 1931. 548

DDI, Seria VII. Vol. X. Dok. 332, f. 532. Leter e Gazzeras për Grandin, 13 qershor 1931. 549

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 93, fl. 254. 550

Po aty, fl. 261-280. 551

Po aty, fl. 281. 552

Po aty, fl. 264.

93

Për menaxhimin e kësaj huaje u formua një komision i përhershëm dhe u miratua

rregullorja e tij. Ai do të përbëhej nga katër anëtarë, ku dy prej tyre do të zgjidheshin nga

organizatorët italianë që vepronin në Shqipëri dhe kryetari do të emërohej nga Mbreti.

Komisioni do të shqyrtonte kërkesat për fonde dhe do të caktonte sasinë e shumave përkatëse

për secilën degë. Ai mund të ndërhynte në këto kërkesa, duke ofruar alternativën e tij për

përdorimin sa më të mirë të shumave. Me urdhrin e Mbretit, komisioni kontrollonte

dokumentacionin mbi mënyrën e shpenzimit të huasë. Gjithashtu, përpara se këto programe

t’i paraqiteshin Këshillit të Shtetit, po me urdhrin e tij, ai mund të kontrollonte procedurën,

aktet, kontratat e koncesioneve dhe emërimet e ndryshme, që angazhonin administratën

shtetërore, që kishte të bënte me përdorimin e shumave të huave. Gjithashtu komisioni jepte

mendimin e vet për konfliktet, që mund të lindnin në përdorimin e huave. Ai me urdhër të

mbretit, mund t’i paraqiste qeverisë edhe rekomandime për përmirësimin e situatës

financiare.553

Në nëntor 1931 kemi një acarim të raporteve mes Italisë dhe Shqipërisë, pasi Zogu në

mbarim të Paktit të Parë të Tiranës, nuk pranoi ripërtëritjen e tij. Ky qëndrim, ndikoi edhe në

ecurinë e huasë. Me porosi të Romës, legata italiane në Tiranë, ndërhyri tek pjesëtarët italianë

të komisionit, të cilët u tërhoqën duke sjellë paralizimin e veprimtarisë së tij, dhe dhënien e

huasë. Përpos kësaj, qeveria italiane përdori SVEA-n, duke kërkuar shlyerjen e detyrimeve,

që qeveria shqiptare kishte ndaj saj. A. Zogu për të përballuar këtë situatë filloi të marrë

masa. Një prej tyre ishte shkurtimi i fondeve në buxhet. Më 21 janar 1932 ai ngarkoi

Kryeministrin, ministrin e Financave dhe ministrin e Oborrit, që të hartonin një buxhet të

reduktuar nga 31 milion fr. ari, në 22 milion fr. ari.554

Kjo më tepër ishte një sinjal për të

treguar se shteti shqiptar po merrte masa, duke bërë shkurtime drastike, në mënyrë që të mos

varej nga ndihma italiane, gjë e cila nënkuptonte edhe shkëputje nga varësia e saj. Por më

tepër se zgjidhje, kjo ishte një demonstrim qëndrese, karshi kërkesave të vazhdueshme

italiane.

Në fushën e karburanteve, megjithë masat e marra, ankesat vazhdonin dhe nga ana

tjetër shoqëria AXHIP synonte përfitime të tjera. Pas diskutimeve të bëra me qeverinë

shqiptare u arrit një marrëveshje, për lehtësimin nga barra doganore për artikuj të veçantë, që

kishin të bënin me veprimtarinë e saj. Më 1 shkurt 1933, qeveria paraqiti “dekretligjin për një

shtesë të nenit 2 të ligjit mbi monopolizimin e karburanteve”, duke përcaktuar, që për

materialet e përdorura për ambalazhimin e karburanteve, të mos paguhej doganë. Duhet

theksuar se diskutimet për këtë çështje prekën dy aspekte. Së pari, debatet ishin nëse duhej

pranuar dekreti. Deputeti M. Kaso kërkoi shtyrjen e diskutimit, pasi qeveria nuk kishte sjellë

as mendimin e Këshillit të Shtetit dhe as kontratën që ajo kishte lidhur me AXHIP-in. Kjo u

kundërshtua nga deputetë të tjerë, me argumentin se qeveria këtë koncesion e kishte dhënë

me një ligj autorizues dhe parlamenti kishte dhënë autorizimin e tij, pa e parë kontratën,

prandaj edhe në këtë moment sipas tyre, “nuk ishte nevoja që ajo të paraqitej”.555

Së dyti, u

debatua nëse nga kjo shtesë do të kishte përfitim ekonomia shqiptare, apo jo. Edhe në këtë

rast, deputetët nuk ishin në një mendim. Një pjesë kërkuan, që për ambalazhet që vinin bosh,

shoqëria të paguante taksa doganore dhe në këtë mënyrë shteti do të kishte më tepër

553

Fletorja Zyrtare, nr. 43, 6 korrik 1931, 1. 554

Iljaz Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë (1931-1936), (Tiranë:

8 Nëntori, 1989), 62, 67. 555

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 235-238.

94

përfitime. Pjesa tjetër u shpreh kundër, pasi sipas tyre, vendosja e taksës për ambalazhet do të

sillte kosto shtesë, e cila nënkuptonte më pak vende pune për punëtorët shqiptarë. Me

shumicë votash dekreti kaloi në komision dhe u miratua pa ndryshime.556

Përveç AXHIP-it, në Shqipëri ishte dhe Shoqëria Italiane e Hekurudhave, që kishte

sipërmarrje në fushën e kërkimit të hidrokarbureve. Ajo kishte bërë disa herë kërkesa, për

shtyrjen e afatit të kërkimeve, të cilat kishin marrë miratimin e qeverisë dhe të parlamentit.

Më 14 shkurt 1933, Komisioni i Ekonomisë mori në shqyrtim dekretligjin e sjellë nga

Ministria e Ekonomisë për ndryshimin e disa pikave të koncesioneve të bëra më 12 mars

1925 dhe 15 korrik 1926, duke i pranuar ato.557

Kështu u zgjat periudha e kërkimeve deri më

31 dhjetor 1933. Pas mbarimit të këtij afati, koncesionari do të krijonte një ose disa shoqëri

për shfrytëzimin e burimeve, duke krijuar dhe mundësinë e pjesëmarrjes së nënshtetasve

shqiptarë në këto shoqëri. Ajo do të kishte të drejtën e preferencës mbi të gjitha tokat, që do

t’i ishin kthyer qeverisë shqiptare nga koncesionarët e tjerë. Instalimi i rafinerisë ishte lënë

fakultativ. Shteti shqiptar do të përfitonte nga koncesionari artikuj me çmim 10% më ulet

sesa çmimi i tregut, por kërkesa nuk mund të kalonte 20% të sasisë së prodhimit të

shoqërisë.558

Në kuadrin e krizës ekonomike që kishte përfshirë vendin, ky ishte një zhvillim

pozitiv, pasi shumë ndërmarrje ishin mbyllur dhe disa koncesione të huaja ishin tërhequr.

Këto ishin disa nga faktorët që ndikuan edhe në qëndrimin e deputetëve. Shumica e tyre i

mbështetën këto ndryshime, pasi shteti nuk do të kishte ndonjë dëm ekonomik. Sipas tyre,

këto lehtësira do të nxisnin kapitalin e huaj të vinte në Shqipëri dhe do të pengonin këtë

shoqëri dhe të tjerat të largoheshin, ashtu siç kishte ndodhur me atë amerikane. Deputeti i

vetëm që kundërshtoi ishte E. Frashëri, me argumentin se, nuk ishte koha që këto pika të

diskutoheshin në atë moment, “por kur të vinte koha e shfrytëzimit nga ana e shoqërisë”.559

Megjithatë, ndryshimet u pranuan.

Përveç koncesioneve me Italinë, në hapësirën kohore 1928-1933, janë riparë, janë

zgjatur afatet ose janë nënshkruar një varg koncesionesh dhe marrëveshjesh tregtare me

shtete si Belgjika, Zvicra, Rumania, Egjipti, Japonia, Greqia, Çekosllovakia etj. Në shumicën

e rasteve veprimtaria e parlamentit ka qenë rutinore, duke i miratuar ato, siç ishin nënshkruar.

Por ka pasur momente kur deputetë të caktuar, u shprehën kundër tyre. Më 8 prill 1933 u

paraqit për diskutim koncesioni i lidhur mes Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare dhe

shoqërisë NAYOR, me përfaqësues A. K. Smith, për minierat e bakrit e të tjera minerale në

Iballë të nënprefekturës së Pukës e në Tropojë. Koncesioni shikohej si i vlefshëm sidomos

për faktin që po bëhej në kohë krize. Ai do të kishte një afat prej 50 vjetësh. Pas dy viteve

kërkimi, nëse vërtetohej që kishte mineral, koncesionari do të formonte një shoqëri

shfrytëzimi, ku 40% e kapitalit në aksione të saj, do t’u rezervohej shtetasve shqiptarë, me një

afat 4-mujor që t’i zotëronin. Garancia bankare do të ishte 20.000 fr. ari në të holla. Nëse

qeveria shqiptare e kërkonte, koncesionari ishte i detyruar që 10% të prodhimit vjetor, t’ia

jepte me një çmim 10% më të ulët se çmimet mesatare të tregjeve europiane.560

Deputetët e

miratuan në parim.

556

Po aty, fl. 241-255. 557

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 72, fl. 68. 558

Fletorja Zyrtare, nr. 60, 19 gusht 1932, 1-2. 559

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 72, fl. 74. 560

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 148-159.

95

Më 12 prill 1933, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin. Ai e kishte pranuar me

shumicë votash pa i bërë ndryshime, por tre deputetë anëtarë të tij, e kishin votuar kundër me

argumentin se, ai duhej të konsultohej mirë dhe nuk mund të kalonte kaq shpejt. Ata kërkuan

ngritjen e një nënkomisioni nga parlamenti për këtë studim, pasi shpejtësia e përdorur në

miratimin e koncesioneve, kishte sjellë dëme për ekonominë shqiptare. Madje, J. Erebara

deklaroi se, edhe koncesioni i SVEA-s, “na kishte dëmtuar”. Ky deklarim kuptohet se vinte

në një moment kur raportet italo-shqiptare kishin hyrë në krizë. Kërkesa e tre deputetëve nuk

u pranua nga shumica, pasi sipas tyre, kontrata ishte hartuar nga teknicienë dhe specialistë të

fushës dhe deputetët nuk ishin të tillë, për ta gjykuar. Kështu që ai u miratua pa ndryshime.561

Nënshkrimi i koncesioneve dhe marrëveshjeve të reja tregtare ishin një hap pozitiv, për vetë

faktin që ato u bënë në periudhën e krizës, kur vendi kishte nevoja të mëdha për burime

financiare. Megjithatë rezultati i tyre do të ishte i kufizuar, sidomos i marrëveshjeve tregtare,

pasi në këtë periudhë, të gjitha shtetet zbatonin politika proteksioniste për mallrat e tyre.

Viti 1933, ishte i vështirë për ekonominë e vendit. Burimi kryesor i financimeve vinte

nga Italia, por pas refuzimit nga Zogu të disa kërkesave të saj proteksioniste, më 1 prill të atij

viti u ndërpre pagesa e këstit të huasë së SVEA-s, e cila i vuri financat shqiptare në gjendje

kolapsi. Po në gusht të atij viti qeveria italiane, i paraqiti në formë ultimatumi disa kërkesa

qeverisë shqiptare si: denoncimin e marrëveshjeve të lidhura me shtetet e tjera, marrjen e

miratimit italian për marrëveshjet e reja, zëvendësimin e organizatorëve anglezë të

xhandarmërisë me italianë, etj.562

Edhe këto nuk u pranuan nga pala shqiptare, ç’ka solli

ndërprerjen e ndihmave, duke i rritur vështirësitë. Nga ana tjetër, pasojat e krizës ekonomike

ishin të mëdha në të gjitha drejtimet dhe pavarësisht koncesioneve të dhëna dhe

marrëveshjeve të nënshkruara, nevoja për burime financiare ishte e ngutshme. Për të zbutur

sadopak problemin, qeveria shqiptare mori masa, duke bërë shkurtime shpenzimesh dhe

shtim taksash për një numër artikujsh, ku u prek dhe industria e birrës. Më 30 tetor 1933, u

paraqit dekretligji mbi taksimin e konsumit të birrës, duke përcaktuar, që do të taksohej si

birra që vinte nga jashtë, ashtu edhe ajo që prodhohej në vend. Taksa për çdo kilogram birrë

si në fuçia edhe në shishe do të ishte 0.30 fr. ari. Shkak për këtë ishte mbledhja e më pak

taksave nga ato që ishin parashikuar, dhe për disa arsye të tjera, në buxhet parashikohej një

deficit i madh. Kjo taksë mund të siguronte një të ardhur, deri në 150.000 fr. ari në vit.

Megjithatë, birrës së vendit që eksportohej, do t’i kthehej taksa e marrë.563

Në sallën e parlamentit u përvijuan dy grupime. Deputetët e Korçës në bllok u

shprehën kundër, pasi favoret e bëra Fabrikës së Birrës, më përpara, nga qeveria nuk do të

kishin vlerë nga barra e kësaj takse të rëndë dhe industria e birrës, nuk do mundej të

funksiononte më. Kështu, do të dëmtoheshin pronarët që kishin bërë gjithë ato shpenzime,

punëtorët që do të mbeteshin pa punë dhe shteti nuk do të merrte dot taksa. Për këto arsye, ata

kërkuan refuzimin e dekretit. Deputetë të tjerë theksuan se, shoqëria në kontratë kishte

pranuar vendosjen e një takse konsumi dhe nëse kjo ishte e rëndë, edhe mund të ulej. Nga ana

e tij, ministri i Financave A. Dibra, e mbrojti projektin qeveritar, me argumentin se taksa

doganore ose e konsumit, pakësohej për ato gjëra që ishin të nevojës së parë dhe shtohej për

të tjerat, ndërsa, “birra ishte një gjë luksi”.564

Megjithatë dekreti u dërgua në Komisionin e

561

Po aty, fl. 275-281. 562

Historia e Popullit Shqiptar…,312. 563

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 168-170. 564

Po aty, fl. 172-179.

96

Financave. Më 11 nëntor 1933, ai paraqiti qëndrimin e tij, por edhe aty ishin përvijuar dy

grupime. Shumica ishte shprehur pro dekretit, ndërsa pakica kishte kërkuar që taksa të ulej në

0.10 fr. ari. A. Dibra, insistoi se, shoqërisë i ishin bërë shumë privilegje dhe ajo, këtë taksë të

propozuar e kishte pranuar, megjithatë qeveria kishte të drejtë të vendoste taksa, dhe nëse

shoqëria kishte ankesa, mund t’i drejtohej gjykatës. Grupi i deputetëve të Korçës vazhdoi të

insistonte për taksën 0.10 fr. ari, por në këtë rast pjesëtarë të tij u treguan më luajalë në

kërkesat e tyre, në mënyrë që të gjendej një zgjidhje më pak e rëndë për shoqërinë. Kështu

Th. Orolloga kërkoi fillimisht të vendosej taksa 0.10 fr. ari, pastaj nëse konsumi rritej të bëhej

0.20 dhe pastaj 0.30 fr.ari. Nëse fabrika dëmtohej mund të zbritej përsëri. Megjithatë, A.

Dibra ishte i prerë në qëndrimin e tij dhe kërkoi votim nominal. Nga 39 pjesëmarrës në

votim, 33 vota ishin pro projektit të qeverisë, 6 kundër.565

Ky moment shërben për të kuptuar dy qëndrime. E para, qeveria shqiptare e detyruar

nga kriza e madhe që kishte përfshirë vendin dhe mungesa e burimeve financiare, po

shfrytëzonte hapësirat e mundshme për të gjetur zgjidhje, ku njëra prej tyre ishte shtimi i

taksave, e dëmshme për biznesin, por e pashmangshme. Rasti konkret tregoi se ajo nuk bënte

diferencime, pasi kjo fabrikë ishte një biznes i madh dhe aq më tepër me shumicë kapitali

italian. E dyta, deputetët e Korçës, me qëndrimin e tyre u përpoqën të mbronin interesat e

votuesve të tyre. Në këtë rast mbrojtja e madhe ishte për sipërmarrësit, por vështirësia e tyre,

do të sillte më pak vende pune dhe më shumë probleme sociale, duke prekur shtresat e varfra

të shoqërisë për të cilat, këta deputetë u kujdesën. Pavarësisht se qëndrimi i tyre mund të

quhet lokalist, në këtë rast ishte i justifikuar.

Në kuadrin e ftohjes së raporteve italo-shqiptare, përveç shkurtimit të buxhetit dhe

shtimit të taksave, qeveria drejtoi vëmendjen drejt hapësirave të reja, që do të ndikonin në

zbutjen e problemeve ekonomike. Për këtë u tentua shtimi i bashkëpunimit me shtetet fqinjë,

me qëllim rregullimin dhe shtimin e raporteve tregtare, për uljen e barrës fiskale dhe shtimin

e mallrave shqiptare që shkonin në këto vende. Nismat erdhën nga qeveria, por edhe

parlamenti luajti rol mbi to. Gjatë vitit 1933, filluan bisedimet me Jugosllavinë dhe Greqinë.

Më 15 tetor 1933, Jugosllavia iu përgjigj kërkesave shqiptare duke deklaruar se ishte gati të

fillonte negociatat, me qëllim përmirësimin e marrëdhënieve tregtare. Për këtë u ngrit një

komision, i cili shkoi në Beograd për takime. Ato u kurorëzuan me nënshkrimin e një

marrëveshjeje më 20 dhjetor 1933 në Beograd. Në rrethet politike jugosllave thuhej, se kjo do

të ndikonte në frenimin e prezencës së madhe italiane në Shqipëri.566

Në vazhdim të këtyre raporteve, më 4 qershor, qeveria miratoi dekretligjin mbi

akordin plotësues të aneksit C, të Traktatit të Tregtisë dhe Lundrimit mes Shqipërisë dhe

Jugosllavisë, të qershorit 1926 për trafikun e kufizuar, që i përkiste tregut të Shkodrës. Ky

ishte nënshkruar në Beograd më 5 maj 1934 dhe u dekretua nga Zogu më 15 qershor 1934.567

Më 19 nëntor 1934, ai u paraqit në parlament, por debatet kryesore nuk u zhvilluan për

përmbajtjen e tij, por për mënyrën e nënshkrimit. Reagim i ashpër erdhi nga F. Alizoti që

evidentoi se, në nënshkrim ishte bërë një gabim trashanik, pasi R. Fico kishte nënshkruar si

përfaqësues i Mbretit të Shqipërisë dhe jo i shqiptarëve dhe për këtë, ai duhet të shkonte në

gjyq. Veprimin ai e cilësoi si një akt me qëllim politik, pasi kjo nuk ishte bërë në dokumentet

565

Po aty, fl. 339-351. 566

E. Arifi, Marrëdhëniet ekonomike …, 95, 99, 102. 567

AQSH, F. 150, V. 1935, D. I-386, fl. 1.

97

me Francën dhe Anglinë, por me Jugosllavinë, ku jetonin më shumë se 1 milion shqiptarë.568

Edhe deputetët e tjerë mbajtën të njëjtin qëndrim, duke votuar kthimin e dekretit për ristudim,

nga ana e qeverisë. Ai u paraqit përsëri për diskutim, më 3 prill 1935. Për gabimin e bërë u

konkludua që, ai nuk kishte qenë i qëllimshëm, dhe me ndërhyrjen e qeverisë ishte korrigjuar

si në “Fletoren Zyrtare” ashtu edhe në dokumentet dorëzuar organeve jugosllave. Pas këtij

sqarimi, një pjesë e deputetëve kërkuan që personave përgjegjës t’u hiqej vërejtje, ndërsa

pjesa e vogël, kërkuan përsëri dënime.569

Megjithatë dekreti u pranua, dhe u dërgua në

komisionet përkatës dhe më 5 prill 1935, ato e pranuan pa ndryshime.570

Edhe me Greqinë u diskutuan raportet tregtare. Më 13 shtator 1933, qeveria shqiptare

miratoi dekretligjin për zbatimin e marrëveshjes mbi modifikimin e Traktatit shqiptaro-grek

të vitit 1926, duke ulur taksën e disa prodhimeve greke që do të hynin në Shqipëri, në

këmbim të uljes së taksës për peshkun shqiptar, që eksportohej në Greqi. Ai u paraqit në

parlament më 30 nëntor 1933. Disa deputetë e cilësuan të dëmshëm, sepse hyrja e lirë e disa

mallrave greke, do të dëmtonte industritë të vogla në vend dhe kryesisht punishtet e

ëmbëlsirave, pasi ulja e taksave bëhej për elementë të kësaj industrie. Ata u shprehën se,

peshku shqiptar nuk kishte mbetur pa eksportuar nga taksat e larta, por nga kriza ekonomike

dhe zhvleftësimi i dhrahmisë. Ministri i Financave A. Dibra, e pranoi se kishte ankesa nga

prodhuesit dhe tregtarët vendas, por kërkoi që dekreti të kalonte në komision dhe atje të

rregulloheshin të metat.571

Më 5 shkurt 1934, Komisioni i Financave paraqiti relacionin ku theksohej se

modifikimet e bëra tarifës doganore, ishin të papërshtatshme për interesat ekonomike dhe

financiare të shtetit. Ai kërkoi shtyrjen e dekretit, deri sa qeveria të hynte në një marrëveshje

tjetër me qeverinë greke. Shtyrja kërkohej pasi, ndryshe nga pala greke, ajo shqiptare nuk

kishte përfituar ulje të tarifës doganore për disa mallra dhe kjo duhej rregulluar me një

marrëveshje të re.572

Në këtë rast deputetët vunë në plan të parë, mbrojtjen e industrisë

vendase, duke kërkuar respektimin e paritetit në raportet tregtare me jashtë, gjë e cila do të

ndikonte në shtimin e eksportit të mallrave shqiptare. Kuptohet që ky vendim ishte edhe si

pasojë e presionit në rritje të prodhuesve dhe tregtarëve shqiptarë. Kjo ndikoi që qeveria

shqiptare të hynte në diskutime me palën greke, për rregullimin e çështjes. Pas bisedimeve

dhe dakordësive të arritura mes palëve, më 11 prill 1934, ajo paraqiti përpara deputetëve,

projektligjin, për disa ndryshime të Traktatit tregtar shqiptaro-grek të vitit 1926. Aty ishte

vendosur që, për peshkun shqiptar, tarifa doganore nga pala greke do të ishte 1.80 fr. ari për

100 kg. Në këmbim të saj qeveria shqiptare hiqte dorë nga përjashtimi doganor që gëzonin

vezët e krimbave të mëndafshit që eksportoheshin në Greqi. Në këtë rast projekti u pa i

vlefshëm dhe u miratua nga deputetët pa kundërshtime.573

Ndryshimet e bëra ishin të

frytshme, pasi për peshkun u arrit një tarifë fikse e ulët doganore, duke u përjashtuar nga të

gjitha taksat e tjera. Ndërsa, nga vendosja e taksës doganore për vezët e krimbave të

mëndafshit, shteti shqiptar nuk pësonte humbje pasi, sipas raportit qeveritar nuk ishte

eksportuar në Greqi asnjë artikull i tillë. Nga ky vendim del qartë se, në momente të caktuara,

parlamenti me mosaprovimin e tij për politikat e qeverisë, e detyroi atë të gjejë rrugë të tjera,

568

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 66, fl. 374-376. 569

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 106-107. 570

Po aty, fl. 135. 571

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 520-526. 572

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 461 – 463. 573

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 70, fl. 22-25.

98

të cilat do të sillnin të ardhura për shtetin shqiptar dhe do të ndikonin në mbrojtjen e

prodhimeve vendase.

Kriza që kishte përfshirë vendin arriti kulmin gjatë vitit 1934. Dëmtime pësuan të

gjitha degët e ekonomisë, duke ndikuar në rënien e importeve dhe eksporteve. Gjatë këtij viti

vlera e tyre ishte sa 30% e niveleve të vitit 1929.574

Kjo solli, që ndër të tjera, qeveria të

vazhdonte shtimin e taksave të konsumit, mbi artikuj të përdorimit të përditshëm. Megjithëse

raportet italo-shqiptare po arrinin kulmin e krizës, pala italiane nëpërmjet mekanizmave të

saj, arriti të ndikojë në vendimet e Parlamentit Shqiptar për çështje të caktuara. Në kuadrin e

shtimit të taksave, më 10 shkurt 1934 u paraqit “projektligji mbi disa modifikime të ligjit mbi

taksën e konsumit të sheqerit, kafes dhe taksën e monopolit të benzinës”. Kjo e fundit sipas

projektit do të shtohej në 25 fr. ari për çdo kuintal neto, gjë e cila do të rëndonte mbi xhepat e

konsumatorëve, por nga ana tjetër do të ndikonte në uljen e shitjeve, që do të thoshte më pak

të ardhura për AXHIP-in. Pala italiane veproi menjëherë, duke ndikuar në vendimin e

komisionit. Kjo u evidentua, pasi më 26 shkurt në paraqitjen e relacionit të tij, Komisioni i

Financës, termin “taksë e monopolit të benzinës” e hoqi fare nga projekti, duke dhënë si

sqarim, thjesht “dakortësi me Ministrin”. Për sa i përket taksave të kafes dhe sheqerit,

komisioni kishte lënë në fuqi vendimet e qeverisë. Deputetët projektin e miratuan pa

debate.575

Ai hyri në fuqi më 1 prill 1934.576

Ndryshe nga rasti i Fabrikës së Birrës që nuk u

ndalua dot rritja e taksave, në rastin e AXHIP-it diplomacia italiane u tregua më e aftë, duke e

ndaluar shtimin e tyre.

Qeveria shqiptare në kuadër të rishikimit të disa traktateve tregtare, që kishin

rezultuar të dëmshme për ekonominë kombëtare, rishikoi edhe atë me Çekosllovakinë, që

ishte ndërprerë në fund të vitit 1933. Shumë shpejt mes dy qeverive filluan diskutimet për një

lidhje të re, të cilat konkluduan më 9 prill 1934, ku u nënshkrua një konventë tregtare. Më 15

prill 1934, ajo u paraqit në parlament. M. Kaso e cilësoi më të dëmshme se traktatin tregtar,

pasi nuk kishte asnjë dispozitë që garantonte barazinë. Sipas tij, favorizimet reciproke ishin

në favor të palës çeke, pasi Shqipëria nuk eksportonte asgjë atje, prandaj vota e tij ishte

kundër.577

Konventa u mbrojt nga ministri i Punëve të Jashtme Xh. Vila, duke theksuar se

Çekosllovakia në një vit do të blinte mallra me vlerë rreth 1 milion fr. ari, dhe pas 4 muajve

do të bëheshin llogaritë. Nëse do të kishte disproporcion mes importeve dhe eksporteve,

atëherë qeveria çekosllovake detyrohej të merrte masa për t’i balancuar ato. Kundërshtar i

konventës ishte edhe J. Erebara, i cili pas një diskutimi të gjatë konkludoi se, shqiptarët deri

tani vetëm kishin blerë dhe pak kishin shitur dhe prej, “traktateve nuk kishin parë ndonjë

dobi”.578

Megjithatë ajo u pranua nga deputetët dhe Komisioni i Punëve të Jashtme dhe i

Financave e morën në shqyrtim po atë ditë, dhe e pranuan pa ndryshime. Në këtë rast

deputetët që ishin shprehur kundër, nuk e bënë më.

Për të bërë të zbatueshme këtë konventë u miratua një shtojcë, që u paraqit në

parlament më 17 dhjetor 1934. Megjithë mbrojtjen e bërë nga ministri i Ekonomisë Dh.

Berati, përsëri deputetë të caktuar e quajtën të padobishme dhe të dëmshme marrëveshjen,

pasi importi ishte shumë më i madh sesa eksporti. Ata insistuan që Çekosllovakia të detyrohej

574


AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 325-327. 576


AQSH, F. 146, V. 1933, D. 70, fl. 149-150. 578

Po aty, fl. 160.

99

të blinte prodhime shqiptare.579

Megjithatë, shtojca kaloi me shumicë votash. Vlen të

theksohet fakti, që shumë herë megjithëse deputetët gjatë diskutimit të tyre në parim

shprehnin kundërshtime, madje disa edhe votën kundër marrëveshjeve të caktuara, në

momentin kur çështja dilte nga komisionet përkatëse e pandryshuar dhe vinte për votim, ata

nuk flisnin më. Shembulli tipik ishte dhe rasti i mësipërm. Më 19 janar 1935, Komisioni i

Punëve të Jashtme, i Financave dhe i Ekonomisë paraqiti relacionin e tij, ku e pranoi pa

ndryshime këtë shtojcë. Disa deputetë përsëri insistuan për të detyruar Çekosllovakinë, të

blinte mallra nga Shqipëria, dhe të importoheshin mallrat që kishte nevojë vendi, dhe jo

gjithçka. Por, në këtë rast nuk u dëgjuan zëra, që nuk do ta votonin shtojcën, kështu që ajo

kaloi me votim.580

Presioni në rritje nga sipërmarrësit për kapitalin e investuar, ndërhyrja italiane, shtimi

i taksave të importit nga vendet fqinje, tendenca për të mbrojtur industrinë kombëtare,

ndikuan që qeveria shqiptare disa herë të tërhiqej nga vendimet e saj. Kjo u bë edhe për

taksën e vendosur mbi konsumin e birrës. Më 11 gusht 1934, Këshilli i Ministrave nxori

dekretin mbi modifikimin e art. 2 të dekretligjit të datës 28 korrik 1933, mbi taksimin e

konsumit të birrës, duke caktuar se, taksa e konsumit të çdo kilogrami birre si në fuçia dhe në

shishe, nga 0.30 fr. ari ulej në 0.20 fr. ari. Për birrën e zhdoganuar, që ishte akoma pa shitur,

ajo do të vazhdonte të ishte 0.30 fr. ari.581

Më 17 nëntor 1934, dekreti u paraqit përpara

deputetëve. Si arsye për këtë masë u paraqitën, pengesat e shumta që qeveria greke kishte

vendosur për importimet e birrës së Korçës, duke ndikuar në uljen e prodhimit të saj. Nga ana

tjetër, në tregun e brendshëm kishte rënë fuqia blerëse, për shkak të krizës. Në këtë mënyrë,

ulja e taksës do t’i vinte në ndihmë kësaj sipërmarrjeje.582

Komisioni i Financave dhe

deputetët e miratuan atë, pasi ishte një lehtësim për industrinë e birrës shqiptare.

Masat lehtësuese për këtë biznes vazhduan edhe më tej. Më 11 shkurt 1935, qeveria

paraqiti projektligjin për heqjen e taksës së konsumit të birrës. Kjo u prit mirë nga deputetët,

sidomos nga ata që e kishin kundërshtuar atë. Por, megjithatë qëndrimet ishin të ndryshme.

Deputetë të caktuar i tërhoqën vërejtje qeverisë për politikat e saj, duke i kërkuar që ajo të

mos shtonte taksa pa i studiuar mirë çështjet, sepse kjo do të sillte pasoja, pasi me këtë taksë,

jo vetëm nuk ishin shtuar të ardhurat, por ato ishin pakësuar. Gjithashtu, u kërkua që

parlamenti në raste të ngjashme të mos i votonte këto ligje, pa i studiuar mirë, për të mos

sjellë pasoja negative mbi sipërmarrjen dhe popullsinë. Deputetët e Korçës megjithëse e

pritën mirë projektin, tentuan që të mundësonin edhe rikuperimin e taksave të paguara nga

tregtarët përpara. Kështu Th. Orolloga kërkoi që komisioni në diskutimin e tij, të marrë

parasysh që, për tregtarët që kishin importuar birrë nga jashtë dhe ata që kishin depozituar

birrën e vendit, taksa e konsumit e paguar, t’u kthehej mbrapsht.583

Kundër tij, doli ministri i

Financave A. Dibra, duke deklaruar se, “nuk ishte zakon që taksat e mbledhura nga shteti të

ktheheshin përsëri”. Por, nga ana tjetër, argumentoi se, deri sa projekti të miratohej nga

parlamenti dhe të dekretohej, do të kalonte kohë dhe kështu tregtarët do ta shisnin birrën që

kishin importuar, ose që kishin depozituar.584

Komisioni i Financave e shqyrtoi projektin më

13 shkurt 1935, e pranoi atë, por e shtyu afatin e hyrjes në fuqi për një muaj, duke iu lënë

579

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 67, fl. 101-110. 580

Po aty, fl. 278-279. 581

Fletorja Zyrtare, nr. 53, 24 shtator 1934, 1. 582

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 66, fl. 340-341. 583

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 68, fl. 126. 584

Po aty, fl. 127-128.

100

kohë tregtarëve, për shitjen e birrës që e kishin të depozituar, për të cilën kishin paguar

taksat.585

Pra, eksperimenti i qeverisë për përfitimin nga shtimi i taksave në industrinë e

birrës, nuk zgjati shumë dhe heqja e tyre, ishte një zhvillim pozitiv për këtë industri.

Nga koncesionet e shumta të dhëna nga shtetit shqiptar, ishte edhe ai mbi fluturimet

civile në Shqipëri, që kryheshin nga shoqëria “Adria Aereo Lloyd”. Pas ndërhyrjes italiane

dhe me pëlqimin e qeverisë shqiptare, kjo shoqëri më 2 nëntor 1934 i kaloi koncesionin me të

gjitha të drejtat dhe detyrimet relative, shoqërisë italiane “Ala Litoria S.A”. Pas diskutimeve

me të, qeveria shqiptare paraqiti më 11 shkurt 1935, “Projektligjin mbi koncesionin e

aviacionit civil në Shqipëri”. Ai do të ishte për 10 vjet, me të drejtë të mbartjes së

pasagjerëve, postës dhe mallrave. Shoqëria në të ardhmen mund të kryente edhe lidhje me

vendet fqinje, por pas pëlqimit të qeverisë së interesuar. Do të ruheshin linjat e brendshme me

Shkodrën, Tiranën, Korçën dhe Vlorën. Qeveria i ofronte falas shoqërisë, për të gjithë kohën

e koncesionit, hangarin e avionëve të Vlorës, vendin e zbritjes në Shkodër, që ishte pasuri

shtetërore dhe të gjitha stacionet e nevojshme për ushtrimin e shërbimit ajror në Tiranë,

Vlorë, Korçë.586

Shumë deputetë treguan dakordësi, por pati dhe kundërshtime, për

ekskluzivitetin dhe kohëzgjatjen e koncesionit. Kundërshtari më i ashpër ka qenë Th.

Orolloga. Ai e konsideroi atë të dëmshëm për shtetin, sidomos ekskluzivitetin për 10 vjet,

caktimin nga ana e vetë shoqërisë të tarifës së çmimeve të transportit, faljen asaj të taksës së

importimit të materialeve, hangarët falas etj. Mjaft i dëmshëm sipas tij, ishte mungesa e një

sanksioni, në rast të anulimit të kontratës, për moszbatimin e detyrimeve nga ana e shoqërisë.

Për të gjitha këto, ai kërkoi që të mos pranohej.587

Por, koncesioni, pati shumë përkrahës, të

cilët argumentuan përparësitë e tij, duke evidentuar edhe prapambetjen e madhe në vend.

Kështu F. Alizoti, duke mbrojtur fort ekskluzivitetin e dhënë shoqërisë, ndër të tjera theksoi

se, “ku do të gjenden këto shoqëritë e tjera që të bëjnë aeroplana për udhëtimet në ajër. Neve

nuk po bëjmë dot rrugë për të shkuar qerret, jo linja në ajër”.588

Megjithë kundërshtimet e

bëra dhe opsionet e paraqitura koncesioni me shumicë votash kaloi në komision për diskutim

dhe aty u pranua pa ndryshime.

Megjithëse në hapësirën e viteve 1928-1935, qeveria shqiptare, miratoi zgjatjen e

kohës për shumë koncesione, lidhi të tjera dhe nënshkroi marrëveshje tregtare, me shumë

shtete, situata ekonomike në vend vazhdonte të ishte e rënduar. Gjithashtu, në shumë prej

marrëveshjeve tregtare, nuk respektohej parimi i paritetit. Kjo kishte sjellë pasoja për shumë

tregtarë shqiptarë, pasi mallrat e tyre ose nuk gjenin tregje shitje, ose kostoja e shitjes ishte

rritur nga taksat proteksioniste, që kishin vendosur shtete të ndryshme. Shqetësimi u

transmetua në parlament. Më 30 maj 1935, gjatë diskutimit të buxhetit preventiv për vitin

1935-36, në fjalime të veçanta u hodh ideja, për një shqyrtim të kujdesshëm të traktateve

tregtare dhe anulimin e atyre, që nuk ishin të dobishëm për ekonominë shqiptare. Deputetët

fajësuan edhe institucionet shqiptare, pasi kishin mangësi në këtë drejtim. F. Alizoti deklaroi,

“se ne kemi bërë marrëveshje tregtare me sisteme të reja, por nuk kemi krijuar institucionet e

nevojshme për këtë”.589

585

Po aty, fl. 161. 586

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 68, fl. 130-136. 587

Po aty, fl. 138. 588

Po aty, fl. 139. 589

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 375.

101

Çështja e këtyre traktateve zuri një hapësirë të veçantë në parlament edhe në fillim të

vitit 1936. Më 25 janar 1936, me kërkesën e një grupi deputetësh qeveria e M. Frashërit dha

shpjegime mbi rezultatet e traktateve tregtare suplementare të lidhura, kryesisht ato të fundit.

Nga fjalimi i deputetëve u evidentua fakti që Traktati i Tregtisë me Çekosllovakinë dhe

shtojca për realizimin e tij, kishin qenë të dëmshme. Kjo, pasi Shqipëria i kishte realizuar

detyrimet e importit, ndërsa eksporti kishte qenë qesharak dhe nuk ishte respektuar pariteti.

Po ashtu edhe traktati mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë i 12 marsit 1934 sipas tyre, ishte i

dëmshëm, pasi edhe aty nuk ishte respektuar nga pala jugosllave, parimi i paritetit. Ndërsa

traktati me Japoninë, u kërkua të rishikohej, pasi mallrave japoneze u ishin bërë favorizime të

mëdha dhe Shqipëria nuk kishte interesa politike me këtë vend. Ata theksuan se, traktatet

duhet të lidheshin me ato shtete që Shqipëria kishte dobi ekonomike dhe politike. U kërkua

që qeveria të mbante më të domosdoshmet për arkën e shtetit dhe ekonominë kombëtare dhe

ato që ishin të dëmshme duhet t’i shkëpuste dhe të mos përsëriteshin pa u siguruar

reciprociteti.590

Në përgjigjen e tij, ministri i Ekonomisë Dh. Berati, deklaroi se, qeveria i ka

studiuar me kujdes traktatet dhe do të mundohej të gjente një zgjidhje, se Shqipëria me

Greqinë kishte bilanc tregtar të favorshëm, ndërsa me Jugosllavinë megjithëse ishin marrë

masa, bilanci nuk ishte i favorshëm. Ai shtoi se me Çekosllovakinë qëllimi kishte qenë që

mallrat shqiptare të shkonin drejtpërdrejtë atje dhe jo me ndërmjetësi. Për sa i përket

denoncimit të traktateve, duheshin marrë parasysh dhe kushtet politike, duke dhënë si

shembull denoncimin e traktatit me Gjermaninë, por që nuk ishte arritur përfitim. Ai

evidentoi që Shqipëria kishte 3 traktate të përkohshme dhe shkëmbente mallra me 35 shtete,

por vetëm me dy-tre prej tyre, kishte bilanc tregtar të favorshëm. Megjithatë, Dh. Berati

kërkoi që parlamenti ta linte të lirë qeverinë, “të vepronte në këtë drejtim”. Dhe kështu u

vendos.591

Ky ishte shembulli tipik që tregonte se, shumë traktate të lidhura nga shteti

shqiptar me të tjerët, ishin të padobishme dhe vazhdonin të mbaheshin akoma.

Gjatë viteve 1932-1934, qeveria shqiptare kishte bërë përpjekje për gjetjen e burimeve

të reja financiare, qoftë nga vendet fqinje por edhe nga shtete të mëdha si Franca, por kishte

dështuar, pasi kushtet e vëna në këmbim, sidomos nga kjo e fundit, kishin qenë të rënda.

Gjithashtu me ndërhyrjen e vazhdueshme italiane, ajo nuk u pranua as në Paktin Ballkanik,

duke iu mbyllur një tjetër mundësi. Përballë situatës së rënduar dhe në pamundësi zgjidhjeje,

vështrimi u kthye përsëri nga Italia dhe gjatë vitit 1935 filloi një afrim me të. Në fund të

prillit 1935, Musolini në një relacion, për përfaqësuesin italian në Tiranë Indellin, theksonte

se qeveria italiane ishte e gatshme t’i jepte disa ndihma Shqipërisë, por do të kërkonte

përfitimet e saj. Kështu, do të mbështetej krijimi i një instituti kreditimi bujqësor me një fond

prej 5 milion fr. ari dhe me një hua prej 10 milion fr. ari, të destinuara për zhvillimin bujqësor

të Shqipërisë, por në këmbim të kësaj, ajo do të kërkonte dhënien me koncesion të

menaxhimit të portit të Durrësit, një shoqërie italiane për 30 vjet. Do të jepeshin 3 milion

fr.ari për monopolin e duhanit, por kërkohej plotësimi i tri kërkesave të shoqërisë AIPA, që

ishin; një koncesion i ri në Berat, zgjatja e koncesionit të vitit 1926 dhe zgjatja deri më 1936

e krijimit të shoqërisë për shfrytëzimin e burimeve të naftës. Do të jepeshin shumat e

nevojshme për shëndoshjen e bilancit dhe për të bërë pagesat e prapambetura nga huaja

dhjetëvjeçare, të cilat llogariteshin në shumën 1.250.000 fr. ari, nëse qeveria shqiptare do të

hiqte dorë nga pretendimet e marrëveshjes së 24 qershorit 1931. Për sa i përket detyrimeve

ndaj SVEA-s, çështja do të zgjidhej mes përfaqësuesve të qeverisë shqiptare dhe drejtuesve të

590

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 62-70. 591

Po aty, fl. 65-67.

102

SVEA-s, por qeveria italiane do të ndërhynte që shoqëria të afrohej sa më shumë me kërkesat

shqiptare.592

Më 10 maj 1935, Indelli u takua me Zogun. Ai në tërësi i pranoi propozimet italiane,

por kundërshtoi tre prej tyre që ishin: krijimi i një instituti për kreditimin bujqësor me kushtet

e paraqitura nga pala italiane, koncesioni i një shoqërie italiane për portin e Durrësit dhe

mënyrën e rregullimit të borxhit ndaj SVEA-s.593

Zogu nuk i pranoi këto, pasi ato sillnin rritje

të ndikimit italian në vend dhe reagimi i opinionit publik të brendshëm mund të bëhej i

rrezikshëm. Nga ana tjetër, reagime negative do të vinin edhe nga borgjezia shqiptare, pasi

mund të binin ndesh me interesat e saj sipërmarrëse.

Në raportet italo-shqiptare në këtë periudhë luajti rol edhe situata politike

ndërkombëtare. Më 3 tetor 1935, Italia sulmoi Etiopinë. Më 7 tetor, Lidhja e Kombeve

vendosi sanksione ekonomike kundër Italisë. Pala italiane i kërkoi përfaqësuesit shqiptar në

Lidhjen e Kombeve që të dilte kundër këtyre sanksioneve duke i bërë të qartë se në të

kundërt, do të prisheshin marrëveshjet që ishin në proces dhe Shqipëria nuk do të merrte

huatë që parashikoheshin.594

A. Zogu u dorëzua përpara presionit italian, duke udhëzuar

përfaqësuesit e qeverisë shqiptare që të mbështesnin Italinë. Më 10 tetor 1935, Indelli në një

telegram për Musolinin, i shkruante se, sapo kishte marrë në dorë tekstin që M. Frashëri do të

mbante të nesërmen në Lidhjen e Kombeve, ku deklarohej se qeveria shqiptare i qëndronte

besnike Lidhjes, por nuk do të mbështeste sanksionet ndaj Italisë, kjo për shkak të Traktatit të

Aleancës mes dy shteteve, interesave ekonomike dhe raporteve tregtare mes dy vendeve.595

Ky qëndrim ndikoi në afrimin italo-shqiptar, duke shtuar takimet në nivele të

ndryshme përfaqësimi, për nënshkrimin e marrëveshjeve të reja. Sipas Indellit rezulton se,

Zogu në fillim të marsit 1936, ishte gati për të nënshkruar marrëveshjet e diskutuara, por

kërkonte që në momentin e nënshkrimit, të bëhej saktësimi dhe shkëmbimi i letrave për

akordin me shoqërinë SVEA dhe pagesat të bëheshin në raport me mundësitë financiare të

Shqipërisë.596

Bisedimet italo-shqiptare përfunduan më 4 mars dhe marrëveshjet u

nënshkruan më 19 mars 1936, mes përfaqësuesve të dy qeverive. Aty përfshiheshin 13

marrëveshje ekonomiko-financiare si dhe disa marrëveshje të fshehta politiko-ushtarake. Për

palën italiane, ato u firmosën nga M. Indelli dhe për palën shqiptare nga Dh. Berati.597

Këto marrëveshje u paraqitën për diskutim në parlament më 28 mars 1936.

Kryeministri M. Frashëri i cilësoi ato të nevojshme dhe të dobishme. Sipas tij, gazeta të huaja

po përhapnin lajme të pavërteta të cilat mund të ndikonin mbi opinionin publik shqiptar, por

Italia këto ndihma i jepte sepse, ishte aleate e Shqipërisë dhe dëshironte të zhvilloheshim

ekonomikisht dhe kulturalisht. “Këtu, - vuri në dukje ai, - nuk ka as shitje e as blerje, por janë

vetëm disa marrëveshje ekonomike e tregtare”. Duke bërë një bilanc të koncesioneve të

naftës, evidentoi se shteti shqiptar nuk i dha monopol shoqërisë italiane, por “kjo erdhi si

rrjedhë llogjike, pasi në territorin e saj doli naftë dhe shoqëritë e tjera u tërhoqën nga zonat e

592

DDI, Seria VIII. Vol. I. Dok. 65, f. 54-56. Telegram i Musolinit për Indellin, 22 prill 1935. 593

DDI, Seria VIII. Vol. I. Dok. 179, f. 194. Telegram i Indellit për Musolinin, 10 maj 1935. 594

Iljaz Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin e Shqipërisë 1936-1939, (Tiranë:

DITURIA, 1999), 68-69. 595

DDI, Seria VIII. Vol. II. Dok. 306, f. 287. Telegram i Indellit për Musolinin, 10 tetor 1935. 596

DDI, Seria VIII. Vol. III. Dok. 456, f. 520. Telegram i Indellit për Musolinin, 14 mars 1936. 597

Historia e Popullit Shqiptar…,331.

103

tyre”. Ai theksoi se, këto hua do të kishin ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e bujqësisë,

industrisë, pagimin e borxheve etj. 598

Deputetët në fjalimet tyre i vlerësuan marrëveshjet, duke i cilësuar si të nevojshme

dhe shumë të dobishme. Ata hodhën poshtë zërat për shitje të Shqipërisë dhe rikujtuan se,

marrëveshje të tilla janë bërë edhe më përpara me Italinë dhe sipas tyre, “kishin qenë shumë

të mira”. Ata falënderuan Zogun, duke e cilësuar si udhëheqësin gjenial të racës shqiptare, si

dhe Musolinin e qeverinë fashiste italiane për këtë ndihmë dhe ndihmat e tjera të dhëna. Jo

vetëm kaq, por disa prej tyre kaluan në thurje elozhesh për Zogun dhe Musolinin. H. Delvina

deklaroi se, “Shqipëria që ka mbi krye më të madhin patriot, më të madhin gjenial të racës

sonë, në Shqipërinë e Zogut nuk mund të ketë qeveri dhe Parlament që ta shesë Shqipërinë.

Për këtë të jetë i sigurtë dhe i qetë populli shqiptar”.599

Në diskutimet e deputetëve bie në sy

fakti që, asnjëri prej tyre nuk trajtoi se çfarë përfitonte Italia nga këto marrëveshje. Thjesht,

ata të gjithë renditën, vetëm përfitimet për palën shqiptare.

Për këto marrëveshje dha shpjegime ministri i Ekonomisë Dh. Berati, duke i renditur

në dy grupe. Në të parin bënin pjesë ato me karakter financiar, dhe në të dytin ato me karakter

ekonomiko-tregtar. Si më kryesore, ai renditi atë të likuidimit të huasë së 100 milion liretave,

që ishte nënshkruar në vitin 1931 dhe ishte ndërprerë në vitin 1933. Do të shlyheshin

gjithashtu firmat Ragazzi dhe Venazetti, të cilat pretendonin që ishin dëmtuar dhe kërkonin 1

milion fr.ari, por qeveria italiane merrte përsipër që ta mbyllte me 550.000 fr. ari. Ai shpjegoi

se, huaja do të balanconte buxhetin e shtetit, përfitime do të kishte bujqësia, do të jepej

ndihmë për monopolizimin e duhanit, për rregullimin e skelës së portit të Durrësit, do të

rregulloheshin borxhet që shteti shqiptar i kishte SVEA-s etj. Në marrëveshjet ekonomiko-

tregtare bënin pjesë protokolli plotësues i Traktatit të Tregtisë, Konventa Veterinare,

Marrëveshja me shoqërinë EIAA për zbatimin e Reformës Agrare në Rrushkull dhe atë me

shoqërinë AIPA për vajgurin.600

Ato u pranuan të gjitha dhe shkuan në komision për

diskutim.

Komisioni i Ekonomisë i diskutoi më 30 mars 1936 dhe i miratoi unanimisht. Në këtë

rast, ministri i Punëve të Jashtme, F. Asllani, u kujdes deri diku për të sqaruar se çfarë

përfitonin të dy palët nga këto marrëveshje. Por, përsëri shpjegimi mbeti në kuadrin e

përgjithshëm, pa hyrë në terma specifikë. Sipas tij, ishte e ditur që marrëveshje të tilla kishin

si qëllim kryesor, ruajtjen në një masë të njëjtë të interesave të të dy palëve kontraktuese dhe

duke qenë se janë nënshkruar të “frymëzuara nga ndjenja sinqeriteti dhe mirëkuptimi”, do të

vazhdonin të aplikoheshin në këtë atmosferë miqësie, “duke u dhënë të dy anëve përfitime të

prekshme e të dukshme”.601

Huatë e miratuara ishin: likuidimi i huasë së 20 qershorit 1931, sistemimi i gjendjes

financiare të shtetit shqiptar, një hua bujqësore me 10 milion fr. ari, një hua 3 milion fr. ari

për krijimin e monopolit të duhanit, një konventë për organizimin e skelës së Durrësit, një

protokoll plotësor i Traktatit për Tregti e Lundrim me Italinë, konventë veterinare me Italinë.

Gjithashtu u miratuan dhe dy marrëveshje me shoqëritë italiane EIAA dhe AIPA-n. Ato me

EIAA-n kishin të bënin me lehtësimin e eksporteve shqiptare në Itali dhe për rregullimin e

598

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 52, fl. 261-268. 599

Po aty, fl. 269. 600

Po aty, fl. 281-287. 601

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 53, fl. 13.

104

zbatimit të Reformës Agrare në çifligun e Rrushkullit. Ndërsa ato me AIPA-n, sillnin disa

ndryshime në favor të shtetit shqiptar si, krijimi i rafinerisë, kontrolli i punimeve, rregullimi i

raporteve me punëtorët etj.602

Pas nënshkrimit të marrëveshjeve të marsit 1936, financat e shtetit shqiptar, morën një

mbështetje të madhe dhe nga ana tjetër synimi italian për përfitimin e koncesioneve të reja u

rrit. Zona e Mirditës kishte tërhequr që herët vëmendjen e firmave të huaja për pasuritë e saj

nëntokësore. Në këtë territor në një zonë prej 3.000 hektarësh vepronte firma shkodrane e

vëllezërve Boriçi, e cila në vitin 1936, bëri një marrëveshje me shoqërinë italiane SIMSA, ku

i lëshonte të drejtën e koncesionit mbi territorin e saj. Në këmbim, do të merrte një shumë të

madhe të hollash për të mbuluar shpenzimet e bëra dhe një shpërblim tjetër prej 6% mbi

prodhimin e nxjerrë nga shoqëria italiane. Qeveria shqiptare, e zvarriti marrëveshjen deri në

skadimin e kontratës, dhe vështirësoi dhënien e lejes së re firmës Boriçi, për kërkimin e

mineralit të bakrit dhe të piritit për këtë zonë. Pas kësaj, shoqëria SIMSA shtoi veprimtarinë

për ta marrë vetë këtë koncesion. Pas bisedimeve të bëra mes grupit italian dhe Ministrisë së

Ekonomisë, u ra dakord për projektin e koncesionit, i cili më 18 tetor 1937, iu përcoll

qeverisë dhe ajo e miratoi.603

Më 26 janar 1938, projekti u paraqit në parlament. Sipërfaqja e kërkimit dhe e

shfrytëzimit do të ishte 16.952 ha, për 50 vjet, me të drejtë rishtyrje edhe 30 vjet të tjera, por

ai solli një konflikt mes Këshillit të Shtetit dhe qeverisë. Kjo, pasi në pjesën e dhënë me

koncesion firmës italiane, ishin përfshirë edhe 3000 ha, që i kishin pasur përpara vëllezërit

Boriçi. Këshilli i Shtetit ishte shprehur se zonat e dhëna për kërkim vëllezërve Boriçi, nuk

mund të ishin objekt i një koncesioni të ri për personat e tretë. Për këtë arsye nuk mund të

merrej në shqyrtim ai, pa u rregulluar më parë, në bazë të ligjit, gjendja juridike e zonave në

fjalë.604

Edhe disa deputetë shprehën rezerva, duke kërkuar që të saktësohej kufiri i

preferencës së shoqërisë, dhe pas përpunimit të mineraleve, një mostër duhet ta mbante

përfaqësuesi shqiptar dhe një mostër kompania, në mënyrë që të kuptohej përqindja e

metaleve të çmuara, që të paguheshin saktë taksat dhe të mos kishte paqartësi. Koncesionin e

mbrojti ministri i Ekonomisë T. Toçi duke theksuar se, ai ishte më i studiuari që i ishte

paraqitur parlamentit ndonjëherë dhe nuk do të pranoheshin ndryshime që preknin thelbin e

tij, por disa deputetë i kujtuan atij se ata mund ta refuzonin në bllok dhe mund mos t’i jepnin

autorizimin qeverisë.605

Megjithë debatet, projekti u pranua në parim.

Më 21 shkurt 1938, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin e tij, ku kishte bërë

disa ndryshime. Ai kishte caktuar të drejtën e preferencës për shoqërinë, 3 kilometër nga vija

e kufirit të koncesionit dhe qeveria kishte në çdo kohë të drejtën e kontrollit mbi punimet, dhe

mbi analizën e lëndës minerale. Ajo i vinte në dispozicion shoqërisë një copë tokë në portin e

Durrësit, për depozitim mineralesh, si dhe do të garantonte ruajtjen e tyre falas. Komisioni

nuk e kishte trajtuar fare çështjen e vëllezërve Boriçi, duke mos e marrë në konsideratë

mendimin e Këshillit të Shtetit. Ndryshimet u pranuan nga deputetët pa diskutime.606

Edhe në

këtë rast, komisioni me ndryshimet e bëra, zgjodhi rrugën e mesme. Kështu u morën në

konsideratë vërejtjet e deputetëve për caktimin e kufirit të preferencës, analizën e lëndës

602

Po aty, fl. 15-18. 603

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli…, 138-140. 604

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 75, fl. 438-456. 605

Po aty, fl. 466-469. 606

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 76, fl. 456-459.

105

minerale dhe kontrollin qeveritar. Por, u shtuan dhe masat në ndihmë të shoqërisë si

garantimi i tokës në port, ruajtja falas e mineraleve etj. Aty u evidentua përsëri, që deputetët,

në momentet kur nuk iu interesonte, nuk e merrnin parasysh mendimin e Këshillit të Shtetit,

me argumentin që ai kishte funksion këshillues.

Një faktor që mund të ndikonte në zhvillimin e ekonomisë shqiptare, ishte pasuria e

madhe ujore dhe shumëllojshmëria e peshkut në të. Gjatë viteve 1935-1936 u bënë disa

përpjekje për sipërmarrjen e peshkut në ujërat shqiptare nga shoqëri të huaja, kryesisht

italiane, por që nuk ia arritën. Në gjysmën e dytë të vitit 1937, kapitali italian intensifikoi

veprimet për marrjen e koncesionit të peshkimit në ujërat e Shqipërisë, nëpërmjet grupit të

përfaqësuar nga Xhulio Uçeli (Xhulio Uceli). Bisedimet për këtë çështje vazhduan me ritme

të shpejta. Gjatë gjysmës së parë të janarit 1938, grupi italian dhe Ministria e Financave

përfunduan marrëveshjen dhe më 2 shkurt 1938, qeveria shqiptare e shqyrtoi dhe e miratoi

atë.607

Më 16 shkurt 1938 në parlament u paraqitën për diskutim projektligji i peshkimit dhe

projektkoncesioni i peshkimit. Vlen të theksohet se, koncesioni u paraqit pa u formuar

shoqëria e peshkimit. Megjithëse raportet italo-shqiptare në këtë periudhë kishin arritur në

nivele të larta bashkëpunimi, deputetë të caktuar e pritën me kundërshtime atë. Fillimisht u

kundërshtua rruga e ndjekur për hartimin e tij, pasi Ministria e Ekonomisë, kishte shmangur

atë të Financave. Madje, M. Kaso tregoi dokumentin ku ajo Ministri, njoftonte Këshillin e

Ministrave se projektligji mbi peshkimin ishte përgatitur pa dijeninë e saj. Deputetë të tjerë

theksuan se koncesioni nuk mund të jepej pasi, akoma nuk ishte krijuar shoqëria italo-

shqiptare, nuk njiheshin aksionerët dhe nuk dihej se ku do ta kishte qendrën ajo. U

kundërshtua edhe sasia 49% e aksioneve të shoqërisë, të përcaktuara për shqiptarët, pasi

mund të ndodhte si me bankën, që megjithëse shqiptarët duhej të kishin 49% të aksioneve,

nuk morën asgjë. Gjithashtu, objeksione pati për mënyrën e paraqitjes, sepse duhet të kishte

ardhur njëherë projektligji për rregullimin e peshkimit, pastaj koncesioni, pasi në nene të

caktuara, kishte kontradikta mes tyre, dhe nuk ishte marrë as mendimi i Këshillit të Shtetit.608

Ministri i Financave K. Thaçi, deklaroi se nuk kishte pasur divergjenca mes anëtarëve të

qeverisë. Materiali i ishte çuar Këshillit të Shtetit, por ai nuk ishte shprehur, dhe duke mos

qenë më kompetent se parlamenti, nuk kishte nevojë që t’i dërgohej përsëri. Sipas tij,

koncesioni do të sillte zhvillim, pasi shoqëria sipërmarrëse, do të përmirësonte dajlanin e

Shkodrës dhe do të krijonte dajlanin e Pogradecit. Do të përmirësohej fara e peshkut. Brenda

5 viteve do të fillonte industrializimi i peshkut dhe këtu do të fitonin punëtorët shqiptarë.

Teknikët do të ishin italianë, por ata do të largoheshin, kur të kishte teknikë shqiptarë.609

Gjatë diskutimeve u vërejt një lloj pakënaqësie ndaj koncesioneve të shumta që ishin dhënë.

Kjo u shpreh më së miri nga Xh. Leskoviku, i cili deklaroi: “Konçesione, konçesione. Ku do

të vemi duke dhënë të gjitha burimet e gjallërisë së vendit në duart e të huajve”.610

Megjithë

kundërshtimet, projektet kaluan në komisionet përkatëse parlamentare.

Më 29 mars 1938, Komisioni i Ekonomisë dhe Financave paraqitën relacionin e tyre,

ku kishin bërë disa modifikime në koncesion dhe në programin teknik. Gjatë ndryshimeve të

607

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli…, 171-173. 608

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 76, fl. 293-304. 609

Po aty, fl. 306-314. 610

Po aty, fl. 293.

106

bëra, ata e shmangën qeverinë, duke hyrë në bisedime direkte me përfaqësuesin e shoqërisë

koncesionare, i cili i kishte pranuar ato. Kjo ishte ndër rastet e rralla, kur parlamenti bënte një

veprim të tillë. Ndryshimet kryesore ishin: pjesa e kapitalit 49% që u përkiste shqiptarëve, do

të ishin në aksione nominale, të patransferueshme nënshtetasve të huaj; shoqëria “Pescalba”,

do të kishte të drejtën e ushtrimit të peshkimit, rritjes e kultivimit të peshkut për 25 vjet në të

gjithë ujërat detare, lumin e Bunës dhe liqenet përjashto të Maliqit, Tërbufit dhe Kakariqit,

por këto ujëra të përjashtuara nuk do t’i jepeshin me koncesion, dikujt tjetër; qendra e

shoqërisë do të ishte në Shqipëri; qeveria shqiptare do të merrte 50% të fitimit neto, por në

çdo rast ajo, do të merrte minimalisht 300.000 fr. ari në vit, që do të paguhej me këste

katërmujore dhe pranë shoqërisë, ajo do të kishte një përfaqësues të saj. Në raportet me

qeverinë dhe popullin do të përdorej vetëm gjuha shqipe. Nëse shoqëria nuk përmbushte

detyrimet respektive, qeveria do të ndërhynte për t’i rregulluar ato. Nëse kjo nuk bëhej për 6

muaj, atëherë anulohej koncesioni. Megjithëse K. Thaçi e mbrojti përsëri projektin qeveritar,

deputetët pranuan ndryshimet e komisionit dhe miratuan projektin e tij.611

Më 31 mars,

parlamenti i miratoi përfundimisht ato dhe më 2 prill 1938, u dekretuan nga mbreti.612

Po të shikohen me kujdes, ndryshimet e bëra ishin një zhvillim pozitiv për shtetin

shqiptar dhe ekonominë e tij dhe këto erdhën pas reagimit dhe qëndrimit të deputetëve të

ndryshëm. Kështu, caktimi i kapitaleve shqiptare si të patransferueshme tek të huajt, do të

sillte mbrojtje të tyre dhe rol më të madh të aksionerëve shqiptarë brenda shoqërisë. Po ashtu,

përcaktimi i sasisë monetare që do të paguante shoqëria ishte një garanci për marrjen e saj

dhe vlerë e shtuar për ekonominë shqiptare. Vendosja e gjuhës shqipe për komunikimin me

qeverinë dhe popullin, ishte një element tjetër pozitiv. Gjithashtu, edhe caktimi i qendrës së

shoqërisë në Shqipëri, do të bënte më të lehtë kontrollin e saj. Por, me ndryshimet e bëra

deputetët ndihmuan edhe shoqërinë duke i përcaktuar një territor të madh dhe nga ana tjetër,

ndalimi i dhënies me koncesion të ujërave të përjashtuara, do të eliminonte konkurrencën.

Shoqërisë iu la një kohë prej 6 muajsh për të përmbushur detyrimet respektive. Ky ishte

koncesioni i madh dhe i fundit që qeveria shqiptare akordoi për një shtet të huaj gjatë

periudhës së monarkisë, ku siç rezultoi, parlamenti luajti një rol konstruktiv në modifikimin e

disa pikave dhe miratimin e tij.

3.2. Nismat ligjore në ndihmë të biznesit shqiptar

Përgjithësisht mund të thuhet se në periudhën e viteve 1928-1939, Parlamenti

Shqiptar ka luajtur një rol aktiv në ndihmë dhe mbrojtje të biznesit shqiptar, kryesisht

nëpërmjet diskutimit dhe miratimit të projekteve të qeverive dhe në raste të veçanta,

ndryshimit dhe përmirësimit të tyre. Gjithashtu, vetë parlamenti, ka ndërmarrë në momente të

caktuara nisma ligjore, në ndihmë të shoqërive shqiptare. Shpeshherë janë diskutuar dhe

studiuar ankesa ose sugjerime të biznesmenëve të caktuar shqiptarë të cilat kanë shërbyer

edhe si shtytje për këto nisma. Si element përfaqësues i kapitalit, në fillimet e monarkisë

shërbenin Dhomat e Tregtisë, që në shumë raste nuk e kryenin mirë funksionin e tyre. Me

zgjerimin e veprimtarive prodhuese dhe për të krijuar një institucion më efikas, qeveria, më

24 janar 1929 paraqiti projektin për krijimin e Odave të Ekonomisë. Ministri M. Juka, theksoi

611

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 78, fl. 87-104. 612

AQSH, F. Kryeministria, nr. 149, viti 1938, D. IV-4189, fl. 1.

107

se, këto oda do të kujdeseshin për bujqësinë, tregtinë dhe industrinë. Sipas tij, ato të tregtisë

nuk ishin funksionale, të bujqësisë nuk ekzistonin fare, prandaj ishin të bashkuara. Qeveria,

do t’i subvenciononte ato, deri sa ta merrnin veten dhe të bëheshin funksionale.613

Më 16

shkurt 1929, Komisionet e Ekonomisë, Financave dhe Drejtësisë paraqitën relacionin e tyre

për projektin, duke deklaruar se e kishin pritur me kënaqësi të veçantë atë dhe shpresonin të

shikonin zhvillimin që do të merrnin degët e tregtisë, industrisë dhe bujqësisë. Ata kishin bërë

disa ndryshime kryesisht në terma teknik, por pa e prekur thelbin e tij, i cili u miratua nga

deputetët pa debate.614

Kështu u krijua një organizëm i ri në ndihmë të veprimtarisë së

biznesit vendas.

Këto oda shumë shpejt ndërmorën iniciativa të rëndësishme, pavarësisht se disa prej

tyre nuk u realizuan. Kështu, në prill të vitit 1929 në kongresin e tyre, u iniciua çështja e

formimit të një banke bujqësore dhe një banke tregtare. U përpiluan dhe statutet përkatëse të

tyre, të cilat u shqyrtuan nga Ministria e Ekonomisë.615

Kjo nuk u realizua dhe pengesë u bë

pala italiane me anë të Bankës Kombëtare, e cila nuk mund të lejonte hapjen e bankave

konkurrente, aq më tepër shqiptare. Megjithatë, qeveria shqiptare i mbështeti këto oda. Më 2

nëntor 1929 u paraqit projektligji për akordimin e një huaje Odave të Ekonomisë, ku ishte

përcaktuar se Ministria e Ekonomisë do t’u jepte një shumë që t’u përshtatej nevojave të tyre.

Ajo do të ishte pa kamatë dhe si garanci do të shërbente një dëftesë detyrimi e nënshkruar

prej kryetarit dhe sekretarit arkëtar të odës. Huaja do të kishte afat kthimi deri më 31 mars

1930. Si deputetët, edhe komisionet parlamentare e shqyrtuan dhe pranuan shpejt këtë projekt

pa ndryshime.616

Kështu, për këto organizma, u krijua mundësia për sigurimin e mbështetjes

financiare që ishte një element ndihmës në veprimtarinë e tyre.

Një qëllim primar për zhvillimin ekonomik të vendit, ishte rritja e eksportimit të

produkteve shqiptare ku një rol të rëndësishëm luante procesi i ambalazhimit të mallrave, i

cili duhet thënë se kishte mangësi të mëdha. Për t’i dhënë një zgjidhje këtij problemi, qeveria

paraqiti në mars 1929 një projektligj, duke përjashtuar nga taksa doganore fuçitë, thasët dhe

enët e tjera, që do të silleshin për të eksportuar prodhimet e vendit. Për të ndikuar në shtimin

e eksportit u caktua që këto enë dhe fuçi, duhej të eksportoheshin me mallra brenda 6 muajve

nga data e importimit, ose do të paguhej taksa doganore sipas tarifës, dhe garancia e lënë

kalonte për llogari të shtetit. Komisioni i Financave e pranoi, por me qëllim që të shmangej

kontrabanda, sugjeroi të parashikohej një dispozitë ku të detyroheshin nëpunësit e doganave,

që mbi enët që do të vinin për të eksportuar prodhimet e vendit, të vendoseshin shenja të

veçanta. Kjo u pranua nga qeveria dhe u miratua nga deputetët.617

Një industri, që megjithëse nuk ishte shumë e zhvilluar, por që mbeti në shumicë me

kapitale shqiptare ishte ajo e vajit të ullirit. Vlen të theksohet se megjithë presionet e mëdha,

kryesisht të kapitalit italian, prodhuesit dhe tregtarët shqiptarë të kësaj industrie gjetën gjuhën

e bashkëpunimit dhe i bënë qëndresë kësaj ndërhyrjeje. Po ashtu, ata përfituan lehtësira në

veprimtarinë e tyre nga qeveria shqiptare. Më 27 janar 1930, në parlament u paraqit lutja e

disa tregtarëve të Vlorës, të cilët kërkonin që të anulohej taksa e eksportimit të vajit dhe e

ullinjve. Shumë deputetë kërkuan zbritjen ose heqjen fare të taksave doganore, për sende që i

613

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 504. 614

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 475-481. 615

E. Arifi, Marrëdhëniet ekonomike …, 106. 616

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 90, fl. 94. 617

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 89, fl. 417.

108

përkisnin zhvillimit të industrisë kombëtare. Kërkesa bashkë me insistimin e Komisionit të

Lutjeve, ndikuan që qeveria të vepronte. Më 1 shkurt 1930, ajo paraqiti projektligjin për

përjashtimin nga taksa doganore e eksportimit të ullirit dhe vajit të ullirit. Për 1 kuintal ullinj

hiqej taksa 2 fr. ari dhe për një kuintal vaj ulliri hiqej 1 fr. ari. Deputetët e pranuan pa debate

dhe e dërguan në komision. Gjithçka procedoi me shpejtësi, pasi Komisioni i Financave dhe i

Ekonomisë e shqyrtuan për gjysmë ore dhe po atë ditë, relatuan se e kishin pranuar pa

ndryshime. Por, megjithatë u paraqitën dy kundërshtime interesante nga A. Hastopalli dhe S.

Toptani. Sipas tyre, taksa e ullinjve duhet të hiqej vetëm për një vit, sepse po të hiqej

përgjithmonë, do të dëmtonte ekonominë, pasi ullinjtë do të dilnin jashtë pa taksë dhe, “ne do

të importonim vajin e ullinjve tanë që do të rafinohej jashtë me çmim të lartë”. E gjithë kjo,

do të ndikonte që Shqipëria të mos kishte kurrë një rafineri për përpunimin e ullinjve dhe të

vajit.618

Megjithatë, projekti u miratua dhe ligji hyri në fuqi më 12 shkurt 1930.619

Përveç industrisë së vajit, për t’i bërë ballë konkurrencës dhe për të siguruar fitime

edhe industrialistë të mëdhenj të degëve të tjera e shtuan bashkëpunimin mes tyre. Më 23

shkurt 1930, katër firmat prodhuese të alkoolit nënshkruan marrëveshjen për krijimin e

“Kartelit të Alkoolit Shqiptar”. Ky ishte karteli i parë në shkallë kombëtare, që u krijua në

Shqipëri. Aty ishin përcaktuar kuotat e shitjes për secilën firmë dhe territori ku do të vepronin

ato. Krahas tri firmave shqiptare merrte pjesë edhe një italiane, pikërisht firma “Alegro”.620

Në kuadrin e vështirësive financiare, konkurrencës së madhe, me të drejtë kërkesat

për ndihmë, nga prodhuesit shqiptarë u shtuan. Por, ndodhte që, kërkesa të veçanta, të

pronarëve të vegjël vendas, për taksa proteksioniste për investimet e tyre, të ishin të

pabazuara, pasi kishte raste, që edhe për të mbrojtur një biznes primitiv, kërkohej të

vendoseshin taksa të larta, për prodhimet që vinin nga jashtë. “Kemi vënë re disa herë, -

shkruante gazeta “Ora” në nëntor 1930, - se një ose dy kapitalistë të vegjël instalojnë një

“Fabrikë”, për shëmbull kapelesh dhe pastaj kërkojnë nga qeveria që të shtohet taksa e

importimit të kapeleve që vinë nga jashtë që kështu të mbrohet “industria e vendit”. Është e

vërtetë, - theksonte ajo, - që duhet mbrojtur industria kombëtare, por një industri e organizuar

mirë, me vegla moderne me punëtorë të kualifikuar dhe jo një industri, që në fund të fjalës

është “qesharake”.621

Megjithatë nismat ligjore për mbrojtjen e prodhimeve vendase vazhduan. Në këtë

kuadër, më 13 dhjetor 1930 u paraqit projektligji mbi shtimin e taksës doganore për

importimin e kopertonave të vjetër për makina. Taksa nga 22 fr. ari ishte bërë 90 fr. ari.

Ministri i Financave deklaroi se, fillimisht taksa ka qenë e ulët, sepse ishte për kopertonat që

vinin për makina, por ata filluan të përdoreshin për të bërë opinga dhe me kalimin e kohës u

shtua importi i tyre. Pas ankimeve të atyre që bënin opinga dhe me ndërhyrjen e Ministrisë së

Ekonomisë u rrit tarifa doganore, në mënyrë që të mbrohej industria kombëtare dhe tregtarët

që punonin me mall vendi. Deputetët pro, argumentuan se në këtë mënyrë mbrohej industria e

vendit. Ata kundër, theksuan se opingat prej gome zgjasin më tepër dhe kushtonin më lirë,

kështu që kjo ishte në interes të katundarit.622

Komisioni i Financave e shqyrtoi këtë projekt

618

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 77, fl. 333-339. 619

Fletorja Zyrtare, nr. 11, 12 shkurt 1930, 2 . 620

Dashamir Hajdëri, “Lindja dhe zhvillimi i agroindustrisë”, në: Historia e Bujqësisë dhe Agroindustrisë

Shqiptare, (Tiranë: KEA, 2003), 349-350. 621

Ora, nr. 219, 12 nëntor 1930, 2, artikulli “Taksat e Eksportimit”. 622

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 81, fl. 92-101.

109

më 22 dhjetor 1930, por doli me dy qëndrime. Një pakicë e komisionit ishte dakord me

qeverinë. Shumica e tij bëri disa ndryshime, duke e ulur taksën në 60 fr. ari dhe i

rekomandonte qeverisë, që të merrte në shqyrtim materialet e vendit që shërbenin për

prodhimin e opingave, me të njëjtat materiale që vinin nga jashtë dhe për këtë të bënte një

studim të tarifës doganore, sidomos lëkurat që vinin nga Amerika. Nga diskutantët u

evidentua N. Kiçi, i cili theksoi se, “për herë të parë shihet që qeveria ose parlamenti kërkon

me i vu taksë fukarasë. Në asnjë vend të botës nuk shihet kjo. Qeveria duhet të vinte taksë për

lëkurën e këpucët që vinin nga jashtë për të pasurit dhe jo llastiqeve që vinin për të varfrit”.623

Megjithatë, u pranua formulimi i komisionit, që edhe në këtë rast zgjodhi rrugën e mesme,

duke e ulur taksën e propozuar, por duke e mbajtur më lart se sa kishte qenë përpara.

Nga industritë e pakta që kishte Shqipëria, ajo e bulmetit, zinte një vend të

rëndësishëm në ekonomi, sidomos prodhimi dhe tregtia e djathit, ku rolin kryesor e kishin

tregtarët e huaj, që në shumicë ishin grekë. Në shumë raste, ata i eksportonin produktet e tyre,

të papërpunuara plotësisht në Greqi dhe i shisnin në vende të tjera si prodhime greke. Nga

ana e prodhuesve shqiptarë, ankesat në drejtim të politikave të ndjekura nga qeveria kundrejt

kësaj industrie, ishin të shumta, pasi vendet fqinjë ofronin më shumë politika mbrojtëse dhe

inkurajuese. Duhet theksuar se një rol të madh në transmetimin e kërkesave dhe mbrojtjen e

tyre ka luajtur shtypi shqiptar sidomos gazetat e qarqeve të Gjirokastrës dhe Korçës, ku

shqetësimet ishin më të shumta. Një problem më vete që pengonte këtë industri, ishte çmimi i

lartë i kullotave. Sipas tregtarëve të djathit, në Shqipëri ato zotëroheshin nga individë, “që

nuk dinë, as nuk duan ta dinë çfarë do të thoshte tregti”. Po të vazhdonin këto çmime, jo

vetëm do të humbiste tregtia e djathit, por edhe eksportimi i lëkurëve dhe i leshit. E vetmja

mënyrë ishte ndërhyrja e qeverisë, për të caktuar çmimin e kullotës që duhej të ndryshonte

çdo vit, duke marrë parasysh çmimin e djathit në tregjet amerikane.624

Shtimi i ankesave nga prodhuesit dhe tregtarët shqiptarë dhe rëndësia e kësaj industrie

ndikuan që gjatë vitit 1931, qeveria shqiptare të paraqiste projektligje, në mbrojtje të

kapitaleve të investuara në këtë industri. Kjo ishte në vazhdën e politikave që Zogu shpalli

pas ardhjes në fron në mbrojtjen dhe zhvillimin e industrive kombëtare. Më 1 shkurt 1931, u

paraqit projekti për mbrojtjen e industrisë së bulmetit. Ndër të tjera ishte përcaktuar se,

punëtorët dhe prodhuesit e bulmetit (djathi, gjalpi), përjashtoheshin nga taksa e patentës dhe e

tatimit të fitimit dhe nga çdo lloj tjetër takse shtetërore. Fuçitë dhe thasët që importoheshin

për këtë industri përjashtoheshin nga taksa doganore, por brenda një viti, duhej të

eksportoheshin me mall. Po ashtu përjashtoheshin veglat dhe makineritë, që importoheshin

për këtë qëllim etj. Projekti u prit mirë nga deputetët në përgjithësi, por sidomos nga ata të

prefekturës së Gjirokastrës që kërkuan të pranohej me ngutësi, pasi si zona e tyre ashtu edhe

ajo e Vlorës, mund të kishin dëme të mëdha.625

Kjo nismë, ishte një ndihmë për industrinë e

djathit, pasi heqja e disa taksave do ta lehtësonte krizën që ajo po kalonte. Gjithashtu, zgjatja

me një vit e kohës së eksportimit ishte një ndihmesë për prodhuesit e djathit, pasi do të kishin

hapësirën e duhur për stazhionimin e tij, por dhe do t’i detyronte ata që të vendosnin mbi të,

etiketa shqiptare. Në këtë mënyrë do të certifikohej jashtë malli shqiptar.

623

Po aty, fl. 206-208. 624

Gazeta e Korçës, nr. 1015, 17 maj 1930, 1, artikulli “ Pse është në rrezik tregtia e djathit”. 625

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 329-331.

110

Më 16 shkurt 1931, Komisioni i Ekonomisë paraqiti raportin, me disa ndryshime të

vogla, të cilat kishin futur në shina ligjore disa veprime proceduriale, por edhe i kishin

lehtësuar ato. Kështu ishte vendosur, se nëse baxhoxhinjtë dëshironin të lidhnin kontratë me

shitësit e qumështit dhe donin që atyre t’u jepnin formën e shkresave zyrtare, ato i vërtetonin

falas pranë odave të ekonomisë ku ndodheshin, dhe do të kishin fuqi provuese si akte

noteriale. Disa deputetë kërkuan që të hiqej taksa e kripës që përdorej për djathin, por u

kundërshtuan nga ministri i Financave, pasi kjo do të shkaktonte abuzime dhe do të ishte e

vështirë të kontrollohej. Ai u mbështet edhe nga deputetë të tjerë, që e cilësuan të

panevojshme, pasi taksa e kripës ishte e vogël dhe nuk rëndonte. Me shumicë votash projekti

i komisionit u miratua.626

Ligji u dekretua më 24 mars 1931 dhe hyri në fuqi më 4 prill

1931.627

Nisma, megjithëse u ndërmor nga qeveria, u përkrah dhe u përmirësua nga deputetët

dhe pati impakt pozitiv në këtë industri.

Vlen të theksohet se masat për zhvillimin dhe mbrojtjen e kapitalit vendas, nuk u

kufizuan vetëm në nisma ligjore për aspekte të veçanta, por u ndërmorën hapa për hartimin e

ligjeve gjithëpërfshirëse, të cilat në disa raste u paralajmëruan nga vetë Zogu. Më 15 tetor

1930, me rastin e hapjes se sesionit të ri parlamentar, në mesazhin drejtuar deputetëve ndër të

tjera ai theksonte se, ishin zhvilluar dhe përmirësuar institutet e ekonomisë kombëtare. Për të

përkrahur gjallërimin e industrisë kombëtare ishte duke u përgatitur një ligj për mbrojtjen e

saj.628

Shumë shpejt kjo u realizua dhe më 16 mars 1931, ai u paraqit në parlament. Ligji ishte

i ndarë në 2 kapituj dhe 22 nene, ku ishin vendosur dispozitat e përgjithshme, ishte përcaktuar

kush përfshihej dhe llojet e përkrahjeve. Në thelb të tij ishte ringritja dhe mbrojtja e industrisë

kombëtare, kundrejt prodhimeve dhe konkurrencës së huaj, pasi zhvillimi i saj do të ndikonte

fort në zhvillimin e bujqësisë dhe për këtë, fillimisht do të përkrahej krijimi i atyre industrive

që ishin të lidhura ngushtë me bujqësinë, të cilat ishin ndarë në dy grupe të mëdha. Në grupin

e parë bënin pjesë, industria e sheqerit dhe niseshtesë, përgatitja e konservave, fabrikimi i

qumështit, përgatitja e birrës dhe e verërave, fabrikimi i vajrave vegjetale dhe shtazorë,

fabrikimi i sapunit dhe qirinjve, përgatitja e produkteve mjekësore, plehrat kimikë, industria e

mobilieve etj. Në grupin e dytë bënin pjesë industri të lidhura me prodhimin e nëntokës

shqiptare ku futeshin mineralet, nafta dhe nënproduktet e saj. Do të përkraheshin ndërmarrjet

që kishin makineri të mëdha dhe numër më të madh se 10 punëtorë. Do të inkurajohej dhe

përkrahej krijimi i ndërmarrjeve me fushë operimi bujqësinë, ku do t’u krijoheshin lehtësi

transporti, në taksat shtetërore dhe doganore. Lehtësi do të kishte dhe në përdorimin e

materialeve të ndërtimit nga pasuritë shtetërore dhe preferencë të produkteve vendase, nga

ana e institucioneve shtetërore dhe komunave.629

Deputetët në shumicë e përkrahën atë, duke

e deklaruar si të nevojshëm e të domosdoshëm dhe e votuan menjëherë.

Fillimi i viteve ’30, përkon me krizën e madhe ekonomike që kishte përfshirë vendin.

Përveç vështirësive financiare, uljes së shitjeve, rënies së çmimit të prodhimeve, një rrezik i

madh i vinte kapitalit shqiptar nga prodhimet e huaja në tregun vendas, të cilat për shkak të

lehtësirave që ofronin vendet e tyre i konkurronin mallrat shqiptarë sidomos në çmime.

Beteja kryesore ishte kundër shtrirjes së ndikimit të kapitalit italian, sidomos në ato fusha ku

sipërmarrësit shqiptarë kishin investuar. Një rol të rëndësishëm në këtë drejtim luajtën Odat e

626

Po aty, fl. 366-369. 627


AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 13. 629

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 92, fl. 20-37.

111

Ekonomisë, duke transmetuar ankimet e prodhuesve dhe tregtarëve shqiptarë, të cilët e

detyruan qeverinë shqiptare në shumë raste të tërhiqej nga vendimet e saj. Në qershor të vitit

1931, u përhap lajmi që shoqëria italiane “La Rinoshente” do të hapte filiale të saj në

Shqipëri me objekt tregtinë e brendshme sidomos mallrat ushqimorë dhe veshmbathjet.

Reagimi erdhi menjëherë nga tregtarët e kryeqytetit, që u përkrahën edhe nga ata të Korçës,

Shkodrës dhe qyteteve të tjera. Në mbështetje të tyre, Odat e Ekonomisë kërkuan nga organet

qeveritare, që të mos lejohej hyrja e kësaj shoqërie, pasi me kapitalet e mëdha që kishte, ajo

do të falimentonte tregtarët shqiptarë. Ky reagim solli që qeveria të mos i akordonte lejen

kësaj shoqërie.630

Borgjezia shqiptare ishte treguar në shumë raste mirënjohëse ndaj Zogut

dhe qeverisë për përkrahjen e dhënë. Në momentin e acarimit të raporteve mes Tiranës dhe

Romës, ajo e mbështeti qeverinë e Zogut, duke shpresuar se me anë të presionit që po

ushtronte qeveria e tij, Italia do të detyrohej të hynte në bisedime duke bërë lëshime. Në këtë

mënyrë industrialistëve shqiptarë do t’u krijoheshin kushte për zgjerimin e veprimtarisë dhe

për sigurimin e fitimeve të mëdha. Duke pasur këto shpresa, “borgjezia e madhe e nxiti

qeverinë e Zogut ta kundërshtonte ndërhyrjen e kapitalit italian në disa aspekte. Për më tepër

ajo i dha qeverisë borxhe për të përballuar disa nevoja të ngutshme të buxhetit”.631

Odat e Ekonomisë si një institucion i rëndësishëm për kapitalistët shqiptarë,

pavarësisht se u mbështetën nga qeveria, nuk u treguan efikase në mbledhjen e taksave të

anëtarëve të saj, gjë që solli vështirësi në funksionimin e tyre. Megjithë dëshirën e mirë,

veprimtaria e tyre nuk zgjati shumë. Më 12 nëntor 1931, qeveria paraqiti një projektligj mbi

shkrirjen e tyre dhe rikrijimin e Dhomave Tregtare. Kjo u bë, pasi kishin kaluar dy vjet që

nga themelimi i tyre, dhe megjithë lehtësirat e krijuara, nuk ishte parë ndonjë rezultat.

Vështirësitë e paraqitura në mbledhjen e taksave, sidomos nga bujqit, tregonin se ata nuk

ishin në gjendje të paguanin taksën për odën. Për këtë arsye qeveria mendonte ta lironte sa të

mundej bujkun nga taksat. Deputetët e miratuan pa kundërshtime.632

Ligji u dekretua më 16

janar 1932 dhe hyri në fuqi më 20 prill 1932.633

Po në periudhën mars-prill 1932 u paraqitën

dhe u miratuan nga deputetët projektligjet për krijimin e Odave të Bujqësisë dhe të Tregtisë.

Në këtë mënyrë u krijuan institucione të reja të cilat do të kishin në kujdesje, fusha të

rëndësishme të ekonomisë shqiptare.

Ligjet për përmirësimin dhe mbrojtjen e veprimtarisë së kapitalit vendas vazhduan

edhe gjatë vitit 1932. Përveç industrisë që ishte në hapat e parë, një aset i çmuar për

ekonominë shqiptare dhe që kishte një peshë të madhe në eksport, ishte blegtoria. Sipërfaqja

e tokës dhe klima, mundësonin një numër më të madh bagëtish sesa ishte aktualisht. Në këtë

fushë ishin marrë nisma të pjesshme si ligji për industrinë e bulmetit, por ishte nevoja për një

ligj të plotë. Për këtë arsye, më 24 shkurt 1932 u paraqit në parlament “Projektligji për

inkurajimin dhe përmirësimin e blegtorisë së vendit”. Qëllimi ishte që të nxiteshin rritësit e

bagëtive të kujdeseshin për to dhe të përmirësohej raca. Zbatimi i tij kërkonte fonde, por ato

do të ishin kurdoherë në masën që i lejonte buxheti. Përjashto M. Kason, që e kishte parë

projektin me të meta dhe kërkoi që t’i kthehet qeverisë për modifikim, të gjithë deputetët e

tjerë e pranuan atë.634

630

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë 1925-1931…, 309-310. 631

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë 1931-1936…, 238. 632

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 413. 633


AQSH, F. 146, V. 1932, D. 66, fl. 202-219.

112

Më 14 mars 1933, Komisioni i Ekonomisë dhe Drejtësisë e mori në shqyrtim dhe i

ndryshoi titullin në, “Projektligj për inkurajimin dhe përmirësimin e shtazëve të vendit”.

Komisioni kishte ndërhyrë duke e afruar këtë ligj më shumë me blegtorin vendas, për ta

ndihmuar atë. Kështu, art. 3 u riformulua duke saktësuar, “se nuk mund të përfitonin prej

avantazheve të dispozitave të këtij ligji, veçse nënshtetasit shqiptar dhe shoqëritë e formuara

me kapital shqiptar”. Deputetë në shumicë ranë dakord me ndryshimet e komisionit, duke e

quajtur këtë projekt të vlefshëm, po ashtu edhe Ministria e Ekonomisë. Por, kundërshtime u

vërejtën në lidhje me ndërtimin e kasolleve nga barinjtë, pasi ishte përcaktuar se ato duhej të

bëheshin me çimento. Kundërshtuesit deklaruan se, kjo nuk mund të bëhej, pasi barinjtë nuk

kishin shtëpi për vete dhe jo më të ndërtonin stanet me çimento. Me konsensus u vendos që

për ndërtimin e kasolleve, vetëm pjesa e tokës do të ishte e shtruar me kalldrëm ose beton, të

tjerat me kashtë. Nenet e tjera u miratuan, siç i kishte formuluar komisioni.635

Edhe ky ishte

një ligj i rëndësishëm për ekonominë e vendit dhe deputetët me ndërhyrjen e bërë, ndikuan që

ai të bëhej më i vlefshëm për blegtorët shqiptarë.

Gjatë vitit 1933, Shqipëria u përfshi totalisht nga efektet e krizës ekonomike. Problem

ishte rënia e eksporteve, nga ndikimi i disa faktorëve. Kështu, taksat e mallrave që

eksportoheshin vazhdonin të ishin të larta dhe nga ana tjetër qeveritë e huaja kishin marrë

masa mbrojtëse, duke rritur taksat e importit. Për të ndihmuar në zbutjen e këtij problemi, më

27 mars 1933, në parlament u paraqit, “Projektligji mbi heqjen e taksave doganore që

rëndonin eksportin”, duke përcaktuar që produktet kombëtare që eksportohen,

përjashtoheshin nga taksat doganore në fuqi. Ai u pranua pa debate nga deputetët.636

Kjo

masë ishte e nevojshme, pasi çmimet e mallrave bujqësore dhe blegtorale kishin rënë më

tepër se 50% dhe qeveritë e huaja nxirrnin pengesa për importet. Prodhimi në Shqipëri kryhej

në kushte të vështira dhe ato mezi e përballonin konkurrencën e huaj. Qëllimi ishte për ta

bërë më konkurrues prodhimin shqiptar. Komisioni i Financave e mori në shqyrtim më 29

mars 1933 dhe e pranoi pa ndryshime.637

Ligji hyri në fuqi më 23 prill 1933.638

Kjo ishte një

ndihmë e madhe për prodhuesit shqiptarë. Ajo u mbështet nga të gjithë deputetët, por për fat

të keq, pengesa për ta bërë dobiprurës atë, ishin taksat e larta të importit, që kishin vendosur

shtetet e tjera.

Për të ndikuar sadopak në këtë aspekt, më 25 maj 1933, qeveria shqiptare iu drejtua

me një shkresë, të gjitha shteteve të cilat kishin peshë në tregtinë e jashtme të Shqipërisë. Ato

njoftoheshin se Shqipëria ishte goditur nga kriza ekonomike më ashpër se shtetet e tjera dhe

se kishte një disproporcion të madh mes importit dhe eksportit, prandaj ajo duhej të merrte

masa, për përmirësimin e bilancit tregtar. Për këtë kërkonte nga palët bashkëpunim, i cili do

të rezultonte në baraspeshë në shkëmbimet tregtare.639

Me këto masa parashikohej

nënshkrimi i marrëveshjeve të reja tregtare, rishikimi i atyre të vjetrave, aplikimi i tarifave

reciproke etj.

Më 15 tetor 1933, filloi punimet sesioni i ri parlamentar, dhe një pjesë e rëndësishme

e mesazhit të mbretit iu dedikua zhvillimit të ekonomisë. Duke qenë se vendi ishte prekur

rëndë nga kriza, detyrimisht që do të merreshin dhe masa shtrënguese. Ai theksoi se, “gjendja

635

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 67, fl. 153-163. 636

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 72, fl. 654. 637

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 17. 638


E. Arifi, Marrëdhëniet ekonomike….,74.

113

ekonomiko-financiare tepër e vështirë na imponon të largohemi nga masat gjysmake dhe

duhet të marrim masa radikale”.640

Për këtë u veprua në dy drejtime: nga njëra anë, vitet

1933-34, për sigurimin e sasive monetare u shoqëruan me shtimin e shumë taksave, por nga

ana tjetër një vëmendje e posaçme në fusha të veçanta iu kushtua përkrahjes, mbrojtjes dhe

ringritjes së biznesit vendas. Më 3 korrik 1933, A. Zogu kishte miratuar një dekretligj të

qeverisë për preferencë në furnizimet shtetërore të prodhimeve kombëtare, me çmime deri në

15% më të larta se produktet e njëjta të importuara nga jashtë. Këto do të ishin detyrim për të

gjitha institucionet shtetërore. Furnizuesit duhet të sillnin prova se, produkti që do të

dorëzonin në bazë të kontratës, për produkt kombëtar, të ishte me të vërtetë i tillë dhe i

vërtetuar nga dhoma tregtare e qarkut. Për kundravajtësit do të kishte dënime sipas

dispozitave të Kodit Penal.641

Dekreti u paraqit në parlament për diskutim më 6 nëntor 1933.

Pjesa më e madhe e deputetëve e falënderuan qeverinë, por përqindja sipas tyre ishte e vogël,

pasi në vendet e tjera ishte 20-30%. Megjithatë, vlen të theksohet se një grup deputetësh e

cilësoi dekretin kundër doktrinës ekonomike, pasi duke penguar lirinë e zgjedhjes, kufizonte

tregtinë e lirë.642

Më 18 nëntor 1933, Komisioni i Financave e miratoi pa ndryshime, dhe ligji

u dekretua më 5 janar 1934.643

Kjo nismë, ishte një hap tjetër në ndihmë të prodhimit

kombëtar, pasi detyronte institucionet shtetërore të merrnin patjetër prodhime kombëtare, me

çmim më të lartë.

Pavarësisht miratimit, në zbatimin e këtij ligji u hasën pengesa. Në një relacion të

Ministrisë së Ekonomisë më 4 gusht 1934, theksohej se në adresë të saj, kishin ardhur shpesh

herë ankesa nga prodhues, tregtarë dhe fabrikues të vendit, për moszbatimin e këtij ligji. Po

ashtu, ankesa kishte edhe nga furnizuesit për mostrajtim të barabartë. Për të evituar këtë

ministria sugjeroi që, çdo ent shtetëror që do të furnizohej me këto mallra, më parë duhet të

hetonte çmimet e tyre nga Oda e Tregtisë ku ndodhej enti, dhe të ftonte kryetarin ose

sekretarin e saj të merrte pjesë në ankand. Kështu, besohej se do të eliminoheshin ankimet.

Propozimi u pranua dhe iu dërgua si qarkore për zbatim, Ministrisë së Punëve Botore më 17

gusht 1934.644

Nga nevoja e madhe për të shtuar aktivitetet prodhuese dhe për të krijuar më tepër

hapësira për sipërmarrësit u bënë ndërhyrje edhe në ligjet ekzistuese. Më 27 janar 1934, u

paraqit projektligji për modifikimin e ligjit mbi rregullimin e zejtarisë, tregtisë dhe industrisë.

Ndër të tjera, aty përcaktohej se ushtrimi i tregtisë dhe zejtarisë në Mbretërinë Shqiptare,

ishte i lirë. Ushtrimi i një industrie të re do të bëhej mbi bazën e një leje të dhënë nga

Ministria e Ekonomisë dhe pasi të ishte marrë vendimi nga Këshilli i Ministrave, duke

përcaktuar dhe kriteret përkatëse. Ata që vepronin në kundërshtim me ligjin do të gjobiteshin

nga 100-1000 fr. ari dhe do t’u mbyllej aktiviteti.645

Kjo ndërhyrje ishte bërë, pasi ligji në

fuqi nuk ishte funksional dhe në dhënien e lejeve për aktivitete, ishin vërejtur vështirësi,

refuzime, dhënie të padrejta lejesh etj. Gjithashtu, në ligjin ekzistues leja nuk përmbante

penalitete për shkeljet. Këto shtesa do të ndikonin në përmirësimin dhe zhvillimin e industrisë

dhe tregtisë. Deputetët e pranuan atë. Më 28 shkurt 1934, Komisioni i Ekonomisë dhe

Drejtësisë paraqiti relacionin. Ai kishte ndryshuar titullin në, “Projektligj mbi modifikimin e

640

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 13. 641

Fletorja Zyrtare, nr. 44, 21 korrik 1933, 1. 642

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 267. 643

Fletorja Zyrtare, nr. 3, 29 janar 1934, 2-3. 644

AQSH, F. Ministria e Punëve Botore, nr. 177, V. 1934, D. 79, fl. 2-3. 645

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 300-302.

114

ligjit të tregtisë, zejtarisë dhe industrisë”. Ishte ndërhyrë në art. 1 duke saktësuar se, “ushtrimi

i tregtisë dhe zejtarisë në mbretërinë shqiptare për nënshtetasit shqiptar ishte i lirë, ndërsa për

të huajt kjo liri ushtrohej në bazë të reciprocitetit”. Projekti u miratua nga deputetët pa

debate.646

Ligji hyri në fuqi më 23 mars 1934.647

Ky ligj, ishte një shembull tjetër i ndihmës

së deputetëve për mbrojtjen e biznesit vendas. Në pamje të parë kufizimi i lejeve për

ushtrimin e disa profesioneve nga të huajt në Shqipëri do të sillte më pak investime, por

pozitivja ishte, se prodhuesit shqiptarë do të kishin më tepër mbrojtje nga konkurrenca e

pabarabartë. Nga ana tjetër, e rëndësishme ishte vendosja e parimit të reciprocitetit.

Përveç mbështetjes në miratimin e ligjeve, në ndihmë të ekonomisë kombëtare dhe të

shoqërive shqiptare, deputetët insistuan edhe për shlyerjen e pagesave të prapambetura, të

qeverisë ndaj sipërmarrjes shqiptare. Më 25 janar 1936, një grup prej tyre kërkuan shpjegime

mbi masat e marra, për pagimin e detyrimeve, ndaj sipërmarrësve të ndryshëm shqiptarë.

Shuma e detyrimit të shtetit ndaj tyre, për punët e bëra ishte 600.000 fr. ari. Ky interesim

vinte, si pasojë e ankesave të sipërmarrësve drejtuar deputetëve. Kryeministri M. Frashëri,

kishte theksuar se këto borxhe ishin të trashëguara nga qeveritë e mëparshme, ato do të

paguheshin, por me këste, se ishte e pamundur që kjo të bëhej menjëherë. 648

Si masa mbrojtëse për kapitalin vendas, shumë herë u përdor, ulja ose ngritja e

taksave doganore, për artikuj të veçantë. Më 1 prill 1936 u paraqit, “Projektligji për

ndryshimin e tarifës doganore për disa artikuj”. Aty ishte parashikuar ulja e taksave të

importit për mallra, që kishin të bënin me industrinë e përpunimit të lëkurave, të trikotazhit,

të mjeteve të lundrimit, dhe rritja e tyre për disa të tjera. Një taksë e rritur ishte ajo e orizit me

synimin e nxitjes së prodhimit të tij në vend dhe e vajit të ullirit, me qëllim përdorimin e atij

vendas.649

Deputetët e pranuan dhe e dërguan në Komisionin e Financave. Më 6 prill 1936, ai

paraqiti relacionin, me disa ndërhyrje të vogla teknike, kryesisht rregullim termash, por pa e

prekur thelbin e taksave. Disa deputetë kundërshtuan shtimin e taksës së orizit, pasi sipas

tyre, ajo nuk ishte bërë për të mbrojtur produktin e vendit, sepse orizi i vendit shitej më

shtrenjtë, sesa ai i importuar. Duke qenë se prodhimi vendas nuk mjaftonte për të plotësuar

nevojat, ata propozuan që taksa e parashikuar 15 fr. ari, të ulej. Një argument tjetër për të mos

u prodhuar në vend ishte se, orizoret shtonin malarien. Ministri i Financave Rr. Gera, deklaroi

se shtesa e taksës, kishte për qëllim shtimin e prodhimit vendas. Megjithëse, kultura e orizit e

stimulonte malarien, me masat që do të merreshin, mund të evitohej. Taksa për orizin u

përkrah edhe nga deputetë të tjerë, pasi do të mbrohej prodhimi vendas. Pavarësisht debateve

me shumicë votash u miratua projekti i komisionit.650

Një element përcaktues në ecurinë e kapitaleve shqiptare, ishte dhe organizimi i

tregtisë së jashtme. Në funksion të saj më 25 prill 1936 hyri në fuqi rregullorja për zbatimin e

ligjit mbi rregullimin e tregtisë së jashtme. Ndër të tjera aty, ishte saktësuar se, leja për

importime u jepej tregtarëve shqiptarë, kur ata do të depozitonin në bankë në emër të

Ministrisë së Ekonomisë, 10% të shumës së mallit që do të importonin. Ata detyroheshin të

eksportonin brenda 6 muajve, prodhime kombëtare me 50% të vleftës së mallit të importuar.

Nëse nuk plotësohej detyrimi i eksportimit, 10% quhej i humbur dhe shkonte për llogari të

646

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 346. 647

Fletorja Zyrtare, nr. 15, 23 mars 1934, 5-6. 648

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 72-74. 649

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 53, fl. 65-74. 650

Po aty, fl. 97-103.

115

Ministrisë.651

Pra, siç vërehet qëllimi i kësaj rregulloreje nuk ishte vetëm rregullimi i tregtisë

me terma teknik dhe financiar, por zhvillimi i prodhimit kombëtar. Vetë klauzola e detyrimit

për eksportim 50% të vlerës së mallit të importuar, e sanksiononte këtë.

Megjithë sanksionin e parashikuar rregullorja shumë shpejt nuk rezultoi efikase, pasi

shumë nga tregtarët, filluan të mos respektonin detyrimet. Kështu, nuk po zbatohej parimi i

50% të eksportimeve, pasi ata ishin të gatshëm që më mirë të humbisnin 10% të vlerës së

mallit të importuar si garanci, sesa të pengonin tregtinë e tyre. Mirëpo, kjo kishte një kosto të

madhe për ekonominë dhe prodhimet vendase, pasi niveli i eksporteve ishte i ulët dhe kishte

një disproporcion të madh me importet. Për këtë arsye, qeveria më 29 janar 1938, paraqiti për

diskutim “Projektligjin për tregëtinë e jashtme”. Aty, ndër të tjera, ishin bërë dy ndryshime të

rëndësishme nga rregullorja e vitit 1936. Kështu, vlera e eksporteve me importet, nga 50%

ishte rritur në 70% dhe masa e sigurisë për respektimin e këtyre kuotave nga 10% kishte

shkuar në 30%. Sipas raportit qeveritar, kjo ishte bërë, për të shmangur kapërcimin e

tregtarëve që pranonin më mirë të humbnin garancinë 10% të vlerës së mallit, sesa të

respektonin raportet import-eksport. Synimi ishte ruajtja sa më shumë e raporteve të përafërta

import-eksport. Garancitë e humbura, do të shkonin për krijimin e një fondi për mbështetjen e

eksporteve.652

I vetmi deputet që reagoi ishte Q. Sulejmani duke theksuar se, qeveria nuk

mund të vendosë sanksione ndaj tregtarëve pa mendimin e parlamentit dhe po ashtu nuk

mund të shpërndante fondet e vjela nga këto sanksione, pa autorizimin e tij. Ai kërkoi që ligji

të fokusohej fort tek masat për ndalimin e spekulimeve në mënyrë, që të mos rriteshin çmimet

e mallrave dhe të bëheshin të papërballueshme nga populli. Projekti u përkrah në shumicë,

por u kërkua të bëheshin studime të thella në komision.653

Më 19 shkurt 1938, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin e tij. Ai e kishte

pranuar projektin, por pavarësisht kërkesës për “studime të thella”, kishte bërë vetëm disa

rregullime të vogla teknike, pa prekur elementët kryesorë të tij. Nga një grup deputetësh,

përsëri u quajt i rëndë detyrimi prej 70% të eksportit, pasi Shqipëria nuk kishte industri dhe

po ashtu dhe garancia prej 30%, ishte e madhe. Kundër tyre u shpreh ministri i Ekonomisë T.

Toçi, i cili theksoi, se këta deputetë po kujdeseshin vetëm për tregtarin, por e harronin

prodhuesin shqiptar, ndërsa qeveria duhej të kujdesej për të dy palët. Sipas tij, garancia 30%

më vonë do të dukej e pakët. Me shumicë u votua projekti i komisionit.654

Ligji për tregtinë e

jashtme u dekretua më 7 mars dhe hyri në fuqi më 12 mars 1938.655

Ky ligj në të vërtetë ishte

penalizues dhe kufizues për shumë tregtarë. Megjithëse në disa pika godiste parimet e tregtisë

së lirë, qëllimi ishte të ndihmonte prodhuesit vendas, në shitjen e mallrave të tyre, duke

ndikuar në përmirësimin e tyre, për t’u bërë sa më konkurruese. Nga ana tjetër, do të

detyronte tregtarët që për të respektuar klauzolat e ligjit, të ishin më të kujdesshëm dhe të

gjenin hapësira të reja për shitjen e mallrave shqiptare. E gjithë kjo do të ndihmonte në

zhvillimin e ekonomisë.

Pas shpalljes së monarkisë në Shqipëri ekzistonin disa shoqëri të rëndësishme me

kapital tërësisht shqiptar. Një e tillë ishte shoqëria “Dele” me qendër në Gjirokastër, e cila si

veprimtari kryesore kishte prodhimet e bulmetit, por ajo e zgjeroi aktivitetin e saj në drejtime

651


AQSH, F. 146, V. 1937, D. 76, fl. 39-41. 653

Po aty, fl. 42-46. 654

Po aty, fl. 398-405. 655

Fletorja Zyrtare, nr. 14, 12 mars 1938, 1-4.

116

të tjera, me ndihmën e qeverisë dhe të Parlamentit Shqiptar. Qeveria i dha kësaj shoqërie,

drejtpërdrejtë pa e nxjerrë në ankand, koncesionin e Vivarit të Butrintit. Më 4 shkurt 1929, në

parlament u paraqit për bisedim projektkontrata, ku sipas saj, shoqëria do të kryente gjuetinë

e peshkut në Butrint, në kënetat Arkur, Reza, Lluka dhe në buzë të detit, që nga kufiri grek

deri në lumin e Borshit. Aty ishte përcaktuar që ajo do ta shfrytëzonte vivarin për 20 vjet me

një taksë 132.000 fr. ari në vit, do të ndërtonte një ndërtesë për doganën, një për rojën e

xhandarmërisë, ndërtesa banimi për personelin dhe për depozitim të veglave të punës, nëse

nevojitej, do të ndërtonte edhe një frigorifer. Shoqëria do ta eksportonte peshkun pa tarifë

doganore etj. Shumica e deputetëve e përkrahën projektin dhe e vlerësuan ndihmën e qeverisë

për shoqërinë, pasi kjo do të sillte punë për shqiptarët, të hollat nuk do të dilnin jashtë dhe do

të ndikonte në zhvillimin e ekonomisë së vendit. Por, ata kërkuan që në këmbim të kësaj

ndihme, shoqëria të punonte fort, që të arrinte rezultate. Deputetë të tjerë kundërshtuan të

drejtën që kishte shoqëria për shitjen e koncesionit, dhe shtimin e taksës që ajo paguante në

vit, pas 10 vitesh. Gjithashtu, ata theksuan se, dhënia e këtij koncesioni jashtë sferës për të

cilën ajo shoqëri ishte krijuar, mund të shërbente si shembull për shoqëritë e tjera që të

kërkonin koncesione jashtë fushës së tyre. Ata insistuan që qeveria të kontrollonte shoqërinë

për sjelljet ndaj punëtorëve. Megjithatë, projekti u pranua dhe shkoi në komisionet

përkatëse.656

Më 25 shkurt 1929, Komisionet e Ekonomisë dhe Financave paraqitën relacionin,

duke deklaruar se për të ndihmuar shoqërinë “Dele” dhe që peshkimi të bëhej me një sistem

të ri, e kishin pranuar koncesionin. Kjo ishte një përkrahje e madhe financiare nga shteti për

këtë shoqëri. Por, komisioni hartoi një model-kontratë të veçantë dhe një ligj autorizues për ta

vënë në zbatim. Të gjitha ndryshimet u shoqëruan me shpjegimet përkatëse. Kontrata e re

kishte përfshirë disa nga vërejtjet e bëra nga deputetët. Kështu, shoqërisë i ishte ndaluar shitja

e koncesionit një shoqërie tjetër, pasi në këtë mënyrë ajo do të përpiqej më tepër për të arritur

përfitime. Ajo detyrohej të ngrinte në Sarandë një frigorifer të madh, që mund të përdorej

edhe nga të tjerë në rast nevoje dhe do t’i jepej ekskluziviteti i frigoriferit të Gjirokastrës për

20 vjet. Kjo do të ndikonte që të mos largohej nga produktet e bagëtive, duke zgjeruar

prodhimin në këtë sektor. Ndërtimi i zonave të peshkut do të bëhej mbi bazën e një modeli të

ri.657

Gjatë diskutimit të kontratës qëndrimi i deputetëve për nene të veçanta, solli

ndryshimin e disave prej tyre. Kështu detyrimi vjetor i shoqërisë ndaj shtetit që ishte 132.000

fr. ari, dhe duhej të paguhej në 8 këste, pas ndërhyrjes së J. Hurshid u vendos që të paguhej

me 6 këste. Me shumicë votash u vendos që godinat që duhej të ngriheshin sipas detyrimeve

përkatëse të ishin “shëndetësore” dhe pas mbarimit të koncesionit, do t’i dorëzoheshin

qeverisë veglat që kishin të bënin me peshkimin. Art. 20 solli debate të ashpra, pasi aty ishte

saktësuar se nëse shoqëria nuk zbatonte kushtet e kontratës, Ministria e Financave e anulonte

atë, ngarkonte shoqërinë me të gjitha dëmet eventuale, i shiste garancinë e lënë dhe i

konfiskonte ndërtesat dhe materialet e saj. Kundër, reagoi ministri i Drejtësisë H. Delvina,

duke theksuar se këtë të drejtë e kishte vetëm gjykata. Nuk mundej vetë qeveria të prishte

kontratën, pasi, “një të drejtë të tillë as qeveritë despotike nuk e kanë” dhe nëse parlamenti e

votonte, kjo do të ishte, “një njollë për drejtësinë dhe për popullin shqiptar”.658

Ai u mbështet

656

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 325-345. 657

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 88, fl. 56-57. 658

Po aty, fl. 105.

117

edhe nga ministri i Financave, M. Tutulani. Me votim deputetët hodhën poshtë dy paragrafët

e parë të këtij artikulli duke lënë në fuqi që, për mos plotësim të kushteve, Ministria mund ta

anulonte kontratën me vendim gjyqi. Debatet kanë qenë të shumta edhe për ndërtimin nga

ana e shoqërisë të një frigoriferi në Sarandë dhe menaxhimin e tij. Pas shumë diskutimesh u

pranua propozimi i F. Rusit, sipas të cilit, shoqëria “Dele” ishte e detyruar që brenda 5 viteve

të ndërtonte në Sarandë në pasuri shtetërore një frigorifer, me ekskluzivitet vetëm për

prefekturën e Gjirokastrës. Hollësirat do të caktoheshin në një marrëveshje të veçantë me

Ministrinë e Financave.659

Koncesioni u miratua përfundimisht më 2 mars 1929 dhe u

dekretua më 23 mars 1929.660

Nga një analizë e shkurtër e diskutimeve rezulton që përplasjet

kryesore për këtë projekt, u bënë pothuajse mes pjesëtarëve të grupit të deputetëve të

Gjirokastrës. Nga vetë ecuria e tyre dhe nga problematika e trajtuar vërehet qartë lufta për

pushtet, por edhe konflikt interesash, pasi vetë J. Hurshid u atakua nga deputetët e tjerë disa

herë si mbrojtës i shoqërisë, po aksioner i saj, ishte edhe F. Alizoti.

Mbështetja për shoqërinë “Dele” vazhdoi nga parlamenti edhe pas miratimit të

koncesionit. Kjo u evidentua në trajtimin që ai i bëri kërkesave qeveritare për veprimtarinë e

saj. Më 14 nëntor 1931 qeveria paraqiti për interpretim nenin 14 të kontratës, ku shoqëria

kishte të drejtë të eksportonte peshkun e Vivarit pa taksë doganore. Dogana e Sarandës

kërkonte shpjegim, nëse mund të eksportohej pa taksë edhe peshku i zonave të tjera të

koncesionit. Komisioni i Ministrisë së Financave ishte shprehur më 13 dhjetor 1930, se duhej

paguar taksë për peshkun e këtyre zonave, por Këshilli i Shtetit ishte shprehur kundër. Edhe

deputetët e kundërshtuan, duke theksuar se, qeveria nuk kishte nevojë t’i adresohej

parlamentit për këtë, por t’i bindej mendimit të përfaqësuesit ligjor dhe vendimit të Këshillit

të Shtetit. Nëse kishte paqartësi t’i drejtohej gjyqit. Ky reagim detyroi ministrin e Financave,

ta tërhiqte interpretimin.661

Në këtë mënyrë i gjithë peshku i shoqërisë do të eksportohej pa

taksë doganore.

Megjithë mbështetjen e madhe për këtë shoqëri si nga qeveria ashtu edhe nga

parlamenti, ajo nuk rezultoi efektive me koncesionin e Vivarit. Më 27 shkurt 1932, një grup

deputetësh kërkuan shpjegime nga ministri i Financave, për të ardhurat nga ky koncesion. Më

7 mars 1932, L. Kareco deklaroi se, shoqëria për 5 vjet duhet të rregullonte zonat e peshkimit,

sipas një plani të përgatitur nga specialistët francezë dhe shqiptarë. Ajo diçka kishte bërë, por

duhej pritur akoma, pasi afati nuk kishte kaluar. Për ndërtesat që duhet të bëheshin brenda dy

viteve, qeveria kishte paraqitur planin, shoqëria nuk e kishte pranuar dhe kështu kishte një

kontestim mes tyre. Nëse, shoqëria nuk i përmbushte detyrimet e kontratës, do të merreshin

masa. Ndërsa, për ngritjen e frigoriferit ajo kishte ende kohë. Deputetët që kishin kërkuar

informacion, u shprehën të pakënaqur për mosrespektimin e kushteve të marrëveshjes nga

shoqëria, pasi ajo kishte qenë e favorshme për të dhe në dëm të arkës së shtetit. Për këtë

arsye, disa nga ata kërkuan anulimin e kontratës. Më insistues në këtë drejtim ishte deputeti

M. Kaso.662

Në të vërtetë kërkesa për anulimin e kontratës, kishte ardhur nga vetë shoqëria më 7

shkurt 1933, pasi sipas saj, gjatë periudhës së koncesionit kishte pësuar dëme, si rrjedhojë e

659

Po aty, fl. 148. 660

AQSH, F. 150, V. 1929, D. III-61, fl. 2. 661

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 451-453. 662

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 67, fl. 34-36.

118

mbylljes së tregjeve të Greqisë, në të cilat e kishte shitur më shumë peshkun e saj, duke

mbetur vetëm ato të Italisë, ku çmimet ishin aq të ulëta sa nuk përballoheshin shpenzimet e

koncesionit. Shoqëria kishte dalë me humbje çdo vit, por në vitin e fundit kishte humbur

60.000 fr. ari. Për këtë arsye, ajo nuk mund të përmbushte detyrimet e tjera të kontratës.

Gjendjen e keqe financiare të saj e kishte verifikuar dhe qeveria me anë të një inspektori. Më

1 prill 1933, ajo paraqiti projektligjin për anulimin e kontratës me këtë shoqëri. Ajo detyrohej

të paguante të gjitha këstet e prapambetura deri ditën e shpalljes në “Fletoren Zyrtare” të këtij

ligji, do t’i jepte shtetit pa asnjë shpërblim, çdo godinë të bërë prej saj në Vivar dhe të gjitha

gardhet dhe veglat e gjuetisë së peshkut që ndodheshin në zotërimin e saj. Shteti hiqte dorë

nga çdo dëmshpërblim eventual për shoqërinë, nga rregullimi i ndërtesave që i takonin asaj,

zonave të peshkut dhe frigoriferit, nga kamatat e kësteve të papaguara të saj deri më 15

shtator 1933, datë në të cilën shoqëria duhet ta kishte shlyer tërë borxhin. Për këto aspekte,

diskutimet e deputetëve ishin të shumta. Një pjesë e tyre kërkuan të pranohej projekti i

qeverisë, të anulohej koncesioni sepse ndryshe dëmtohej shoqëria. Edhe detyrimet që i

faleshin asaj i vlerësuan, pasi ajo duhej të ndihmohej se ishte shqiptare. Në këtë grup u

evidentuan deputetët e Gjirokastrës J. Hurshid, H. Delvina dhe F. Alizoti. Një pjesë tjetër

deputetësh, ku spikaste përsëri deputeti i Gjirokastrës M. Kaso, projektin e cilësuan si të

dëmshëm, pasi shoqëria ndihmohej përsëri duke i falur shumë detyrime që kishte ndaj shtetit.

Megjithatë, projekti u pranua dhe u dërgua në Komisionin e Financave.663

Ai e mori në

shqyrtim më 4 prill 1933, duke bërë vetëm një ndryshim. Në nenin 1, ku thuhej se, qeveria

duhet të hynte në marrëveshje me shoqërinë “Dele” për anulimin e koncesionit të Vivarit,

ishte shtuar,“me konditat e shënuara në nenin 2 të këtij ligji dhe me kushte të tjera që qeveria

do t’i çmonte në interes të shtetit”. Në këtë rast, deputetët e pranuan ndryshimin pa debate.

Ligji u dekretua nga mbreti, më 19 prill 1933 dhe hyri në fuqi më 24 prill 1933.664

Kështu,

mori fund përpjekja e një shoqërie shqiptare, me një koncesion, që megjithë mbështetjen e

qeverisë dhe parlamentit nuk rezultoi i suksesshëm. Pavarësisht kësaj, duhet theksuar, se edhe

në anulimin e kontratës, kjo shoqëri u lehtësua shumë nga barra financiare, po ashtu edhe nga

komisioni parlamentar, me ndryshimin që bëri, duke i lënë dorë të lirë qeverisë.

Një tjetër shoqëri e madhe shqiptare ishte SITA. Vlen të theksohet se gjatë periudhës

së monarkisë ndaj veprimtarisë së saj, u shfaqën ankesa, por ajo mori disa herë mbështetjen e

qeverisë, po ashtu edhe të shumicës së parlamentit. Ajo menaxhonte një aset shumë të

rëndësishëm të ekonomisë shqiptare, me impakt të drejtpërdrejtë mbi popullsinë, që ishte

“monopoli i kripës”, por veprimtaria e saj u shtri edhe në aktivitete të tjera. Shumë herë, ajo

nuk e realizoi mirë procesin e shpërndarjes së kripës. Situata e rëndë në lidhje me furnizimin

me kripë u trajtua edhe në parlament, ku më 2 shkurt 1929, 30 deputetë kërkuan anulimin e

ligjit autorizues për monopolin e kripës, “pasi shoqëria sipërmarrëse po shtypte popullin”.665

Më 16 shkurt, propozimi i tyre u shtrua në parlament. Diskutimet nxorën në dritë

fuqinë e madhe të kësaj shoqërie dhe impaktin që kishte mbi deputetë të caktuar. Kjo ishte e

kuptueshme, pasi shumë prej tyre ishin aksionerë të saj. Interesant është fakti që mbrojtja e

parë i erdhi shoqërisë nga ministri i Financave, M. Tutulani, duke deklaruar se nuk mund të

anulohej koncesioni, pasi dëmtoheshin të ardhurat e shtetit, sepse nga kjo sipërmarrje vinin

1.800.000 fr. ari. Ndërsa në aspektin juridik, kjo nuk mund bëhej, pasi kontrata ishte

663

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 30-41. 664

Fletorja Zyrtare, nr. 22, 24 prill 1933, 2-3 . 665

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 58.

119

bilaterale dhe nuk mund të shkeleshin të drejtat e palës tjetër. Ai e vazhdoi avokaturën ndaj

shoqërisë, duke deklaruar se mungesat në shpërndarjen e kripës dhe në hapjen e agjencive

ishin shkaktuar nga moti i keq. Sipas tij, pas bisedave me shoqërinë ishte premtuar se zgjidhja

do të bëhej me një kontratë të re.666

Deputetët u ndanë pro dhe kundër shoqërisë. Deputeti A.

Beça, si aksioner i shoqërisë dhe anëtar i këshillit administrativ të saj, deklaroi se edhe nëse

deputetët donin të shtypnin shoqëritë shqiptare, “dora e shenjtë e mbretit nuk do t’i lejonte”

pasi, shoqëria e ka respektuar kontratën dhe nëse kërkoheshin ndryshime, “duhej bërë një

kontratë e dytë me qeverinë”. Ai e ka mbyllur fjalën e tij, duke deklaruar se jo vetëm nuk

mund të kërkohej anulimi i ligjit, se do të dëmtohej populli, pasi do të rritej çmimi i kripës,

por duke qenë shqiptare, kjo shoqëri duhej ndihmuar.667

Fjalimi i tij u mbështet edhe nga

deputetë të tjerë. Kundërshtarët e shoqërisë kërkuan anulimin e kontratës, pasi kishte

mungesa të mëdha të kripës, ajo ishte e përzier me baltë, dhe shitësit e shoqërisë po bënin

spekulime në kurriz të popullit. Diskutimeve u dha fund kryeministri K. Kota, duke deklaruar

se parlamenti nuk mund ta anulonte kontratën, por mund të kërkonte nga qeveria të hetonte

ankimet e bëra nga populli. Për të zgjidhur këtë problem ajo ngriti një komision, i cili u

pranua nga deputetët.668

Më 11 nëntor 1929, ministri i Financave M. Tutulani, theksoi se pas hetimeve të bëra,

komisioni kishte konkluduar unanimisht se, shoqëria SITA kishte shkelur kontratën, pasi nuk

kishte dërguar në çdo prefekturë kripën e bardhë dhe të zezë, bile në disa prej tyre nuk kishte

as kripë të zezë. Ajo nuk kishte ngritur depot e nevojshme, dhe shitësit e dytë, duke përfituar

nga kursi i koronës, e kishin shitur kripën më shtrenjtë. Qeveria e kishte ftuar shoqërinë, të

sqaronte këto pika, por fatkeqësisht drejtoria e saj insistonte se, nuk e kishte shkelur

kontratën, prandaj qeveria iu drejtua gjyqit, jo më për ndreqjen e gabimeve, por për prishjen e

kontratës.669

Megjithë debatet në këtë rast, deputetët në shumicë e falënderuan qeverinë për

masat e marra dhe kërkuan që gjyqi të bëhej sa më shpejt. Në të vërtetë ai u shty shumë, pasi

shoqëria vononte në dërgimin e arbitrave të saj, si palë mbrojtëse. Së fundi, edhe gjykata nuk

vendosi anulimin e kontratës, por thjesht një gjobë për shoqërinë. Monopolin e kripës

shoqëria SITA e mbajti dhe me kalimin e viteve, ajo erdhi duke u fuqizuar e shtrirë aktivitetin

e saj edhe në fusha të tjera.

Megjithatë, si të gjitha bizneset, ajo u prek nga kriza ekonomike. Në një shkresë, që i

dërgoi Kryeministrisë më 20 mars 1933, i raportonte për gjendjen e vështirë financiare, e

ardhur si pasojë e dy faktorëve: së pari, nga mosshlyerja e detyrimeve ndaj saj, prej bashkisë

së Tiranës dhe zyrave të ndryshme qeveritare, e një shume që më 7 shkurt 1933, arrinte në

549.596 fr. ari; së dyti, nga pagesa që shoqëria bënte në total për taksat e kripës, por shumë

herë kishte mbetur pa u shitur një sasi e madhe, duke i shkaktuar humbje. Megjithëse qeveria

kishte toleruar në shtyrje të afatit të pagesave përsëri, gjendja e saj ishte e keqe dhe Ministria

e Financave i kishte lënë afat për likuidimin e detyrimeve deri në fund të marsit. Ajo kërkonte

ndërhyrje nga kryeministri, pranë instancave zyrtare, për të mos marrë veprime të ashpra ndaj

saj, pasi do të punonte fort që të shlyente gjithë detyrimet ndaj shtetit.670

666

Po aty, fl. 562. 667

Po aty, fl. 576-579. 668

Po aty, fl. 598. 669

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 90, fl. 296-297. 670

AQSH, F. 149, V. 1933, D. III-2569, fl. 1-3.

120

Qeveria në bashkëpunim me shoqërinë, për të siguruar një furnizim sa më të mirë me

kripë për popullsinë dhe për të lehtësuar veprimtarinë e saj, paraqiti më 31 janar 1934,

“Projektligjin mbi disa modifikime e shtesa në ligjin autorizues të datës 6 qershor 1927 mbi

mënyrën e administrimit të monopolit të kripës”. Sipas projektkontratës së re, shoqëria SITA

merrte përsipër, që të shiste në të gjitha qendrat e prefekturave dhe nënprefekturave kripë të

denatyruar për bagëti, me çmim të unifikuar 15 fr. ari kuintalin. Gjithashtu, ajo do të

ndërtonte një fabrikë për denatyrimin e kripës me punim 10 orësh në ditë dhe prodhim 10.000

kuintal kripë në vit që mund të shtohej me kërkesën e ministrisë. Ministria e Financave

merrte përsipër, t’i shiste asaj minimumin 10.000 kuintal kripë, tek pronarët e bagëtive. Për

ngritjen e fabrikës, ministria do t’i ofronte pa qira një vend, afër kriporeve prej maksimumi

2.000 m2. Kripa e bardhë do të shitej me 45 fr. ari për kuintal dhe shteti do të merrte 33. 62 fr.

ari. Kripa e zezë do të shitej me 40 fr. ari kuintali dhe shteti do të merrte 30 fr. ari. Ministria e

Financave i shtynte pa kamatë shoqërisë shumën prej 750.000 fr. ari nga këstet që nuk ishin

paguar deri më 31 mars 1934 me një afat kohor 30 muaj. Disa deputetë kërkuan kohë që ta

studionin kontratën. Shumë prej tyre insistuan të ulej çmimi i kripës për njerëzit, pasi në

shumë vende ushqeheshin me kripë dhe bukë. Megjithatë projekti u dërgua në komision.671

Më 21 shkurt 1934, Komisioni i Financave paraqiti relacionin e tij. Duke marrë për

bazë kërkesën e shumë deputetëve, ai ndërhyri duke e ulur çmimin e kripës së bardhë për

përdorim njerëzor në 30 fr. ari për kuintal dhe të kripës së zezë 25 fr. ari për kuintal. Shtyrjen

e pagesës prej 750.000 fr. ari, komisioni e kishte cilësuar si një favor që i bëhej shoqërisë dhe

për këtë ajo duhej të bënte disa modifikime në kontratë, në favor të qeverisë dhe popullit. Për

këto modifikime, komisioni do t’ia paraqiste mendimet qeverisë për të hyrë në bisedim me

shoqërinë. Pas kësaj, vetëm deputeti Q. Sulejmani foli duke deklaruar se, “për sa i përket

shtrenjtësisë së kripës deri diku u zgjidh ndonëse me kosto për shtetin, por tashi duhet të

shpëtojë populli nga agjensitë e shoqërisë dhe të mos shesin kripë me baltë e të qullur se

pastaj sakrifica e shtetit shkonte kot”.672

Deputetët e tjerë e miratuan relacionin pa debate.

Ligji hyri në fuqi më 1 prill 1934.673

Për saktësimin e modifikimeve të kontratës midis qeverisë dhe shoqërisë u zhvilluan

bisedime dhe më 5 nëntor 1934 u paraqit projektligji autorizues për zbatimin e marrëveshjes

mes Ministrisë së Financave dhe shoqërisë SITA. Shoqëria ishte ndihmuar, pasi i ishte bërë

një shtyrje e re 30 mujore pagimit të borxhit ndaj shtetit, e cila do të bëhej me këste. Për

kripën e bardhë që do të shiste 30 fr. ari kuintali do t’i jepte shtetit 18.32 fr. ari dhe për kripën

e zezë që do të shiste 25 fr. ari kuintali do t’i jepte shtetit 15 fr. ari; për atë 12 fr. ari kuintali

do t’i jepte 4.80 fr. ari dhe për atë 10 fr. ari kuintali do t’i jepte 4.20 fr. ari. Shoqëria do t’i

garantonte shtetit që prej datës 1 prill 1934 për shitje, ngarkesën e 52.500 kuintalëve kripë.

Shuma për të do të paguhej me 12 këste mujore duke filluar prej kësaj date. Nga borxhi total i

shoqërisë ndaj shtetit, që ishte 1.528.434 fr. ari, i zbriteshin 539.234 fr. ari. Ministria e

Financave i likuidonte shoqërisë një shumë prej 145.605 fr. ari, detyrim që i kishin zyrat

shtetërore.674

671

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 384-395. 672

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 224-226. 673


AQSH, F. 146, V. 1934, D. 66, fl. 119-124.

121

Për studimin e kësaj kontrate, Komisioni i Financave krijoi një nënkomision me

anëtarë: M. Kaso, E. Frashëri, A. Jakova dhe Z. Xoxe. Komisioni e mori në shqyrtim

relacionin e tyre, por doli me vendimin, që të mos pranohej shtyrja e pagesës së borxheve të

shoqërisë, deri sa ajo të hapte magazina atje ku nuk ekzistonin dhe kishte nevojë. Gjithashtu,

ajo duhej të përgjigjej për neglizhencën e nëpunësve të saj dhe t’i paraqiste financës listën e

tyre. Për çdo vit shoqëria duhej të kishte në dispozicion një sasi kripe jo më tepër se 57.000

kuintal dhe nëse ajo nuk shitej, në mbarim të çdo viti shoqëria detyrohej të paguante shumën

e çmimit, që ishte caktuar në kontratë. Nëse nuk i bënte këto, Ministria mund të anulonte

kontratën.675

Për këtë çështje debatet kanë qenë të ashpra mes deputetëve, kryesisht midis M.

Kasos nga njëra anë, dhe E. Frashërit dhe Z. Xoxes, nga ana tjetër. Këta të fundit në

diskutimet e tyre duke u shprehur se po mbanin anën e shtetit, tentuan të mbështesnin fort

lehtësirat ndaj shoqërisë, pasi që të dy, ishin të lidhur me të, ku Z. Xoxe ishte kontrollor i saj,

ndërsa E. Frashëri ishte pjesëtar i këshillit drejtues. Sipas M. Kasos kontrolluesi i shoqërisë,

duhej të dilte nga parlamenti sepse nuk mund të mbrohej edhe shteti edhe shoqëria. Ai akuzoi

E. Frashërin, duke i kujtuar se kur e nënshkroi raportin kishte “gjyslykët e shtetit, tashi ka

gjyslyket e kompanisë”676

dhe nuk mundeshin zëvendësdrejtori dhe kontrollori i firmës të

jepnin votën edhe si deputet. M. Kaso nuk u deklarua kundër shtyrjes së borxhit, por së pari

duhet të mbroheshin interesat e shtetit dhe kërkoi votim nominal. Kundër u shprehën edhe

deputetë të tjerë duke theksuar se shoqëria kishte realizuar fitime, pasi kishte ndarë

shpërblime të mëdha për aksionerët e saj, prandaj nuk mund t’i shtyhej borxhi. Sipas tyre,

shoqërisë i mbetej kripa pa shitur, pasi ia kishte dhënë popullit me ujë. Por, grupimi më i

madh i deputetëve e vlerësuan projektin të drejtë dhe u shprehën në mbrojtje të shoqërisë.

Nga votimi nominal rezultuan 32 vota pro projektit dhe 8 kundër. Megjithatë, duke qenë një

çështje e nxehtë, projekti u diskutua përsëri në Komisionin e Financave. Më 19 nëntor, ai

paraqiti mendimin e tij, ku e kishte lënë në fuqi zbritjen e borxhit, por i rekomandonte

qeverisë hyrjen në marrëveshje me shoqërinë, për shtimin e shitësve dhe për mbajtjen e

agjencive hapur në orarin e tregut. Pavarësisht se përsëri u bënë debate, me shumicë fitoi

projekti i komisionit.677

Nga i tërë procesi i zhvilluar rezulton se qeveria pavarësisht problemeve, e ka

ndihmuar këtë shoqëri shqiptare. Për sa i përket parlamentit, parimisht të gjithë kanë qenë

dakord për ta ndihmuar, por qëndrimet kanë qenë të ndryshme për llojin dhe hapësirën e

ndihmës. Shoqëria kishte një avantazh të madh, pasi disa deputetë të rëndësishëm, ishin

aksionerë të saj dhe në çdo moment ata kanë qenë në anën e shoqërisë, sepse mbronin

interesat e tyre. Brenda parlamentit ka qenë edhe një grup tjetër më i vogël deputetësh, të cilët

e kanë përkrahur në disa aspekte shoqërinë, por me të drejtë kanë kërkuar masa ndaj saj, për

parregullsitë e treguara në furnizimin me kripë të popullsisë. Pavarësisht se kanë qenë në

minorancë me qëndrimin e tyre, në përkrahje të ankesave që vinin, kanë arritur të ndikojnë në

disa vendime të shumicës për përmirësimin e veprimtarisë së kësaj shoqërie.

Ndihma e dhënë u ndërthur me aftësitë e drejtuesve të shoqërisë dhe ndikuan që jo

vetëm ajo t’i mbijetojë krizës, por në fusha të caktuara ajo arriti fitime të mëdha, e përballoi

me sukses konkurrencën italiane dhe e mbajti larg koncesioneve të saj. Duke krijuar një

kapital të konsiderueshëm, ajo tentoi të hyjë edhe në fusha ku predominanca italiane ishte

675

Po aty, fl. 136-139. 676

Po aty, fl. 146-148. 677

Po aty, fl. 377-381.

122

absolute. Në vitin 1937 u bë nismëtare për krijimin e një banke tregtare. Reagimi italian ishte

i menjëhershëm, pasi kjo do të thoshte fund i monopolit italian mbi sistemin financiar

shqiptar. Në korrik 1937, qeveria e shqyrtoi kërkesën për hapjen e bankës, por nën presionin

italian e zvarriti atë, duke sjellë dështimin e kësaj nisme.678

Si përfundim, mund të themi se

kjo shoqëri rezultoi e suksesshme dhe e shfrytëzoi me efikasitet ndihmën e qeverisë dhe të

parlamentit.

Një investim tjetër me kapital shqiptar ishte Fabrika e Çimentos në Shkodër, e cila u

mbështet në mënyrë permanente nga qeveria dhe parlamenti, që në fillesat e krijimit të saj, në

shtyrjen e afateve të veprimtarisë dhe me ndihma financiare. Ndryshe nga dy shoqëritë e

tjera, aktiviteti i kësaj fabrike filloi gjatë periudhës së monarkisë dhe më 2 dhjetor 1929

qeveria paraqiti një shtojcë dekretligji për zgjatimin e afatit të hapjes së saj deri më 17 janar

1930.679

Komisioni i Ekonomisë e mori në shqyrtim këtë çështje më 4 dhjetor dhe e pranoi pa

ndryshime. Për rëndësinë që kishte, vetë Ministria e Punëve Botore e ndoqi me vëmendje

ndërtimin e godinës së fabrikës. Për këtë, më 24 janar 1930 u nis për në Shkodër inspektori i

Përgjithshëm E. Frashëri, bashkë me inxhinier N. Pilkun. Pas konstatimeve në terren ata

evidentuan që punimet ishin bërë në rregull, duke respektuar parametrat teknikë.680

Fillimisht

fabrika filloi prodhimin me 10-12 tonë në ditë, por shumë shpejt u pa se me këtë prodhim të

vogël, nuk mund t’u bëhej ballë shpenzimeve të administrimit dhe jo më të flitej për fitime.

Pas studimeve të bëra u pa e nevojshme zmadhimi i saj dhe plotësimi me veglat e duhura. Ajo

iu drejtua qeverisë për mbështetje financiare. Si oferta më e mirë për makineritë që do të

silleshin, ishte ajo e firmës gjermane “Miag”. Kostoja e tyre bashkë me transportin do të ishte

480.000 fr. ari.681

Megjithë mbështetjen e dhënë, ajo u luftua fort nga kapitali i huaj i çimentos dhe

tregtarët e saj në vend, duke përhapur zëra, se cilësia e çimentos së kësaj fabrike, nuk ishte e

mirë. Për këtë arsye, ajo mori masa, duke i bërë analiza prodhimit të saj. Më 1 korrik 1931, i

dërgoi një relacion Ministrisë së Punëve Botore ku theksonte se, provat e bëra nga shoqëria

për çimenton kishin dalë brenda parametrave. Më 3 gusht 1931, ajo paraqiti dy certifikata të

marra në Gjermani, ku njëra ishte nga laboratori i shtetit gjerman, të cilat dëshmonin për

cilësinë e çimentos dhe kërkonte që Ministria të autorizonte sipërmarrësit e punëve botore për

përdorimin e kësaj çimentoje. Nga ana tjetër, pas kërkesës së ministrisë, u dërgua mostra për

analiza të tjera në Bolonjë dhe rezultatet e tyre, vërtetuan cilësinë e mirë të çimentos. Pas

kësaj, ministria e njoftoi shoqërinë, se për punët botore, ajo kishte vendosur përdorimin e

kësaj çimentoje.682

Përveç mbështetjes qeveritare, fabrikën e përkrahën disa herë drejtpërdrejtë edhe

deputetët, duke shfrytëzuar momente të ndryshme të veprimtarisë së parlamentit, sidomos kur

ishin në diskutim probleme buxhetore. Më 6 maj 1932, kur po diskutohej projektbuxheti i

Ministrisë së Punëve Botore, H. Delvina kërkoi nga qeveria të marrë në shqyrtim çështjen e

kësaj fabrike, pasi aty ishte derdhur një kapital shkodran i konsiderueshëm dhe parlamenti

nuk do ta kundërshtonte ndihmën qeveritare, qoftë edhe duke e bërë me dekretligj. Sipas tij,

rimëkëmbja e asaj industrie jo vetëm do të përmirësonte gjendjen ekonomike të Shkodrës, por

678

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin…,100-101. 679

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 91, fl. 190. 680

AQSH, F. 177, V. 1930, D. 57, fl. 1-2. 681

Haxhi Shkoza, Financat e Shqipnis 1839-1934, (Tiranë: Nikaj, 1935), 117. 682

AQSH, F. 177, V. 1931, D. 36, fl. 1-11.

123

do të luante një rol për gjithë ekonominë shqiptare, pasi paraja nuk do të dilte jashtë.683

Shumica e deputetëve sidomos ata të Shkodrës e vlerësuan këtë qëndrim duke theksuar se kjo

ishte një shoqëri, me kapital dhe krah pune shqiptar dhe që kishte nevojë për mbështetjen e

qeverisë dhe parlamentit. Vetëm Dr. Simonidhi e kundërshtoi, pasi sipas tij, shoqëria kishte

hapur një fabrikë të kalbur, i prishi paratë kot, dhe parlamenti në vend që të kërkonte dënimin

e shkaktarëve të shkatërrimit, i rekomandonte qeverisë ta ndihmonte me të holla.684

Vlen të

theksohet se si në këtë rast edhe në vitet në vazhdim, mbështetja e qeverisë dhe e deputetëve

për këtë fabrikë ka qenë permanente. Si shtysë e madhe shërbeu edhe vetë mbështetja e

mbretit, të cilën e demonstroi në disa raste.

Megjithëse në vend ndiheshin akoma pasojat e krizës, përkrahja për këtë shoqëri, nuk

mungoi. Më 30 mars 1935, qeveria paraqiti, projektshtojcën për kontratën e lidhur me të.

Sipas saj, shoqëria përjashtohej për tre vjet nga taksat doganore, për disa mallra dhe materiale

të rëndësishme që kishin lidhje me veprimtarinë e fabrikës dhe prodhimin e çimentos si dhe

lehtësim nga shumë taksa, për sasinë deri në 100.000 kuintal në vit. Edhe disa industri që

kishin lidhje me këtë shoqëri, do të ndihmoheshin pasi do të përjashtohej nga të gjitha taksat

e prodhimit, sasia e qymyrit, që do t’i shisnin asaj. Kjo masë ishte paraqitur si një vijimësi e

politikave ekonomike të qeverisë mbretërore, për t’u dhënë përkrahje industrive vendase, pasi

nëse ky kapital nuk ndihmohej, rrezikonte të binte në duart e kapitalit të huaj. Kjo shoqëri

kishte investuar 1.300.000 fr. ari dhe qeveria duhet ta ndihmonte. Nga taksat e falura ishte

përllogaritur që shteti, do të humbiste 200.000 fr. ari për tre vjet, por kjo do të ndalonte daljen

jashtë të 350.000 fr. ari në vit, mbante në punë shumë punëtorë, dhe mbrohej një industri

kombëtare.685

Projekti me pak diskutime u miratua nga deputetët dhe po ashtu nga komisionet

parlamentare. Ligji u dekretua më 12 prill 1935 dhe hyri në fuqi më 20 prill 1935.686

Kjo

ishte një ndihmë e madhe dhe u pranua hapur nga qeveria që u bë, për të ruajtur kapitalin

shqiptar nga ndërhyrjet e kapitalit të huaj. Në këtë rast, ndihma përfshiu edhe biznese të tjera

që bashkëpunonin me këtë shoqëri.

Megjithë ndihmat ligjore dhe financiare, nëse nuk shitej prodhimi, fabrika rrezikonte

mbylljen. Në kuadër të saj, u shtua bashkëpunimi i ministrive njëra me tjetrën, në mënyrë që,

çimentoja e kësaj fabrike të futej në përdorim sa më tepër për punët botore. Më 13 prill 1935,

Ministria e Ekonomisë i dërgoi një relacion Ministrisë së Punëve Botore ku i raportohej

ndihmesa e bërë nga qeveria dhe parlamenti kësaj fabrike, duke theksuar se shteti kishte

sakrifikuar një shumë gati 200.000 fr. ari. Kjo ishte bërë për t’i evituar fabrikës çdo rrezik

nga konkurrenca e jashtme. Për këtë i kërkohej asaj ministrie që, kurdoherë që të shfaqej rasti

për përdorimin e çimentos në punët botore, të përdorej ajo e kësaj fabrike, pasi e kishte

kualitetin më të mirë se çimentoja e jashtme.687

Krahas mbështetjes ligjore dhe ndihmave financiare për shoqëritë shqiptare, u morën

masa edhe për kufizimin e riskut që mund t’u vinte atyre nga prodhimet e jashtme. Më 19

gusht 1935, mbreti firmosi një dekretligj të qeverisë së P. Evangjelit mbi kufizimin e

importimit të disa mallrave, të cilat ishin: çimentoja, letra e hollë, automobilat përveç

autobusëve dhe kamionave dhe rrobat e gatshme të burrave. Ndalimi i tyre do të ishte deri më

683

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 69, fl. 297. 684

Po aty, fl. 297-299. 685

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 29-34. 686


AQSH, F. 171, V. 1935, D. IV-824, fl. 1.

124

31 dhjetor 1935. Aty përcaktohej se, për çimenton lejohej importimi deri 25%, nga sasia e

importuar deri në këtë periudhë të vitit 1934. Çimentoja edhe në sasinë e lejuar, do të

importohej me lejen e posaçme të Ministrisë së Ekonomisë. Për të mos dëmtuar kontratat e

bëra ishte saktësuar se, deri në 10 ditë nga shpallja e ligjit lejohej importimi i këtyre

mallrave.688

Më 6 nëntor 1935, qeveria e M. Frashërit e paraqiti dekretin përpara deputetëve,

ku vëmendjen kryesore në diskutime e mori çështja e çimentos, kjo pasi në raportin

justifikues ishte theksuar se, çimentoja prodhohej në vend nga fabrika e Shkodrës dhe

meritonte përkrahje. Ishte menduar që të ndalohej krejt importimi i saj, por kjo do të bëhej, në

një periudhë të dytë, pasi të kishte marrë fund kolaudimi i fabrikës.689

Deputetët u ndanë në dy grupe. Shumë prej tyre e vlerësuan nismën. Sipas tyre, zërat

keqdashës për cilësinë e çimentos së Shkodrës ishin hapur nga tregtarët, që shisnin çimenton

e huaj dhe kërkuan, që të anulohej fare importimi i çimentos. Një grup tjetër u shprehën se

më parë duhej verifikuar cilësia e çimentos së Shkodrës dhe pastaj të merreshin këto hapa.

Ministri i Ekonomisë, Dh. Berati deklaroi se, shoqëria e çimentos bashkëpunonte me

specialistë gjermanë dhe çimentoja e Shkodrës kishte parametra më të mirë se çimentoja

Portland që vinte nga jashtë. Lejimi i importimit të çimentos do të ishte vetëm për ente

publike dhe private, të cilat kishin nevojë për çimento të posaçme për të ndërtuar ura e

objekte të tjera. Sapo të vinin analizat për çimenton e Shkodrës do të merreshin masa për

ndalimin total të importimit të saj.690

Megjithë debatet, deputetët e dërguan projektin në

komision.

Më 11 dhjetor 1935, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin, ku kishte hequr

vetëm elementët, për letrën e hollë, pasi ishte cilësuar si një çështje më vete. Deputetët e

pranuan pa diskutime.691

Pasi u provua në terren ky ligj, më 8 janar 1936, u paraqit

projektligji tjetër, ku, u zgjat deri më 31 qershor 1936 periudha e kufizimit të importimit të

këtyre mallrave. Aty ishte saktësuar, që Këshilli i Ministrave, me propozimin e Ministrisë së

Ekonomisë, autorizohej të dekretonte ndalimin e importimit të plotë të çimentos kur ta

gjykonte të arsyeshme.692

Kundërshtarët theksuan se, ndalimi i importimit të çimentos, kishte

sjellë rritjen e çmimit të saj dhe projekti kishte kontradiktë, pasi nga njëra thuhej se, fabrika e

çimentos në Shkodër kishte pezulluar punimet për mungesë kapitali dhe, nga ana tjetër,

kufizohej hyrja e çimentos. P. Poga ishte më radikali në qëndrimin e tij duke deklaruar se,

“me këtë ligj ndalohet modernizimi e qytetërimi”, se populli nuk do të ketë me çfarë të bëjë

shtëpi dhe çimento e Shkodrës ishte e papjekur.693

Përkrahësit e projektit përdorën si

argument relacionin e ministrisë, ku theksohej se analizat e çimentos kishin dalë të mira. Ata

insistuan duke theksuar se, aty nuk ishte vetëm kapitali shkodran, por i gjithë shqiptarëve,

prandaj duhej mbrojtur. J. Erebara deklaroi “se fabrika e çimentos në Shkodër luftohet nga

jashtë, se nuk duan që të bëhet një fabrikë këtu në Shqipëri”.694

Megjithatë, me shumicë

votash, projekti u pranua dhe u dërgua në komision. Duhet theksuar se, ardhja e këtyre

projekteve ishte edhe si pasojë e diskutimeve dhe reagimeve të shumë deputetëve në

688


AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 69-70. 690

Po aty, fl. 72-78. 691

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 447. 692

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 19. 693

Po aty, fl. 20. 694

Po aty, fl. 22.

125

parlament. Kjo, pasi ata shumë herë, përveç mbrojtjes së kësaj fabrike kishin kërkuar që të

merreshin masa ndaluese, për importimin e disa mallrave që mund të prodhoheshin në vend.

Më 1 shkurt 1936, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin, ku kishte bërë vetëm

një ndryshim, duke saktësuar që ndalohej krejtësisht importimi i rrobave me qëllim tregtie.

Vlen të theksohet se, në kohën kur po debatohej ky projekt, fabrika e kishte ndaluar

prodhimin. Kjo ndihmë ishte një risk i madh, që qeveria dhe parlamenti, po merrnin përsipër

dhe mund të rëndonte mbi ekonominë. Pikërisht këtë evidentuan kundërshtarët e projektit, që

kërkuan, lejim të importimit të çimentos, deri sa të fillonte nga aktiviteti shoqëria. Përkrahësit

e kanë parë si rrezik këtë, pasi po të lejohej kjo, do të importoheshin sasi të mëdha, që do ta

bllokonin çimenton e vendit, kur të prodhohej. Pas shumë debatesh u pranua si kompromis

propozimi i Th. Orollogës, bashkë me Dh. Beratin, që, “qeveria të autorizohej të caktonte

çmimin e shitjes së çimentos në vend, qoftë prodhim i huaj ose prodhim kombëtar”.695

Kjo

ishte një zgjidhje që u pranua nga të gjitha palët dhe i hapi rrugë ngërçit të mungesës së

çimentos në vend.

Pas marrëveshjeve të marsit 1936 me Italinë, financat e shtetit shqiptar morën

mbështetje dhe filloi rigjallërimi ekonomik i vendit. Fondet e përfituara nga këto marrëveshje

u përdorën në shumë fusha dhe ndikuan në shtimin e veprimtarive prodhuese dhe punëve

botore. Këto i dhanë mundësi qeverisë, që me anë të mekanizmave të saj të vazhdonte përsëri

mbështetjen financiare për shoqëritë shqiptare. Me shtimin e punëve botore, një rëndësi të

veçantë do të kishte çimentoja. Fabrika e Shkodrës, pavarësisht përkrahjes, vazhdonte luhatjet

e saj. Qeveria në këtë rast për ta ndihmuar, përdori mekanizma të tjerë dhe pastaj hyri vetë në

lojë. Kryqi i Kuq Shqiptar i ofroi shoqërisë një hua prej 175.000 fr. ari. Më 14 shtator 1936,

qeveria miratoi “Dekretligjin mbi rimëkëmbjen e shoqërisë ‘Portland Çemento’ Shkodra”.

Aty ndër të tjera u përcaktua se, shlyerja e huasë prej 175.000 fr. ari, që Kryqi i Kuq i kishte

dhënë kësaj shoqërie, ishte e garantuar prej shtetit. Përveç kësaj, aty u përcaktuan dhe

lehtësira të tjera. Kështu, për 8 vite ajo përjashtohej nga taksat dhe pagesat shtetërore,

bashkiake dhe komunale ekzistuese dhe të ardhshme. Gjithashtu, përjashtimi bëhej edhe për

taksat doganore, magazinazhit, e monopolit dhe taksa nga mbitaksat përkatëse, “që rëndojnë

ose mund të rëndojnë në kohë të ardhëshme mbi makinat, veglat dhe materialet e ndryshme të

nevojshme për fabrikimin e çimentos”. Qeveria do të lejonte importimin e çimentos së

jashtme, vetëm në atë masë sa nuk mjaftonte prodhimi i brendshëm dhe ajo nuk do të shitej

me çmime më të ulëta se çimentoja e vendit.696

Më 5 nëntor 1936, dekreti u paraqit në parlament dhe qeveria në raportin e saj,

paraqiti tri arsye kryesore për miratimin e tij: e para, për të ndaluar goditjen që do të merrte

çdo iniciativë private për falimentimin e kësaj shoqërie; e dyta, për shpëtimin e një kapitali të

konsiderueshëm që ishte investuar në këtë fabrikë; e treta, për përkrahjen e një industrie

kombëtare, pasi prodhohej mall me material vendi dhe siguroheshin çmime të mira. Aty,

gjithashtu deklarohej se, qeveria do të ushtronte gjithë kujdesin e duhur, deri në shëndoshjen

definitive të kësaj shoqërie.697

Deputetët e pranuan pa diskutime, po ashtu dhe komisionet

përkatëse.

695

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 122-136. 696

Fletorja Zyrtare, nr. 62, 16 shtator 1936, 2-3. 697

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 235-236.

126

Ndihma e dhënë në këtë rast ishte mjaft e madhe, por për fat të keq në shtetin shqiptar

të kohës shumë herë, megjithë mbështetjen që u jepej shoqërive shqiptare nga qeveria,

institucionet e varësisë së saj, nuk e zbatonin në terren këtë. Kjo u evidentua edhe për këtë

fabrikë. Më 26 qershor 1937, Kryeinspektori i Oborrit Mbretëror në një relacion, për

Ministrinë e Ekonomisë theksonte se, Fabrika e Çimentos në Shkodër po luftohej nga të

huajt. Megjithëse ishte ndihmuar nga shteti, fatkeqësisht vetë dikasteri i punëve botore, po

përdorte çimento të importuar nga jashtë, duke e cilësuar prodhimin e kësaj fabrike jo të

përshtatshëm dhe të sigurtë, gjë që kishte shkaktuar dyshime rreth përdorimit të saj në punët

private. Ai kërkoi që, të luftohej sa të ishte e mundur propaganda dhe konkurrenca, që po i

bëhej prodhimeve të industrive shqiptare, se në këtë mënyrë dëmtohej jo vetëm kapitali

shqiptar, por edhe punëtori shqiptar.698

Nga ana tjetër, A. Zogu, e vazhdonte promovimin e

kësaj fabrike. Më 15 tetor 1937, në mesazhin dërguar parlamentit, me rastin e hapjes së

punimeve deklaronte se, “industrisë kombëtare sot i bën nder Fabrika e Çimentos në Shkodër,

e cila duam që të jetë një mburrje kombëtare”.699

Si përfundim, mund të themi se, kjo fabrikë ishte një investim shqiptar, i rëndësishëm.

Ajo mori në vazhdimësi mbështetjen e madhe të mbretit, qeverisë dhe parlamentit. Por, në

veprimtarinë e saj, ajo u godit nga kriza ekonomike dhe u luftua fort nga kapitali i huaj i

çimentos, sidomos nga ai italian. Megjithatë, për kohën që ajo funksionoi, ishte një vlerë për

ekonominë shqiptare.

3.3. Parlamenti dhe Reforma Agrare

Në rrugën e përpjekjeve për rimëkëmbjen e shtetit shqiptar, konsolidimin e tij dhe

përafrimin me modelet e Europës së zhvilluar, pas shpalljes së monarkisë u ndërmorën një

sërë reformash dhe u shtruan për zgjidhje një sërë çështjesh. Një nga më të rëndësishmet ishte

zgjidhja e problemit agrar. Kjo, pasi Shqipëria ishte një vend bujqësor akoma me mbeturina

feudale, rendiment të ulët prodhimi dhe mjete të vjetra për punimin e tokës. Këtyre iu

shtoheshin mungesa e kanalizimeve, e ujitjes, përmbytjet, thatësirat, gjendja e mjeruar e

bujqve dhe mungesa e tokës për mijëra familje. Të gjitha këto kishin sjellë ashpërsim të

problemeve sociale dhe pakësim të të ardhurave financiare, nga bujqësia në buxhetin e shtetit.

Shqipëria ishte i vetmi vend në Ballkan që nuk e kishte bërë Reformën Agrare, por me

shpalljen e monarkisë, ajo u bë një ndër prioritetet kryesore të saj. Kjo u njoftua nga A. Zogu,

më 10 dhjetor 1928, në mesazhin e tij për deputetët, duke theksuar se shumë shpejt do të

paraqitej një projektligj, i cili do të rregullonte çështjen agrare në shtetin shqiptar.700

Deputetët e pritën mirë këtë njoftim duke u shprehur se, parlamenti do t’i jepte kujdesin e

duhur projektligjit mbi rregullimin e çështjes agrare e cila, “duke ju përshtatur gjendjes,

nevojës së vendit dhe krahut të puntorisë, shpresohej se ka për të dhënë efektin e duhur në

përmirësimin e gjendjes sociale dhe ekonomike të popullit”.701

Realizmi i Reformës Agrare, përveçse ishte një masë e domosdoshme për Shqipërinë,

do ta ndihmonte politikisht Zogun për disa arsye. Së pari, ai do të fitonte mbështetjen e

698

AQSH, F. 150, V. 1937, D. III-988, fl. 2. 699

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 74, fl. 5. 700

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 86, fl. 11-12. 701

Po aty, fl. 113.

127

shtresave që do të përfitonin direkt prej saj, gjithashtu edhe të shtresave të caktuara të

shoqërisë që e shikonin me pesimizëm situatën, në të cilën gjendej bujku shqiptar. Nga ana

tjetër, reforma do të shoqërohej me shpronësime, të cilat do të preknin pronarët e mëdhenj

dhe ecuria e saj do të ishte një mjet force në duart e Zogut, për të kontrolluar kundërshtimin e

tyre ndaj tij. Së dyti, kundërshtarët politikë sidomos ata që ishin jashtë, me kryerjen e një

reforme të tillë nga Zogu, nuk do të humbnin një element mbështetës për kritika ndaj tij në

këtë kohë dhe ajo do ta ndihmonte atë, për t’u paraqitur si një mbret reformator. Së treti, kjo

reformë, do të ndikonte në ndërmarrjen e politikave të reja bujqësore, të cilat do të sillnin

shtimin e kujdesit për tokën, rritjen e kërkesës për modernizim të bujqësisë dhe shtimin e

prodhimit, ç’ka do të ndikonte në zhvillimin ekonomik të vendit. Për të gjitha këto, Reforma

Agrare ishte një element i rëndësishëm për politikën mbretërore.

Reforma, detyrimisht do të përmbante shpronësime të pronave të mëdha bujqësore

dhe kështu do të prekeshin interesa të shtresës së bejlerëve dhe çifligarëve. Pikërisht këtu

ishte vështirësia për hartimin dhe sidomos për zbatimin e këtij projekti. Duke pasur të qartë

se, kundërshtimet do të vinin sidomos nga pronarët e mëdhenj, A. Zogu mori masa. Në

njoftimin që i dërgonte Kryeministrisë, më 3 janar 1929, theksonte se kishte informacione se,

po bëhej një propagandë kundër reformës agrare dhe sociale, që qeveria kishte në program.

Meqë kjo ishte, në dëm të interesit të përgjithshëm, ai urdhëronte që t’i jepeshin gjyqit politik

dhe të ndëshkoheshin me dënime shembullore, të gjithë ata që bënin këtë lloj propagande.

Nga të gjitha prefekturat kërkohej një hetim i shpejtë për çështjen dhe informacione të sakta.

Përgjigjet e ardhura konfirmonin që nuk po zhvillohej propagandë kundër. Megjithatë, ato u

shprehën gati për të marrë menjëherë masa, nëse paraqitej një rast i tillë.702

Përveç atyre që do të prekeshin dhe atyre që do të përfitonin, një palë tjetër e

interesuar, që nga fillimi i projektit të reformës deri në zbatimin e saj, ka qenë qeveria

italiane. Roma zyrtare dhe përfaqësuesit e saj në Shqipëri i ndoqën me vëmendje të gjitha

zhvillimet e këtij procesi, për të përfituar sa të ishte e mundur për interesat e tyre. Kjo duket

qartë nga relacioni i Solës për Musolinin, më 9 janar 1929. Sipas tij, reforma që ishte në

studim duhej të ekzaminohej nga pala italiane në dritën e interesave, politike dhe ekonomike.

Për këtë, duhej mbështetur mbreti shqiptar në masat që ai i quante të nevojshme për politikën

e tij të brendshme dhe nga ana tjetër, duhej trajtuar me kujdes problemi agrar shqiptar, në

mënyrë që të mos pengohej më tepër ndërhyrja italiane në fushën e bujqësisë në Shqipëri,

ndërhyrje që në momentin aktual po ndeshte në pengesa jo të lehta. Italianët ishin të

shqetësuar se akoma nuk kishin një informacion të saktë se, deri në çfarë pike reforma që po

përgatitej mund ta pengonte apo lehtësonte ndërhyrjen e tyre në këtë fushë. Por, e sigurtë

ishte, që ndarja e pronave të mëdha e bënte më të vështirë këtë ndërhyrje.703

Pas mesazhit të mbretit, çështja e reformës u bë detyrë qeveritare. Më 10 janar 1929,

Kryeministri K. Kota theksonte se, ndër projektligjet më të rëndësishme që do t’i paraqiteshin

parlamentit për diskutim dhe miratim, ishte ai i Reformës Agrare. Me zbatimin e saj

shpresohej, që të zgjidhej problemi i rëndësishëm i zhvillimit të bujqësisë, e cila shikohej si

mbështetja më e rëndësishme e forcimit dhe sigurimit të ekonomisë kombëtare.704

Programi i

qeverisë dhe problemi i çështjes agrare u mirëprit nga shumica e deputetëve. Por jo të gjithë

702

AQSH, F. 152, V. 1929, D.185, fl. 1-3. 703

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok 161, f. 185. Telegram i Solës për Musolinin, 9 janar 1929. 704

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 16.

128

besonin se kjo do të bëhej. J. Erebara e përshëndeti idenë e Reformës Agrare, pasi sipas tij,

“për 50 apo 60 pasanikë nuk mund të lemë të jetë rob një popull i tërë”. Mirëpo, ai shprehu

mosbesimin e tij se, kjo qeveri do të mund ta bënte atë dhe kërkoi që nëse kjo nuk arrihej, ajo

duhej të jepte dorëheqjen, se patjetër reforma duhej bërë.705

Ndërkohë mbështetja e mbretit për qeverinë nuk mungoi. Më 16 janar 1929, në një

letër për Kryeministrin, ndër të tjera mbreti kërkoi që çështja agrare të përfundohej me

shpejtësi të madhe, pa marrë parasysh pengesat e kohës. Sipas tij, ata që do të ndiheshin të

pakënaqur sot, kur të arrihej zhvillimi i bujqësisë do të pendoheshin, kurse ata që nuk ishin

dakord në asnjë mënyrë, duhet ta dinin një herë e mirë, që çështja më e rëndësishme përpara

mbretit ishte interesi i përgjithshëm i kombit.706

Në të vërtetë, ky ishte një sinjal për

kundërshtarët e reformës, për ta bërë të qartë se ajo do të fillonte dhe për të kuptuar pasojat,

që atyre do t’u vinin nga kundërshtimi i saj. Nga ana tjetër, ishte edhe një inkurajim për

qeverinë, për të vepruar.

Projekti i Reformës Agrare u parapri nga disa nisma qeveritare në lidhje me politikat

bujqësore. Më 24 janar 1929 u paraqit, “Projektligji mbi rregullimin e veprimeve bujqësore”.

Aty ndër të tjera, ishte saktësuar si detyrim bashkëpunimi i pronarëve ose bujqve me

nëpunësit e bujqësisë dhe rregulla mbi mënyrën e punimit të tokës, plehërimit të saj,

mbjelljes, shartimit të pemëve, përmirësimit të racës së kafshëve, shpendëve, ruajtjes së

ushqimit të tyre etj. Po atë ditë u paraqit dhe “Projektligji mbi detyrimin e punimit me vegla

moderne bujqësore”. Punimi do të bëhej me parmendë hekuri, ndërsa komunat me

prodhimtari të lartë detyroheshin të blinin një traktor. Do të krijoheshin dhe kooperativa për

punimin e vajit të ullirit, do të ngrihej një depo bujqësore në Durrës, e cila do të përmbante

mjetet më të nevojshme të punimit dhe të prodhimit, u përcaktuan mënyrat e pagesës për

blerjen e veglave bujqësore etj.707

Këto projekte ishin hapa përpara për zhvillimin e bujqësisë.

Në shumicë deputetët i përkrahën këto nisma. Megjithatë pati deputetë, që ndonëse nuk dolën

hapur kundër tyre, sollën shembuj kundërshtues. Kështu F. Vokopola, paraqiti disa shembuj

të punimit të tokës nga të huajt me vegla moderne në Shqipëri, por që kishin dështuar. Për të

shmangur këtë, ai kërkoi që të bëhej një studim, pastaj të ndërmerreshin veprime konkrete.708

Megjithatë, projektet u miratuan nga deputetët.

Në të njëjtën kohë me këto zhvillime, qëndrimi italian u bë më aktiv. Në fund të

janarit 1929, Musolini i theksonte Solës se, “ndërhyrja italiane duhej të tregohej aktive,

efikase mbi qeverinë shqiptare dhe mbi mbretin” dhe kërkonte që, “studimi dhe redaktimi

përfundimtar i ligjit agrar duhej kthyer drejt një forme që t’i përgjigjej me të vërtetë

interesave shqiptare dhe atyre italiane”.709

Pra, pala italiane e kishte vendosur, që për

Reformën Agrare në Shqipëri, do të përdorte të gjitha mjetet për të ndërhyrë në përmbajtjen e

saj, me qëllim realizimin e interesave italiane në fushën e bujqësisë pasi, italianët pavarësisht

premtimeve, nuk kishin besim tek Zogu dhe as tek bashkëpunëtorët e tij. Për këtë arsye, Sola

në fund të janarit 1929, i kërkoi atij, që të vinte një specialist italian për të ekzaminuar nga një

anë ligjin e reformës, dhe nga ana tjetër programin e bonifikimeve. Mbreti e pranoi ofertën

por u shpreh se, për ekzaminimin e ligjit në proces ishte e tepërt ardhja e një personaliteti të

705

Po aty, fl. 31. 706

Fletorja Zyrtare, nr. 5, 4 shkurt 1929, 2. 707

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 479-492. 708

Po aty, fl. 483. 709

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok 208, f. 236. Telegram i Musolinit për Solan, 24 janar 1929.

129

lartë dhe specifikoi se, dëshironte të vinte një funksionar i thjeshtë nga Ministria e Bujqësisë

Italiane.710

Në rrugën e saj, Reforma Agrare, përveç organizmave shtetërorë u mbështet nga

organe të caktuara të shtypit brenda dhe jashtë Shqipërisë, të cilat filluan goditjen e

kundërshtarëve të saj. “Janë disa të mbetur me shpirt feudali, - shkruante gazeta “Dielli” në

janar 1929, - që po e kundërshtojnë këtë reformë”. Sipas saj, këta nuk dilnin hapur por

përdornin argumenta të vjetruar duke thënë se, “populli ynë nuk është aq i pjekur dhe nuk ka

arritur në atë shkallë sa të ndrrojë fatin e tij”. Sipas autorit, kundër këtyre mendimeve ishte

dëshira e mbretit, “e cila në çdo mënyrë do ta ndërronte fatin e këtij populli”.711

Pas fjalëve të shumta dhe premtimeve të bëra erdhi momenti i veprimeve konkrete.

Më 19 prill 1929, Këshilli i Ministrave vendosi ngritjen e komisionit, për të përgatitur

projektin relativ për Reformën Agrare. Kryetar do të ishte M. Frashëri, që në atë kohë ishte

Kryetar i Këshillit të Shtetit. Anëtarë do të ishin A. Libohova me detyrë Kryetar i Gjyqit të

Diktimit, S. Toptani, deputet i prefekturës së Durrësit dhe G. Vavako, inspektor pyjesh. Më

25 prill 1929 me një vendim tjetër, u shtua si anëtar edhe deputeti M. Bushati.712

Pas kësaj,

puna për hartimin e projektit të Reformës Agrare quhej zyrtarisht e filluar.

Në këtë periudhë prona e madhe private në të gjitha fushat e Shqipërisë llogaritej në

213.000 hektarë e ndarë në afër 165 familje pronarësh të mëdhenj.713

Krahas me studimet që

po bëheshin nga ana e qeverisë, këta pronarë filluan të merrnin masa, në mënyrë që të

shpëtonin sa më shumë prona nga shpronësimi. Prefektura e Elbasanit njoftonte se disa

pronarë ishin duke nxjerrë bujqit nga shtëpitë e tyre dhe kërkohej mendimi se si të veprohej.

Përgjigjja ishte se duhej të ruheshin zakonet e vendit dhe të ndalohej nxjerrja e bujqve në

kundërshtim me ligjin.714

Pavarësisht kësaj, në shumë zona, pronarët i zbatuan masat e tyre,

duke nxjerrë me forcë bujqit nga pronat, me qëllim kthimin e tokave të punueshme në

kullota, në mënyrë që të mos prekeshin nga ligji i Reformës Agrare.

Një çështje që tërhoqi vëmendjen ishte problemi i pronave të mëdha, të zotëruara

dikur nga Veziri i Shkodrës, të cilat si rregull duhet të kalonin për llogari të Reformës, pasi

cilësoheshin si prona shtetërore. Mirëpo trashëgimtarët e tij kishin filluar lëvizjet. Më 14 maj

1929, nga prefektura e Shkodrës raportohej, se i quajturi Xhemaladin Bej, shtetas turk, i

paraqitur si përfaqësues i Vezirit të Shkodrës, ishte duke bërë shitjen e tokave, që ai kishte

zotëruar në këtë qark. Reagimi qeveritar në këtë rast ka qenë i shpejtë. Më 21 maj 1929,

Ministria e Brendshme theksonte se, me urdhër të ministrit të Drejtësisë, noterët do të sillnin

pengime në përpilimin e akteve të shitjeve dhe urdhëroheshin dhe autoritetet e tjera që të

bënin të njëjtën gjë.715

Megjithatë, qeveria në urdhrat e saj u tregua selektive, pasi në vazhdim

të atij urdhri, më 12 korrik 1929 nga Ministria e Brendshme i është dërguar prefekturës së

Shkodrës kërkesa që, “Halid Rrojit t’i kryheshin formalitetet që ka për të bërë, për një pjesë të

tokave që i kishte blerë Vezirit. Kjo të bëhej vetëm këtë herë dhe vetëm për këtë person”.716

710

DDI, Seria VII. Vol. VII. Dok 221, f. 246. Telegram i Solës për Musolinin, 28 janar 1929. 711

Dielli, nr. 5044 (837), 29 janar 1929, 1, artikulli “Cheshtja Agrare”, autor Gjon Zezi. 712

AQSH, F. 149, V. 1929, D. III-1598, fl. 2-3. 713

H. Shkoza, Financat e Shqipnis…, 883. 714

AQSH, F. 152, V. 1929, D.185, fl. 48. 715

AQSH, F. 152, V. 1929, D.185, fl. 17, 23. 716

Po aty, fl. 25.

130

Edhe Ministria e Drejtësisë i kishte dhënë urdhër prokurorit të Shkodrës, që të porosiste

noterin publik, që në çdo mënyrë të pengonte shitjen e pronave të Vezirit me përjashtim

vetëm të pjesëve të blera nga M. Bushati e vëllezërit dhe H. Rroji.717

Pra, qeveria po vepronte

me dy standarde. Nga njëra anë po pengonte shitjet e pronave të Vezirit dhe, nga ana tjetër,

kërkonte përjashtime për persona të caktuar, që në këtë rast ishin dy deputetë. Këto veprime

ishin shembulli konkret, për të kuptuar, se sa e vështirë do të ishte zbatimi i kësaj reforme në

Shqipëri, pasi vetë deputetët, po përdornin pushtetin e tyre për të përfituar prona, që si rregull

duhet t’i kalonin shtetit.

Vlen të theksohet se, ndërhyrja qeveritare për deputetët nuk kaloi në heshtje dhe

reagimi erdhi nga prefektura e Shkodrës. Duke qenë më afër zhvillimeve, ajo paraqiti pranë

instancave qeveritare qëndrimin e popullsisë. Më 25 korrik 1929, në një relacion për

Ministrinë e Brendshme theksohej se, shitblerja e tokave të Vezirit ka bërë përshtypje të keqe

në katunde, sidomos kundër deputetëve të Shkodrës të cilët kanë blerë nga këto toka. Kjo,

pasi në sesionin e ardhshëm parlamentar, ata do të votonin ligjin agrar për t’u dhënë

katundarëve tokat që dikur u janë grabitur prej vezirëve, në një kohë që po merrnin vetë nga

këto toka. Sipas saj, “përjashtimi për deputetët do të shkaktonte zemërim tek populli dhe ai

duhej të tërhiqej deri sa të merrte fund çështja agrare”.718

Pavarësisht këtyre reagimeve të

drejta, nuk ndryshoi gjë. Deputetët i ligjëruan pronat, ndërsa të tjerëve iu nxorën pengesa të

shumta.

Pas insistimit të palës italiane dhe bisedimeve të bëra, në Shqipëri erdhi prof.

Lorenzoni. Ai do të dilte në terren për të studiuar situatën dhe në udhëtime, do të shoqërohej

nga S. Toptani. Ministria e Brendshme mori masa që këtij grupi t’i jepeshin të gjitha

lehtësirat e duhura dhe të sigurohej udhëtimi i tyre në çdo vend.719

Zogu ndërkohë ishte në

dijeni të të gjitha zhvillimeve dhe u përpoq që të jepte përsëri mesazhin që Reforma Agrare

do të bëhej, por nga ana tjetër dhe të qetësonte palët e interesuara. Më 15 tetor 1929, ai

deklaroi përpara deputetëve se, “shumë shpejt do të parashtrohej projektligji i rregullimit të

çështjes agrare. Nuk duhet të shqetësohet askush prej zbërthimit të kësaj çështjeje vitale për

rregullimin e ekonomisë kombëtare. Qëllimi jonë kryesor është t’i japim rastet e përfitimit të

gjithë nënshtetasve me tokë, që është një e drejtë natyrale, kështu secili shqiptar do të ndjejë

më tepër lidhjet e shenjta që ka me atdhenë”.720

Lorenzoni pas muajsh studimi paraqiti projektin e tij, por edhe komisioni shtetëror

kishte hartuar projektin e tij. Pas kësaj, me vendim të Këshillit të Ministrave më 23 nëntor

1929 u krijua një komision i ri, i cili do të merrte në shqyrtim të dy projektet dhe do të

përgatiste një të vetëm, që do t’i paraqitej parlamentit. Ai do të kishte 9 anëtarë që ishin 3

ministrat: H. Delvina, A. Dibra, M. Juka. Përsëri do të ishin M. Frashëri dhe A. Libohova. Do

të ishte dhe Sekretari i Përgjithshëm i Ministrisë së Financave L. Kareco, nga Kryeministria,

T. Selenica dhe 2 deputetë, që do të zgjidheshin nga Kryesia e Parlamentit. Komisioni do të

kishte si ekspert prof. Lorenzonin. Ai do të mblidhej çdo ditë dhe brenda 15 ditëve do t’i

jepte fund misionit të tij, duke i paraqitur Këshillit të Ministrave projektligjin definitiv mbi

Reformën Agrare bashkë me anekset e tij.721

Komisioni e filloi punën me ngutësi. Në një

717

AQSH, F. 149, V. 1929, D. III-1598, fl. 28. 718

AQSH, F. 152, V. 1929, D.185, fl. 26. 719

Po aty, fl. 17. 720

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 90, fl . 5. 721

AQSH, F. 149, V. 1929, D. III-1599, fl. 5.

131

intervistë për gazetën “Ora” në fund të dhjetorit 1929, kryetari i tij H. Delvina, u tregua i

kujdesshëm, duke u përpjekur që të mos krijonte panik dhe të qetësonte shtresat që prekeshin

nga reforma. Ai theksoi se, “Reforma do të kryhej dhe nuk do të mbetej shqiptar pa tokën e

tij, por pronarët nuk do të goditeshin. Atyre do t’u lihej sasi e mjaftueshme toke, që me punën

sistematike të tyre, të përfitojnë edhe ata nga kjo ndarje”.722

Më 20 janar 1930, Komisioni për Reformën Agrare i paraqiti Këshillit të Ministrave

projektin e Reformës, ku ishte saktësuar se, qëllimi kryesor i saj ishte pajtimi i interesave të

bujkut, pronarit dhe shtetit, përmirësimi i gjendjes sociale të një pjese të madhe të kombit, që

përbëhej nga bujqit që ishin në gjendje primitive dhe të vështirë. Nga ana tjetër, modifikimi i

ndarjes aktuale të tokave do të kishte si synim zhvillimin e bujqësisë, që ishte pothuajse i

vetmi burim për të siguruar mbarëvajtjen e kombit shqiptar. Bujqit pa tokë do të vendoseshin

në tokat e tepërta, do të favorizohej pasuria mesatare dhe do të limitohej në minimumin e

mundshëm pasuria e madhe. Projekti ishte i ndarë në tri pjesë: pjesa e parë ishte Reforma

Agrare. Aty ishte përcaktuar, kush shpronësohej, kush nuk shpronësohej dhe kush përfitonte.

Për pronarët, sipërfaqja e pashpronësueshme ishte lënë 60 hektarë. Pjesa e mbetur sipër kësaj

sasie, gjysma shpronësohej dhe gjysma tjetër do t’u mbetej përsëri pronarëve me kusht,

përmirësimin e saj me qëllim shtimin e prodhimit bujqësor. Ishte saktësuar plani i instalimit,

zgjedhja e tokave, grumbullimi i tokave shtetërore, mënyra e caktimit të çmimit dhe e

pagesës. Për zbatimin e Reformës do të krijohej një Zyrë Agrare Kombëtare dhe ishte

përcaktuar mënyra e funksionimit të saj.723

Pjesa e dytë ishte për Bankën Bujqësore, ku

funksioni kryesor i saj ishte dhënia e kredive bujqësore. Kapitali fillestar do të ishte 5 milion

fr. ari. Ishte përcaktuar mënyra e krijimit të tij, procedurat për dhënien e huave, sasia e tyre,

administrimi dhe organizimi i saj. Pjesa e tretë, fliste për Kontratën Tip, ku ishin përcaktuar

saktë për herë të parë, në rrugë ligjore raportet bujk-pronar, me të drejtat dhe detyrimet

respektive, gjithashtu edhe penalitetet për mos respektimin e tyre.724

Qeveria vazhdonte ta promovonte reformën akoma pa u miratuar, duke u kujdesur për

sqarimin e palëve. Më 12 mars 1930, P. Evangjeli në paraqitjen e qeverisë së tij në parlament,

deklaroi se reforma ishte përcaktuar, si një nga parimet kryesore të programit të saj. Sipas tij,

ajo nuk do të kishte si qëllim dëmtimin e një klase dhe favorizimin e një tjetre, “por do të

synonte zhvillimin e bujqësisë së vendit dhe paqësimin e interesave të bujkut me ato të

pronarit”. Kryeministri dha mesazhe qetësuese për shtresën që do të shpronësohej duke

deklaruar se, klasa e pronarëve nuk kishte pse të alarmohej dhe, as të ëndërronte gjëra të

padrejta dhe të parealizueshme, klasa e bujqve. Ai theksoi se, “qeveria për të shpëtuar

popullin bujk dhe punëtor nga duart e pamëshirëshme të huamarrësve”, do të përpiqej për

ngritjen e Bankës Bujqësore e cila do të ishte, “shtylla e zhvillimit ekonomik dhe mjeti i

sigurtë i Reformës Agrare”.725

Duke e parandjerë kundërshtimin që do të vinte nga anë të ndryshme, dhe nga ana

tjetër, duke qenë një nevojë e ngutshme për vendin, Zogu vendosi që projekti i kësaj reforme

të kalonte në diskutim, sa më shpejt në parlament. Më 13 mars 1930, ai dekretoi shtyrjen e

sesionit parlamentar, deri më 15 prill 1930, ku brenda këtij afati do të përfundonte shqyrtimi i

722

Ora, nr. 18, 31 dhjetor 1929 - 1 janar 1930, 1, artikulli “Intervistë e posaçme e “Orës” me kryetarin e

komisionit agrar”. 723

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 253-271. 724

Po aty, fl. 272-280. 725

Po aty, fl. 33-34.

132

projekteve me rëndësi si, ai i Reformës Agrare, i rrugëve etj.726

Në të vërtetë, thelbi i shtyrjes

ishte reforma, e cila duhej të miratohej patjetër në atë sesion. Më 26 mars 1930, në parlament

u paraqit për bisedim “Projektligji mbi Reformën Agrare, Bankën Bujqësore dhe Kontratën

Tip”. Sipas ministrit të Ekonomisë, M. Frashëri, reforma ishte e nevojshme pasi mijëra

shqiptarë nuk kishin tokë e shtëpi, dhe ishin në mëshirën e pronarëve dhe “kjo nuk ishte e

drejtë”, pasi të gjithë shtetasit ishin të lirë dhe gëzonin të drejta të barabarta. Sipas tij,

pronarët ndofta nuk kishin faj, por shteti duhej të gjente një zgjidhje, dhe reforma kishte si

qellim pajtimin e interesave të bujkut, pronarit dhe shtetit. Bujku do të pajisej me tokë, por

dhe pronari nuk dëmtohej, “pasi projekti kishte caktuar 60 hektarë që nuk shpronësoheshin”.

Pjesa e ngelur do të ndahej përgjysmë, ku gjysma e saj shpronësohej dhe gjysma tjetër i lihej

përsëri pronarit me kusht përmirësimi. Pra, si pronari dhe bujku ishin të përkrahur, ndërsa

krijimi i Bankës Bujqësore ishte një hap shumë i madh, për kryerjen e reformës dhe

zhvillimin e bujqësisë.727

Megjithëse, fjalimi i M. Frashërit u prit me duartrokitje, në parlament u shfaqën

kundërshtime për reformën. Vlen të theksohet se, zërat kundër, nuk dolën hapur, por me idetë

dhe kërkesat e tyre, tentuan ta kushtëzojnë atë. Këtu u evidentuan menjëherë F. Alizoti, A.

Beça, I. Xhindi etj., duke kërkuar informacion se, ku ishin bazuar hartuesit, që kishin caktuar

60 ha tokë të pashpronësueshme për pronarët, pasi një tokë e mirë do të mjaftonte, por një

tokë jo pjellore do të ishte problem. Ata u shprehën se, e pranonin reformën si një nevojë

shtetërore, por jo “që t’ia marrësh njërit dhe t’ia japësh fukarait”. Sipas tyre, kjo do të sillte

dëmtimin e pronarëve. Gjithashtu, edhe gjysma e tokës që i lihej pronarit me kusht

përmirësimi, mund t’i merrej dhe atyre nuk u mbetej gjë. Kështu, shkelej Statuti, i cili

sanksiononte se pasuria ishte e garantuar. Reforma duhej të provohej më parë në disa vende,

dhe jo të zbatohej menjëherë. Disa prej tyre kërkuan, që të krijohej një tjetër komision special

për shqyrtimin edhe një herë të dy projekteve. Vlen të theksohet se, shumica e deputetëve që

kishin vërejtje për projektin e paraqitur, insistuan në marrjen parasysh të projektit të

Lorenzonit.728

Kërkesa e deputetëve për rishqyrtim ishte e pakuptimtë, pasi ata ishin në dijeni që

komisioni i ngritur në nëntor 1929, i kishte shqyrtuar të dy projektet dhe ekspert i tij kishte

qenë Lorenzoni. Në të vërtetë pas saj fshiheshin dy qëllime. Së pari, ata synonin që me

rikthimin e çështjes të merrej parasysh një pikë e veçantë e projektit të Lorenzonit që kishte

parashikuar si pronë të pacenueshme 100 hektarë për çdo pronar dhe 15 hektarë të tjerë, për

çdo fëmijë mashkull të martuar ose çdo vejushë me fëmijë që nuk kishin prona të vetat, por

bashkëjetonin me kryetarin e familjes.729

Së dyti, arsyeja tjetër, ishte zgjatja e kohës së

diskutimit, duke krijuar pengesa artificiale, me qëllim kalimin e çështjes për sesionin e

vjeshtës. Në këtë mënyrë, pronarët e mëdhenj do të fitonin më tepër hapësira, për të ruajtur sa

më shumë pronën e tyre dhe nga ana tjetër, me anë të grupimeve në parlament, mund të

ndërhyhej në projekt. Por, ata harronin detajin që, mbreti e kishte shtyrë sesionin posaçërisht

për reformën dhe nuk kishte ndodhur asnjëherë, që parlamenti të mos miratonte vendimet për

të cilat ishin shtyrë punimet e tij. Gjithsesi, kundër kërkesës për shtyrje reagoi M. Frashëri, i

cili deklaroi se, në projektin e paraqitur ishin marrë për bazë pikat më të mira të dy

726

Po aty, fl. 59. 727

Po aty, fl. 250, 281. 728

Po aty, fl. 282-291. 729

Giovanni Lorenzoni, Çështja Agrare Shqiptare, (Tiranë: Mbrothësija, 1930), 65.

133

projekteve. Më tej, ai theksoi se, “kur sjell qeveria një ekspert të huaj nuk është e thënë që t’i

bindet projektit të tij, pasi një i huaj nuk mund të dijë më mirë se i zoti i shtëpisë. Nëse do të

pranohej kjo, nuk kishte nevojë as për qeveri dhe as për parlament”.730

Kjo u mbështet edhe

nga shumë deputetë të tjerë, të cilët në diskutimet e tyre e mbrojtën projektin e paraqitur,

duke e quajtur të domosdoshëm, vlerësuan rëndësinë e Bankës Bujqësore, dhe e quajtën të

panevojshëm komisionin special të kërkuar, pasi atë e kishte shqyrtuar më parë një komision

i aftë. Megjithatë, ata kërkuan që, në zbatim të reformës të mos bëheshin padrejtësi e

privilegje dhe insistuan për diskutim sa më të shpejtë. Kjo solli që projekti të kalonte në

komisionet e Ekonomisë, Drejtësisë dhe Financave, që në këtë rast do të vepronin si një

komision i përbashkët.731

Kundërshtimet e disa deputetëve për nene të caktuara të reformës dhe kërkesa e tyre

për një komision special, sollën reagime të organeve të shtypit. Sipas gazetës “Ora”, disa

deputetë do të ishin të kënaqur sikur reforma të mos bëhej, kjo pasi ata po kërkonin shtyrjen e

saj, por qeveria kishte sjellë specialistë nga jashtë dhe për më tepër kishte krijuar disa

komisione ekspertësh. Duke qenë se parlamenti nuk kishte specialistë të mirëfilltë, nuk i

mbetej ndonjë gjë e madhe veçse të ndryshonte ndonjë pikë ose të shtonte diçka tjetër, “por

duhej ta votonte këtë sesion”. “Kush pretendonte se ka nevojë për një studim të gjatë, -

theksonte ajo, - është kundërshtar i Reformës”. 732

Në këtë rast shtypi u përdor edhe nga vetë pjesëtarë të parlamentit, për të shprehur

mendimin e tyre. Gazeta “Vullneti i Popullit” e 4 prillit 1930 hapej me kryeartikullin

“Reforma Agrare në rrezik”, me autor një deputet. Duke u bazuar tek ecuria e diskutimeve

dhe veprimeve të bëra në parlament, ai ishte i mendimit se, reforma ishte në rrezik, pasi

situatat e krijuara, pretekstet që nxirrnin deputetët, “jepnin të kuptuar tërthorazi se Parlamenti

jo vetëm ishte larg deshirës për votimin e Reformës në këtë sesion por po përpiqet të gjejë

pengime për të mos e votuar atë përgjithësisht”. Nga ana tjetër, sipas artikullit, propozimi i

një shumice deputetësh, për të krijuar komisione studimesh mbi zonat e tokës që përfshinte

reforma, jo vetëm do ta shtynte atë, por do ta dërgonte në kalendat greke. “Mbreti duhej t’i

jepte fund manovrave parlamentare dhe të udhëzonte rregullimin e ëndrrës më të bukur dhe

më madheshtore të çdo shqiptari të vërtetë”.733

Kjo deklaratë publike, kishte një rëndësi të madhe, pasi bëhej nga një deputet, në

kohën kur parlamenti po shqyrtonte këtë çështje. Reagimi erdhi menjëherë nga kryetari i

komisionit parlamentar për studimin e reformës F. Alizoti, i cili duke shpresuar që autori nuk

do të dilte në skenë, tentoi që përgjegjësinë ta kalonte tek gazeta. Sipas tij, deputetët e kanë

pasur hapësirën e nevojshme në parlament për t’u shprehur dhe nëse pseudonimi nuk ishte i

vërtetë, gazeta duhej hedhur në gjyq. Menjëherë, deputeti Llambi Bilbili ka pranuar

autorësinë e artikullit duke deklaruar, se ishte e vërtetë që shumë deputetë kishin deklaruar se,

projekti i reformës ishte kundër Statutit, se një numër i madh prej tyre dëshironin që të

përjashtoheshin kullotat dhe kodrinat nga Reforma Agrare. “Po u pranuan këto, theksoi ai,

bujqit duhet t’i instalojmë në gjolin e Korçës dhe të Tërbufit që të mbyten dhe prandaj

730

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 289. 731

Po aty, fl. 291-292. 732

Ora, nr. 55, 31 mars -1 prill 1930, 2, artikulli “Kush kërkon azhurnimin e Reformës Agrare ësht kundërshtar i

saj”. 733

Gazeta Vullneti i Popullit, nr. 13 (47), Tiranë, 4 prill 1930, 1, artikulli “ Reforma Agrare në rrezik!”, autor:

Një Parllamentar.

134

reforma ishte në rrezik”.734

Deputetët reaguan në mënyra të ndryshme, por në përgjithësi

theksuan se, Ll. Bilbili duhej ta kishte shprehur qëndrimin e tij në parlament dhe jo në gazeta,

të cilat sipas F. Vokopolës, “qëkur kishte ardhur projekti ishin bërë nervoze, duke bërë akuza

të pavërteta ndaj Parlamentit, i cili kishte heshtur, duke respektuar lirinë e shtypit”. 735

Megjithë këto zhvillime, komisioni parlamentar e vazhdoi punën intensivisht. Më 11

prill 1930 ai paraqiti përpara deputetëve relacionin e tij mbi projektligjin e Reformës Agrare,

ku e vlerësonte si shumë të rëndësishme dhe të domosdoshme atë, por me qëllim

përmirësimin e saj, kishin bërë disa ndryshime nga projekti qeveritar. Ndër ndryshimet më

kryesore ishin: ulja e sipërfaqes së pronave që nuk shpronësoheshin në 40 ha; nuk do të

shpronësoheshin as kullotat 10 ha e poshtë të atyre që kishin toka të shpronësueshme dhe 40

ha e poshtë të atyre që nuk kishin toka të shpronësueshme; për sasinë e tokës që

shpronësohej, 1/3 e saj do të kalonte për Reformën Agrare, ndërsa 2/3 e saj i mbetej pronarit

me kusht përmirësimi, ndryshe nga projekti qeveritar që këtë e kishte parashikuar gjysëm për

gjysmë; deri sa të merrte fund aplikimi i ligjit agrar ishte e ndaluar shitja e tokave rurale mbi

40 ha, vetëm me lejen e ministrisë kompetente; ishin bërë ndryshime edhe në mënyrat e

instalimit të bujqve nga zyrat agrare; u vendos që ata do të qëndronin në tokat ku punonin,

përjashto rastin kur mund të shfaqej nevoja e lëvizjes së tyre për arsye administrative; çdo

pronar, duke përfshirë shtetin dhe privatët, që për punimin e tokave të tyre përdornin bujq,

duhej të respektonin dispozitat e Kontratës Tip; toka që ju jepej bujqve proletarë pa tokë do të

ishte gjysëm hektari për çdo pjesëtar, por nuk mund të kalonte 5 ha, pavarësisht numrit të

anëtarëve që kishte familja; për Bankën Bujqësore u vendos, që aksionet do të ishin nominale

dhe aksionistë do të ishin shtetasit shqiptarë; për të gjitha borxhet që ekzistonin mes bujqve

kundrejt huadhënësve, shpallej një moratorium për një shtyrje prej 5 vitesh, që nga hyrja në

fuqi e këtij ligji.736

Në ndryshimet e bëra nga komisioni, vërehet qartë përpjekja për ruajtjen e balancave

mes grupimeve të krijuara. Kështu u goditën pronarët e mëdhenj duke e ulur sipërfaqen e

pacenueshme nga 60 ha që e kishte projekti qeveritar në 40 ha dhe duke ndaluar shitjen e

tokave rurale mbi 40 ha, por nga ana tjetër, ata u ndihmuan duke iu lënë 2/3 e tokës së

shpronësueshme, me kusht përmirësimi. Pavarësisht se bujqit do të pajiseshin me tokë,

sipërfaqja e saj për një familje nuk mund të kalonte 5 ha, por një masë tjetër ndihmëse për ta,

ishte shpallja e moratoriumit për borxhet. E rëndësishme ishte saktësimi për herë të parë në

mënyrë ligjore, i raporteve mes bujqve dhe pronarëve, nëpërmjet Kontratës Tip.

Shumica e neneve u votuan pa ndryshime, për disa të tjera u bënë debate dhe u ndërhy

në to. Për nene të veçanta, ndërhyrja e deputetëve ndikoi në parashikimin e masave, për të

zgjidhur problemet, që ato mund të mbartnin në vetvete. Në art. 43 të titullit V, ndër të tjera u

përcaktua se nuk do të shpronësoheshin disa toka shtetërore në Myzeqe, pasi do të bëhej

bonifikimi i tyre dhe do të aplikohej një sistem punimi me pajisje moderne. Në funksion të

saj, tokat private që ndodheshin brenda ose në mes të këtyre tokave, do të shpronësoheshin

duke paguar çmimin e caktuar në këtë ligj për tokat e shpronësuara. Gjithashtu, mund të

përdorej edhe shkëmbimi me toka të tjera ekuivalente me pëlqimin e të dy palëve. Problemi

ishte se si do të procedohej me bujqit që ndodheshin në këto toka. Vlen të theksohet se të

734

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 415. 735

Po aty, fl. 418. 736

Po aty, fl. 494-512.

135

gjithë deputetët që diskutuan për këtë çështje, kërkuan që të merreshin masa për të mbrojtur

dhe dëmshpërblyer bujqit, në mënyrë që ata të mos nxirreshin nga shtëpitë dhe të përfundonin

në kasolle. Artikulli u pranua pa ndryshim, por çështja u la të diskutohej në vjeshtë, kur të

paraqitej plani i shpronësimeve.737

Në art. 45 të titullit VI, u caktua që, Zyra Agrare pasi kryente regjistrimin e pronave

dhe shënimin e pjesëve bujqësore, përpara se t’ua dorëzonte tokat bujqve dhe agronomëve

bënte llogaritë e tokave të shpronësuara për 20 fr. ari hektari. Ky çmim do të paguhej prej

bujqve dhe derdhej në Bankën Bujqësore në emër të pronarit, duke i dhënë kundrejt sasisë në

fjalë, aksione nominale. Diskutime solli caktimi i çmimit të shtëpive në këto toka. Deputetë të

caktuar e rritën shumë vlerën e këtyre shtëpive, ndërsa të tjerë theksuan se, ato ishin vetëm

kasolle të mbuluara me kashtë dhe të lyera me baltë. Pas shumë debatesh u pranua propozimi

i F. Rusit, që shtëpitë që ndodheshin në 1/3 e pjesës së shpronësueshme, t’u liheshin bujqve

pa ndonjë shpërblim dhe ato në 2/3 e pjesës tjetër që mund të ishin të bëra nga pronari ose

nga bujku, t’i mbeteshin pronarit pa ndonjë shpërblim. Kjo dispozitë nuk do të aplikohej për

shtëpitë që ndodheshin në tokat e shtetit.738

Sipas art. 56 të titullit VIII, Zyra Agrare përbëhej prej një zyre qendrore në Tiranë,

dhe prej zyrave të tjera në disa qendra, të varura prej saj, por nuk ishte përcaktuar varësia e

zyrës, pasi kjo mund të bëhej me një ligj organik. Për këtë u shfaqën tre qëndrime të

ndryshme. Deputetë të caktuar kërkuan që ajo, të ishte e pavarur dhe të mos influencohej, as

nga parlamenti e as nga qeveria. Ministri i Ekonomisë, M. Frashëri theksoi se me që zyra

kishte të bënte me çështje financiare duhet të varej nga Ministria e Ekonomisë, pasi ministri

ishte përgjegjës përpara parlamentit. Një grup tjetër deputetësh kërkuan që ajo të varej nga

kryeministria, propozim i cili u miratua me shumicë votash. Debate u bënë edhe për art. 86 që

përcaktoi se, pas zbatimit të ligjit të Reformës Agrare, askush nuk lejohej të blinte më shumë

se 40 ha tokë të punueshme bujqësore. Shumë deputetë u shprehën kundër, pasi kjo do të

pengonte pronarët e mëdhenj të shisnin prona. Në këtë mënyrë ata nuk do të kishin mundësi

financiare për të bërë përmirësime në tokat që atyre u ishin lënë me këtë kusht për 15 vjet,

pasi nuk mund të merrnin hua se, nuk kishin garanci shlyerjeje. Deputetët pro masës,

përdorën si argument, kufizimin që do t’u bëhej numrit të pronarëve të mëdhenj. Pas shumë

diskutimeve u ra dakord që të saktësohej, se pas vënies në zbatim të ligjit të Reformës Agrare

askush nuk mund të blinte më tepër se 40 ha tokë buke të punueshme, por kjo dispozitë nuk

do të aplikohej për kullotat dhe pyjet, me konditë që ato të përdoreshin si të tilla. Nëse

transformoheshin në toka buke, do t’i shtroheshin shpronësimit sipas dispozitave të ligjit.739

Deputetët debatuan dhe mbi llojet e kapitalit që do të përbënin depozitën e Bankës

Bujqësore. Ndër të tjera ishte përcaktuar si burim një e dhjeta e një viti, që do të caktohej për

t’u paguar brenda 5 viteve. Nxjerrja e saj do të bëhej me një rregullore të veçantë. Deputetë të

caktuar u shprehën kundër, pasi taksa e së dhjetës ishte e rëndë, dhe po shtoheshin taksa çdo

vit, gjë që rëndonte gjendjen e bujkut, duke u shoqëruar me parregullsi në mbledhjen e tyre.

Deputetë të tjerë theksuan se, populli duhej të bënte një sakrificë për Bankën Bujqësore dhe

mbledhja e kësaj takse, do të zgjidhej me një rregullore të veçantë. F. Rusi përveç taksës së të

dhjetës kërkoi që të shtohej 10% taksa doganore si shtesë konsumi për çdo kilogram kafe dhe

737

Po aty, fl. 536-538. 738

Po aty, fl. 591-593. 739

Po aty, fl. 594-613.

136

5% për çdo kilogram sheqer. Nga ana tjetër, ministri M. Frashëri theksoi se taksa e së dhjetës,

ndryshe nga ajo çfarë hiqte bujku nga fajdexhinjtë ishte një parajsë. Sipas tij, nuk ishte

mendim i keq që të shtohej taksa edhe për kafenë dhe sheqerin, që të merrej vesh se të gjithë

klasat po ndihmonin për të shpëtuar bujkun nga fajdexhiu, por edhe nëpunësit të linin nga një

rrogë. Për të mos pasur vështirësi për caktimin e taksës, çdo dhjetar do të mbante një regjistër

të posaçëm. Deputetët vendosën që taksa e së dhjetës të mbetej, të mbahej një rrogë mujore

nga nëpunësit me 12 këste dhe taksa për sheqerin dhe kafen do të ishte për një vit.740

Me këto

ndryshime, përfundoi dhe diskutimi për herë të parë i projektit të Reformës Agrare.

Ndërkohë në organe të caktuara të shtypit, vazhdonte etiketimi i deputetëve

kundërshtarë të reformës. “Në gjirin e Parlamentit, - shkruante “Zëri i Korçës” në prill 1930,

- janë ca pronarë, ku disa janë më të pasurit e Shqipërisë. Këta bejlerë deputetë nuk janë bërë

të tillë se duan t’i shërbejnë atdheut, por për të mbrojtur interesat e veta dhe kjo u provua me

rastin e Reformës Agrare pasi, megjithëse parlamentit i mbetet vetëm 10 ditë kohë për ta

miratuar, ata kërkojnë ta shtyjnë atë, në dëm të ekonomisë kombëtare”.741

Më 13 prill 1930 u zhvillua për herë të fundit seanca për diskutimin e Reformës

Agrare. Edhe këtu, u zhvilluan debate të cilat sollën ndryshime edhe në momentet e fundit.

Kuptohet që kjo u bë nga presioni i pronarëve të mëdhenj dhe ndikimit të disa deputetëve që

ishin vetë pronarë, ku qëllimi kryesor ishte ruajtja e sa më shumë sipërfaqeve tokësore të

pashpronësueshme. Me propozim të F. Rusit dhe me dakordësinë e shumicës parlamentare

art. 4 iu shtua një paragraf ku u caktua se, “përveç 40 ha, kur numri i pjestarëve të familjes së

pronarit ishte më shumë se 5 antarë, përjashtoheshin nga shpronësimi edhe nga 5 ha për çdo

fëmijë legjitim të asaj familje”.742

Për këtë nen, debatet vazhduan, pasi në një paragraf të tij u caktua se, nuk

shpronësoheshin kullotat poshtë 10 hektarëve të pronarëve që kishin tokë të shpronësueshme

dhe 40 ha e poshtë, të atyre që nuk kishin tokë të shpronësueshme. F. Alizoti kërkoi që në

kullotat ku nuk hynte makina dhe instrumentet e punimit të tokës, të përjashtoheshin nga

shpronësimi, pasi Gjirokastra e Vlora kishin me miliona bagëti dhe nëse do të

shpronësoheshin, nuk kishin kullotat e duhura. Sipas tij, në këto territore jetonin dhe 50.000

minoritarë grekë, që merreshin me bagëti dhe donin kullotë. Po ashtu edhe Labëria, me 2

milion bagëti, nuk kishte kullotë.743

Deputetë të tjerë reaguan duke theksuar se, ligji nuk

mund të bënte favorizime për krahina të caktuara, sepse në të njëjtën situatë ishin dhe malësia

e Mirditës dhe e Shkodrës. Kundërshtim hasi edhe teza për minoritetin, pasi ata ishin

nënshtetas shqiptarë dhe gëzonin të gjitha të drejtat. Ata i kujtuan Alizotit se në komision ai

kishte rënë dakord dhe nuk kishte pse përfshinte politikën, për këtë rast.744

Megjithatë,

paragrafi u votua pa ndryshim dhe kërkesa e F. Alizotit u hodh poshtë. Nenet e tjera u

miratuan pa ndryshime. Në këtë mënyrë, Parlamenti Shqiptar duke miratuar ligjin mbi

Reformën Agrare, Bankën e Bujqësisë dhe Kontratën Tip, bëri një vepër të madhe. Mbreti e

përshëndeti atë, duke theksuar se, “ky vendim ishte një hap i fortë në rrugën e përparimit dhe

740

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 79, fl. 4-8. 741

Zëri i Korçës, nr. 491, 12 prill 1930, 2, artikulli “Pronarët deputetë dhe Reforma Agrare”. 742

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 79, fl. 89. 743

Po aty, fl. 89-90. 744

Po aty, fl. 91-95.

137

për këtë historia do të ishte deshmitare”. “Brezat e ardhshëm, tha ai, do ta çmonin si duhet

këtë vendim plot sakrifica, por të dhënë me një qetësi të plotë”.745

Ligji mbi Reformën Agrare, Bankën Bujqësore dhe Kontratën Tip u dekretua më 3

maj 1930.746

Më 30 gusht 1930 u dekretua dhe rregullorja mbi aplikimin e tij.747

Nga kjo

reformë do të përfitonin disa pjesë të shoqërisë. Në radhë të parë, do të përfitonte pjesa e

madhe e bujqve pa tokë, por edhe ata me pak tokë. Për të nxitur afrimin e teknikëve të

bujqësisë, ishte parashikuar pajisja me tokë e agronomëve me shkollë të lartë ose të mesme,

nëse ata nuk kishin prona, ose nuk plotësonin nevojat me atë që kishin. Gjithashtu, tokë do

t’u jepej edhe bujqve mbi 60 vjeç, bujqve me të meta fizike dhe të vejave të bujqve që nuk

kishin fëmijë, por në çdo rast sasia e tokës për këtë kategori nuk do të kalonte më shumë se sa

gjysma e sasisë së tokës që do të përfitonte një familje normale bujku.748

Për vendosjen në eficensë të Reformës Agrare, një element i rëndësishëm ishte

zbatimi i Kontratës Tip dhe qeveria filloi menjëherë marrjen e masave. Më 28 korrik 1930,

Ministria e Brendshme u dërgoi një qarkore të gjitha zyrave kompetente, ku porositeshin që

në bazë të ligjit mbi Reformën Agrare, do të formoheshin Kontratat Tip dhe do të

detyroheshin pronarët dhe bujqit t’i lidhnin ato në pajtim me të drejtat e tyre respektive.749

Shumë shpejt u morën masat për krijimin e Drejtorisë së Përgjithshme të Reformës. Në postin

e drejtorit të saj u emërua S. Vuçiterni, i cili dha dorëheqjen nga posti i deputetit.750

Drejtoria

u krijua në vitin 1931, por u ndesh në vështirësi të mëdha, pasi mungonin statistika të sakta të

çifligjeve shtetërore, bujqve proletarë dhe skicat e pronave rurale. Ajo nuk dispononte asnjë

person teknik, përveç një inxhinieri gjeodez të qendrës. Në vitin e parë të krijimit të saj, u hap

një kurs njëvjeçar për përgatitjen e një personeli teknik. U përgatitën 4 teknikë shqiptarë të

cilët shërbyen si kryetarë grupesh për zbatimin e Reformës Agrare.751

Drejtoria funksiononte

si një ent autonom me ligj organik, me buxhet e administratë të vetën. Sistemi i punës së

kësaj drejtorie kalonte në 5 faza që ishin, studimi preliminar mbi konfiguracionin e tokës,

hartimi i planit të sipërfaqes, plani i instalimit, parcelizimi i tokës dhe instalimi i bujqve.752

Reforma u ndesh shumë shpejt me vështirësi në zbatimin e saj. Kjo u evidentua edhe

nga përfaqësuesit italianë në Shqipëri, të cilët pasqyruan problemet e saj, por dhe përfitimet e

palës italiane. Në një relacion të Soranies për Grandin theksohej se, rregullorja e reformës

kishte shumë detaje, linte në harresë ndarjen e tokës fshatarëve dhe mungesa e një regjistri të

saktë kadastral, do ta shtynte zbatimin e saj në kalendat greke. Banka Bujqësore ishte në

gjendjen e projektit, por çështja e kapitalit financiar mbetej ende e pazgjidhur. Për pjesën që

po zbatohej, ai deklaronte se italianët duhej të ishin të lumtur, sepse reforma po përfundonte

745

Ora, nr. 61, 15 prill 1930, 1, artikulli “Mbreti i dërgoj Dhomës telegram perhirimi për votimin e Reformës

Agrare”. 746

Ligje, Dekret Ligje e Rregullore te vjetit 1930…,633-661. 747


Teodor Kareco, Reforma Agrare Demokratike. Bujqësia e Shqipërisë në vitet 1930-1938 (Tiranë: ADA,

2013), 154. 749

Gazeta e Korçës, nr. 1053, 29 korrik 1930, 2, artikulli “Zbatimi i Reformës Agrare”. 750

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 81, fl. 14. 751

Mentar Belegu, “E ashtuquajtura Reformë Agrare e A. Zogut dhe dështimi i tij”, në Studime historike, nr. 3

(Tiranë: Mihal Duri, 1978), 207. 752

H. Shkoza, Financat e Shqipnis…, 885.

138

duke lënë në duart e pronarëve 3/4 e pronës. Ruheshin kështu njësitë e mëdha tokësore që do

të shërbenin për një penetrim eventual bujqësor në Shqipëri.753

Informacioni italian, në realitet ishte i vërtetë. Reforma kishte procedura të

stërzgjatura ligjore. Kështu pasi bëhej studimi nga grupi teknik në një prefekturë, Drejtoria e

Përgjithshme e Reformës kërkonte nga Këshilli i Ministrave nxjerrjen e dekretit për autorizim

për zbatimin e saj. Vendimi i dërgohej për aprovim parlamentit dhe pastaj për dekretim

mbretit.754

Këto hapa kërkonin kohë, shumë herë u zvarritën nga instancat përkatëse dhe u

shoqëruan edhe me veprime korruptive nga ana e nëpunësve. Kjo solli vonesa në zbatimin e

saj në zona të caktuara. Nga ana tjetër, përgjatë viteve, privatët me anë të formave të

ndryshme, kishin arritur të tjetërsonin prona të shtetit, që mund të përdoreshin për bujqit dhe

mungesa e një regjistri të saktë kadastral e bënte të vështirë zgjidhjen e këtij problemi.

Përveç problemeve të mësipërme, duke qenë se Reforma Agrare kishte impakt të

drejtpërdrejtë mbi pjesë të caktuara të popullsisë, qeveria kërkoi disa herë interpretime të

parlamentit për nene të caktuara të saj. I tillë ishte neni 63, ku ishte përcaktuar se, “për të

gjitha borxhet që ekzistojnë midis bujqëve kundrejt huadhënësve shpallej moratorium për 5

vjet, që nga data e miratimit të ligjit të reformës. Brenda kësaj kohe bëheshin likuidimet,

sipas dispozitave të tij”.755

Nga ky nen prekeshin drejtpërdrejtë si shtresa e huadhënësve,

ashtu edhe ajo e huamarrësve. Këshilli i Ministrave më 29 tetor 1930 paraqiti në parlament

një shkresë të Ministrisë së Drejtësisë, ku kërkohej interpretimi i këtij neni, për të përcaktuar

llojet e borxheve dhe bujqit që përfitonin. Komisioni i Ekonomisë dhe i Drejtësisë, më 24

nëntor 1930, paraqitën një relacion të përbashkët. Në komisione ishin shfaqur tri ide, por me

16 vota pro, u pranua interpretimi se, moratoriumi i përmendur në nenin 63 të këtij ligji,

përfshinte të gjitha llojet e borxheve që ekzistonin midis bujqve dhe huadhënësve të të gjitha

llojeve dhe fjala bujk përfshinte të gjithë llojet e bujqve. Kjo solli debate dhe kundërshtime.

Pas shumë diskutimesh, mbas votimit nominal të propozimit të shumicës, rezultati ishte

surprizë: 20 pro dhe 20 kundër. Këtu, si gjithmonë hyri në lojë vota e kryetarit që vajti për

propozimin e shumicës.756

Shtyrja për një periudhë 5-vjeçare e borxheve ishte pozitive. Ajo ndihmonte bujqit, të

cilët në pamundësi pagimi, mund të humbnin gjithçka nga pasuria e tyre, pasi në mungesë të

një institucioni që mund të ofronte kredi, ata kishin rënë pre e fajdesë dhe interesave të saj

shkatërruese. Në këtë rast vota e kryetarit ishte pozitive. Por duke qenë një masë me pasoja të

mëdha financiare, përveç shumë deputetëve, kundërshtime ndaj saj erdhën edhe nga terreni.

Më 13 janar 1931 në një relacion që Dhoma Ekonomike e Korçës, i dërgonte Ministrisë së

Ekonomisë shfaqej mendimi që, moratoriumi ishte në dëm të bujqve dhe tregtarëve, e

kërkonte nga mbreti mosaprovimin e tij. Sipas saj, “tregëtarët kanë prerë marrëdhëniet me

bujqit sapo u miratua moratoriumi”. Kjo do të dëmtonte bujqit të cilët do të ngelnin në

mëshirën e fatit, pasi nuk kishin ku të merrnin hua. Nga ana tjetër, do të dëmtoheshin

tregtarët, pasi nga mungesa e mbledhjes së borxheve dhe nën shtytjen e pagesës, ata nuk do të

përmbushnin dot detyrimet ndaj bankave dhe kështu do të falimentonin.757

Në të vërtetë, kjo

753

DDI, Seria VII. Vol. IX. Dok. 268, f. 367-370. Telegram i Soragnës për Grandin, 24 shtator 1930. 754

M. Belegu, “E ashtuquajtura Reformë…”, 207. 755

Ligjë mbi Reformen Agrare mbi Bankën Bujqësore e mbi Kontratën-Typ, (Tiranë: Nikaj, 1930), 26. 756

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 509-513. 757

AQSH, F. 171, V. 1931, D. IV-121, fl. 1-4.

139

ishte një masë që godiste fajdexhinjtë, por edhe për bujqit nuk do të ofronte një zgjidhje

afatgjatë, nëse nuk hapej shpejt Banka Bujqësore.

Ecuria e Reformës Agrare varej shumë edhe nga mënyra se sa, bujqit do të ishin të

predispozuar të punonin tokën e tyre. Për një rezultat sa më të lartë duhej, që punimi i saj të

kryhej me metoda dhe mjete të reja. Për hir të së vërtetës, duhet theksuar se shumica e bujqve

shqiptarë e kishin të vështirë ta pranonin fillimisht këtë. Ata ishin të lidhur me mënyrën e

vjetër të punimit të tokës dhe ishin dyshues ndaj së resë, duke shprehur mosbesim ndaj

teknikëve të bujqësisë. “Ata nuk e përfytyronin dot që një njeri i shkolluar, që nuk kishte

ngarë parmendën si katundari, ta dinte bujqësinë më mirë se ai”.758

Megjithë problemet e shfaqura, ndërhyrjet dhe pengesat e hasura, doli dhe vendimi

për fillimin e Reformës. Më 30 dhjetor 1930, Këshilli i Ministrave vendosi që aplikimi i

Reformës Agrare të fillonte me prefekturën e Beratit, pastaj në të Elbasanit, Durrësit, Tiranës,

Vlorës, Shkodrës, Gjirokastrës, Korçës, Dibrës e Kosovës. Ai u dekretua nga mbreti më 26

janar 1931.759

Reforma Agrare në fillimet e veta ka pasur mbështetjen e Zogu, të cilën ai e

demonstroi shpesh edhe aty nga ku mund të vinin pengesat ligjore për të, pra përpara

deputetëve. Më 15 tetor 1931 në mesazhin e tij, theksohej se për ngritjen e ekonomisë

kombëtare dhe zhvillimin e bujqësisë, Reforma Agrare në zona të caktuara po fillonte nga

veprimi me anën e zyrave të hapura atje. “Komisionet e studimit të pajisura me të gjitha

veglat teknike, theksonte ai, po fillojnë veprimin e tyre”.760

Për ta bërë sa më të besueshme

politikën e tij për reformën, ai dha shembullin personal me pronat e tij. Më 5 gusht 1931, A.

Dibra në cilësinë e përfaqësuesit ligjor të mbretit deklaronte, se ai kishte shfaqur dëshirën që

t’i dhuronte shtetit pasuritë e tij në Divjakë, Karavasta, Rremas, Prevas, duke përjashtuar

vetëm pyllin e Divjakës. Më 7 shtator 1931, Këshilli i Ministrave e pranoi këtë akt

dhurimi.761

Nga ana e pronarëve, pakënaqësia ndaj reformës vazhdonte, sidomos për pjesën e

tokës prej 2/3, që u ishte lënë në përdorim me konditë përmirësimi, pasi këtë pjesë nuk mund

ta shisnin, as ta jepnin me qira dhe pas 15 vjetëve nëse nuk e përmirësonin atë, u merrej. Në

vetvete kjo mund të sillte një regres në zhvillimin e bujqësisë, pasi shteti mund ta merrte këtë

pjesë toke në mbarim të afatit, por nëse nuk ishte punuar, ajo do të ishte e degraduar dhe

kthimi në gjendje prodhimi do të kishte kosto të madhe financiare, prandaj kërkohej një

zgjidhje. Nga ana tjetër, presioni i pronarëve të mëdhenj për të fituar lirinë e veprimit mbi

këto toka, ndikoi mbi qeverinë, e cila më 14 nëntor 1931, paraqiti projektligjin për

ndryshimin e disa dispozitave të ligjit mbi Reformën Agrare. Aty ishte përcaktuar se pronat

rurale, që i shtroheshin shpronësimit të detyrueshëm mund të tjetërsoheshin, por vetëm të

gjitha bashkë, dhe personit që i merrte, i mbeteshin të gjitha efektet e ligjit të Reformës

Agrare. Gjithashtu, pronarët e tokave rurale që hynin në kategorinë e shpronësimit të

detyrueshëm, mund ta tjetërsonin pjesën e pacenueshme përpara se të aplikohej shpronësimi,

por për këtë duhej njoftuar drejtoria e reformës, që të dërgonte specialistin e saj për verifikim.

Zyrave të bujqësisë do t’u ngarkoheshin detyrat e zyrave agrare atje ku nuk kishte. Për

borxhet e bujqve përpara hyrjes në fuqi të Reformës Agrare shpallej moratorium prej 4

758

Mehdi Frashëri, Kujtime, (Tiranë: OMSCA-1, 2005), 229. 759

AQSH, F. 152, V. 1931, D. 346, fl. 1. 760

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 7. 761

AQSH, F. 149, V. 1931, D. III-2207, fl. 12-27.

140

vjetësh. Pas kësaj, borxhet paguheshin sipas dispozitave të ligjeve në fuqi. Argumenti ishte se

këto ndryshime nuk i preknin pikat kryesore të Reformës Agrare, por sillnin lehtësira në

aplikimin e saj. Shumë deputetë e vlerësuan këtë, sepse ndalimi i shitjes së tokave të tyre,

kishte dëmtuar shumë pronarët. Megjithatë, ata kërkuan që të studiohej mirë në mënyrë që

pronari të lejohej të shiste për të larë borxhet, ose për të investuar në pronat e tij, por duhej të

caktohej një kufi që të mos dëmtohej Reforma Agrare. Pavarësisht kësaj, deputetët e miratuan

dhe dërguan në komision.762

Më 15 shkurt 1932, komisioni paraqiti relacionin e tij dhe kishte bërë disa ndryshime.

Kështu, pronarët e tokave rurale, ku nuk kishte pjesëtarë të tjerë, mund t’i tjetërsonin ose

mund t’i jepnin me qira deri në 20 vjet, tërësisht këto prona, pa lejen e zyrës agrare dhe pa

ndonjë formalitet, me kusht që mbi pronarin e ri të aplikoheshin të gjitha dispozitat e ligjit

agrar. Në tokat ku kishte pjesëtarë, reforma agrare nuk mund të merrte pjesën e saj pa u

pjesëtuar, se ndryshe do të humbej e drejta e preferencës që kishte pronari për të marrë 40 ha.

Për këtë pronari ose zyra agrare, mund t’i drejtoheshin gjyqit duke kërkuar pjesëtimin e tokës

ndër pjesëtarë dhe gjyqi ishte i detyruar që këtë ta bënte brenda 5 ditëve. Tokat që i takonin

Reformës Agrare mbeteshin prapë në përdorim të pronarit deri sa në to, të aplikohej kjo

reformë. Disa deputetë, theksuan se, këto ndryshime duheshin studiuar mirë, pasi ishin prekur

anë juridike të ligjit agrar dhe për këtë duhej edhe mendimi i ministrit të Drejtësisë. Kështu,

diskutimi u shty për një ditë tjetër.763

Nga sa më sipër, rezulton se komisioni jo vetëm u

shpreh dakord, por krijoi hapësira më të mëdha për pronarët duke hequr detyrimin e lejes nga

zyrat agrare për tjetërsimin e pronave të tyre dhe lënien e tokave në zotërim të pronarëve deri

sa të aplikohej mbi to reforma.

Më 27 shkurt 1932, ministri i Drejtësisë M. Tutulani, deklaroi se projekti i komisionit

nuk mund të aplikohej, pasi ishin bërë ndryshime kolosale dhe kërkoi ristudim. Kjo solli që

shumë deputetë ta quanin qeverinë të paaftë, duke deklaruar se gjendjen e tokave dhe të

popullit e kishte përkeqësuar ndalimi i shitjes së tokave rurale dhe i dhënies së tyre me qira.

Sipas tyre, insistimi i parlamentit kishte ndikuar që të vinte ky projekt, të cilin komisionet e

kishin shqyrtuar, por qeveria nuk mund ta shtynte pa fund. Me votim u vendos që të

vazhdohej diskutimi, për të dy projektet.764

Pas kësaj, M. Tutulani kërkoi që të pranohej

projekti i qeverisë. Kjo solli që në parlament të përvijoheshin dy grupime. Përkrahësit e

projektit të komisionit theksuan se, kur një pronar kishte të drejtë ta shesë tokën tek një njeri,

pse mos ta shiste tek shumë persona, pasi kjo nuk sillte pengesa për reformën. Edhe dhënia

me qira ishte në interes të pronarit dhe të ekonomisë, pasi ndalimi i saj kishte sjellë uljen e

vleftës së pronës. Sipas tyre, toka duhet të shitej, të jepej me qira në mënyrë që ajo të

përmirësohej dhe kështu rregulloheshin edhe raportet pronar-bujk. Për kundërshtarët e

projektit të komisionit, po të pranohej ky formulim, do të shpallej ndalimi i reformës. Nëse

një pronar që kishte 10.000 dynym tokë, po t’i shiste këto në 40 ose 50 persona, nuk i mbetej

gjë Reformës Agrare dhe çfarë do të bëhej me bujqit më vonë? Sipas tyre, “reforma nuk

paska qenë në rrezik kur një kolegu jonë e shkruajti para 2 viteve, por qënka sot” dhe po të

pranohej siç e kishte paraqitur komisioni ajo binte. Prandaj, qeveria nuk duhet ta pranonte

762

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 446-451. 763

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 66, fl. 82-87. 764

Po aty, fl. 270-273.

141

dhe, “se ky parlament nuk mund ta rrëzonte reformën”. Pas shumë diskutimeve u vendos që

artikulli t’i kthehej komisionit për riformulim.765

Më 9 mars 1932, komisioni paraqiti riformulimin, duke përcaktuar se zotëruesit e

pronave rurale, të cilët i nënshtroheshin shpronësimit të detyruar, mund t’i tjetërsonin pronat

e tyre tërësisht dhe pa ndonjë formalitet tek një person tjetër, vetëm duke lajmëruar zyrën

agrare. Prona e tjetërsuar i nënshtrohej detyrimeve të Reformës Agrare. Gjithashtu, zotëruesi

i pronave rurale mund t’i tjetërsonte ato në pjesë, tek persona të caktuar. Kur të bëhej

tjetërsimi kolektivisht për të gjitha pjesët e pronës, do të veprohej sipas dispozitave të

përcaktuara më sipër; kur do të ndahej në shumë pjesë, do të kërkohej prej zyrës agrare që

brenda tre muajve të dërgonte përfaqësuesin e saj, për të përcaktuar atë pjesë që i takonte,

pasi pronari të kishte zgjedhur sasinë e tokës së pacenueshme. Nëse zyra nuk e bënte këtë,

atëherë pronari do t’i drejtohej gjykatës për caktimin e pjesës agrare. Pavarësisht se u

zhvilluan përsëri debate, artikujt u miratuan, ku përveç fjalëve tjetërsim dhe pajtim, me

propozim të P. Pogës u përfshi dhe fjala hipotekim.766

Në krah të këtyre ndryshimeve u radhitën edhe instanca shtetërore, nga të cilat erdhën

kërkesa për dekretimin sa më shpejt të këtij ligji. Më 1 qershor 1932, Kryeinspektori i Oborrit

Mbretëror në relacionin për mbretin, theksonte se në inspektimet e bëra kishte dëgjuar ankesa

të mëdha për ligjin agrar, pasi me dispozitat e tij kishte shkaktuar pengesa në shitblerjen e

tokave, të cilat ishin i vetmi treg qarkullues i shqiptarëve. Ishte paralizuar si i zoti i tokës

ashtu edhe bujku, pasi pronari nuk merrte produkte, bujku nuk prodhonte gjë dhe kështu

dëmtohej arka e shtetit. Prandaj, duhej sanksionuar sa më shpejt ligji i votuar nga parlamenti,

sepse ishte i dobishëm për pronarin, bujkun dhe në interes të arkës së shtetit.767

Ligji u

dekretua më 2 qershor 1932 dhe hyri në fuqi më 17 qershor 1932.768

Ndryshimet e bëra ishin një transformim i madh, nga projekti fillestar i Reformës

Agrare. Në këtë rast ato shkuan për të mirën e disa shtresave. Kështu, pronarët e mëdhenj

duke fituar të drejtën që sasi të mëdha të pronës së tyre, ta shisnin ose ta jepnin me qira, do të

shtonin fitimet e tyre. Kjo, do të sillte investime për përmirësimin e pronave prej 2/3, që e

kishin në përdorim, gjë e cila do të ndikonte në zhvillimin e bujqësisë. Duke respektuar

kriterin e vendosur nga shteti, për përmirësim, këto prona u mbeteshin atyre pas 15 viteve.

Nga ana tjetër, me hapësirën e dhënë, disa prej tyre, mund të ruanin edhe sasi të mëdha toke,

duke bërë shitje fiktive tek të afërmit. Këto ndryshime sollën zhvillime pozitive për një

shtresë të re shoqërore. Duke realizuar blerje në bllok të pronave tokësore, u shtua dhe u

fuqizua borgjezia agrare, e cila ndryshe nga çifligarët, ishte e lidhur me tregun. Ajo ishte e

hapur për investime dhe zhvillime të reja në fushën e bujqësisë, duke ndikuar në

përmirësimin e sipërfaqeve tokësore dhe shtimin e prodhimit. Jo vetëm kaq, por gjatë viteve

’30, ajo zuri vendin e parë të pronësisë mbi tokën me 121.560 hektarë.769

Ana negative e

këtyre ndryshimeve ishte se, ato do të ndikonin në uljen e sasisë së tokës në dispozicion të

Reformës Agrare. Kjo, pasi me ecurinë e ngadaltë të aplikimit të saj, një pronar, pasi të

llogariste sasinë e tij të pacenueshme, shitjen do ta bënte nga pjesa tjetër, kështu, do të ulej

765

Po aty, fl. 274-279. 766

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 67, fl. 64-72 . 767

AQSH, F. 150, V. 1932, D. III-407, fl. 1. 768

Fletorja Zyrtare, nr. 36, 17 qershor 1932, 4-5. 769

Historia e Popullit Shqiptar…, 116.

142

sasia prej 1/3 në dispozicion të reformës. Gjithashtu, nëse një person blinte deri 40 ha tokë në

bllok, ai automatikisht ishte pronar i madh dhe kjo sasi ishte e pacenueshme nga reforma.

Për sa i përket reformës, përveç këtij ndryshimi, pengesave që vinin nga individë dhe

grupe shoqërore të caktuara, vetë institucionet shtetërore nuk zbatonin detyrat dhe kishin

mangësi të theksuara në evidentimin e problemeve. Kjo, solli përplasje dhe akuza mes tyre.

Më 6 korrik 1932, Drejtoria e Reformës Agrare në një relacion për Kryeministrinë theksonte,

se në shumë qarqe të Shqipërisë tokat që ishin pasuri e shtetit, nuk njiheshin prej nëpunësve

përkatës. Kjo, kishte ardhur nga lëvizjet e shpeshta të rojtarëve të këtyre pasurive dhe nga

paaftësia e nëpunësve të financës, por që kishte sjellë probleme dhe situata të vështira në

ndarjen e tokës në terren.770

Fill pas kësaj, Ministria e Financave e akuzoi këtë drejtori se

kishte kaluar kompetencat e saj, duke u justifikuar se grabitja e tokave shtetërore nga privatët

kishte qenë një problem i trashëguar që sillte vështirësi në evidentimin e pronës shtetërore në

terren, por mendohej, se do të zgjidhej me ligjin e miratuar nga parlamenti më 14 maj

1931.771

Megjithatë, politikat qeveritare vazhdonin promovimin e reformës. Kështu, qeveria e

re e P. Evangjelit më 18 janar 1933 përpara deputetëve e paraqiti si pjesë të rëndësishme të

programit të saj këtë çështje, duke përcaktuar se, “për aplikimin e reformës do të vazhdonin

rregullisht veprimet e duhura teknike”.772

Për të nxitur punën dhe për të kthyer sa më shumë

vëmendjen tek prodhimet bujqësore, më 10 nëntor 1933, Zogu shpalli një dekret mbretëror

për punimin e të gjitha tokave të punueshme, pasi vetëm me anë të prodhimeve bujqësore,

“mund të begatohej dhe lumturohej si shteti ashtu edhe bujku”. Aty porositej, që në funksion

të kësaj duhej, që qeveria me anë të organizmave shtetërorë, të merrte të gjitha masat e

duhura.773

Gjatë vitit 1933, nga kriza ekonomike që kishte pllakosur vendin, shumë veprimtari

falimentuan, në vend u rrit papunësia dhe u shtuan pasojat që vinin prej saj. Këto shqetësime

u përcollën nga Drejtoria e Reformës Agrare, e cila disa herë ka bërë dhe propozime

konkrete, të cilat u morën në konsideratë nga qeveria dhe më 11 dhjetor 1933, u paraqit,

“Projektligji për disa ndryshime në ligjin e Reformës Agrare”. Ndër të tjera, aty u shtua një

paragraf ku përcaktohej se të gjithë ata që merreshin me tregti apo profesione të ndryshme,

por për shkak të krizës, etj., i kishin lënë ato, mund të përfitonin nga Reforma Agrare, me

kusht që të shkonin familjarisht e të merreshin me punimin e tokës. Nga kjo, nuk përfitonin

ata që merrnin shpërblim, rrogë jetike, ose pension nga shtetit. Aty ishin parashikuar

ndryshime edhe për bujqit, ku saktësohej se, pasi të sistemoheshin ata që ishin në tokat që do

të shpronësoheshin, pjesa e bujqve që ishin rreth këtyre tokave do të instaloheshin në 60% të

tokës së mbetur nga instalimi i bujqve të parë. Në 40% të tokës tjetër të mbetur, do të

instaloheshin bujq që vinin nga malësia. Përgjithësisht, shumica u shprehën dakord me

propozimin, por u evidentuan një grup deputetësh, të cilët kërkuan ndryshime totale të

Reformës Agrare, pasi nuk kishte dhënë frytet e duhura dhe për këtë duhej ngritur një

770

AQSH, F. 149, V. 1932, D. III-2256, fl. 1. 771

Po aty, fl. 4. 772

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 92. 773

AQSH, F. 150, V. 1933, D. III-556, fl. 1.

143

komision, për të hartuar një projekt të ri që të rregullonte bazat kryesore të kësaj reforme.774

Megjithatë, kjo nuk u mor parasysh dhe u miratua projekti i paraqitur nga qeveria.

Ky ndryshim i iniciuar nga Drejtoria e Reformës Agrare, i miratuar nga qeveria dhe

deputetët ishte pozitiv në disa drejtime: së pari, krijimi i hapësirave për t’u marrë me bujqësi i

një pjese të popullsisë që kishte falimentuar në bizneset e saj nga kriza ekonomike, do të

ndikonin sadopak në zbutjen e këtyre problemeve; së dyti, me këto ndryshime fituan të

drejtën e marrjes së tokës, bujq nga malësia, ku për shkak të sasisë së pakët të tokave atje,

ishin të përjashtuar nga reforma; së treti, shtimi i kërkesave për t’u pajisur me sasi toke, si

rregull do të ndikonte në përgjegjshmëri më të madhe dhe efikasitet të institucioneve

përkatëse në zbatimin e reformës. Por, pasojat e krizës ekonomike që kishte përfshirë vendin

prekën në mënyrë të veçantë bujqësinë. Rënia në mënyrë të ndjeshme e çmimeve të

produkteve bujqësore e blegtorale solli rrënimin ekonomik të mijëra familjeve fshatare. Kjo

ndikoi në shtimin e problemeve sociale dhe rritjen e pakënaqësisë në vend. Nga këto

përfituan edhe grupi i deputetëve, përfaqësues të pronarëve të mëdhenj, të prekur nga kjo

reformë, që për herë të parë, pas fillimit të aplikimit, në mënyrë të hapur ta cilësonin atë të

dështuar dhe të kërkonin rishikim të saj. Ata u mbështetën menjëherë nga organe të shtypit që

financoheshin nga këta pronarë. Kështu, gazeta “Besa” në dhjetor të vitit 1933, në një

kryeartikull të saj, theksonte se “pas fillimit të reformës, tokës, në vend që t’i rritej vlera, iu

zhvleftësua, dhe akoma nuk ishte bërë ndarja e pronave dhe instalimi i bujqve”. Sipas saj,

“ligji i Reformës Agrare kishte nevojë për ndryshime, pasi nuk kishte dhënë rezultatet e

pritshme, për të mos thënë se, ishte krejt e kundërta”.775

Pra, nga përkrahëse e reformës

fillimisht, kjo gazetë u kthye në kundërshtare e saj.

Drejtoria e Reformës Agrare, në varësi të zhvillimeve dhe kërkesave vazhdoi

iniciativat për ndryshime ose interpretime nenesh me qëllim përmirësimin dhe zbatimin sa më

të mirë të saj. Më 27 janar 1936, ajo paraqiti kërkesën për interpretim të paragrafit (d) të nenit

2 të këtij ligji, që sanksiononte sasinë e tokës që duhet të merrnin agronomët. Kjo ishte parë e

nevojshme pas kërkesave që bëheshin nga specialistë e teknikë të shkollave bujqësore

inferiore në Shqipëri. Sipas drejtorisë, ata nuk gëzonin titullin agronom dhe nuk përfitonin

nga beneficet e Reformës Agrare, por këta elementë nuk ishin të aftë të merreshin me punë

shtetërore, veçse të krijonin një klasë bujqish modern, në rast se do t’u jepej tokë. Prandaj,

kërkohej vendimi i parlamentit, nëse këta përfshiheshin tek grupimi i agronomëve, apo jo.

Një pjesë e deputetëve u shprehën se paragrafi ishte shumë i qartë dhe aty përfshiheshin

vetëm ata që kishin titullin agronom. Të tjerë ishin të mendimit se pavarësisht kësaj, ata

duhej të pajiseshin me tokë, sepse kishin mbaruar shkolla bujqësore, njihnin mjetet e reja dhe

mënyrën se si punohej toka.776

Kërkesa u trajtua më 5 shkurt 1936, në Komisionin e

Drejtësisë, i cili paraqiti relacionin e tij, ku saktësonte se fjala, “Agronom” përfshinte ata që

kishin mbaruar mësimet e një shkolle të mesme bujqësore të mbretërisë ose të huaja.

Pavarësisht mosdakordësisë, vendimi i komisionit u pranua.777

Nga ky vendim i deputetëve mund të arrijmë në konkluzionin se, ai kishte anë

pozitive dhe negative. Pozitive ishte se ata u treguan të saktë në përcaktimin e titullit

774

AQSH, F. 146, V. 1933, d. 67, fl. 134-140. 775

Besa, nr. 727, 12 dhjetor 1933, 1, artikulli “Nevoja e përmirësimit të Ligjës së Reformës Agrare”. 776

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 51, fl. 90-98. 777

Po aty, fl. 190.

144

“agronom”, pasi vetëm ata që kishin mbaruar arsimin e duhur mund ta zotëronin atë.

Negative ishte se ky vendim do të kishte pasoja jo të mira për bujqësinë shqiptare. Kjo, pasi u

përjashtuan ata që kishin mbaruar kurset bujqësore me afate të ndryshme kohore, ose që

mund të kishin përfituar disa njohuri bazë mbi bujqësinë në shkolla inferiore bujqësore dhe

pavarësisht se mund të kishin një formim më të mangët se agronomët, përsëri njohuritë e tyre

për bujqësinë ishin më të mëdha se të bujqve dhe mund të kontribuonin më tepër në

zhvillimin e saj.

Gjatë viteve të reformës, pavarësisht zbatimit të Kontratës Tip, u vërejt largimi i

shpeshtë i bujqve me forcë nga pronarët, abuzim me kontratat e qiradhënies, por edhe bujq të

caktuar, largoheshin vetë shumë herë, dhe duke përfituar nga reforma, tentonin të merrnin

sasi toke në vende të tjera. Për të rregulluar këto çështje, në gusht të vitit 1935, qeveria e P.

Evangjelit hartoi projektligjin mbi një shtojcë të ligjit të Reformës Agrare. Për diskutim në

parlament e solli qeveria e M. Frashërit më 24 shkurt 1936. Aty ishte saktësuar se, pronarët e

tokave rurale nuk kishin të drejtë, pa lejen e Zyrës Agrare, të zëvendësonin bujqit, ose të

merrnin të tjerë në shërbim, që banonin jashtë prefekturës ku ndodhej prona. Nëse kjo

ndodhte, pronarët dënoheshin me burgim të lehtë dhe bujqit ktheheshin mbrapa. Pa lejen e

qeverisë pronarët nuk mund të lëshonin me qira, ose të lidhin kontrata për tokat rurale me

sipërfaqe më të madhe se 40 hektarë, përjashtohej rasti që parashikonte neni 1 i ligjit të

Reformës Agrare. Gjithashtu, kontratat e nënshkruara para hyrjes në fuqi të këtij ligji, nuk do

të kishin vlerë nëse nuk regjistroheshin në zyrën noteriale brenda 30 ditëve. Dispozitat do të

kishin fuqi deri sa të merrte fund zbatimi i ligjit të Reformës Agrare. Sipas raportit qeveritar,

kjo masë ishte e nevojshme, për vështirësitë që po haste reforma, pasi shumë pronarë kishin

lidhur kontrata gjithfarësh me të tjerë për shfrytëzimin e tokave të tyre. Në këtë mënyrë

disiplinohej lëvizja e bujqve, nuk ndalohej qiradhënia e tokave rurale, por kontrollohej ajo, si

dhe mënjanohej çdo shpërdorim, që mund të bëhej.778

Tek një pjesë e deputetëve projekti hasi kundërshtim. Sipas tyre, ai shkelte Statutin që

sanksiononte të drejtën e pronës. Gjithashtu u kundërshtua ndalimi i pronarëve për të marrë

bujq, po ashtu nuk mund të ndalohej lëvizja e bujqve nga pronat, pasi ata kishin të drejtë për

të kërkuar një jetë më të mirë dhe për këtë duhej të ishin të lirë. Në këtë rast u atakua hapur

përsëri reforma. Ishte F. Vokopola që theksoi se, “në një Shqipëri ku nuk dihen tokat se sa

janë, ku janë dhe të kujt janë e që nuk ekziston një Bankë Bujqësore dhe asnjë organizatë dhe

korporatë bujqësore, të kërkojmë të bëjmë një reformë agrare, si në ato shtete ku i kanë të

gjitha mjetet, mua më duket një absurditet”.779

Deputetë të tjerë e vlerësuan projektin si

pozitiv, duke theksuar se ndonjë mangësi që vërehej, do ta plotësonin në komision. Në

shpjegimin e tij, Kryeministri M. Frashëri, deklaroi se ndalimi i bujqve për të lëvizur pa lejen

e qeverisë, ishte propozuar, pasi një bujk mund të merrte tokë në dy-tre vende dhe, “nuk ishte

ndaluar lëvizja, por ishte garantuar kontrolli”. Ndërsa, ndalimi i dhënies me qira të tokave

mbi 40 ha, ishte bërë, sepse, një sasi e tillë mund të merrej me qira vetëm nga një shoqëri e

madhe, e cila do të bënte investime në to dhe me aplikimin e reformës mbi këto toka, ajo do

t’i humbiste ato.780

Pavarësisht kundërshtimeve, projekti u dërgua në komisionet përkatëse.

778

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 52, fl. 72-73. 779

Po aty, fl. 78. 780

Po aty, fl. 82.

145

Më 29 shkurt 1936, Komisioni i Ekonomisë dhe i Drejtësisë paraqitën relacionin e

tyre, ku në dakordësi me Kryeministrin, hartuan një projekt të ri, duke përcaktuar se, pronarët

e tokave rurale në rast zëvendësimi ose shkëmbimi të bujqve me të tjerë bujq, banues të asaj

prefekture, detyroheshin të lajmëronin zyrën e Reformës Agrare, brenda 15 ditëve. Nëse nuk

bëhej kjo, do të gjobiteshin nga 10 deri në 50 fr. ari. Pronarët nuk mund të merrnin bujq të

tjerë jashtë prefekturës, ku gjendej prona pa lejen autorizuese nga zyrat agrare. Shkelësit

dënoheshin me burgim të lehtë, deri në tre muaj dhe bujqit ktheheshin në vendin e tyre, nën

kujdesin e Drejtorisë së Reformës Agrare. Gjithashtu, pa lejen e qeverisë ndalohej dhënia me

qira ose çdo lloj tjetër kontrate për sipërfaqe më të mëdha se 40 ha, përveç personave që

lejonte neni 1 i ligjit të reformës. Gjithashtu aty saktësohej që, kontratat e nënshkruara

përpara hyrjes në fuqi të këtij ligji, por jo me një akt që kishte datë të saktë, mbeteshin të

vlefshme nëse, 10 ditë prej shpalljes në fuqi të këtij ligji merrnin një datë të saktë.

Kundërshtarët e projektit theksuan se, vetëm lajmërimi nga pronari për ndryshim bujqish,

ishte i mjaftueshëm dhe duhej të zëvendësohej, dënimi me burgim me dënim me gjobë.

Megjithatë, me shumicë votash u pranua projekti i komisionit.781

Ky vendim i marrë nga

deputetët ishte një ndihmë për bujqit, pasi penalitetet e parashikuara do ta bënin më të

vështirë largimin e tyre, pa të drejtë nga pronarët. Gjithashtu në këtë mënyrë edhe lëvizja e

tyre për shkaqe të ndryshme, ishte më e kontrollueshme nga organet shtetërore. Nga ana

tjetër, detyrimi për të lajmëruar për gjithçka zyrat agrare do të rriste autoritetin e atyre zyrave

dhe do t’i bënte më të përgjegjshme ato.

Pavarësisht ndërhyrjeve e ndryshimeve të bëra, Reforma Agrare me kalimin e viteve

filloi të ngadalësohej. Ajo filloi të përdorej më tepër nga Zogu, si një mjet presioni ndaj

kundërshtarëve të tij. Kur bejlerët, “në atë qëndresën pasive, të paorganizuar, por mjaft reale,

që i bënin politikës së tij, tregoheshin pak si shumë guximtarë, ose kur elementët

“progresistë” nisnin të lëviznin, atëherë Reforma Agrare dilte nga dosjet. Pastaj, gjithçka

kthehej siç ishte më përpara”.782

Megjithatë, Ministria e Ekonomisë vazhdonte përpjekjet e

saj për të detyruar bujkun dhe pronarët të kthenin vëmendjen tek punimi i tokës. Më 10

dhjetor 1936 ajo u dërgonte një qarkore gjithë zyrave të saj në rrethe, ku theksohej se kriza

ekonomike botërore ishte shtrirë edhe në Shqipëri, por shumë shpejt, ajo do të kalonte. Për

këtë, banorët duhej t’i drejtoheshin prodhimit të tokës, duke e lënë sëmundjen e nëpunësisë

dhe të tregtisë. Sipas qarkores, zyrtarët e kësaj ministrie do të përpiqeshin të rregullonin

shitjen e prodhimeve bujqësore e blegtorale me çmime të arsyeshme, do të mbrohej bujku

dhe pronari sa të ishte e mundur; se do të përkrahej prodhuesi për të përmirësuar tokën e për

të shtuar prodhimet e do të shpërbleheshin ata që punonin dhe arrinin rezultate si dhe “do të

ndiqeshin me drejtësi dhe pa mëshirë ata që ishin parazitë”.783

Megjithatë, reforma po

shkonte drejt fundit dhe ishte pikërisht Ministria e Ekonomisë që më 26 maj 1937, në një

relacion për Këshillin e Ministrave, theksonte se, Drejtoria e Përgjithshme e Reformës Agrare

ishte hequr dhe ushtrimi i kompetencave do t’i kalonin asaj.784

Në të vërtetë, një nga qëllimet bazë të Reformës Agrare, që ishte përmirësimi i

gjendjes së fshatarësisë, nuk u arrit, pasi ajo vazhdonte të vuante nga një sërë mungesash dhe

në fushën e bujqësisë dështimet ishin më të mëdha, sesa arritjet. Kjo u pranua nga vetë Zogu,

781

Po aty, fl. 94-98. 782

P. Quarone, Valixhja…, 131. 783

AQSH, F. 171, V. 1936, D. I-229, fl. 1. 784

AQSH, F. 149, V. 1937, D. III-3397, fl. 2.

146

ku në një letër që i dërgonte Kryeministrit në korrik të vitit 1937, evidentonte që nuk kishin

dhënë rezultat disa investime, si në stacionet zooteknike të Xhafzotajt, Lushnjes, Bushatit,

Borshit, ato për shkollën e bujqësisë në Lushnjë dhe atë teknike në Tiranë. Për mungesë të një

programi të saktë edhe veprimtaria e organizatorëve të bujqësisë dhe blegtorisë nuk kishte

qenë efikase dhe, “politika e ndjekur deri tashi kishte falimentuar”.785

Pra, vetë kreu i shtetit e

pranonte se, politikat bujqësore përgjithësisht kishin dështuar, dhe pavarësisht se nuk thuhej,

pjesë e këtyre ishte dhe Reforma Agrare. Kjo ishte një tjetër dëshmi, se ajo, po e mbyllte

ciklin e saj, që në fakt kishte qenë jo i plotë.

Pas vitit 1937 në parlament, çështjet që kishin të bënin me Reformën Agrare, u

trajtuan shumë rrallë dhe për aspekte periferike. Më 26 janar 1938, qeveria paraqiti

projektligjin për krijimin e një Drejtorie të Përgjithshme për administrimin e çifligjeve të

shtetit. Ky ka qenë dhe momenti i fundit, kur deputetët u shprehën drejtpërdrejtë për këtë

reformë. Ka qenë pikërisht, ish kryetari i komisionit parlamentar për shqyrtimin e saj, F.

Alizoti i cili theksoi se, “prej Reformës Agrare kemi parë dëm dhe jo dobi. Janë shpenzuar 2

milion fr. ari për zbatimin e saj dhe me këtë shumë, shteti mund të kishte blerë gjithë

Myzeqenë”.786

Ky ishte vlerësimi i fundit nga deputetët e parlamentit për një reformë aq të

rëndësishme si ajo agrare. Në vetvete, Reforma Agrare pati një zbatim të pjesshëm. “Asaj

nuk ju kundërvu një parti, por tradita, një kompleks i tërë rrethanash armiqësore, shtresëzimet

e së kaluarës osmane. Mbreti dhe ministrat e tij nuk e kuptuan që para sistemit të pronës

duhej reformuar ndërgjegjja dhe zakonet e pronarëve, njëlloj si ato të fshatarëve”.787

Në total

e gjithë veprimtaria e saj preku vetëm 8109,5 hektarë tokë, prej të cilave 3411,5 hektarë u

morën nga çifligjet e shtetit dhe 4698 hektarë nga çifligjet private.788

Si përfundim, mund të themi se Reforma Agrare ishte një nga reformat më të mëdha

që u ndërmor gjatë periudhës së Monarkisë Shqiptare. Ajo ishte nevojë jetike për mijëra bujq

shqiptarë, ishte një hap që do të ndikonte në zhvillimin e bujqësisë shqiptare dhe do të

gjeneronte të ardhura për ekonominë kombëtare. Fillimisht, ajo u trumbetua shumë, nisi me

një hov të madh dhe u shoqërua me arritje, por me kalimin e kohës u ngadalësua nga ndikimi

i një sërë faktorësh.

Së pari, ishte qëndresa e pronarëve të mëdhenj të tokave për të mos lëshuar pronat e

tyre dhe për këtë, përdorën metoda të ndryshme; së dyti, në krah të pronarëve të mëdhenj doli

dhe politika italiane e cila ishte e interesuar që të ruheshin pronat e mëdha, pasi në këtë

mënyrë do të zbatoheshin më lehtë planet e saj kolonizuese dhe do të siguronte dhe aleancën

e këtyre pronarëve në këtë drejtim; së treti, një pjesë e madhe e deputetëve shqiptarë që ishin

vetë pronarë të mëdhenj dhe të tjerë që u ndikuan nga ata, nxorën pengesa të shumta për

reformën, ose me modifikimet që i bënë ligjit të saj, iu dhanë më tepër hapësirë pronarëve për

ruajtjen e pronave të tyre; së katërti, ishte mosfunksionimi i saktë i organizmave shtetërorë,

përgjegjës për zbatimin e reformës. Në shumë raste veprimtaria e tyre u shoqërua me

mungesë vullneti, përkushtimi, aftësie, korrupsioni, mosnjohje e situatës në terren, përplasje

mes organizmave shtetërorë, etj.; së pesti, ishte teknologjia e vjetër për punimin e tokës,

kostot e larta të punimit të saj, mungesa e madhe e teknikëve të bujqësisë dhe problemet e

785

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin…, 212. 786

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 75, fl. 487. 787

Indro Montanelli, Shqipëria një dhe njëmijë, (Tiranë: 55, 2005), 120. 788

Historia e Popullit Shqiptar…,299.

147

mëdha kadastrale me pronat; së gjashti, ishte vetë mbështetja e Zogut për reformën, që duhet

thënë se në fillim ishte e madhe, duke e cilësuar vazhdimisht atë, si një arritje. Por, ajo u bë

në funksion të qëllimeve të caktuara të tij, në varësi të situatave politike, ekonomike dhe

shoqërore dhe me kalimin e kohës kjo mbështetje filloi të binte; së shtati, mendojmë se një

arsye thelbësore që ndikoi në moszbatimin e saktë të Reformës Agrare ishte mungesa e gjatë

e hapjes së Bankës Bujqësore, e cila do të siguronte mbështetjen financiare për veprimtari të

ndryshme bujqësore.

Në ligjin e Reformës Agrare, një vend të rëndësishëm kishte pikërisht krijimi i kësaj

banke, ku qëllimi kryesor i saj ishte, garantimi i kredive për bujqit, që do të ndikonte në

veprimtarinë e tyre dhe në zhvillimin e bujqësisë. Pavarësisht se ishin parashikuar të

ndihmonin njëra-tjetrën, ecuria e Reformës Agrare dhe ajo e Bankës Bujqësore, shkuan me

ritme të ndryshme. Reforma Agrare filloi shpejt dhe pas gjysmës së dytë të viteve ’30, shkoi

drejt shuarjes, ndërsa Banka Bujqësore megjithëse u përcaktua se do të hapej shpejt,

zhvillimet kryesore i ka pasur pas gjysmës së dytë të viteve ’30, deri në hapjen e saj.

Si burim kryesor i kapitalit të kësaj banke do të ishin derdhjet nga bujqit të masës së

shpërblimit në para, për tokën e përfituar nga Reforma Agrare. Ato nuk do të derdheshin në

mënyrë të drejtpërdrejtë në llogari të pronarëve, por në arkat e Bankës Bujqësore në emër të

pronarëve të veçantë. Në këtë mënyrë ata ktheheshin automatikisht në aksionerë të Bankës

Bujqësore dhe merrnin letra me vlerë.789

Përveç kësaj, u përcaktuan dhe burime të tjera si: të

mbeturat nga huaja e ish bankës osmane; e shtesës së taksës mbi alkoolin; e çmimit të shitjes

së pasurive shtetërore; një të dhjetës së një viti; rroga e një muaji e gjithë nëpunësve civilë e

ushtarakë, duke përfshirë dhe shpërblimin e deputetëve dhe ministrave, përjashto rrogat nën

100 fr. ari në muaj. Gjithashtu, si burim do të ishte dhe 10% si shtesë takse konsumi mbi

kafenë dhe 5% mbi sheqerin. Këto do të derdheshin në Bankën Bujqësore në fund të çdo

muaji dhe aksionet shkonin në emër të Ministrisë së Financave.790

Banka, parashikohej të lironte bujqit nga spekulatorët e ndryshëm, pasi do të

rregullonte kredidhënien dhe do të fillonte nga veprimet e veta, posa të derdhej 1/10 e këtij

kapitali. Pra, kur të mblidheshin 500.000 fr. ari ajo mund të fillonte punë.791

Në opinionin

publik u fol se Banka e Bujqësisë do të hapej shpejt. Sipas lajmeve të përhapura deri në fund

të janarit 1931, rezultonin të ishin mbledhur 430 mijë fr. ari. Pjesa e mbetur prej 70.000 fr.

ari, që do të plotësonte shumën e 1/10 së kapitalit për hapjen e saj, besohej të mblidhej deri

në fund të marsit dhe mendohej që në fillim të prillit, banka do të hapte dyert e saj.792

Megjithatë, kjo nuk ndodhi dhe çështja e saj u zvarrit për shumë kohë.

Duke qenë një element i rëndësishëm për ecurinë e reformës, çështja e vonesës për

hapjen e kësaj banke, u trajtua disa herë nga deputetët. Më 6 qershor 1931, me rastin e

diskutimit mbi buxhetin preventiv të shtetit për vitin 1931-1932, shumë prej tyre kërkuan

informacione se çfarë ishte bërë me rrogat e nëpunësve dhe me taksat e mbledhura për hapjen

e bankës. Ata ishin të shqetësuar se, mos ndodhte si me Bankën Kombëtare, për të cilën

borgjezia shqiptare kishte derdhur fonde për blerjen e aksioneve, por nuk ishin pranuar si

aksionerë. Sipas informacioneve të tyre, ishin mbledhur mbi 500.000 fr. ari dhe banka në

789

T. Kareco, Reforma Agrare …, 172. 790

H. Shkoza, Financat e Shqipnis …, 881-882. 791

Ligjë mbi Reformën Agrare …, 34. 792

Ora, nr. 300, 18 shkurt 1931, 1, artikulli “Banka e Bujqësis do të çilet brenda një kohe shumë të shkurter”.

148

bazë të ligjit, duhej të hapej. Sasinë monetare të mbledhur e konfirmoi dhe P. Evangjeli, duke

deklaruar se të hollat e bankës ishin siguruar, por hapja e saj mund të vonohej edhe dy muaj,

sa të gjendej personeli i përshtatshëm. Një diskutim interesant për sa i përket kapitalit të

bankës bëri A. Dibra kur deklaroi se, “kam frikë se mos na vjen ndonjë dekret ku të thuhet se

këto të holla të mbledhura për bankën do të paguhen për diçka tjetër”.793

Në të vërtetë nuk

kaloi shumë kohë dhe parashikimi i tij, u vërtetua. Pavarësisht kësaj situate mbreti, më 15

tetor 1931, deklaroi se, “nën drejtimin e organizatorëve do të fillojë nga veprimi Banka

Bujqësore Kombëtare, kapitali minimal i së cilës është plotësuar me kohë”.794

Në kuadrin e vështirësive për krijimin e bankës, rol primar kishte pamundësia në

mbledhjen e taksave për kapitalin e saj, por edhe korrupsioni i madh në këtë drejtim.

Megjithëse ishin dhënë garancitë që nga taksa e të dhjetës një pjesë e saj, do të mblidhej për

bankën, ajo nuk arriti të konkretizohej për shkak të gjendjes së vështirë të fshatarësisë dhe

abuzimeve të mëdha, gjatë mbledhjes së saj. Për të zgjidhur situatën, qeveria hartoi një

projektligj të ri mbi modifikimin e nenit 2 të ligjit për Bankën e Bujqësisë, i cili u paraqit

përpara deputetëve më 14 nëntor 1931. Aty ishte shfuqizuar paragrafi (dh) i nenit 2 të ligjit të

bankës, pra ishte hequr mbledhja e një e dhjetës së çdo viti për të. Ndërsa paragrafët (ç) për

taksën 1 fr. ari për çdo kg alkool dhe (g) për shtesë takse 10% mbi konsumin e kafes dhe 5%

mbi sheqerin, të atij neni, mbeteshin në fuqi. Shumë deputetë përsëri kërkuan nga qeveria

hapjen e bankës, pasi ishte mbledhur sasia monetare. Sipas tyre, ajo ose duhej të hapej, ose

qeveria duhet të kthente të hollat e mbledhura. Ministri i Drejtësisë, M. Tutulani, si arsye të

mos hapjes, paraqiti studimet teknike që duheshin bërë dhe për këtë ishte kërkuar një

organizator nga jashtë. Gjithashtu, sipas tij, shuma e paraparë prej 500.000 fr. ari nuk ishte e

mjaftueshme. Në mbështetje të qeverisë u rreshtuan disa deputetë duke deklaruar se, bankën

me kapital fillestar prej 500.000 fr. ari, ajo mund ta hapte vetëm nëse e shikonte të

arsyeshme. Kapitali i mbledhur, sipas tyre, ishte i pamjaftueshëm, pasi duheshin miliona.

Megjithatë, në shumicë, deputetët kërkuan nga qeveria që banka të hapej sa më shpejt.

Projekti u dërgua në komision për diskutim.795

Më 30 nëntor 1931, Komisioni i Ekonomisë, miratoi me shumicë votash ndryshimet e

paraqitura nga qeveria. Në këtë rast, deputetët u ndanë në dy qëndrime. Njëra palë, kërkoi që

të mos taksohej sheqeri, sepse ishte një element i rëndësishëm për popullin e thjeshtë, dhe

shumë prej tyre ushqeheshin me sheqer dhe bukë misri. Pala tjetër kërkoi, që të mos taksohej

kafja, pasi kishte përdorim të gjerë, por këto nuk u morën parasysh dhe projekti u miratua.796

Megjithëse, akoma nuk kishte asgjë konkrete në lidhje me hapjen e bankës, politika

qeveritare vazhdonte me promovime dhe premtime boshe. Edhe qeveria e P. Evangjelit që u

paraqit për votëbesim më 18 janar 1933, premtoi që krijimit të Bankës Bujqësore do t’i

kushtohej kujdes i veçantë, “që kështu t’i jepej mundësia bujkut të përmirësonte gjëndjen e

tij”.797

Duke qenë se vendi u përfshi nga kriza ekonomike dhe pasojat e saj po ndjeheshin

kudo, aksioni për mbledhjen e taksave për hapjen e bankës, solli përplasje mes institucioneve

qendrore dhe atyre lokale. Më 8 qershor 1933, Ministria e Financave, me një qarkore drejtuar

793

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 93, fl. 117. 794

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 7. 795

Po aty, fl. 435-445. 796

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 95, fl. 112-115. 797

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 92.

149

gjithë zyrave financiare të mbretërisë, urdhëronte që pagesat e pakryera nga subjektet, në

favor të krijimit të Bankës së Bujqësisë, të bëheshin me katër këste të njëpasnjëshme mujore,

nga qershori në shtator, ose iu sekuestrohej pasuria. Urdhri u prit me kundërshtime nga

subjektet, por edhe nga drejtuesit lokalë. Informacioni nga prefektura e Shkodrës ishte se

tregtarët ishin gati të paguanin detyrimin, por kundrejt kësaj kërkonin aksionet në bankë.

Sipas prefektit E. Toto, sekuestrimi i pasurisë së tregtarëve që nuk paguanin detyrimin do të

përbënte skandal dhe për këtë duhej gjetur një zgjidhje. Më 4 korrik 1933, Ministria e

Financave reagoi ashpër ndaj Toto-s, duke i kërkuar Ministrisë së Brendshme, që t’i tërhiqej

vërejtje e rreptë dhe të urdhërohej të kryente të gjitha veprimet, ose do të përballej me pasojat

ligjore. Mbledhja e kapitalit për bankën, apo jo, “ishte politikë e kabinetit dhe jo e Prefektit”.

Kjo u përkrah nga Ministria e Brendshme, e cila kërkoi nga tregtarët respektimin e ligjit.798

Për sa i përket çështjes së Bankës Bujqësore, brenda parlamentit nga qëndrimet e

deputetëve në vijimësi u konfiguruan dy grupime. Një pjesë e deputetëve insistuan në hapjen

e kësaj banke, duke kritikuar ngadalësinë e politikave qeveritare në këtë drejtim. Një pjesë

tjetër, ndonëse nuk dolën hapur kundër, vonesat në drejtim të hapjes së saj i shfrytëzuan për

qëllimet e tyre. Deputetë të caktuar e shfrytëzuan këtë si argument për të shprehur qëndrime

kundër reformës, duke e cilësuar si të pamundur vazhdimin e saj. Kur në parlament, në

dhjetor 1933, po diskutohej mundësia për zgjerimin e personave që ishin prekur nga pasojat e

krizës dhe që mund të përfitonin nga Reforma Agrare, një grup deputetësh u shprehën se,

përderisa akoma nuk po funksiononte Banka Bujqësore, nuk ishte e mundur që të zbatohej

reforma.799

Pavarësisht se kërkesa e tyre, për një rishikim të saj, nuk u pranua, kjo ishte një

kambanë alarmi për qeverinë dhe organizmat përgjegjës për të vepruar në këtë drejtim.

Viti 1933, ishte një vit i vështirë për ekonominë shqiptare, pasi kriza ekonomike

preku të gjitha degët e saj dhe kjo u përforcua nga acarimi i raporteve me Italinë. Megjithë

masat e marra për shkurtime në buxhet, vendi po kalonte në kolaps financiar. Për të zbutur

sadopak pasojat, si element ndihmës u pa dhe përdorimi i fondit të mbledhur në dispozicion

të Bankës Bujqësore. Kështu, u vërtetua parashikimi i A. Dibrës, i qershorit 1931. Më 22

janar 1934, qeveria paraqiti projektligjin për tërheqjen e një shume të hollash nga të ardhurat

e Bankës Bujqësore. Shkak i kësaj nisme ishte bërë pakësimi i të ardhurave dhe deficiti

financiar i vitit të mëparshëm, prandaj qeveria autorizohej që të tërhiqte nga Banka

Kombëtare 1.800.000 fr. ari, të derdhura për kapitalin e Bankës Bujqësore. Kjo shumë do të

kthehej nga të ardhurat e doganave dhe monopoleve për 20 muaj, nga 30 prilli 1934 deri më

31 dhjetor 1935 me këste mujore së bashku me interesin 4%.800

Dekreti solli debate.

Kundërshtar i madh i tij u shfaq Th. Orolloga, ku fillimisht deklaroi se, “qeveria deri më sot

nuk kishte vënë në zbatim krijimin e kësaj banke dhe nuk kishte paraqitur as rregullore dhe as

statut të saj”. Sipas tij, për shumat e derdhura deri sa të krijohej banka, parlamenti nuk mund

të ndërhynte dhe aq më tepër ta ndryshonte destinacionin e tyre, se ato të holla ishin pasuri e

aksionistëve, “dhe vetëm ata mund të japin pëlqimin e tyre”.801

Pavarësisht këtij

kundërshtimi, propozimi qeveritar u pranua nga deputetët dhe u miratua nga komisionet

përkatëse. Ligji u dekretua më 13 shkurt 1934, duke saktësuar se kjo shumë do të kthehej nga

798

AQSH, F. 152, V. 1933, D. 235, fl. 8-17. 799

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 134-140. 800

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 230-232. 801

Po aty, fl. 234.

150

të ardhurat e përgjithshme të viteve financiare 1935-36 dhe 1936-37.802

Pra, pavarësisht se

banka ishte një nevojë e ngutshme për vendin, akoma pa u hapur, sasia monetare e vënë në

dispozicion të saj u tërhoq nga qeveria. Nga kërkesa u kuptua se kapitali i saj kishte arritur në

1.800.000 fr. ari, pra një shumë e trefishuar nga sa parashikonte ligji për hapjen e saj.

Vazhdimi i tejzgjatur i krizës, tërheqja e kapitaleve të grumbulluara për hapjen e

bankës, mungesa e zëvendësimit të tyre, sollën që çështja e saj të mbetej pezull edhe për dy

vite të tjera, por pas marrëveshjeve të marsit 1936 me qeverinë italiane, financat e shtetit

shqiptar morën mbështetje, duke kapërcyer pasojat e krizës. Në kuadër të tyre, ishte

parashikuar edhe dhënia e shumave për hapjen e kësaj banke. Për këtë arsye, më 7 shtator

1936, qeveria shqiptare mori një vendim të posaçëm në lidhje me këtë bankë. U vendos, që të

formohej këshilli me përbërje: një përfaqësues i Ministrisë së Ekonomisë, një i Financave, një

i Këshillit Kontrollues, një delegat i Këshillit të Shtetit, dy delegatë të propozuar nga

Kryeministria dhe vetë drejtori i Bankës. Megjithatë, kësti i parë prej 900.000 fr. ari, që do të

derdhej për kapitalin e saj, u zvarrit dhe nuk u dha në vitin 1936.803

Pavarësisht kësaj, puna për hartimin e kuadrit ligjor për funksionimin e bankës

vazhdoi. Më 15 tetor 1936, në mesazhin për deputetët Zogu njoftoi se, shumë shpejt do të

paraqiteshin projektligji mbi krijimin e Bankës Bujqësore dhe ai i buxhetit të

jashtëzakonshëm mbi përdorimin e huasë bujqësore, të cilat duhet të kalonin shpejt në

parlament.804

Pra, nga ky njoftim rezulton se, përcaktimet që ishin bërë në ligjin e vitit 1930,

ishin të paplota për funksionimin e saj. Më 21 tetor 1936, u paraqit projektligji i ri mbi

krijimin e Bankës Bujqësore, ku ishte përcaktuar gjithçka në lidhje me ngritjen, qëllimin dhe

funksionimin e saj. Reagimet e deputetëve ishin të ndryshme. M. Kaso, theksoi se, me pak

diferencë projekti i paraqitur ishte ligji i Turqisë së vjetër dhe kështu nuk krijohej një institut

autonom, siç ishin bankat bujqësore, por një degë qeveritare, në të cilën do të ndërhynin

nëpunësit e shtetit. Sipas tij, me këtë projekt banka ndihmonte pronarët dhe jo bujqit, pasi për

t’u dhënë kredi atyre, iu kërkonte hipotekë, çeqe dhe të tjera garancira. Ai theksoi se “po t’i

kishte bujku këto nuk kishte nevojë për këtë Bankë” dhe me shpenzimet që parashikoheshin

për nëpunësit, kapitali i saj për pak vjet do të mbaronte.805

Kryeministri M. Frashëri, sqaroi

se, projekti ishte huazuar nga Banka Bujqësore Bullgare e cila ishte më e perfeksionuara,

ndërsa me ligjin turk mund të kishte vetëm parime të përgjithshme, si të gjitha bankat

bujqësore. Sipas tij, banka do të ndihmonte bujqit, por ata duhej të linin garanci të cilat mund

të ishin të paluajtshme, ose prodhime bujqësore, bagëti etj. Për t’u dhënë hua, pronarëve, do

iu kërkohej hipotekë, por huaja nuk do të ishte më shumë se 30.000 fr. ari, që nuk do të

jepeshin përnjëherë. Deputetë të caktuar ishin dakord, që banka të kontrollohej nga qeveria

dhe parlamenti, pasi ajo ishte krijuar me të hollat e shtetit. Për këtë u propozua që të krijohej

një Këshill i Epërm Survejance, i përbërë nga 2 ose 3 vetë me eksperiencë në çështjet

bankare, të zgjedhur nga Këshilli i Ministrave. Gjithashtu, duhej të saktësohej mënyra se si

ajo do të nxirrte kreditë e saj dhe se si do të rregullohej kapitali i aksionistëve privatë, pasi

shumë nëpunës kishin dhënë rrogat e tyre për krijimin e bankës.806

Megjithatë, pavarësisht

debateve të bëra, projekti u dërgua në komision.

802

Fletorja Zyrtare, nr. 12, 14 mars 1934, 1. 803

I. Fishta, Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin…,97. 804

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 59, fl. 6. 805

Po aty, fl. 48. 806

Po aty, fl. 52-53.

151

Komisionet parlamentare të Financave, Ekonomisë dhe Drejtësisë dakordësuan dhe

krijuan një komision të përbashkët me kryetar F. Alizotin dhe nënkryetar Z. Xoxën. Ky

komision në veprimtarinë e tij, dakordësoi me M. Frashërin për ndryshimet. Më 4 nëntor

1936, paraqiti relacionin e tij. Ndryshimet e bëra ishin të vogla, teknike me rregullime

termash, ku kryesisht u prek mënyra e organizimit dhe funksionimit të këshillit administrativ

të bankës. Pjesa tjetër u miratua pa ndryshime.807

Ai u dekretua më 26 nëntor dhe hyri në fuqi

më 9 dhjetor 1936.808

Megjithëse, Banka Bujqësore akoma nuk ishte hapur, projektet që kishin të bënin me

veprimtarinë e saj, vazhdonin. Më 14 prill 1937, u paraqit një projektligj autorizues, për një

hua për nevojat e saj, duke përcaktuar se qeveria autorizohej, që të kontraktonte me garancinë

e shtetit një hua deri në 3 milion fr. ari. Interesi nuk do të ishte më i lartë se 8% për 10 vitet e

para. Ajo do të jepej për kreditorë, të cilët kishin kontraktuar hua përpara datës 12 mars 1935

dhe nuk ishin në gjendje të paguanin detyrimet e tyre, veçse me afate të gjata. Disa deputetë

duke qenë dakord me këtë iniciativë, propozuan që të caktohej maksimalja e huasë, norma e

saktë e interesit të saj dhe t’u jepej bujqve që kishin prona dhe që merreshin me bujqësi. Të

tjerë e kundërshtuan, duke theksuar se akoma nuk ishte krijuar Banka e Bujqësisë dhe çështja

duhej studiuar mirë. Projekti u shqyrtua shumë shpejt dhe të nesërmen Komisioni i Financave

dhe i Ekonomisë paraqitën relacionin e tyre. Në dakordësi me qeverinë, ata kishin hartuar një

projekt të ri, ku në ndryshim nga i mëparshmi, interesi do të ishte 5% në vit dhe huaja do të

paguhej për 20 vjet. Ajo do të ishte për bujq dhe blegtorë që merreshin personalisht dhe

ekskluzivisht me bujqësi dhe blegtori, banues në fshat ose në qytete. Ndryshimet u pranuan

dhe projekti u miratua.809

Pas shumë kërkesave dhe ndërhyrjeve në korrik 1937, Banka Kombëtare vuri në

dispozicion për krijimin e Bankës Bujqësore, shumën prej 900.000 fr. ari. Më 19 korrik 1937,

A. Zogu firmosi dekretligjin për krijimin e saj. Ai përbëhej nga 7 tituj, 16 kapituj dhe 86

nene. Në titullin e parë ishin përcaktuar arsyet e krijimit, elementët e kapitalit, selia dhe

veprimet e Bankës. Titulli i dytë, përcaktonte veprimet e kreditit bujqësor dhe afatet e tyre. I

treti, Statutin e Bankës, i katërti, mbikëqyrjen, i pesti, institutet e tjera të autorizuara për të

ushtruar kreditin bujqësor, i gjashti, privilegjet fiskale dhe taksat shtetërore dhe i shtati, kishte

dispozitat e përgjithshme të fundit dhe tranzitore. Në vetvete, ky ishte një zgjatim i ligjeve të

viteve 1930 dhe 1936 për këtë bankë, por brenda neneve të caktuara ishte zgjeruar me disa

artikuj të tjerë. Në nenin 84 ishte përcaktuar se dispozitat e këtyre dy ligjeve për Bankën

Bujqësore, ashtu edhe çdo dispozitë tjetër legjislative që binin ndesh me këtë dekret ishin të

shfuqizuara.810

Më 17 dhjetor 1937, ai u paraqit përpara deputetëve. Në raportin justifikues të

qeverisë ndër të tjera theksohej se, ligji i vitit 1930 kishte parashikuar vetëm disa pika të

përgjithshme, por pa u marrë me pjesën ligjore. As ligji i nëntorit 1936 nuk e kishte rregulluar

qartë natyrën e veprimeve të posaçme, në lidhje me bujqësinë dhe funksionimin e institutit që

do të merrej me këto veprime. Aty kishte mungesa të dispozitave të posaçme për ushtrimin e

kreditit bujqësor. Pas studimit të gjendjes e të nevojave efektive të bujqësisë ishte parë e

nevojshme të hartohej ky dekretligj.811

Krijimi i ligjeve të reja ishte diçka pozitive, por

807

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 167-176. 808

Fletorja Zyrtare, nr. 84, 9 dhjetor 1936, 1-15. 809

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 73, fl. 302-340. 810

Fletorja Zyrtare, nr 54. 28 korrik 1937, 1-14. 811

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 75, fl. 49-52.

152

interesant është fakti që për këtë bankë si ligji i vitit 1930, ashtu edhe ai i vitit 1936,

pavarësisht se u diskutuan dhe miratuan, asnjëherë nuk u vunë në zbatim, pasi subjekti për të

cilin ishin miratuar, nuk u hap në këto vite.

Për sa i përket këtij dekreti, i vetmi deputet që u aktivizua dhe evidentoi disa anë

negative të tij, ishte L. Kareco, një specialist i financave. Sipas tij, kapitali për krijimin e

bankës ishte i pamjaftueshëm dhe e shikonte si ngërç çështjen që ky do të shtohej me

subvencione, ose taksa, që shteti do të jepte në të ardhmen, pasi marrja e tyre nuk mund të

vazhdonte, sepse ky dekret i kishte ndaluar. Por, shumë shpejt banka do të kishte nevojë për

kapitale, të cilat shteti nuk mund t’i plotësonte dhe kështu ajo do të vihej nën kontrollin e

kapitalit privat. Edhe pikën që e lejonte bankën të merrte pjesë në operacionet tregtare, ai e

shikonte të rrezikshme, pasi kërkohej eksperiencë e gjatë në këtë fushë dhe duheshin individë

të përgatitur, të cilët banka nuk i kishte dhe kjo do ta dëmtonte atë. Sipas tij, huatë me afat të

gjatë nuk duhet të kufizoheshin në 1.000 fr. ari, por duhet të ishin 8.000 deri në 10.000 fr. ari.

Si të rrezikshëm, ai shikonte dhe ekskluzivitetin e bankës për të dhënë hua bujqësore, pasi

duheshin edhe institucione të tjera për këtë dhe për nxjerrjen e kredive duhej thjeshtëzuar

procedura. Gjithashtu, këshilli i lartë i mbikëqyrjes, duhet të kontrollonte të gjitha

operacionet e bankës, të emëronte personelin e lartë të saj dhe në fund të çdo viti, të paraqiste

një raport mbi veprimet dhe bilancin vjetor të saj.812

Megjithatë, deputetët e votuan dekretin

dhe e dërguan në komision.

Më 29 janar 1938, Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin, bashkë me ndryshimet,

ku ishte vendosur që qeveria do të merrte taksa dhe do të jepte subvencione, deri sa kapitali i

bankës, të arrinte shumën 10 milion fr. ari. Banka do të jepte hua deri në 5000 fr. ari, të cilat

do të nxirreshin si taksat e shtetit. Veprimet e kreditit bujqësor do të ishin të përjashtuara nga

të gjitha taksat shtetërore, bashkiake, komunale etj.813

Në këtë rast u shfaqën disa deputetë që

kundërshtuan ekskluzivitetin e bankës për të dhënë hua për bujqësinë, pasi sipas tyre kjo

ndalonte lëvizjen e lirë të kapitaleve dhe dëmtonte ekonominë. Një grup tjetër e përkrahën

projektin, duke theksuar se, do të ishte në të mirë të bujqve që huatë t’i merrnin me një

kamatë të vogël. Në këtë rast, L. Kareco nuk foli më, kjo pasi disa nga vërejtjet e tij,

komisioni i kishte pasqyruar në dekret. Më 14 shkurt u bë miratimi përfundimtar i tij, siç e

kishte paraqitur komisioni. Ai u dekretua më 16 mars 1938 dhe hyri në fuqi më 29 mars

1938.814

Në këtë mënyrë merr fund edhe rruga e gjatë dhe plot pengesa e krijimit të kësaj

banke. Misioni i saj, pavarësisht synimeve pozitive, arriti të konkretizohej shumë vonë.

Faktor kyç në këtë vonesë ishte politika italiane, duke e penguar në shumë drejtime hapjen,

për të mos ceduar nga monopoli i saj mbi sistemin bankar në Shqipëri, prandaj pavarësisht

marrëveshjeve të nënshkruara, ajo me shumë vështirësi, i lëshoi këstet financiare për hapjen e

kësaj banke.

812

Po aty, fl. 53-57. 813

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 76, fl. 4-19. 814

Fletorja Zyrtare, nr 20. 29 mars 1938, 1-14 .

153

3.4. Roli i parlamentit për zbutjen e varfërisë në vend

Pas shpalljes së monarkisë, popullsia shqiptare, sidomos ajo rurale, në veri dhe në jug

të vendit, ndodhej në një gjendje të vështirë, për shkak të prodhimeve të pakta bujqësore, që

vinin si pasojë e mungesës së farërave, punimit të tokës me teknologji të prapambetur,

kujdesit të pakët gjatë punës, ndikimit të kushteve atmosferike etj. Këtyre iu shtuan edhe

pasojat e krizës ekonomike si, rënia e çmimit të prodhimeve bujqësore e blegtorale, ulja e

eksportit, shtimi i borxheve të fshatarësisë, politikat proteksioniste të vendeve të tjera,

kryesisht Italisë me të cilën kryheshin shkëmbimet më të mëdha tregtare. Qeveria dhe

parlamenti u përpoqën që të ndihmonin në problemin kryesor për pjesën më të madhe të

popullsisë, që ishte sigurimi i elementit jetik, “buka”. Për këtë arsye u përjashtuan herë pas

here nga taksat doganore, misri dhe gruri që importohej për zona të veçanta të Shqipërisë.

Vlen të theksohet se, veprimtaria parlamentare gjatë periudhës së monarkisë, ka trajtuar

shumë herë problemet ekonomike të popullsisë së varfër. Roli i deputetëve të veçantë ka qenë

i dallueshëm, pasi nga kontaktet e shpeshta me zonat e tyre, e njihnin më mirë problematikën

që ato mbartnin.

Më 5 shtator 1928, kur sapo ishte shpallur monarkia dhe po trajtohej çështja e

çifligjeve që do t’i kalonin mbretit, F. Alizoti evidentoi situatën e vështirë të popullsisë së

prefekturës së Gjirokastrës. Duke qenë se të korrat e reja për atë vit kishin qenë të pakta si në

gjithë Shqipërinë, ai kërkoi që në dekretligjin e qeverisë që ishte shpallur në gusht të atij viti,

për importimin e misrit pa taksë doganore për viset e veriut, të përfshihej edhe ajo

prefekturë.815

Pas këtij propozimi, debatet kanë qenë, nëse Asambleja mund ta shqyrtonte

këtë çështje. Megjithatë, deputetët vendosën që kjo kërkesë të shtyhej dhe qeveria të vepronte

si ta shikonte të arsyeshme, sepse “po t’i rekomandohej gjë asaj, Asambleja do të merrte rolin

e Parlamentit dhe kjo për momentin nuk mund të bëhej”. 816

Në fund të vitit 1928 dhe fillim të vitit 1929, situata u vështirësua më tej, për sa i

përket furnizimit me bukë, pasi kishte mungesa të mëdha të drithit dhe grurit. Për këtë arsye u

paraqitën në parlament nga qeveria disa projekte për importime misri dhe gruri. Më 24 janar

1929, u paraqit “Projektligji për importimin e grurit me një taksë 5 fr. ari kuintali”, nga 25 që

kishte qenë. Kjo do të kishte fuqi deri më 31 korrik 1929. Deputetët e pranuan parimisht, por

H. Xhemali kërkoi, “që për shkak të situatës së vështirë dhe pamundësisë financiare të

njerëzve të bëhej zbritje më e madhe”.817

Më 4 shkurt, Komisioni i Ekonomisë paraqiti

relacionin, ku taksën nga 5 fr. ari, e zbriti në 3 fr. ari kuintali, por kufizoi kohën e importimit

deri më 30 qershor 1929. Sipas përkrahësve të taksës së ulët, ky ligj bëhej, “që t’i jepej bukë

popullit se po vdes”, sidomos në disa zona malore ku sasia e dëborës ishte e madhe, kishte

mungesë të lidhjes rrugore dhe për dërgimin e drithit atje, transporti kushtonte tre herë më

tepër, sesa sasia e drithit. Përkrahësit e projektit qeveritar, kryesisht ministrat dhe disa

deputetë theksuan se nga ulja e madhe që kishte bërë komisioni, do të përfitonin vetëm

tregtarët dhe furrtarët dhe jo populli. Pas shumë debatesh u hodhën në votim të dy projektet,

ku ai i qeverisë mori pak vota, kështu që fitoi projekti i komisionit.818

Në këtë rast, shumica e

deputetëve u rendit në krah të shtresave në nevojë.

815

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 100-101. 816

Po aty, fl. 101-105. 817

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 553-554. 818

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 109-111.

154

Situata e rëndë e fillimit të vitit 1929, u ndoq me seriozitet nga deputetët. Më 18

shkurt 1929, V. Sevrani theksoi se, ndihmat e mbledhura, nuk ishin dërguar në të gjitha

vendet, se populli i malësive si në jug ashtu edhe në veri, po vdiste urie. Sipas tij, zona e

jugut ishte më problematike pasi disave u ishin djegur edhe shtëpitë, prandaj duhet, “të

dërgohen ndihma sa më parë se populli po vdes urie”.819

Në funksion të zgjidhjes së

problemit, më 22 shkurt 1929, Ministria e Punëve Botore shpërndau për të gjitha zyrat e saj

rregulloren e hartuar nga Këshilli i Ministrave, që ishte dekretuar nga mbreti më 21 shkurt,

për shpërndarjen e misrit në ato vende që vuanin nga zija e bukës.820

Agravimi i situatës,

presioni i madh nga të gjithë drejtimet, por sidomos nga deputetët, ndikoi në ndryshimin e

qëndrimit të qeverisë. Më 26 shkurt 1929, ajo paraqiti për njoftim në parlament, projektligjin

për shtimin e një fondi prej 80.000 fr. ari në buxhetin e Ministrisë së Financave, për të

ndihmuar të varfrit e malësive dhe u kërkua që të pranohej me ngutësi, pasi koha nuk priste.

Për këtë arsye, me propozim të kryetarit të seancës u mbyll mbledhja dhe pas disa minutave

pushim filloi tjetra, ku projekti u vendos në rendin e ditës. Deputetët e miratuan atë

menjëherë, po ashtu dhe komisionet parlamentare.821

Në këtë rast, roli i deputetëve, ishte

pozitiv që nga pasqyrimi i gjendjes së vështirë të popullsisë, me kërkesat e bëra për shtime

ndihmash dhe deri tek krijimi i hapësirave ligjore, për kalimin dhe miratimin sa më shpejt në

parlament të këtyre nismave.

Megjithatë situata vazhdoi të mbetej problematike, pasi në zona të caktuara dimri i

vazhdonte të ishte i vështirë, Kjo solli që më 4 mars 1929, në parlament të paraqitej një

mocion, i nënshkruar nga deputetët e Korçës, ku i kërkohej qeverisë të merrte masa për

popullsinë e Kolonjës, e cila nga shkaku i dimrit “po vuante urije”. Aty, theksohej se,

mungonte buka, po vdisnin njerëzit dhe po ngordhte bagëtia. Nisma u përkrah edhe nga

deputetë të tjerë, duke evidentuar se, një situatë e tillë ishte në gjithë Shqipërinë. Ministri i

Drejtësisë, H. Delvina, theksoi se, qeveria do t’i ndihmonte, por edhe “parlamenti duhet t’u

bënte apel pasanikëve, për të ndihmuar vëllezërit e tyre”. Nisma u përkrah nga deputetët.822

Pavarësisht kësaj, lutjet për ndihmë, vazhduan përsëri gjatë muajit mars, ku katunde të

ndryshme të Shqipërisë kërkuan ndërmjetësinë e parlamentit, për zgjidhjen e kësaj çështje.

Gjatë vitit 1929, u hartuan disa dekrete për zgjatjen e afateve të importimit të misrit

dhe grurit, kryesisht për zonat e veriut të Shqipërisë, të cilat u miratuan nga deputetët.

Megjithë disa zhvillime pozitive në ecurinë e shtetit shqiptar, vlen të theksohet se nevojat e

popullsisë për grurë dhe misër, kanë qenë të përhershme, por jo gjithmonë faktor ka qenë

mungesa e prodhimit të tij në vend. Një element përcaktues, që kondiciononte importin e tij,

ishte gjendja e keqe e rrugëve dhe mungesa e lidhjes mes zonave të caktuara të vendit, e

evidentuar kjo edhe nga vetë pjesëtarë të qeverisë. Më 15 mars 1930, kur u paraqit për

diskutim projektligji mbi importimin e lirë të misrit pa taksë doganore, për nevojat e

prefekturës së Kosovës, H. Toska deklaroi se nuk kishte nevojë për të importuar misër, pasi

Myzeqeja kishte prodhuar atë vit dhe “pse duhej të dilte paraja jashtë, kur mund të blihej

misër vendi”. Reagimi i ministrit M. Frashëri, ka qenë i shpejtë, duke theksuar se “po të gjejë

mundësi H. Toska ta transportojë misrin e Myzeqesë në Kosovë, jo vetëm do të heqim dorë

819

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 462. 820

AQSH, F. 177, V. 1929, D. 324, fl. 1-4. 821

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 88, fl. 118-119. 822

Po aty, fl. 295.

155

nga projekti por do t’i bëjmë një monument në mes të Shqipërisë”.823

Zgjidhja në këtë rast ka

qenë që misri të importohej nga Jugosllavia, pasi rruga ishte më e shkurtër dhe më pak e

kushtueshme. Nga Myzeqeja në prefekturën e Kosovës, ishte distancë e largët, kishte

mungesë lidhjeje të drejtpërdrejtë dhe duke qenë akoma muaji mars, ishin prezent vështirësitë

e motit.

Përveç sigurimit të grurit dhe misrit për ushqim, problem ishte dhe sigurimi në kohë i

farës për mbjellje, gjë e cila u evidentua edhe nga deputetë të caktuar. Jo vetëm kaq, por në

këto raste u vu re dhe ndërhyrja për zonat e tyre, për mostrajtim të barabartë nga ana e

qeverisë dhe me insistimin e tyre u bënë ndryshime të dekreteve në të mirë të popullsisë. Më

10 nëntor 1930, F. Rusi kërkoi që të vihej sa më shpejt në rendin e ditës dekretligji i qeverisë

për sjelljen e farës së grurit, ku përfshiheshin edhe tërshëra e elbi, dhe sasitë ishin ndarë sipas

prefekturave, duke përcaktuar mënyrat e sjelljes, shpërndarjes etj. Korça kishte vendin e parë

me 3000 kuintal. Në vend të dytë ishte Berati me 1000 kuintal. Pastaj vinin prefekturat e

tjera. Deputetë të ndryshëm kundërshtuan sasitë e vogla për prefekturat e tyre dhe kërkuan

informacion se, përse ishin përjashtuar prefekturat e Vlorës, Shkodrës dhe Dibrës. Sipas tyre,

nëse faji ishte tek autoritetet e vendit që nuk kishin lajmëruar qeverinë, ato duhej të

shkarkoheshin, pasi kjo neglizhencë kishte shkaktuar shumë dëme, mbasi kishte kaluar koha

e mbjelljes. Ministri M. Frashëri u mundua ta largonte përgjegjësinë nga qeveria, duke

deklaruar pamundësinë e saj, për të blerë farën, prandaj ishte nxjerrë në ankand. Sipas tij, atje

ku kishin dalë sipërmarrës u ishte dhënë, në vende të tjera ishte lënë populli i lirë ta merrte

vetë nga doganat. Ndryshe nga të tjerët, M. Kaso u shpreh se reagimi i deputetëve në këtë

moment, ishte një shfaqje, “për t’i treguar popullit dhe përfaqësuesve të shtypit se ne

interesohemi për bujkun, pasi dekreti kishte dalë që në tetor dhe ata nuk kishin kërkuar

shpjegime prej qeverisë atëherë, por e kritikonin sot”.824

Megjithë diskutimet, ai u pranua dhe

u dërgua në komisionin përkatës.

Më 19 nëntor, Komisioni i Financave dhe Ekonomisë e morën në shqyrtim, duke

shtuar dhe prefekturat e Shkodrës, Vlorës, Dibrës dhe Kosovës. Aty u saktësua se, nëse

ministria nuk mund ta realizonte importin në afatin e duhur, ajo autorizohej të lidhej me

sipërmarrës, në bazë të marrëveshjeve private. Gjithashtu, u përcaktuan dhe modalitete të

tjera, për realizimin e këtij projekti. Deputetët i mirëpritën këto ndryshime. Në këtë rast, M.

Kaso nuk kundërshtoi ndryshimet, por shkarkimin e qeverisë nga përgjegjësia duke theksuar

se, komisioni duhej t’i kishte kërkuar llogari asaj, se përse nuk i kishte përfshirë këto vise dhe

nuk duhej të kishte shtuar vetë asgjë. Sipas tij, shtesa që kishte bërë komisioni, me të drejtë

nuk mund të pranohej, sepse ishte kundër Statutit dhe kjo sillte shpëtimin e qeverisë nga

neglizhenca e saj.825

Kjo u kundërshtua nga deputetë të tjerë, pasi parlamenti mund të

ndryshonte si dekretet, ashtu edhe projektet. Kështu që, ndryshimet e komisionit u pranuan

me shumicë votash nga deputetët.

Ky qëndrim i deputetëve ndikoi që qeveria të ishte më e kujdesshme për vitin tjetër,

në importimin e farës për të mbjellë, duke e sjellë projektin në kohë. Kështu, më 7 shkurt

1931, ajo paraqiti projektin për përjashtimin nga taksa doganore e farës së grurit që do të

mbillej për verë. Pjesa më e madhe e deputetëve e përkrahën, por elementë të caktuar mbajtën

823

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 63. 824

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 402-420. 825

Po aty, fl. 467-470.

156

përsëri qëndrime kundërshtuese për mospërfshirjen e Dibrës dhe marrjen nga fondi i Bankës

Bujqësore të parave për blerjen e farës. Përsëri, M. Frashëri deklaroi se, nga të gjitha

prefekturat e pyetura për nevojat e popullsisë për farë, vetëm ajo e Dibrës nuk kishte sjellë

kërkesë. Ndërsa, për paratë e marra nga fondi i Bankës Bujqësore, ai theksoi se, ato do të

shkonin për sigurimin e farës, pra për të mirën e bujkut dhe ky ishte edhe vetë qëllimi i

krijimit të kësaj banke. Pavarësisht debateve, deputetët e pranuan projektin, po ashtu edhe

komisionet përkatëse.826

Megjithëse, importimet e misrit dhe grurit me tarifa të ulëta ose pa taksë doganore u

bënë më të shpeshta, kjo nuk u shoqërua gjithmonë me uljen e çmimit të tyre në tregje.

Shkaku ishte se tregtarët e mëdhenj, në rastet kur qeveria bënte ulje të tarifave doganore për

drithërat, blinin sasi të mëdha me çmime të lira, e depozitonin në magazinat e tyre dhe e

shisnin me çmime të larta, kur ai mungonte në treg. Duke qenë e paaftë për të menaxhuar

këto situata dhe për të kontrolluar çmimet në tregun vendas, qeveria ka luajtur shpesh me

lajmet, për uljen e taksave doganore për grurin dhe misrin. Këto, ndikonin që tregtarët të

nxirrnin mallin nga magazinat duke ulur çmimet, sepse ai mund t’u mbetej pa shitur. Ky ishte

një mjet presioni, që qeveria e ka përdorur kryesisht në momente, kur të korrat e reja, akoma

nuk ishin marrë dhe çmimet e drithërave arrinin kulmin e tyre. Në fund të majit 1931, ministri

i Financave L. Kareco deklaronte se qeveria akoma nuk kishte marrë vendim për të lejuar

hyrjen e misrit nga jashtë pa taksë doganore por, “pas një studimi të bërë ka arritur në

përfundimin se misri nuk duhej të shitej më tepër se 90 lekë për kuintal”. Nëse kjo nuk bëhej,

“atëherë qeveria do ta lejojë importimin e misrit nga jashtë me taksa të ulëta, sepse nuk mund

të pranojë që të spekullohet në kurriz të fukarasë”.827

Përveç mungesës së mekanizmave për punimin e tokës, problemeve me farën,

mentalitetit të prapambetur të bujkut, një faktor kyç në keqësimin e situatës së bujqësisë ishin

kushtet e motit. Në verën e vitit 1931, vendi u prek nga një thatësirë e madhe. Si pasojë e

kësaj dhe e krizës ekonomike prodhimi bujqësor pati rënie të theksuar.828

Pavarësisht situatës

së krijuar, rezistenca e tregtarëve për të ulur çmimet ishte e madhe, gjendja e popullsisë ishte

e keqe dhe zona të tëra të Shqipërisë vuanin nga uria. “Tregu i Gjirokastrës, - shkruante

gazeta “Ora” në qershor 1931, - vuan nga mungesa e bukës, se misri i agallarëve dhe i

pronarëve të tjerë vazhdon të mbetet i kyçur në hambaret dhe s’duan ta shesin me atë çmim

që qeveria caktoi. Pardje në pazar të Gjirokastrës vetëm dy kuintal misër kishte. Katundarët

ishin me thasë zbrazët”.829

Kjo situatë e vështirë u përcoll në parlament nga ana e deputetëve

dhe më 19 qershor 1931 u raportua për gjendjen e keqe në të gjithë Shqipërinë. Deputetët

diskutuan rreth të dhënave, që kishin marrë nga zona të ndryshme, ku theksohej se misri po

shitej shumë shtrenjtë. Ata kërkuan nga qeveria që të hapej rruga, të vinte misër i lirë, se

populli po vdiste urie dhe të merreshin masa që të luftoheshin spekulatorët. Kryeministri P.

Evangjeli theksoi se kjo çështje do të rregullohej shumë shpejt.830

Në funksion të kësaj më 31

tetor 1931, u paraqit projektligji për shtimin e një fondi prej 200.000 fr. ari në buxhetin e vitit

1931-1932, për Ministrinë e Ekonomisë. Ai u përcaktua për blerjen dhe shpërndarjen e misrit

826

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl 294-298. 827

Ora, nr. 380, 24 maj 1931, artikulli “Importimi i misrit do të lejohet në qoftë se misri do të shitet më tepër se

90 lekë kuintali”. 828

Iljaz Fishta-Veniamin Toçi, Gjendja ekonomike e Shqipërisë në vitet 1912-1944, (Tiranë: 8 Nëntori, 1983),

102. 829

Ora, nr. 401, 13 qershor 1931, artikulli “Populli s’ka bukë”. 830

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 93, fl. 242.

157

dhe të farës së grurit për popullsinë e varfër.831

Deputetët e miratuan menjëherë, po ashtu dhe

Komisioni i Financave më 4 nëntor 1931, e pranoi pa ndryshime.

Në gjysmën e dytë të vitit 1931, për shkak të gjendjes së vështirë, qeveria nxori disa

dekretligje për importimin e misrit dhe farës për mbjellje për të varfrit në zona të ndryshme të

vendit. Deputetët shumë prej tyre i miratuan pa debate, po për disa u diskutua shumë, me

qëllim mbrojtjen e popullsive të varfra, të zonave të tyre. Më 4 nëntor 1931 u paraqit dekreti

për importimin e 20.000 kuintalëve misër, që do t’u shpërndahej të varfërve gratis. Kjo ishte

bërë, pasi atë vit ishte prodhuar pak drithë për shkak të thatësirës, çka do të sillte mungesë

buke për shumë njerëz.832

Duke qenë se aty nuk kishte përcaktuar se kush prefekturë do të

përfitonte, deputetë të veçantë kërkuan ndihma për prefekturat e tyre. Po ashtu, ata

evidentuan dhe gjendjen e keqe të popullsisë, ku sipas N. Kiçit, “mirditasit kanë jetuar me

qershia dhe Kelmendi nuk ka pasur ku të marrë asnjë kokërr drithë”.833

Të gjithë deputetët

kërkuan që, qeveria të merrte masa për shpërndarjen sa më shpejt të misrit, sepse rrugët do të

bllokoheshin nga moti i keq, dhe kjo do të sillte shtimin e spekulimeve dhe rëndimin e

gjendjes.

Vazhdimi i mungesës së madhe të drithit në zona të caktuara e kishte detyruar

qeverinë të merrte nisma edhe për modifikimin e ligjeve në fuqi. Më 21 dhjetor 1931, u

paraqit me ngutësi projektligji për përjashtimin nga taksa doganore e misrit, që do të

importohej për prefekturat e Kosovës dhe Dibrës, me kusht që të importohej vetëm nga

doganat e kufirit të prefekturave në fjalë. Arsyeja ishte kriza për bukë në këto prefektura e

shkaktuar nga mungesa e drithit. Projekti solli debate. Kryesisht kundërshtimet erdhën, për

rrugën e ndjekur nga qeveria. Deputetë të caktuar kujtuan reagimin kundër të qeverisë, kur

ata e kishin ndryshuar projektin e saj, duke e ulur taksën e importit nga 5 fr. ari në 3 fr. ari.

Ata insistuan se, nëse kjo taksë do të hiqej, ajo duhej bërë për të gjitha prefekturat, pasi

situata ishte e rëndë kudo.834

Deputeti M. Kaso kundërshtoi rrugën ligjore të ndjekur. Ai

deklaroi se, ishte në fuqi projekti ku ishte vendosur, që për misrin që hynte në Shqipëri do të

paguheshin 3 fr. ari. Sipas tij, “nëse pranohej ky projekt i ri, do të shkelej Statuti, pasi në një

sesion nuk mund të votoheshin dy mendime të ndryshme për të njëjtin ligj”.835

Megjithë,

kundërshtimet e vërejtura deputetët e dërguan në Komisionin e Financave, i cili e mori në

shqyrtim më 23 dhjetor 1931. Ai i bëri një formulim të ri duke saktësuar përjashtimin nga

taksa e konsumit e nga taksat e tjera të misrit dhe thasëve që do të importoheshin

ekskluzivisht për popullsinë e prefekturave Dibër dhe Kosovë, me kusht që të importoheshin

vetëm nga doganat e këtyre prefekturave. Pjesa tjetër u la siç ishte. Në këtë rast deputetët e

pranuan ndryshimin pa debate.836

Por, komisioni i rekomandoi qeverisë, që për të përballuar

mjerimin që po ndihej kudo, të përgatiste shpejt një projekt tjetër ku të përgjithësohej heqja e

taksës doganore për misrin. Siç rezulton, kriza ishte shumë e madhe dhe kjo e detyroi

qeverinë që të modifikonte politikat e saj dhe të ndryshonte qëndrim, për sa i përket taksave

doganore. Nga ana tjetër, vërehet një qëndrim pozitiv i deputetëve, të cilët duke pasur

informacione për gjendjen e vështirë, jo vetëm e miratuan projektin, por kërkuan që heqja e

taksës doganore të bëhej për gjithë vendin. 831

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 230. 832

Po aty, fl. 294-295. 833

Po aty, fl. 296. 834

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 95, fl. 429-431. 835

Po aty, fl. 433. 836

Po aty, fl. 476.

158

Në zbatimin e ligjeve për importimin e misrit, filluan të vinin informacione për

parregullsi dhe shpërdorime në blerjen e tij, të cilat u evidentuan edhe nga deputetë të

caktuar. Akuzat ishin për blerje me çmime të larta, në një kohë që kishte oferta të ulëta. Më 7

mars 1932, u diskutua projekti për shpërndarjen e 30.000 kuintal misër për të varfrit, që ishte

importuar pa taksë doganore. I. Xhindi deklaroi se në bazë të informacione që ai kishte,

qeveria kishte pasur oferta me 9 fr. ari kuintali, por e kishte blerë me marrëveshje private me,

12-13 fr. ari kuintalin. Si shembull, paraqiti një telegram, të një tregtari nga Saranda, i cili

kishte ofruar misër me 9 fr. ari kuintali por nuk ishte pranuar duke i thënë se, ishte bërë në

marrëveshje private me 13 fr. ari. Sipas tij, ishin ofruar edhe tregtarë të tjerë, por nuk ishin

pranuar dhe kjo i kishte shkaktuar dëm arkës së shtetit deri në 400.000 fr. ari.837

Në sqarim të

kësaj akuze, ministri i Ekonomisë S. Toptani theksoi, se më 4 janar 1932, komisioni kishte

vendosur që 10.000 kuintal misër të bliheshin nga Xhelo Dibra, me 13 fr. ari, pasi nuk kishte

pasur tjetër ofertues. Për shkak të çmimit të lartë, ishte vendosur anulimi i ankandit dhe që

blerja e misrit të bëhej me marrëveshje private. Ishte formuar komision tjetër dhe ishte

vendosur që të bliheshin gjithsej 28.000 kuintal misër, me çmim 9.90 fr. ari kuintali. Dy ditë

pasi ishte përfunduar marrëveshja, ishte paraqitur tregtari nga Saranda, që nuk ishte pranuar,

pasi marrëveshja ishte bërë. Deputetët këto veprime të Ministrisë së Ekonomisë i kanë quajtur

të mjaftueshme dhe ligjore.838

Nga ky zhvillim rezulton se, pavarësisht arsyeve që e shtynë

deputetin për këtë qëndrim, ky veprim ishte për t’u vlerësuar. Duke qenë se ishin shtuar

shumë rastet e blerjeve të misrit dhe grurit nga ana e qeverisë, reagime të tilla nga deputetët,

do të ndikonin në uljen e korrupsionit gjatë ankandeve për to, gjë e cila do të kishte një

impakt pozitiv mbi buxhetin e shtetit dhe mbi shtresat e varfra.

Drithi përveçse për bukë, në shumë zona të vendit, duke qenë si një nga burimet

kryesore të pasurisë, u përdor nga fshatarët si një e ardhur për blerjen e produkteve të tjera.

Por, gjatë vitit 1934, kriza ekonomike në Shqipëri arriti kulmin duke sjellë një rënie drastike

të çmimit të drithërave. Kjo çoi drejt shkatërrimit të mijëra ekonomive fshatare, duke

rrezikuar furnizimin e familjeve të tyre me elementët më jetik. Kjo, pasi nga njëra anë ranë

çmimet e drithërave, por nga ana tjetër për shkak edhe të taksave u rritën çmimet e artikujve

të konsumit të përditshëm. Kështu për të blerë një kilogram sheqer, fshatari duhet të shiste

18.5 kilogram misër, ndërsa për të blerë një kilogram kripë duhej shitur 6.7 kilogram

misër.839

Në këtë mënyrë, përveç mungesës, u shtua edhe rënia e vlerës së tij edhe në

momentet kur kishte prodhim.

Një problem tjetër që rëndonte mbi popullsinë ishte çmimi i miellrave të bukës, i cili

përfshinte dhe kualitetin e tyre. Abuzimet, spekulimet dhe anomalitë në çmime, kanë qenë të

shpeshta dhe pasojat i vuante popullsia e varfër. Për t’i dhënë zgjidhje kësaj, qeveria delegoi

kompetenca tek organet vendore dhe më 19 shkurt 1934 paraqiti “Projektligjin mbi tregtimin

e miellrave, caktimin e çmimit të tyre dhe të çmimit të bukës”. Aty u vendos që, për caktimin

e çmimeve dhe të cilësisë së miellit, formohej në qendrat e çdo prefekture një këshill i

veçantë me kryetar prefektin. Gjithashtu, u përcaktuan rregullat e funksionimit të mullinjve.

Çmimet e bukës do të caktoheshin prej bashkive të vendit, duke marrë për bazë çmimin e

miellit. Ai u pranua nga deputetët pa debate.840

Por, ata u kujdesën, që krahas shtresës së

837

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 67, fl. 75. 838

Po aty, fl. 108-110. 839


AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 203-207.

159

varfër të mbroheshin edhe pronarët. Kjo, pasi Komisioni i Ekonomisë në ndryshimin e bërë

në projekt, përcaktoi, se këshilli përpara se të caktonte çmimet e miellrave, do të dëgjonte

edhe mendimin e fabrikantëve të miellit.841

Kriza ekonomike në Shqipëri vazhdoi gjatë. Në kuadrin e tentativës për të

përmirësuar situatën financiare, qeveria bëri shtesa taksash për shumë artikuj konsumi, ku u

prek edhe mielli i grurit. Më 10 mars 1934, ajo paraqiti projektligjin mbi taksimin e tij, duke

përcaktuar që si mielli i vendit, ashtu edhe ai i importuar, do t’i nënshtroheshin një takse

konsumi prej 2 fr. ari për kuintal. Aty u përcaktua dhe mënyra e kontrollit të kësaj takse,

pasqyrimi i pagesës së saj nga ana e fabrikuesve të miellit, masat për mospagesën etj. Në

raportin qeveritar theksohej se, arsye e vendosjes së kësaj takse, ishte rënia e të ardhurave në

buxhetin e shtetit, nga ulja e taksës së kripës dhe disa taksave të tjera, për shkak të krizës.

Sipas qeverisë, kjo taksë më shumë do të rëndonte mbi të pasurit dhe se ajo ishte paraparë

vetëm për miellin e bluar në mullinjtë me motorë. Projekti u shoqërua me debate dhe u

përvijuan dy grupime deputetësh. Shumica e tyre theksuan se, taksa do të rëndonte mbi

popullsinë, duke kërkuar që të mos taksoheshin të gjitha kualitetet e miellit njëlloj. Grupimi

tjetër u rendit në krah të prodhuesve të mëdhenj të miellit, pasi sipas tyre, goditej industria e

fabrikave të miellit, duke qenë se mielli që bluhej në mullinjtë me ujë nuk taksohej. Në këtë

mënyrë, njerëzit do ta bluanin grurin në ata mullinj, dhe kjo do të sillte pakësimin e prodhimit

të fabrikave. Megjithatë, projekti u pranua në parim.842

Menjëherë erdhi reagimi i fabrikantëve të mullinjve me motorë, të cilët u ankuan

kundër kësaj takse dhe kërkuan që ajo, të vendosej edhe për mullinjtë me ujë. Komisioni i

Financave e mori në shqyrtim këtë projekt më 20 mars 1934, duke bërë disa ndryshime. Ai

përcaktoi 4 kualitete për miellin, bashkë me taksën përkatëse. Për kualitetin luks, taksa do të

ishte 3 fr. ari për kuintal; për kualitetin 0, do të ishte 2 fr. ari; për kualitetin I, 1. 50 fr. ari, dhe

për kualitetin II, 1 fr. ari. Kualitetet e tjera u lanë pa taksë, po ashtu edhe mullinjtë me ujë. Në

këtë rast duhet theksuar se deputetët i pranuan ndryshimet e bëra pa debate. Ligji u dekretua

nga mbreti më 28 prill dhe hyri në fuqi më 19 maj 1934.843

Megjithë mbështetjen e disa

deputetëve nuk u arrit realizimi i kërkesës së fabrikantëve të mullinjve me motorë, por ata e

vazhduan presionin e tyre, duke kërkuar që taksa të ishte gjithëpërfshirëse. Presioni i tyre,

mbështetja që ata morën nga shumë deputetë, dhe nevoja e madhe e qeverisë për shtimin e

bazës së të ardhurave, pasi pasojat e krizës kishin arritur kulmin, ndikuan që ajo të ndryshojë

qëndrim. Më 10 nëntor 1934, paraqiti një dekretligj për modifikimin e këtij ligji, ku

saktësohej se, do të përfshihej në taksim edhe mielli që bluhej nga mullinjtë me ujë.

Gjithashtu, u shtua 1 fr. ari taksa, për të gjitha miellrat, që vinin pas kualitetit II. Deputetët e

miratuan pa debate, po ashtu edhe Komisioni i Financave me 13 nëntor e pranoi pa

ndryshime.844

Në këtë mënyrë, fabrikantët e mëdhenj të miellit realizuan kërkesat e tyre,

qeveria shtoi bazën e të ardhurave, por u shtua vështirësia për popullsinë e thjeshtë, kryesisht

e zonave malore ku përdoreshin mullinjtë me ujë.

Në përkeqësimin e situatës së furnizimit me drithë, disa herë luajtën rol edhe hapësirat

e politikave tregtare. Duke përfituar nga gjendja e keqe e bujqve, tregtarët e mëdhenj shumë

841

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 69, fl. 306. 842

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 69, fl. 184-206. 843

Fletorja Zyrtare, nr. 27, 12 maj 1934, 1-3. 844

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 66, fl. 213.

160

herë ua blinin drithërat atyre me çmime të ulëta, dhe e eksportonin me çmime të larta. Në

realitet kjo ishte një politikë e lejueshme, pasi synimi i tregtisë është fitimi. Por, sasitë e

mëdha të eksportuara shumë herë shkaktuan boshllëk në tregun vendas dhe probleme në

furnizimin e banorëve. Për të ndalur këtë, më 13 nëntor 1935 qeveria paraqiti dekretligjin mbi

ndalimin e eksportimit të drithërave, misrit, grurit, elbit, tërshërës dhe thekrës për një kohë

prej 6 muajsh. Me leje të posaçme nga Ministria e Ekonomisë mund të eksportoheshin vetëm

sasitë e drithërave të grumbulluara apostafat për këtë qëllim, deri në tre ditë pas shpalljes së

këtij dekreti. Deputetët e përkrahën menjëherë dhe e pranuan pa debate. Po ashtu edhe

komisioni.845

Në këtë rast, politikat mbrojtëse, gjetën dakordësinë qeveri-parlament,

pavarësisht se ato goditën deri diku, tregtarët e mëdhenj dhe mekanizmat e ekonomisë së lirë.

Megjithë masat e marra, gjendja e vështirë për sa i përket furnizimit me bukë

vazhdonte të mbizotëronte në vend. Më 30 nëntor 1935 u paraqit projektligji për blerjen e

12.000 kuintal misër, për t’u shpërndarë për popullsinë e varfër, të disa viseve të mbretërisë.

Aty përcaktohej se kjo sasi do t’u shpërndahej popullsisë së varfër të Dukagjinit, Pukës,

Mirditës, Nikajt, Merturit, Kthellës, Skraparit, Kurveleshit dhe malësisë së Lezhës, kundrejt

një punimi në punët botore. Ato vise nuk kishin prodhuar drithë atë vit dhe kjo ishte një

nevojë e ngutshme, sidomos përpara dimrit.846

Deputetët në këtë rast mbajtën qëndrime të

ndryshme. Një grup kërkuan që qeverisë t’i lihej liri, që ta gjykonte ajo të nevojshme, se ku

do të shpërndante misrin. Të tjerë insistuan gjithëpërfshirje, pasi, kudo vështirësitë ishin të

mëdha. Kundërshtim hasi edhe kondicionimi për të përfituar misrin, pasi aty nuk

parashikohej asgjë për personat e pamundur dhe të paaftë fizikisht, që nuk mund të punonin.

Për këtë reagoi ashpër K. Radovicka, i cili theksoi se, “kur misri pranohej t’i jepej një burri të

shëndoshë që është në gjëndje të punojë, si është e mundur të lihen me vdekë gratë dhe

fëmijët që nuk janë në gjendje të punojnë. Kjo fjalë as nuk duhej të përmendej në parlamentin

shqiptar”.847

Megjithatë, deputetët e pranuan projektin, por insistuan fort, që qeveria të bënte

hetime dhe të merrte masa edhe për zonat e tjera, që kishin nevojë dhe nuk ishin përfshirë në

këtë projekt. Gjithashtu, u kërkua që ajo të gjente një zgjidhje për shpërndarjen falas të misrit,

për ata që nuk punonin dot.

Reagimi dhe presioni i deputetëve ndikoi mbi qeverinë, e cila më 29 shkurt 1936,

paraqiti projektligjin mbi blerje të tjera misri, brenda kufijve të fondit 150.000 fr. ari, caktuar

në ligjin e 20 dhjetorit 1935. Ajo autorizohej të blinte më shumë se 12.000 kuintal misër, për

t’ua shpërndarë popullsisë së varfër. Sasia mbi 12.000 kuintal do t’u shpërndahej popullsive

të krahinave të tjera, pasi ishte konstatuar një nevojë e madhe për misër edhe në këto vise.

Deputetët e miratuan pa debate, po ashtu dhe komisionet përkatëse.848

Ky ishte një tjetër

moment që qeveria u detyrua nga parlamenti të modifikonte vendimet e saj, duke ndërmarrë

nisma shtesë për t’i plotësuar ato. Pra, pavarësisht se shumica e deputetëve vinin nga shtresa

e pasur, në shumë raste treguan se ishin të ndjeshëm ndaj problemeve jetike të popullsisë.

Edhe viti 1936 ka qenë i vështirë për sa i përket çështjes së furnizimit me drithë. Kjo u

evidentua përsëri nga deputetët, të cilët kërkuan që qeveria të merrte masa. Më 24 shkurt

1936, deputeti V. Sevrani përcolli ankesa nga populli i Skraparit, i Kurveleshit dhe

845

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 140. 846

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 203-205. 847

Po aty, fl. 233. 848

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 52, fl. 99.

161

Tepelenës, të cilët vuanin për bukë. Sipas tij, “ato zona edhe kur kishin prodhim mund të

bënin bukë për 3-4 muaj, por këtë vit prodhimi kishte qenë i pakët. Misri i destinuar për këto

vise duhet të nisej sa më parë dhe të shtohej sasia se, populli ishte në gjendje shumë të

keqe”.849

Qeveria përveç ndërhyrjes së saj të drejtpërdrejtë, për zbutjen e problemit përdori

edhe mekanizma të tjerë. Më 11 mars 1936, ajo paraqiti një projektligj, ku ishte përcaktuar se

për t’i bërë ballë nevojave të vendit, Instituti i Misrit i krijuar më 15 qershor 1934,

autorizohej të blinte grurë dhe misër nga jashtë pa taksa doganore. Drithërat do të ruheshin në

qendra të veçanta në Shkodër, Durrës, Vlorë, Korçë e Sarandë. Gruri do të shitej me 15 fr. ari

kuintali dhe misri me 12 fr. ari kuintali. Fitimi i thjeshtë i institutit do të derdhej në favor të

kapitalit të Bankës Bujqësore. Kjo masë nga qeveria ishte parë e nevojshme për të ndaluar

spekulimin dhe caktimin e çmimit në pajtim me interesat e konsumatorëve dhe prodhueseve.

Në këtë mënyrë ajo do të kishte në dispozicion të saj, një sasi drithërash. Deputetët e pranuan

pa debate.850

Vlen të theksohet se edhe në rastet kur sigurohej misri, vështirësi të mëdha paraqiste

shpërndarja e tij, pasi kjo bëhej në qendrat e qyteteve të mëdha, të cilat ishin larg banorëve që

kishin nevojë për të. Për këtë arsye më 19 mars 1936, Këshilli i Ministrave vendosi që sasitë

për rrethet e Kolonjës, Leskovikut, Bilishtit, Pukës, Dukagjinit dhe Malësisë së Madhe, të

dërgoheshin në qendrat e këtyre rretheve, pasi ishte e pamundur që banorët e varfër të

shkonin në Shkodër dhe Korçë për t’u furnizuar. Misri do të shpërndahej kundrejt kryerjes së

detyrimit të punimit në ndërtimin e rrugëve.851

Përveç deputetëve dhe vetë qeverisë, situata e keqe për sa i takon misrit, u evidentua

edhe nga funksionarët e oborrit mbretëror gjatë vizitave të tyre në terren. Kjo ishte e

rëndësishme, pasi kontaktet e tyre ishin më të afërta me mbretin dhe kështu ai mund të

ndikonte më shpejt, në marrjen e masave. Më 17 tetor 1936, Kryeinspektori i Oborrit

raportonte se, në të gjitha viset e Shqipërisë mungonte buka për ushqim edhe fara për të

mbjellë, pasi ajo që kishte sjellë qeveria e kishte çmimin 25 fr. ari kuintali dhe ishte e

pamundur që bujqit ta blinin. Ai propozonte që fara të jepej falas dhe të merrej kur të bëhej

prodhimi, se ndryshe toka do të mbetej pa mbjellë dhe vitin tjetër zija e bukës do të ishte më e

madhe. Ndërsa misri të mos jepej falas, por në këmbim të punimit në rrugë, apo për punime

të tjera shtetërore.852

Përballë kësaj situate të keqe, qeveria më 31 tetor 1936 paraqiti dekretin, “Për heqjen

e taksës doganore dhe të taksave të tjera të grurit e të misrit që importohej”. Ato do të

hiqeshin për një kohë të papërcaktuar dhe do të rivendoseshin me vendim të Këshillit të

Ministrave. Importimi do të bëhej me leje të posaçme, ku do të deklarohej sasia, dogana ku

do të kalonte dhe fitimi nga shitja nuk do të ishte më lart se 15% nga shpenzimet e bëra deri

në sjelljen e mallit në vend. Kjo propozohej për shkak të situatës, që kishte sjellë rritjen e

çmimeve, me një shpejtësi të madhe, sa populli i varfër nuk mund ta paguante dhe Instituti i

Misrit nuk kishte rezultuar efikas. Për këtë arsye ishte parë e domosdoshme heqja e taksës

doganore, për importimin e drithërave, me qëllim që populli të kishte bukë me çmim të lirë.

849

Po aty, fl. 70. 850

Po aty, fl. 157-159. 851

AQSH, F. 177, V. 1936, D. 196, fl. 2. 852

AQSH, F. 150, V. 1936, D. III-873, fl. 1-2.

162

Që kjo të mos e dëmtonte të korrën e re, ishte paraparë që taksat e hequra të rivendoseshin

kur ta shikonte të nevojshme qeveria. Deputetët dekretin e pranuan pa debate, po ashtu dhe

komisionet përkatëse.853

Momenti i fundit i rëndësishëm, kur qeveria dhe Parlamenti Shqiptar u morën me

çështjen e misrit, ishte janari i vitit 1939, kur u paraqit për bisedim, “Projektligji për

rregullimin e taksës doganore të grurit dhe misrit”. Aty ishte parashikuar që taksa e grurit të

caktohej 10 fr. ari për kuintal, kur çmimi i grurit të jashtëm dhe atij shqiptar, të ishte 10 fr.

ari. Po ashtu, taksa e misrit caktohej 6 fr. ari kuintali, kur çmimi i misrit të jashtëm dhe atij

shqiptar të ishte 6 fr. ari. Ajo do të rritej me 1 fr. ari për kuintal, për çdo 1 fr. ari që zbrisnin

çmimet e lartpërmendura dhe do të ulej me 1 fr. ari për kuintal, për çdo 1 fr. ari që ngriheshin

ato. Për t’u mbrojtur nga konkurrenca e jashtme, duhej një çmim konstant për prodhuesin dhe

kështu mbrohej edhe popullsia nga spekulimet. Çmimi i grurit të jashtëm, bashkë me

shpenzimet ishte përllogaritur rreth 20 fr. ari kuintali, dhe ai i misrit rreth 13.50 fr. ari

kuintali.854

Një pjesë e deputetëve kërkuan që të ndalohej fare importimi i grurit, në mënyrë

që të punoheshin tokat në vend dhe të shtohej prodhimi dhe konsumimi i tij. Një pjesë tjetër,

rekomandoi që të caktohej çmimi bazë për grurin dhe misrin e vendit që të mos dëmtohej

bujku, kur prodhimi të ishte me shumicë. Megjithatë, projekti u pranua në parim.855

Fill pas kësaj tregtarët e mëdhenj të misrit filluan të merrnin masa si gjithmonë, duke

shtuar importet. Më 25 janar 1939, kjo u evidentua nga F. Rusi, i cili theksoi se, disa tregtarë

kishin bërë porosi të mëdha dhe kjo do të sillte grumbullimin e një sasie aq të madhe gruri, sa

nuk do të mbetej efekt i atij ligji, nëse do të vonohej.856

Atë e mbështetën edhe deputetët e

tjerë, të cilët kërkuan që të shqyrtohej sa më shpejt në komisione. Më 1 mars 1939,

Komisioni i Ekonomisë paraqiti relacionin, ku në dakordësi me ministrin kishin përcaktuar se

pas datës 1 korrik 1939, importimi i grurit nga jashtë do të bëhej vetëm nga qeveria, e cila e

ushtronte këtë të drejtë, me anën e Bankës Bujqësore. Ndërsa taksa doganore do të caktohej

me vendim të Këshillit të Ministrave, në mënyrë që çmimi i shitjes së grurit të ishte i njëjtë

gjatë periudhës së importimit, deri në prodhimin e ri në vend. Taksa e misrit caktohej 5 fr. ari

për kuintal, kur çmimi i shitjes të ishte 6 fr. ari kuintali. Kështu taksat shtoheshin dhe uleshin

me 1 fr. ari kuintali, sipas uljes dhe rritjes së çmimit në tregjet e huaja. Dy përfaqësues nga

Ministria e Financave dhe dy të tjerë nga ajo e Ekonomisë, do të shqyrtonin çmimin e misrit

në çdo muaj konform dispozitave të këtij ligji. Diskutimet qenë të pakta dhe deputetët e

pranuan projektin e komisionit.857

Kjo ishte një masë e fortë, e cila presupozohej t’i jepte një

zgjidhje furnizimit të vendit me drithëra dhe vendosjen e kontrollit qeveritar mbi çmimin e

shitjes së tyre. Megjithatë, ajo nuk u realizua, pasi qeveria e ndërpreu mandatin e saj më 7

prill 1939, me pushtimin italian të vendit.

Një përkujdesje tjetër që u vërejt gjatë periudhës së monarkisë, ishte trajtimi financiar

nga shteti, i shumë personave që kishin dhënë kontribute të veçanta për vendin, kryesisht

duke akorduar shpërblime për ta, ose për familjet e tyre. Por, nga ky trajtim, në disa raste u

përjashtuan persona që e meritonin atë, nga ana tjetër u vërejtën dhe abuzime. Kjo solli disa

herë përplasje mes qeverisë dhe deputetëve të caktuar. Pas insistimit të një grupi deputetësh,

853

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 16-18. 854

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 73, fl. 406-408. 855

Po aty, fl. 409-411. 856

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 74, fl. 167. 857

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 75, fl. 242-245.

163

më 30 nëntor 1929, në parlament u diskutua, propozimi i tyre për, “shfuqizimin e ligjit të

shpërblimeve patriotike”. Sipas tyre, qëllimi i kësaj nisme, ishte evidentimi i qartë, i atyre që

merrnin shpërblime patriotike dhe nëse i meritonin ato. Propozimi u pranua në parim.858

Komisioni i Drejtësisë dhe Financave e pranoi pa ndryshime, duke saktësuar se shfuqizohej

ligji për shpërblime patriotike që ishte në fuqi, por shpërblimet e miratuara do të vazhdonin të

paguheshin deri në mbarim të vitit financiar 1929-1930. Ministri i Drejtësisë H. Delvina,

kundërshtoi pasi sipas tij, kompetencën e qeverisë për shpërblimet e kishte marrë parlamenti.

Në përgjigje të tij, M. Kaso u shpreh se këtë të drejtë ai e mori, pasi u vërejt që qeveria nuk

po e bënte mirë punën. Projekti u miratua nga deputetët.859

Kjo nismë parlamentare ishte

pozitive, pasi synonte kufizimin e shpërdorimeve në këtë drejtim. Megjithatë, duke qenë se

figurat kombëtare kishin një impakt të madh në popull, duke e marrë këtë të drejtë, deputetët

do ta rrisnin më tepër autoritetin e tyre. Në vitet në vazhdim u miratuan disa dekrete për

lidhje dhe shtesa pensionesh familjare për shumë patriotë shqiptarë. Në këtë mënyrë, kujdesi

ndaj shumë figurave kombëtare nuk mungoi.

Trajtimi i ligjeve për lidhjen e këtyre rrogave jetike, në parlament, u shoqërua

pothuajse gjithmonë me debate mes qeverisë e deputetëve, por edhe mes vetë deputetëve njëri

me tjetrin. Interesant është fakti, se në raste të caktuara u shfaqën kundërshtime për lidhjen e

këtyre rrogave edhe për ish pjesëtarë të rëndësishëm të regjimit zogist. Më 30 tetor 1933, u

paraqit “Dekretligji mbi lidhje rrogash jetike pjestarëve të familjeve të H. Mosit, M.

Tutulanit, M. Kapidanit e I. Xhindit”. Të gjithë këta, kishin qenë deputetë dhe dy prej tyre

ministra. Pjesa më e madhe e deputetëve u shprehën pro nismës, megjithatë u vendos që

votimi të bëhej veçmas për secilin. Kundërshtimet erdhën nga M. Kaso. Sipas tij, rrogat jetike

jepeshin për ato familje që nuk kishin të ardhura dhe qeveria nuk mund ta rëndonte arkën e

shtetit, sidomos në situatën e vështirë ku ndodhej. Ai u shpreh kundër, që familja e H. Mosit

të merrte rrogë jetike, pasi kishte dhënë një shtëpi me qira dhe merrte 15 napolona në muaj.

Sidomos, ai kundërshtoi rrogën jetike për familjen e M. Tutulanit, duke deklaruar se të

ardhurat e saj ishin 500 napolona në vit dhe se ai kishte qenë aksioner në STAMLES e në

SITA. Sipas tij, kjo nuk ishte e drejtë pasi, në administratë kishte nëpunës që merrnin 7

napolona në muaj dhe mezi jetonin. Ndërsa për rrogat e familjeve të I. Xhindit dhe M.

Kapidanit, duke e njohur gjendjen e tyre, ai u shpreh dakord.860

Qëndrimi i tij u kundërshtua

nga shumica e deputetëve, të cilët i mbështetën figurat e H. Mosit dhe M. Tutulanit, duke i

miratuar dekretet.

Më 22 nëntor 1933, Komisioni i Financave e pranoi dekretin, por

rekomandoi, që mbledhja e përgjithshme të autorizonte këtë komision bashkë me qeverinë, që

të rishikonte një herë e përgjithmonë rrogat jetike dhe shpërblimet e lidhura deri në atë kohë.

Më 25 nëntor, parlamenti i dha autorizimin komisionit për rishikimin e këtyre rrogave.861

Duhet theksuar se M. Kaso ka qenë deputeti, që shumë herë me qëndrimet e tij personale ka

dalë kundër politikave qeveritare dhe vendimeve të shumicës së parlamentit. Duke qenë një

jurist i përgatitur, këtyre qëndrimeve, është përpjekur t’u jepte gjithmonë një argumentim

ligjor.

Komisioni parlamentar së bashku me përfaqësues të qeverisë e morën në shqyrtim

çështjen e rrogave jetike, por e zgjatën në kohë zgjidhjen e saj. Më 30 janar 1935, ata

858

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 91, fl. 138. 859

Po aty, fl. 428-430. 860

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 189-194. 861

Po aty, fl. 541-586.

164

paraqitën, “Dekretin për modifikimin e ligjeve për rrogat jetike e shpërblimeve për merita

patriotike”, duke saktësuar edhe familjet që do të merrnin këto rroga. Si arsye për rishikimin

e tyre, u theksua gjendja e vështirë financiare e shtetit dhe ndryshimet që kish pësuar gjendja

familjare, e atyre që i merrnin më parë këto rroga. Projekti i paraqitur kishte kaluar në sitë

çdo familje duke e ulur shumën e këtyre rrogave nga 174.000 fr. ari në vit, në 95.000 fr. ari.

Aty ishte vendosur se rrogat nuk ishin të trashëgueshme. Po ashtu, femrat që martoheshin dhe

djemtë mbi 21 vjeç, e humbnin atë. Ata që vazhdonin studimet e merrnin, por deri në moshën

25 vjeç.862

Kundërshtimet u shfaqën, për ulje-ngritjet që u ishin bërë rrogave të caktuara.

Megjithë kërkesat e bëra, nuk u pranua ndërhyrje në projekt, dhe ai u miratua, siç e kishte

sjellë komisioni.

Në morinë e problemeve që rëndonin mbi popullsinë e thjeshtë, ishin taksat e shumta,

ku ndër të tjera ishte dhe tatimi i së dhjetës. Mbledhja e tij nga dhjetarët kishte lënë hapësira

të mëdha për abuzime, duke e rënduar edhe më tej gjendjen e keqe të popullsisë. Problem i

madh ishte, që kur në pamundësi mbledhjeje të taksës, tentohej që ajo, të merrej për disa vite

njëherësh, kryesisht në prodhime bujqësore, blegtorale etj. Nisma për zëvendësimin e saj, me

një tatim në të holla ishte marrë që në vitin 1928, duke përcaktuar si eksperiment zonën e

Lezhës, por kishte dështuar. Një hap i dytë u bë në vitin 1932, përsëri me një projektligj, po

edhe ai nuk u realizua për shkak të mbylljes së legjislaturës. Me kalimin e viteve, ankesat u

shtuan dhe ky sistem po shkonte drejt një degradimi të plotë, kur dhe për shkak edhe të krizës

ekonomike, mbledhja e këtij tatimi kishte dështuar. Për këto arsye, qeveria më 8 prill 1935

paraqiti “Projektligjin për zëvendësimin e së dhjetës, me një tatim në të holla”, ku u

përcaktua se ai do të përbëhej nga shuma e çmimeve të shitjeve të së dhjetës për vitet 1931-

34, të pjesëtuara për tre vjet dhe të pakësuara me 50%. Si arsye u paraqit barra e rëndë e këtij

tatimi mbi bujqit, dhe sidomos e atyre që merrnin toka me qira. Një grup i madh deputetësh e

mbështetën projektin, duke e cilësuar atë taksë të rëndë për bujkun dhe sidomos sjelljet e

dhjetarëve. Kundërshtarët ndërkohë, e shikonin heqjen e saj, dëm të madh për financat e

shtetit. Këtyre zërave iu dha përgjigje ministri i Financave, A. Dibra, duke deklaruar se

deputetët gjithmonë ankoheshin për popullin, por në këtë rast ku ishte parashikuar ulja me

50% e taksës, ata nuk ishin dakord. Sipas tij, “megjithëse qeveria parashikonte një pakësim

në të ardhura, duhet të zhdukej një herë e mirë dhjetari nga mesi, e duhet të hiqej sistemi i

vjetër i të dhjetës. Kjo do të bëhej edhe sikur të mblidhej gjysma e të ardhurave të vitit të

kaluar”.863

Megjithatë, deputetët e pranuan në parim. Më 13 prill, Komisioni i Ekonomisë dhe

Administratës e mori në shqyrtim projektin, duke bërë disa ndërhyrje të vogla teknike por

zbritja me 50% u ruajt dhe deputetët e votuan atë.864

Zbatimi i kësaj forme tatimi ndeshi në

mjaft vështirësi, pasi sipërmarrësit e kësaj takse duke humbur fitimet e tyre, rritën presionin.

Gjithashtu, nuk pati shpërndarje të drejtë të tatimit midis katundeve të ndryshme. Megjithë

ndërhyrjet e bëra, qeveria e la në fuqi deri më 31 mars 1939 sistemin e shlyerjes së të dhjetës

në të holla, në mënyrë fakultative.865

Kjo ishte një nismë pozitive qeveritare, por që për fat të

keq nuk u realizua plotësisht, për shkak të pengesave të shumta.

Shtimi i koncesioneve të huaja, solli edhe shtimin e punëtorëve shqiptarë në

ndërmarrjet e huaja që operonin në Shqipëri, por gjendja e tyre përgjithësisht ishte e

862

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 67, fl. 352-358. 863

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 184-209. 864

Po aty, fl. 290-294. 865

Beqir Meta, Politika tatimore e shtetit shqiptar 1925-1939, (Tiranë: Shkenca, 1999), 112.

165

mjerueshme, kushte të këqija pune, pagesa të vogla, vonesa të tyre, punë me orar të zgjatur

etj. Këtu kishin ndikuar një varg faktorësh: së pari, ishte tendenca e sipërmarrësve për të

përfituar më shumë prej punëtorëve; së dyti, ishte mungesa e një legjislacioni të plotë për të

drejtat e tyre; së treti, ishte interesimi i pakët qeveritar dhe korruptimi i nëpunësve që kishin

për detyrë kontrollin e shkeljeve; së katërti, ishte mungesa e sindikatave dhe shoqërive

punëtore, që me anë të peticioneve, protestave etj., të mbronin të drejtat e tyre.

Problemet e punëtorëve në disa raste tërhoqën vëmendjen e deputetëve. Në parlament

këto çështje u trajtuan specifikisht, kryesisht gjatë gjykimit të ankesave ose nismave të

ndërmarra nga deputetë të veçantë. Më 29 janar 1930, u paraqit një ankesë e zdrukthëtarëve

të Tiranës, të cilët ankoheshin se, punëtorët shqiptarë nuk preferoheshin në punë dhe

punëtorët e huaj, iu rrezikonin vendet e punës. Shumica e deputetëve kërkuan mbrojtjen e

punëtorit shqiptar dhe ndalimin e ardhjes së punëtorëve të huaj, të cilët në shumë raste

hiqeshin si specialistë. Gjithashtu u evidentua dhe gjendja e vështirë e punëtorëve shqiptarë.

S. Toptani deklaroi se, “punëtorët shqiptarë të minierës së Selenicës, ishin duke u përdorur

shumë keq. Gjatë punës kishte shembje dherash, i nxirrnin jashtë si qeni, u jepnin nga 50 - 60

lireta, kurse punëtorët e vet, sipërmarrësit i paguanin mirë dhe i mbanin si njerëz”.866

Deputetët problemin e trajtuan si mjaft shqetësues, pasi kjo gjendje e vështirë mund të sillte,

“revolta të cilat mund të rrezikonin edhe regjimin”. Deputeti K. Mjeda, theksoi se, “punëtorët

shqiptarë duhen përkrahur se proletarizmi ishte nderi i një shteti dhe një kombi, por

proletarizmi i dobët ishte rreziku i shtetit, se nga puntoria kanë ardhur revolucionet”.867

Përfaqësuesi i qeverisë konfirmoi se, nëse ligji në fuqi nuk mjaftonte për sigurimin e

punëtorëve shqiptarë, atëherë qeveria do të merrte masa për të hartuar një projekt të ri.

Shqetësimi i shprehur nga punëtorët shqiptarë dhe presioni i deputetëve ndikoi që

Ministria e Ekonomisë të hartonte një projekt të posaçëm, duke përcaktuar se, asnjë punëtor i

huaj, nuk mund të punësohej pa lejen e kësaj ministrie dhe kundërvajtësit do të gjobiteshin

deri në 1000 fr. ari.868

Një rol pozitiv në transmetimin e ankesave të punëtorëve filluan të

luanin edhe Odat e Ekonomisë. Më 6 maj 1930, Oda e Elbasanit, në një relacion për

Ministrinë e Ekonomisë, theksonte se pas ankesave të punëtorëve shqiptarë të shoqërisë

“Rragazzi” që punonin për ngritjen e urës së Shkumbinit, kishte konstatuar se kjo shoqëri

punëtorët shqiptarë i keqtrajtonte, ju paguhej rroga me vonesë, u ndaloheshin edhe dy ditë

nga rroga, dhe dhënia e saj nuk shoqërohej me dëftesat përkatëse. Kjo kishte sjellë shpesh

humbjen dhe moslikuidimin e tyre. Në vazhdim, më 30 maj 1930, Ministria e Ekonomisë i

kërkonte Ministrisë së Punëve Botore, që të ndërhynte pranë kësaj shoqërie, që të mos

përsëriteshin këto dukuri ndaj punëtorëve shqiptarë.869

Megjithatë problemet vazhduan dhe punëtorët e sollën shqetësimin e tyre në

parlament. Më 3 dhjetor 1930, N. Kiçi kërkoi që t’i rekomandohej qeverisë, që të mbrohej

mundi i këtyre punëtorëve, pasi për 5 korona në ditë ata nuk mund t’i adresoheshin gjyqit,

sepse kështu u ishte rekomanduar.870

Në të vërtetë çështja nuk gjeti zgjidhje, as pas insistimit

të deputetëve. Zgjidhja e vetme e adresuar ishte gjyqi, që do të thoshte shpenzime financiare,

zvarritje në kohë, që për shumë punëtorë ishte një mundim më tepër.

866

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 77, fl. 235. 867

Po aty, fl. 233. 868

Ora, nr. 228, 22 nëntor 1930, 1, artikulli “Qeveria hartoi ligj për kontrollimin e punëtorëve të huaj”. 869

AQSH, F. 177, V. 1930, D. 284, fl. 2-3. 870

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 632.

166

Pavarësisht se pas shpalljes së monarkisë ishin miratuar shumë ligje të reja, por për të

drejtat e punëtorëve mungonte një i tillë. Si zgjidhje kryesore, ishte nënshkrimi i kontratave

me sipërmarrësit, ku në shumicën e rasteve nuk respektoheshin nga ata. Kjo solli një shtim të

ankesave të punëtorëve për trajtimin dhe kushtet e punës, pranë firmave të huaja, duke ua

përcjellë të gjitha instancave shtetërore. Parlamenti Shqiptar në shumicën e rasteve, i trajtoi

këto ankesa në grup. Në momente të veçanta kur komisioni i lutjeve nuk binte dakord me

qeverinë, atëherë çështja paraqitej përpara deputetëve. Më 29 mars 1934, u diskutua mbi

lutjen e Shuaip Sulës e Anton Cicit kundër Shoqërisë ‘Stacioli”, pasi A. Cici nga 1.400 fr. ari

kishte marrë vetëm 400, ndërsa Sh. Sula nuk kishte marrë asgjë. Komisioni i lutjeve kishte

ngelur i pakënaqur nga shpjegimet e ministrit të Punëve Botore, prandaj çështjen ia referoi

deputetëve.871

Ata kërkuan shpjegime nga ministri S. Saraçi, i cili ndër të tjera deklaroi se, në

bazë të kontratës qeveria ishte e detyruar të ndërhynte vetëm për punëtorët, dhe për asistentët

nuk kishte ndonjë detyrim. Për punëtorët shoqëria kishte paraqitur një dëftesë, ku ato

deklaronin se kishin tërhequr 400 fr. ari dhe se nuk kishin të tjera për të marrë. Nëse

sipërmarrësi e kishte detyruar ta bënte, nuk ishte në kompetencën e kësaj shoqërie ta gjykonte

këtë. Sa për Sh. Sulën, ai kishte qenë asistent dhe ministria nuk e kishte në kontratë. Për këtë,

ai duhej t’i drejtohej gjyqit. K. Radovicka reagoi ashpër, duke deklaruar se, “qeveria nuk

duhet të luste sipërmarrësin por ta detyronte”. Ai theksoi se, vonesa në pagesa vinte ngaqë

autoritetet e larta drejtuese nuk interesoheshin për të drejtat e punëtorisë shqiptare, dhe kur

këta janë drejtuar në ministritë përkatëse, “janë përzënë me shqelma”. Duke shprehur

keqardhjen për autoritetet e larta që flisnin si avokatët e shoqërisë, ai e mbylli fjalimin e tij,

duke theksuar se, “të jetë i sigurtë z. Ministër, se kur të vijë koha do t’i kërkoj hesapet”.872

Edhe deputetët e tjerë kërkuan mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve shqiptarë, por si

gjithmonë çështja i kaloi gjyqit.

Si përfundim, mund të themi se pavarësisht ndërhyrjeve të parlamentit, situata e

punëtorëve shqiptarë, pranë firmave të huaja gjatë periudhës së monarkisë ka qenë e vështirë.

Duke qenë se raporti sipërmarrës-punëtor funksiononte mbi bazën e kontratës, parlamenti e

kishte të vështirë të ndërhynte. Edhe qeveria veproi me disa standarde në këtë drejtim. Nga

njëra anë u dha mbështetje punëtorëve, por mosfunksionimi i organizmave të saj, solli

probleme. Edhe në momentin kur u janë dhënë disa të drejta punëtorëve, ata u panë si rrezik,

dhe ishin vetë organizmat qeveritarë që reaguan ashpër kundër tyre, duke pasur dhe

mbështetjen e parlamentit. Kështu, në kohën e qeverisë së M. Frashërit, punëtorët u lejuan të

krijonin shoqëri dhe të kërkonin të drejtat e tyre. Por, kur për realizimin e tyre filluan

demonstratat, kjo u cilësua si rrezik për regjimin, u shtypën me forcë dhe u shpërndanë

shoqëritë. Pas largimit të qeverisë së M. Frashërit, ajo e K. Kotës e forcoi më tepër dhunën

ndaj protestave të punëtorëve. Këtu ndikoi edhe fakti që në mesin e tyre, filluan të

përhapeshin idetë komuniste, të cilat ishin të papajtueshme me regjimin në fuqi. Kështu që

nga mesi i dytë i viteve ’30, përveç sipërmarrësve të huaj, në keqësimin e gjendjes së

punëtorëve ndihmuan edhe organizmat qeveritarë, me dhunën e përdorur. Për këtë arsye edhe

trajtimi i problematikave të tyre, në parlament ka qenë i pakët.

Në keqësimin e jetesës së popullsisë shqiptare, përveç të tjerave ndikuan edhe

fatkeqësitë natyrore, si tërmetet dhe përmbytjet. Më 21 nëntor 1930, qarku i Vlorës u trondit

nga një tërmet i fuqishëm. Në Lepenicë, Brataj, Tërbaç, Vranisht thuajse nuk mbeti asnjë

871

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 69, fl. 367. 872

Po aty, fl. 368-370.

167

shtëpi në këmbë. Po ashtu edhe në krahinën e Dukatit dhe të Himarës. Të vdekurit e gjetur

për momentin ishin 20.873

Ky tërmet solli reagimin e organizmave qeveritarë, por edhe

parlamenti u tregua shumë i vëmendshëm ndaj kësaj situate. Të nesërmen më 22 nëntor

deputetët kërkuan informacion nga ministri i Brendshëm M. Juka për dëmet e ndodhura dhe

masat që ishin marrë. Nga raportimi rezultonte se, ishin 600 shtëpi të shembura, 23 të vdekur,

mbi 300 të plagosur. Drejt këtyre zonave ishin nisur 500 çadra, 2 mjekë dhe qeveria do të

sillte një projektligj në parlament për ndihmën e këtyre zonave. Deputetët kërkuan që ajo të

sillte sa më shpejt nismat dhe insistuan që të informoheshin shpesh, mbi masat e marra dhe

efektet e tyre.874

Për këtë ngjarje edhe interesimi i mbretit ka qenë i madh. Ai dërgoi më 22 nëntor

1930, Leon Gilardin në Vlorë, i cili vizitoi të gjitha zonat e prekura nga tërmeti, duke dhënë

menjëherë informacione për Oborrin Mbretëror mbi situatën e rënduar dhe ndihmat imediate

që nevojiteshin, si dhe bëri propozime konkrete. Sipas tij, duhej pushuar nga puna nënprefekti

i Himarës për paaftësi në menaxhimin e situatës, shkollat e katundeve Dukat, Palasë, Dhërmi

duheshin mbyllur deri në fund të dhjetorit, pasi katundet Dukat e Palasë ishin shembur krejt

dhe të mos lejohej rindërtimi i tyre, në vendet e mëparshme. Për viset e dëmtuara nevojiteshin

923 baraka të cilat kushtonin 90.000 fr. ari që mund të ngriheshin për 2 javë. Për të pakësuar

shpenzimet, u propozua të merreshin 50 nxënës të shkollës teknike me profesor Kol Jaka dhe

5 oficerë të xhenios me 50 ushtarë.875

Vlen të theksohet se menjëherë pas kësaj ngjarje, veprimtaria e deputetëve ka qenë

intensive në dy drejtime: së pari, u treguan insistues në kontrollimin e veprimtarisë qeveritare

dhe miratimin e shpejtë të nismave të saj, për zbutjen e pasojave të tërmetit. Më 26 nëntor,

disa prej tyre hodhën akuza ndaj qeverisë dhe organizmave të saj, për mosmenaxhim të

situatës. F. Alizoti theksoi se qeveria, nuk po informonte mbi gjendjen pas tërmetit. Ai akuzoi

dhe nënprefektin e Himarës, që nuk kishte shkuar në Dhërmi, por kishte dërguar një kapter.

Sipas tij, ishin 7000 njerëz që vuanin.876

Ministri M. Juka iu përgjigj se nuk kishte marrë

ankesa nga terreni dhe mbreti kishte dhënë urdhrat e nevojshëm; do të formohej komisioni i

ndihmave dhe Kryqi i Kuq së bashku me organizatën Gruaja Shqiptare ishin duke dhënë

ndihmë, se çadrat që ka pasur në dispozicion ushtria, i ka dërguar dhe ishte bërë gati një

projektligj për 20.000 fr. ari, por mund të shtoheshin edhe 80.000 të tjera. Megjithëse,

deputetët kërkuan që të merreshin masa të mëtejshme, shumica e tyre e mbështetën qeverinë

dhe e falënderuan për nismat që ajo kishte marrë. Po aty u paraqit projektligji për krijimin e

një fondi prej 20.000 fr. ari për t’u ardhur në ndihmë të dëmtuarve nga tërmeti i Vlorës, që u

pranua dhe u dërgua në komision. Po atë ditë Komisioni i Financave e pranoi pa ndryshime

dhe ai u votua menjëherë.877

Vlora u vizitua edhe nga motrat e Zogut, gjithashtu kudo në

Shqipëri, por sidomos në kryeqytet u mblodhën shumë ndihma, për banorët e dëmtuar.

Ndihma financiare dhe çadra u ofruan edhe nga qeveria italiane; së dyti, në terren zbriti edhe

një përfaqësi e deputetëve dhe pas rikthimit më 8 dhjetor në parlament, I. Xhindi deklaroi se

mjerimi i prefekturës së Vlorës ishte i papërshkruar. Sipas tij, nga çarja e tokës dhe nga

shirat, shihej e nevojshme shpërngulja e plotë e katundeve Palasë, Dhërmi, Brataj, Tërbaç dhe

873

Ora, nr. 228, 22 nëntor 1930, 1, artikulli “Një termet i forte në katundet e Vlorës. Përmbi 20 të vrarë”. 874

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 516-519. 875

AQSH, F. 150, V. 1930, D. III-1277, fl. 28. 876

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 551. 877

Po aty, fl. 553-576.

168

Dukat. Pa strehë ishin 6000 njerëz. I gjithë populli ishte në mjerim. Megjithatë ai falënderoi

të gjithë për ndihmat e dhëna, duke mos harruar ndihmën italiane prej 250.000 liretash.

Gjithashtu, ai kërkoi nga qeveria shqiptare të merrte masa shtesë, se gjendja e popullit ishte e

keqe.878

Në po atë mbledhje qeveria paraqiti për njoftim një projektligj mbi transferimin e një

fondi prej 60.000 fr. ari për të dëmtuarit e Vlorës. Më 10 dhjetor ai u paraqit për diskutim dhe

deputetët e pranuan pa debate. Më 15 dhjetor, Komisioni i Financave e shqyrtoi dhe e pranoi

pa ndryshime.879

Pa kaluar mirë pasojat e tërmetit të Vlorës, më 28 janar 1931, deputetët e Korçës

njoftuan në parlament për një tërmet të rënë në këtë qytet, ku ishin prishur 500 shtëpi dhe

shumë të tjera rrezikonin të shembeshin. M. Juka deklaroi se, kishin kërkuar nga prefektura

se çfarë nevojash kishte, megjithatë pa e pritur këtë, qeveria kishte sjellë një projektligj ku

parashikoheshin 40.000 fr. ari, për dëmet. Ai u miratua me shpejtësi nga deputetët dhe po atë

ditë, Komisioni i Financave e mori në shqyrtim dhe e pranoi pa ndryshime.880

Më 4 shkurt

1931, qeveria solli projektligjin tjetër, për shtimin e një fondi prej 60.000 fr. ari, për të

dëmtuarit e tërmetit në Korçë. Edhe ky u pranua pa ndryshime brenda një dite në dy mbledhje

të ndryshme nga deputetët dhe Komisioni i Financave.881

Deputetët e Korçës zbritën vetë në

terren dhe më 9 shkurt kërkuan 2 javë leje për shkak se, ndodheshin nëpër barakat e të

dëmtuarve, duke i vizituar. Nga ana tjetër, qeveria në një qarkore dërguar gjithë prefekturave,

kërkohej t’i bëhej thirrje popullit për të dhënë ndihma për të dëmtuarit, të cilat pavarësisht

varfërisë që ishte në vend, nuk munguan. Ndihma u dhanë edhe nga organet e shtypit dhe

kapitali shqiptar. Kështu gazeta “Ora” të gjitha fitimet nga shitjet e numrave të saj për një

jave, vendosi t’i kalojë në ndihmë të këtyre njerëzve. Po ashtu, shoqëria SITA ka dhënë 1.500

fr. ari.882

Për menaxhimin e ndihmave dhe për të shmangur parregullsitë, më 2 mars 1931 me

vendim të Këshillit të Ministrave u krijua një komision nën kryesinë e P. Evangjelit. Ai do të

merrte në dorëzim të gjitha fondet dhe llogaritë, që ishin dhënë për të dëmtuarit nga tërmeti i

Korçës, bashkë me dokumentet justifikuese. Sipas nevojave të paraqitura nga komisioni lokal

i Korçës, ose pas konstatimeve të bëra direkt, do të dërgonte dhe shumat e të hollave. Ai

gjithashtu do të kujdesej për nevojat e të dëmtuarve nga tërmeti dhe do të përgatiste projektet

dhe preventivat për ndërtimin e shtëpive.883

Problemi parësor për të dy rastet, ishte strehimi i

njerëzve, pasi ishte shembur një numër i madh banesash dhe shumë prej të tjerave, ishin bërë

të pabanueshme. Për këtë arsye, më 11 mars u paraqit projektligji mbi përjashtimin nga taksat

shtetërore dhe komunale të pyjeve, guroreve dhe materialeve që do të përdoreshin për

rregullimin e godinave të dëmtuara nga tërmeti. Përjashtimi do të përfshinte, lëndën drusore,

gëlqeren, tullat dhe tjegullat, për rregullimin dhe ndërtimin e gjithë shtëpive të dëmtuara nga

tërmeti i Vlorës dhe Korçës. Edhe dhuratat që vinin nga jashtë për këta banorë, liroheshin nga

taksa doganore, pas propozimit të komisionit të posaçëm të formuar për organizimin e

878

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 81, fl. 10-14. 879

Po aty, fl. 146. 880

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 190-201. 881

Po aty, fl. 258-261. 882

Ora, nr 288, 4 shkurt 1930, 1, artikulli “Fushata e qeverisë për të ndihmuar popullsinë e Korçës”. 883

Fletorja Zyrtare, nr. 16, 14 mars 1931, 4.

169

ndihmave që i drejtoheshin të dëmtuarve. Ky përjashtim do të vazhdonte deri në fund të

shtatorit 1932.884

Deputetët e pranuan pa debate.

Komisioni i Financave e mori në shqyrtim projektin më 16 mars. Ai e miratoi, por

duke shtuar një paragraf në art.1 që, për përjashtimin nga taksat të formohej një komision prej

Prefektit ose Nënprefektit, Drejtorit ose nëpunësit të financave, Kryetarit të bashkisë, prej

inxhinierit ose nëpunësit të zyrës botore. Ai do të vërtetonte dëmin e shkaktuar nga tërmeti, si

dhe nevojën, për sasinë e lëndës së përmendur në këtë nen. Ndryshimi solli përplasje mes

deputetëve dhe qeverisë. Ministri i Financave K. Thaçi, deklaroi se, qeveria kishte formuar

një komision që do të merrej përgjithësisht me këtë punë. Nëse kjo shtojcë ishte vetëm për

ndërtesat, qeveria ishte dakord, por për çështjet e tjera mjaftonte komisioni që ishte.

Deputetët theksuan se, përjashtimi absolut që kishte bërë qeveria linte hapësira për abuzime,

ndërsa ky komision vërtetonte nevojat reale në vend dhe ishte për taksat, ndërsa komisioni

qeveritar ishte për ndihmat. Me këtë sqarim, ministri i Financave ra dakord. Po ashtu edhe

deputetët e miratuan.885

Pra, në këtë mënyrë duke deleguar kompetenca dhe përgjegjësi tek

organizmat lokalë dhe duke e shtuar numrin e anëtarëve të komisioneve, deputetët u kujdesën

që evidentimi i nevojave të ishte sa më i saktë dhe të shmangeshin sa të ishte e mundur,

praktikat korruptive për këto raste.

Pavarësisht kësaj në kuadrin e ndihmave për përballimin e këtyre fatkeqësive, në

menaxhimin, sidomos të atyre financiare, u vërejtën parregullsi dhe abuzime nga nëpunësit

shtetërorë, kryesisht të atyre në nivel lokal. Jo vetëm kaq, por abuzuesit u mbrojtën nga

nëpunës të tjerë, gjë e cila u konstatua nga kontrollet. Kështu, Kryeinspektori i Oborrit

Mbretëror më 3 dhjetor 1931, nga kontrolli i bërë llogarive të ndihmave të tërmetit të Vlorës,

kishte konstatuar që një shumë prej 4779.05 fr. ari nuk rezultonte fare në arkë. Sipas raportit,

arkëtari i bashkisë që ishte njëkohësisht edhe arkëtar i nënkomisionit për ndihmat nga tërmeti,

kishte bërë tërheqje të mëdha pa autorizim, prej të hollave të mbledhura për të dëmtuarit nga

tërmeti. Nga ana tjetër, komisari i policisë së qytetit e mbronte arkëtarin, duke theksuar se ai

kishte sjellje të mira. Megjithatë, Kryeinspektori e akuzoi atë, për përvetësimin e kësaj shume

dhe kërkoi hetim nga prokuroria e Vlorës. Kjo solli që, arkëtari të pushohej nga puna dhe të

hetohej.886

Përveç tërmeteve, një fenomen shqetësues që godiste pjesë të caktuara të vendit

pothuajse çdo vit, ishin përmbytjet. Shkaktarë kryesorë i tyre ishin mungesa e argjinaturave,

bonifikimeve, degradimi i territorit, reshjet e shumta etj. Në fund të tetorit 1933, shirat e

mëdha sollën përmbytje në zonën e Përmetit. A. Zogu në një mesazh për prefekturën e

Gjirokastrës, më 31 tetor 1933, theksoi se ishte porositur qeveria, që të merrte masat e duhura

për ndihmat dhe nga prefekti kërkoi që të shkonte në Përmet dhe t’u shfaqte familjarëve të

viktimave ngushëllimet e tij. Më 3 nëntor 1933, në një relacion tjetër për Kryeministrinë ai

kërkoi, që 10.000 fr. ari t’i dërgoheshin komisionit të posaçëm të formuar për këtë qëllim.887

Deputetët, sidomos ata të zonave të jugut, i mirëpritën këto nisma. Më 4 nëntor 1933, H.

Delvina falënderoi qeverinë për masat e marra për këtë përmbytje, si dhe mbretin, “i cili nuk

e kishte kursyer asnjëherë ndihmën e tij”.888

Nga ana e saj, qeveria nuk humbi kohë në

884

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 568. 885

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 92, fl. 72-74. 886

AQSH, F. 150, V. 1931, D. I-156, fl. 1-16. 887

AQSH, F. 150, V. 1933, D. III-658, fl. 1-3. 888

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 210.

170

realizimin e kërkesës së mbretit. Më 6 nëntor 1933, ajo paraqiti projektligjin për krijimin e

një kapitulli 22. Bis, “Subvencion e shpenzime gjithfarësh për të dëmtuarit nga përmbytja e

Përmetit”. Fondi i përcaktuar ishte 10.000 fr. ari. Deputetët e miratuan pa debate, po ashtu

edhe Komisioni i Financave. Zogu e dekretoi më 10 nëntor dhe ai hyri në fuqi më 17 nëntor

1933.889

Fatkeqësitë natyrore vazhduan edhe në vitet në vazhdim. Për sa i përket tërmeteve, në

fillim të shkurtit 1934, qarku i Durrësit u godit nga një i tillë, me një intensitet më të vogël se

ai i Vlorës dhe Korçës, por që solli dëme. Pas bërjes së bilancit më 24 shkurt 1934, qeveria

paraqiti përpara deputetëve projektligjin për krijimin e artikullit 22, mbi subvencion e

shpenzime gjithfarësh për të dëmtuarit nga tërmeti në qarkun e Durrësit, me një fond prej

10.000 fr. ari. Deputetët e miratuan pa debate, po ashtu edhe Komisioni i Financave.890

Ligji

hyri në fuqi më 23 mars 1934.891

Fundi i vitit 1937 ka qenë i vështirë për sa i përket kushteve atmosferike, pasi në

dhjetor, pjesë të mëdha të territorit të vendit, u përfshinë nga përmbytjet. Për përballimin e

situatës, bashkërenduan punën organizmat shtetërorë në nivel qendror dhe lokal. Po ashtu

erdhën donacione nga jashtë dhe nga shoqëritë kapitaliste shqiptare. Kjo çështje u trajtua

edhe në parlament. Më 18 dhjetor 1937, deputeti A. Dibra falënderoi fillimisht Italinë për

ndihmën e dhënë prej 1.5 milion liretash, po ashtu dhe shoqëritë shqiptare SITA e STAMLES

dhe kërkoi që në komisionin që do të formohej nga qeveria për përmbytjet, përveç ministrave

të përfshiheshin edhe deputetë.892

Kërkesa u mbështet edhe nga deputetët e tjerë, të cilët bënë

edhe ata falënderimet e tyre, ku nuk harruan të përmendin që, Zogu kishte ditur të zgjedhë në

politikën e jashtme, “popullin më fisnik atë italian”. Madje, F. Alizoti kërkoi që të formohej

nga parlamenti një komision, ose vetë paria e tij, të shkonte në legatën italiane dhe të shprehte

falënderimet.893

Në të vërtetë nga hulumtimi i dokumenteve rezulton që, përgjigja për

përbërjen e komisionit për përmbytjet, nuk erdhi asnjëherë nga qeveria, por as deputetët nuk e

kërkuan më.

Nga mungesa e strehimit dhe gjendja e keqe e shumë shtëpive, për disa shtresa të

popullsisë, situata bëhej alarmante në momentet e përkeqësimit të kushteve klimaterike,

sidomos në dimër. Shtresat e varfra, kryesisht të qyteteve, në pamundësi financiare rrezikonin

jetën nga i ftohti. Kjo ndikoi që deputetë të caktuar, të kërkonin nga qeveria, ndihmë për to.

Më 29 dhjetor 1937, M. Kaso theksoi se dimri i atij viti ishte shumë i egër, ishte rritur shumë

çmimi i druve dhe qymyrit, duke sjellë vështirësi në blerje nga populli. Ai kërkoi që parlamenti t’i

rekomandonte qeverisë marrjen e masave, për të caktuar një çmim të arsyeshëm, që të varfrit, të

mos vdisnin nga të ftohtit. Kërkesa u përkrah edhe nga deputetët e tjerë.894

Situata shumë e

vështirë, kërkesa e deputetit e bërë publike dhe përkrahja e kolegëve, e detyruan qeverinë të

vepronte dhe më 15 janar 1938, në parlament u paraqit një shkresë e Kryeministrit, ku

lajmëronte se ishin marrë masat e duhura, për uljen e çmimit të druve e të qymyrit.895

889

Fletorja Zyrtare, nr. 66, 17 nëntor 1933, 1. 890

AQSH, F. Parlamenti, nr. 146, V. 1933, D. 68, fl. 246. 891

Fletorja Zyrtare, nr. 15, 23 mars 1934, 4. 892

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 75, fl 4-5. 893

Po aty, fl. 6-9. 894

Po aty, fl. 195. 895

Po aty, fl. 290.

171

Nga sa më sipër, rezulton se, për sa i përket lehtësimit të problemeve të popullsisë, të

shkaktuara nga fatkeqësitë natyrore roli i deputetëve ka qenë i madh, në disa drejtime: së pari,

me ndërhyrjet e tyre e kanë nxitur qeverinë në shpejtimin e marrjes së nismave, për zbutjen e

pasojave; së dyti, krijuan të gjitha hapësirat e mundshme, duke votuar shumë shpejt çdo

nismë ligjore për ndihmë ndaj të dëmtuarve, madje disa prej tyre u miratuan brenda një dite;

së treti, shumë prej tyre shkuan në terren, duke i evidentuar vetë problemet. Përveç kësaj këto

vizita, ndikuan mbi organizmat qendrorë dhe lokalë, për të kryer sa më mirë punën e tyre; së

katërti, me ndërhyrjet e tyre, modifikuan disa nisma ligjore qeveritare, i përmirësuan ato, gjë

e cila dha një impakt pozitiv mbi të dëmtuarit; së pesti, nga kontaktet dhe informacionet që

ata merrnin nga zonat e tyre, ndihmuan në goditjen e abuzimeve që u bënë me ndihmat e

dhëna për të dëmtuarit; së gjashti, me thirrjet e bëra ndikuan sidomos tek shtresat e pasura

dhe bizneset e mëdha, për dhënie ndihmash për këto fatkeqësi.

172

KREU IV

PROBLEMET SOCIAL – KULTURORE NË BISEDIMET

PARLAMENTARE

4.1. Parlamenti dhe problemet arsimore

Gjatë periudhës së republikës, pikërisht në vitin 1927 u rikthye Ministria e Arsimit, u

bënë përpjekje për shtimin e shkollave, kualifikimin e mësuesve, u miratua ligji për

kategorizimin e arsimtarëve. Në gjysmën e parë të vitit 1928, u morën disa nisma të reja në

fushën e arsimit. Në muajin prill të atij viti, u diskutua dhe miratua në parlament, “Ligji

Organik i Arsimit”, duke përcaktuar ndarjen, funksionimin dhe llojet e shkollave, detyrat e

drejtuesve, mësuesve, nxënësve, prindërve etj. U miratua dhe “Shtojca e ligjit të datës 12

qershor 1927 mbi kategorizimin e arsimtarëve”. Po në prill të atij viti u paraqit “Projekti mbi

ndërtesat shkollore”, ku banorët do të kontribuonin me shpenzimet e tyre, nëse nuk do të dilte

buxheti i bashkive dhe komunave. Në arsimin fillor, shteti angazhohej të paguante vetëm

rrogën e mësuesit. Megjithatë arsimi vuante nga një sërë mangësish si, mungesa e shkollave,

mësuesve, analfabetizmi i thellë etj. Një problem i madh ishin shkollat e huaja private,

sidomos ato minoritare greke në jug të vendit, të cilat në shumicë ishin jashtë kontrollit

qeveritar.

Menjëherë pas shpalljes së monarkisë u dhanë sinjale pozitive për zhvillimin e arsimit

nga vetë kryeministri K. Kota. Më 10 shtator 1928, me rastin e paraqitjes së programit të

qeverisë së tij, ai deklaroi se, do të ndiqej një politike e tillë arsimore që brezi i ri, të edukohej

me ide kombëtare. Përparësi do t’i jepej shkollave teknike, por kjo do të sillte pakësim të

gjimnazeve. Ishin përgatitur programe të reja për shkollat fillore dhe të mesme, dhe personeli

mësimdhënës ishte duke u përmirësuar.896

Për shkollat teknike, ishin lidhur marrëveshje me

shtetin italian për ngritjen e disa shkollave profesionale italiane në Shqipëri. Për drejtimin e

tyre më 1 dhjetor 1928, pranë Ministrisë së Arsimit, u krijua seksioni i shkollave

profesionale. Në krye të këtij seksioni u caktua inxhinieri italian Plinio Luraski (Plinio

Luraschi).897

Me hartimin e Statutit Themeltar të Monarkisë, në dy nene të tij u përcaktuan linjat

themelore të arsimit në Shqipëri. Në nenin 206, përcaktohej që, “Arsimi fillor për të gjithë

shtetasit shqiptar ishte i detyruar dhe në shkollat e shtetit jepej falas” dhe në nenin 207

theksohej se, “konform ligjeve dhe brenda principeve e programeve të pranuara prej shtetit

për shkollat e veta dhe kurdoherë nën kontrollin efektiv të qeverisë, vetëm shtetasit shqiptarë

mund të hapin shkolla të ndryshme private”. Sipas tij, “të huajt në përshtatje me ligjet, mund

të lejoheshin vetëm për shkolla teknike e bujqësie me program teori e praktikë. Gjithashtu

mund të hapeshin edhe prej komuniteteve fetare shqiptare, shkolla fetare me lejen e ministrisë

përkatëse e në përputhje me ligjet. Numri i shkollave fetare të çdo komuniteti, por edhe numri

896

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 91, fl. 128-129. 897

Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Vëllimi I, (Tiranë: Ministria e Arsimit dhe Shkencës.

Instituti i Studimeve Pedagogjike, 2003), 429.

173

i nxënësve të tyre, do të caktohet prej ministrisë përkatëse me vendim të Këshillit të

Ministrave”.898

Në realitet, në Shqipërinë e kohës, shumica e institucioneve arsimore të efektshme në

këtë periudhë, drejtoheshin prej organizatave fetare, ose prej të huajve. Shqipëria nuk kishte

institute të arsimit të lartë. Në veri të vendit jezuitët dhe françeskanët drejtonin shkolla që

plotësonin deri diku nevojat lokale. Amerikanët kishin ngritur një shkollë teknike dhe dy

kolegje bujqësore, të drejtuara dhe të financuara prej tyre. Italianët jepnin kontributin më të

madh nëpërmjet katër shkollave profesionale që ishin hapur në Shqipëri. Në Shqipërinë e

Jugut kishte një numër shkollash, mësues të kualifikuar dhe niveli i arsimit ishte relativisht i

lartë.899

Megjithatë, këto shkolla nuk mbulonin nevojat për arsim dhe kërkesat ishin më të

larta.

Qeveria shqiptare filloi marrjen e masave përkatëse, duke përcaktuar në programin e

saj, se arsimi do të zhvillohej në fushat që kishin lidhje me nevojat e vendit, me synim

zhvillimin e kombit. Do të hapeshin konvikte, shkolla profesionale duke i dhënë rëndësi

edukatës fizike dhe mësimeve të veçanta për të siguruar forcimin e moralit dhe të ndjenjave

kombëtare.900

E nevojshme për fusha të veçanta të arsimit, sidomos pas lidhjes së

marrëveshjeve të reja, ishte përmirësimi i kuadrit ligjor. Nismat qeveritare në këtë drejtim,

gjetën mbështetje në parlament. Më 28 janar 1929, u paraqit shtojca e ligjit organik të arsimit,

pasi kishte mangësi në shkollat profesionale. Aty ishte vendosur krijimi i një seksioni për

shkolla profesionale, që do të rregullohej provizorisht prej një organizatori të huaj. Do të

caktohej edhe një sekretar me detyrën e një përkthyesi, dhe një kryellogaritar. Deputetët e

pranuan pa debate.901

Komisioni i Arsimit më 29 janar e pranoi gjithashtu pa ndryshime.

Duke përfituar nga mungesa e një kuadri ligjor të saktë dhe e inspektimeve të

rregullta, në vend ishin hapur me dhjetëra shkolla private të huaja, të cilat vepronin në

shumicën e tyre jashtë kuadrit të Ministrisë së Arsimit, sidomos në shkollat minoritare në jug

të Shqipërisë. Në raportet zyrtare evidentohej se, shumë mësues privatë të atyre shkollave,

nuk e njihnin gjuhën shqipe, merrnin subvencione prej qeverisë greke dhe rroga prej një

organizate vorio-epirote të Janinës, kryetar i së cilës ishte mitropoliti i Janinës, me qëllim

përhapjen e arsimit grek në këto zona. Për ta zgjidhur këtë, kërkohej që në çdo shkollë

qeveritare të minoritetit grek, mësuesit të ishin shqiptarë, ose të paktën mësuesit minoritarë të

dinin gjuhën shqipe, të preferoheshin nga autoritetet e vendit dhe të paguheshin të gjithë nga

qeveria shqiptare. Edhe shkollat private duhet të ndiqnin të njëjtin program me atë të

shkollave qeveritare.902

Pas këtyre informacioneve, në drejtim të këtyre shkollave u nisën inspektorët J. Minga

dhe I. Sejfullai. Në maj 1929, ata paraqitën relacionin e tyre, ku rezultonte që shumica e

informacioneve ishin të sakta dhe propozuan që shkollat private që nuk kishin ndërtesa të

përshtatshme të mbylleshin, ndërsa ato me largësi të vogël të bashkoheshin në një shkollë

qendrore, duke pasur një kryemësues shqiptar qeveritar dhe një privat që zotëronte të dy

gjuhët; që shkollat private me largësi më të vogël se 20 minuta me ato qeveritaret, të

898

Statuti Themeltar i Mbretnis…, 32. 899

B J. Fischer, Mbreti Zog…,183. 900

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 14-16. 901

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 87, fl. 3-4. 902

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 206, fl. 3-5.

174

bashkoheshin; të hapej një kurs për gjuhën shqipe dhe të detyroheshin të merrnin pjesë të

gjithë mësuesit e gjuhës greke. Në këtë mënyrë do të largoheshin mësuesit e paaftë dhe

elementët e dëmshëm për arsimin kombëtar. Kështu, sipas relacionit, jo vetëm do të

pakësohej numri i këtyre shkollave, “por dhe arsimi kombëtar do të çlirohej nga fryma e huaj

dhe antikombëtare”.903

Pas kësaj, Ministria e Arsimit urdhëroi, që për vitin e ri shkollor të mos përsëritej

asnjë kontratë me pleqësitë e katundeve minoritare greke, për mësuesit privatë të shkollave

private e zyrtare, pa iu nënshtruar këtij provimi përpara një komisioni në Gjirokastër.

Përveç këtyre shkollave, me leje të posaçme nga Këshilli i Ministrave, gjatë viteve

1928-29, u hapën disa shkolla fillore për fëmijët e organizatorëve ushtarakë dhe civilë

italianë, si në Vlorë, Durrës, Tiranë. Por në to, filluan të shkonin edhe fëmijë shqiptarë,

kryesisht të shtresave të pasura, të cilët përveç të tjerave mësonin gjuhën italiane dhe

edukoheshin sipas kulturës italiane. Shumë shpejt për këto shkolla, sidomos për atë të Vlorës,

erdhën ankesa, ku theksohej se, shkuarja e fëmijëve shqiptarë në këtë shkollë ishte në

kundërshtim me Statutin, pasi ata mësonin me metoda të huaja dhe edukoheshin me

propagandë italiane dhe se kështu, “do të humbisnin ndjenjën kombëtare, prandaj duhet të

ndaloheshin”.904

Megjithatë, ndikimi italian në arsim filloi të rritej, pasi përveç këtyre

shkollave edhe ato profesionale ishin me organizatorë dhe mësues kryesisht italianë. Po

ashtu, për studentët shqiptarë u shtua fondi i bursave italiane.

Në Shqipëri ekzistonin dhe disa shkolla amerikane të ngritura nga misionet

protestante dhe Kryqi i Kuq amerikan. Ato ishin shkolla kryesisht teknike, që kishin një

kontribut të çmuar në të mirë të arsimit shqiptar. Pas shpalljes së monarkisë numri i tyre erdhi

duke u shtuar. Pas disa tratativave të bëra, qeveria shqiptare më 18 qershor 1929 ratifikoi

marrëveshjen me Samuel Irvinin për ngritjen e një kolegji shqiptaro-amerikan. Drejtori dhe

mësuesit do të ishin amerikanë dhe mësimet do të zhvilloheshin në anglisht. Gjuha, letërsia

shqipe dhe historia e Shqipërisë do të jepeshin nga mësues shqiptarë. Programet mësimore do

të miratoheshin nga Ministria e Arsimit dhe shkolla do të ishte nën kontrollin e saj. Në kolegj

do të hapej edhe një seksion për vajza. Për programin praktik, shkollës do t’i jepeshin 150 ha

tokë për fermën e për ndërtesa, 30 ha pyll dhe 500 metër gjatësi vije bregdetare.905

Në kuadrin e zbatimit të programit qeveritar, për zhvillimin e arsimit filloi

përzgjedhja e specialistëve më të mirë në këtë drejtim. Për këtë, në Tiranë u thirr një

komision pedagogjik i përbërë nga M. Logoreci, M. Ivanaj, O. Myderizi, S. Papahristo, B.

Sinani, dhe A. Paluca, të cilët pas një pune të bërë, paraqitën platformën e tyre. Aty ishte

parashikuar që arsimi fillor të ishte me 7 klasë, duke e ndarë në dy periudha prej 4 dhe 3

klasësh. Periudha e dytë do të merrte orientim praktik, duke u plotësuar me drejtimet në

bujqësi, blegtori dhe tregti sipas nevojës. Gjimnazet do të ishin prej 8 vitesh me drejtim

klasik dhe real. Do të ndaheshin në dy periudha, e para 4 vjet me mësime të përbashkëta dhe

e dyta po 4 vjet, me mësime të ndara, ku do të kishin përparësi literatura, gjuhët klasike dhe

shkenca. Në shkollën normale që ishte 5 vjet do të hynin nxënësit që kishin kryer shkollën

903

Po aty, fl. 10-21. 904

AQSH, F. Ministria e Arsimit, nr. 195, V. 1929, D. 75, fl. 25, 29. 905

Iljaz Gogaj, Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës dhe Charles Teleford Ericksoni, (Tiranë: Logoreci, 2006),

43.

175

fillore 7-klasëshe. Do të bëhej trajnimi i mësuesve të pakualifikuar me kurse 2-vjeçar si dhe

do të hapeshin shkolla pune, kurse nate etj.906

Problemet me shkollat e huaja, ankesat në drejtim të tyre dhe iniciativat qeveritare për

reforma të reja, sollën që gjatë vitit 1930, të pasqyrohej në programin qeveritar, çështja e

kombëtarizimit të shkollave. Më 12 mars 1930, Kryeministri P. Evangjeli, theksoi në

parlament se, “në arsim do të ndiqej programi që kishte për bazë nacionalizimin e ndritshëm e

të pastër, dhe arritjen e krijimit për të rinjtë të një edukate mendore, fizike, profesionale e

morale”.907

Kjo u përkrah nga deputetët. Në këtë qeveri u emërua ministër i Arsimit, atdhetari

H. Mosi. Në rrugën e tij, ai u mbështet nga masa e gjerë e arsimtarëve, të cilët kishin të

shenjtë përhapjen e arsimit, forcimin e frymës kombëtare, laike dhe demokratike të tij.908

Edhe gazeta të veçanta, dolën me thirrje drejtuar atij. “Anakronizma e dëmshme e mësimit të

fesë në shkollat e shtetit, - shkruante gazeta “Demokratia”, në prill 1930, - e pret zhdukjen

prej jush”. “E ju si veteran i çmuar, - vazhdonte ajo, - do të gjeni një shpërblim moral mjaft

të madh, duke prerë me dorën tuaj gjithë ata gjëmba që kanë mbetur në kopshtin e bukur e të

vetëm të njësisë kombëtare, i cili është shkolla fillore. Paski fat zotni Hil Mosi!”.909

Me ardhjen e tij në drejtim të arsimit u paraqitën dhe projektet e para për ndryshimet e

mëdha. Për këtë, ai bashkëpunoi me specialistët më të mirë të arsimit. Më 24 korrik 1930 ai

dhe A. Xhuvani, i paraqitën qeverisë disa çështje për miratim dhe zgjidhje, si problemi i

bursave të pamerituara, zëvendësimi i shumë mësuesve të paaftë, propozime për fonde shtesë

për rritjen e numrit të mësuesve, krijimi i një shkolle të re normale, shtim bursash për

përgatitjen e studentëve për pedagogji, me preferencë institutet e Austrisë dhe Gjermanisë,

hapje shkollash në katunde ku kishte shumë nxënës dhe mbyllje atje ku kishte pak të tillë. Për

kombëtarizimin e arsimit, së pari sipas tij, duheshin shtetëzuar shkollat e minoritetit grek,

pastaj shkollat profesionale italiane, amerikane dhe Liceu i Korçës të kthehej në gjuhën

shqipe. Së fundi, kërkohej që të merreshin masa të rëndësishme për përmirësimin e lokaleve

shkollore, pasi 90% e tyre ishin të papërshtatshme për mësim.910

Ky ishte një zhvillim i

rëndësishëm, pasi propozimi për shtetëzimin e shkollave të huaja, erdhi nga vetë ministri i

Arsimit. Megjithatë, duhej të kalonte kohë, që kjo të arrihej. Për çështjen e bursave H. Mosi

veproi shpejt dhe me urdhër të tij në shtator 1930, u prenë 31 bursa të jashtme, që ishin dhënë

të gjitha për djem që vinin nga familje të pasurish dhe ish pushtetarësh.911

Po ashtu, u prenë

edhe 100 bursa të brendshme, që ishin dhënë me të padrejtë. Fondet e tyre, ishin një barrë e

rëndë për financat e shtetit. Llogaritur me numrin e popullsisë dhe buxhetin e shtetit,

Shqipëria kishte më shumë studentë jashtë, se çdo shtet i Ballkanit.912

Për sa i përket shkollave të huaja, ato amerikane për vetë strukturën dhe qëllimin e

tyre, u panë me përparësi nga qeveria shqiptare. Në tetor të vitit 1930 mes saj dhe

Fondacionit të Lindjes së Afërme i kryesuar nga Xhejms Bartën (James R. Barton) dhe Dr.

Barsli Eiçson (Baraceley Acheson) u nënshkrua një marrëveshje, e cila kishte fuqi 20-vjeçare.

906

Vullneti, nr. 19, Tiranë, 12 janar 1930, 1, artikulli “Vendimet e Komisjonit arsimuer të pëlqyeme prej N. M.

T. Mbretit”. 907

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 33. 908

Fatmira Rama, Dukuri arsimore gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, (Tiranë: Argeta-LMG, 2005), 17. 909

Demokratia, nr. 249, 12 prill 1930, 3-4, artikulli “Feja dhe shkolla fillore”. 910

Historia e arsimit dhe e mendimit…, 436-437. 911

Ora, nr. 183, 30 shtator 1930, 1, artikulli “ Hil Mosi pret bursat e studentëve të pasur”. 912

Historia e arsimit dhe mendimit…, 507.

176

Fondacioni merrte përsipër të ngrinte Institutin Bujqësor shqiptaro-amerikan të Kavajës. U

caktuan dhe tokat që do të përdoreshin nga ai. Si instituti, ashtu edhe qeveria shqiptare, do të

akordonin jo më pak se 25 bursa në vit për të dy shkollat e djemve dhe të vajzave. Programi

arsimor dhe administrimi i institutit do të ishin në dorë të administratës së tij, por duhej t’i

përshtateshin ligjeve në fuqi. Mësimi i historisë dhe gjeografisë do të bëhej nga mësues

shqiptarë, të emëruar nga Ministria e Arsimit. Inspektimi do të bëhej nga specialistë

shqiptarë, sipas ligjeve në fuqi. Të gjitha materialet që do të duheshin për ngritjen dhe

funksionimin e institutit, përjashtoheshin nga taksa doganore dhe bashkiake.913

Për sa i përket zhvillimeve në fushën e arsimit, deputetët jo gjithmonë ranë dakord me

vendimet e qeverisë, duke rrëzuar në raste të caktuara nismat e saj. Më 17 janar 1931, qeveria

paraqiti projektligjin për përjashtimin nga taksa doganore të lëndëve të ndryshme për nevojat

e arsimit, ku ishte përfshirë gjithçka kishte të bënte me shkollat profesionale, materialet

didaktike për shkollat e tjera, lënda për ndërtimin e godinave të shkollave etj. Sipas saj, kjo

ishte e nevojshme, pasi buxheti i ministrisë, ishte i pamjaftueshëm për të përballuar taksën

doganore për këto mjete. Në raport, theksohej se, për t’i prerë rrugën abuzimeve, ishte

vendosur që materialet të përjashtoheshin nga taksa doganore, pas kërkesës që do të bënte

shkolla përkatëse, e cila do të vërtetohej nga këshilli arsimor dhe Ministria e Arsimit.914

Pjesa

më e madhe e deputetëve nuk u shpreh kundër ndihmës për arsimin, por duke eliminuar

taksën doganore, do t’i hapej rruga abuzimeve dhe ekonomia do të kishte humbje. Sipas tyre,

do të ishte më mirë që qeveria të kërkonte kredi, prandaj duhej shtyrë projekti.915

Një pjesë e

vogël e deputetëve e përkrahën projektin, pasi sipas tyre, shteti fitonte më tepër nga mësimi i

nxënësve, sesa mund të humbiste nga heqja e tarifës doganore për këta artikuj. Pavarësisht se

ai u mbrojt edhe nga ministri i Financave, kur u hodh në votim mori vetëm 9 vota pro, dhe u

rrëzua.916

Në fillim të viteve ’30, nga njëra anë u rrit kundërshtimi për shkollat e huaja, nga ana

tjetër shteti shqiptar vazhdonte dhënien e lejeve të reja për to. Trajtimi i tyre, solli edhe

kundërshtime të hapura nga pjesëtarë të rëndësishëm të organizmave shtetërorë. Më 9 mars

1931 në parlament u paraqit projektkontrata për ngritjen e Institutit Bujqësor shqiptaro-

amerikan, të Kavajës. Duke qenë një nismë pozitive, qeveria kishte krijuar lehtësira për

sipërmarrësin. Në raportin e saj theksohej se, mjetet për ngritjen e ndërtesave shkollore,

orenditë, bagëtitë, makinat dhe prodhimet bujqësore të institutit përjashtoheshin nga taksat

doganore e bashkiake, jo vetëm në momentin e ngritjes së tij, por edhe në të ardhmen. E

rëndësishme ishte një pikë e kontratës ku, qeveria e garantonte institutin nga çdo dëm, që

mund të pësonte me ndryshimet ligjore në posedimin e pronave, dhe e përjashtonte nga

aplikimi i çdo ligji të ri në të ardhmen, për sa i përket arsimit ose ekonomisë kombëtare, nëse

ai e shikonte se dëmtohej në një mënyrë, ose në një tjetër.917

Lehtësimet që i bëri qeveria këtij

instituti, ishin të pranueshme dhe të justifikueshme, pasi kjo shkollë do të përgatiste

specialistë bujqësie, që për vendin ishte një nevojë e madhe.

Në bazë të Statutit, pas krijimit të Këshillit të Shtetit, nismat qeveritare, kontratat, etj.,

duhej të kalonin për studim aty, pastaj bashkë me mendimin e tij, paraqiteshin në parlament.

913

I. Gogaj, Instituti shqiptaro-amerikan…, 48-49. 914

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 77-80. 915

Po aty, fl. 82-83. 916

Po aty, fl. 92. 917

Po aty, fl. 532-534.

177

Në trajtimin e kësaj kontrate u evidentuan qëndrime interesante, të cilat për hir të së vërtetës,

janë lënë në hije deri sot. Në këtë rast ndryshe nga shumica e Këshillit që kishin rënë dakord

me kontratën, anëtarët e tij, Martin Ivanaj dhe Demir Vila e kundërshtuan atë, duke shprehur

një qëndrim të ashpër ndaj shkollave private në përgjithësi, dhe atyre të huaja në veçanti.

Sipas tyre, ato nuk mund t’i jepnin të rinjve shqiptarë, kulturën, gjuhën amtare, dijen e

shoqërisë, as ndjesinë kombëtare, pasi privati e sidomos i huaji nuk mund të frymëzoheshin

me nevojat që ndjente populli shqiptar, se duke zbatuar në këto shkolla parimet e veta, të cilat

në mos antishqiptare, ishin në kundërshtim me ndjesinë kombëtare, mësonin gjuhë të huaja e

shqipen e nxirrnin në plan të dytë, krijonin kultura e mentalitete të ndryshme në Shqipëri. Për

këto arsye, theksonin ata, qeveria shqiptare, jo vetëm duhej të ndalonte hapjen e shkollave të

tjera private, por duhej të ngushtonte edhe ato që ishin të hapura. Ata kundërshtuan edhe

përjashtimin që i bëhej nga taksat institutit, pasi kjo nuk ishte bërë për asnjë shkollë

shtetërore, prandaj u deklaruan kundër hapjes së tij.918

Ky qëndrim pavarësisht se vinte nga

dy anëtarë të Këshillit të Shtetit, personalitete të fushave përkatëse, nuk u mor parasysh dhe

kontrata u miratua. Ata ishin zëri i dytë nga personalitetet e larta pas ministrit të Arsimit, që u

shprehën publikisht për mbylljen e shkollave private të huaja. Vlen të theksohet se pothuajse

të njëjtat argumente, do të përdoreshin më vonë për mbylljen e këtyre shkollave.

Megjithatë, deputetët në këtë rast u ndalën më tepër në trajtimin e ankesave të

banorëve të ndryshëm për zaptimin e tokave të tyre nga instituti dhe mospagesën e

dëmshpërblimit. Për këtë u evidentua një lutje e ardhur në parlament nga persona, të cilët

pretendonin që u ishin marrë 1.300 dynym dhe nuk u ishin paguar të hollat. Deputetë të

caktuar insistuan se nuk mund të diskutohej kontrata pa u zgjidhur ky problem dhe kërkuan

shtyrjen e diskutimit. Pas insistimit të ministrit të Drejtësisë, që ajo të kalohej dhe në

komision dhe atje të vendoseshin kushte që të siguronin shpronësimin, shumica e deputetëve

e miratuan.919

Më 1 prill 1931, Komisioni i Arsimit dhe Financave paraqiti relacionin dhe në

dakordësi me qeverinë dhe përfaqësuesit e fondacionit, kishte përfunduar një kontratë e re.

Përsëri i njëjti grup deputetësh u shprehën se ajo nuk mund të pranohej, pasi ishin vërejtur

probleme me kufijtë e tokave, kishte ankesa që ishin marrë toka komunale dhe nuk ishte bërë

dëmshpërblimi për to dhe as për pronat e veçanta të zëna nga instituti. Përveç kësaj, në këtë

rast u evidentuan zëra të veçantë kundër përjashtimit nga taksa doganore e materialeve për

nevojat e institutit, pasi në këtë mënyrë do t’i hapej rruga kontrabandës, duke u shprehur që

qeveria më mirë të caktonte një fond në buxhetin e Ministrisë së Arsimit për këtë aspekt.

Grupi i deputetëve pro kontratës theksoi se, qeveria kishte garantuar që instituti nuk kishte

zaptuar toka dhe ata që mendonin se u ishte shkelur e drejta, duhej t’i drejtoheshin gjyqit. Me

shumicë votash ajo u pranua.920

Ratifikimi i saj nga parlamenti, për herë të fundit, u bë më 4

prill 1931. Në këtë rast nuk u shfaqën më debate.

Në dinamikën e zhvillimit të arsimit, mungesa e mësuesve ishte një shqetësim i

vazhdueshëm, dhe një pengesë në implementimin e saktë të nismave në këtë drejtim. Për ta

zbutur në një farë mase atë, qeveria paraqiti më 9 dhjetor 1931, “Projektligjin për ndryshimin

e nenit 6 të ligjit të kategorizimit të arsimtarëve”. Aty ishte përcaktuar se në shkollat fillore

emëroheshin mësues ata që kishin mbaruar shkollën normale, ose një lice. Në mungesë të tyre

do të emëroheshin si ndihmës mësues ata që kishin mbaruar gjimnazin 4-vjeçar ose një

918

Po aty, fl. 537-539. 919

Po aty, fl. 541. 920

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 92, fl. 145-150.

178

shkollë të barazvlefshme, dhe pasi të shërbenin për katër vjet, pas provimit të aftësisë, mund

të emëroheshin mësues definitivë. Kur nuk kishte të tillë mund të emëroheshin si mësues të

përkohshëm ata që kishin mbetur jashtë sistemit, ose që kishin mbaruar një shkollë më të ulët,

por pasi t’i nënshtroheshin një provimi aftësie. Sipas raportit qeveritar, ky ndryshim vinte si

nevojë e shtimit të kërkesave për arsim, shtimit të lokaleve shkollore, por që nuk

përballoheshin vetëm nga ata që kishin mbaruar shkollën normale, pasi në një vit nuk dilnin

më shumë se 60 normalistë, prandaj ishte e nevojshme që të merreshin mësues edhe, pa

arsimin përkatës. Fillimisht, projekti u pranua pa debate.921

Komisioni i Arsimit më 14 dhjetor paraqiti relacionin, ku në dakordësi me ministrin e

Arsimit, ishte hartuar një projekt i ri. Aty saktësohej se, në shkollat fillore emëroheshin

mësues, ata që kishin mbaruar një normale, një lice ose gjimnaz të lartë, një gjysëm gjimnazi

a liceu, dhe ata që kishin mbaruar 7 deri në 11 vjet mësim. Nga deputetët kjo u prit në dy

mënyra të ndryshme. Kundërshtarët theksuan se, kështu anulohej ligji i arsimit, pasi atje ishte

e saktësuar se mësues merreshin vetëm normalistët. Sipas tyre, mësues kishte, por ata ishin

larguar nga profesioni për shkak të mungesës së librave, teksteve shkollore, çrregullimit në

pagesën e orëve suplementare, padrejtësive në pagesën e vjetërsisë së punës, shtypjes së

librave pa vlerë, problemeve në transferimin e tyre, etj. Përkrahësit e projektit u përfaqësuan

nga ministri H. Mosi. Sipas tij, arsimi shqiptar kishte nevojë për 1000 normalistë dhe ishte e

pamundur të gjendeshin. Po të refuzohej projekti, duhej të mbylleshin shumica e shkollave në

Shqipëri. Ai theksoi se, kategoritë e përfshira aty mund të jepnin mësim, për një kohë të

caktuar me lejen e ministrisë.922

Megjithatë, me shumicë votash, projekti i komisionit u

miratua.

Një rol të madh, për zhvillimin e arsimit në Shqipëri ka luajtur revista “Edukata e

Re”. Ajo u bë përçuese e problemeve arsimore nëpërmjet shkrimeve të mësuesve patriotë, të

cilët ndër të tjera, kërkonin rritjen e rolit të shtetit mbi arsimimin e fëmijëve. Në raste të

veçanta, në këtë revistë u bënë apele të drejtpërdrejta për deputetët, duke shprehur se “kishin

shpresë se Parlamenti nuk do të lejonte ndërhyrjen e autoritetit fetar në të drejtën e edukimit,

e drejtë kjo krejtësisht e shtetit; se nuk mund të tolerohej kurrsesi që formimi i ndërgjegjes së

një nënshtetasi të lirë, të lejohej në duar të papërgjegjëshme”.923

Pavarësisht zhvillimeve që po ndodhnin, nga institucione të caktuara shtetërore,

arsimi i mesëm vazhdonte të shikohej, si një e drejtë ose privilegj për disa shtresa të caktuara.

Shembull për këtë mund të merret relacioni për arsimin i Kryeinspektorit të Oborrit

Mbretëror për mbretin i 20 janarit 1932, i cili duhet thënë se kishte disa elementë pozitivë,

pasi propozohej shtimi i shkollave profesionale, hapja e shkollave të natës dhe caktimi i

mësuesve lëvizës në malësi për të luftuar analfabetizmin. Problemi qëndronte në një pikë të

tij, ku theksohej se, “një kulturë e lartë për malësorët dhe katundarët, ishte e dëmshme më

tepër se e dobishme, pasi i largonte nga zakonet e shenjta të familjeve malësore e katundare

dhe me largimin e tyre nga jeta fshatare mbeteshin malet pa bari dhe fushat pa bujq, gjë kjo e

dëmshme që e shkatërronte vendin tonë”.924

Sipas këtij relacioni, për këtë popullsi do të ishte

e mjaftueshme lufta ndaj analfabetizmit dhe maksimumi shkollimi i ulët profesional, pasi ata

921

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 95, fl. 236-237. 922

Po aty, fl. 292-297. 923

Revista Edukata e Re, nr. XII, Tiranë: “Gutenberg”, dhjetor 1931, f. 339 , artikulli “Peripetit e shkollës”. 924

AQSH, F. 150, V. 1932, D. IV-69, fl. 3.

179

nuk duhet të largoheshin nga zonat e tyre. Në këtë mënyrë, ata ishin të përjashtuar nga arsimi

i mesëm i përgjithshëm, duke u dënuar të mbeteshin bujq dhe blegtorë përgjithmonë, gjë e

cila ishte një kufizim i të drejtave të individit, të sanksionuara nga Statuti.

Pas ankesave të shumta për veprimtarinë e shkollave të huaja dhe presionit publik në

rritje, u ngritën grupe inspektimi me specialistë të arsimit. Në jug të vendit, kryesisht në

shkollat minoritare greke, u dërgua J. Minga. Pas inspektimeve të bëra në relacionin e

paraqitur, në korrik 1932, ai kërkoi që të bëhej një riorganizim i shkollave atje, duke emëruar

mësues shqiptarë. Sipas tij, situata ishte shumë e keqe, sidomos në shkollat private

minoritare, të cilat ishin shndërruar në kazerma ushtarësh të lidhura drejtpërdrejtë me qendrën

e Janinës, me shpërblime e pensione për zhvillimin e gjuhës e të ndjenjave greke. Prandaj në

vitin shkollor 1932-33 ato duhet të mbylleshin. Masat duhet të ishin të shpejta, të ashpra,

ndryshe rreziku ishte i madh, pasi propaganda greke ishte shumë e fortë në ato vise.925

Në të

njëjtin konkluzion arriti edhe Kryeinspektori i Oborrit Mbretëror nga një inspektim i veçantë

i bërë, në këto zona në fillim të gushtit 1932, i cili kërkoi që, “Ministria e Arsimit të hapte sa

më shumë shkolla shtetërore në viset greqishtfolëse, duke mbyllur ato private që ishin bërë

fole e kombësisë greke dhe propagandës së grupeve vorio-epirote”.926

Në të vërtetë kjo

situatë kishte vite që ishte zhvilluar dhe hap pas hapi kishte ardhur duke u rënduar, si rezultat

i dy faktorëve madhorë: së pari, kjo ishte dështim i politikës së qeverisë shqiptare e shkaktuar

nga mungesa e vazhduar e organizmave përgjegjës të saj, për të ushtruar kontroll mbi këto

shkolla dhe për të marrë masa për shkeljet. Gjithashtu, pamundësia financiare e saj për të

shtuar numrin e shkollave qeveritare në këto zona dhe trajnuar mësuesit minoritarë; së dyti,

ishte ndërhyrja e drejtpërdrejtë e qarqeve antishqiptare greke, me anë të financimeve për

shkollat dhe stafin mësimor dhe infiltrimi i pjesëtarëve të tyre, si mësues në këto shkolla. Për

këto arsye, masat e propozuara ishin radikale.

Inspektimet përveç evidentimit të situatës reale, shërbyen si mbështetje dhe justifikim

për nismat qeveritare. Më 30 gusht 1932, H. Mosi paraqiti programin e veprimit të Ministrisë

së Arsimit, për vitin 1932-33. Ai përmbante 25 pika, ku më të domosdoshme paraqiteshin:

ratifikimi i ligjit të arsimit fillor bashkë me atë për shkollat private, ligji i arsimit të mesëm,

ligji i administratës bashkë me atë të bursave dhe ligji i monumenteve kombëtare. Arsimi

fillor nga 5-vjeçar të bëhej në 8-vjeçar, të ishte i detyruar për fëmijët nga 6 deri në 14 vjeç

dhe të jepej patjetër në shkollat e shtetit. Gjimnazet do të ndaheshin në gjysmë gjimnaz, ose i

ulët, me 4 vite mësim pas 4 klasave fillore, dhe gjimnaz i lartë 4 vjet, me drejtim klasik ose

real, duke pranuar nxënës që kishin mbaruar gjimnazet e ulëta. Enti “Djelmeria shqiptare” do

të lidhej me Ministrinë e Arsimit, por duke e ruajtur autonominë si ent parashtetëror. Në

bilancin e shkollave të huaja, theksohej se, ekzistonin rreth 50 shkolla fillore private në

gjuhën greke, rumune, serbe, italiane edhe shqiptare. Në këtë mënyrë 1/9 e fëmijëve shqiptarë

rriteshin me kulturë e ndjenja të ndryshme nga ato që merrnin në shkollat e shtetit. Si

përfundim, thuhej se, shtetet e mëdha arsimin fillor e kishin monopolizuar dhe Shqipëria si

një komb i vogël, i porsaçliruar, “kishte të drejtë më të madhe ta bënte këtë”.927

Pavarësisht se kërkesat për mbylljen e shkollave të huaja private, ishin shtuar nga të

gjitha drejtimet, madje edhe vetë ministri ishte shprehur për shtetëzimin e tyre, hapat në këtë

925

AQSH, F. 150, V. 1932, D. IV-80, fl. 2-6. 926

AQSH, F. 150, V. 1932, D. IV-215, fl. 1-2. 927

AQSH, F. 195, V. 1932, D. 274, fl. 4-18.

180

drejtim u hodhën të studiuara mirë. Pas propozimit të Kryeministrisë më 14 shtator 1932,

mbreti dekretoi për zbatim dekretligjin “Mbi ndalimin e nxënësve shqiptarë në shkollat e

huaja”. Aty saktësohej se, “Babai, në mungesë të tij nëna, gjyshi, gjyshja ose tutori,

nënshtetas shqiptarë që dërgonin fëmijët e tyre në shkolla të huaja fillore brenda ose jashtë

Shqipërisë dënoheshin nga 2 deri në 6 muaj burg dhe nga 500 deri në 10.000 fr. ari gjobë.

Përjashtoheshin prindërit ose tutorët e tyre që ishin me nëpunësi qeveritare ose që për

ushtrimin e profesionit të tyre banonin familjarisht jashtë Shqipërisë”. Gjithashtu, nxënësit

shqiptarë që kishin mbaruar shkolla të mesme në Shqipëri, do të merreshin në punë shtetërore

para atyre që kishin mbaruar në shkollat e vendeve ballkanike, ndërsa ata që ktheheshin nga

shkollat e huaja pa i mbaruar ato, nuk do të pranoheshin në nëpunësi shtetërore pa i plotësuar

mësimet e tyre në gjimnazet e shtetit. Masa do të merreshin edhe për nxënësit që ishin në

moshë madhore dhe ndiqnin mësimet në shkollat e mesme të huaja me bursa të shteteve

përkatëse pa lejen e Ministrisë së Arsimit, të cilat varionin me burgim deri në dy muaj dhe me

përjashtim nga çdo nëpunësi qeveritare deri në tre vjet që nga data e diplomës së tyre. Për ata

nën moshë dënimet do të shkonin për kujdestarët e tyre. Dekreti hyri në fuqi më 8 tetor

1932.928

Në realitet, ky dekret ishte penalizues e kufizues, por edhe motivues dhe do të rriste

kontrollin qeveritar. Penalitetet për shkeljen e tij, shkonin nga gjoba deri në burgim.

Parapëlqimi i atyre që kishin mbaruar shkollat e mesme shtetërore në Shqipëri, për t’u marrë

në punë shtetërore, përpara atyre që i kishin mbaruar jashtë, cenonte lirinë dhe të drejtat e

individit dhe penalizonte investimet e bëra në këtë drejtim. Nga ana tjetër, ky dekret realizoi

kërkesat dhe ankesat e shumta të opinionit publik shqiptar, për ndalimin e frekuentimit të

shkollave të huaja nga fëmijët shqiptarë dhe parapëlqimi për marrjen në punë shtetërore, do të

nxiste frekuentimin e shkollave të mesme shqiptare. Ndërsa, detyra për evidentimin e

nxënësve shqiptarë jashtë do të shtonte kontrollin qeveritar, duke bërë më të përgjegjshme

organe të caktuara shtetërore. Gjithashtu, dënimi për frekuentimin e shkollave të huaja me

bursa nga shtetet e tjera, do t’i priste rrugën edukimit të shumë të rinjve shqiptarë, me një

frymë antikombëtare si brenda dhe jashtë vendit. Nuk duhet harruar që shumë nga këto bursa,

paguheshin nga qarqe antishqiptare.

Me këtë dekret u hap rruga e kombëtarizimit dhe vendosjes së kontrollit shtetëror mbi

arsimin. Më 21 nëntor 1932, me rastin e mbledhjes së parlamentit të ri, Zogu në mesazhin e

tij theksoi se, arsimi kombëtar po bënte përpara. Ishte përmirësuar trupa mësimore, po

hapeshin shkolla të reja dhe po përgatitej një organizim i ri, i cili do të kishte si bazë

bashkimin kombëtar të zhveshur prej çdo lloj influence. Qëllimi ishte t’i sigurohej brezit të ri

një kulturë kombëtare.929

Megjithëse, nuk e preku drejtpërdrejtë dekretin, me evidentimin e

misionit të arsimit, që, sipas tij, kishte për bazë bashkimin kombëtar dhe ishte kundër

influencave të huaja, tërthorazi ai e trajtoi atë. Gjithashtu, theksimi që i bëri, “organizimit të

ri” ishte paralajmërimi i një tjetër reforme. Më 18 janar 1933, në parlament u paraqit për

votëbesim qeveria e P. Evangjelit. Pas vdekjes së H. Mosit, si ministër Arsimi u caktua M.

Ivanaj. Për arsimin përpara deputetëve, kjo qeveri paraqiti një program të gjerë, ku ishte

parashikuar përgatitja e ligjeve dhe rregulloreve të reja në përshtatje me gjendjen aktuale dhe

nevojat e së nesërmes, shtimi i numrit të shkollave fillore, dhe përmirësimi i personelit të

tyre. Në shkollat e mesme do të rishikoheshin sistemet e programet në ato pika, të cilat në

praktikë nuk kishin dhënë përfundimet e pritura; do të rishikohej çështja e konvikteve, e

bursave të brendshme dhe të jashtme dhe rëndësi do të merrte vazhdimësia e edukimit

928


AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 11.

181

kombëtar të nxënësve, me kulturë me të vërtetë shqiptare.930

Megjithatë, çështja e shtetëzimit

të shkollave private nuk u prek.

Me ardhjen e M. Ivanajt si ministër, puna e nisur nga H. Mosi u përforcua dhe zgjerua

më tej, duke hedhur hapa për reforma radikale në sistemin arsimor. Ndryshimet po

përgatiteshin në mënyrë graduale. Më 31 janar 1933, ai i paraqiti mbretit raportin mbi

gjendjen e arsimit, duke deklaruar se, Ministria e Arsimit ishte kthyer në një zyrë, që të gjithë

aktivitetin e saj e përmblidhte në lëshim mandat-pagesash për rroga, bursa, shpërblime dhe në

legalizimin e eksperimenteve të dëmshme shkollore. Sipas raportit, gati të gjitha shkollat e

mesme të mbretërisë dhe disa fillore, ishin tërësisht ose pjesërisht në duart e të huajve, me

program e mënyra të ndryshme mësimi e edukate dhe shteti shqiptar u jepte subvencione të

larta. Po ashtu edhe shkollat private ndihmoheshin nga shteti dhe kontrolli i tyre, ishte një

punë tepër e vështirë. Sipas tij, ato ishin veshur me një autoritet indipendent, saqë do të ishte

e vështirë që t’i nënshtroheshin ligjeve kufizuese dhe nga ana tjetër, kjo do të sillte përçarje

dhe keqinterpretime; se s’kishte ligj, mbikëqyrje, as kontroll që do të detyronte klerin katolik

të Shqipërisë të vepronte në përshtatje me interesat shtetërore dhe të kombit shqiptar. Në

raport, theksohej se, neni 207 i Statutit kishte nevojë për rishikim, duhej të përjashtohej

ndërhyrja direkte dhe indirekte e Italisë, duke krijuar në Ministrinë e Arsimit një seksion për

të gjitha shkollat e mesme të mbretërisë me drejtues shqiptar. Organizatori italian për katër

shkollat profesionale mund të qëndronte, por si këshilltar teknik dhe bursat italiane të

pranoheshin vetëm me kusht që studentët të zgjidheshin prej qeverisë shqiptare. Ai

përfundonte duke theksuar se, shteti shqiptar duhet të monopolizonte shkollat dhe edukimin e

popullit.931

Raporti i M. Ivanajt ishte pjesë e platformës qeveritare që kishte nisur përgatitjen

e saj, që në kohën e H. Mosit. Problemet e paraqitura aty, ishin rezultat i kontrolleve të bëra

në terren, por dhe të zhvillimeve politike. Për sa i përket qëndrimit ndaj ndërhyrjes italiane në

arsim, që ishte i mirëargumentuar, kuptohet që ishte bërë me miratimin e Zogut, i cili në këtë

periudhë, pas ftohjes së raporteve me Italinë, kërkonte që të shkëputej sa të ishte e mundur

prej ndikimit të saj. Raporti, mendojmë se, kishte disa pasaktësi, për sa i takon klerit katolik.

Ishte e vërtetë se veprimtaria e tij në raste të caktuara kishte rënë ndesh me politikat

qeveritare, por nuk ishte e vërtetë se ata kishin vepruar gjithmonë kundër interesave të

kombit. Kontributi i tyre, sidomos në fushën e arsimit, ka qenë i madh në të mirë të gjuhës

dhe të kombit.

Dekreti për ndalimin e nxënësve shqiptarë në shkollat e huaja, nuk u paraqit në

parlament me fillimin e punimeve. Mesa duket ishte i nevojshëm testimi i tij në terren, për të

parë reagimet e ndryshme dhe nga ana tjetër në këtë mënyrë, u la më tepër kohë në

dispozicion të Ministrisë së Arsimit, për të përgatitur ndryshimet e tjera. Ai u paraqit për

diskutim më 4 shkurt 1933. Ministri e quajti të nevojshëm, pasi qeveritë shqiptare në vitet

1927, 1928 dhe 1929, kishin marrë vendime për kufizimin e nxënësve shqiptarë në shkollat e

huaja, por këto nuk kishin rezultuar efikase. Sipas tij, nxënësit që mbaronin këto shkolla,

kishin mangësi në formimin e ndërgjegjes kombëtare. Meqenëse shteti kishte hapur shumë

shkolla fillore, të mesme e profesionale, studimi i shqiptarëve në shkollat e huaja, nuk ishte i

930

Hysni Myzyri, Pandeli J. Evangjeli (1859-1949), atdhetar dhe burrë shteti i shquar, (Tiranë: Albpaper,

2004), 388. 931

AQSH, F. 195, V. 1932, D. 352, fl. 2-12.

182

arsyeshëm dhe ishte i dëmshëm si për moshën e tyre, ashtu edhe për formimin e karakterit

moral e patriotik.932

Deputetët ishin dakord për pranimin e tij dhe fjala e ministrit Ivanaj u prit me

duartrokitje. I vetmi kundërshtar ka qenë deputeti i Korçës Th. Orolloga, madje i gjithë debati

u zhvillua mes tij dhe M. Ivanajt. Orolloga e trajtoi dekretin në disa këndvështrime duke

paraqitur vërejtjet e tij: së pari, ai theksoi se, nuk mund të dënoheshin prindërit që mendonin

se, shkollat e huaja ishin më të perfeksionuara dhe prandaj i dërgonin fëmijët në to, për të

marrë një zhvillim sa më të plotë. Kjo mund të bëhej kur të ishin barazuar shkollat shqiptare

me ato të huajat, sepse të drejtat e shtetit me ato të prindit, në këtë rast, duhet të shkonin

paralel. Që të mundej shteti t’i impononte një gjë të tillë prindit, duhet më parë t’i siguronte

fëmijës zhvillimin dhe mjetet analoge njëlloj me shkollat e tjera; së dyti, ligjin e cilësoi si një

cenim të lirive të individit pasi, preferenca për nxënësit shqiptarë që kishin mbaruar shkolla

shtetërore për punësime në administratën shtetërore, ishte diskriminim për ata që kishin

mbaruar jashtë.933

Ai u kundërshtua nga M. Ivanaj, sipas të cilit, “qeveria e kishte për detyrë

të merrte masa për të krijuar një brez të ri e të shëndoshë me një kulturë shqiptare e cila mund

të fitohej vetëm në shkolla shqiptare, por nën kontrollin efektiv të shtetit dhe të organeve të

tij. Nxënësve shqiptarë që merrnin një edukatë të huaj, shteti nuk do të mundej t’u besonte

ruajtjen e kufirit”.934

Deputetët e mbështetën atë dhe e pranuan dekretin. Pavarësisht se në

vend ishte krijuar një kundërshtim i madh ndaj shkollave të huaja dhe shumë prej tyre,

ndiqnin një politikë antishqiptare, qëndrimi i Th. Orollogës, sipas mendimit tonë ishte i

logjikshëm për dy arsye: së pari, nuk ishte e drejtë të ndaloheshin nxënësit shqiptarë, të

arsimoheshin në shkolla më të mira se ato në Shqipëri; së dyti, penalizimi për punësim në

administratën shtetërore për ta, ishte i padrejtë. Të dy rastet, ishin shkelje e lirive të individit.

Më 18 shkurt, Komisioni i Arsimit dhe i Drejtësisë paraqitën relacionin, me disa

ndryshime. Paragrafi III, i art. 1 ishte ndryshuar duke saktësuar se, “përjashtoheshin prindërit

dhe tutorët e fëmijëve që për çdo arsye banonin familjarisht jashtë Shqipërisë”. Art. 3 ishte

hequr. Art. 4 që tashmë ishte bërë 3, kishte saktësuar se, “mosha kur do të dënohej nxënësi

për shkelje të ligjit të ishte 18 vjeç, ndryshe nga ç’kishte qenë në dekretin qeveritar vetëm

“Moshë madhore”. Komisioni kishte shtuar një nen tranzitor për nxënësit që ishin me bursa të

shteteve të huaja përpara hyrjes në fuqi të këtij ligji, duke saktësuar se, “detyroheshin ata,

prindërit, tutorët ose kujdestarët e tyre që brenda 3 muajve nga data e shpalljes së ligjit, t’i

bënin një lajmërim Ministrisë së Arsimit mbi gjendjen e tyre me bursë. Nëse nuk e bënin,

dënoheshin sipas art. 3”. Gjithashtu, komisioni i kishte rekomanduar Ministrisë së Arsimit, që

të përpilonte një projektligj mbi vlefshmërinë e dokumenteve të shkollave të huaja të mesme

dhe të larta. Deputetët i miratuan pa debate të gjitha ndryshimet e komisionit. Në këtë rast,

edhe Th. Orolloga i vetmi kundërshtar i deklaruar, megjithëse ishte në sallë, nuk foli.935

Më

20 shkurt, u bë votimi i tij, për herë të fundit pa debate. Ai u dekretua më 22 prill dhe hyri në

fuqi më 6 maj 1933.936

Nga një vështrim i kujdesshëm i ndryshimeve të bëra nga deputetët, rezulton se ata i

kishin lehtësuar në disa pika penalitetet e ligjit, por edhe punën e organizmave të caktuara

932

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 316. 933

Po aty, fl. 326-327. 934

Po aty, fl. 324-329. 935

Po aty, fl. 602-614. 936

Fletorja Zyrtare, nr. 21, 22 prill 1933, 1-2.

183

qeveritare. Kështu, duke përjashtuar prindërit që për çdo arsye banonin jashtë Shqipërisë,

kishin zgjeruar hapësirën e përjashtimit nga penaliteti, pasi me dekretin qeveritar, ai bëhej

vetëm për nëpunësit qeveritarë ose për qëllimin e ushtrimit të profesionit. Po ashtu edhe

përcaktimi i moshës 18 vjeç për penalitete, jepte qartësi dhe krijonte mundësi që shumë

nxënës që studionin jashtë, në bazë të hapësirave të krijuara, mund ta mbaronin më shpejt

shkollën e mesme. Nga ana tjetër, neni transitor i shtuar, ishte një lehtësim për ministrinë dhe

për inspektorët e arsimit përgjegjës për studentët jashtë, pasi frika nga penalitetet, mund të

shtonte vetëdeklarimet, dhe koha prej 3 muajsh shtonte mundësinë e identifikimit të atyre që

merrnin bursa nga shtetet e huaja, një proces që duhet theksuar, nuk ishte i lehtë për kohën.

Të gjithë hapat e hedhur në fushën e arsimit, u ndoqën me vëmendje nga përfaqësuesit

diplomatik italian në Shqipëri. Ata kishin informacione se, duke filluar nga 1 prilli 1933

Ministria e Arsimit do të merrte drejtimin e katër shkollave profesionale italiane dhe bursat e

studimit që ishin administruar nga Italia do të kalonin në varësi të asaj ministrie. Po ashtu,

këshilltari i ri italian për arsimin ishte nxjerrë në inaktivitet të plotë. Musolini reagoi shpejt,

duke i kërkuar Kochit që t’i transmetonte Zogut se masat legjislative kundër shkollave fillore

italiane, ato për bursat italiane të studimit dhe ato të kërcënuara që do të merreshin kundër

shkollave profesionale, do të konsideroheshin nga qeveria fashiste si akte jo miqësore. Nëse

ky program do të bëhej realitet, qeveria italiane do të mbyllte shkollat profesionale, do të

tërhiqeshin nga shkollat industriale mësuesit, teknikët italianë, materiali didaktik dhe do të

ndërpritej pagesa e bursave për studentët shqiptarë.937

Megjithë këto presione, pala shqiptare nuk u tërhoq por vazhdoi rrugën e

ndryshimeve. Për t’i dhënë një fuqi sa më të madhe, pavarësisht se ato, ishin përgatitur nga

M. Ivanaj dhe specialistët e arsimit, shpalljen publike të nismës e morën përsipër deputetët.

“Pothuaj të gjithë deputetët që ndodhen në kryeqytet, - shkruante gazeta “Besa”, në fillim të

prillit 1933, - kanë përgatitur një mocion dhe do ta paraqesin në mbledhjen e datës 10 prill

1933 kryesisë së parlamentit, për ndryshimin e art. 206, 207 që flasin për arsimin kombëtar

dhe art. 197 që flet për shtypin”.938

Në mbledhjen e 10 prillit 1933 u lexua propozimi i

nënshkruar nga 44 deputetë të cilët kërkuan ndryshimin e art. 197, 206, 207 të Statutit

Themeltar. Pavarësisht kërkesave të veçanta që të pranohej menjëherë në parim, u vendos që

të bëhej të nesërmen, një mbledhje e veçantë për këtë.939

Në mbledhjen e 11 prillit u bë

paraqitja e ndryshimeve të propozuara. Ato ishin: art. 206, “Mësimi dhe edukimi i shtetasve

shqiptarë janë një e drejtë e shtetit, jepen vetëm ndër shkolla dhe institute shtetërore shkallësh

të ndryshme sipas ligjit. Arsimi fillor për të gjithë shtetasit shqiptar është i detyrueshëm dhe

jepet falas. Shkollat private, çdo kategorie qofshin që kanë vepruar deri sot, mbyllen”; art.

207, “Shkollat fetare për përgatitjen e klerit, të mbajtura prej komuniteteve fetare shqiptare,

janë të lira dhe rregullohen me ligjë”.940

Propozimet ishin të shoqëruara me nënshkrimin e 44

deputetëve.

Në këtë relacion, theksohej se, megjithëse shkollat private kishin qenë të kontrolluara

prej shtetit, nga konstatimet e bëra në terren, rezultonte që problemet ishin të shumta. Së pari,

financimi i tyre në shumicë vinte nga burime të huaja, dhe shpeshherë prej qarqeve

937

DDI, Seria VII. Vol. XIII. Dok 295, f. 320-321. Telegram i Koch për Musolinin. 26 mars 1933. 938

Besa, nr. 520, 10 prill 1933, 1, artikulli “Rreth rishikimit të disa neneve të Statutit Themeltar që i përkasin

arsimit”. 939

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 173. 940

Po aty, fl. 210-211.

184

antishqiptare. Gjithashtu, subvencionet mjaft të mëdha që ato merrnin nga shteti shqiptar, ose

nga përfitimet që vinin nga bursat shtetërore, rezultonin në të shumtën e rasteve, të

padobishme për nxënësit e këtyre shkollave dhe me këto shuma të harxhuara, shteti mund të

hapte vetë shkolla. Ndihmat e mbledhura nga popullsia vendase, kishin filluar të merrnin

ngjyrime fetare dhe kjo mund të shkaktonte ndarje dhe përplasje në popull. Së dyti, personeli

edukues në këto shkolla shikohej me dyshim, pasi kishte për qëllim vetëm fitimin, ose kur

ishte i huaj, varej nga veprimi dhe mendimi i një autoriteti që nuk ishte i shtetit shqiptar.

Kështu, ai ndikonte në keqedukimin e fëmijëve shqiptarë dhe nuk mund të kontrollohej në

mënyrë efektive nga shteti. Së treti, këto shkolla, në shumë raste ishin hapur afër shkollave

shtetërore, duke sjellë konkurrencë të pandershme ndaj tyre. Së katërti, nga shkollat private,

shteti nuk përfitonte materialisht dhe po ndikonin në popull në krijimin e një ndjenje

përçarëse dhe antikombëtare. Prandaj, ato duheshin mbyllur dhe duhej ndaluar hapja e të

tjerave. Vetëm shteti, organet e të cilit ishin të përgjegjshme dhe gjithnjë nën kontroll nga

parlamenti, mund të zgjidhnin një herë e mirë çështjen e arsimit. Megjithatë, komunitetet

fetare do të ishin të lira të hapnin seminare dhe medrese për përgatitjen e klerikëve. Aty

mësimi i dogmave fetare do të ishte plotësisht i lirë, por kultura e përgjithshme dhe veprimi i

tyre përgjithësisht do të rregullohej me ligj.941

Të gjithë deputetët pjesëmarrës i pranuan

unanimisht ndryshimet e propozuara.

Komisioni i Drejtësisë i diskutoi me shpejtësi dhe po atë ditë, në orën 1600

u bë

mbledhja e dytë. Ai i pranoi në unanimitet propozimet e deputetëve, duke bërë vetëm një

ndryshim të vogël, që kishte shtuar më tej fuqinë e shtetit shqiptar, kjo pasi në art. 206 në

paragrafin e parë, ku thuhej se “mësimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarë janë një e drejtë e

shtetit” ishte shtuar fjala “ekskluzive”. Deputetët e pranuan në unanimitet. Në orën 1700

, të

po asaj dite filloi mbledhja e tretë, ku u bë pranimi për herë të fundit i ndryshimeve. Ligji u

dekretua nga mbreti më 22 prill 1933 dhe hyri në fuqi, po atë ditë.942

Këto zhvillime treguan

se, parlamenti i mirëpriti ndryshimet dhe kjo kuptohet nga shpejtësia dhe dakordësia e madhe

e miratimit të tyre, pasi në një ditë u bënë tri mbledhje dhe asnjë diskutim kundër. Interesant

është fakti se në të tri mbledhjet ka qenë prezent Th. Orolloga, kundërshtari i dekretit për

ndalimin e nxënësve shqiptarë në shkollat e huaja dhe megjithëse masa, ishte më e ashpër, ai

nuk foli.

Koha e hyrjes në fuqi e këtyre dy nismave ligjore për arsimin, përmban elemente

interesante. Kështu, më 22 prill 1933 u dekretua “Ligji mbi mbylljen e shkollave të huaja e

private” dhe “Ligji mbi ndalimin e nxënësve shqiptar në shkollat e huaja”. Nëse i pari hynte

në fuqi menjëherë, ky i fundit do të hynte në fuqi më 6 maj të atij viti. Nga kjo rezulton se

ligji për ndalimin e nxënësve shqiptarë në shkollat e huaja, brenda vendit do të ishte i

panevojshëm, pasi nuk do të kishte më të tilla. Ai do të kishte fuqi vetëm për nxënësit në

shkollat e jashtme me bursa të huaja. Nga ana tjetër, mbyllja e shkollave të huaja brenda

vendit, do t’u jepte më tepër mundësi institucioneve përgjegjëse për gjurmimin dhe

evidentimin e nxënësve shqiptarë që vazhdonin shkolla jashtë, ose që merrnin bursa nga

shtetet e huaja, pa dijeninë e shtetit shqiptar. Pra, nuk ishte rastësi dekretimi i këtyre ligjeve

në një datë. Në të vërtetë, ato ishin programuar që të mbështetnin njëri- tjetrin, me qëllimin

final, vendosjen e kontrollit të plotë shtetëror, mbi arsimimin e shtetasve shqiptarë.

941

Po aty, fl. 213-214. 942

Fletorja Zyrtare, nr. 21, 22 prill 1933, 2.

185

Duhet theksuar se, reforma arsimore e vitit 1933, erdhi si një nevojë imediate, nga

gjendja në të cilën ndodhej arsimi shqiptar. Sigurisht, që një rol të rëndësishëm luajti situata e

tensionuar e raporteve italo-shqiptare dhe tendenca e A. Zogut për të krijuar një lloj pavarësie

nga ndikimi italian. Gjithashtu, mbyllja e këtyre shkollave, do t’u jepte zgjidhje zërave të

shumtë që ishin kundër tyre, duke shtuar mbështetjen e tij në popull. Reforma në vetvete ishte

një hap pozitiv, pasi i gjithë arsimi në Shqipëri u vendos në kontrollin e shtetit. Në këtë

mënyrë edukimi i fëmijëve do të bëhej me frymë atdhetare dhe kjo do të ndikonte në rritjen e

ndjenjës kombëtare. Programi arsimor do të ishte i njëjtë dhe i shtrirë në të gjitha shkollat. Do

të ishte më e lehtë implementimi dhe zbatimi i ligjeve dhe nismave në fushën e arsimit. Do të

drejtoheshin më saktë investimet për ngritjen e mirëmbajtjen e godinave shkollore dhe do të

kryhej më mirë trajnimi dhe trajtimi financiar i mësuesve. Shkollat do të ishin më të

kontrolluara dhe procesi mësimor më i menaxhueshëm. Në të vërtetë, shumë arsye e nxitën

Ministrinë e Arsimit për të bërë këtë reformë. Njëra prej tyre, më kryesorja, “ishte nevoja që

t’u jepej të rejave e të rinjëve shkollorë një frymë e vetme mësimi”.943

Por, reforma solli edhe

probleme, pasi u bë pa mbaruar viti shkollor dhe mbyllja e një numri të madh shkollash

private, nuk u shoqërua me mbulimin e tyre nga shkollat shtetërore. Mungesa e madhe e

ambienteve solli mbingarkesë nxënësish dhe në disa raste edhe shkëputje nga procesi

mësimor. Nga ana tjetër, reforma u projektua pa llogaritur saktë mbështetjen financiare, për

pasojat nga zbatimi i saj. Kjo u vërejt në boshllëkun që u krijua nga shkollat profesionale

italiane, me largimin e specialistëve dhe tërheqjen e bazës materiale. Me të drejtë, mund të

thuhet se, “nëse sistemi arsimor shqiptar do të kishte pasur strukturë më të stabilizuar, largimi

i të huajve nuk do të kishte krijuar pasoja të rënda”.944

Megjithatë, menjëherë pas miratimit të saj, në adresë të parlamentit erdhën nga të

gjitha anët e Shqipërisë, kryesisht nga mësues, intelektualë dhe drejtues shkollash, telegrame

ku falënderonin mbretin, qeverinë, ministrin dhe deputetët për mbylljen e shkollave private.

Por, krahas mesazheve mbështetëse, nuk vonuan kundërshtimet e para nga jashtë dhe brenda

vendit. Menjëherë reagoi qeveria italiane, pasi ky vendim, “sidomos mbyllja e shkollave

private e fetare e godiste në mënyrë të veçantë ndikimin italian në Shqipëri, dhe mos

lajmërimi për këtë hap i kishte vënë ata përpara një fakti të kryer”.945

Në të vërtetë ky ishte

një justifikim për të hapur debate dhe për të përligjur qëndrimet e mëvonshme, pasi siç e

kemi trajtuar më sipër, ata ishin në dijeni të këtyre ndryshimeve. Problemi ishte se ata, nuk

arritën dot t’i ndryshonin mendjen ministrit patriot M. Ivanajt. Ishte një nga rastet e rralla kur

përfaqësuesit italian në Shqipëri, nuk arritën të ndërhynin në një reformë të madhe dhe aq më

tepër, duke mos e ditur kohën e kalimit të saj në parlament, nuk patën mundësi të ndikonin

mbi votimin e deputetëve, që në këtë rast ishte unanim. Edhe Greqia reagoi për mbylljen e

shkollave minoritare, duke e cilësuar si masë për ndalimin e mësimit të gjuhës greke. Me anë

të konsullatave, klerikëve ortodoksë, agjenturës së saj dhe shtypit, filloi një fushatë shpifëse

kundër shtetit shqiptar, me qëllim ndërkombëtarizimin e kësaj çështjeje.946

Megjithatë, qeveria shqiptare u tregua e kujdesshme për t’i bërë të njohur palës

italiane arsyen e këtij vendimi. Në komunikatën që Ministria e Jashtme i paraqiti

përfaqësuesit italian në Tiranë, i vinte në dukje nevojën e shtetit, që rinia shqiptare të

943

10 vjet Mbretni…, 156. 944

B J. Fischer, Mbreti Zog…, 226. 945

DDI, Seria VII. Vol. XIII. Dok. 409, f. 439. Telegram i Koch për Musolinin. 12 prill 1933. 946

Historia e arsimit dhe e mendimit…, 454.

186

frekuentonte vetëm shkollat shqiptare, pasi qëllimi ishte që të rrënjoste tek ajo, dashurinë për

atdheun dhe ndjenjën e bashkimit kombëtar, gjë e cila ishte konform frymës së

bashkëpunimit midis dy kombeve. Në Shqipëri kishte tri besime fetare të ndryshme dhe

bashkimi i tyre mund të arrihej vetëm me anën e shkollave që do të zbatonin direktivat e

Ministrisë së Arsimit, të cilat do të përmbanin në thelb, idenë e bashkimit kombëtar.947

Brenda vendit kundërshtimi erdhi nga kleri katolik. Kur u kuptua që edhe pas

ndërhyrjes së qeverisë italiane, nuk po ndryshonte gjë, më 30 prill 1933, drejtuesit katolik i

drejtuan një memorandum proteste qeverisë shqiptare, duke e konsideruar ligjin si një

kundërshtim flagrant për aspiratat e katolikëve shqiptarë. Sipas tyre, ai dëmtonte familjen dhe

i hapte rrugë bolshevizmit duke cenuar të drejtën e kishës për mësimin e fesë.948

Memorandumi iu dërgua dhe Mbretit Zog dhe në mungesë të një përgjigjeje, iu dërgua dhe

Lidhjes së Kombeve.949

Lajmi i mbylljes së shkollave private u pasqyrua edhe në shtypin e

vendeve fqinje, por edhe më gjerë. Madje, gazeta të caktuara renditën dhe rrjedhojat e këtyre

veprimeve. Kështu, gazeta “Le Temps” që botohej në Gjenevë në gjuhën franceze, e datës 4

qershor 1933, shkruante se, pas mbylljes së shkollave private në Shqipëri, qeveria italiane

kishte kërkuar largimin e ministrit të Arsimit, por ai akoma qëndronte në vendin e tij. Aty,

raportohej se, ishte nisur drejt Romës, delegati apostolik për të biseduar me Papën, që të

paktën të lejoheshin shkollat jezuite dhe françeskane në Tiranë dhe në Shkodër.950

Nga reforma arsimore e prillit 1933 u mbyllën 21 shkolla shqiptare private jofetare,

14 shkolla shqiptare klerikale myslimane, 17 shkolla shqiptare klerikale katolike, 4 shkolla

shqiptare klerikale ortodokse, 19 shkolla të huaja për shqiptarë, 10 shkolla private të

minoritetit grek. Në arsimin e mesëm u suprimuan Shkolla Normale Femërore e Korçës,

Instituti privat femëror “Naim Frashëri”, Instituti privat femëror “Kyrias”, Shkolla Normale

femërore katolike e Stigmatinëve. Në vend të këtyre u themelua në shtator 1933 në Tiranë,

Instituti Femëror “Nana Mbretneshë” me dy degë, normale dhe gjimnazale. Me largimin e

personelit italian u hoqën shkollat profesionale të Beratit, Korçës dhe Durrësit. Atje u krijuan

shkolla qytetëse 4-vjeçare me program teorik e praktik. Shkolla teknike e Tiranës u shtetëzua

dhe u plotësua me personel të zgjedhur duke bërë ndryshime në strukturë dhe programin e

saj. Reforma nuk preku Institutin shqiptaro-amerikan të Kavajës sepse në bashkëpunim me

shtetin shqiptar sipas një ligji të caktuar, i nënshtrohej kontrollit dhe i jepte llogari shtetit. Po

ashtu nuk u cenua as Liceu i Korçës. Viti shkollor 1933-1934, nisi punën për herë të parë në

historinë e Shqipërisë vetëm me shkolla shtetërore.951

Vetë Zogu u kujdes që tempin e zbatimit të kësaj reforme ta mbajë lart, duke

mbështetur zhvillimin e arsimit dhe duke stimuluar figurën e mësuesit. Në qershor 1933 ai i

dërgoi një mesazh Kryeministrisë, i cili iu përcoll të gjitha drejtorive të shkollave. Duke e

vlerësuar misionin e shkollës si një nga problemet më të rëndësishme shoqërore e shtetërore,

theksoi se, “nga mësuesit pritej përgatitja shpirtërore, disiplinë shtetërore, vullnet dhe punë

për arritjen e mësimit kombëtar të mbështetur mbi gjuhë, traditat dhe aspiracionet e

përbashkëta të kombit. Vetëm kështu shkolla shqipe bëhej tempull i përbashkët i popullit dhe

i djelmërisë shqiptare, ku duhet të zhvillohej e të nderohej në shkallën më të lartë kulti i

947

Ilir Ushtelenca, Diplomacia e mbretit Zogu i I-rë 1912-1939, (Tiranë: Ermir, 1997), 230. 948

AQSH, F. 195, V. 1933, D. 64, fl. 27-28. 949

R. M. della Rocca, Kombësia dhe feja…,158. 950

AQSH, F. 195, V. 1933, D. 287, fl. 1. 951

Historia e arsimit dhe e mendimit…, 444-445.

187

racës, i gjuhës, gjakut, i bashkimit, i shtetit, për lartësimin e fisit shqiptar dhe për lumturimin

e atdheut”.952

Kjo, më tepër se një mesazh, ishte një deklaratë e fortë nacionaliste, që

përafrohej fort me qëndrimet e të djathtës ekstreme të kohës në Europë. Por, e thënë nga

mbreti në këtë moment, do të përdorej si mbështetje dhe justifikim për reformën arsimore të

nisur. Nga ana tjetër, promovimi i aspektit kombëtar, ku ndjeshmëria e popullsisë ishte e

madhe, do të ndikonte në rritjen e autoritetit të tij dhe pranimin më të lehtë të reformave.

Për të zbutur reagimin italian, Zogu premtoi futjen e italishtes si gjuhë e huaj e

detyrueshme në të gjitha shkollat e mesme të shtetit. Në funksion të kësaj, më 28 gusht 1933

Këshilli i Ministrave miratoi rregulloren për mësimin e gjuhëve të huaja italisht, frëngjisht,

anglisht dhe gjermanisht në shkollat e mesme. Prej tyre, mësimi i italishtes ishte i detyruar

për të gjithë nxënësit e shkollave të lartpërmendura dhe fillonte në klasën e I-rë. Kjo hynte në

fuqi për vitin shkollor 1933-34.953

Megjithatë edhe pas kësaj qeveria italiane nuk u tregua e

kënaqur. Kjo pasi Musolini deklaroi se, “pavarësisht se ishte bërë i detyrueshëm mësimi i

gjuhës italiane në të gjitha shkollat e mesme shqiptare dhe dërgimi në Itali i 80% të

studentëve që ishin me bursa shtetërore, përsëri nuk ishin masa të mjaftueshme për të

demostruar dispozicionin për një miqësi të sinqertë të qeverisë shqiptare ndaj Italisë”.954

Edhe ministri Ivanaj u kujdes në mënyrë të veçantë për ngritjen lart të figurës së

mësuesit, që ishte faktori kyç për zbatimin e reformës. Ai insistoi të garantohej në kohë

dhënia e rrogave, pasi ishte bërë një gangrenë e vazhdueshme. Nga ana tjetër, u morën masa

të shpejta dhe të ashpra për largimin nga sistemi arsimor i mësuesve të paaftë dhe atyre me

moral të ulët. Në periudhën prill-shtator 1933 u bë numri më i madh i lëvizjeve, përgjatë një

periudhe 15-vjeçare. U larguan nga puna 41 mësues dhe u transferuan 200 të tjerë.955

Në kuadër të zbatimit të reformës u morën masa për kufizimin e shpenzimeve duke

ristrukturuar disa institucione arsimore dhe ambiente vartëse, apo edhe mbyllur disa prej tyre.

Këtu u përfshinë disa konvikte, ku njëri prej tyre ishte ai i Sarandës. Duke qenë me një histori

të vjetër, në një zonë kyçe, dhe për vetë rolin e tij, ky akt solli reagimin e deputetëve të

Gjirokastrës, të cilët kërkuan shpjegime nga ministri i Arsimit. Më 8 nëntor 1933, ai theksoi

se kjo mbyllje ishte bërë, pasi godina ishte e vjetër, me lagështirë dhe nuk i përgjigjej

kushteve të një konvikti, por ishin marrë masa që deri sa të ndërtohej godina tjetër, shumë

nxënës do të dërgoheshin në konviktin e Kolonjës, ndërsa ata që ishin vendas do të shkonin

në shkollat më të afërta. Ai nuk harroi të evidentojë, se mbajtja e një nxënësi të arsimit fillor

në konvikt për një vit, i kushtonte shtetit 600 fr. ari.956

Deputetët F. Alizoti dhe P. Poga

kërkuan që shteti të bënte një sakrificë dhe ta mbante hapur këtë konvikt, pasi ai ishte i

frekuentuar edhe nga shumë fëmijë të pakicës greke dhe, jetesa e tyre me elementin çam dhe

atë autokton shqiptar, mund të sillte përthithjen nga ana e tyre të gjuhës dhe kulturës

shqiptare. Sipas tyre, “mbyllja e tij, përveç përshtypjes së keqe në popull, do të sillte pasoja

në politikën kombëtare, pasi duke qenë afër kufiri, shumë pjestarë të pakicave greke do të

shkonin në Greqi dhe do t’i shmangeshin mësimit të gjuhës shqipe”.957

Pavarësisht insistimit,

M. Ivanaj nuk ndryshoi qëndrim dhe konvikti do të hapej vetëm kur ndërtesa të ishte e

952

AQSH, F. 195, V. 1933, D. 3, fl. 2-3. 953

AQSH, F. 150, V. 1933, D. IV-100, fl. 2. 954

DDI, Seria VII. Vol. XIV. Dok. 158, f. 167. Telegram i Musolinit për Koch, 8 shtator 1933. 955

Iljaz Gogaj, Mirash Ivanaj personalitet i shquar i universit shqiptar, (Tiranë: Botimet Erik, 2004), 117. 956

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 66, fl. 297. 957

Po aty, fl. 297-299.

188

përshtatshme. Argumenti i të dy deputetëve në këtë rast u fokusua fort tek rëndësia e

konviktit për mësimin e gjuhës shqipe nga pakicat greke, duke e cekur pak rolin e këtij

konvikti, në arsimimin e shumë çamëve që kishin ardhur nga përtej kufirit.

Një peshë e madhe në buxhetin e arsimit ishin pagesat e bursave. M. Ivanaj urdhëroi

një rishikim total të tyre, duke shkurtuar rreth 700 bursa të brendshme dhe të jashtme. Për

herë të parë u vendos dhe u zbatua me rigorozitet konkurrimi.958

Nga ana tjetër, një punë e

madhe u bë për shtimin e shkollave dhe përpjekjet ishin rezultative. Kjo solli që në fund të

vitit shkollor 1933-34, të ishin hapur 62 shkolla fillore të reja, dhe ky ishte rekordi më i lartë i

çeljes së shkollave të reja në Shqipëri, deri në vitin 1939.959

Ndërkohë që vazhdonte zbatimi i reformës arsimore, specialistët e arsimit bashkë me

M. Ivanajn, përgatitën dekretligjin e ri të arsimit, i cili u dekretua më 26 shtator 1934 dhe hyri

në fuqi më 1 tetor 1934. Aty u përfshi gjithçka kishte të bënte me arsimin fillor dhe të mesëm

në Shqipëri. Në të u sanksionuan parimet themelore të reformës, pasi u vendos se, me

përjashtim të instituteve ushtarake, të gjitha shkollat dhe institutet e mësimit themeloheshin

dhe administroheshin prej Ministrisë së Arsimit dhe i gjithë personeli arsimor, ishte laik dhe

do të mbahej me fondet e kësaj ministrie. Ndër të tjera u saktësua se arsimi fillor, fillonte në

moshën 6 vjeç në qytete dhe 7 vjeç në katunde deri në moshën 13 vjeç. Në çdo prefekturë

ngriheshin këshilla arsimore. Për shkollat fillore shteti merrte përsipër vetëm pagesën e

rrogave të personelit, ndërsa të tjerat kryheshin nga komunat, bashkitë ose popullsia,

nëpërmjet komisioneve shkollore. Shkollat e arsimit të mesëm ishin: gjimnazi, shkollat

normale, instituti tregtar, shkollat profesionale. Gjithashtu u trajtua edhe çështja e bursave

etj.960

Dekretligji u paraqit për diskutim në parlament më 6 shkurt 1935. Ministri i Arsimit

theksoi se, dekreti i përshtatej tërësisht frymës së re, të filluar me ndryshimet e neneve të

Statutit dhe kishte ardhur si nevojë e rregullimit të shumë mangësive të trashëguara. Sipas tij,

ligjet arsimore që prej viteve 1926-1928, ishin të paplota dhe kishin shkaktuar kaos në

sistemin arsimor, ndërsa dekreti i paraqitur kishte krijuar seksionin për arsimin fillor e normal

dhe seksionin për shkollat e mesme dhe profesionale, duke iu dhënë kompetenca teknike e

administrative më të plota mbi kategorinë e arsimit që mbulonin. Do të krijoheshin komisione

për gjykimin e teksteve shkollore. Sipas tij, do të shtohej numri i shkollave fillore dhe për

herë të parë fëmijët, prej moshës 4 deri në 6 vjeç, do të ishin të detyruar të ndiqnin shkollën

foshnjore, por kjo fillimisht vetëm në qytete, që kishin një popullsi të madhe. Për pamundësi

financiare në shumë shkolla ishte parashikuar mësimi gjysmë dite, duke i ndarë nxënësit në

dy grupe, me tre orë secili grup në ditë. Dekreti kishte përcaktuar saktë kushtet që duhej të

plotësonte kandidati për mësues. Inspektorët e arsimit do të ishin mbi baza qarqesh. Rëndësi

do t’u kushtohej kurseve për të rritur, luftës kundër analfabetizmin dhe shkollimit të grave.961

Në përgjithësi deputetët ranë dakord me dekretin, por pati dhe qëndrime kundër për

disa pika. U kundërshtuan kompetencat e mëdha që i ishin dhënë këshillit të mësuesve dhe

ideja, që mësuesit e shkollave fillore të ishin të gjithë normalistë, pasi sipas saj, do të

përjashtoheshin nga puna shumë që nuk ishin të tillë. Vërejtje u bënë për edukimin e fëmijëve

958

Historia e arsimit dhe e mendimit…,508. 959

I. Gogaj, Mirash Ivanaj…, 135. 960


AQSH, F. 146, V. 1934, D. 68, fl. 35-59.

189

nga 4-6 vjeç në institute foshnjore, duke e cilësuar si të parakohshëm, sepse akoma në

Shqipëri nuk zbatohej mirë arsimi fillor dhe jo më ai foshnjor dhe këtë rol duhej ta luanin

prindërit. Nga disa deputetë ligji u pa si një ndërhyrje në jetën private, pasi në nenin 5 të tij,

thuhej se, “Ministria e Arsimit mbikqyr privatët nëse veprimi i tyre botor kishte lidhje me

edukatën dhe me çdo mësim jashtë shkollor”. Sipas tyre, kjo ishte detyrë e instituteve të tjera

dhe jo e Ministrisë së Arsimit. Pakënaqësi u shfaqën edhe ndaj masave të ashpra, të

parashikuara për dënimin e propagandës, që mund të bëhej kundër Ministrisë së Arsimit, pasi

ajo kështu, bëhej e paprekshme.962

Në mbrojtje të dekretit, M. Ivanaj theksoi se, shumë

mësues nuk e kishin kryer provimin e aftësisë pas 4 viteve punë dhe duke qenë se shumë

normalistë ishin pa punë, ata që nuk plotësonin kushtet do të largoheshin. Për sa i përket

edukimit të fëmijëve të moshave 4-6 vjeç, sipas tij, duhej të ndërhynte shteti, pasi zhvillimi i

tyre, nuk mund të konsiderohej si një e drejtë individuale dhe privilegj i një pakice, por si një

detyrë e domosdoshme, nga e cila nuk mund të shmangej askush. Ndërsa për ministrinë u

shpreh se ajo, do të ndërhynte me anë kontrolli, në vetëm ato veprime që kishin lidhje me

edukatën.963

Deputetët u munduan të faktonin kundërshtimet e tyre, duke u bazuar në aspekte

teknike dhe duke e mbajtur lart nivelin e diskutimit. Por, edhe M. Ivanaj ishte bindës dhe

strikt në argumentet e tij. Megjithatë nuk munguan deputetë, të cilët përfituan nga rasti për të

shfaqur sa më shumë vlerësime për figurën e Zogut. Njëri prej tyre, F. Vokopola deklaroi se,

“ai ideali i shqiptarizmit, zogizmi, duhet të hynte në zemrën e nënës shqiptare, gruas e

familjes shqiptare, dhe si është brezi i ri trup dhe ky i përket arsimit, ashtu duhet të jetë dhe

familja e shpirti”.964

Megjithë debatet e bëra, deputetët e miratuan dekretin.

Pavarësisht disa shkurtimeve për zëra të veçantë me insistimin e M. Ivanajt, pas vitit

1933, buxheti i përgjithshëm i arsimit u rrit ndjeshëm. Kjo ndikoi në shtimin e numrit të

shkollave fillore, si dhe numrit të nxënësve në gjimnaze dhe shkollat profesionale. Por, shtimi

i numrit të gjimnazistëve nuk u prit mirë nga një pjesë e elitës drejtuese dhe përfaqësues të

caktuar të saj e ngritën këtë në tribunën e parlamentit. Më 30 maj 1935, gjatë diskutimit të

buxhetit preventiv të vitit 1935-36, F. Alizoti ndër të tjera deklaroi se, “shkollat klasike nuk

sillnin tjetër dobi, përveç krijimit të disa politikanëve që rronin në kurriz të shtetit dhe të

popullit. Ishte shtuar numri i nëpunësve dhe për të eliminuar këtë, duhej ndjekur politika

anglo-saksone, duke i dhënë rëndësi shkollave industriale dhe profesionale”. Sipas tij, “shteti

shqiptar nuk kishte çfarë të bënte me këtë “superprodhim intelektualësh”.965

Në të vërtetë

pohimi i tij, nuk kishte asnjë lidhje me realitetin e kohës, sepse vendi kishte një prapambetje

të madhe në arsim, pavarësisht përpjekjeve të bëra. Nuk mund të flitej për, “superprodhim

intelektual”, pasi në këtë kohë, afër 80% e popullsisë ishte analfabete dhe e gjithë Shqipëria

kishte vetëm 11 shkolla të mesme. Zonat e thella dhe krahina të tëra, nuk kishin asnjë shkollë

fillore.966

Nga ana tjetër, nuk kishte asnjë institut të lartë ose universitet. Por, pohimi vinte

nga një përfaqësues i shtresës së lartë konservatore, që kishte vite në pushtet dhe luftonte fort

për ta mbajtur atë. Kundërshtimi ishte për rininë e gjimnazeve, kandidate e parë për nëpunës

shteti. Duke qenë promotore të ndryshimit dhe kundërshtarë të së vjetrës, kufizimi i numrit të

962

Po aty, fl. 6-16. 963

Po aty, fl. 7-17. 964

Po aty, fl. 14. 965

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 378. 966

Lazer Radi, Shqipëria në vitet 30-të, (Tiranë: 1997), 149.

190

saj, shikohej si një mundësi e vazhdimësisë së pushtetit të shtresës së vjetër dhe prandaj ajo

kishte si qëllim krijimin e një elite të re, pikërisht nga shtresa e tyre. Nuk duhet harruar fakti

që në atë kohë, në rininë shkollore, kryesisht gjimnaziste, kishin filluar të përhapeshin idetë

komuniste, të cilat përbënin rrezik potencial për këtë shtresë.

Diskutimi i F. Alizotit, nuk u kundërshtua vetëm nga ministri i Arsimit, siç është

thënë deri më sot, por edhe nga disa deputetë. Sipas M. Ivanajt në Shqipëri, me vetëm 10 vjet

jetë zhvillimi të qetë e të pavarur, me një përqindje të lartë analfabetësh, me shumë pak njerëz

me shkollë të lartë nuk mund të flitej për një superprodhim intelektual, “jo sot, por as për 50

vjet të tjera”. Ai theksoi se shumica e kryetarëve dhe sekretarëve të komunave ishin pa

shkollë, ekzistonin rreth 400 mësues pa shkollë përkatëse dhe shkollat fillore me programin

që kishin, por dhe shkollat e mesme, nuk mund të nxirrnin intelektualë. Ata të “vërtetët” që

kryenin të gjitha mësimet e larta speciale, nuk ishin më shumë se 10 deri në 15 në vit. Sipas

tij, nëse vazhdonte kjo gjendje, do të ishte e kotë çdo tentativë modernizimi, ose përmirësimi

për shtetin dhe popullin.967

Ndërsa deputeti N. Bushati deklaroi se, “në një shtet ku

mbretëronte analfabetizmi, ku shpëtimi varej nga shpejtësia e hapjes së kulturës europiane në

atë vend, ishte çudi që të dëgjohej fjala ‘superprodhim intelektual’”.968

Pavarësisht qëndrimit realist të ministrit dhe disa deputetëve, teza e F. Alizotit u

mbrojt nga grupi i “të vjetërve”, por kësaj radhe jashtë parlamentit. Në këtë mënyrë u

vërtetua se nuk ishte thjesht një qëndrim personal i tij, por i një shtrese të caktuar. Organe të

caktuara, që financoheshin dhe drejtoheshin nga ky grupim theksuan se, “superprodhimi

kulturor, mund t’i hapte telashe regjimit, duke bërë që një grumbull parazitësh t’i vërsuleshin

dyerve të qeverisë, duke kërkuar nënpunësira dhe kjo do të sillte që të braktiseshin punët e

krahut”.969

Megjithatë, vlen të theksohet se këtë term, deputetë të caktuar e kanë rikujtuar

herë pas here, por për të etiketuar zhvillimin e ulët dhe problemet arsimore në Shqipëri.

Në kohën kur reforma arsimore kishte marrë jetë dhe ndryshimet arsimore vazhdonin

në vend, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë më 6 prill 1935, dha vendimin e saj në lidhje

me shkollat klerikale dhe minoritare greke, duke vendosur hapjen e tyre.970

M. Ivanaj si një

personalitet i shquar në fushën e arsimit, një intelektual i kalibrit të lartë, nuk mund të bënte

kompromise për të qëndruar në pushtet, duke ceduar nga reforma e tij. Qëllimi i tij nuk ishte

pushteti, por zhvillimi i arsimit kombëtar dhe në momentin kur rruga e nisur prej tij filloi të

pengohej, ai nuk pranoi të qëndronte më si ministër. Më 28 gusht 1935, ai paraqiti

dorëheqjen, pasi vendimi i Këshillit të Ministrave për hapjen e shkollave minoritare, binte në

kundërshtim me politikën arsimore që ai kishte ndjekur.971

Në historiografi është krijuar

mendimi që me ikjen e tij u ngadalësua dhe u modifikua një reformë e rëndësishme për

arsimin, ku për herë të parë shkollat në Shqipëri siguruan pa përjashtim karakter kombëtar,

me programe laike, lënda mësimore u mor nga shkollat perëndimore, ku rëndësi e veçantë iu

kushtua gjuhës shqipe dhe shkollat e vendit i ndiqnin me të drejta të barabarta nxënësit e të

gjitha besimeve fetare.972

967

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 384, 411. 968

Po aty, fl. 412. 969

V. Koka, Rrymat e mendimit…, 47. 970

Beqir Meta, Tensioni greko-shqiptar (1939-1949), (Tiranë: Geer, 2002), 33. 971

AQSH, F. 150, V. 1935, D. I-392, fl. 5. 972

Kristo Frashëri, Ahmet Zogu. Vështrim historik, (Tiranë: Botimet M&B, 2014), 116.

191

Pavarësisht se qeveria shqiptare u detyrua të zbatojë vendimin e Gjykatës së Hagës

për hapjen e shkollave private minoritare, ajo u kujdes që marrëveshja të bëhej në kushte

reciprociteti, në mënyrë që të përfitohej, për hapje shkollash për shqiptarët në Çamëri. Kjo u

kuptua nga mesazhi i mbretit për deputetët më 15 tetor 1935, ku deklaroi se, “për problemin e

mësimit të minoriteteve etnike që ishin në Shqipëri, çështja ishte rregulluar në mënyrë të

përshtatshme, pasi edhe minoriteteve shqiptare që rronin në vend të huaj, ju ishte dhënë

premtimi ta ushtronin në mënyrë të njëjtë, të drejtën e mësimit në gjuhën amtare”.973

Në të

vërtetë, hapja e shkollave për mësimin e gjuhës shqipe në Çamëri u zvarrit shumë dhe pas

insistimit të fortë te qeverisë shqiptare dhe të popullsisë çame, në fillim të vitit shkollor 1937-

1938 u dha leja për dhënien e 10 orëve në javë për mësimin e shqipes, në pesë shkolla

shtetërore greke në Çamëri. Megjithatë, insistimi shqiptar ka qenë i madh dhe pas marrjes së

premtimit nga qeveria greke që numri i këtyre shkollave do të bëhej dhjetë dhe mësuesit për

gjuhën shqipe do të zgjidheshin nga bashkësia shqiptare atje, qeveria shqiptare dha lejen për

hapjen e shkollave private të minoritetit grek të Himarës.974

Për shkollat minoritare më 2 nëntor 1935 u dekretua një rregullore e re, ku

përcaktohej që, mësuesit duhet të zgjidheshin nga minoritetet dhe të pëlqeheshin nga

Ministria e Arsimit. Kandidatët për mësues, përveç të tjerave duhet të ishin nënshtetas

shqiptarë, të mos kishin bërë shërbim ushtarak në vende të tjera, të mos kishin pasur dhe as të

mos kishin lidhje me organizatat antishqiptare dhe të paguheshin vetëm prej popullsisë së

vendit, që hapte shkollën private minoritare. Në shkolla do të përdoreshin libra shkollorë, të

hartuara në gjuhën minoritare sipas programeve zyrtare, vetëm me miratim të Ministrisë së

Arsimit. Në ato vende ku minoriteti deklaronte se, e kishte të pamundur hapjen e tyre,

ministria do të hapte shkolla shtetërore dhe programi do të zhvillohej në gjuhën e

minoritetit.975

Megjithëse, rregullorja përmbante avantazhe për minoritetin, qeveria u kujdes që në

ato shkolla të depërtonin edhe elementë kombëtarë shqiptarë, ku rëndësi të veçantë kishte

gjuha shqipe. Kështu, në nenin 11 u përcaktua se, Ministria e Arsimit në shkollat minoritare

kishte të drejtë të vendoste si të detyrueshëm mësimin e gjuhës shqipe.976

Kjo rregullore ishte

tregues i qartë se, qeveria shqiptare iu garantonte minoriteteve të drejtat e tyre si shtetas

shqiptarë, por edhe si pakicë kombëtare, ku përparësi i ishte dhënë shkollimit të tyre në

gjuhën amtare. Me kalimin e kohës në këtë rregullore u bënë ndërhyrje. Më 9 mars 1936,

Këshilli i Ministrave ndryshoi paragrafin e parë të nenit 2 të saj, duke saktësuar, “se kërkesa

për hapjen e një shkolle minoritare bëhej prej pleqësisë së vendit dhe i drejtohej Ministrisë së

Arsimit me anë të Prefekturës. Në katundet me popullsi mikse, ajo bëhej nga ana e anëtarëve

minoritarë të këshillit të pleqësisë dhe në rastet kur minoriteti nuk ishte i përfaqësuar në

këshillin lokal, ai vetë zgjidhte një këshill pleqësh të posaçëm, vetëm për këtë qëllim”.977

Pra,

minoriteti, pavarësisht numrit të tij dhe përfaqësimit që mund të kishte në organet lokale,

kishte fituar të drejtën për të kërkuar hapjen e një shkolle private minoritare në çdo kohë.

Përveç hapjes së shkollave private të pakicës minoritare, me dekretligjin mbi

funksionimin e shkollave më 4 maj 1936, u hapën edhe ato klerikale. Kjo pasi u përcaktua se,

973

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 11. 974

Iljaz Gogaj, Arsimi shqip në diasporë dhe në Çamëri 1912-1944, (Tiranë: Naim Frashëri, 2007), 170, 172. 975

Fletorja Zyrtare, nr. 58, 12 nëntor 1935, 1-2. 976

Rregullore mbi shkollat private të minoriteteve, (Tiranë: Shtypshkronja e Ministrisë së Arsimit, 1935), 10. 977

AQSH, F. 150, V. 1936, D. IV-144, fl. 2.

192

një shkollë hapej kur kërkohej prej prindërve të së paku 40 fëmijëve, që donin të vazhdonin

atë, dhe të vërtetohej nevoja e saj, sipas interesit të popullsisë dhe të gjendjes së vendit ku do

të funksiononte. Shkollat do të ishin dy llojesh: të zakonshme, ku zbatohej plotësisht

programi mësimor zyrtar i shtetit dhe të posaçme, ku adoptohej me pëlqimin e Ministrisë së

Arsimit, një program ose orar mësimor ndryshe. Për të marrë leje për një shkollë të

autorizuar, kërkuesi duhet të ishte shtetas shqiptar, të dinte gjuhën shqipe në shkrim dhe

lexim, të gëzonte të drejtat civile, të kishte moral të mirë dhe të zotëronte mjete të

mjaftueshme financiare për mbajtjen e shkollës. Në shkollat e autorizuara, mësimi nuk mund

të bëhej me personel i gjithi i huaj, pa leje të ministrisë dhe për mësimin e gjuhës shqipe,

historisë e gjeografisë, detyrimisht mësuesit duhej të ishin me kombësi shqiptare. Po ashtu,

mësimi në shkollat fillore, duhej të zhvillohej eksluzivisht në gjuhën shqipe. Dëftesat e tyre

do të njiheshin pas një provimi barazie në shkollat zyrtare dhe nuk mund të përdoreshin

tekste mësimore pa kaluar në ministri, ose që ishin të ndaluara më parë. Këto shkolla duhej t’i

nënshtroheshin një kontrolli të plotë, nga organet e Ministrisë së Arsimit.978

Dekreti u paraqit përpara deputetëve më 31 tetor 1936. Në raportin qeveritar

theksohej se, ai ishte parë i nevojshëm pasi reforma arsimore e vitit 1933 dhe dekreti i vitit

1934, kishin rezultuar me disa të meta dhe shteti të drejtën e dhënies së mësimit, mund t’ia

delegonte kujtdo, që plotësonte kushtet dhe pranonte të bashkëpunonte nën kontrollin dhe

udhëheqjen e tij. Për të siguruar karakterin kombëtar ishte paraparë mësimi i shumë lëndëve

në gjuhën shqipe prej mësuesve shqiptarë dhe provimi për barazimin e dëftesave, do të ishte

matësi i plotësimit të detyrimeve.979

Deputetët e miratuan atë pa debate.

Gjatë periudhës së monarkisë pavarësisht zhvillimeve të ndodhura qeveritë e reja,

gjithmonë bënin premtime për ndryshime në fushën e arsimit. Edhe M. Frashëri më 26 tetor

1935, me paraqitjen e programit të qeverisë së tij deklaroi, se do të luftohej analfabetizmi

duke shtuar numrin e shkollave fillore edhe me ndihmën e popullit; do të pajiseshin shkollat e

mesme dhe ato teknike me orendi, vegla shkencore të nevojshme, me trupë mësimore dhe

personel teknik dhe konkurset do të ishin të rrepta dhe të paanshme për dhënien e bursave.

Sipas tij, qeveria do të mundohej për zgjidhjen e problemit të vështirë të kategorizimit të

arsimtarëve dhe se do t’u kushtohej kujdes shoqërive jashtëshkollore të bashkuara në

federatën “Vëllazëria shqiptare”, duke iu dhënë ndihmë morale e materiale për zhvillimin e

tyre.980

Pavarësisht këtyre deklaratave arsimi vazhdonte të vuante nga shumë probleme. Një

shqetësim i vazhdueshëm ishte mungesa e librave të shtypur shkollorë dhe bursat e pakta për

të varfrit. Këto probleme u trajtuan në vijimësi edhe nga deputetët, sidomos në diskutimin e

buxheteve vjetore. Më 27 prill 1936 u diskutua buxheti preventiv i vitit 1936-1937. Deputetë

të caktuar kërkuan informacion se, përse nuk ishte parashikuar një fond për librat shkollorë,

pasi kishte mungesë të madhe të tyre. J. Erebara e zhvendosi debatin, te çështja e bursave

duke kërkuar, “që t’u jepeshin atyre që ishin të varfër dhe jo atyre që ishin të pasur, pasi

asnjëherë nuk u ishin dhënë bursa djemve të zonave të Dibrës apo malësive, vetëm qytetarëve

dhe të pasurve”.981

Kërkesat e shumta të deputetëve për fonde për botimin e librave, çuan në

978


AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 23-24. 980

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 50, fl. 22. 981

AQSH, F. 146, V. 1935, D. 53, fl. 215, 219.

193

një hap pozitiv. Ministri i Financave, Rr. Gera informoi se, për momentin mund të shtoheshin

vetëm 25.000 fr. ari.982

Megjithëse, kjo shumë ishte modeste, ajo u akordua pikërisht nga

presioni i deputetëve. Interesant është fakti, që njëri nga deputetët insistues për këtë ishte F.

Alizoti, i cili ishte shprehur kundër “superprodhimit intelektual”.

Pas vitit 1935, kemi një përmirësim të raporteve italo-shqiptare dhe kriza politike mes

dy vendeve mori fund. Pas pranimit të vendimit të Gjykatës së Hagës dhe largimit të M.

Ivanajt, reforma e iniciuar nga ai pushoi se vepruari në pikat themelore të saj. Në

marrëveshjet e marsit 1936 të bëra me Italinë ishte parashikuar dhe bashkëpunimi në fushën e

arsimit. Rolin kryesor në këtë drejtim e luajti specialisti italian Sestilio Montaneli (Sestilio

Montanelli), i cili u angazhua plotësisht në përgatitjen e reformës së re arsimore. Për këtë, ai

hartoi një raport mbi situatën e arsimit në Shqipëri, duke shprehur dhe mendime për

ndryshimet që duhet të bëheshin. Sipas tij, rinia shqiptare merrte arsim, por jo edukatë

kombëtare, pasi në ligjet arsimore tregohej kujdes për anën teknike, dhe jo idealeve të larta të

edukatës, vullnetit dhe karakterit e zemrës. Për të zgjidhur këto, ai sugjeronte një reformë të

përgjithshme në ligjet arsimore dhe rinia shqiptare të bashkohej në një organizatë, si “Balilat”

në Itali ose “Rinia Hitleriane” në Gjermani. Duhej rritur vlera që paguanin bashkitë dhe

komunat për arsimin, nga 5% në 7.5%. Numri i gjimnazeve duhej të ishte 2 me 900 nxënës

në total, pasi numri prej 2753 që ishin aktualisht ishte i tepërt, i panevojshëm, bile i

rrezikshëm. Arsimit teknik i mungonte një rregullim serioz dhe institutet ekzistuese ishin të

pamjaftueshme dhe të paplotësuara. Ndarja e bursistëve në shumë shtete, ishte problematike

dhe të gjithë universitarët duhet të qëndronin në një shtet të vetëm, bile po të ishte e mundur

në një qytet të vetëm.983

Nga ky raport, vërehet tendenca italiane për ta orientuar sistemin

arsimor shqiptar sipas atij italian, në mënyrë që ta kishte më të lehtë kontrollin mbi të.

Gjithashtu, synohej vendosja nën kontroll e rinisë shqiptare brenda vendit me anë të

organizatave të tipit fashist dhe bursistëve jashtë me anë të grumbullimit të tyre në një vend,

që në këtë rast presupozohej të ishte Italia, pasi ajo jepte dhe numrin më të lartë të bursave.

Kufizimi i numrit të gjimnazeve ishte një hap mbrapa për zhvillimin e arsimit. Megjithatë,

raporti parashikonte edhe zhvillime pozitive. Ato ishin, pikërisht, shtimi i shkollave teknike

dhe profesionale, dhe pajisja e tyre me mjetet e duhura, për të cilat vendi kishte shumë

nevojë.

Në punën për përgatitjen e reformës së re arsimore, S. Montaneli kishte disa

avantazhe. Qeveria shqiptare kishte pranuar rihapjen e shkollave minoritare dhe atyre

klerikale. Mes Italisë dhe Shqipërisë raportet ishin shumë të mira dhe në këmbim të

ndihmave, Zogu ishte tërhequr nga qëndrimi i tij nacionalist, prandaj reforma arsimore që po

përgatitej mori mbështetjen e tij dhe të qeverisë. Pavarësisht kësaj, akoma pa u bërë publike,

ajo hasi në kundërshtimin e françeskanëve shqiptarë, kjo pasi, aty ishte parashikuar kufizimi i

gjimnazeve, duke lënë vetëm një gjimnaz klasik në Tiranë dhe një real në Shkodër. Shkollat e

mesme të tjera mund të ishin teknike, pedagogjike, bujqësore etj. Kjo mund të sillte përsëri

mbylljen e shkollave të mesme private të klerit. Sipas tyre, “kufizimi që ju bëhej gjimnazeve

shprehte, mentalitetin e shumë ministrave, të cilët ishin kundër zhvillimit të kulturës së lartë,

pasi do të dilnin njerëz më të zotë se ata dhe shumë shpejt do t’u zinin vendin”.984

982

Po aty, fl. 230. 983

AQSH, F. 150, V. 1936, D. IV-136, fl. 1-5. 984

Donat Kurti, Provinça Françeskane Shqiptare, (Shkodër: Botimet Françeskane, 2003), 249.

194

Reforma e re arsimore u parapri nga disa nisma ligjore. Një prej tyre ishte krijimi i

komisionit teknik. Projekti për të u paraqit më 7 mars 1938. Detyra kryesore e tij, do të ishte

përpilimi, përkthimi i teksteve shkollore si dhe shqyrtimi i dorëshkrimeve, që do të

paraqiteshin prej autorëve. Atij i ishte dhënë kompetenca e inspektimit dhe kontrollit në

institucionet shkollore dhe kulturore. Ishte krijuar dhe këshilli qendror i arsimit, që do të

kishte përgjegjësi për hartimin e ligjeve, rregulloreve, emërimet, shpërnguljet, ndëshkimet,

shkarkimet, për hapjen dhe mbylljen e shkollave të çdo lloji dhe konvikteve, dhënia e bursave

të brendshme dhe të jashtme, projektet e reformave etj. Deputetët ranë dakord përgjithësisht

me projektin, por shumë prej tyre, kërkuan përsëri zgjidhjen sa më shpejt të mungesës së

librave në shkolla.985

Në kuadër të kësaj nisme, në vitin 1938, pranë Ministrisë së Arsimit u

krijua një komision i posaçëm, i përhershëm, prej specialistësh të njohur që do të kishte

detyrë hartimin dhe botimin e teksteve shkollore.986

Pas punës së bërë nga S. Montaneli, më 2 prill 1938 u paraqit “Projektligji mbi

reformën e shkollës së mesme”. Aty ishin përcaktuar llojet dhe shkallët e shkollave,

funksionimi i tyre, programet e tekstet shkollore, të drejtat dhe detyrat e nxënësve, organizimi

i provimeve, taksat shkollore, personeli arsimor, personeli ndihmës dhe i shërbimit,

funksionimi i konvikteve etj. Sipas qeverisë, projekti ishte nevojë e përshtatjes së shkollës me

zhvillimet e reja të shoqërisë dhe idealeve të shtetit. Ai disiplinonte qëllimet dhe llojet e

ndryshme të shkollave dhe funksionimin didaktik të tyre.987

Duke iu referuar risive të projektit, ministri i Arsimit F. Shatku theksoi se, shkolla

kombëtare duhej të përshtatej me zhvillimet e reja të shoqërisë dhe të ishte një mjet i

rëndësishëm për stabilizimin dhe të ardhmen e shtetit. Gjimnazet kishin rezultuar me

probleme, pasi jepnin një kulturë të përgjithshme, përgatisnin nxënësit për studimet

universitare, kishin shumë nxënës, ku shumë pak prej tyre e vazhdonin universitetin dhe pjesa

tjetër kërkonin punë në shtet. Por ajo nuk mund të sigurohej për të gjithë, prandaj do të bëhej

kufizimi i tyre. Sipas tij, këto ndryshime do t’i bënin gjimnazet shumë të mirë, pasi pranimi

në to do të ishte me provim. Shkollat normale mashkullore dhe femërore do t’i

nënshtroheshin një periudhe 8-vjeçare reformimi. Ministri theksoi si risi të reformës edhe

shkollat qytetëse, të cilat transformoheshin në shkolla pune dhe do të ishin 2 ose 4-vjeçare me

drejtim bujqësor, blegtoral, zejtar. Këto drejtime kishin nënndarje të tjera, të cilat përfshinin

të gjitha degët e tyre. Institutet teknike do të ishin 8 vjeçare dhe do të rekrutonin nxënësit pasi

mbaronin shkollat fillore, ndërsa shkollat normale do të ishin 8-vjeçare, rekrutimi i nxënësve

për to, do të bëhej nga shkollat fillore dhe numri i tyre do të ishte në proporcion të drejtë me

nevojat arsimore të çdo krahine. Pas këtij shpjegimi deputetët e pranuan projektligjin pa

debate.988

Më 14 prill 1938, Komisioni i Arsimit paraqiti raportin e tij. Debatet e vetme u

përqendruan në art. 207 të projektit qeveritar, të cilin komisioni e kishte spostuar në art. 210.

Aty saktësohej se, “shtetasit shqiptarë që kishin mbaruar studimet e mesme jashtë mbretërisë,

që kishin vazhduar studimet e larta ose jo dhe që kishin fituar tituj akademik jashtë, nuk

mund të merrnin pjesë në konkurset shtetërore, as nuk mund të emëroheshin nënpunësa të

985

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 77, fl. 184-192. 986

Historia e arsimit dhe e mendimit…, 470. 987

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 78, fl. 281-352. 988

Po aty, fl. 353-358.

195

shtetit, qoftë edhe me kontratë dhe as nuk mund të ushtronin profesionet e lira, për të cilët

kishin të drejtë në bazë të titullit akademik, pa e plotësuar më parë titullin e studimit të

lëshuar nga shkolla e mesme”. Sipas nenit, “kjo do të bëhej duke dhënë provime gjuhën

shqipe, historinë dhe gjeografinë e Shqipërisë në bazë të programit të atij lloji e shkalle të

institutit të mesëm shqiptar që i korrespondonte shkollës së mesme të ndjekur jashtë

mbretërisë”.989

Komisioni për të lehtësuar punën kishte vendosur që, për provimet plotësuese

dhe përgatitjen e tyre, ministria të hapte një kurs të shkurtër pranë një shkolle të mesme”.990

Sipas përkrahësve të nenit, mosnjohja e historisë dhe gjeografisë së Shqipërisë, ishte njëlloj si

mosnjohja e gjuhës shqipe. Për këtë, pavarësisht nivelit të shkollës dhe profesionit duhej

patjetër që kandidati për nëpunës të fliste e të shkruante gjuhën shqipe. Madje, J. Erebara

kërkoi që shtetasit shqiptarë, shkollën fillore dhe gjimnazin, duhej t’i kryenin patjetër në

Shqipëri dhe për ata duhej të ofrohej punë, për të tjerët jo, pasi “gjuha jonë duhet të

mbrohet”.991

Kundërshtarët renditën si argumente, vështirësitë që kuadro të përgatitur si

mjekë ose avokatë të jepnin provime përpara një mësuesi të thjeshtë. Sipas tyre, kjo ishte

skandaloze, pasi mund të ndodhte që, atë provim ta merrte ai që nuk kishte shkollë të mesme

dhe një me universitet jo. Pavarësisht debateve, projekti u miratua siç e kishte sjellë

komisioni. Ligji u dekretua më 6 maj 1938.992

Kundërshtuesit kryesorë të këtij neni, ishin Dr. Melo dhe Dr. Simonidhi, të dy të

zgjedhur në zona ku kishte minoritet grek. Qëllimi i tyre në këtë rast është i shpjegueshëm,

sepse nga ky nen, do të prekeshin pikërisht shumë elementë të këtij komuniteti, pasi me

financime të ndryshme, apo mbështetje familjare, shumë prej tyre, kishin mbaruar ose do të

mbaronin ciklet arsimore në Greqi. Një qëndrim kaq i gjatë jashtë, mund të sillte humbje të

gjuhës dhe kulturës shqipe, por duke qenë nënshtetas shqiptarë, ata mund të synonin

punësimin në administratën shtetërore dhe në këtë mënyrë do të hasnin pengesa. Megjithatë,

sipas mendimit tonë, përkrahësit e nenit mbajtën një qëndrim të drejtë, pasi në statut ishte

caktuar se, gjuha shqipe ishte zyrtare. Në këtë mënyrë nuk mundej që një shtetas shqiptar, të

ishte pjesë e administratës dhe të mos fliste dhe shkruante shqip. Pra, ky qëndrim ishte

parimor dhe aspak nacionalist që ka vlerë edhe sot, pasi në shtetet më demokratike të botës që

të marrësh nënshtetësinë, duhet të njohësh gjuhën dhe historinë e atij vendi dhe kjo e

certifikuar me anë të një provimi.

Pavarësisht këtij vendimi, masat nuk u zbatuan njëlloj për të gjithë. Duke qenë se ky

ligj u hartua nga një specialist italian, ai u kujdes që kontrolli italian të shtrihej në gjithë

aktivitetin arsimor shqiptar. Edhe për rastin e mësipërm, ai theksonte se, atyre që kishin

mbaruar studimet në Itali, ju njihej e drejta e konkursit, për ushtrimin e profesionit të

nëpunësisë edhe kur titujt e studimit nuk ishin në përputhje me shkollat e mesme shqiptare.

Gjithashtu, komisioni teknik për riorganizimin e zyrave qendrore të Ministrisë së Arsimit, do

të udhëhiqej dhe drejtohej direkt nga organizatori italian dhe të gjithë bursistët shqiptarë,

duhej të dërgoheshin në Itali dhe pothuaj krejtësisht në Romë.993

Kjo e fundit u konkretizua

shumë shpejt. Gjatë vitit 1938, pjesa më e madhe e studentëve shqiptarë i kryen studimet e

tyre në Itali, jo vetëm se ishte më afër gjeografikisht dhe italishtja ishte gjuhë më e njohur në

989

Fletorja Zyrtare, nr. 40, 25 maj 1938, 26. 990

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 79, fl. 328. 991

Po aty, fl. 341. 992


Iljaz Gogaj, Ndërhyrja arsimore italiane në Shqipëri dhe qëndresa kundër saj deri në vitin 1939, (Tiranë: 8

Nëntori, 1980), 63-64.

196

Shqipëri, por sipas marrëveshjeve italo-shqiptare, shteti shqiptar ishte i detyruar të jepte më

shumë bursa për në Itali. Edhe qeveria italiane jepte shumë bursa për të rinjtë shqiptarë.994

Në gjithë ecurinë e arsimit, një ndihmë të madhe në ngritjen dhe mbajtjen e shkollave

ka luajtur popullsia. Me ligje të veçanta u parashikua, kontributi i banorëve, komunave dhe

bashkive, për shkollat të ndara sipas fshatrave dhe qyteteve. Më 10 prill 1937, u paraqit

projekti mbi kontributin e banorëve të qyteteve për ndërtimin e shkollave të mesme. Nisma u

mor nga qeveria, pasi buxheti i saj ishte i pamjaftueshëm për ngritjen e godinave të shkollave

të mesme dhe kështu si katundet, edhe banorët e qyteteve duhej të kontribuonin për ngritjen e

tyre, aty ku mungonin godinat shtetërore.995

F. Alizoti, u shpreh pro kontributit për shkollat

normale e profesionale, por ai kundërshtoi që gjimnazet nga 4, të bëheshin 6. Ai u rikthye tek

teza e tij se, investimi për nxjerrjen e një “superprodhimi elementash parazitarë”, nuk ishte i

dobishëm dhe shkolla të tilla nuk ishin të nevojshme.996

Pavarësisht kësaj, Komisioni i

Administratës e mori dekretin në shqyrtim më 14 prill dhe e miratoi, po ashtu edhe deputetët.

Ligji u dekretua më 23 prill 1937.997

Një problem që ka shoqëruar dhe shqetësuar trupën arsimore gjatë viteve të monarkisë

ka qenë niveli i pagesës së saj. Megjithë përpjekjet e vazhdueshme për rregullim, përsëri

problemet ishin evidente. Për sa i përket mësuesve që punonin në vende larg banimit të tyre,

me një ligj të posaçëm ishte vendosur që bashkitë ose komunat ku ata jepnin mësim, do t’u

paguanin një shtesë prej 10% mbi pagën, për mësuesit e martuar dhe 5% për beqarët. Kjo do

të shërbente për të paguar qiratë e banesave të cilat ishin të larta. Por kjo nuk vazhdoi gjatë,

pasi më 8 prill 1938 u paraqit projektligji për heqjen e saj, me pretekstin se ishte shtuar numri

i banesave të reja dhe ishte ulur çmimi i qirave. Duke qenë se fondi që jepnin bashkitë për

mirëmbajtjen e godinave shkollore dhe orenditë e tyre ishte i kufizuar, sasia e përcaktuar për

qiratë e banesave të mësuesve, do të shkonte në këtë drejtim.998

Një grup deputetësh e

kundërshtuan heqjen e shtesës, pasi mësuesit përballeshin me vështirësi të mëdha dhe kishin

nevojë për mbështetje financiare. Për disa të tjerë, ajo mund të përgjysmohej, por jo të hiqej

fare.999

Deputeti J. Erebara u deklarua kundër heqjes së shtesës për mësuesit, dhe propozoi t’u

shtohej rroga, në mënyrë që të bëhej një lloj balancimi. Duke iu referuar shprehjes së njohur

të deputetit F. Alizoti, ai theksoi se, “është thënë se kemi superprodhim intelektual, por sot

kemi kryetarë komunash që nuk kanë shkollë”.1000

Pavarësisht kundërshtimeve, me shumicë

votash, projekti u miratua pa ndryshim.

Ndërkohë Zogu vazhdonte të tregonte vëmendje për arsimin, dhe sidomos për të

demonstruar arritje përpara deputetëve. Më 15 tetor 1938, ai theksoi se reforma e shkollës së

mesme kishte filluar të vihej në zbatim gradualisht dhe shpresohej të arrihej përgatitja e një

elementi të pajisur me një kulturë të përgjithshme të shëndoshë dhe të aftë për studime të

larta, e një rinie të stërvitur për profesionet e ndryshme për zhvillimin e vendit. Sipas tij, një

rëndësi e posaçme u ishte dhënë shkollave të punës me drejtim bujqësor. Ishte shtuar numri i

shkollave fillore dhe kishte filluar lufta kundër analfabetizmit. Ishte treguar kujdes për

994

Historia e arsimit dhe e mendimit…, 509. 995

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 73, fl. 194. 996

Po aty, fl. 183. 997


AQSH, F. 146, V. 1937, D. 79, fl. 45-46. 999

Po aty, fl. 306, 314. 1000

Po aty, fl. 314.

197

zgjedhjen e personelit didaktik si dhe plotësimit me mjete mësimore dhe për të zgjidhur këtë

ishte krijuar komisioni teknik.1001

Në të vërtetë në Shqipëri, u shtua numri i shkollave,

mësuesve dhe nxënësve. Gjatë vitit shkollor 1938 kishte 1349 mësues që punonin në 649

shkolla fillore me rreth 60.000 nxënës. Këto shifra, sigurisht që linin për të dëshiruar, por një

lloj përmirësimi u bë. Rritja e mëtejshme u pengua nga shkalla e ulët e zhvillimit, nga

mungesa e fondeve, e shkollave dhe e mësuesve. Vlen të theksohet se për luftimin e

analfabetizmit u hapën 500 klasa të veçanta, të cilat e rritën numrin e njerëzve që dinin

shkrim e lexim nga 5 në 15% të popullsisë.1002

Megjithatë, niveli arsimor në vend, ishte ende

i ulët.

Ndryshime të kuadrit ligjor në sistemin arsimor vazhduan dhe gjatë vitit 1938. Ato

kryesisht u bënë, për të rregulluar të metat e hasura në zbatimin e akteve ose neneve të

veçanta të ligjit. Kështu, në mbledhjen e ndihmave për arsimin, u vërejtën mungesa dhe

parregullsi. Për këtë më 12 nëntor 1938 u paraqit dekreti mbi disa ndryshime të nenit 163 të

dekretligjit organik të arsimit. Aty u përcaktua që ndihmat e caktuara, të mblidheshin si taksa

shtetërore ose komunale, prej zyrave financiare në qytetet ku kishte të tilla dhe prej

komunave në katunde. Të hollat e mbledhura duhej të vendoseshin në dispozicion të

komisioneve shkollore. Në raport, theksohej se, kjo ndërhyrje bëhej, pasi organet e financës,

nuk po mblidhnin saktë ndihmat arsimore. Kjo do të sillte një përmirësim në gjendjen e

shkollave në katunde.1003

Deputetët i pranuan pa debate këto ndryshime, po ashtu edhe

Komisioni i Arsimit. Për herë të fundit ai u diskutua më 11 mars 1939 dhe u pranua pa

debate.1004

Çdo ligj që miratohej në legjislacionin arsimor të kohës trumbetohej me të madhe. Por

shumë shpejt lindte nevoja për ndërhyrje në të. Kështu ndodhi edhe me ligjin e vitit 1938. Më

25 shkurt 1939 u paraqit projekti për disa ndryshime në ligjin e reformës së shkollës së

mesme të datës 6 maj 1938. Ndër të tjera, aty parashikohej se, në klasën e parë të kursit të

ulët të liceut, numri i nxënësve i caktuar për pranim, mund të ndahej prej ministrisë mes

kandidatëve të prefekturës ku gjendej shkolla dhe atyre të viseve të tjera. Kur numri i

kandidatëve ishte më i madh se numri i vendeve të caktuara, atëherë hyrja bëhej me provim

pranimi. Programet e mësimeve, si dhe çdo ndryshim i tyre, për të gjitha llojet e shkollave të

mesme caktoheshin me dekret mbretëror. Projekti kishte si qëllim që, nga ndarja e vendeve të

caktuara, për klasën e parë të ulët të liceve, vendeve kandidate që nuk kishin në qarkun e tyre

një institut liceist, t’u sigurohej një përqindje e konsiderueshme. Ndryshime u bënë edhe për

sa i përket mënyrës së ndëshkimit të nxënësve. Për këtë do të krijohej një organ i posaçëm që

ishte këshilli i disiplinës, i cili do të përbëhej prej profesorësh të zgjedhur dhe të përshtatshëm

për këtë qëllim. Gjithashtu u parashikua krijimi i kursit për vajza në shkollat e punës me

drejtim tregtar. Kjo do të kishte një ndikim pozitiv mbi ardhmërinë e tyre, pasi me një

dëftesë, të një shkolle tregtare, ato mund të zinin vende në zyra shtetërore e private.1005

Më 1

mars, Komisioni i arsimit, paraqiti relacionin, duke e pranuar projektin pa ndryshime. Po

1001

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 72, fl. 5-6. 1002

Edwin Jacques, Shqiptarët, historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, (Tiranë: Kartë e

Pendë, 1995), 433. 1003

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 75, fl. 203-204. 1004

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 76, fl. 38. 1005

AQSH, F. 146, V. 1938, D. 75, fl. 170-174.

198

ashtu vepruan edhe deputetët. Ligji u dekretua më 17 mars dhe hyri në fuqi më 31 mars

1939.1006

Për sa i përket teksteve mësimore, megjithëse ishte ngritur një komision i posaçëm për

hartimin dhe miratimin e tyre, në shkolla kishte mungesa të mëdha, botime jashtë standardit,

korrupsion në blerjen dhe shpërndarjen e tyre etj. Për t’i zgjidhur këto çështje më 18 mars

1939, qeveria paraqiti projektligjin mbi tekstet shkollore. Ndër të tjera, aty përcaktohej se, që

të prodhoheshin tekste me vlera, hartimi i tyre do të bëhej me konkurs. Tekstet për filloren do

të ishin botim i Ministrisë se Arsimit dhe do të ishin të njëjta për të gjitha shkollat. Duke qenë

se ishte pronë e shtetit, librat për këto shkolla do të kishin çmime të lira dhe mund të

bliheshin nga të gjithë. Tekstet e përzgjedhura do të ishin në përdorim për 5 vjet, pastaj do të

bëhej një konkurs i ri. Aty u përcaktuan dhe një numër dispozitash që nxisnin hartimin e

librave, si: shpërblimi i mirë për autorët e teksteve të shkollave fillore, blerja me çmime të

mira nga ministria e atyre teksteve që nuk shiteshin mjaftueshëm, përkrahja për ata që

botonin libra edukative ose plotësues për shkollat etj.1007

Deputetët i pranuan pa debate këto

ndryshime, po ashtu edhe Komisioni i Arsimit. Kjo ishte nisma e madhe, e fundit ligjore gjatë

periudhës së monarkisë për sa i përket sistemit arsimor, por që nuk arriti të vihej në zbatim,

për shkak të pushtimit italian të Shqipërisë.

4.2. Hartimi i kuadrit ligjor për shtypin dhe rolin e tij

Shtypi si një faktor i rëndësishëm në ecurinë e një shteti, shumë herë është shndërruar,

në një element përcaktues për ecurinë e politikave qeveritare. Për këtë arsye si gjatë

periudhës së republikës, ashtu edhe gjatë monarkisë, qeveria ka përdorur në mënyrë të

suksesshme të gjitha mjetet për kontrollin e tij. Por, nuk kanë munguar dhe rastet kur organe

të caktuara shtypi, kanë atakuar politikat qeveritare dhe veprimtarinë e parlamentit. Kuptohet

që këto kanë qenë të pakta dhe janë shoqëruar me masa penalizuese ndaj këtyre organeve. Në

Statutin Themeltar të monarkisë në Titullin VI, ku ishin përfshirë të drejtat e qytetarëve, flitej

edhe për shtypin. Në nenin 197 ishte përcaktuar se, “liria e fjalës dhe e shtypit ishte e

garantuar. Censurë preventive nuk mund të vendosej vetëm në kohë lufte, mobilizimi, dhe në

raste të jashtëzakonshme të tjera të parashikuara nga ligji. Kushtet mbi rregullimin e shtypit,

konfiskimi i shtypëshkrimeve dhe ndjekjet ligjore mbi fajet e shtypit caktoheshin me ligj.

Vetëm shtetasit shqiptarë mund të nxirrnin gazeta në Shqipëri”. Ndërsa në nenin 203,

theksohej se, “liria e mendimit dhe e ndërgjegjës ishte e garantuar. Çfaqja e mendimeve në

mënyra të ndryshme, duhet të ishte në përputhje me ligjet”.1008

Në realitet, “Kushtetuta e garantonte lirinë e shtypit, por me kusht që të mos

botoheshin artikuj që binin në kundërshtim me interesat e shtetit”.1009

Mund të thuhet, se gjatë

periudhës së monarkisë, “gazetaria eci në rrugë tepër të vështira, nën trysni e kontroll të

rreptë politik shtetëror. Në rrethana të këtilla, ajo u zhvillua me tipar të përgjithshëm

1006


AQSH, F. 146, V. 1938, D. 76, fl. 133-138. 1008

Statuti Themeltar i Mbretnis…,30-32. 1009

Robert J. Stevens, Zhvillimet politike ne Shqipëri 1920-1939, (Tiranë: GEER, 2004), 73.

199

konformizimin ideopolitik”.1010

Një element që e ka bërë më të lehtë kontrollimin e shtypit,

ishin subvencionet që gazeta të caktuara morën nga organet qeveritare, kryesisht shpërblime

për shkrime, ose ndihma të drejtpërdrejta financiare.

Menjëherë pas shpalljes së monarkisë u synua botimi i një gazete, që të bënte

posaçërisht propagandë mbështetëse për politikat mbretërore dhe për zhvillimet pozitive që

po ndodhnin. Më 1 nëntor 1928 doli në qarkullim “Gazeta e Re” e mbështetur financiarisht

nga qeveria. Përveç mbështetjes, Zogu ishte i interesuar që në momente të caktuara, në

mungesë të partive dhe organizatave politike që ishin të ndaluara në vend, të kishte njëfarë

opozite të mendimit, e cila do të ishte në funksion të politikave të tij të brendshme dhe të

jashtme. Ajo u shfaq në disa raste në botimin e artikujve që kritikonin varfërinë e popullit,

trajtimin e keq të punëtorëve nga sipërmarrësit, korrupsionin e qeveritarëve, zinë e bukës

etj.1011

Pavarësisht se nga fundi i viteve ’20, dhe fillimi i viteve ’30, u zbut pak censura

sidomos për çështje kulturore-arsimore, nismat e gazetave të veçanta, për të kritikuar politikat

qeveritare ose veprimtarinë e organeve të caktuara shtetërore, nuk kaluan gjithmonë pa u

ndëshkuar. Ato u goditën pas shkrimeve të ndryshme për parregullsitë e sipërmarrjeve të

huaja, kryesisht atyre italiane. Në të vërtetë, në këtë raste penalitetet për to, ishin të lidhura

me luajalitetin e raporteve italo-shqiptare. Në momentet e afërsisë së madhe ato u goditën për

shkrimet kundër. Në momentin e ftohjes së raporteve, ato u lejuan, madje u nxitën për

shkrime kundër. Më 15 shkurt 1930, Këshilli i Ministrave duke u bazuar tek fushata që kishte

filluar gazeta “Vullneti” kundër shoqërive të huaja, vendosi ta mbyllë atë për një kohë të

pacaktuar.1012

Gazetat u përdorën edhe si hapësirë, nga deputetë të caktuar për të shfaqur mendimin

e tyre, për çështje të ndjeshme të opinionit publik. Kjo solli që më 5 prill 1930, në parlament

të atakohej gazeta “Vullneti” pas shkrimit të Ll. Bilbilit, “Reforma Agrare në rrezik”.

Deputetët theksuan se, parlamenti kishte heshtur mbi shumë sulme që i kishte bërë shtypi

kombëtar, për të mos hapur polemika me të, pasi ai e përkrahte lirinë e shtypit, “por zotërinjtë

e shtypit duke atakuar atë pa të drejtë, me artikuj të pathemeltë i fusin thikën vetes dhe

prisnin me dorën e tyre degën ku qëndronte autoriteti i tyre”.1013

Ky ishte një shembull për të

kuptuar se edhe në rastet kur gazetat, thjesht transmetonin mendimin e personave të njohur,

mund të ndodhte që të bëheshin pre e zemërimit qeveritar dhe parlamentar. Zakonisht kjo

ndodhi në rastet kur autorët e shkrimeve ishin funksionarë të lartë, për ta kaluar sa më butë

problemin e ngritur nga ata.

Në kuadrin e ndërhyrjeve për të forcuar kontrollin, qeveria tërhoqi vërejtjen edhe për

polemikat mes gazetave. Më 3 qershor 1930, drejtori i zyrës së shtypit M. Sherko i dërgonte

një letër gazetës “Rilindja e Arbërisë”, ku theksohej se polemikat e shtuara mes gazetave të

kryeqytetit, kishin sjellë një gjendje anormale, duke krijuar një situatë që hidhte poshtë

rëndësinë dhe nderin e shtypit dhe ishte në kundërshtim me dëshirat e mbretit. Ai kërkonte që

këto të merrnin fund sepse na, “ç’nderonin në sytë e botës dhe mund të përdoreshin nga

1010

Hamit Boriçi, Një shekull e gjysmë publicistikë shqiptare (1848-1997), ( Lezhë: E.B.P, Gjergj Fishta, 1997),

91. 1011


AQSH, F. 149, V. 1930, D. I-1127, fl. 14. 1013

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 78, fl. 416.

200

armiqtë për të na akuzuar, për papjekuri politike dhe shoqërore”.1014

Megjithatë, shumë herë

polemikat mes gazetave u nxitën nga vetë organet qeveritare, për të goditur individë,

grupime, ose edhe zhvillime të veçanta. Përpos kësaj, qeveria në shumë raste ka ndërhyrë

edhe në politikat editoriale të gazetave, duke diktuar shkrime, për çështje të caktuara. Kështu,

më 19 nëntor 1930, zyra e shtypit pranë Kryeministrit kërkonte nga Ministria e Brendshme të

porositeshin prefekturat e Korçës dhe Gjirokastrës që, “në kuadër të afrimit të përvjetorit të

Traktatit të aleancës italo-shqiptare, ato të bënin artikuj të posaçëm, ku të evidentonin këtë

ngjarje të shënuar dhe rëndësinë e saj”.1015

Gjatë viteve 1929-30, në organe të caktuara u shtuan shkrimet, që binin ndesh me

politikat qeveritare, u shtuan polemikat mes gazetave, por u mbyllën edhe disa prej tyre. Këto

ngjarje u panë si mangësi në punën e drejtorisë së shtypit. Për këtë arsye, më 24 nëntor 1930,

u paraqit përpara deputetëve projektligji mbi transferimin e saj, nga Kryeministria, në

varësinë e Ministrisë së Brendshme, pasi ajo kishte më shumë mundësi për ta kontrolluar atë.

Duke qenë se aktiviteti i kësaj drejtorie ishte i gjerë, në këtë mënyrë do të garantohej më mirë

zhvillimi i tij.1016

Në të vërtetë, ky ishte rikthim për së dyti i kësaj drejtorie nën varësinë e

Ministrisë së Brendshme. Deputetët e pranuan pa debate, po ashtu edhe komisioni

parlamentar nuk bëri ndryshime. Në këtë mënyrë, vëmendja dhe kontrolli qeveritar mbi

organet e shtypit, do të ishte më e gjerë dhe më e plotë.

Për shkak të rolit të madh të shtypit, megjithë këto ndërhyrje të bëra, klasa drejtuese

në Shqipëri kishte nevojë për më tepër siguri, në efikasitetin e organeve qeveritare për

kontrollin e tij. Për ta arritur këtë dhe për të bërë një reformim të funksionimit të shtypit, u

projektua një ligj i ri. Për vetë rëndësinë e tij dhe reagimet që mund të vinin, hapat e hedhur

fillimisht në këtë drejtim u mbajtën të fshehtë. Por, informacioni rrodhi dhe organe të

caktuara të shtypit, duke ndjerë rrezikun, reaguan hapur, kundër. Çështja u transferua edhe në

parlament, ku më 17 dhjetor 1930, u zhvilluan debate për një shkrim të gazetës “Ora”, ku

flitej se në komisionet parlamentare po përgatitej një ligj shtypi, që ndalonte përparimin dhe

lirinë e tij. F. Alizoti deklaroi se, kjo nuk ishte e vërtetë, pasi disa deputetë thjesht kishin

biseduar, por nuk kishte asgjë konkrete. Një pjesë e deputetëve e akuzuan gazetën për lajme

të pavërteta dhe kërkuan përgënjeshtrimin e tyre, “pasi opinioni publik duhet të sqarohej për

punën e parlamentit”.1017

Lajmi për përgatitjen e ligjit të ri, në fakt rezultoi i vërtetë. Kundër përmbajtjes së tij

reaguan shpejt dhe gazeta të tjera, duke atakuar nene të veçanta të tij. Kështu në gazetën “Zëri

i Korçës” në dhjetor 1930 shkruhej se, “do të ishim më të kënaqur që të kishim ligjin e

Turqisë sesa ky që po përgatitej, pasi aty ishte saktësuar që ai që do të hapte një gazetë, duhej

të depozitonte më parë 250 napolona. Këtë nuk e kishte asnjë shtet dhe ishte e panevojshme,

pasi nëse do të kishte botues aventurier dhe abuzues, zgjidhja ishte e parashikuar në Kodin

penal”. Sipas saj, “qeveria nuk mund të mbyllte gazeta, pasi këtë mund ta bënte vetëm

gjykata dhe kontrolli i madh i saj, që e kishte parashikuar ligji, do të sillte që shtypi të ishte

nën varësinë e ministrave dhe të mos i kundërshtonte ata”.1018

1014

AQSH, F. 149, V. 1930, D. I-1127, fl. 30. 1015

AQSH, F. 152, V. 1930, D. 1011, fl. 1. 1016

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 80, fl. 536. 1017

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 81, fl. 139-141. 1018

Zëri i Korçës, nr. 563, 23 dhjetor 1930, 2, artikulli “Ligji i ri i shtypit”.

201

Në fillim të janarit të vitit 1931, komisioni i posaçëm parlamentar nën drejtimin e F.

Alizotit diskutoi projektligjin e shtypit dhe më 17 janar, e paraqiti për bisedim, por për

mungesë të ministrit të Drejtësisë u shty, për një moment të dytë.1019

Kështu, gazetat

vazhduan kundërshtimet, për pika të veçanta të projektit, përpara se të diskutohej nga

deputetët. Qëndrim të ashpër në këtë drejtim mbajti gazeta “Ora”. Në një shkrim të saj më 18

janar 1931, ndër të tjera theksohej se, miratimi i këtij ligji do të bënte të pamundur botimin e

gazetave, pasi komisioni parlamentar, i kishte bërë më të ashpra pikat e projektit, të paraqitur

nga një qeveri, e rreptë ndaj shtypit dhe shuma e garancisë për botuesit e gazetave, ishte e

pamundur të sigurohej dhe shumë gazetarë do të përfundonin në burg, për mosrespektim të

ligjit. Një ligj i ashpër, i egër dhe aq mohues i të drejtave kushtetuese nuk mund të pritej që

të dilte nga Parlamenti Shqiptar, i cili duhet ta ndalonte qeverinë në kufizimin e lirive dhe të

drejtat themelore të shtetasve. Artikulli mbyllej duke theksuar se, “në një vend ku populli ka

mbetur në errësirë dhe në injorancë, gazeta është një universitet i hapur për të gjithë.

Komisioni parlamentar po kërcënonte që me këtë projekt drakonian ta mbyllte atë”.1020

Megjithatë, shumë gazetarë vazhdonin të shpresonin, që deputetët nuk do ta votonin

projektin.

Më 19 janar 1931, projektligji i shtypit u paraqit për diskutim, nga Komisioni i

Drejtësisë dhe Administratës, i cili me ndërhyrjet e bëra, i ashpërsoi disa pika të tij. Kështu,

përveç cilësisë së shkollimit, në nenin 2, u shtua që drejtori i gazetës, duhet të kishte një

eksperiencë pune 3-vjeçare për ata që kishin mbaruar universitetin dhe 5-vjeçare për ata që

kishin mbaruar një lice. Po aty, tek ndalimet për të nxjerrë gazeta, u shtuan dhe ata që ishin

dënuar për vjedhje, shpifje, që ishin me reputacion të keq dhe ata që brenda dy viteve ishin

dënuar dy herë, për probleme që kishin lidhje me shtypin, me një dënim mbi 6 muaj.

Gjithashtu, komisioni bëri shtesa edhe në artikujt e tjerë ku më të rëndësishmet ishin:

detyroheshin gazetat dhe revistat që ishin në botim, të përshtateshin brenda dy muajve me

ligjin ose mbylleshin, gazetat dhe revistat politike në Shqipëri do të botoheshin vetëm në

gjuhën shqipe, deputetët nuk mund të ndaloheshin si drejtorë përgjegjës veçse, me ndonjë

dispozitë statutore, gjoba për shkelje rritej nga 200 fr. ari në 1000 fr. ari, kur nuk kishte

nënshkrim artikulli, përgjegjës ishte vetëm drejtori; ndalohej botimi i sekreteve shtetërore dhe

ushtarake i artikujve politikë dhe ata që bëheshin duke thyer urdhrat disiplinorë nga ana e

nëpunësve dhe oficerëve; komisioni kishte rënë dakord me garancinë për hapjen e gazetës që

ishte 5.000 fr. ari në bankë ose pasuri të paluajtshme me vlerë 10.000 fr. ari. Nga kjo

përjashtoheshin revistat shkencore dhe letrare.1021

Nga përmbajtja e projektit dhe ndryshimet

e bëra nga komisioni vërehet që tendenca, nuk ishte vetëm forcimi i kontrollit qeveritar, por

edhe vështirësimi i botimit të shumë organeve të shtypit. Kjo pasi kërkohej garanci e madhe,

shkollim për drejtuesit dhe ndaloheshin të botonin, të dënuarit për faje shtypi. Kuptohet që

këta të fundit në shumicën e tyre, kishin shkruar kundër politikave qeveritare dhe nuk kishte

garanci që nuk do ta bënin përsëri. Megjithatë, mendojmë që pika e shkollimit dhe

eksperiencës se drejtuesit të gazetës ishte pozitive, dhe ndikonte në modernizimin e shtypit.

Pavarësisht dakordësisë, në momentin e miratimit të neneve, deputetë të caktuar u

shprehën kundër, për disa prej tyre. Kështu, për sa i takon nenit 2, që kishte të bënte me

1019

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 92. 1020

Ora, nr. 274, 18 janar 1931, 2, artikulli “Me ligjin e ri të shtypit që hartoj Komisioni parlamentar bëhet e

pamundëshëm për botimin e gazetave”. 1021

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 111-120.

202

shkollimin, eksperiencën dhe kufizimet nga llojet e dënimeve për drejtorin e gazetës, deputeti

F. Vokopola kundërshtoi pikën që sanksiononte nivelin e shkollimit dhe eksperiencën e punës

për këta drejtorë. Sipas tij, me këto kushte pengohej liria e shtypit, pasi do të ishte e vështirë,

të gjendeshin njerëz që i plotësonin ato dhe kështu do të mbylleshin shumë gazeta. Ai e

cilësoi të mjaftueshme që, drejtori të dinte shkrim e lexim dhe të kishte një zotësi të provuar,

dhe si shembull paraqiti gazetën “Demokratia” me drejtor Xhevat Kallajxhiun, i cili kishte

treguar cilësi edhe pa e pasur universitetin. Ai u mbështet edhe nga Dr. Simonidhi, që theksoi

se, kushte të tilla nuk ishin caktuar as për funksionarët e lartë të shtetit.1022

Në

kundërpërgjigje të tyre, deputeti F. Alizoti deklaroi se, kishte insistuar ai për këtë shtesë, pasi

shtypi nuk prezantonte opinionin publik, por e formonte atë dhe për këtë duheshin drejtues të

shkolluar. Sipas tij, meqë kishte pak persona me universitet, do të pranoheshin edhe ata me

lice, por kur të shtoheshin do vendoseshin vetëm ata me universitet dhe eksperienca ishte e

nevojshme, se nuk mjaftonte vetëm shkolla.1023

Pavarësisht kundërshtimeve, artikulli kaloi,

siç e kishte paraqitur komisioni.

Këta dy deputetë kundërshtuan edhe garancitë e vendosura për hapjen e gazetës. Sipas

tyre, nuk kishte nevojë për to, pasi ai që e shkelte ligjin mund të dënohej; detyrimi i garancisë

do të fuste në borxhe drejtuesit e gazetave, sepse ai që do të hapte një të tillë, mund të

zotëronte diplomën e kërkuar, kishte aftësi dhe eksperiencë por, nuk kishte pasuri, prandaj

detyrohej të hynte në borxhe. Në këtë mënyrë, nga këta borxhdhënës, do të formohej një

klasë oligarkësh, e cila duke kontrolluar shtypin, do të diktonte dhe aplikonte mendimet e saj

mbi publikun.1024

Në këtë rast përveç F. Alizotit, kundër mendimit të dy deputetëve u

deklarua dhe F. Rusi, duke u shprehur se ata e donin lirinë e shtypit, por për drejtuesit e

gazetave shkolla dhe garancia duheshin. Sipas tij, “nuk mundej një njeri që nuk zotëronte 250

napolona, të nxirrte një gazetë”.1025

Përsëri artikulli u miratua me shumicë votash, siç e kishte

sjellë komisioni. F. Vokopola dhe Dr. Simonidhi kundërshtuan edhe detyrimin që brenda dy

muajve nga data e hyrjes në fuqi e ligjit, gazetat dhe revistat që ishin në botim, duhet të

përshtateshin me dispozitat e tij. Ata e cilësuan këtë si një akt që binte ndesh me Statutin, pasi

gazetat, këtë të drejtë e kishin fituar një herë me leje dhe nuk mund të detyroheshin përsëri,

për një leje të dytë.1026

Në këtë rast, kontestimet e tyre u mbështetën edhe nga disa deputetë të

tjerë. Pavarësisht kësaj, edhe ky artikull u miratua. Për nenet e tjera nuk pati debate, as

kundërshtime dhe u miratuan të gjitha, me shumicë votash.

Nga sa më sipër rezulton se, për këtë ligj, F. Vokopola dhe Dr. Simonidhi ishin

kundërshtarët e vetëm të disa neneve të tij. Pavarësisht se bënin pjesë në grupin konservator

dhe besnikë të regjimit, qëndrimi i tyre ishte afër realitetit të shtypit shqiptar të kohës.

Miratimi i këtyre neneve e dha menjëherë efektin, sidomos për gazetat lokale, të cilat duke

mos qenë në gjendje të plotësonin kriteret e ligjit u mbyllën. Megjithatë, këto qëndrime e

kontestime, treguan, se edhe për çështje të rëndësishme, të cilat kishin dakordësinë e qeverisë

dhe të shumicës së deputetëve, në Parlamentin Shqiptar të kohës u ngritën probleme, që

reflektonin opinionin e qytetarëve shqiptarë, kundër forcimit të censurës e kontrollit të shtypit

në vend, nga qeveria.

1022

Po aty, fl. 121, 123. 1023

Po aty, fl. 122. 1024

Po aty, fl. 125, 128. 1025

Po aty, fl. 127. 1026

Po aty, fl. 129.

203

Gazetat i vazhduan përpjekjet, me shpresën se do të ndikonin mbi vendimin

përfundimtar të deputetëve. Në fazën e diskutimit të projektit, pati zëra, për një marrëveshje

mes botuesve të gazetave kryesore, ku ishte vendosur që, nëse parlamenti do ta miratonte

ligjin ashtu siç ishte formuluar, atëherë gazetat do të mbylleshin vullnetarisht si shenjë

protestimi.1027

Por, ligji u miratua përfundimisht nga deputetët më 20 janar. Menjëherë ndaj

parlamentit erdhi një reagim i ashpër nga gazeta “Arbënia”. Drejtori i saj Nebil Çika, e atakoi

rëndë atë, duke e cilësuar si “afrikan” dhe deputetët si hajdutë, injorantë, të cilëve shumë

shpejt do t’u vinte fundi, pasi me miratimin e këtij ligji, ata kishin cenuar lirinë e shtypit dhe

“populli duhet të ngrihej në kryengritje”.1028

I menjëhershëm ishte reagimi i qeverisë dhe më

21 janar 1931, ajo mori vendimin për mbylljen e gazetës “Arbënia”, për një kohë të

pacaktuar, pasi ajo kishte ofenduar rëndë parlamentin, duke cenuar interesat shtetërore.

Drejtori i saj N. Çika, pasi të kryheshin formalitetet sipas ligjeve në fuqi, do të jepej për

ndjekje penale dhe ai e kishte të ndaluar të hapte gazetë tjetër.1029

Reagim i fuqishëm erdhi edhe nga deputetët, të cilët po më 21 janar, kërkuan

informacion mbi masat që qeveria kishte marrë për gazetën dhe personin që kishte bërë

shkrimin. Ministri i Brendshëm M. Juka, pasi shfaqi hidhërimin për artikullin, deklaroi

mbylljen e gazetës dhe se Prokurori i Shtetit kishte filluar hetimet, për ta dërguar çështjen në

gjyq.1030

Fjalimet e deputetëve ishin të ashpra, me një fjalor banal dhe ofendues ndaj gazetës

dhe pronarit të saj, madje kërkuan që të nxirrej jashtë “imorali” (Nebil Çika - B.B.) nga

lozhat ku rrinin dëgjuesit e punimeve të parlamentit, gjë e cila u realizua nga rojet. Ata

shprehën pakënaqësi edhe ndaj qeverisë, duke kujtuar se kjo gazetë kishte shkruar më përpara

edhe kundër Italisë dhe për këtë ishte mbyllur, por shumë shpejt ishte hapur përsëri dhe

drejtori i saj ishte liruar. Sipas tyre, qeveria duhet të kishte kujdes, sepse në Shqipëri po

kristalizohej klika e vitit 1924; ajo duhej të bënte hetime se kush i jepte kurajë autorit, për të

tilla shkrime, pasi ai kishte atakuar vetëm parlamentin, në një kohë që ligji ishte votuar si nga

qeveria, ashtu edhe nga parlamenti; se një njeri i tillë, me shpirt revolucionari nuk duhej të

ishte lejuar të hapte një gazetë, ai patjetër duhej të shkonte në gjyqin politik.1031

Gjatë kësaj seance të tensionuar, deputeti M. Kaso mbajti një qëndrim ndryshe. Sipas

tij, masat që kishte marrë qeveria ishin të mjaftueshme dhe nuk kishte nevojë më për

bisedime deputetësh, pasi nuk ishte parlamenti, që dërgonte dikë në gjyqin politik, por

institucionet përkatëse, se deputetët duhej të respektonin ligjet dhe të mos flisnin me

gjaknxehtësi, pasi qeveria e dinte vetë detyrën e saj.1032

Megjithatë u vendos që të pritej tre

ditë, për masat që do të merrte qeveria.

Në të vërtetë artikulli i gazetës ishte i rëndë dhe fyes për parlamentin. Qëllimi i tij

ishte që të krijonte një reagim të fortë publik në lidhje me ligjin e shtypit, pas dështimit të

përpjekjeve të mëdha të gazetarisë për të ndikuar në modifikimin e pikave të veçanta të tij, që

kufizonin veprimtarinë e shtypit. Nga ana tjetër, nuk duhet harruar që në shtresën intelektuale

shqiptare, kishte filluar të krijohej një rrymë e re mendimi, që ishte kundër shtresës së vjetër

1027

Ora, nr. 275, 20 janar 1931, 4, artikulli “Fletoret shqiptare do ndalojnë botimin e tyre ne rast se pranohet

ligja e re e shtypit”. 1028

Arbënia, nr. 128, 21 janar 1931, 1, artikulli “Denimi i Shtypit”. 1029

AQSH, F. 152, V. 1931, D. 298, fl. 2. 1030

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 161. 1031

Po aty, fl. 162-167. 1032

Po aty, fl. 168.

204

oligarke, e cila kishte në dorë pikat kyçe të shtetit dhe duke kontrolluar më shumë shtypin,

bëhej më e fuqishme.

Debati i zhvilluar në parlament evidentoi fuqinë e rrymës së vjetër konservatore, dhe

luftën e saj për ruajtjen e pushtetit. Kjo u kuptua nga reagimi i deputetëve, që ishte i shpejtë

dhe i ashpër, të cilët duke parandjerë rrezikun për pozitat e tyre, kërkuan të merreshin masa

që binin ndesh edhe me ligjet në fuqi. Kjo tregonte që në Shqipërinë e kohës, kultura e

zbatimit të ligjit, ishte e dobët dhe ai mund të shkelej për shtresa të caktuara. Megjithatë, jo të

gjithë ishin dakord. Siç u përmend më sipër, u shfaqën dhe mendime të vlefshme, që kërkonin

respektimin e institucioneve dhe të ligjit, duke lënë të lirë organizmat shtetërorë në zbatimin e

detyrave të tyre. Vlen të theksohet se deputetët kundërshtarë të disa pikave të ligjit të shtypit,

F. Vokopola dhe Dr. Simonidhi, nuk reaguan fare për këtë shkrim të gazetës dhe as për

qëndrimin e deputetëve.

Më 24 janar 1931, në parlament u lexua shkresa e Prokurorit të Shtetit, i cili në bazë

të nenit 131 të Kodit Penal, kërkonte autorizimin e Kryesisë së tij, për të filluar ndjekjet ndaj

drejtorit të gazetës “Arbënija”. Përsëri reagoi M. Kaso, i cili kërkoi që deputetët në vendimin

e tyre të merrnin parasysh dy gjëra: së pari, gjendjen mendore të artikullshkruesit dhe së dyti

dinjitetin dhe prestigjin e parlamentit. Sipas tij, ligji i shtypit e kishte dëmtuar rëndë N.

Çikën, i kishte hequr bukën e gojës, prandaj e kishte shkruar atë artikull; se deputetët duhej ta

vendosnin veten e tyre në vendin e tij dhe të kuptonin gjendjen e tij shpirtërore, kur e kishte

shkruar atë. Gjithashtu, ai theksoi se, parlamenti, që shumë herë kishte treguar seriozitet në

punën e tij, “këtë gjë duhet ta kalonte thjesht me një përbuzje dhe të mjaftohej me masat që

kishte marrë qeveria”. Për këto arsye ai u deklarua kundër që Prokurori i Shtetit të bënte

ndjekje për N. Çikën.1033

Ky qëndrim u prit ashpër nga shumica e deputetëve, të cilët e

akuzuan atë si bashkëpunëtor dhe diktues të shkrimit të N. Çikës. Megjithatë, ai nuk u tërhoq,

por deputetët me shumicë votash e miratuan lejen për hetim.

Kundër vendimit të deputetëve për votimin e ligjit u shprehën edhe gazeta të tjera. Më

24 janar 1931, gazeta “Demokratia”, atakoi ashpër një pjesë të tyre. Sipas saj, “që nga

përgatitja, bisedimi dhe mbase edhe votimi i ligjit të ri të shtypit, Parlamenti kishte treguar se

nuk përputhej aspak me mendimet demokratike që sundonin botën e qytetëruar. Deputetët me

këtë gjest kishin provuar se ishin shumë të vjetër nga shpirti dhe të mykur nga trutë”. Aty

theksohej se “shumica e atyre që ndodheshin në Parlament ishin të rritur me shpirtin e kohës

së sulltan Hamidit, prandaj nuk mund të priteshin vepra të frymës së re dhe të principeve

demokratike”.1034

Megjithatë, shpresohej se mbreti nuk do ta dekretonte ligjin, por kjo

rezultoi e kotë. Ai e dekretoi atë më 24 janar 1931, dhe hyri në fuqi më 31 janar.1035

Ky

qëndrim nuk kaloi në heshtje. Më 31 janar, deputeti H. Xhemali theksoi se, gazeta

“Demokratia”, ka sulmuar institucionin parlamentar dhe kërkoi që kryesia të merrte masat e

duhura. Kjo u përkrah edhe nga deputetët e tjerë.1036

Megjithatë nuk qe i nevojshëm ndonjë

veprim i parlamentit, pasi për shkak të kufizimeve që përmbante ligji i ri i shtypit, ajo u mbyll

1033

Po aty, fl. 174-175. 1034

Demokratia, nr. 283, 24 janar 1931, 1, artikulli “Shtypi dhe Parlamenti”. 1035

Fletorja Zyrtare, nr. 8, 31 janar 1931, 1-8. 1036

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 222.

205

dhe rifilloi botimin vetëm në mesin e korrikut 1931, pasi drejtor i saj u zgjodh Musli

Kokobobo, i cili plotësonte kushtet, për drejtues gazete sipas ligjit.1037

Viti 1931 ishte i vrullshëm për zhvillimet në lidhje me shtypin. Ai filloi pikërisht me

miratimin e ligjit të ri, u shoqërua me mbylljen, por edhe me hapjen e disa gazetave dhe

revistave. Në fillim të atij viti u mbyll “Arbënia”; po ashtu u mbyll për disa muaj edhe

“Demokratia”. Në këtë valë u përfshi edhe një gazetë tjetër që kishte qenë kundërshtare e

ligjit të shtypit. Kështu, më 4 gusht 1931, Këshilli i Ministrave mori vendim për mbylljen e

gazetës “Ora” për 6 javë, pasi ajo në ditët e fundit kishte botuar disa artikuj, “që nuk

pajtoheshin me interesat shtetërore”.1038

Nga ana tjetër, gjatë muajve mars-prill të po atij viti, qeveria shqiptare pas kërkesave

të bëra, dha leje për botimin e revistave “Lajmetari i Zemrës së Krishtit”, “Zani i Shna

Ndout”, “LEKA”.1039

Në korrik të atij viti, filloi botimin edhe gazeta “Besa”. Botuesit dhe

drejtuesit e kësaj gazete që doli në kryeqytet, ishin deputetë të Parlamentit Shqiptar dhe

përfaqësues të shtresave konservatore. Megjithatë, edhe ndaj drejtuesve të saj, pati në raste të

veçanta kërkesa për ndjekje penale. Kjo ndodhi kur ajo, me shkrimet e saj preku politika të

rëndësishme qeveritare, ose personalitete me ndikim. Në të vërtetë, pothuajse gjithmonë ajo

luajti rolin e një organi gjysmë qeveritar, pasi pikërisht politikat qeveritare në shumicën e

rasteve ishin në përputhje me interesat e grupit të saj botues. Kur ato nuk shkonin, përplasjet

bëheshin evidente.

Më 28 tetor 1931, Ministria e Drejtësisë paraqiti kërkesën për autorizim për ndjekje

ligjore kundër K. Radovickës, si drejtor përgjegjës i gazetës “Besa”, pasi ai më 8 shtator 1931

në atë gazetë, kishte ofenduar Leonidha Naçin. Lutja iu referua Komisionit të Drejtësisë. Më

7 nëntor, ky komision u shpreh se, nuk e kishte parë të arsyeshme dhënien e autorizimit për

ndjekje ligjore, pasi nuk ishte shpjeguar lloji i ofendimit dhe nuk ishin paraqitur dokumente,

nëse ai përbënte faj. Pas këtij relacioni, deputetët mbajtën qëndrime të ndryshme, në të cilat u

evidentuan edhe inatet personale. Kundërshtari i madh i vendimit ishte Dr. Simonidhi. Sipas

tij, “gazeta kishte ofenduar një person privat, duke shkelur liritë dhe të drejtat e garantuara

nga Statuti, dhe drejtori përgjegjës duhej dërguar në gjyq, edhe në qoftë se ai ishte një

deputet, pasi për raste të tilla nuk mund të hynte në lojë imuniteti”.1040

Megjithatë, rezultoi se,

qëndrimi i Dr. Simonidhit më shumë sesa parimor, ishte një inat personal. Këtë u kujdes ta

evidentojë H. Delvina, duke deklaruar se, “Dr. Simonidhi ishte shprehur që përpara, se do të

bënte çfarë ishte e mundur për të zhdukur “Besën””.1041

Pavarësisht debateve, deputetët e

pranuan vendimin e komisionit.

Duke qenë se shtypi kishte një rol të rëndësishëm si për shtetin ashtu edhe për

pushtetin, Zogu përveç forcës, përdori edhe politikën e afrimit. Më 9 tetor 1931, thërriti në

audiencë përfaqësuesit e gazetave të kryeqytetit dhe të “Gazetës Shqiptare”. Ai i falënderoi

për mbështetjen që ata i jepnin, dhe u ndal posaçërisht në ligjin e shtypit, duke theksuar, “se

ligjet ndonjëherë ishin të shtërnguara për shtypin”. Ai e quajti shtypin një armë të fortë, që

kur i jepej shumë liri, mund të binte në duar të liga dhe të ishte shumë i dëmshëm. “Në të

1037

Demokratia, nr. 290, 18 korrik 1931, 1, artikulli “Demokratia perseri në dritë”. 1038

AQSH, F. 152, V. 1931, D. 629, fl. 20. 1039

AQSH, F. 152, V. 1931, D. 816, fl. 1-11. 1040

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 94, fl. 311. 1041

Po aty, fl. 313.

206

kundërt, - theksoi Zogu, - mund të bëhej një armë e fortë për shtetin, pasi ishte një ndihmës i

vlefshëm si për popullin ashtu edhe për qeverinë dhe në botën e jashtme përfaqësonte

moralisht e shpirtërisht vendin”. Gjithsesi, ai nuk harroi të premtonte edhe ndihmë financiare,

që për shumë organe të shtypit ishte jetike.1042

Ky karakterizim ishte qartësisht i natyrës

autoritare, që nuk e shikonte shtypin si një pjesë të pavarur, të jetës në vend. Në këtë

kontekst, për të, ishte e domosdoshme si kusht ekzistence, përshtatja me politikat shtetërore

në botimet e tyre. Organet kryesore të tij shpeshherë drejtoheshin nga pronarë e redaktorë

proqeveritarë. Qeveria jepte lejen për një botim të ri periodik, vetëm pasi zyrtarët e saj të

kishin siguri se, botimi nuk do të krijonte probleme me qëndrimin antiqeveritar.1043

Me anë të

ligjit të shtypit, qeveria shqiptare siguroi më tej një kontroll të rreptë, mbi të gjitha botimet që

dilnin brenda vendit.

Ndërkohë mbeteshin problem librat dhe gazetat që vinin nga jashtë. Për këtë qëllim

institucionet shtetërore, ushtruan kontrolle të shpeshta dhe të rrepta. Ministria e Brendshme

në një relacion të datës 20 janar 1932, dërguar Ministrisë së Financave, vërente se nga

doganat po hynin libra në gjuhë shqipe dhe të huaj, që përmbanin pjesë të dëmshme për

interesat shtetërore. Ajo kërkonte që, përpara se të lejoheshin, duhej t’u tregoheshin

autoriteteve përkatëse, dhe ato vendosnin nëse duheshin lejuar të hynin në vend. Menjëherë,

Ministria e Financave urdhëroi të gjitha zyrat doganore për një kontroll të madh dhe zbatim të

urdhrit, mbi librat në fjalë. Ata që nuk e zbatonin do të mbanin përgjegjësi ligjore.1044

Me anë

të qarkoreve të veçanta, ky kontroll vazhdoi përgjatë gjithë periudhës së monarkisë, duke

përfshirë libra dhe gazeta në gjuhë të huaj, shtypin e emigracionit politik shqiptar dhe në raste

të veçanta edhe atë të kolonive shqiptare.

Ndryshimet në legjislacion për shtypin vazhduan edhe në vitet në vazhdim, madje

duke prekur shtyllën bazë të legjislacionit shqiptar, Statutin Themeltar. Kështu, bashkë me

propozimin për ndryshimin e neneve që flisnin për arsimin më 10 prill 1933, u paraqit dhe

propozimi për ndryshimin e art. 197 të Statutit, që kishte të bënte me shtypin. Formulimi i ri i

paraqitur nga deputetët ishte: “Liria e fjalës dhe e shtypit është e garantuar. Çensura

preventive mund të vihet vetëm me ligj. Kushtet mbi rregullimin e shtypit, konfiskimin e

shtypshkrimeve dhe ndjekjet ligjore mbi fajet e shtypit, caktohen me ligj. Vetëm shtetasit

shqiptarë mund të nxjerrin gazeta në Shqipëri”.1045

Deputetët me këtë ndryshim, rritën më tej

kontrollin qeveritar, pasi vendosja e censurës preventive mbi shtypin u la në dëshirën e

organeve qeveritare, kur ata ta shikonin të arsyeshme, ndryshe nga sa më parë, kur kushtet e

vendosjes së saj, kishin qenë të përcaktuara. Sipas tyre, arsyeja e ndryshimit kishte lidhje me

misionin e lartë të shtypit në edukimin e popullit dhe në formimin e ndërgjegjes kombëtare.

Ai duhej të ishte i lirë, por edhe kjo liri duhej të kishte një kufi, përtej të cilave veprimi i tij,

ishte jo vetëm i dëmshëm, por edhe i rrezikshëm. Kjo justifikohej me arsyen që shtypi mund

të shkaktonte në popull përçarje, duke sjellë rrezik për kombin dhe konsolidimin e shtetit.1046

1042

Demokratia, nr. 302, 17 tetor 1931, 1, artikulli “Dekllarata me rëndësi të L. M. T. Mbretit për shtypin”. 1043

Hamit Boriçi, Mark Marku, Histori e shtypit shqiptar nga fillimet deri në ditët tona, (Tiranë: Shtëpia botuese

e Librit Universitar, 2010), 196, 201. 1044

AQSH, F. 150, V. 1930, D. IV-90, fl. 1. 1045

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 210. 1046

Po aty, fl. 211-212.

207

Ndryshimi u pranua në unanimitet dhe u dekretua nga mbreti më 22 prill 1933.1047

Në këtë

mënyrë përveç ligjit të shtypit, kontrolli më i madh i qeverisë, u sanksionua edhe në Statut.

Nga mesi i viteve ’30, pavarësisht ligjeve të miratuara, të cilat kishin vënë censurë

mbi shtypin, Zogu, për shkak të faktorëve historikë, të zhvillimeve politike e shoqërore, për

arsye taktike e strategjike e moderoi disi atë, duke i dhënë disa liri e hapësira shtypit.1048

Kjo

përkoi me periudhën e ardhjes në pushtet të qeverisë së M. Frashërit, e cila premtoi një lloj

liberalizimi në të gjitha drejtimet e jetës shoqërore, pra edhe për shtypin. Kritikat nuk u lejuan

vetëm ndaj mbretit dhe familjes mbretërore. Por, kundërshtimi i shtresës konservatore ndaj

kësaj qeverie, ndikoi që, mes organeve të shtypit gjatë viteve 1935-1936 të zhvilloheshin

polemika të ashpra, duke u kthyer në një arenë përplasjesh mes “Grupit të Rinjve”, përkrahës

i qeverisë dhe “Grupit të Vjetërve”, kundërshtar i saj. Të parët përfaqësoheshin kryesisht nga

gazeta “Arbënia” dhe të dytët nga gazeta “Besa”. Avantazhet anonin herë nga njëra palë dhe

herë nga pala tjetër. Në kohën e qeverisë së M. Frashërit, “Grupi i të Rinjve” gjeti më tepër

hapësirë për të shprehur idetë e tij. Në këtë kohë gazeta “Besa” u bë kundërshtare e hapur e

qeverisë. Madje, në gusht të vitit 1936, botoi një qarkore sekrete të Ministrisë së Brendshme,

ku kërkohej informacion në lidhje me kandidatët e mundshëm në zgjedhje. Kjo solli edhe

mbylljen e saj, në fund të atij muaji. Me fillimin e sesionit parlamentar një grup deputetësh,

reaguan ndaj këtij vendimi. Në tetor 1936, kur u diskutua projektligji mbi shtesën e një

ndihmësllogaritari pranë seksioneve kontabël të disa ministrive, J. Erebara pasi e kundërshtoi

projektin deklaroi se për konkurset kishte dëgjuar se nuk u jepej e drejta atyre që e meritonin.

Ai theksoi se, “këto ishin zëra që fliteshin lart e poshtë, pasi gazetat nuk shkruanin, sepse

qeveria i kishte mbyllur ato që shkruanin për këto probleme”.1049

Gjatë periudhës së monarkisë rezulton që, shumica e deputetëve u treguan të

kujdesshëm për sa i përket politikave ndaj shtypit, ku në shumicën e rasteve synimi ishte

rritja e kontrollit shtetëror mbi të. Kjo ishte rrjedhojë e shumicës konservatore në gjirin e

parlamentit dhe e vetë natyrës së monarkisë. Më 10 nëntor 1936, K. Kota, Kryeministri i ri

pas rrëzimit të qeverisë së M. Frashërit, paraqiti shkurtimisht programin e qeverisë së tij, por

aty nuk ishte parashikuar gjë për shtypin. F. Alizoti pasi e vlerësoi përbërjen dhe programin e

qeverisë, kërkoi që ajo, të ushtronte kontroll për “ndalimin e përhapjes së ideve suversive”.

Sipas tij, “Edukata e brezit të ri nuk duhet të ishte ndërkombëtare, por kombëtare. Kjo do të

arrihej duke zhdukur librat çifutë marksistë të cilët, nga moskuptimi mund të sillnin

probleme”.1050

Qeveria e K. Kotës, veprimtarinë e saj në lidhje me shtypin e shtriu në disa drejtime.

Fillimisht nisi puna për rikthimin në efiçensë të organeve të shtypit pro saj, që ishin goditur

nga qeveria e mëparshme. Më 25 nëntor 1936, Këshilli i Ministrave mori në shqyrtim

kërkesat e A. Dibrës, ish drejtor i gazetës “Shqiptari” dhe F. Rusit, ish drejtor i gazetës

“Besa”, të cilët ankoheshin për mbylljet e tyre, në gusht të vitit 1936. Qeveria e anuloi këtë

vendim, duke lejuar përsëri botimin e gazetave, nëse drejtorët dëshironin.1051

Ky shembull

tregonte se, gjithçka ishte kthyer në shinat e mëparshme. Nga njëra anë, do të vazhdonte

1047


H. Boriçi, Një shekull e gjysmë…, 104. 1049

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 59, fl. 74. 1050

AQSH, F. 146, V. 1936, D. 60, fl. 329. 1051

AQSH, F. 152, V. 1936, D. 439, fl. 3.

208

kontrolli i rreptë mbi shtypin, nga ana tjetër përsëri, do të vazhdonte mbështetja e organeve

proqeveritare.

Drejtimi tjetër ishte përballja me “problemet” që hapte shtypi, sidomos përhapja e

ideve të majta, ku u shqua në këtë drejtim revista “Bota e Re”. Nga ana tjetër, emigracioni

politik nëpërmjet organeve të tij, ushtronte një lloj presioni ndaj regjimit në Shqipëri, prandaj

u morën masa për eliminimin e këtyre pengesave. Duke qenë se tregu shqiptar ishte i vogël

dhe lexuesit të pakët, mbijetesa e shtypit varej shumë nga sigurimi i mbështetjes financiare.

Pikërisht në këtë pikë, me nisma ligjore, u insistua për të rritur kontrollin qeveritar. Më 14

janar 1937, Këshilli i Ministrave miratoi një shtojcë mbi ligjin e shtypit, duke ndërhyrë në

nenin 30, që përcaktonte kushtet për mbylljen e gazetave dhe revistave. Ai u ndryshua duke

sanksionuar që, “pronarët, drejtorët e gazetave ose revistave që botoheshin në Shqipëri nuk

mund të pranonin pa pëlqimin e Ministrisë së Brendshme, fonde të dhëna në çfarëdo forme

nga të huaj ose shtetas shqiptarë, të cilët qëndronin jashtë”. Gjithashtu u saktësua se, kur nga

hetimet e bëra, do të rezultonte që ishte shkelur kjo dispozitë, Këshilli i Ministrave vendoste

mbylljen e revistës, deri sa gjykata kolegjiale të vendoste për çështjen. Kur një fletore ose

revistë përmbante botime që cenonin ose mund të rrezikonin interesin e sigurimit të

brendshëm, të jashtëm, ose regjimin e shtetit, Këshilli i Ministrave mund të vendoste

përkohësisht mbylljen e saj. Kur botimi përmbante elementë të fajit penal, çështja i referohej

për ndjekje prokurorit të gjykatës kompetente, ndërsa garancia e lënë për gazetën, mbahej e

bllokuar deri në përfundim të gjyqit.1052

Më 3 mars 1937, shtojca u paraqit në parlament. Sipas raportit qeveritar, ajo ishte e

nevojshme, pasi shtypi duke qenë një nga mjetet më me rëndësi për propagandë, në dëm ose

në dobi të shtetit, duhej kontrolluar, po ashtu edhe burimet e tij financiare. I vetmi deputet që

kundërshtoi ishte J. Erebara. Ai deklaroi se nuk e kuptonte shkakun që e kishte shtyrë

qeverinë të hartonte këtë dekret kaq shtrëngues për shtypin, pasi në bazë të ligjit aktual,

gazeta shkonte për kontroll përpara shtypjes. Atëherë, - pyeste ai, - pse duhet të merrej kjo

masë kaq e ashpër dhe të ndaloheshin edhe fletoret që vinin nga jashtë? Sipas tij, nuk mund të

ndaloheshin gazetat shqiptare të shkruanin mbi pikëpamjet e personaliteteve të shquara

shqiptare, pasi edhe gazeta të huaja shkruanin mbi Tolstoin, Verdin e të tjerë dhe nuk

mbylleshin.1053

Në këtë debat, përfaqësuesi qeveritar theksoi se, nuk bëhej fjalë për ndalime

gazetash, por vetëm për kontrollin e burimeve, me të cilat ato mbaheshin. Megjithatë,

deputetët e miratuan në parim. Më 13 mars Komisioni i Administratës paraqiti relacionin e

tij. Ai e kishte pranuar shtojcën dhe kishte sanksionuar fuqinë e drejtpërdrejtë të gjykatës,

duke shtuar një paragraf ku ishte vendosur se, “Kur konstatohej shkelja, gjykata vendoste

mbylljen përfundimtare të gazetës ose revistës”.1054

Përsëri ndryshimi u pranua pa debate.

Megjithëse kishte kundërshtuar radhën e parë, J. Erebara në këtë rast, heshti. Ligji hyri në

fuqi më 13 prill 1937.1055

Në këtë mënyrë, u sigurua kontrolli mbi ndihmat që vinin nga

jashtë, për organe të caktuara të shtypit. Në thelbin e saj, kjo ndërhyrje do të kishte pasoja

pozitive dhe negative. Pozitive ishte se do të vendosej kontrolli mbi financimet që mund të

vinin nga qarqe antishqiptare dhe në këtë rast ishte në të mirë të regjimit, por edhe të vendit.

Gjithashtu, ndalimi i financimeve nga organizata ose grupe shoqërore, që mund të ishin të

1052

Fletorja Zyrtare, nr.7, 5 shkurt 1937, 1. 1053

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 72, fl. 144. 1054

Po aty, fl. 314. 1055

Fletorja Zyrtare, nr. 25, 13 prill 1937, 3.

209

majta ose kundërshtare të regjimit, do ta bënte më të sigurtë atë. Por, nga ana tjetër, ky

kontroll do të ndikonte në minimizimin e zërave kundër politikave të gabuara qeveritare,

korrupsionit, veprimeve abuzive të sipërmarrjeve të huaja, etj., gjë e cila do të kishte pasoja

negative për vendin. Përsëri deputetët avancuan mbi qëndrimin e qeverisë, duke e forcuar

kontrollin e saj. Kjo fliste qartë për karakterin konservator të parlamentit në këtë pikë dhe për

disa hapa mbrapa, në lirinë e shtypit.

Pavarësisht masave të marra dhe kontrolleve të bëra nga organet e ndryshme

shtetërore, në vend kishte depërtuar literaturë e “rrezikshme” për regjimin, e cila qarkullonte

fshehurazi. Kryesisht kjo ishte literaturë e majtë, ku flitej për shtypje nga regjimet e djathta,

shfrytëzim të punëtorëve, revolucion etj. Frika qeveritare ishte nga përhapja e saj tek rinia

shkollore dhe punëtorët, prandaj duheshin forcuar masat. Për këtë arsye më 16 janar 1937,

Këshilli i Ministrave miratoi dekretin mbi, “ndalimin e botimit, importimit dhe mbajtjes së

librave, broshurave dhe revistave të dëmshme”. Aty ishte parashikuar që, pranë Ministrisë së

Arsimit të formohej një komision, i cili do të shqyrtonte çdo broshurë, libër, dorëshkrim ose

revistë që do të shtypej në Shqipëri dhe gjithçka që do të sillej nga jashtë. Për shkrimet e

brendshme ai do të jepte pëlqimin nëse duhej lejuar botimi i tyre apo jo; për ato që vinin nga

jashtë, nëse duheshin lejuar që të hynin në vend. Brenda 10 ditëve të hyrjes në fuqi të ligjit, të

gjithë librashitësit detyroheshin të paraqitnin pranë Ministrisë së Arsimit, vetë ose nëpërmjet

prefektëve, listën e librave që dispononin dhe brenda 2 ditëve të dorëzonin një ekzemplar, të

atyre që iu kërkoheshin. Nëse dispononin libra që ishin të ndaluar, brenda 10 ditëve pas

hyrjes në fuqi të ligjit duhej t’i dorëzonin. Librat e ndaluar do të eliminoheshin nga

komisioni, duke u paguar pronarëve vleftën e tyre, ndërsa kundërvajtësit dënoheshin me

burgim deri në një vit dhe gjobë, nga 20 deri në 200 fr. ari, ose me të dy ndëshkimet

bashkë.1056

Dekreti u paraqit në parlament më 3 mars 1937. Sipas raportit qeveritar, ai ishte i

nevojshëm, pasi botimi i disa librave mund të shkaktonte dobësim të karakterit burrëror, mos

interesim për detyrat qytetare, harresë zakonesh të mira, turbullime mendimesh dhe një

propagandë e tillë nuk i shërbente interesit kombëtar. Gjithashtu theksohej se, ligji i shtypit

rregullonte vetëm botimet periodike dhe nuk fliste për libra, broshura etj. Me këtë nismë, po

sipas këtij raporti, liria e fjalës dhe e mendimit nuk kufizohej, përkundrazi duke u ndaluar

shpërdorimet eventuale në dëm të kolektivitetit, ajo do të bëhej më e gjerë, më e pastër, se do

të frymëzohej me vullnetin dhe të drejtën e popullit shqiptar për një jetë gjithnjë në vazhdim

përmirësimi të pashkëputur.1057

Megjithë këto argumente të paraqitura, po të analizojmë përmbajtjen e dekretit,

arrijmë në dy përfundime; së pari, ai rriti më tepër kontrollin qeveritar ndaj botimeve, duke

mos lejuar qëndrim kundër regjimit dhe duke e kufizuar lirinë e të shprehurit. Ashpërsimi i

masave në këtë drejtim, për sa i përket lirisë së shtypit, dhe zhvillimit të përgjithshëm të

shoqërisë, ishte negativ. Së dyti, në një farë mënyre u morën masa për ta bërë më të

pranueshëm atë, pasi pronarët, librat e të cilëve do të sekuestroheshin, do të

dëmshpërbleheshin.

1056

Fletorja Zyrtare, nr. 7, 5 shkurt 1937, 2-3. 1057

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 72, fl. 160-161.

210

Në momentin e diskutimit të tij në sallën e parlamentit u evidentuan qëndrime të

ndryshme. Përsëri kundër u shpreh J. Erebara, duke theksuar se teoritë e Marksit, Makiavelit,

Tolstoit, Rusosë, “me ligj i kemi të ndaluara dhe në bibliotekat tona nuk duhet të ketë asnjë

libër të tyre”. Ai ishte dakord që librat e dëmshëm të ndaloheshin, por nuk mund të ndalohej

leximi i Platonit, nëse ai fliste mirë apo keq për qeverinë dhe gazetat që shkruanin për teori të

filozofëve antikë, ose atyre të mëdhenj botërorë.1058

Edhe juristi veteran P. Poga u deklarua

kundër, pasi do të pengohej zhvillimi i letërsisë shqiptare, e cila kishte nevojë për shkrimtarë

që të ishin të lirë të shkruanin. Sipas tij, botimet që ishin kundër moralit, rendit publik,

regjimit dënoheshin sipas Kodit Penal dhe vetëm ai e përcaktonte nëse një vepër e një autori

ishte e dëmshme, dhe jo një komision, prandaj duhej një masë tjetër më e përshtatshme, që të

ndihmohej zhvillimi i letërsisë.1059

Nga ana tjetër, përkrahësit e dekretit i justifikuan masat e ashpra, me qëllimin e

ruajtjes së brezit të ri nga libra dhe revista me përmbajtje tendencioze, që binin në

kundërshtim me edukatën e me parimet kombëtare dhe në shumë raste sillnin përçarje. Në të

vërtetë, synimi kryesor i dekretit ishte pengimi i hyrjes në vend të literaturës komuniste. Kjo

u evidentua qartë nga mbrojtësi i flaktë i tij F. Alizoti. Duke përmendur disa libra të ndaluar,

ai theksoi se, “ata ishin bërë nga disa çifutë dhe kishin për qëllim të prishnin botën. K. Marksi

ishte i tillë, dhe në çdo vend që ishte lënë e lirë hyrja e këtyre librave, ishin parë konsekuenca

tragjike. Shembulli ishte Rusia dhe mizeria që mbretëronte atje”. Sipas tij, në komision duhet

të shtoheshin edhe disa masa të tjera më të ashpra, pasi ato të parashikuarat ishin pak.1060

Fjalimi i tij u mbështet nga disa deputetë dhe nga ministri i Arsimit, F. Shatku. Kështu që, me

shumicë votash, dekreti u pranua.

Më 24 mars, Komisioni i Arsimit paraqiti relacionin dhe në dakordësi me ministrin e

Arsimit ishin bërë disa ndryshime. Në nenin 1, ishte saktësuar se, “ndalohej botimi, qoftë në

origjinal, qoftë në përkthim, ashtu edhe importimi ose mbajtja e çdo libri, broshure ose flete

të shkëputura, përmbajtja e të cilave prekte ndjenjat kombëtare, pengonte konsolidimin e

bashkimit kombëtar ose ishte kundër moralit dhe zakoneve të mira, ose kundër regjimit”.

Ishte shtuar dhe një nen i ri, ku saktësohej se “Ministria e Arsimit bashkë me atë të

Brendshme kishin të drejtë të formonin komisione kudo që ta shikonin të arsyeshme, duke u

caktuar kompetencat përkatëse në lidhje me zbatimin e këtij ligji”. Masat e dënimit nuk

kishin ndryshuar, por ishte shtuar, “se nëse kundravajtësit do të ishin arsimtarë, gjoba nuk do

të ishte më pak se 200 fr. ari dhe burgimi jo më pak se 1 muaj”.1061

Deputetët e miratuan këtë

pa debate. Përsëri bie në sy mungesa e zërave që më parë ishin shprehur kundër. Kështu, J.

Erebera nuk foli më, ndërsa P. Poga mungoi në mbledhje. Ligji hyri fuqi më 22 prill 1937.1062

Ajo që dallohet në diskutimin e këtij dekreti, është mbështetja e madhe e deputetëve,

për rritjen e kontrollit qeveritar mbi shtypin. Jo vetëm kaq, por me ndryshimet e bëra, ata e

përforcuan më shumë atë, duke saktësuar dhe zgjeruar gamën e botimeve të ndaluara.

Deputetët u kujdesën që dënimi për mësuesit që shkelnin ligjin, të ishte i veçantë dhe më i

ashpër. Kjo bëhej me qëllim, pasi ata ishin personat e parë që mund të huazonin këtë

literaturë, dhe duke qenë në kontakt me nxënësit, ishin dhe burimi kryesor i përhapjes së saj.

1058

Po aty, fl. 156. 1059

Po aty, fl. 169. 1060

Po aty, fl. 167. 1061

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 73, fl. 6-8. 1062


211

Më këtë dekret u mbyllën ndryshimet e mëdha të legjislacionit, që kishte lidhje me

veprimtarinë e shtypit gjatë Monarkisë Shqiptare.

Një element specifik, që e shoqëroi shtypin shqiptar gjatë periudhës së monarkisë dhe

në disa raste gjeti hapësira, ishte përpjekja italiane për fashistizimin e tij. Kjo u iniciua dhe u

zhvillua pa u shoqëruar me nisma ligjore në këtë drejtim, pasi pavarësisht dëshirës dhe

kontrollit të madh që kishte vendosur mbi shtetin shqiptar, pala italiane nuk e kërkoi

asnjëherë këtë. Kuptohet, se kjo nuk mund të bëhej, pasi reagimi publik do të ishte shumë i

madh. Duke qenë jashtë nismave ligjore, kjo çështje nuk u diskutua asnjëherë në parlamentin

e monarkisë. Megjithatë, përpjekja ishte rezultative për palën italiane mbi disa organe shtypi.

Ajo filloi që në vitin 1927, me botimin e “Gazetës Shqiptare”. Rol të madh luajti gjithashtu

prania e shumë gazetarëve italianë, të cilët shërbyen edhe si korrespondentë të gazetave

shqiptare. Faktorë mbështetës në këtë drejtim ishte edhe ndërhyrja e drejtpërdrejtë e

përfaqësuesve italianë, nëpërmjet ofertave financiare për drejtues të organeve të veçanta të

shtypit, sidomos për të ndaluar kritikat antiitaliane dhe për të promovuar sa më shumë

ndikimin italian në Shqipëri.1063

Si përfundim, mund të themi se, veprimtaria e shtypit shqiptar gjatë viteve të

monarkisë, u zhvillua me ulje-ngritjet e saj. U miratua një ligj, që u kundërshtua ashpër nga

organet e shtypit, pasi megjithëse vendosi disa parime të reja, synim kryesor i tij, ishte rritja e

kontrollit qeveritar. Gjatë kësaj periudhe, i gjithë kuadri i zhvillimit të shtypit është ndikuar

nga raportet e vendosura me qeverinë. Gazeta të caktuara, zhvilluan polemika me të dhe

parlamentin dhe rezultati ishte mbyllja e tyre. Qeveria e përdori shtypin për të promovuar

politikat e saj, duke mos munguar mbështetja financiare në këtë drejtim. Ai shumë herë u bë

palë me regjimin, dhe u përdor për promovimin e politikave shtetërore, në lidhje me raportet

ndërkombëtare. Gjatë viteve të qeverisjes së M. Frashërit u vërejt një fare lirie e shtypit, e cila

u shoqërua me polemika të ashpra mes disa gazetave, që në fakt ishin më tepër përplasje

rrymash mendimi, luftë mes konservatorizmit dhe liberalizmit, por jo kundër mbretit.

Parlamenti, për sa i përket hartimit të kuadrit ligjor rreth funksionimit të shtypit, luajti rol të

madh, pasi të gjitha nismat ligjore të sjella nga qeveria, jo vetëm i miratoi, por me ndërhyrjen

e komisioneve parlamentare, ato u ashpërsuan. Megjithatë, vlen të theksohet se brenda tij u

evidentuan deputetë, të cilët u shprehën kundër kufizimit të lirisë së shtypit dhe pavarësisht

që mbetën në pakicë, u përpoqën ta mbronin këtë qëndrim.

4.3. Parlamenti dhe komunitetet fetare në Shqipëri

Komunitetet fetare për nga vetë rëndësia e tyre, janë trajtuar me kujdes nga të gjitha

qeveritë e shtetit shqiptar, që nga krijimi i tij. Në raportet shtet-fe, që nga qeveria e Ismail

Qemalit e në vazhdim, shteti u sanksionua laik, nuk përcaktoi fe zyrtare, por i njohu besimet

dhe i trajtoi si të barabartë. Në fillim të viteve ’20, u bënë hapa pozitivë për sa i përket

organizimit të tyre. Kështu në Berat, në shtator 1922, u zhvillua Kongresi i Komunitetit

Ortodoks dhe u miratua deklarata, në të cilën klerikët ortodoksë dhe pjesëmarrësit laikë,

njohën krijimin e Kishës Autoqefale Shqiptare.1064

Edhe myslimanët, të cilët përbënin

shumicën e popullsisë shqiptare ndërmorën hapa pozitivë në drejtim të reformimit të

1063

H. Boriçi, M. Marku, Histori e shtypit…, 202-203. 1064

Visarion Xhuvani, Kujtim vepre dhe intrige, (Tiranë: “Tirana”, 1926), 7.

212

komunitetit të tyre, duke mbajtur më 24 shkurt 1923, Kongresin I Mysliman, në Tiranë. Nga

vendimet më të rëndësishme që u morën, ishin pavarësia e Xhamisë shqiptare nga Kalifati në

Stamboll si dhe përpunimi dhe miratimi i Statutit të Komunitetit Mysliman Shqiptar.1065

Për

të rregulluar raportet e shtetit me këto komunitete, po në vitin 1923 u miratua ligji mbi,

“Statusin legal të komuniteteve fetare”, ku ato njiheshin si personalitete juridike e civile.1066

Ky ishte një zhvillim pozitiv, duke ndikuar në pluralizmin fetar dhe lirinë e besimeve, pasi u

saktësua se degët e myslimanizmit si: sunizmi, bektashizmi, rufaizmi, halvetizmi, kadirizmi

etj., degët e krishterimit si: katolicizmi, ortodoksizmi, protestantizmi, dhe çdo degë e një feje

tjetër, mund të organizoheshin në shoqëri fetare të pavarura nga njëra-tjetra.1067

Statuti ndër të

tjera kishte përcaktuar se, drejtuesit e klerit, duhej të ishin shtetas shqiptarë, prej race

shqiptare ose prej tre brezash të lindur në Shqipëri. Kryetarët e besimeve ose sekteve

zgjidheshin sipas statuteve të komuniteteve, por duhej të ligjëroheshin nga qeveria. Shteti

kishte të drejtën e kontrollit mbi administrimin e pasurisë dhe mbi llogaritë e komuniteteve.

Ato kishin të drejtën të blinin prona dhe t’i administronin ato, mund të ndërtonin, drejtonin

dhe të mbanin me shpenzimet e tyre, objekte të kultit, institucione bamirëse duke iu

nënshtruar vetëm ligjit të bashkisë për godinat.1068

Ky ligj funksionoi edhe gjatë viteve të

Republikës, 1925-1928.

Edhe me shpalljen e monarkisë, çështja e besimit mori vëmendjen e duhur, duke u

trajtuar në Statutin Themeltar. Në Titullin I, neni 5, ishte përcaktuar se, “Shteti shqiptar nuk

kishte fe zyrtare. Të gjitha fetë dhe besimet ishin të nderuara dhe liria e ushtrimit dhe e

praktikimit të jashtëm të tyre ishte e siguruar. Feja nuk mund të formonte pengime juridike në

asnjë mënyrë. Fetë dhe besimet kurrsesi nuk mund të përdoreshin për qëllime politike”. Neni

203 përcaktonte që, “liria e mendimit dhe e ndërgjegjes ishte e garantuar. Shfaqja e

mendimeve në mënyra të ndryshme, duhet të ishte në përshtatje me ligjin”.1069

Megjithatë,

pavarësisht se ishte saktësuar se shteti nuk kishte fe zyrtare dhe deputeti nuk mund të merrej

me shërbim aktiv fetar dhe as të merrte pjesë në mbledhjet e parlamentit me rroba fetare,

betimin e tij, do ta bënte në “emër të Perëndisë”. Po ashtu edhe betimi i mbretit do të

përfundonte me fjalët, “Perëndia më ndihmoftë”.1070

Kjo tregonte rëndësinë që kishte besimi

dhe institucionet fetare në Shqipëri.

Për vetë rolin që kishin komunitetet fetare në vend, organizimi sa më i mirë, i

funksionimit të tyre ishte detyrë e rëndësishme për shtetin. Duke qenë se me shpalljen e

monarkisë, pozitat e A. Zogut u forcuan, në kuadër të reformave që u parashikuan, do të

përfshihej edhe ajo mbi komunitetet fetare. Vetë mbreti e njoftoi këtë, më 10 dhjetor 1928, në

mesazhin dërguar parlamentit, duke theksuar se, “me një ligjë të veçantë do të caktoheshin

dhe rregulloheshin marrëdhëniet e të drejtat e komuniteteve fetare me qeverinë mbi baza të

lira”.1071

Nga zhvillimet e mëtejshme do të vërehet se, marrëdhëniet e shtetit me këto

komunitete nuk do të ishin thjesht çështje e forcimit të pozitave të pushtetit monarkik ndaj

tyre, por edhe të forcimit të shtetit e të pavarësisë së tij, si dhe e forcimit të pozitave të klerit

1065

Shyqyri Hysi, Histori e komuniteteve fetare shqiptare, (Tiranë: Mësonjëtorja, 2006), 187. 1066

Giovanni Cimbalo, Pluralizmi i besimit dhe komunitetet fetare në Shqipëri, (Tiranë: Naimi, 2013), 43. 1067

Fletorja Zyrtare, nr. 29, 27 qershor 1923, 2. 1068

Po aty, 2. 1069

Statuti Themeltar i Mbretnis…, 3, 32. 1070

Po aty, 6, 11. 1071

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 86, fl. 12.

213

kombëtar.1072

Vlen të theksohet se, Zogu u tregua një reformator i vendosur në çështjen e

fesë, duke afirmuar dhe konsoliduar laicitetin e shtetit. Për zbatimin e tij, ai dha shembullin

personal duke mbajtur një qëndrim të ekuilibruar ndaj besimeve fetare.1073

Përpara se të aprovohej ligji i ri, drejtues të disa komuniteteve fetare, zhvilluan takime

e konsultime, me pjesëtarë të qeverisë, ku roli i saj ka qenë i madh dhe përkrahja nuk mungoi,

sidomos për komunitetin ortodoks, për autoqefalinë e kësaj kishe, e cila kishte mungesa

peshkopësh, drejtimi, organizimi etj. Për këtë, më 2 shkurt 1929 u mbajt një Këshill i

Jashtëzakonshëm nën kryesinë e vetë Mbretit Zog, ku iu njoh atë Visarion Xhuvanit grada

episkopale dhe u ngarkua me përgatitjen e dorëzimit të kandidatëve të tjerë episkopalë.1074

Ai

filloi punën për dorëzimin e tyre, duke vajtur në Cetinjë të Malit të Zi e me ndihmën e

peshkopit serb të Shkodrës, u hirësuan 2 peshkopë shqiptarë. Më 18 shkurt 1929, me

mbështetjen edhe të qeverisë, u formua Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale

(KOASH), që përbëhej nga: imzot Visarion Xhuvani, imzot Agathangjel Çamçe, imzot

Thanas Ambrozi, imzot Eugjeni ndihmës i Kryepeshkopit. Më vonë u plotësua dhe me atë

Vasil Markon që mori titullin “Ikonomi i madh Mitrofor”.1075

Më 28 shkurt 1929, Sinodi i

parë shqiptar u betua përpara mbretit, i cili shfaqi kënaqësinë për formimin e Kishës

Autoqefale Shqiptare, duke u shprehur se qeveria e tij ishte afetare, por respektonte të gjitha

besimet e praktikuara prej dëshirës së popullit.1076

Fill pas kësaj u parashikua mbajtja e kongresit ortodoks në Korçë. Vlen të theksohet

se në të gjitha zhvillimet e komuniteteve fetare, qeveria në bashkëpunim me drejtuesit e tyre,

u kujdes të rregullojë veprimtarinë e këtyre komuniteteve, por edhe të vendosë një kontroll

mbi to. Më 1 prill 1929, prefekti i Korçës njoftonte se në bashkëpunim me Visarionin, Korça

ishte zgjedhur për mbajtjen e kongresit për disa arsye: së pari, ajo kishte elementë ortodoks

në shumicë me nivel të lartë kulturor dhe social dhe godina e Mitropolisë kishte cilësitë dhe

mobilimin e duhur për mbajtjen e kongresit; së dyti, sipas tij, Tirana nuk ofronte as godina

dhe as mobiliet e duhura dhe kjo do të ekspozohej për keq në sytë e diplomatëve, se në Tiranë

në mbledhjet e kongresit, mund të kishte ndërhyrje, ndërsa në Korçë, delegati qeveritar do të

vinte me një program të caktuar dhe do të veprohej sipas tij; së treti, po sipas tij, në Tiranë,

kongresit nuk do t’i jepej rëndësi, pasi do të quhej si i imponuar prej qeverisë, ndërsa në

Korçë, ky opinion do të ishte më i vakët dhe qeveria do të realizonte qëllimin më mirë.

Kongresi ishte parashikuar të mblidhej me 12-22 prill, dhe në këtë hapësirë kohe, qeveria

mund të mendohej për çdo detaj që do të ndryshonte aty.1077

Pas disa shtyrjeve, kongresi ortodoks i filloi punimet më 16 qershor 1929, dhe më 29

qershor miratoi statutin e tij. KOASH ndahej në 4 peshkopata, që ishin ajo e Korçës, Durrësit

e Tiranës, Beratit dhe Gjirokastrës. Deri në caktimin e Tiranës si kryeqendër e KOASH,

qendra e tij ishte në Korçë. Kryepeshkopi zgjidhej nga Sinodi i Shenjtë, pasi të pëlqehej dhe

dekretohej prej kryetarit të shtetit. Kryepeshkopi, peshkopët, zëvendësit e tyre vendorë,

1072


A. Puto, Shqipëria politike…, 471. 1074

Fatmira Rama, “Sinodi i parë shqiptar dhe Kongresi i dytë panortodoks i Kishës Autoqefale Kombëtare”, në

70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, botim i Institutit të Historisë (Tiranë: 1993), 64. 1075

Andrea Llukani, Krishtërimi në Shqipëri, nga vitet apostolike deri në ditët tona, (Tiranë: Trifon Xhagjika,

2010), 83-84. 1076

Dielli, nr. 5088 (881), 1 mars 1929, 1, artikulli “Sinodi i Kishës shqiptare betohet perpara Mbretit”. 1077

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 119, fl. 61-63.

214

ikonomi i madh mitrofor, sekretari i përgjithshëm i sinodit dhe zëvendësit klerikë të

kryepeshkopit e peshkopëve, duhej të ishin prej gjaku dhe gjuhe shqiptare. KOASH-it i

ndalohej financimi nga jashtë. Më 6 gusht 1929, mbreti mbi bazën e propozimit të qeverisë të

datës 26 korrik 1929, dekretoi statutin e KOASH.1078

Edhe për Komunitetin Mysliman, qeveria përdori të njëjtën rrugë. Më 13 qershor

1929, Ministria e Drejtësisë i dërgoi një shkresë kryesisë së tij, ku i kërkoi që më 5 korrik të

mblidhej një kongres i këtij komuniteti, për të hartuar një statut të ri dhe përfundimtar. Po kjo

ministri më 18 qershor në një qarkore dërguar prefekturave, porosiste që të mos bëheshin

zgjedhje për anëtarët e këtij kongresi, deri sa të dërgohej lista e kandidatëve nga kjo ministri.

Të nesërmen, ajo do të paraqiste listën me emra, që t’i komunikohej autoriteteve

administrative të çdo qarku në mënyrë të fshehtë, që të mundësohej zgjedhja e tyre si

përfaqësues në kongresin në fjalë.1079

Jo vetëm kaq, por në zona ku zgjedhjet kanë qenë të

papëlqyeshme, u kërkua ripërsëritja e tyre. Kështu në Krujë, myftiu nuk kishte punuar për

kandidatin e qeverisë, por kishte përfituar nga situata dhe jashtë rregullores, që të zgjidhej ai

vetë, prandaj Ministria e Brendshme kërkoi nga Kryesia e Sheriatit, që zgjedhjet aty të

ripërsëriteshin, pasi ishin bërë në mënyrë të parregullt.1080

Por, edhe vetë organet shtetërore

morën masa për shkëputjen e fesë nga shteti, në disa aspekte. Kështu, më 19 qershor 1929,

Këshilli i Ministrave vendosi që në asnjë ceremoni fetare të të tre besimeve: ushtria,

xhandarmëria ose fuqitë e tjera të armatosura të mos merrnin pjesë, por vetëm të garantonin

sigurimin e qetësisë. Sipas këtij vendimi, në asnjë festë fetare nuk do të përdoreshin topat për

lajmërim dhe mënyrën e njoftimit të këtyre ditëve, çdo komunitet duhej ta rregullonte vetë,

me mjete të arsyeshme e moderne, duke ndalur njëherësh edhe daullet që binin natën e

Ramazanit e që prishnin qetësinë e popullit dhe se zyrat shtetërore, bashkiake e komunale, në

asnjë festë fetare nuk mund të ngrinin flamurin zyrtar.1081

Pas zgjedhjeve të bëra më 6 korrik 1929, filloi në Tiranë, Kongresit III Mysliman.

Kryetar i tij ishte Myftiu i Përgjithshëm, Vehbi Dibra, nënkryetar Ferid Vokopola dhe

sekretarë Shefqet Muka dhe Ylvi Resuli.1082

Më 9 korrik 1929, A. Zogu në përshëndetjen e tij

për kongresin, e cilësoi atë të frymëzuar me ndjenja të larta patriotike dhe shprehu sigurinë

që, ky kongres do t’u sillte instituteve muhamedane një shpirt të ri patriotik të inspiruar nga

përparimi e qytetërimi.1083

Në kuadrin e këtyre zhvillimeve, më 4 korrik 1929, Këshilli i Ministrave miratoi

“Dekretligjin mbi formimin e Komuniteteve Fetare”, i cili u dekretua nga mbreti më 9 korrik.

Aty u saktësua se, çdo njeri në Shqipëri gëzonte lirinë e ndërgjegjes dhe të fesë që dëshironte;

se komunitetet fetare ishin persona moralë dhe gëzonin të drejtat relative mbi bazën e ligjeve

të shtetit, por nuk mund të ndiqnin qëllime politike as drejtpërdrejtë, as tërthorazi dhe nuk

mund të ushtronin të drejta gjykimi për asnjë çështje. Ato quheshin të formuara dhe gëzonin

të drejtat e akorduara prej ligjit, vetëm kur statuti i tyre aprovohej nga Këshilli i Ministrave

dhe dekretohej nga mbreti. Kryetarët e çdo komuniteti nuk mund të fillonin detyrë, pa u

dekretuar nga mbreti. Kryetarët e feve dhe zëvendësit e tyre duhej të ishin shtetas shqiptarë,

1078

K. Dervishi, Historia e shtetit…, 304-305. 1079

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 121, fl. 3-4. 1080

Po aty, fl. 50, 60. 1081

AQSH, F. 150, V. 1929, D. VI-51, fl. 1. 1082

Gazeta e Re, nr. 208, Tiranë, 11 korrik 1929, 1, artikulli “Rreth Kongresit Mysliman”. 1083

AQSH, F. 150, V. 1929, D. VI-54, fl. 1.

215

prej gjakut e gjuhës shqipe, të shkruanin dhe të lexonin gjuhën zyrtare, të ishin mbi 25 vjeç

dhe të mos kishin kryer vepra antikombëtare. Komunitetet ishin të lidhura me Ministrinë e

Drejtësisë dhe të gjitha marrëdhëniet e tyre me qeverinë kryheshin nëpërmjet saj. Buxhetet

dhe rregulloret e tyre, nuk mund të hynin në fuqi, pa u aprovuar nga ajo. Funksionarët

klerikalë që ishin në shërbim aktiv, nuk kishin të drejtë vote dhe nuk mund të zgjidheshin në

politikë. Nëse dëshironin të ushtronin këto të drejta duhet të jepnin dorëheqje nga shërbimi

fetar të paktën 6 muaj përpara. Klerikët nuk mund të mbanin asnjë nëpunësi shtetërore, as

komunale. Nëse një nëpunës shteti emërohej në një detyrë fetare, duhej të jepte dorëheqje,

ose quhej i pushuar. Komunitetet fetare e kishin të ndaluar të pranonin ndihma nga shtete të

huaja, në çdo formë dhe mënyrë, vetëm në rastet e pranuara prej qeverisë si ndihma

mirëbërëse. Ato mund të mblidhnin ndihma nga besimtarët e tyre, shtetas shqiptarë, por të

lejuara prej qeverisë dhe të parapara nga statutet dhe rregulloret e tyre. Në bazë të ligjeve dhe

rregulloreve për edukimin e klerit të tyre, mund të hapnin seminare dhe medrese. Në

predikimet e tyre, ato ishin të detyruar t’u jepnin këshilla besimtarëve për zhvillimin e

ndjenjave kombëtare dhe forcimin e bashkimit kombëtar. Funksionimi i organizatave dhe

komuniteteve do të ishte gjithmonë mbi baza kombëtare dhe funksionarët duhet të ishin të

spikatur për ndjenjat kombëtare. Të gjitha komunitetet fetare që gjendeshin në Shqipëri,

brenda 6 muajve prej hyrjes në fuqi të këtij ligji, detyroheshin të përshtateshin me dispozitat e

tij, ose quheshin të shpërndara. Qendrat e komuniteteve fetare caktoheshin me dekret

mbretëror. Statutet e bëra nga këto komunitete përpara daljes së dekretit, përjashtuar nenet që

binin në kundërshtim me atë, hynin në fuqi pa pasur nevojë për një kongres të dytë.1084

Dekreti ishte një hap pozitiv për funksionimin dhe saktësimin më të mirë të raporteve

të komuniteteve fetare, me shtetin. Me anë të kësaj reforme, ndër të tjera synohej shkëputja e

tyre nga ndikimi i huaj dhe rritja e kontrollit qeveritar, që do të ishte një garanci më e madhe

për këtë. Në kohën që ai u miratua, kongresi mysliman ishte duke vazhduar punimet dhe

shumë vendime të tij u morën, pikërisht në përshtatje me këtë dekret. Në përfundim, ai

miratoi Statutin e Komunitetit Mysliman, i cili u dekretua nga mbreti më 8 gusht 1929. Aty u

përcaktua se, komuniteti përbëhej prej myslimanëve shqiptarë, të çdo sekti. U caktuan dhe

organet kryesore ku më i larti ishte Këshilli i Përgjithshëm i përbërë nga kryemyftiu, 4

myftinj dhe një delegat prej çdo prefekture, i cili nuk duhej të ishte funksionar i komunitetit

dhe kishte mandat 5-vjeçar. U përcaktuan detyrat e tij, mënyra e zgjedhjes së kryetarit të

komunitetit dhe cilësitë që duhej të kishte. Ai fillonte punë pasi dekretohej nga mbreti. Vendi

u nda në katër kryemyftini me qendra në Shkodër, Tiranë, Korçë, Gjirokastër. Në krye të tyre

ishte kryemyftiu, që zgjidhej prej Këshillit të Përgjithshëm, dekretohej prej mbretit dhe

betohej para kryetarit të komunitetit. Medresetë e qarqeve mbylleshin dhe do të hapej në

qendrën e komunitetit, “Medreseja e Përgjithshme”, e cila do të përfshinte kategoritë e ciklit

fillor e të mesëm. Çdo të premte lutjet për shtetin, mbretin, kombin e ushtrinë do të bëheshin

në gjuhën shqipe.1085

Në këtë kongres, me vota unanime, u zgjodh dhe kryetari i ri i

Komunitetit Mysliman Behxhet Shapati.1086

Ndër detyrat kryesore në të cilat angazhohej

bashkësia myslimane në bazë të Statutit, ishin ato të inkurajimit të myslimanëve për të

1084

Fletorja Zyrtare, nr. 38, 16 korrik 1929, 1-3. 1085


Ali M. Basha, Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1912-1967), (Tiranë: Botim privat, 2011), 209.

216

zhvilluar vëllazërimin kombëtar, ndërmjet shqiptarëve të çdo besimi dhe përshtatja e tyre me

zhvillimet e qytetërimit modern.1087

Në kuadrin e ndryshimeve të nisura edhe bektashinjtë morën masa për reformimin e

tyre, duke parashikuar mbajtjen e një kongresi në Krujë në prill-maj 1929, por që u shty, duke

ndërruar destinacion dhe u vendos të bëhej në Korçë më 26 shtator. Në këtë rast për sa i takon

angazhimit të saj, qeveria ka qenë disi e vonuar. Prefekti i Korçës, H. Mosi më 25 shtator

1929 shprehte shqetësimin se, qeveria nuk kishte zgjedhur akoma delegatë dhe kjo do të

bënte përshtypje të keqe, pasi ajo kishte qenë e përfaqësuar si tek sunitë, ashtu edhe tek

ortodoksët. Kryeministri reagoi duke urdhëruar që H. Mosi ose një përfaqësues i tij, më 27

shtator, duhej të merrte pjesë në mbledhjet e kongresit si delegat.1088

Kjo solli që gjatë

punimeve të tij, angazhimi i qeverisë të ishte maksimal.

Bektashinjtë si një sekt i madh, kërkonin pavarësi nga Komuniteti Mysliman, por u

ndeshën me pengesa, nga pjesëtarë të rëndësishëm të këtij komuniteti, madje edhe deputetë.

F. Alizoti erdhi disa herë gjatë shtatorit në Korçë dhe sipas raportimeve të prefekturës, u

përpoq të bindte delegatë të rëndësishëm bektashinj, që të mos ndaheshin nga sunitë, “pasi do

të dobësohej myslimanizmi dhe do të forcohej krishterimi”.1089

Në fakt, argumenti i përdorur

nga F. Alizoti nuk përkonte me qëllimin e tij, pasi krishterimi në Shqipëri ishte i ndarë në

katolikë dhe ortodoksë. Shkëputja e bektashinjve nuk presupozonte dobësim të

myslimanizmit, pasi ata do të mbeteshin të tillë. E vërteta është se shkëputja do të dobësonte

institucionin e Komunitetit Mysliman dhe të besimtarëve suni. Nga ana tjetër, disa deputetë,

duke përfshirë edhe F. Alizotin kishin qenë anëtarë disa herë të Këshillit të Përgjithshëm të

këtij komuniteti në vite të ndryshme. Ndarja presupozonte zvogëlim të pushtetit të tyre, risqe

politike dhe përfaqësimi, pasi në këtë mënyrë, zvogëlohej edhe numri i votuesve të tyre.

Në këtë rast, qëndrim të ndryshëm mbajti prefekti i Korçës H. Mosi, i cili i inkurajoi

delegatët në emër të qeverisë, që të vendosnin lirisht fatin e komunitetit të tyre. Sipas tij,

njerëzit që dëshironin të përhapnin ide panislamike dhe pankristiane nuk punonin për

interesin e kombit, por në interes të armiqve, për përçarje dhe copëtim dhe qeveria duhet ta

miratonte Statutin e komunitetit bektashian, që kishte qenë faktor i rëndësishëm i idesë

kombëtare.1090

Në përfundim të punimeve, kongresi miratoi rregulloren e bektashinjve

shqiptarë, ku u përcaktua mënyra e drejtimit, shkallët e klerit drejtues, mënyra e zgjedhjes

dhe detyrat e tyre, masat disiplinore, shkollat e bektashinjve, trajtimi i çështjeve financiare

etj.1091

Dekretligji mbi komunitetet fetare, u miratua nga qeveria në kohën kur parlamenti

ishte pushim. Për vetë rëndësinë e tij, ai duhej të kalonte sa më shpejt dhe u paraqit për

njoftim përpara deputetëve më 26 tetor 1929, të cilët e pritën mirë atë dhe u treguan të

gatshëm ta diskutonin sa më parë.1092

Por, përpara se të bëhej ky diskutim, në Kosovë u vra

kleriku i madh katolik Shtjefën Gjeçovi dhe duhet theksuar se Parlamenti Shqiptar mbajti një

qëndrim dinjitoz për këtë rast. Më 6 nëntor 1929, një grup deputetësh kërkuan shpjegime nga

1087

S. Skendi, Albania…, 288. 1088

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 120, fl. 21-29. 1089

Po aty, fl. 32. 1090

Po aty, fl. 32-33. 1091

Fletorja Zyrtare, nr. 15, 26 shkurt 1930, 1-5. 1092

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 90, fl. 30.

217

ministri i Jashtëm R. Fico për ngjarjen dhe në seancën e 11 nëntorit, erdhi sqarimi i tij.

Fillimisht deputetët T. Mborja dhe F. Rusi, theksuan se Gjeçovi ishte vrarë, pasi kishte

mbrojtur të drejtat e shqiptarëve dhe ai ishte jo vetëm një dëshmor katolik, por edhe i idesë

kombëtare. Ata nuk u mjaftuan me kaq, por e përdorën këtë moment për të trajtuar

padrejtësitë që iu bëheshin shqiptarëve në Jugosllavi. Në paralelizmin e bërë mes gjendjes së

pakicave në të dy vendet u theksua se, Shqipëria i respektonte të gjitha të drejtat, ndërsa në

Jugosllavi nuk kishte asnjë shkollë shqipe dhe reforma agrare po i shpronësonte shqiptarët e

atjeshëm. Ata renditën edhe shumë emra shqiptarësh të vrarë e të masakruar dhe u shprehën

se, nëse Jugosllavia dëshironte marrëdhënie të mira me Shqipërinë, duhej të ndalonte këto

mizori, por nëse vazhdonte në këtë mënyrë, “duke dashur të zhdukte racën shqiptare”, ata do

ta ngrinin zërin fort.1093

R. Fico, pasi e shpjegoi mënyrën e vrasjes së atë Gjeçovit, theksoi se

pas ndërhyrjeve të bëra, ministri i Jashtëm Jugosllav Marinkoviç, kishte dhënë garanci se,

shumë shpejt kriminelët do të ndaloheshin dhe do të dënoheshin. Ndërsa për emrat e

shqiptarëve të tjerë, të përmendur, meqë nuk ishin nënshtetas të Shqipërisë, ai nuk e gjeti të

volitshme për të folur për ta. Megjithëse shumica e deputetëve i quajtën të mjaftueshme

shpjegimet e ministrit, pati të pakënaqur si B. Begolli, deputet i prefekturës së Kosovës. Ai

kërkoi që qeveria jo vetëm për rastin e Gjeçovit, por edhe për raste të tjera, duhej të merrte

masa energjike për mbrojtjen e të gjithë shqiptarëve që ndodheshin në Jugosllavi.1094

Pavarësisht se kjo vrasje mbeti e pandëshkuar, duhet çmuar se diskutimet në Parlamentin

Shqiptar pasqyruan dhimbjen vëllazërore të deputetëve për vrasjen e atë Gjeçovit, e dënuan

këtë akt të mizorisë serbe dhe nderuan veprën e tij.1095

Më 23 nëntor 1929, në parlament u bë diskutimi i parë i dekretligjit mbi Komunitetet

Fetare. Që në fillim ai u kundërshtua nga deputetë të veçantë për disa aspekte. Në art. 1, ishte

saktësuar se, “çdo njeri në Shqipëri gëzonte lirinë e ndërgjegjes dhe të fesë që dëshironte, e

garantuar nga art. 5 e 203 të Statutit Themeltar”. Kjo u cilësua si e rrezikshme, pasi mund të

sillte organizimin e besimeve të reja dhe përveç myslimanizmit, ortodoksizmit dhe

katolicizmit, nuk kishte nevojë për besime të tjera në Shqipëri. Në fund ky grup deputetësh ra

dakord që, dekreti t’i kthehej qeverisë për rishqyrtim dhe ajo të sanksiononte vetëm lejimin e

tre besimeve. Por, në seancë, u bënë dhe propozime radikale. F. Rusi, deklaroi se, “po të ishte

e mundur, shqiptari të kishte vetëm një fe, të besonte një zot, një profet”.1096

Teza për vetëm tre besime u kundërshtua nga përfaqësuesit qeveritarë dhe nga disa

deputetë. Ministri i Drejtësisë, H. Delvina theksoi se, nëse lindte një besim i ri dhe që kishte

shumë ndjekës, ai duhej të lejohej me kusht, që kleri i tij të predikonte fenë e zotit e jo të ishte

vegël e intrigave të huaja.1097

Nga diskutimet e bëra u vërejt se deputetët përkrahës të

artikullit, ishin kryesisht të sektit bektashi, por disa prej tyre u shfaqën kontradiktorë në

qëndrime. Kështu, sipas Xh. Ypit bektashinjve duhej t’u jepej e drejta e fesë së tyre. Ai u

shpreh se, dekreti ishte brenda Statutit, por pjesa që detyronte sektet të përshtateshin me

dekretin binte ndesh me të, pasi kështu shkeleshin të drejtat e njeriut. Deputeti J. Hurshid, një

tjetër bektashi u shpreh për lirinë e besimit, por deklaroi që bektashinjtë ishin aq liberalë dhe

atdhetarë, sa po ta kërkonte interesi i shtetit ata e vinin pavarësinë e atdheut, para pavarësisë

1093

Po aty, fl. 281-286. 1094

Po aty, fl. 292. 1095

Lush Culaj, Shqiptarët në gjysmën e parë të shekullit XX, (Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2005), 332. 1096

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 91, fl. 33. 1097

Po aty, fl. 31.

218

së ndërgjegjes.1098

Nga kjo kuptohet se, bektashinjtë e donin pavarësinë e tyre, por e kërkonin

në mënyra të ndryshme.

Kundërshtime u vërejtën edhe për hapësirën që kishte marrë qeveria për të ndërhyrë

në çështjet e komuniteteve fetare. Ato u shfaqën në mënyrë të tërthortë, por edhe të

drejtpërdrejtë. M. Kaso, duke përdorur argumente ligjore, tentoi ta bënte të pavlefshme

ndërhyrjen, madje dhe ligjin. Sipas tij, nuk kishte nevojë të ekzistonte një ligj i tillë, pasi në

Shqipëri, prej shekujsh fetë ishin rregulluar prej zakoneve, ligjeve e kanuneve fetare, kështu

që nuk kishte nevojë për reforma të tjera, as nga qeveria, as nga parlamenti. Nëse kjo bëhej

për shoqata, ishte Kodi civil që i rregullonte ato. Ai theksoi se, dekreti ishte kundër Statutit,

pasi ai kishte sanksionuar se shteti shqiptar ishte afetar, garantonte lirinë e besimit, por nuk

mund të hynte në rregullimin e tyre, siç ishte bërë në këtë rast.1099

Ndërsa, K. Mjeda doli

hapur kundër, duke deklaruar se, “nuk kishte popull në botë më të gëzuar se populli shqiptar,

sepse Statuti, shteti dhe Mbreti ishin afetarë. Ndërsa qeveria shkonte e ndërhynte në

Kongrese, pa qenë nevoja. Ajo indirekt mund të survejonte, por jo të merrnin pjesë aktive

përfaqësuesit e saj, në kongrese fetare”.1100

Pas shumë debateve, bisedimet u shtynë.

Më 25 nëntor bisedimet u rikthyen dhe tematika ishte e njëjtë duke u prezantuar

propozime të ndryshme. A. Hastopalli theksoi se, qeveria nuk mund të rrinte në heshtje

përpara komuniteteve, ajo duhej të shikonte nëse veprimet e tyre ishin brenda kufijve fetarë e

socialë dhe në funksion të qëllimit të lartë të shtetit. Ai u deklarua kundër shtimit të

komuniteteve fetare në vend, megjithatë u shpreh në favor të dekretit, por me kusht që të

pranohej në parim se, “sa më pak fe të kishte aq më mirë ishte”.1101

Por, ndaj kësaj kërkese

qëndrimi i qeverisë ka qenë i palëkundur dhe u mbrojt nga ministri i Drejtësisë, i Arsimit dhe

Kryeministri. Ky i fundit deklaroi, “se ndërgjegja e çdokujt ishte e lirë në Shqipëri, por

qeveria nuk mund të pranonte kurrë, që të mos kishte një kontroll mbi komunitetet fetare.

Dekreti ose të pranohej në parim siç ishte, ose të mos pranohej fare”.1102

Pas kësaj deputetët

me shumicë votash e pranuan në parim.

Nga sa më sipër, rezulton se, qëndrimi i qeverisë ishte më përparimtar se sa ai i disa

deputetëve, pasi brenda dekretit ishin parashikuar një sërë masash. Kështu, ishte liberalizuar

çështja e besimeve fetare, por ishte rritur kontrolli mbi këto komunitete. Duke marrë parasysh

ecurinë historike të komuniteteve fetare në Shqipëri dhe ndërhyrjet e huaja mbi to, qëllimi i

qeverisë në këto momente për mendimin tonë, ishte i përligjur. Politikat qeveritare në këtë

rast, u mbështetën edhe nga disa organe shtypi. Sipas tyre, “qeveria e kishte për detyrë të

shenjonte sferën brenda së cilës komunitetet fetare mund të lëvizin dhe të vepronin me atë liri

që u kishte garantuar Statuti i Mbretërisë. Mbi këtë pikë parlamenti nuk kishte çfarë

kundërshtonte. Gjithashtu, kur një grup i madh besimtarësh i drejtoheshin qeverisë që të

njiheshin si një kolektivitet fetar më vete, ajo nuk mund ta mohonte këtë të drejtë”.1103

Deputetët e komisioneve parlamentare e shqyrtuan me detaje dekretin qeveritar. Më

18 dhjetor 1929, Komisioni i Drejtësisë dhe Administratës paraqitën relacionin e tyre, me

1098

Po aty, fl. 35, 40. 1099

Po aty, fl. 32. 1100

Po aty, fl. 35. 1101

Po aty, fl. 96-97. 1102

Po aty, fl. 98-99. 1103

Vullneti, nr.4, 6 dhjetor 1929, 1, artikulli “Dekret-ligja mbi komunitetet fetare”, autor Islam Radostina.

219

disa ndryshime. Ata u kujdesën që disa nga pjesët që parashikoheshin në Statutin Themeltar,

të mos përfshiheshin në dekret, duke i cilësuar si të panevojshme. Kështu, ata hoqën art. 1,

me argumentin se liria e ndërgjegjes individuale ishte e garantuar në art. 203 të Statutit dhe

nuk kishte lidhje me këtë ligj, i cili kishte për qëllim administrimin e komuniteteve fetare.

Komisioni sanksionoi lirinë e besimit në përputhje me dekretin qeveritar, por shtoi një nen të

ri për sektet, duke përcaktuar se, “ato do të ishin pjesë e komuniteteve përkatëse dhe do të

vepronin mbi bazën e rregullores së tyre”, se “kryetarët e tyre do të zgjidheshin mbi bazën e

kësaj rregulloreje dhe emëroheshin nga kryetarët e komuniteteve respektive, por kryetarët e

sekteve me rëndësi, do t’i paraqiteshin qeverisë për dekretim. Edhe sektet, si komunitetet, për

sa i përket administrimit dhe zotërimit të pasurisë së tyre njiheshin si persona moralë”.1104

Në

këtë mënyrë për sa i përket lirisë fetare, deputetët, jo vetëm e pranuan mendimin qeveritar,

por e rregulluan dhe e përforcuan atë. Në të vërtetë, kjo ndërhyrje prekte drejtpërdrejtë

bektashinjtë, pasi ishin sekti më i madh, por komisioni zgjodhi një rrugë të mesme. Duke i

vendosur sektet nën drejtimin e komuniteteve, atyre iu mohohej pavarësia. Ndërsa, duke

saktësuar veprimtarinë mbi bazën e rregullores së tyre, të drejtën e administrimit, pasurisë,

etj., atyre u jepej një lloj autonomie.

Në funksionimin e komuniteteve fetare një rol të rëndësishëm luanin drejtuesit e tyre.

Deputetët me ndërhyrjet e bëra u kujdesën që ata të zgjidheshin në mënyrë të rregullt dhe të

kontrolluar. Për këtë arsye, komisioni ndërhyri duke sanksionuar në art. 7 se, “kryetarët e

komuniteteve, kryetarët e sekteve dhe të gjithë funksionarët e tjerë, pa u legalizuar sipas

dispozitave të ligjit, të statutit të komuniteteve respektive dhe të rregulloreve të sekteve, nuk

mund të fillonin asnjë detyrë, se ndryshe ndëshkoheshin sipas nenit 213 të Kodit Penal”. Po

kështu, ata treguan vëmendje që edhe të ardhurat e sekteve të ishin të kontrolluara, duke

vendosur që, buxhetet dhe rregulloret e tyre nuk mund të hynin në fuqi, pa u aprovuar nga

Këshilli i Ministrave. Gjithashtu, Ministria e Drejtësisë në çdo rast, kishte të drejtë të

kontrollonte gjendjen e të ardhurave, të pasurive të tyre, të kërkonte llogari dhe të hetonte

mënyrën e shpenzimeve të bëra. Për sa i përket nëpunësve të shtetit, që mund të emëroheshin

në detyra fetare, komisioni la në fuqi dispozitat ndëshkuese të dekretit qeveritar. Por, ai u

kujdes, që të rritej kontrolli qeveritar në institucionet vendimmarrëse të komuniteteve dhe

sekteve fetare. Për këtë, ai hartoi një shtesë, duke sanksionuar se, “pjesëmarrja e nënpunësve

të shtetit, si anëtarë në këshillat e përgjithshëm të komuniteteve fetare, ose si delegat në

kongreset fetare, nuk ishte detyrë fetare dhe nga kjo nuk do të kishte masa ndëshkuese”.1105

Në këtë mënyrë u garantua pjesëmarrja e përfaqësuesve qeveritarë, në këto organizma, pa

rrezikuar vendin e punës. Duhet theksuar, se qeveria në organizmat e mësipërme, kur ka qenë

e nevojshme, ka bërë përpjekje maksimale që të zgjidheshin njerëzit e saj të besuar. Me këtë

ndryshim, komisioni i dha një armë të fuqishme në dorë asaj, jo vetëm për të kontrolluar

komunitetet, por në raste të veçanta për t’u diktuar atyre, politikat e saj.

Për masat penalizuese ndaj shkeljeve të funksionarëve të komuniteteve, dekreti

qeveritar vendimin e kishte lënë në dorë të kryesive të komuniteteve, të cilët kishin për detyrë

vetëm ta lajmëronin Ministrinë e Drejtësisë, për masën e marrë. Kjo i jepte pushtet kryesive

të komuniteteve përkatëse, por ekzistonte rreziku, që për shkak të personalitetit ose të

mbështetjes që mund të kishte personi ndaj të cilit do të merrej masa, të krijoheshin probleme

brenda vetë komunitetit, duke e bërë të pazbatueshëm vendimin. Për të eliminuar këto raste,

1104

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 91, fl. 398-399. 1105

Po aty, fl. 400-401.

220

komisioni i bëri një riformulim të ri art. 18, duke saktësuar se, “komunitetet dhe sektet kishin

të drejtë, brenda dispozitave të caktuara në statutet dhe rregulloret e tyre, të merrnin masa

ndaj funksionarëve të tyre dhe në rast nevoje me ndërmjetësinë e kryetarit të komunitetit, të

kërkohej ndihma e qeverisë me anë të Ministrisë së Drejtësisë”.1106

Në këtë mënyrë u lanë në

fuqi rregulloret dhe dispozitat e komuniteteve, duke ruajtur autoritetin e kryetarit, por u shtua

fuqia qeveritare, pasi ajo do të ndërhynte në zgjidhjen e çështjeve të vështira.

Në lidhje me zbatimin e këtij ligji nga komunitetet fetare, dekreti qeveritar kishte

parashikuar që, nëse brenda 6 muajve, ato nuk përshtateshin me dispozitat e tij, quheshin të

vetëshpërndara. Komisioni ndërhyri edhe këtu, duke sanksionuar që, komunitetet fetare në

Shqipëri deri sa të përshtatnin organizatat e veta plotësisht mbi bazën e këtij ligji, nuk

përfitonin si nga dispozitat e tij, ashtu edhe nga dispozitat e ligjeve të tjera të shtetit. Nëse

statutet e komuniteteve fetare, të aprovuara prej qeverisë, përmbanin dispozita në

kundërshtim me këtë ligj, “vetëm ato ishin të pavlefshme”.1107

Ky përcaktim megjithëse në

pamje të parë, ishte më liberal se ai qeveritar, kufizimet e vendosura në të, do të nxirrnin

vetvetiu jashtë loje, çdo komunitet që nuk përshtatej me ligjin. Pra, në këtë mënyrë, arrihej

qëllimi pa nevojën e masave radikale. Debatet për këtë rast ishin të pakta dhe problematika

kryesore e tyre u përqendrua, nëse qeveria duhej të garantonte zbatimin e rregulloreve të

sekteve. Të interesuarit kryesorë, deputetët e besimit bektashi, kërkuan me insistim që kjo të

bëhej. Në përfundim, u pranua propozimi i F. Rusit që, “për çdo qeveri që do të vinte, zbatimi

i rregulloreve të sekteve formonte detyrim ligjor, deri sa ato të ishin në përputhje me

ligjet”.1108

Ky dekret, ndryshe nga shumica e atyre të paraqitur në parlamentin e kohës, ka pasur

një specifikë të veçantë trajtimi nga deputetët. Në përgjithësi debatet më të mëdha bëheshin

kur dekretet dilnin nga komisionet, por në këtë rast ndodhi e kundërta. Ato u zhvilluan gjatë

pranimit të tij në parim, madje disa prej tyre edhe të ashpra. Ndërsa kur komisioni

parlamentar paraqiti ndryshimet, debate u bënë vetëm për çështjen e garantimit të

rregulloreve të sekteve. Ndryshimet e tjera, ndryshe nga çfarë pritej, u pranuan pa asnjë

kundërshtim. Kjo e zbehu pritshmërinë e madhe të opinionit publik, pasi duke parashikuar

debate, lozhat e parlamentit ishin mbushur me dëgjues. Pritej që diskutimi pas ndryshimeve

të komisionit të bëhej me nervozitet, por përkundrazi u vërejt një qetësi. Mesa duket të gjithë

kishin rënë që më parë dakord.1109

Më 21 dhjetor 1929 u bë diskutimi i fundit. Ai u miratua

pa debate dhe u dekretua nga mbreti më 9 janar 1930.1110

Miratimi i ligjit mbi komunitetet fetare ishte një hap i rëndësishëm për funksionimin

normal të tyre, por edhe për ecurinë e shtetit shqiptar. Elementi kombëtar, zuri një vend të

rëndësishëm, në drejtimin e komuniteteve fetare. Nga ana tjetër, qeveria shqiptare fitoi më

tepër të drejta për kontrollimin e veprimtarisë së tyre. Të dy këto zhvillime sollën që të

zvogëlohej ndikimi i huaj, mbi këto komunitete, gjë e cila ishte në të mirë të vendit. Në këtë

mënyrë edhe regjimi politik i shtetit shqiptar, do të ishte më i sigurtë.

1106

Po aty, fl. 401. 1107

Po aty, fl. 401-402. 1108

Po aty, fl. 407. 1109

Ora, nr. 12, 20-21 dhjetor 1929, 2, artikulli “Veprimet e Parlamentit”. 1110

Fletorja Zyrtare, nr. 8. 1 shkurt 1930, 3-6.

221

Megjithatë, ligji që në fillim, nuk gjeti zbatim të plotë tek të gjitha komunitetet. Kisha

Ortodokse e kishte shpallur autoqefalinë dhe kishte Statutin e saj, ndonëse jo e njohur nga

Patrikana e Kostandinopojës. Po ashtu edhe Komuniteti Mysliman kishte shpallur pavarësinë

dhe kishte hartuar Statutin e tij. Të dy statutet u njohën nga qeveria. Këto komunitete e

pranuan ligjin dhe morën masa për t’u përshtatur me të. Problem ishte Kisha Katolike, e cila

kishte varësi direkte nga Vatikani. Pranimi i këtij ligji, nënkuptonte krijimin e një kishe

katolike kombëtare të pavarur dhe do të çonte në shkëputjen e kësaj varësie, gjë e cila ishte e

vështirë të ndërmerrej nga kleri katolik shqiptar. Katolikët ndryshe nga myslimanët dhe

ortodoksët, refuzuan t’i nënshtroheshin plotësisht autoritetit të shtetit dhe t’i bindeshin këtij

ligji. Ata vazhduan të mbanin me Selinë e Shenjtë, jo vetëm lidhje shpirtërore, por edhe

administrative dhe financiare.1111

Pasojat që vinin nga mospranimi i ligjit u përdorën si nga

drejtuesit katolikë ashtu edhe nga Zogu. Duke mbajtur lidhje me Vatikanin, klerikët katolikë

ruajtën një lloj pavarësie nga shteti shqiptar, për sa i përket administrimit, organizimit dhe

drejtimit. Gjithashtu, përfituan benefice financiare nga Italia. Zogu nga ana tjetër,

mospranimin e ligjit e përdori si mjet presioni ndaj drejtuesve të këtij komuniteti, për

përjashtimin nga ndihmat qeveritare. Pavarësisht kësaj, në momente të caktuara si nga

qeveria shqiptare, ashtu edhe nga mbreti, ndihma ndaj këtij komuniteti nuk mungoi.

Pavarësisht se e pranuan ligjin, klerikë të caktuar ortodoksë, në disa zona të

Shqipërisë, filluan të mos respektonin pika të veçanta të rregullores së kishës, duke atakuar

dhe ligjin. Sipas kësaj rregulloreje në çdo meshë, prifti ishte i detyruar të bënte lutje për

mbretin, ushtrinë dhe kombin shqiptar. Ky element u shikua me kujdes nga administrata

lokale, sidomos në zonat jugore të Shqipërisë, nga ku erdhën njoftimet e para për

mosrespektimin e tij. Më 6 korrik 1932, Ministria e Brendshme njoftonte atë të Drejtësisë, se

në kishat e krahinës së Dropullit dhe në ato të Lunxhërisë, në lutje e mesha nuk përmendej,

fare emri i mbretit dhe as i shtetit shqiptar dhe kjo ishte në kundërshtim me ligjet e

organizimit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Për këtë kërkohej që kryesia e kishës,

të jepte urdhrat e duhura që ky problem të rregullohej. Më 11 korrik, Kryesia e Sinodit të

Shenjtë kërkoi nga të gjithë episkopatat ortodokse zbatimin e rregullores.1112

Nga ana tjetër,

ajo iu kujtoi kishave vartëse, se në secilën prej tyre, qeveria kishte njerëzit e saj të panjohur

nga priftërinjtë, kështu që nuk mbetej gjë pa u marrë vesh, dhe kontrollit qeveritar nuk i

shpëtonte gjë. Për këtë arsye, ajo udhëzonte që të gjithë priftërinjtë në fillim të meshës dhe në

ceremoni të tjera, duhej të luteshin “për Mbretin e Shqiptarëve Zogun e I, ushtrinë dhe gjithë

kombin shqiptar”, lutje e cila do të përsëritej edhe përpara mbylljes së meshës.1113

Shteti shqiptar i kohës, përveç mbështetjes së drejtpërdrejtë financiare, për

komunitetet fetare u përpoq që të shlyente edhe detyrimet financiare, të mbartura nga qeveritë

e kaluara. Më 1 prill 1933, në parlament u paraqit projektligji mbi shlyerjen e detyrimeve të

arkës së shtetit, për pagesat që kryheshin në favor të pronave të Xhamisë së Madhe të Korçës

dhe të familjes Alltuni. Aty përcaktohej se, pagesat për këto dy subjekte do të ndërpriteshin

më 1 prill 1933, kundrejt një pagese të menjëhershme në favor të Xhamisë së Madhe prej

136.250 fr. ari dhe të pjesëtarëve të Alltunëve prej 58.000 fr. ari. Ndryshe nga qeveria,

Këshilli i Shtetit këtë borxh, e kishte llogaritur që nga koha e pushtimit osman, dhe shuma që

duhej të paguante shteti, sipas tij, ishte më e madhe. I vetmi anëtar i tij që kishte mbështetur

1111

R. M. della Rocca, Kombësia dhe feja…, 133. 1112

AQSH, F. 150, V. 1931, D. VI-139, fl. 64, 69. 1113

Po aty, fl. 132.

222

projektin e qeverisë ishte D. Vila. Por, duke qenë se qeveria shqiptare nuk i njihte borxhet e

qeverisë osmane, në përllogaritjen e shumave përkatëse u bazua në vendimin e qeverisë, të

marrë më 11 prill 1921, që i njihte këto borxhe, që nga krijimi i shtetit shqiptar.1114

Projekti u

shqyrtua nga Komisioni i Financave, i cili mbajti qëndrim në favor të dy subjekteve, madje e

shtoi shumën që do të paguhej nga qeveria. Për Xhaminë ajo do të ishte 166.560 fr. ari dhe

për familjen e Alltunëve 69.600 fr. ari. Kjo do të paguhej brenda viteve 1933-1935. Vendimi

u pranua pa debate nga deputetët, gjithashtu edhe ministrat që ishin prezent.1115

Ky është një

shembull për të treguar, se parlamenti ka qenë i ndjeshëm dhe konstruktiv në zgjidhjen e

problemeve të komuniteteve fetare.

Pa kaluar shumë kohë, kjo çështje u rikthye përsëri në veprimtarinë e deputetëve. Më

13 prill 1935, qeveria paraqiti projektligjin mbi ndryshimin e detyrimit të arkës së shtetit, për

pagesat që kryheshin në favor të këtyre dy subjekteve. Aty ishte shtuar shuma për pjesëtarët e

familjes së Alltunëve, në 71.805,60 fr. ari, kjo si pasojë e paraqitjes së disa trashëgimtarëve të

rinj nga kjo familje me dokumente të rregullta. Deputetët e pranuan pa debate. Edhe

Komisioni i Financave po ashtu.1116

Dakordësia e shfaqur mes deputetëve dhe qeverisë, ishte

një tregues për respektimin e pronës private nga organizmat shtetërorë në Shqipëri. Shembulli

ishte evident pasi, kur erdhi kërkesa nga një anëtar i ri i familjes së Alltunëve, me dokumente

ligjore të rregullta, u mor menjëherë masa e dëmshpërblimit financiar. Megjithatë, ky ishte

një rast që nuk mund të përgjithësohet, pasi kishte shumë të tjerë, që vazhdonin dyerve të

gjykatave me vite.

Duke qenë se në Shqipëri kishte tre besime të mëdha, ruajtja, garantimi i mirëkuptimit

dhe bashkëpunimit mes tyre, kishte një rëndësi jetike për vetë ecurinë e shtetit shqiptar.

Qeveritë shqiptare në veprimtarinë e tyre janë përpjekur, duke goditur faktorë që mund të

cenonin këtë harmoni. Pas miratimit të ligjit të komuniteteve fetare, u shtuan ankesat për

ndryshimin e besimeve, nga persona të caktuar. Myslimanët ankoheshin kryesisht në drejtim

të protestantëve, ndërsa ortodoksit kundër uniatëve. Ankesat kryesisht ishin për persona në

moshë të mitur që konsideroheshin si të manipuluar. Sipas Statutit, në Shqipëri zgjedhja e

besimit ishte e lirë, po ashtu edhe ligji për komunitetet fetare kishte dhënë liri në këtë drejtim.

Kjo krijonte vështirësi për të ndaluar persona të caktuar, të ndërronin besimin. Për të zgjidhur

këtë situatë, Ministria e Brendshme hartoi dekretin, “Mbi ndalimin e ndërrimit të besimit”, që

më 6 shtator 1933 iu paraqit Kryeministrisë. Aty u përcaktua se, penalitetet për personat

madhorë, që do të ndikonin në këtë drejtim do të ishin nga 6 muaj deri në 2 vjet burg. Kur

bëhej fjalë për ndikim mbi një të mitur, dënimi do të ishte nga 1 deri në 3 vjet burg. Ata që

ndihmonin për ndërrim besimi, do të gjobiteshin nga 200 në 2000 fr. ari. Për t’i dhënë

rëndësinë e duhur dekretit, u parashikua që këto veprime të gjykoheshin nga gjyqi i posaçëm

për faje politike.1117

Sipas mendimit tonë, vendimi për futjen në lojë të kësaj gjykate për një

çështje të tillë, ishte i rëndë dhe i padrejtë. Kjo, pasi Statuti e lejonte ndryshimin e besimit me

dëshirë. Ajo mund të arsyetohej deri në një farë mase, nga ndikimi që mund të bëhej ndaj të

miturve, por përsëri caktimi i shkallës së tij, linte hapësira për abuzime. Duke qenë se

problemi fetar ishte i ndjeshëm në popull, mendojmë që kjo më tepër sesa një masë radikale,

ishte një veprim i qeverisë për të ngjallur frikë tek individë të caktuar, në mënyrë që ta

1114

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 73, fl. 43-46. 1115

Po aty, fl. 111. 1116

AQSH, F. 146, V. 1934, D. 69, fl. 315, 358. 1117

AQSH, F. 149, V. 1933, D. VI-463, fl. 1-3.

223

mbante të minimizuar këtë dukuri. Kjo do të ndikonte edhe në parandalimin e situatave

problemore, që mund të nxiteshin nga elementë të caktuar fetarë, duke marrë shkas nga këto

ndryshime besimi.

Viti 1937 ishte i rëndësishëm, sidomos për sa i përket komunitetit ortodoks. Pas

përplasjeve të forta dhe kërkesës së palëkundur të shtetit shqiptar, Patrikana e Stambollit më

në fund u detyrua të njihte autoqefalinë e Kishës Ortodokse. Më 12 prill 1937, patriku

Veniamin dhe Sinodi i Shenjtë i Patrikanës Ekumenike të Kostandinopojës, nënshkruan

Tomosin Patriarkal të njohjes së Autoqefalisë të Kishës Ortodokse të Shqipërisë. Ai iu

dorëzua imzot Krisofor Kisit, Kryepeshkopit të Kishës Ortodokse Autoqefale të

Shqipërisë.1118

Si përfundim, mund të themi se gjatë viteve të monarkisë, elementi kombëtar zuri një

vend të rëndësishëm në funksionimin e komuniteteve fetare. Ligji i miratuar rregulloi

veprimtarinë e tyre dhe, nga ana tjetër, rriti kontrollin qeveritar mbi to. Vetë Zogu, duke

mbajtur një qëndrim të distancuar nga besimet fetare dha një shembull pozitiv në këtë

drejtim. Parlamenti luajti një rol të kujdesshëm me ndryshimet dhe miratimin e ligjit mbi

komunitetet fetare. Pavarësisht se pas miratimit të tij, problemet fetare të trajtuara në

parlament kanë qenë të pakta, ato janë parë me kujdes, duke iu dhënë një zgjidhje që shkonte

në të mirë të shtetit shqiptar, të komuniteteve fetare dhe të ruajtjes së harmonisë mes

besimeve të ndryshme në vend.

4.4. Çështja e gruas në Parlamentin Shqiptar

Edhe pas krijimit të shtetit shqiptar, femra vazhdonte të ishte e paragjykuar dhe e

nënshtruar, kishte mungesë arsimimi, punësimi e përfaqësimi dhe nuk ishte e barabartë me

burrin në asnjë drejtim. Në fillim të viteve ’20, u bënë përpjekje për përmirësimin e këtyre

treguesve. Por, nga reagimi i fortë i shtresës konservatore dhe paqëndrueshmëria politike në

vend edhe disa nisma që u ndërmorën, në shumicën e rasteve u zbatuan pjesërisht ose mbetën

pa u zbatuar, duke mos sjellë rezultatin e dëshiruar. Me rikthimin e A. Zogut në pushtet, një

ndër ambiciet e tij ishte modernizimi i Shqipërisë, forcimi i saj dhe veçanërisht “afirmimi i

një farë sensi të shtetit, në një gjendje shoqërore të karakterizuar nga një anarki e përhapur

feudale dhe nga përçarje fisesh e gjinish”.1119

Pas shpalljes së monarkisë, ai deklaroi se

shumë shpejt do të përpunohej një program i gjerë reformash, të cilat do të preknin të gjitha

fushat e shoqërisë shqiptare. Në mesazhin e 10 dhjetorit 1928 për deputetët thuhej se,

“zakonet e mbetura prej pushtimeve të kohëve të kaluara që nuk përputheshin me karakterin

dhe interesat e kombit shqiptar do të zhdukeshin duke u zëvendësuar me zakonet e popujve të

qytetëruar. Në asnjë mënyrë nuk do të vazhdonin zakonet prapanike, që dëmtonin shtetin

moralisht dhe materialisht”.1120

Ky ishte sinjal për të kuptuar se në kuadrin e reformave të

pritshme edhe për çështjen e femrës do të kishte zhvillime të reja.

Një nga problemet e mëdha të femrave shqiptare, ishin fejesat në moshë të vogël, të

cilat në shumë raste bëheshin që në djep. Në këtë mënyrë fati i shumë prej tyre përcaktohej që

1118

A. Llukani, Krishtërimi në Shqipëri…, 93. 1119

R. M. della Rocca, Kombësia dhe feja…, 121. 1120

AQSH, F. 146, V. 1928, D. 86, fl. 11.

224

në lindje. Jo vetëm kaq, por ato u përdorën si një objekt tregtie dhe përfitimi nga prindër të

caktuar, pasi çmimi që duhet të paguante mashkulli për të ishte shumë i lartë, duke sjellë

shumë herë edhe ngjarje me pasoja të rënda shoqërore. Pavarësisht se, Statuti Themeltar i

monarkisë, në nenin 191 kishte saktësuar se, në Shqipëri, “as nuk blihej, as nuk shitej

njeri”,1121

situata në shuma zona të vendit vazhdonte të ishte e tillë dhe kjo u evidentua nga

vetë organet shtetërore. Në nëntor 1928, qarkkomanda e prefekturës së Kosovës njoftonte

Ministrinë e Brendshme se, në ato zona, kishte probleme për pagesën që bëhej për fejesën e

vajzave, e cila varionte nga 1000, deri në 2000 fr. ari. Për shkak të varfërisë kjo ishte e

vështirë dhe nga mosrespektimi i saj, kishin ndodhur edhe vrasje. Për zgjidhjen e këtij

problemi ajo kërkonte hartimin e një dekreti, ku të caktohej një shumë e vogël, që burri mund

të jepte për prindërit e vajzës, ose të ndalohej fare dhënia e të hollave dhe fejesa të bëhej me

dëshirën e të dy palëve, pasi në shumë vise ajo bëhej që në djep. Në përgjigje të kësaj,

ministria kërkoi marrjen e masave ligjore ndaj rasteve të tilla, pasi Statuti e ndalonte

shitblerjen e njerëzve, por nuk u shpreh për një ligj të ri.1122

Nga ky zhvillim rezulton se,

pavarësisht njoftimeve dhe masave që kërkoheshin për ndryshimin e situatës së femrës,

qeveria nuk ishte ende e gatshme të ndërhynte në mënyrë radikale, pasi ato, duke qenë

rregulla shekullore, të rrënjosura thellë në mentalitetin shqiptar, kryesisht në zonat fshatare,

kërkohej më tepër kohë për të krijuar kushtet e ndërhyrjes shtetërore.

Është e rëndësishme të theksohet se, çfarëdo mase që mund të merrej, nuk do të kishte

rezultat pozitiv, nëse vetë zëri i femrës nuk do të fillonte të dëgjohej. Kjo kërkonte

organizime të posaçme, si një mjet i përçimit të kërkesave dhe njëkohësisht i lëvizjes aktive

të tyre. Për shkak të rëndësisë së problemit dhe fuqisë që zotëronin, rolin në këtë rast e morën

pjesëtarët e familjes mbretërore. Më 22 dhjetor 1928, nën patronazhin e Nënës Mbretëreshë

në Tiranë u formua shoqëria “Gruaja Shqiptare”, e cila do të merrej me vepra shoqërore,

edukative, higjienike, bamirësie dhe me çdo gjë tjetër që kishte lidhje me ngritjen e prestigjit

të gruas shqiptare.1123

Më 28 janar 1929, u miratua Statuti i saj. Shoqëria do të kryesohej nga

Sanie Zogu dhe do të drejtohej nga një këshill prej shtatë anëtarësh. Aktiviteti i saj, do të

zhvillohej brenda vendit dhe në kolonitë shqiptare. Ajo do të kishte anëtare themeluese,

anëtare të rregullta dhe anëtare nderi. Të ardhurat e saj do të ishin nga pagesat e regjistrimit të

anëtarëve, dhuratat, ndihmat dhe fitimet që mund të vinin nga aktiviteti i saj. Statuti mund të

ndryshohej prej mbledhjes së përgjithshme me dy të tretën e votave të anëtarëve

pjesëmarrëse.1124

Për nga vetë rëndësia e saj, çështja e gruas filloi të bëhej pjesë e politikave qeveritare.

Më 19 janar 1929, Kryeministri K. Kota deklaroi se, “qeveria do të mundohej të zhvillonte

kulturën femërore, duke i përgatitur gruas në të ardhmen, një jetë familjare të re”.1125

Këto

zhvillime që po ndodhnin dhe të tjera të propaganduara përveç faktorit të brendshëm,

tërhoqën edhe vëmendjen e organeve të huaja të shtypit. Më 15 shkurt 1929, gazeta italiane

“Il Popolo d’Italia”, i kushtoi një artikull situatës së gruas në Shqipëri. Sipas saj, deri në

shpalljen e monarkisë, gruaja shqiptare kishte jetuar në një gjendje të vërtetë skllavërie

morale e materiale, por nën shtytjen e Mbretit Zog kishin filluar të hapeshin rrugët për të, si

1121

Statuti Themeltar i Mbretnisë…, 30. 1122

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 602, fl. 2-3. 1123

AQSH, F. 152, V. 1928, D. 980, fl. 1. 1124

Statuti i shoqërisë “Gruaja Shqiptare”, (Tiranë: Shtypshkronja Dielli, 1929), 3-13. 1125

AQSH, F. 146, V. 1929, D. 86, fl. 16.

225

nënë dhe qytetare. Ajo evidentonte si hap pozitiv krijimin e shoqërisë “Gruaja Shqiptare”,

dhe kontributin e motrave të mbretit dhe Nënës Mbretëreshë, për të lehtësuar organizimin dhe

funksionimin e saj.1126

Shoqëria “Gruaja Shqiptare” ndonëse me mungesa të mëdha financiare, me probleme

organizimi për shkak të mentalitetit të prapambetur të shoqërisë, arriti të luajë një rol pozitiv

në të mirë të femrës shqiptare. Në mbledhjet e saj, që në fillim u godit prapambetja shekullore

e femrës dhe u promovua bashkimi i shqiptarëve. Më 17 shkurt 1929 në kinema “Nacional”

në Tiranë u mbajt mbledhja e parë e shoqërisë, ku S. Zogu theksoi rëndësinë e pjesëmarrjes

dhe aktivizimit të gruas në të gjithë organizatat që do të krijoheshin në vend. Sipas saj, ato

duhet të ngriheshin me forcë ndaj paragjykimeve për figurën e tyre, por duhet të shpreheshin

edhe kundër ndarjeve gegë-toskë dhe atyre fetare. Gratë ishin të lira në besimin e tyre, por

duhet të respektonin edhe fetë e njëra-tjetrës.1127

Një element i rëndësishëm për përmirësimin e situatës së femrës, ishte hyrja në fuqi

më 1 prill 1929 e Kodit Civil, pasi në pjesë të caktuara të tij, ishte trajtuar gjerësisht. Aty u

sanksionua mundësia e refuzimit të fejesës, duke hequr edhe detyrimin e dëmshpërblimeve

për këtë rast, ndërsa martesa nuk mund të bëhej pa dëshirën e të dy palëve dhe mosha duhej

të ishte mbi 18 vjeç për djemtë dhe mbi 16 vjeç për vajzat. Po ashtu në nenin 122 u saktësua,

se nuk mund të lidhej një martesë pa u zgjidhur e para.1128

Martesa celebrohej botërisht

përpara zyrtarit të gjendjes civile të komunës ose bashkisë, ku njëri nga bashkëshortët kishte

banesën ose vendin e tij, në të cilin kishte qëndruar vazhdimisht një muaj përpara shpalljes së

martesës, dhe përpara se ajo të celebrohej prej zyrtarit të gjendjes civile, nuk mund të bëhej

asnjë ceremoni martese fetare.1129

Kërkesa për shkurorëzim mund të bëhej nga burri ose

gruaja për shkelje të kurorës, dhunim ose çnderim, për braktisje, sëmundje mendore të njërit

prej tyre, nëse jeta bashkëshortore ishte bërë e padurueshme, ose edhe për shkaqe të tjera, të

ndryshme.1130

Këto sanksionime të kodit, ishin një hap i madh në rrugën e emancipimit të

femrës, pavarësisht vështirësive që ato do të ndeshnin në zbatimin e tyre në terren, për shkak

të traditave dhe mentalitetit të prapambetur të shoqërisë shqiptare. Rritja e moshës së

martesës dhe respektimi i dëshirës së dy palëve, ishte një masë për dobësimin e ndërhyrjeve

të padëshiruara mbi të, duke e çliruar disi femrën nga rastet e papërshtatshme. Duke qenë se

ishte detyrim celebrimi përpara organeve civile shtetërore, u godit si poligamia edhe martesat

fetare, çka përbënte një zhvillim pozitiv. Me lejimin e divorcit, u trondit tradita

shumëshekullore, që e mbante gruan në një gjendje skllavërie.

Pavarësisht zhvillimeve politike, deklaratave publike, nismave të marra etj., në jetën e

përditshme situata e femrës vazhdonte të ishte e vështirë, ajo vazhdonte të keqtrajtohej dhe të

përdorej si mjet fitimi, për sa i përket fejesave, martesave etj. Në gusht 1929, Kryeministri i

dërgonte Ministrisë së Brendshme një kopje të raportit të Inspektoriatit të Oborrit Mbretëror,

me porosinë, që të jepeshin urdhra kategorikë, që të mos përdoreshin gratë në vend të

kafshëve për mbajtje të barrave të rënda dhe për punë të vështira bujqësore. Sidomos rëndësi

1126

Gazeta Il Popolo d’Italia, nr. 40, Milano, 15 shkurt 1929, artikulli “La evoluzione della donna in Albania”,

3. 1127

Fatmira Musaj, Gruaja në Shqipëri në vitet 1912-1939, (Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë,

2002), 278-279. 1128

Kodi Civil…, 57-60. 1129

Po aty, 72, 74. 1130

Po aty, 90-92.

226

duhet t’i kushtohej, zhdukjes së zakonit të shitjes së tyre. Kështu do të ngrihej prestigji i gruas

në ato vise, “ku ajo deri më sot përdorej si skllave”.1131

Kuptohet që politikat mbretërore nuk

do të ishin të suksesshme, nëse nuk do të arrihej reformimi i instrumenteve, që për shekuj

kishin ndikuar në prapambetjen e gruas në Shqipëri. Një element kyç në këtë drejtim, ishte

qëndrimi i klerit të lartë mysliman. Nga bashkëpunimi i qeverisë me të, shumë nisma të saj, u

transmetuan si kërkesa të këtij komuniteti, me qëllimin që ato, të ishin sa më të pranueshme

në popull. Në këtë mënyrë, gjatë vitit 1929 e në vazhdim, kryesia e këtij komuniteti mbajti

një qëndrim pozitiv, me disa nisma për përmirësimin e situatës së gruas. Në gusht 1929,

kryetari i Komunitetit B. Shapati, i drejtoi Ministrisë së Drejtësisë një shkresë, ku theksonte

domosdoshmërinë e angazhimit të organizmave qeveritarë dhe posaçërisht të kësaj ministrie,

për të ndalur mbajtjen e perçes, pasi ky zakon nuk ishte normë e fesë myslimane. Ai propozoi

që fillimisht masat për zbatimin e saj të ishin këshilluese, në rast moszbatimi pastaj, të

kalohej në masa ndaluese dhe ndëshkuese.1132

Ky ishte një zhvillim pozitiv, pasi kjo kërkesë,

duke ardhur nga drejtues të komunitetit, do të pritej më mirë nga popullsia e myslimane dhe

do të lehtësonte nismat qeveritare në këtë drejtim.

Në këtë kuadër më 14 gusht 1929, Këshilli i Ministrave duke marrë parasysh këtë

shkresë të komunitetit dhe një tjetër të Ministrisë së Drejtësisë, të datës 13 gusht 1929, në të

cilën kërkohej ndalimi i qarkullimit në rrugë të grave këmbëzbathur dhe të mbuluara fund e

krye me ferexhe, vendosi që zyrat përgjegjëse të fillonin një fushatë 10-ditore, me anën e

shtypit, ku të njoftohej që, “kundravajtësit do të ndaloheshin me forcën publike dhe të

ndëshkoheshin sipas ligjit”, që “gjithë ata burra grash, prindër vajzash që do të guxonin të

nxirrnin gratë e tyre me ferexhe e me sy të mbuluar, do të ndëshkoheshin dhe gratë e vajzat

do të ndaloheshin”.1133

Megjithatë, kërkohej që zbatimi i vendimit të mos bëhej në mënyrë

brutale. Fillimisht duhej të thërriteshin pleqësitë e lagjeve dhe të këshilloheshin që të

lajmëronin gratë për vendimin e qeverisë, për të hequr nga përdorimi atë veshje, që

diskreditonte gruan shqiptare myslimane. Urdhri do të zbatohej tri ditë pas shpalljes së

njoftimit.1134

Po të shikohen me kujdes kërkesat vërehet që, qeveria kishte avancuar më tepër duke

kërkuar heqjen e ferexhesë, ndryshe nga komuniteti mysliman që kishte kërkuar heqjen e

perçes. Megjithatë, kjo nismë ishte shpejt për t’u realizuar në Shqipërinë e kohës. Por, qeveria

u kujdes, që të paktën në festimet zyrtare, ku kishte një numër më të kontrolluar njerëzish, për

paraqitjen e femrës të merreshin masa më rigoroze. Qëllimi ishte dhënia e shembujve në

popull që duhej të fillonte ndryshimi, si dhe paraqitja përpara botës e një imazhi ndryshe i

Shqipërisë, nga ai që ishte realisht. Më 28 gusht 1929, nga qeveria u kërkua që në festimet

për përvjetorin e monarkisë dhe ato të ditëlindjes së mbretit, gratë dhe vajzat që do të merrnin

pjesë në ceremoni, duhej të ishin me fytyrë të zbuluar, pasi aty, do të merrnin pjesë gazetarë

dhe fotografë të huaj dhe fotografimi i tyre do të diskreditonte kombin.1135

Megjithëse këto masa ishin pozitive dhe për zbatimin e tyre u dhanë urdhra të prera,

në terren nuk u vërejt ndonjë ndryshim i madh, pasi përsëri paraqitja e jashtme e shumicës së

femrave vazhdoi të ishte e njëjtë. Kjo u evidentua nga kryesia e Komunitetit Mysliman, e cila

1131

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 124, fl. 1-2. 1132

A. M. Basha, Rrugëtimi i fesë…, 239. 1133

AQSH, F. 152, V. 1929, D. 126, fl. 3. 1134

Po aty, fl. 4. 1135

Po aty, fl. 8.

227

duke insistuar në zbatimin e kërkesave të saj, të bëra më përpara, vazhdoi të demonstronte

elementë reformimi. Më 6 tetor 1931, ajo i kujtoi Ministrisë së Drejtësisë, se edhe pas urdhrit

të dhënë prej saj, pas kërkesës së kryesisë së këtij komuniteti në dhjetor 1929, vazhdonin të

lëviznin gra të mbuluara me ferexhe, duke lënë jashtë vetëm një sy. Sipas saj, kjo ishte me

pasoja negative për moralin publik dhe një shfaqje e tillë, duhej të mos lejohej më.1136

Qeveria edhe në këtë rast vazhdoi të ishte e kujdesshme për trajtimin e femrave, pasi në

përcjelljen e kërkesës, Ministria e Brendshme kërkoi nga prefekturat të urdhërohej policia që,

në një mënyrë të pëlqyeshme, të merrte masa për ndalimin e personave në fjalë.1137

Nuk do të

përdorej dhuna, por do të bëhej veçimi i kujdesshëm i grave të mbuluara dhe fillimisht do të

këshilloheshin. Pas hetimeve, nëse kishte përsëritje mund të bëhej ndalimi. Kuptohet që këto

hapa vinin si rezultat i mentalitetit mbizotërues të shoqërisë shqiptare. Megjithëse femra ishte

e nënshtruar në të gjitha drejtimet, cenimi i saj jashtë familjes, qoftë edhe nga organe

qeveritare edhe për arsye të drejta, mund të sillte një reagim të ashpër nga opinioni publik. Ky

shembull ishte tregues i vështirësisë që kishte ndërmarrja e reformave modernizuese, për

emancipimin e shoqërisë shqiptare.

Megjithëse Kodi Civil kishte hyrë në fuqi, përsëri vazhdonte pagesa e madhe për

pajën e vajzave, kryesisht në veri të vendit. Ajo ishte një barrë e rëndë për familjet shqiptare

dhe nga pamundësia e kryerjes së saj, kishte sjellë ngjarje të rënda shoqërore. Në këtë rast,

për zgjidhjen e këtij problemi dhe goditjen e disa zakoneve të vjetra, nismën e morën disa

deputetë. Kështu në parlament më 13 janar 1930, deputetët katolikë K. Mjeda, N. Kiçi e M.

Kapidani, paraqitën propozimin për eliminimin e disa zakoneve, që dëmtonin popullin nga

pikëpamja ekonomike e financiare. Ata kërkuan që parlamenti t’i rekomandonte ndonjë

komisioni përkatës të tij, ose qeverisë, që të merrnin në studim dhe të përpilonin një projekt

për t’i bërë ballë zakoneve të këqija si: shpenzimet e mëdha për festat fetare dhe për rastet e

vdekjeve të malësorëve dhe katundarëve, pasi ekonomitë e tyre nuk i përballonin dot. Për sa i

përket pajës së fejesës, ata theksuan se burri ishte i detyruar të paguante për të, një shumë të

madhe, që në disa raste kishte arritur deri në 2 mijë fr. ari dhe përveçse ishte një zakon i keq,

po dëmtonte shumë familje.1138

Insistues i madh në këtë çështje ishte K. Mjeda, i cili deklaroi

se, “duhet të heqim zakonet e keqija që vajzat shiten si skllave, pasi në një pjesë të vendit

shiten e blihen për 5000-6000 korona sermi dhe kjo gjë në shekullin e 20-të, nuk mund të

durohet”.1139

Pavarësisht se nisma e deputetëve ishte pozitive, për sa i përket propozimit për

pajën e vajzave reagimi qeveritar ishte i vakët. Ministri i Drejtësisë, H. Delvina theksoi se,

ishin marrë masa për zhdukjen e këtyre zakoneve, por duhej bërë propagandë me vajzat, që

ato të deklaronin, se ishin shtrënguar nga prindërit për të marrë burrin e caktuar prej tyre.

Atëherë qeveria do të ndërhynte.1140

Pra, në këtë rast kërkesa e deputetëve nuk gjeti

mbështetjen qeveritare dhe as të shumicës së kolegëve, duke mbetur e parealizuar në mënyrën

që ata e kërkuan.9*

Masat që u morën dhe po merreshin, kishin si qëllim përmirësimin e gjendjes së

femrës, barazinë e saj përpara ligjit, të drejtën për arsimim etj. Megjithatë, ajo do të

vazhdonte për shumë kohë të shikohej si një element, që kishte detyrë kryesore rritjen e

1136

AQSH, F. 152, V. 1931, D. 187, fl. 2. 1137

Po aty, fl. 2. 1138

AQSH, F. 146, V. 1930, D. 77, fl. 118-119. 1139

Po aty, fl. 120. 1140

Po aty, fl. 121.

228

fëmijëve dhe kryerjen e punëve të shtëpisë. Ishte akoma shpejt, për të pretenduar një

përfaqësim të saj në dikastere të ndryshme shtetërore, aq më tepër për të drejta politike. Vetë

Zogu më 2 korrik 1930, gjatë një interviste për gazetën “Daily Express” theksoi se, besonte

në lirinë kulturale të grave dhe në barazinë e tyre përpara ligjit. “Por, - vazhdonte ai, - nuk

mendoj se ato duhet të marrin pjesë në politikë. Dua të arsimoj gratë shqiptare, por edhe

duhet t’u mësoj se si të jenë nëna të mira dhe gra shtëpie”.1141

Megjithatë, nismat qeveritare

në këtë drejtim filluan të shtohen dhe duhet thënë se në shumicën e rasteve, gjetën

mbështetjen e plotë të deputetëve. Kodi Civil kishte rregulluar martesën si institucion si dhe

shkurorëzimin, por mbeteshin të patrajtuara divorcet e bëra përpara tij. Duke qenë se shumica

e tyre nuk ishin të regjistruara në organet shtetërore ato përbënin problem, pasi burrat në këtë

mënyrë i shmangeshin detyrimeve të tyre në bazë të kodit dhe gratë nuk përfitonin nga

klauzolat e tij. Për këtë arsye qeveria paraqiti më 20 janar 1931 për diskutim “Projektligjin

mbi rregullimin e shkurorëzimeve të ndodhura, para hyrjes në fuqi të Kodit Civil”. Aty ishte

përcaktuar se, të gjithë ata që figuronin të regjistruar si bashkëshortë në regjistrat e popullsisë,

deri në hyrjen në fuqi të Kodit Civil dhe ishin të shkurorëzuar para tij, por që nuk ekzistonte

një vendim i tillë në regjistrat e gjendjes civile, ishin të detyruar që brenda gjashtë muajve

mbas hyrjes në fuqi të këtij ligji, t’i drejtoheshin gjykatës kompetente për vërtetimin e

ekzistencës së shkurorëzimit. Për ata që ishin jashtë Shqipërisë, koha do të ishte një vit.1142

Deputetët, duke e parë si një problem që më shumë kishte dëmtuar gratë, shprehën menjëherë

dakordësinë e tyre me qeverinë dhe e pranuan pa debate. Po ashtu, edhe Komisioni i

Drejtësisë e mori në shqyrtim më 11 shkurt 1931 dhe e pranoi pa ndryshime.1143

Përpara hyrjes në fuqi të Kodit Civil, martesat në shumicën e tyre dërmuese bëheshin

me shkuesi. Për realizimin e tyre ishte e mjaftueshme dakordësia prindërore e të dy palëve

dhe kurorëzimi nga klerikët e besimeve përkatëse. Problemi ishte se kjo vazhdonte të bëhej

edhe pas hyrjes në fuqi të tij dhe si të tilla ishin jo legale. Nga ana tjetër, në shumë raste

burrat, krahas gruas legale, për arsye nga më të ndryshmet merrnin edhe grua tjetër jashtë

kurore. Lidhje të tilla nuk mund të celebroheshin në zyrat e gjendjes civile, nuk kishin vlerë

ligjore dhe nuk njiheshin nga institucionet shtetërore. Në këtë mënyrë as gruaja dhe as fëmijët

nga ato bashkime, nuk ishin legalë. Për t’i prerë rrugën këtij fenomeni që ishte i përhapur

kryesisht në zonat rurale, qeveria hartoi një projekt të veçantë, mbi ndalimin e bashkimeve

ilegale, të cilin e paraqiti më 20 janar 1931 përpara deputetëve. Aty u përcaktuan dënime, për

ata që ishin të bashkuar në martesë sipas zakoneve të vendit, por që nuk ishin celebruar sipas

ligjit. Burri ndëshkohej me burg, nga 1 deri në 6 muaj, ose internim nga 2 muaj deri në 1 vit;

gruaja deri në 1 muaj burgim, ose deri në 500 fr. ari gjobë. Edhe baballarët, ose kujdestarët e

tyre, që e kishin konstatuar këtë gjë dhe nuk kishin njoftuar organet shtetërore,

ndëshkoheshin deri në 6 muaj burg dhe gjobë deri në 300 fr. ari. Po ashtu edhe pleqësia e

katundit, kryetari ose këshilli i katundarisë dhe klerikët, nëse kishin dijeni dhe nuk kishin

lajmëruar, ndëshkoheshin sipas nenit 208 të Kodit Penal dhe pezulloheshin nga posti për një

vit. Ata që ishin bashkuar në këtë mënyrë detyroheshin që brenda tre muajve me hyrjen në

fuqi të ligjit, të rregulloheshin në përputhje me të. Padia dhe dënimi i marrë, hiqej nëse ata

bënin celebrimin përpara nëpunësit të gjendjes civile.1144

1141

Zëri i Korçës, nr. 519, 22 korrik 1930, 2, artikulli “Zogu-nji Mbret shum modern”. 1142

AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 208-209. 1143

Po aty, fl. 472. 1144

Po aty, fl. 210.

229

Deputetët në parim e pranuan projektin pa debate. Komisioni i Drejtësisë e mori në

shqyrtim më 11 shkurt, dhe bëri disa ndryshime, por pa e prekur thelbin e tij. Duke qenë se

termi “bashkim ilegal” ishte shumë i gjerë, ai e ndryshoi titullin në “Projektligj mbi ndalimin

e bashkëjetesave si bashkëshortë ilegalë”. Në një ndryshim tjetër deputetët përjashtuan nga

dënimi për moszbatimin e tij, pikërisht klerikët. Sipas tyre, ishte e paarsyeshme, që të

ngarkoheshin fetarët me detyrën e lajmërimit të autoriteteve të sigurimit publik sa herë marrin

vesh për një bashkim ilegal.1145

Ndryshimet u pranuan pa debate, nga ministrat dhe deputetët

e pranishëm. Por, ndërhyrja e bërë nga deputetët ishte një hap mbrapa nga projekti qeveritar.

Kjo për faktin se, në shumicën dërmuese të tyre, martesat që shmangnin organet shtetërore,

kalonin nga klerikët e besimeve të ndryshme dhe duke u përjashtuar nga dënimi, bashkime të

tilla do të vazhdonin. Megjithatë, kjo mund të kishte një anë pozitive, pasi lënia në fuqi e

dënimit për pleqësitë dhe funksionarët shtetërorë, do të ndikonte në shtimin e përgjegjësisë

qeveritare dhe të eficensës së organeve lokale, çka do të sillte vështirësi për klerikët, në

celebrimin e martesave të tilla. Ligji u dekretua më 3 prill dhe hyri në fuqi më 10 prill

1931.1146

Një problem ndikues mbi familjet dhe i përhapur që herët në Shqipëri, ishte

emigracioni drejt vendeve të ndryshme, kryesisht drejt Perëndimit. Megjithëse kriza

ekonomike botërore kishte rritur papunësinë, me anë të agjencive të ndryshme, vazhdonte

joshja e shqiptarëve për të emigruar. Më 14 mars 1931, qeveria paraqiti “Projektligjin mbi

rregullimin e emigracionit”, ku ishin parashikuar disa masa sigurie shtesë për ata që

dëshironin të emigronin. Ministri i Ekonomisë, M. Frashëri paraqiti disa argumente

mbështetës për këtë projekt. Së pari, emigrantët shqiptarë do të kishin vështirësi punësimi nga

shkaku i krizës së përgjithshme që kishte përfshirë botën dhe duhej ndaluar spekulimi që

bënin shumë agjenci udhëtimesh ndaj tyre. Së dyti, Shqipëria kishte shumë toka pjellore të

cilat kishin nevojë të punoheshin dhe largimi nuk e mundësonte këtë. Së treti, largimi i

familjeve shqiptare, sidomos i fëmijëve do të sillte pakësimin e popullsisë. Sipas tij, projekti i

paraqitur nuk do të ndalonte emigrimin, por do të lejoheshin të shkonin vetëm ata që kishin

punë të siguruar.1147

Në të vërtetë, projekti hasi në kundërshtime nga një numër i caktuar deputetësh, duke

e cilësuar shumë të ashpër, që do të sillte vështirësi edhe për personat që dilnin jashtë për

vizita dhe binte ndesh me traktatin e natyralizimit me SHBA. Kjo, sepse në bazë të tij, pas 5

viteve qëndrimi atje emigranti shqiptar merrte nënshtetësinë amerikane, ndërsa ky projekt e

detyronte atë që të kthehej pas 5 viteve. Probleme u evidentuan edhe për sa i përket çështjes

së gruas. Sipas P. Pogës, “ndalimi i largimit të grave për t’u bashkuar me burrat do të

shkaktonte ndarje”. Kjo do sillte plagë sociale dhe probleme shtesë për qeverinë. Në

momentin që një emigrant merrte nënshtetësinë, nuk mundej qeveria që ta ndalonte për të

bërë bashkimin familjar. Sipas tij, “ishte pikërisht vajtja e gruas atje, që do të ndikonte në

kthimin e burrit, pas disa kohësh në Shqipëri”.1148

Duke e cilësuar projektin me shumë

probleme, të cilat do të kërkonin kohë për t’u rregulluar, deputetët u shprehën kundër kalimit

në komision dhe ia kthyen qeverisë për rishikim. Kështu, ata luajtën rol pozitiv edhe për

1145

Po aty, fl. 505-506. 1146


AQSH, F. 146, V. 1931, D. 91, fl. 599-600. 1148

Po aty, fl. 603.

230

gruan, pasi ndalimi i saj për t’u bashkuar me burrin në emigrim, ishte cenim i lirisë së

individit.

Përveç masave të brendshme, qeveria shqiptare bashkë me parlamentin u treguan të

hapur edhe për ligjet e reja moderne të botës perëndimore, duke pranuar dhe ratifikuar

konventa të ndryshme ndërkombëtare, që kishin të bënin me lehtësimin e punës së grave dhe

të fëmijëve. Ato kaluan në parlament dhe u miratuan unanimisht. Ky ishte hap pozitiv i cili

tregonte gatishmërinë e shtetit shqiptar, për pranimin dhe zbatimin e një pjese të legjislacionit

perëndimor. Më 28 janar 1932 u dekretua aprovimi dhe zbatimi i “Projekt Konventës mbi

punën e natës së grave”, “Projekt Konventës që cakton moshën më të vogël për pranimin e

fëmijëve në punët e industrisë”, “Projekt Konventës mbi punën e natës së fëmijëve në

industri” dhe “Projekt Konventës mbi thjeshtimin e inspektimit të emigrantëve në anije”. Tre

të parat ishin nënshkruar më 29 tetor 1919 në Uashington dhe e fundit në Gjenevë më 1926.

Pranimi i tyre ishte arritje edhe për trajtimin e grave, pasi ndër të tjera aty ishin sanksionuar

rregullat e marrjes në punë, koha e saj, mosha etj.1149

Në kuadrin e pranimit të këtyre konventave, qeveria shqiptare mori masa për

përshtatjen e asaj pjese të legjislacionit shqiptar, që lidhej me to. Për këtë u përgatitën

projekte të reja, të cilat përshtateshin me realitetin dhe nevojat e vendit, por që përfshinë dhe

përmbajtjen e konventave të caktuara. Kështu, qeveria përgatiti dhe solli përpara deputetëve

më 14 mars 1936 “Projektligjin për rregullimin e orëve të punës në industri për fëmijët dhe

femrat”. Ndër të tjera aty u ndalua marrja në shërbim natën e femrave në të gjitha

stabilimentet, fabrikat dhe uzinat, publike ose private, me përjashtim të atyre ku shërbenin

vetëm pjesëtarët e një familjeje dhe kur këto vende nuk ishin të rrezikshme, për jetën dhe

shëndetin. Edhe në rastet kur shërbenin familjarë, punimi bëhej me një leje të posaçme nga

Ministria e Ekonomisë dhe orari duhej të ishte vetëm 8 orë dhe gratë duhet të ishin mbi 18

vjeç.1150

Projekti u pranua pa ndryshime nga komisioni parlamentar, po ashtu edhe deputetët

u shprehën dakord. Ligji u dekretua më 19 maj dhe hyri në fuqi më 30 tetor 1936.1151

Megjithëse si fëmijët dhe gratë mund të përdoreshin pak në industri, rregullimi i punës së tyre

ishte i domosdoshëm, si nga pikëpamja njerëzore ashtu edhe nga pikëpamja e mbrojtjes së

punëtorëve.

Në përkrahje të emancipimit të gruas shqiptare, një rol të rëndësishëm luajtën dhe

organe të caktuara të shtypit, ku në shkrime të veçanta evidentuan problemet me të cilat

ndeshej ajo, por u dhanë edhe mendime për drejtimet ku duhej vepruar më shpejt. U insistua

fort në arsimimin e femrës. “Baza e forcimit dhe përparimit të një vendi, - shkruante gazeta

“Demokratia”, në qershor 1932, - janë femrat. Me edukatën e një mëme të mirë, ato bëjnë

fëmijë të mirë, të edukuar, të disiplinuar, të vlefshëm dhe të dobishëm për atdheun. Për këtë i

duhet dhënë përparësi arsimit femëror, sepse ishte faktori i parë për përparimin, qytetërimin

dhe edukimin e një populli”.1152

Ndërhyrja e shumë faktorëve, por edhe këto trajtesa të

shtypit ndikuan në modifikimin e politikave qeveritare. Më 18 janar 1933, Kryeministri P.

Evangjeli theksoi përpara deputetëve se do të bëhej kujdes i veçantë për edukimin femëror,

1149


AQSH, F. 146, V. 1935, D. 52, fl. 202. 1151

Fletorja Zyrtare, nr. 68, 15 tetor 1936, 1-3. 1152

Demokratia, nr. 332, 11 qershor 1932, 1, artikulli “Arësimi femëror”.

231

me qëllim që një ditë nënat shqiptare të arrinin të bëheshin bashkëpunëtore direkte të shtetit,

në mirërritjen e brezave të rinj.1153

Në mesin e viteve ’30, Monarkia Shqiptare kishte arritur një lloj konsolidimi. Në këtë

mënyrë u bë e mundshme ndërmarrja e disa reformave ligjore për trajtimin e gruas, të cilat

mund të preknin edhe organizimin shekullor arkaik të shoqërisë shqiptare. Pavarësisht

nismave të ndërmarra, vazhdonte të mbetej problem i pazgjidhur fejesa në moshë të vogël,

duke u shndërruar në një lloj ndëshkimi, që e ndiqte femrën shqiptare në shekuj, kryesisht në

zonat malore. Për këtë, qeveria hartoi projektligjin “Mbi rregullimin e fejesave në malësi”

dhe më 7 shkurt 1934 u paraqit përpara deputetëve. Sipas raportit qeveritar, ai ishte i

nevojshëm, pasi Kodi Civil nuk po gjente zbatim, sidomos në malësi, ku fejesat, vazhdonin

sipas zakonit të vendit, mes të miturve. Por, edhe në raste kur ato ishin lidhur saktë, prishjet e

pajustifikuara kishin sjellë edhe vrasje. Neni 80 i Kodit, sado që parashikonte ndëshkime për

prishjet e fejesave, nuk mund të përfshinte gjithçka, prandaj projekti parashikoi rastet e

ndryshme të fejesave, procedurat e veçanta për zgjidhjen e konflikteve dhe gjykimin e tyre.

Në parlament u theksua që në vitet e para do të kishte probleme dhe pakënaqësi në zbatimin e

këtij ligji, por aplikimi rigoroz i tij, propaganda që do të zhvillohej me anë të komunave dhe

institucioneve të tjera shtetërore, do të sillte gradualisht zhdukjen e mentalitetit të vjetër dhe

ligji do të vendosej plotësisht. Vlen të theksohet se, Këshilli i Shtetit u shpreh dakord me

projektin, por dha mendimin që mosha për fejesë e meshkujve të ishte 18 vjeç e lart dhe e

femrave 16 vjeç e lart.1154

Deputetët e miratuan projektin pa debate dhe e kaluan në komision.

Më 21 shkurt, Komisioni i Drejtësisë paraqiti relacionin. Ai kishte ndërhyrë me disa

fjalë teknike, por pa e prekur thelbin e neneve. Në nenin 10 ishte saktësuar se, nëse palët ose

përfaqësuesit e tyre të thirrur nga komisioni përkatës, nën kryesinë e gjyqtarit paqtues nuk

merreshin vesh, gjyqtari procedonte në gjykimin e çështjes me një shpejtësi të madhe.1155

Ndryshimet u pranuan nga deputetët pa debate dhe ligji u dekretua më 23 prill 1934. Ndër të

tjera, aty u përcaktua mosha e fejesës nga 16 vjeç e lart për meshkujt dhe 14 vjeç e lart për

femrat. Personat që do të impononin fejesa pa dëshirë, dënoheshin nga 1 deri në 6 muaj burg,

ose me internim 2 muaj deri në 1 vit. Ata që do të lidhnin fejesa pa marrë miratimin e atyre

që fejoheshin, dënoheshin nga 2 muaj deri në 1 vit burg, ose nga 4 muaj deri në 2 vjet

internim. U përcaktuan dhe procedurat e prishjes së fejesave, bashkë me penalitetet përkatëse

etj.1156

Pavarësisht se nuk u mor parasysh mendimi i Këshillit të Shtetit për moshën e

fejesave, me këtë ligj çështja e lidhjes së tyre në moshë të vogël dhe e atyre pa dëshirë u vu

në rrugën e zgjidhjes. Ky ishte një hap përpara, por problemet vazhduan të ekzistonin akoma,

për shkak të mentalitetit të prapambetur të shoqërisë dhe të largësisë së shumë zonave nga

kontrolli qeveritar. Ligji nuk kishte parashikuar asgjë, për ato fejesa që ishin lidhur përpara

tij, dhe akoma nuk ishin shndërruar në martesa. Megjithë masat e marra dhe propagandën e

bërë nga organet qendrore dhe lokale, përsëri vazhdonin pagesat e larta nga ana e familjes së

dhëndrit për martesat dhe ankesat për çmime të larta ishin nga zona të ndryshme. Në vende të

caktuara, ai shkonte nga 60, në 90 napolona floriri. Në zgjidhje të kësaj situate, Këshilli i

1153

AQSH, F. 146, V. 1932, D. 71, fl. 88. 1154

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 474-475. 1155

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl 224. 1156

Fletorja Zyrtare, nr. 29, 19 maj 1934, 8-9.

232

Ministrave nxori vendimin, ku çmimi tavan i martesës për çdo familje, përcaktohej 15

napolona floriri.1157

Përveç hartimit të kuadrit ligjor për zgjidhjen e problemeve, një rol parësor luajti

zbatimi i tij në terren. Për fat të keq, në Shqipërinë e kohës, ai linte shumë për të dëshiruar,

sidomos kur prekeshin norma ose kode të pashkruara të cilat ishin rrënjosur thellë në

mentalitetin e shqiptarit. Në disa prej këtyre rasteve, administrata qendrore, por sidomos ajo

lokale, neglizhonte në kryerjen e detyrave. Kjo kuptohet nga relacionet e institucioneve

qeveritare. Më 20 maj 1936, Kryeministria në një relacion për Ministrinë e Brendshme

theksonte se shpeshherë nga mos realizimi i martesave të vajzave të fejuara që të vogla sipas

zakonit, po ndodhnin vrasje. Për të evituar këtë duhej që të gjitha komunat të hartonin lista të

sakta me emrat dhe mbiemrat e vajzave dhe djemve të fejuar të vegjël, me qëllim që sa të

ishte e mundur, këto të respektoheshin. Interesant është fakti që kërkohej të hartohej një nen i

posaçëm, që të ndalonte fejesat në moshë të vogël me sanksione të forta.1158

Nga ky udhëzim

mund të arrijmë në dy konkluzione: së pari, nuk kishte nevojë për një nen të ri, pasi në fuqi

ishte ligji për ndalimin e fejesave në moshë të vogël, bashkë me sanksionet përkatëse.

Problemi ishte tek moszbatimi i tij dhe tek puna e dobët e organizmave shtetërorë në këtë

drejtim; së dyti, kërkesa për respektimin e fejesave në moshë të vogël, të lidhura përpara

ligjit, tregon se shpeshherë për të kapërcyer situatat e vështira, qeveria detyrohej të bënte

kompromise me zakone që vetë ajo po përpiqej t’i eliminonte.

Megjithatë nga mesi i viteve ’30, u arritën disa përmirësime për situatën e gruas, nga

ndikimi i disa faktorëve: së pari, ishin hedhur hapa në përmirësimin e kuadrit ligjor për të

drejtat e saj, ku rol të madh kishin luajtur nismat qeveritare dhe parlamenti me veprimtarinë e

tij; së dyti, monarkia kishte arritur një lloj konsolidimi dhe kjo bënte të mundur ndërmarrjen e

reformave të cilat do të preknin zakone dhe rituale të vjetra; së treti, vetë Zogu kishte evoluar

në qëndrimin e tij. Në një intervistë të dhënë për gazetarin anglez Ronald Methjus (Ronald

Matthews) në vitin 1936, theksoi se, do ta ndjente misionin më të madh të jetës së tij të

realizuar, “kur statusi dhe kultura e femrave në Shqipëri të rritej fillimisht në nivelin e atyre

të Ballkanit e pastaj në statusin e grave të botës perëndimore”. Sipas tij, “ky do të ishte një

proces i gjatë dhe duheshin kaluar shumë paragjykime, përpara se të arrihej e drejta e votës

për gratë”;1159

së katërti, veprimtaria e shtypit në ndihmë të gruas që kishte filluar vite

përpara, por gjatë qeverisjes së M. Frashërit iu dha një lloj lirie dhe roli i tij u rrit më tepër në

këtë drejtim. Po ashtu u shtua presioni nga opinioni publik përparimtar, që kërkonin reforma

të reja.

Por jo të gjithë i mirëpritën dhe përkrahën këto reforma. Pavarësisht qëndrimit liberal

të drejtuesve të Komunitetit Mysliman, në revistën e tyre, “Zani i Naltë”, u bënë shkrime

kundër idesë së zbulimit të fytyrës së femrës pasi, “islamizmi nuk urdhëronte mbylljen e

gruas në shtëpi, por mbajtjen e nderit të saj dhe të familjes. Për këtë ishte vënë si parim

mbulesa e fytyrës”. Sipas shkrimit, një grua që dilte me fytyrë të zbuluar, shkaktonte

thashetheme rreth saj, se po t’i hiqej mbulesa dhe të barazohej me burrin bëhej liberalizëm,

por gruaja me burrin nuk ishin asnjëherë baras, se një grua liberale dhe në barazi me burrin,

shkaktonte kurdoherë, probleme në familje. “Islamizmi, - theksohej aty, - e mbulonte gruan

1157

F. Musaj, Gruaja në Shqipëri…, 211. 1158

AQSH, F. 152, V. 1936, D. 986, fl. 1. 1159

Ronald Matthews, Sons of the Eagle, (Londër: METHUEN & CO. LTD, 1937), 192.

233

për t’i prerë hovin imoralitetit”.1160

Në të vërtetë këto argumente ishin të pabaza, por synonin,

prekjen e sedrës së sëmurë të shoqërisë maskiliste shqiptare, sidomos me problemin e

imoralitetit, me qellim parapërgatitjen e një reagimi publik negativ ndaj reformave të

pritshme, për përmirësimin e situatës së gruas.

Pavarësisht këtyre qëndrimeve të bëra publike, rruga e ndryshimeve ishte shtruar, pasi

ishte nevojë jetike e shoqërisë shqiptare. Për të dhënë mesazhin e duhur, Zogu shfrytëzoi

pritjen e fundvitit 1936, të organizuar në pallatin mbretëror, ku ishin të ftuar personalitete

shqiptare dhe të huaja. Ndër të tjera, theksoi se, “viti 1937 do të ishte vit i reformave që do t’i

përshtateshin plotësisht karakterit të kombit shqiptar, dhe se kjo do të ishte një fuqi shtytëse

për përparim e qytetërim”.1161

Ai u kujdes që mesazhi të përcillej edhe në organet përgjegjëse

për hartimin dhe miratimin e këtyre reformave, ku rolin kryesor e kishte parlamenti. Më 10

shkurt 1937, pas zgjedhjeve të reja parlamentare filloi punën sesioni I i Legjislaturës III.

Zogu në mesazhin e lexuar vetë përpara deputetëve, foli për reforma të mëtejshme në vend,

duke theksuar se në vitin 1937 do të bëheshin dyfish përparime nga sa ishin bërë, që nga

shpallja e monarkisë.1162

Në kuadrin e reformimit të legjislacionit mbi emancipimin e femrës, një problem i

diskutuar me vite dhe që vazhdonte të mbetej i pazgjidhur, ishte pikërisht ai i mbulimit të

fytyrës. Gjatë vitit 1929, siç e kemi trajtuar më sipër, u morën disa nisma si nga Kryesia e

Komunitetit Mysliman, po ashtu edhe nga Ministria e Drejtësisë, por që nuk rezultuan

efikase. Duke qenë se një nismë e tillë atakonte drejtpërdrejtë dogma fetare të besimit

mysliman, Zogu mori masa të testimit të situatës në terren, duke përdorur pjesëtarë të familjes

së tij. Në mesin e shkurtit 1937 ai dërgoi në qytetin e Shkodrës për një vizitë, tri motrat e tij të

pamartuara, të cilat qëndruan disa ditë.1163

Ato u shfaqën të veshura me rroba të modës

europiane, me funde të shkurtra e të ngushta dhe me fytyra të lyera. Qëndruan në Shkodër për

rreth një javë, të shoqëruara nga M. Juka, Xh. Aranitasi dhe nëpunës të lartë shtetërorë. Bënë

vizita nëpër shkolla, kisha, xhami, spitale, tregje, qendra arkeologjike dhe zhvilluan takime

me njerëz të ndryshëm. U bë kujdes që ato të ishin gjithmonë në fokusin e fotografëve.

Turneu ishte i suksesshëm.1164

Në të vërtetë, ato u pritën mirë, populli nuk shfaqi ndonjë

reagim negativ, përkundrazi elementi femëror i mirëpriti dhe përshëndeti. Ky ishte shembull,

për të treguar se familja mbretërore kërkonte një modernizim të jetë së gruas, prandaj duhej

pranuar dhe mbështetur nga pjesa tjetër e popullsisë.

Fill pas kësaj erdhi reagimi pozitiv i klerikëve të lartë mysliman. Më 27 shkurt 1937,

Kryemyftiu i Gjirokastrës Halit Jusufi (Peshkëpia) dhe ai i Korçës Hafiz Xhaferi, që ishin dhe

anëtarë të Këshillit të Përgjithshëm, i paraqitën një kërkesë Kryesisë së Komunitetit

Mysliman. Ndër të tjera, aty theksohej se, mbulesa e gruas myslimane ishte bërë

problematike, se qëllimi kryesor i saj kishte qenë vetëm për arsye morale. “Por sot, -

theksohej aty, - duke e praktikuar atë po fshiheshin elementë të dyshimtë, gjë e cila kishte

sjellë kritika për fenë myslimane”. Për t’i hedhur poshtë ato dhe me qëllim që gruaja islame

1160

Zani i Naltë, nr. 10-11, Tiranë, nëntor 1936, f. 326-330, artikulli “Gruaja n’islamizem”, autor Sabri Dardha. 1161

Demokratia, nr. 520, 8 janar 1937, 1, artikulli “Fjala e N. M së Tij, Mbretit mbajtur me rastin e Motit të Ri

në darken e Pallatit”. 1162

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 72, fl. 3-4. 1163

Demokratia, nr. 525, 20 shkurt 1937, 1, artikulli “Naltësit e Tyne Princeshat Mbretnore pranojnë auktoritetet

e Shkodrës, Paresin e vendit, një grup zonjash t’elitës së qytetit dhe auktoritetet fetare”. 1164

B. J. Fischer, Mbreti Zog…, 263.

234

të zinte vendin e dëshiruar në shoqërinë shqiptare, për të luajtur rolin e saj në të mirë të

kombit dhe të atdheut, ata kërkonin një mbledhje të Këshillit të Përgjithshëm, për të biseduar

dhe vendosur në mënyrë të prerë dhe përfundimtare zbulimin e gruas myslimane në bazë të

hapësirave që lejonin dispozitat fetare.1165

Për këtë arsye, më 1 mars 1937, Këshilli i

Përgjithshëm i Komunitetit Mysliman, pas dëgjimit të shpjegimeve të dhëna nga

kryemyftinjtë arriti në përfundimin se, “asht e lejueshme fetarisht hapja e fëtyrës dhe e

duarve të gruas muslimane, dhe si konseguencë marrja pjesë e sajë në çdo shesh t’aktivitetit

njerzuer”.1166

Raporti u mbështet unanimisht. Zbatimi i tij do të fillonte me anë të

predikimeve dhe vënien në dijeni të qeverisë mbretërore, nga e cila varej realizimi i këtij

vendimi. Është e rëndësishme të theksohet se gati gjysma e anëtarëve të këtij këshilli ishin

deputetë dhe funksionarë të lartë të shtetit shqiptar si, F. Alizoti, F. Vokopola, A. Dibra, H.

Rroji, A. Hastopalli, S. Vuçiterni, E. Vlora. Kjo shërben për të kuptuar se pavarësisht kush e

mori iniciativën për kërkesën, prapa saj ishte dëshira e mbretit, ndikimi i qeverisë dhe i

deputetëve.

Në këtë mënyrë, Kryesia e Komunitetit Mysliman, ndezi dritën jeshile për një reformë

të folur prej vitesh, por e mbetur në kuadrin e një dëshire. Pas kësaj në lojë hyri qeveria dhe

menjëherë organizmat e saj, filluan marrjen e masave. Vëmendja u përqendrua në zonat nga

ku mendohej, se do të vinin reagime kundër nismës. Për këtë u kërkua që të sigurohej

mbështetja e sa më shumë aktorëve, ku patjetër rol të madh do të kishte shtypi. Më 1 mars

1937, Ministria e Brendshme njoftonte prefekturën e Shkodrës për vendimin, ku i saktësonte

se ishte parashikuar vetëm zbulimi i fytyrës dhe i duarve të grave myslimane. Ajo kërkonte

që të mbahej nën kontroll propaganda, që mund të vinte nga elementë fanatikë, të cilët në

këtë rast mund të ndihmoheshin edhe nga ajo fetare. Po ashtu iu kërkua prefekturave të

Korçës dhe Gjirokastrës, të urdhëroheshin gazetat që dilnin atje, që të shkruanin herë pas here

artikuj në favor të nismës.1167

Përveç këtyre udhëzimeve, në prefektura të veçanta do të

thërriteshin të gjithë nëpunësit dhe do të këshilloheshin, që të nxirrnin gratë e tyre të zbuluara

përpara se të votohej ligji. Ndaj atyre që do të pengonin këtë, ose do të bënin sjellje fyese

ndaj grave, do të merreshin masa. Nga ana tjetër, organizatat e grave të qarqeve të vendit, me

rastin e votimit të këtij ligji, duhej t’u dërgonin telegrame falënderimi mbretit, parlamentit,

qeverisë dhe gazetës “Drita”. Nëse në qarqe të caktuara nuk kishte të tilla, atëherë titullari i

asaj prefekture duhej të ndikonte që gratë e parisë së vendit të dërgonin telegrame urimi.1168

Krahas këtyre udhëzimeve për kontrollimin e situatës në terren, qeveria përgatiti

kuadrin ligjor për reformën. Më 3 mars 1937 miratoi “Projektligjin mbi ndalimin e mbulimit

të fytyrës” dhe më 6 mars 1937 e paraqiti përpara deputetëve. Ai ishte i ndarë në 7 artikuj.

Sipas art. 1, “Ndaloheshin femrat të mbulonin fytyrën e tyre tërësisht ose pjesërisht me çdo

mjet mbulimi. Ajo që e bënte dënohej me gjobë të rëndë deri në 500 fr. ari”. Art. 2,

“Bashkëshorti, babai ose kujdestari nën autoritetin e të cilëve ndodhej femra që dhunoi

dispozitën, nëse nuk ushtronin autoritetin e tyre për ta ndaluar atë, dënoheshin me gjobë nga

20 deri në 1000 fr. ari dhe me ndalim nga postet publike nga 1 deri në 3 vjet. Nëse përsëritej,

dënoheshin me burgim nga 1 deri në 6 muaj”. Art. 3, “Ata që shtynin ose këshillonin për

1165

Zani i Naltë, nr. 3, mars 1937, 68, artikulli “P. T. Kryesis së Këshillit të Përgjithshëm të Komunitetit

Musliman”. 1166

Po aty, 73. 1167

AQSH, F. 152, V. 1937, D. 157, fl. 1-2. 1168

Po aty, fl. 5-8.

235

mbulimin e fytyrës, dënoheshin me gjobë nga 20 deri në 2000 fr. ari, ose me burgim nga 1

muaj deri në 1 vit, ose internim nga 3 muaj deri në 2 vjet. Nëse nxitësi ishte arsimtar ose

klerik, gjoba nuk do të ishte me pak se 100 fr. ari, burgimi do të fillonte nga 2 muaj e lart dhe

internimi nga 6 muaj e lart”. Art. 4, “Nëse nxitja për dhunimin e ligjit do të bëhej në vende

publike ose të hapura për publikun, ndëshkimi do të ishte nga 6 muaj deri në 15 vjet burg dhe

gjykimi, do të bëhej nga gjykata e posaçme për faje politike”. Aty ishte përcaktuar që edhe

nëpunësit e shtetit do të vendosnin vetëm kapele, gjoba për shkeljen ishte deri në 100 fr. ari

dhe në rast përsëritje largim nga puna, nga 1 deri në 3 vjet. Ligji do të hynte në fuqi 10 ditë

pas botimit në “Fletoren Zyrtare” dhe përgjegjës për zbatimin e tij ishin Ministria e

Brendshme dhe ajo e Drejtësisë.1169

Deputetët e mirëpritën projektin. Sipas tyre, riti i mbulimit të fytyrës nuk kishte lidhje

me shqiptarët, por ishte një zakon persian dhe bizantin dhe gruaja shqiptare me zbulimin e

fytyrës nuk prekej në moral, pasi atë nuk e mbante as perçja dhe as burri. Ajo e kishte ruajtur

vetë nderin e saj dhe me pushkë në dorë, kishte kontribuar për të ruajtur edhe nderin e

kombit. Ata theksuan se dogmat fetare myslimane nuk kishin të bënin me mbulimin e fytyrës

dhe se sanksionet që parashikonte projekti do të mbeteshin në letër, pasi njerëzit duke e

mirëpritur, do ta zbatonin atë. Vlen të theksohet se të gjithë diskutantët nuk harruan të

falënderonin posaçërisht mbretin, duke e cilësuar atë reformator, shpëtues të kombit dhe nuk

munguan elozhet e shumta për të. Në këtë drejtim u dalluan posaçërisht dy deputetë H.

Delvina dhe A. Hastopalli. Ky i fundit e cilësoi projektin si një vepër madhështore. “Kemi të

drejtë të krenohemi, - theksoi ai, - me të parët e racës tonë si Skënderbeu, Pirro etj., por me

madhështinë e Zogut nuk qaset asnjë. Nëse ata përdorën shpatën, Zogu diti të hyjë në zemrën

dhe shpirtin e shqiptarit edhe për të mirën e gruas shqiptare”.1170

Të gjithë deputetët

pjesëmarrës e miratuan projektin pa asnjë kundërshtim. Fakti që në shumicë, diskutantët që e

përkrahën atë publikisht ishin të besimit mysliman, i dha një vlerë të veçantë atij. Kjo do të

kishte ndikim pozitiv mbi popullsinë myslimane për ta pranuar dhe nga ana tjetër, do të ishte

një shtysë më tepër, për organet qeveritare në zbatimin e tij.

Projekti u diskutua shumë shpejt në komisionet parlamentare dhe më 8 mars u paraqit

relacioni i tyre. Ai u pranua, por me disa ndryshime të vogla. Kështu në art. 2, u la në fuqi

gjoba për shkeljen e ligjit, por u shtua një paragraf i ri, duke saktësuar se, burgimi nga 1 deri

në 6 muaj dhe ndalimi nga postet publike për baballarët, burrat ose kujdestarët për 1 deri në 3

vjet do të bëhej, nëse gruaja do ta përsëriste shkeljen e ligjit. Gjithashtu koha e hyrjes në fuqi

e ligjit u shty në 15 ditë pas botimit në “Fletoren Zyrtare”. Në art. 6, u shtua një paragraf që

saktësonte se, vendimet për nenet 1, 2, 3 të këtij ligji kur nuk kapërcenin 300 fr. ari gjobë dhe

burgimin me tepër se 1 muaj, do të ishin të prera, dhe nuk i nënshtroheshin Gjykatës së

Diktimit.1171

Si nga deputetët ashtu edhe nga përfaqësuesit qeveritarë, ndryshimet u miratuan

në unanimitet. Ligji u dekretua më 9 mars 1937.1172

Po të shikohen me kujdes ndryshimet e bëra nga deputetët, vërehet një lloj lehtësimi

në dënimet e parashikuara, por, për aspekte të veçanta u shpejtuan procedurat e tij, duke

ndikuar drejtpërdrejtë në pranimin dhe zbatimin më të mirë të ligjit. Kështu, ndryshimet e art.

1169

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 72, fl. 234-235. 1170

Po aty, fl. 244. 1171

Po aty, fl. 247-249. 1172

Fletorja Zyrtare, nr. 15, 13 mars 1937, 1-2.

236

2, do t’i shmangnin burrat nga masa ekstreme në rastin e parë, kur gratë e tyre do të bënin

shkeljen. Po ashtu zgjatja e afatit për hyrjen në fuqi në 15 ditë, do t’u jepte më tepër kohë

organeve lokale që të njoftonin popullsinë për ligjin dhe masat e parashikuara dhe do të

krijohej më tepër hapësirë për një lloj parapërgatitje për pranimin e tij. Ndërsa heqja e të

drejtës së apelimit, për vendimet e gjykatës për rastet e gjobave nën 300 fr. ari dhe burgimeve

më pak se një muaj, në rast të shkeljes së ligjit, do të eliminonte humbjen e kohës me procese

të zgjatura gjyqësore dhe do të shmangeshin elementë korrupsioni, që mund të ndikonin mbi

këto vendime. Nga ana tjetër, duke qenë se në shumicë, masat e dënimit parashikoheshin të

ishin të tilla, duke marrë parasysh varfërinë që ekzistonte, shpejtësia e dhënies së vendimit

dhe mungesa e apelimit të tij, do të ndikohej në një reduktim të shkeljeve.

Ky ligj, ishte një hap përpara, një zhvillim pozitiv për emancipimin e femrës në

veçanti dhe të shoqërisë shqiptare në përgjithësi, ishte një tregues se shteti shqiptar kishte

hyrë në rrugën e zhvillimit të reformave moderne europiane. Ai ishte një promovim i

politikës së Zogut dhe qeverisë mbretërore. Po ashtu, me qëndrimin e tyre deputetët treguan

se ishin në përkrahje të çlirimit të femrës shqiptare nga zinxhirët shekullorë të robërisë.

Komuniteti mysliman shqiptar me vendimin e tij, demonstroi elementë reformues dhe

përkrahje të politikave që e afronin Shqipërinë e kohës me Perëndimin. Megjithatë, ligji

ndaloi vetëm mbajtjen e perçes dhe nuk shkoi më tej. Siç e kemi trajtuar që në hyrje të kësaj

pjese, qeveria shqiptare kishte kërkuar që në gusht të vitit 1929 të ndalohej mbajtja e

ferexhesë në vendet publike. Mesa duket edhe në Shqipërinë e vitit 1937, zbatimi i këtij

vendimi ishte i pamundur.

Në zbatimin e këtij ligji, një rol pozitiv luajtën elementët përparimtarë të klerit

mysliman, të cilët ishin ndër të parët që nxorën gratë dhe vajzat e tyre pa perçe. Kjo ishte e

rëndësishme, pasi popullsia myslimane do ta kishte më të lehtë pranimin e reformës. Edhe

pjesëtarët e administratës shtetërore në zbatim të urdhrave të qeverisë, nxorën gratë dhe

vajzat e tyre pa perçe. Shoqëria “Gruaja shqiptare” në mbledhjet e saj, jo vetëm që nuk i lejoi

gratë të vinin të mbuluara, por kërkoi me forcë angazhimin e anëtarëve të saj, për të ndikuar

tek gratë e tjera që të hiqnin perçen.1173

Nga ana e saj, më 24 mars 1937, Ministria e

Brendshme iu dërgoi një telegram të gjithë prefekturave, ku bëhej e ditur se, ligji hynte në

fuqi më 25 mars, dhe për këtë arsye duhej të lajmërohej popullsia. Ajo ishte e mendimit që të

shtohej numri i xhandarëve nëpër lagje e në rrugë, sepse kështu do të kuptohej që zbatimi i

tij, do të ishte diçka serioze. Nëse ata ndeshnin një grua të mbuluar, mos ta zbulonin në rrugë,

por të bënin hetime se kush ishte; të thërritej burri, prindi ose kujdestari i saj dhe të

këshillohej. Nëse kjo përsëritej, atëherë duhej të merreshin masa sipas ligjit.1174

Pavarësisht se u prit mirë, ndaj ligjit u vërejtën kundërshtime, kryesisht nga një pjesë

e klerit mysliman lokal, dhe në zona të veçanta, edhe nga pjesë të caktuara të popullsisë. Në

Shkodër, që ishte pothuaj gjysmë myslimane dhe gjysmë katolike, reagimet ishin më të forta

se në vendet e tjera, për shkak të tradicionalizmit dhe të ndjenjës së fuqishme të identitetit të

pjesës islamike. Kjo u vërejt edhe nga të huajt. Konsulli italian atje raportonte se, “ligji për

ndalimin e perçes ishte bërë shkak për një agjitacion gjithnjë edhe më të fortë ndër

muslimanët e Shkodrës, me anë të ankesave dhe peticioneve për qeverinë”.1175

Pengesa në

1173

F. Musaj. Gruaja në Shqipëri…, 316-317. 1174

AQSH, F. 152, V. 1937, D. 157, fl. 9. 1175

R. M. della Rocca, Kombësia dhe feja…, 35.

237

zbatimin e tij erdhën edhe nga borgjezia myslimane, që ishte njëra nga shtyllat e regjimit dhe

ishte verbërisht fanatike. Nuk duhet harruar që këta përbënin shumicën e popullsisë.1176

Për

fat të keq në këtë drejtim, kontribuan edhe një pjesë e grave. Të ndikuara nga presioni i

burrave, i të afërmve, i opinionit publik ku jetonin dhe nga margjinalizimi i tyre në vite, disa

prej tyre e patën të vështirë të shkëputeshin nga e kaluara. Kështu nga prefektura e Shkodrës

vinin relacione se, shumë gra nuk e zbulonin fytyrën, por vetëm pjesën e mesme duke

mbuluar ballin dhe gushën deri tek goja; disa të tjera përdornin çadra për ta mbuluar atë.

Shumë të tjera, kur shkonin për vizita, përdornin karroca ose automobila të mbyllur apo me

perde. Kjo po e bënte qesharake reformën. Për të eliminuar këtë, prefektura vendosi që,

vetëm ato karroca që mund të hapeshin apo ishin pa perde, mund të pranonin gra për të

lëvizur. Natën e kishin të ndaluar të gjitha karrocat të merrnin gra, të çfarëdo lloj kategorie.

Tendenca për të mos dalë zbuluar solli probleme edhe në funksionimin e zyrave lokale, duke

shkaktuar mungesa në punë të nëpunësve të gjendjes civile, sepse ishin të detyruar të shkonin

në shtëpia, për të bërë celebrimet e martesave, pasi femrat nuk pranonin të dilnin me fytyrë

zbuluar.1177

Përsëri edhe pas këtyre njoftimeve, në të gjithë urdhrat e dhënë xhandarëve, u

këshillohej që të silleshin me urtësi dhe xhentilesë kundrejt këtyre grave. Pra, administrata

shtetërore po tregonte kujdes maksimal në trajtimin e femrave të mbuluara.

Në emër të mbrojtjes dhe emancipimit të gruas shqiptare deputetët ndërmorën edhe

nisma që në të vërtetë, kishin qëllim tjetër. Kështu, H. Delvina më 22 janar 1934 paraqiti

“Projektligjin për mosmarrjen në shërbime shtetërore të atyre që martohen me gra të huaja”.

Aty ishte përcaktuar se, të gjithë ata që pas hyrjes në fuqi të këtij ligji, martoheshin me gra të

huaja, nuk do të emëroheshin në shërbime shtetërore të çfarëdo rangu qoftë, të Mbretërisë

Shqiptare dhe ata që ishin nëpunës dhe pas hyrjes në fuqi të ligjit martoheshin me gra të huaja

pushoheshin nga puna. Projektin ai e argumentoi me faktin se ishte hapur në masë martesa e

të rinjve shqiptarë me gra të huaja, sidomos e atyre që studionin jashtë. Kjo sipas tij, do të

ndikonte për keq, pasi në vend që këta djem të martoheshin me vajza shqiptare dhe të

përhapnin kulturën e civilizimin perëndimor tek ato, martoheshin jashtë duke mos e dhënë

këtë kontribut. Ai theksoi se, nuk kishte asnjë ankesë ndaj grave të huaja që ishin në familjet

shqiptare, por djemtë e shkolluar dhe të pajisur me dije shkencore moderne duhet të martohen

me vajza shqiptare.1178

Deputetët e pranuan dhe e vendosën në rendin e ditës.

Propozimi i bërë pavarësisht argumenteve të paraqitura, në vetvete ishte i ashpër dhe

cenonte të drejtat e individit. Më 27 janar 1934 kur ai u paraqit për diskutim, deputetët

mbajtën qëndrime të ndryshme. Nga ata që diskutuan, një pjesë e vogël e mbrojtën projektin,

disa të tjerë u shprehën neutral, por pjesa më e madhe e kundërshtoi. Për këtë ata përdorën

disa argumente. Së pari, nuk mund të kufizoheshin djemtë në zgjedhjen e tyre për martesë. Së

dyti, djemtë shqiptarë të shkolluar jashtë kishin vështirësi në martesa me femra shqiptare,

pasi ata nuk mund ta konceptonin një gjë të tillë pa e parë nusen përpara dhe kjo ishte e

vështirë, sidomos për myslimanët, pasi vajzat e tyre nuk dilnin zbuluar. Së treti, shembuj të

martesave me të huaja kishte me shumicë nga shtetet e Perëndimit, por edhe në Shqipëri,

gratë e huaja të shqiptarëve kishin luajtur rol pozitiv për shumë aspekte, në të mirë të shtetit

shqiptar.1179

Në diskutimet kundër projektit spikati dr. N. Bushati, i cili kishte si bashkëshorte

1176

L. Radi, Shqipëria në vitet…, 258. 1177

AQSH, F. 152, V. 1937, D. 157, fl. 33-42. 1178

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 67, fl. 223-225. 1179

Po aty, fl. 325-342.

238

një grua të huaj. Sipas tij, zhvillimi i femrës shqiptare nuk mund të vinte duke ndaluar djemtë

shqiptarë të martohen me gra të huaja, por duke i dhënë sa më parë vajzës shqiptare liri dhe

edukim me kulturën perëndimore. Ai theksoi se studentët shqiptarë jashtë paguhen nga taksat

e popullit, për t’u shkolluar dhe shërbyer atij, ndërsa ky projekt i ndalon ata që ta japin këtë

shërbim.1180

Për fat të keq, tipike e Parlamentit Shqiptar, gjë e cila vazhdon edhe në kohën e

sotme, ishte që fati i shumë nismave ligjore varej nga qëndrimi i grupit më të madh të

deputetëve që nuk flisnin kurrë. Edhe në këtë rast, pavarësisht se nga diskutimet e bëra u

vërejtën kundërshtime, me votim nominal projekti u kalua në komision me 29 vota pro e 9

kundër.

Më 10 shkurt 1934, Komisioni i Drejtësisë paraqiti relacionin e tij. Vlen të theksohet,

se ai, jo vetëm e pranoi projektin por me ndryshimet e bëra, shtoi gamën e personave që do të

prekeshin nga penalitetet e tij. Kështu fjalën “nëpunës” e zëvendësoi me frazën “Ata që

ndodhen në shërbime shtetërore civile ose ushtarake”. Kjo u bë me qëllim që të mos

përjashtohej nga masa, asnjë prej nëpunësve të çdo niveli. Komisioni shtoi një nen duke

saktësuar që, “gjithë studentave që gëzojnë bursa shtetërore u pritet ajo nëse martohen me gra

të huaja”. Gjithashtu u shtua një nen tjetër ku, “për efektet e këtij ligji konsideroheshin të

huaja gratë që nuk kishin shtetësinë shqiptare duke përjashtuar ato që ishin prej gjaku, gjuhe e

race shqiptare”. Përsëri diskutimet kanë qenë pro dhe kundër, por deputetët me shumicë

votash i miratuan ndryshimet e komisionit.1181

Më 12 shkurt ai u bisedua për herë të fundit

dhe u miratua përsëri nga deputetët. Pra, ky projekt që ishte nismë e një deputeti, i kaloi të

gjitha fazat e shqyrtimit në parlament dhe u miratua. Në nenin e fundit u përcaktua se ligji

hynte në fuqi sa të shpallej në “Fletoren Zyrtare”. Për të arritur deri këtu duhej dekretimi nga

mbreti. Nga shqyrtimi i dokumentacionit rezulton se ai nuk e ka dekretuar, duke sjellë edhe

rrëzimin e këtij ligji. Mendoj që shtysë kryesore për këtë refuzim, ishte nevoja që kishte

administrata civile e ushtarake për njerëz të kualifikuar. Ishte luks i madh për shtetin shqiptar

të kohës që, pasi të paguante për shkollimin e shumë studentëve, të ndalonte punësimin e tyre

në administratë, për shkak të martesës me gra të huaja. Nga ana tjetër, në kuadrin e reformave

të marra dhe atyre që parashikoheshin të ndërmerreshin, vendi kishte nevojë për specialistë të

fushave të ndryshme dhe ndalimi i disa prej tyre me masa të tilla absurde, ishte një hap i

parakohshëm për qeverinë shqiptare.

Kjo çështje u rikthye për diskutim pas tre vjetësh. Përsëri ishte H. Delvina që më 15

mars 1937, paraqiti në parlament të njëjtin projekt. Në relacion, ai nuk u mor me arsyet se

përse projekti i parë, i miratuar nga deputetët nuk hyri në fuqi, por u mjaftua me

shprehjen,“nuk mu realizua qëllimi”. Për risjelljen e projektit, paraqiti dy arsye: e para, sipas

tij, ishte sociale dhe kishte të bënte me ngritjen lart të figurës së gruas, pasi nga martesa e një

pjesë të rinisë shqiptare me gra të huaja, ishin dëshpëruar nënat dhe vajzat shqiptare, se këta

djem nga këto martesa, shumë shpejt harronin prindërit dhe atdheun e tyre. Ai theksoi se, për

hir të vajzës shqiptare, për t’i siguruar asaj një të ardhme të mirë, ky propozim duhej të

pranohej; arsyeja e dytë, ishte çështja kombëtare, pasi gratë e huaja pavarësisht se bëheshin

shtetase shqiptare, nuk mund të rritnin fëmijët e tyre me ndjenja kombëtare.1182

Pra, siç

vërehet në këtë rast ai shtoi aspektin kombëtar. Ndryshe nga radha e parë kur u vërejtën

kundërshtime të forta dhe disa vota kundër tij, në këtë rast deputetë të veçantë, thjesht

1180

Po aty, fl. 325-326. 1181

AQSH, F. 146, V. 1933, D. 68, fl. 16-22. 1182

AQSH, F. 146, V. 1937, D. 72, fl. 343.

239

kërkuan që të mos përgjithësoheshin të gjithë nëpunësit, por vetëm ata të Ministrisë së

Jashtme dhe oficerët e lartë. Megjithatë, me shumicë votash ata e pranuan projektin.

Më 20 mars, Komisioni i Drejtësisë paraqiti relacionin. Ai kishte bërë disa ndryshime,

duke lehtësuar pozitën e një shtrese, por rënduan një shtresë tjetër. Kështu, u shtua një nen i

ri, ku u përcaktua se, “nënpunsave të Ministrisë së Jashtme të cilët kishin marrë leje para

datës 9 mars 1937 për martesën me gra të huaja, u caktohej një afat prej 3 muajsh, që nga

data e hyrjes në fuqi të këtij ligji, për celebrimin e martesës së tyre”. Ky ishte një lehtësim që

iu bëhej atyre. Por, anëtarët e Komisionit përsëri u treguan të ashpër me bursistët duke

saktësuar se, “ata civilë ose ushtarakë që gëzonin bursën e shtetit, për studim, ose specializim,

e humbnin atë, nëse martoheshin me gra të huaja dhe detyroheshin të kthenin shumën e marrë

deri në atë kohë. Gjithashtu, edhe ata që kishin kryer studimet me bursë të shtetit dhe lidhnin

martesa të tilla, para se të bënin të paktën 5 vjet si nëpunës shteti, përveç pushimit nga puna,

detyroheshin të kthenin edhe shumën e bursës për vitet e studimit”. Megjithatë, ata u

kujdesën që këto kufizime mos të ishin për të gjithë, pasi në një nen të ri të shtuar, u

përjashtuan nga dispozitat e këtij ligji, “gjinia mbretërore deri në shkallën e tretë”.1183

Përsëri

nga disa deputetë u insistua që të mos përfshiheshin të gjithë nëpunësit, por me shumicë

votash projekti u miratua me ndryshimet e bëra. Ai u dekretua nga Zogu më 14 prill dhe hyri

në fuqi më 17 prill 1937.1184

Megjithëse ky ligj u paraqit si nismë që kishte qëllim kryesor ngritjen e figurës së

femrës shqiptare, në të vërtetë arsyetimet e paraqitura për të, tregonin se nuk ishte ashtu. E

para, ndalimin e një kategorie nëpunësish për t’u martuar me gra të huaja, e kishin bërë

shumë shtete të tjera me motivacionin për të rritur sigurinë kombëtare. E dyta, ishte e

pamundur që të gjithë nëpunësit dhe studentët shqiptarë që ishin jashtë të martoheshin, me

gra të huaja. Por, edhe sikur të ndodhte, kjo nuk presupozonte që vajzat shqiptare të

mbeteshin pa martuar, pasi numri i studentëve jashtë ishte i kufizuar. Nga ana tjetër, shumë

pinjollë të familjeve të pasura shqiptare ishin të martuar me gra të huaja, jetonin normalisht

me to, dhe disa prej këtyre grave kishin dhënë kontribute të çmuara në drejtim të emancipimit

të femrës shqiptare. Qëllimi i projektit, sidomos përfshirja e gjithë administratës ishte diku

tjetër. Grupi konservator në pushtet kishte kaluar një eksperiencë të keqe me qeverinë liberale

të M. Frashërit, ku disa anëtarë të atij kabineti kishin qenë të martuar me gra të huaja, dhe me

miratimin e këtij ligji ata, dhe shumë bashkëpunëtorë të tyre me të njëjtin status, iu ndalohej

të riktheheshin në administratë. Gjithashtu, në vend kishin dalë në skenë grupe të caktuara

intelektualësh me formim perëndimor, disa prej tyre të martuar me gra të huaja, të cilët me

mendimet e tyre kryesisht nëpërmjet shtypit, demonstronin antipati për shtresën e vjetër

konservatore. Nga ana tjetër, studentët shqiptarë që ishin jashtë, duke përfituar nga kultura

perëndimore dhe zhvillimet e ndodhura atje, mund të sillnin me kthimin e tyre ide, që ishin të

ndryshme me regjimin në Shqipëri. Ky kufizim do të sillte që shumë prej tyre, që ishin në

lidhje me vajza të huaja, ose kishin projektuar një të tillë të mos përfshiheshin në

administratë. Në këtë mënyrë regjimi do të ishte më i sigurtë.

Padyshim, ndërmarrja e kësaj nisme u ndikua edhe nga zhvillimet politike në Europë,

ku në shumicë kishin triumfuar, ekstremet e djathta dhe kundërshtarët shikoheshin si armiq.

Shembulli më i qartë ishte aleati më i ngushtë i Shqipërisë, Italia e cila për raste të tilla, kishte

1183

Po aty, fl. 464. 1184


240

hartuar dhe vënë në zbatim, platforma shumë të gjëra. Ndonëse, projekti i H. Delvinës, i

miratuar nga parlamenti, nuk ishte kaq i ashpër sa atje, përsëri do të kishte pasoja negative në

zhvillimin e shtetit shqiptar dhe cenonte liritë e individit. Kështu, në emër të mbrojtjes së

interesave të shtetit dhe “lartësimit” të figurës së femrës shqiptare, u programua pengimi i

përfshirjes së kundërshtarëve të mundshëm në institucionet shtetërore, me qëllim zgjatjen e

pushtetit të klasës konservatore. Në këtë rast u mor dhe dakordësia e mbretit, i cili mesa duket

kishte filluar ta ndjente këtë rrezik.

Gjatë viteve të monarkisë, një ndër arsyet më kryesore të vështirësive, të zbatimit në

praktikë të kuadrit ligjor, përsa i përket zhvillimit të shoqërisë shqiptare në përgjithësi dhe

figurës së femrës në veçanti, ishte kundërshtimi i një pjese të popullsisë, si rezultat i pranisë

ende të fortë të traditave dhe zakoneve të trashëguara, që kishin rregulluar në shekuj

funksionimin e jetesës së tyre. Në shumë zona të Shqipërisë shteti konceptohej si një element

që duhej t’i mbronte dhe ndihmonte në rast rreziku banorët, ndërsa organizimi i jetës së tyre

ata mendonin se, duhej bërë mbi bazën e kanuneve lokale. Përballë kësaj situate, strukturat

shtetërore kanë ndërhyrë në funksion të gjetjes së një zgjidhjeje. Fushata në këtë drejtim filloi

në zonat veriore të Shqipërisë, të cilat ishin dhe më problematiket. Pas ndërhyrjes së organeve

qeveritare, më 22 gusht 1937, në Abacinë e Oroshit u mblodh paria e Mirditës, për të

vendosur heqjen e disa zakoneve të këqija, që sillnin ngatërresa dhe shkaktonin shpenzime

ekonomike, duke rënduar gjendjen e popullsisë. Aty u mor vendimi që vajzat nuk do të

fejoheshin pa mbushur moshën 15 vjeç, shenja e fejesës do të ishte maksimumi 1 napolon,

dhe për veshjen e nuses do të shpenzoheshin maksimumi 15 napolona. Për fejesat që ishin

bërë përpara këtij vendimi, dhe ishin paguar 15 napolona quhej e paguar edhe veshja e nuses.

Nëse prindërit e vajzës i shpenzonin këto të holla, duhej ta plotësonin shumën, në të kundërt

qeveria duhej të merrte masa, deri në internim. U ndalua ndarja e ditës së dasmës pa u kryer

formalitetet zyrtare; nëse vajza vdiste përpara martese shenja nuk kthehej, nëse vdiste djali

po; shkuesia do të bëhej me vullnetin e të dy palëve. Për të gjitha këto vendime, kërkohej që

qeveria të merrte masa të ashpra, në rast moszbatimi. Nënshkruesit ishin 35 vetë dhe drejtues

i mbledhjes ishte Gjon M. Gjoni.1185

Menjëherë pas kësaj ngjarjeje, Ministria e Brendshme kërkoi nga prefekturat e tjera,

që edhe atje, paritë vendase të merrnin të njëjtat vendime. Vlen të theksohet, se kjo u zbatua

shumë shpejt, në të gjitha zonat ku këto probleme ishin të shumta. Nisma ishte pozitive, pasi

ndryshimet u vendosen nga paria drejtuese, që nga popullsia vendase shikohej si garanti i

zbatimit të zakoneve të vjetra. Në disa vendime që ato morën, në raport me politikat

qeveritare u bënë përparime. Kështu mosha e fejesës së vajzave, u vendos të mos ishte nën 15

vjeç, në një kohë që ligji e kishte 14 vjeç. Po ashtu edhe caktimi i pagesës për fejesa e

martesa, paja e nuses etj. E rëndësishme ishte kërkesa për ndëshkim nga organet qeveritare

për shkelje të këtyre vendimeve. Duke qenë se ato u morën në kuvende burrash, me tradita

shekullore edhe garancia për zbatimin e tyre ishte më e madhe, gjë e cila do të ndikonte në

zhvillimin e shoqërisë shqiptare.

Si përfundim, mund të themi se, për sa i përket emancipimit të gruas në Shqipëri, në

vitet e monarkisë u bënë hapa përpara. U miratuan ligje si ai i ndalimit të martesave ilegale, 1185

AQSH, F. 152, V. 1937, D. 51, fl. 28-29.

241

rregullimit të fejesave, ndalimi i mbulimit të fytyrës, u shtuan përpjekjet për arsimimin e

femrës, etj. Gjithashtu u ratifikuan konventa ndërkombëtare që kishin të bënin me mbrojtjen e

gruas dhe u miratuan nisma ligjore për rregullimin e saj në punë. Në këtë proces, deputetët

luajtën një rol deciziv, jo vetëm në përkrahjen e projekteve dhe të dekreteve, por edhe në

përmirësimin e tyre. Shoqëria “Gruaja Shqiptare” luajti një rol të madh në përpjekjet për

përmirësimin e situatës së femrave në Shqipëri. Po ashtu, edhe mbreti tregoi mbështetjen e tij,

e cila evoluoi me kalimin e kohës, në varësi të rrethanave dhe zhvillimeve në vend.

Megjithatë këto politika, hasën në kundërshtimin e një pjese të shoqërisë shqiptare e cila,

duke qenë e organizuar për shumë shekuj mbi bazën e traditave dhe zakoneve të pashkruara,

bëri qëndresë ndaj nismave modernizuese. Në këtë drejtim rol pengues luajtën edhe pjesë të

caktuara të klerit, pasi ligjet e reja moderne, shfuqizonin pushtetin shekullor të tyre mbi

shumë aspekte të jetës së shoqërisë dhe sidomos të femrës shqiptare. Për fat të keq, shumë

herë këto qëndrime negative u ndihmuan edhe nga një pjesë e madhe e administratës

shtetërore, me mosveprimet dhe neglizhencën e saj. Kjo ishte Shqipëria e kohës, me arritjet

dhe mangësitë e saj.

242

PËRFUNDIME

Parlamenti i ri republikan, i dalë nga zgjedhjet e zhvilluara në prill-maj të vitit

1925, dhe i çelur në qershor të po atij viti, është parlamenti i vetëm në

historinë e shtetit shqiptar, që funksionoi me dy dhoma. Anëtarët e Senatit u

caktuan nga Kuvendi Kushtetues dhe Presidenti, Ahmet Zogu. Statuti

republikan i kishte dhënë atij fuqi të mëdha në raport me parlamentin. Ai

dekretonte ligjet e votuara nga të dy dhomat e parlamentit, kishte të drejtën e

vetos dhe mund të shpërndante Dhomën e Deputetëve, nëse nuk i jepte

votëbesimin qeverisë. Kështu që të dy dhomat e parlamentit, i miratuan të

gjitha vendimet e ardhura nga ai. Në Shqipëri, sipas kushtetutës republikane,

presidenti ishte edhe kryetar i qeverisë dhe në vend nuk do të vepronin parti

politike. Në këtë mënyrë parlamenti pati karakter jo të demokracisë liberale,

por pavarësisht kësaj, aty u vërejtën grupime apo lobingje sipas rasteve të

caktuara, gjë e cila u shoqërua disa herë me debate e kundërshtime gjatë punës

së tij. Kështu, pavarësisht se u votua për çështjen e Shën Naumit, dolën kundër

disa deputetë dhe senatorë. Përsa i takon raporteve me ekzekutivin ato u

shoqëruan me dakordësi, por edhe me kundërshtime, disa herë të ashpra në të

dy dhomat, si nga deputetët, edhe nga senatorët. I tillë ishte Komisioni

parlamentar për M. Libohovën, më 1925, i cili u akuzua për tradhti ndaj

shtetit, gjë që solli largimin e tij nga politika. Përplasje për aspekte të veçanta

të natyrës teknike, u vërejtën edhe mes dy dhomave, kryesisht në trajtimin e

kompetencave që ato zotëronin dhe pas tyre qëndronin grupe të ndryshme

interesi, me përfaqësues në të dy dhomat.

Në hapësirën 3-vjeçare, veprimtaria e parlamentit republikan ka qenë e

ngjeshur dhe e shumanshme. Aty u diskutuan dhe u miratuan çështje të

rëndësishme si Banka Kombëtare, SVEA, Paktet italo-shqiptare, koncesionet e

mëdha ekonomike, miratimi i Kodeve Penale e Civile etj. Pavarësisht se

dakordësia ka qenë e madhe dhe ato u miratuan të gjitha, për ecurinë e disa

prej tyre, në vitet pasuese u shfaqën kundërshtime. Gjatë vitit 1927 nga

deputetët u shfaqën ankesa në drejtim të Bankës Kombëtare, për vështirësitë

që u krijonte shqiptarëve për kredi, për nxjerrjen e arit jashtë dhe për prerjen e

monedhave metalike, që ishte një e drejtë e shtetit shqiptar. Në këtë rast

qëndrimet e deputetëve ishin për t’u vlerësuar, pasi çështjet e ngritura ishin

bërë pengesë për zhvillimin ekonomik të vendit. Debate të forta janë zhvilluar

dhe për çështje të karakterit kulturor, social, etj., ku u përplasën rryma

europianizuese, me ato konservatore, siç është rasti i të drejtës së divorcit,

sipas Kodit Civil, që u kundërshtua ashpër nga një grupim i vogël i deputetëve

katolikë.

Në rrugën për shpalljen e monarkisë u veprua në dy drejtime: në planin e

jashtëm u testua qëndrimi ndërkombëtar dhe u sigurua mbështetja e plotë e

Italisë, dhe në planin e brendshëm, ku rolin kryesor fillimisht e luajti

parlamenti. Pikërisht aty, u krijua një konflikt artificial mes dy dhomave për

rrugën e krijimit dhe funksionimin e Këshillit të Shtetit, që nuk ishte

243

mirëpritur nga Senati. Gjithashtu, pavarësisht se Dhoma e Deputetëve paraqiti

njëzëri kërkesën për rishikim të plotë të Statutit, kjo hasi në kundërshtimin e

Senatit, qëndrim i cili nuk vazhdoi gjatë, pasi vendimi i Presidentit solli

shpërndarjen e dhomave parlamentare dhe organizimin e zgjedhjeve për në

Asamblenë Kushtetuese. Zogu gjithashtu emëroi një qeveri të re, që do të

mbështeste totalisht shndërrimin e regjimit nga republikë, në monarki

parlamentare.

Me fillimin e punimeve të Asamblesë Kushtetuese, më 25 gusht 1928,

asamblistët u kujdesën që ky ndryshim kushtetues të mos paraqitej si një

vendim i diktuar, por si një kërkesë që vinte nga populli dhe ata, si përfaqësues

të tij, nuk mund të refuzonin. Pjesa më e madhe e asamblistëve bënte pjesë në

shtresën e aristokracisë së tokës, që me gjithë lëkundjet e tyre, e mbështesnin

këtë hap, por edhe grupimi që ishte më i vogël, dhe vinte nga shtresa e

tregtarëve, apo biznesit jo shumë të zhvilluar shqiptar, ishte pro ndryshimit.

Në këtë rast ndër ithtarët më të spikatur të këtij ndryshimi, u shfaqën pikërisht

disa deputetë, që në fillimin e vitit 1925 ishin treguar kundërshtarët më të

mëdhenj të monarkisë, duke demonstruar se sa të cekëta ishin idetë e tyre të

mëparshme republikane. Me 1 shtator 1928, Asambleja e shpalli Shqipërinë,

Monarki dhe A. Zogun, Mbret të Shqiptarëve me titullin Zog I.

Detyra e parë e rëndësishme, pas shpalljes së monarkisë, ishte miratimi i

Statutit Themeltar. Ishte hera e parë që nga krijimi i shtetit shqiptar, kur një

kushtetutë e tij, po miratohej në kushte normale, pasi kufijtë ishin të

përcaktuar, nuk kishte territore të pushtuara, ishte vendosur autoriteti i shtetit

dhe ndryshe nga viti 1925, u bënë zgjedhjet për një Asamble Kushtetuese.

Gjatë miratimit të Statutit, deputetët u treguan të kujdesshëm në shumë

aspekte, pasi duke qenë se një pjesë e tyre ishin ligjvënës të vjetër, e dinin se

do të ishte e vështirë ndërhyrja e mëvonshme, prandaj u zhvilluan debate të

shumta, për aspekte të ndryshme. Në Asamble u evidentua përballja e frymës

perëndimore, me atë lindore, dhe ruajtja e traditës me nevojën e reformave

modernizuese. Shumë deputetë, kryesisht ata që vinin nga administrata e vjetër

osmane, ose pronarë të mëdhenj tokash, me një formim intelektual të cunguar,

para arsimimit promovonin praktikën dhe aftësitë vetjake, përballë një grupimi

tjetër më të vogël intelektualësh të arsimuar në Perëndim, por edhe në Lindje,

profesionistë në fushën e ligjeve, me njohje të mirë të legjislacionit europian.

Veçanërisht u dallua grupi i Gjirokastrës me deputetët M. Kaso, H. Delvina, P.

Poga, J. Hurshid dhe F. Alizoti, të gjithë profesionistë në disa fusha.

Statuti Themeltar e përcaktoi Monarkinë Shqiptare si kushtetuese,

parlamentare, demokratike dhe të trashëgueshme. Historia moderne botërore

kishte dhënë shembullin që në monarkitë e këtij tipi, mbreti kishte pushtet të

kufizuar, gjë që në Shqipëri nuk u zbatua, në rrethana specifike krejtësisht të

ndryshme. Deputetët shqiptarë me vetëdije të plotë hartuan një Statut, që i dha

mbretit pushtet absolut mbi të gjithë organizmat shtetërorë, si dhe mbi

institucionin e parlamentit. Pavarësisht se në nene të caktuara të Statutit, flitej

244

për një balancë mes pushtetit të mbretit dhe të parlamentit, në nene të tjera ajo

hidhej poshtë. Parlamenti nuk mund të refuzonte asnjë nismë të mbretit.

Mbreti mund ta shpërndante atë, kur ta shikonte të nevojshme. Nga ana tjetër,

çdo nismë ligjore e miratuar nga parlamenti, nëse nuk dekretohej nga mbreti,

nuk hynte në fuqi. Ai kishte të drejtën e vetos pezulluese dhe absolute, mund

të urdhëronte hapjen e sesioneve parlamentare përpara kohës, mund t’i shtynte

ato, mund të pezullonte mbledhjet, etj. Kështu që për rreth 11 vite të

veprimtarisë parlamentare, asnjë deputet, nuk doli hapur kundër mbretit ose

politikave të tij, por miratuan nismat e ardhura nga ai, madje shumë herë edhe

duke thurur elozhe për të. Kjo ishte një e metë e veprimtarisë së parlamentit të

Monarkisë Shqiptare.

Nëse këto raporte u vendosën me institucionin e mbretit, nuk mund të thuhet e

njëjta gjë për qeverinë. Ato kanë qenë me ulje-ngritje, mbështetje dhe acarime

të ndikuara nga shumë faktorë. Statuti i kishte caktuar parlamentit një rol

kontrollues mbi qeverinë, pasi ai e miratonte atë dhe i kërkonte llogari me anë

të interpelancave, një dukuri kjo me karakter demokratik sipas frymës

europiane. Parlamenti miratoi çdo qeveri të re mbretërore, por kjo nuk mund të

thuhet për veprimtarinë e tyre. Deri më sot, është thënë se parlamenti kishte si

detyrë formale, miratimin e të gjitha dekreteve qeveritare, ç’ka nuk është e

saktë. Pavarësisht se në jo pak raste dakordësia ka qenë e madhe me nismat

qeveritare, me ndërhyrjen e deputetëve, disa prej tyre u ndryshuan, ose u

rrëzuan. Jo vetëm kaq, por qëndrimi i tyre, solli edhe rrëzimin e qeverive të

caktuara. Kuptohet që në këtë rast, ka qenë edhe miratimi i mbretit, me

heshtjen ose pohimin e tij. Duhet theksuar se përplasjet parlament-qeveri

erdhën nga qëndrimi i grupimeve të ndryshme sociale, kryesisht nga reagimi i

elitave politike, përfaqësues të shtresave konservatore të aristokracisë së tokës

dhe të borgjezisë së re shqiptare, nga ndërhyrjet italiane, nga politikat

qeveritare, rrezikimi i postit të deputetëve, etj.

Por, kryesisht qeveritë u përballën me parlamentin, kur në lojë ishin interesa të

mëdha. Pavarësisht se Statuti e kishte ndaluar krijimin e partive politike, në

varësi të interesave dhe shtresave që mbronin deputetët, u përvijuan dy

grupime të mëdha, të cilat u përplasën disa herë. Kjo u evidentua që në vitet

1929-1930, gjatë qeverisë së dytë të Koço Kotës, që u përball për çështjen e

Axhip-it dhe Reformës Agrare. Koncesioni për hidrokarburet shkaktoi reagim

negativ për mënyrën e organizimit, shpalljen e fituesit dhe problemet e

menaxhimit. Kundërshtimet erdhën nga përfaqësuesit e borgjezisë shqiptare në

parlament. Në këtë rast u dallua një grupim i madh liberal, i cili u rreshtua në

mbrojtje të kapitalit vendas. Nga ana tjetër, grupi konservator, përfaqësues i

pronarëve të mëdhenj të tokave, i nxori pengesa kësaj qeverie për Reformën

Agrare. Pikërisht këto qëndrime të kundërta përsa i përket zhvillimeve të

vendit, sollën dorëheqjen e kësaj qeverie.

Ishte po grupimi konservator, që rrëzoi qeverinë liberale të Mehdi Frashërit,

nga fundi i vitit 1936, e cila me programin e saj ekonomik e politik cenoi

245

interesat e këtij grupimi. Në këtë kontekst përpjekja e saj, për të kontrolluar

listat e kandidatëve për deputetë në zgjedhjet e ardhshme, e acaroi shumë këtë

grupim, mbasi një pjesë e tyre mund të mos rizgjidhej më. Kështu ata morën

çdo iniciativë të mundshme parlamentare, për ta vështirësuar punën e qeverisë

liberale, duke i rrëzuar dekretet, organizuar interpelanca, madje bënë edhe

shtesa në rregulloren e parlamentit për shkurtimin e kohës së përgjigjeve

qeveritare. Të gjitha këto ndikuan që kryeministri M. Frashëri të kërkonte

votëbesim, të cilin nuk e mori dhe qeveria u rrëzua. Pavarësisht anëve

negative, kjo ngjarje pati një element pozitiv, pasi për herë të parë një qeveri,

u rrëzua me votë parlamentare, një zhvillim ky me tipare demokratike.

Veprimtaria e parlamentit të monarkisë u bazua mbi dy dokumente themelore:

Statuti Themeltar dhe rregullorja e brendshme e parlamentit. Në vitin 1931 u

miratua një rregullore e re dhe deputetët u shfaqën shumë aktivë gjatë

diskutimit dhe miratimit të saj, duke u treguar të kujdesshëm të krijonin sa më

shumë hapësira, në mënyrë që të kishin më tepër liri në shprehjen e

qëndrimeve. Nga ky insistim, u arrit sigurimi i më tepër kohe në dispozicion

për shqyrtimin e projekteve, që dilnin nga komisionet. Miratimi i kësaj

rregulloreje shërbeu për të evidentuar rivalitetin parlament-qeveri dhe

tendencën për të rritur kontrollin mbi të. Pavarësisht se kjo nuk u arrit, një

grup i madh deputetësh, kërkuan që qeveria të kishte kohë të kufizuar për t’iu

përgjigjur pyetjeve të tyre. Megjithatë, me iniciativë parlamentare në nëntor

1936, në këtë rregullore u bënë disa shtesa, duke e kushtëzuar përgjigjen e

qeverisë brenda 24 orëve, nëse parlamenti e shikonte të arsyeshme. Në këtë

mënyrë u forcua kontrolli parlamentar mbi qeverinë.

Në parlamentin e parë monarkik, në momente të caktuara u vërejt një qëndrim

i qartë patriotik i shumë deputetëve, po ashtu edhe respektimi dhe përfaqësimi

i pakicave etnike. Por u demonstruan edhe qëndrime të karakterit nacionalist.

Këto u evidentuan sidomos gjatë trajtimit të vendit që do të zinin, të drejtat e

pakicave kombëtare në Statut. Klauzola e vendosur që nuk mund të bëhej

ministër askush, pa qenë prej gjuhe dhe gjaku shqiptar, në vetvete ishte një

kufizim për të drejtat e pakicave. Por, nga ana tjetër ato ishin të përfaqësuara

mirë në strukturën shtetërore dhe në Parlamentin Shqiptar, gjë e cila në këtë

drejtim, e rendiste Shqipërinë hapa përpara vendeve të tjera të rajonit. Kjo

klauzolë evidentoi dy elementë të rëndësishëm: nga njëra anë, kundërshtimi i

saj nga disa deputetë nga pakicat kombëtare, pasqyroi lirinë e shprehjes në

Parlamentin Shqiptar. Nga ana tjetër, mbështetja e kësaj klauzole dhe

evidentimi i problemeve të pakicave shqiptare në vendet fqinjë, ishin një sinjal

që në këtë parlament, fryma nacionaliste do të ishte prezente.

Në kuadrin e reformave të mëdha, të ndërmarra pas vitit 1928, parlamentit

monarkik i ra detyra e miratimit të Kodit Tregtar që në këtë rast, u hartua nga

Këshilli i Shtetit dhe deputetët u treguan konstruktivë në këtë drejtim. Në

esencë Kodi ishte modern për kohën, por pati kontradikta të mëdha me

realitetin në të cilën gjendej tregtia shqiptare. Pavarësisht kundërshtimeve të

246

pakta, që kishin si arsye pikërisht këtë prapambetje, deputetët e miratuan atë,

duke i shtuar shtetit shqiptar një tjetër ligj modern.

Si gjatë periudhës republikane ashtu edhe gjatë monarkisë, një vend të

rëndësishëm për ekonominë e vendit, vazhduan të mbajnë koncesionet

ekonomike me jashtë, ku vendin kryesor e zinte Italia. Parlamenti Shqiptar

luajti një rol të rëndësishëm në këtë drejtim, por në historiografinë shqiptare,

pa të drejtë të gjithë deputetët janë trajtuar si mbështetës të qeverisë për këto

koncesione. E vërteta është, se ato u miratuan, por disa prej tyre u shoqëruan

me kundërshtime, dhe me insistimin e deputetëve u bënë ndryshime, të cilat

rezultuan pozitive për ekonominë e vendit. Qëndrimi kundërshtues i

deputetëve ka qenë i ndikuar nga disa faktorë, ku rol kryesor luajti reagimi i

borgjezisë shqiptare, ndaj konkurrencës së pandershme dhe dëmtimit të

interesave të saj prej tyre. Kështu që në fillim, u kundërshtua koncesioni i

Axhip-it për ekskluzivitetin e tij, shtimi i taksave të mallrave dhe dëmtimi i

sipërmarrjeve shqiptare. Por edhe pas miratimit të tij, deputetë të caktuar u

bënë zëri përçues i ankesave që vinin nga shtresa të caktuara të shoqërisë

shqiptare dhe nga profesionistë në fushën ekonomike, të cilët i gjykonin ato të

dëmshme për ekonominë shqiptare. Shembuj tipik mund të merren deputetët

M. Kaso, H. Delvina, Th. Orolloga, J. Erebara, P. Poga etj. Kështu gjatë

kalimit të koncesionit të fluturimeve shoqërisë italiane Ala Litoria, deputeti

Th. Orolloga doli hapur kundër ekskluzivitetit të dhënë dhe për lehtësirat e

krijuara asaj në taksa, si të dëmshme për ekonominë shqiptare. Po ashtu një

koncesion tjetër i madh ku u ndje roli i deputetëve, ishte ai i peshkimit i vitit

1938, duke sjellë përplasje mes qeverisë dhe deputetëve. Ishin pikërisht këta të

fundit që me anë të komisionit parlamentar, shmangën qeverinë shqiptare dhe

për ndryshimet e propozuara, biseduan drejtpërdrejtë me përfaqësuesit e

shoqërisë koncesionare. Ishte hera e parë që kjo ndodhte pas insistimit të

deputetëve, duke sjellë përmirësimin e disa pikave të tij, në të mirë të

ekonomisë dhe sipërmarrësve shqiptarë.

Në fillim të viteve ’30, të gjithë sektorët e ekonomisë u përfshinë nga kriza

ekonomike e cila dëmtoi rëndë ekonominë e vendit dhe ndër to edhe

sipërmarrësit shqiptarë. Në keqësimin e kësaj situate ndikoi edhe ftohja e

raporteve italo-shqiptare gjatë viteve 1933-34, e cila u shoqërua me

ndërprerjen e ndihmave italiane. Në kuadrin e nismave që mori qeveria

shqiptare për të zbutur pasojat ishte edhe rishikimi i disa traktateve ekonomike

dhe nënshkrimi i marrëveshjeve të reja tregtare, kryesisht me vendet fqinjë.

Deputetët luajtën një rol të rëndësishëm në këto raste, dhe në mbrojtje të

interesave të prodhuesve dhe tregtarëve shqiptarë, kërkuan me forcë

respektimin e paritetit. Ishte pikërisht ky insistim që ndikoi në qeverinë

shqiptare, e cila pas disa bisedimeve me qeverinë greke, arriti të modifikonte

në vitin 1934, Traktatin Shqiptaro-Grek të Tregtisë të vitit 1926, duke ruajtur

kushtet e paritetit mes dy vendeve. Ndryshe nga koncesionet të cilat u

shoqëruan me dakordësi, kundërshtime, ndërhyrje dhe rregullime, për sa i

përket trajtimit të marrëveshjeve financiare me Italinë të vitit 1931, ashtu dhe

247

ato të vitit 1936, deputetët u treguan unikë në qëndrimin e tyre, duke i

mbështetur dhe kaluar, pa asnjë kundërshtim ato. Por në diskutimet e tyre, ata

evidentuan vetëm përfitimet që do të kishte ekonomia shqiptare, pa analizuar

se, çfarë fitonte Italia nga këto marrëveshje. Ky ishte tregues i punës së dobët

të tyre, gjë e cila e ka shoqëruar në disa raste veprimtarinë e këtij parlamenti.

Përveç koncesioneve me shtetet e huaja parlamenti i ka kushtuar rëndësi të

veçantë biznesit shqiptar, duke qenë inkurajues dhe mbështetës, sidomos gjatë

viteve të krizës dhe acarimit të raporteve italo-shqiptare. Në parlament u

miratuan një seri nismash dhe ligjesh për mbrojtjen dhe zhvillimin e

industrisë, tregtisë, bujqësisë dhe blegtorisë shqiptare si dhe krijimi i

institucioneve mbështetëse për to. Përveç ligjeve me karakter të përgjithshëm,

politikat shtetërore synuan në masa specifike, për të ndihmuar drejtpërdrejtë

shoqëritë e mëdha sipërmarrëse shqiptare, sidomos duke i lehtësuar shumë nga

detyrimet financiare ndaj shtetit. Vlen të theksohet se deputetët i mbështetën

projektet qeveritare, por ndërmorën edhe vetë nisma, në ndihmë të shoqërive:

“Dele”, “Sita” dhe “Fabrika e Çimentos” në Shkodër. Shoqërisë “Dele”,

qeveria i dha pa ankand, koncesionin e Vivarit në Butrint dhe shumica e

deputetëve e përkrahën. Edhe në momentin e anulimit të tij, ajo u ndihmua nga

qeveria dhe parlamenti. Mbështetja për këto shoqëri, nga shumica e

deputetëve, vazhdoi në mënyrë permanente me gjithë përplasjen e grupimeve

të interesit brenda tyre.

Qeveria dhe parlamenti shqiptar, sidomos në periudhën e krizës ekonomike, i

kushtuan vëmendje problemit të bujqësisë, veçanërisht furnizimit të popullsisë

me drithëra, kur u ndjenë edhe “kriza buke”. Për këtë arsye, u ndërmorën

nisma për uljen ose heqjen e taksave doganore për misrin, grurin dhe farën për

mbjellje; në disa raste, u shpërnda misër dhe grurë falas. Parlamenti u tregua

tepër aktiv, duke miratuar dhjetëra nisma të tilla, madje, komisionet

parlamentare, në disa raste i ulën më tepër detyrimet e popullsisë, nga ato të

parashikuara në projektet qeveritare. Deputetët duke evidentuar shumë herë

problematikat e zonave të tyre, dhe me insistimin e bërë, ndikuan edhe mbi

politikat qeveritare për përfshirjen e zonave të lëna jashtë këtyre nismave. Në

këtë mënyrë veprimtaria e tyre ishte pozitive dhe e rëndësishme, për zbutjen

sadopak të varfërisë në vend.

Një nga detyrat kryesore që u shtrua për t’u realizuar menjëherë pas shpalljes

së monarkisë, ishte kryerja e Reformës Agrare, e cila u bë objekt i diskutimeve

të rëndësishme në parlament, për shkak të problematikës që përfshinte dhe

interesave që prekeshin nga ajo. Debatet u zhvilluan të ashpra mes dy

grupimeve të mëdha deputetësh: grupimit konservator, përfaqësues i

pronarëve të mëdhenj të tokave, që prekeshin drejtpërdrejtë nga reforma, dhe

grupimit liberal që e shikonte si të domosdoshme reformën për zhvillimin e

vendit, të mbështetur në këtë rast edhe nga A. Zogu. Pikëpamjet e këtyre

grupimeve u reflektuan edhe në punën e komisionit parlamentar, që u përpoq

të ruante balancën e tyre në parlament, ku u realizuan ndryshime në projektin e

248

reformës, duke ulur sipërfaqen e pashpronësueshme për pronarët, dhe rritur

sipërfaqen e lënë atyre në përdorim, me kusht përmirësimi. Ecuria e kësaj

reforme u trajtua me kujdes nga deputetët dhe për çdo ndryshim që iu bë asaj,

në vijimësi, u shoqërua me përplasje mes dy grupimeve.

Një çështje tjetër e rëndësishme që u trajtua në parlament, ishte projekti për

krijimin e Bankës Bujqësore, që u zvarrit shumë dhe ajo u hap vetëm në vitin

1938. Së pari, kjo vonesë ishte për shkak të ndikimit italian, që synonte të

ruante monopolin që kishte mbi sistemin financiar shqiptar nëpërmjet Bankës

Kombëtare. Së dyti, ishte vetë qeveria shqiptare me ngurrimet dhe ndërhyrjet e

saj, duke tërhequr kapitalet e mbledhura për të, pasojë kjo edhe e krizës

ekonomike. Deputetët ishin insistues dhe kërkues ndaj qeverisë për hapjen e

Bankës Bujqësore me argumentin se, shuma minimale për të ishte mbledhur.

Kjo u mbështet edhe nga deputetë kundërshtarë të Reformës Agrare, duke e

paraqitur vonesën për hapjen e bankës, si një element që e bënte të pamundur

zbatimin e reformës. Gjithashtu diskutimet, kryesisht nga specialistë të

financave gjatë miratimit të ligjit për hapjen e Bankës Bujqësore, sollën

ndryshime, për përmirësimin e funksionimit të saj.

Me gjithë hapat e mëparshme për zhvillimin e arsimit, edhe pas shpalljes së

monarkisë, ai vazhdoi të ishte në një situatë të vështirë. Por shumica e

deputetëve i përkrahën politikat qeveritare për zhvillimin e tij. Veprimtaria e

parlamentit kulmoi në prill të vitit 1933, kur u ndërmor reforma e madhe

arsimore për mbylljen e shkollave private të huaja dhe shqiptare, që kishin

krijuar shqetësime të mëdha, ku shumë prej tyre ishin jashtë kontrollit

qeveritar dhe ndiqnin politika dëmtuese për interesat kombëtare. Pavarësisht

se kjo reformë u përgatit nga M. Ivanaj dhe specialistë të arsimit, ishin vetë

deputetët që propozuan ndryshimin e neneve 206, 207 të Statutit të cilat i

miratuan unanimisht. Kuptohet që në këtë rast, kjo nismë ishte veprim i një

politike shtetërore të drejtuar nga A. Zogu, edhe në kuadrin e ftohjes së

raporteve italo-shqiptare. Sipas Reformës Ivanaj të vitit 1933, u mbyllën të

gjitha shkollat private në vend, vendase e të huaja, ç’ka shkaktoi dhe probleme

në lidhje me të drejtat e minoritetit dhe të komunitetit katolik shqiptar, kur

ndërkohë u prit pozitivisht nga opinioni publik në vend dhe u forcua fryma

kombëtare në arsim. Ishte po ky parlament, që në kuadrin e politikave

shtetërore pas zbutjes së acarimeve me Italinë e afrimin me të, e hodhi poshtë

Reformën Ivanaj, duke miratuar në vitin 1938, ligjin e ri të arsimit. Në atë ligj

u zbatua reforma Montaneli, e hartuar nën influencën direkte italiane, që risolli

gjendjen e mëparshme, përsa i përket shkollave private në vend, e ndikimin

italian në arsim. Sigurisht këtu ndikuan si vendimet e Gjykatës së Hagës të

vitit 1935 për çeljen e shkollave private në minoritetin grek dhe komunitetin

katolik shqiptar, ashtu dhe nevojat për zhvillimin e arsimit profesional në

vend.

Me gjithë këto zhvillime, në parlament, në raste të veçanta, u vunë re edhe

qëndrime frenuese për zhvillimin arsimor. Kështu në vitin 1935, deputeti F.

Alizoti kërkoi uljen e numrit të gjimnazeve, me argumentin, se ato prodhonin

249

vetëm nëpunës, duke krijuar një “superprodhim intelektual”, për të cilin sipas

tij, vendi nuk kishte nevojë. Ky ishte në fakt mentaliteti i një grupi

pushtetarësh konservatorë të kohës, të cilët rininë gjimnaziste e shikonin si

rrezik për pushtetin e tyre. Por, në shumë shkrime historike deri më sot, ky

zhvillim është trajtuar si qëndrim i gjithë parlamentit të kohës, gjë e cila nuk

qëndron, pasi kjo kërkesë u kundërshtua si nga ministri i Arsimit, ashtu edhe

nga deputetë të tjerë.

Parlamenti Shqiptar, për shkak të natyrës autoritare të monarkisë në Shqipëri

dhe sistemit të censurës, nuk ka pasur raporte të mira me shtypin. Ai jo vetëm

miratoi çdo nismë qeveritare, por me ndikimin e shumicës së deputetëve, e

përforcoi kontrollin e saj mbi organet e shtypit. Kjo u demonstrua që në janar

të vitit 1931, me miratimin e ligjit të shtypit, duke ashpërsuar disa nga

dispozitat e tij. Gjithashtu edhe raportet e disa deputetëve me shtypin, në

përgjithësi nuk kanë qenë të mira. Kjo pasi disa organe shtypi, evidentuan herë

pas herë punën e dobët të tyre, ose goditën afera korruptive, gjë e cila ndikoi

deri në mbylljen e disave prej tyre. Në prill të vitit 1933, deputetët propozuan

ndryshimin e art. 197 të Statutit që fliste për shtypin, duke e ngushtuar rrezen e

veprimit të tij, gjë e cila shtoi më tej kontrollin qeveritar. Në qeverisjen e M.

Frashërit, u lejua një lloj lirie e shtypit, por përsëri politikat mbretërore nuk

mund të atakoheshin. Me rrëzimin e saj dhe rikthimin e qeverisë së K. Kotës

në nëntor 1936, u shtuan përpjekjet për forcimin e kontrollit mbi shtypin në dy

aspekte: në vendosjen e kontrollit të plotë mbi financimet që vinin nga jashtë

për shtypin dhe në ndalimin e botimit, importimit të librave e broshurave të

konsideruara të dëmshme për regjimin. Edhe në këto raste parlamenti jo vetëm

i miratoi këto nisma, por me ndërhyrjet e bëra nga komisionet parlamentare, i

forcoi ato, ç’ka tregon që shumica e deputetëve, duke e ndjerë rrezikun e lirisë

së shtypit, mbajtën qëndrim negativ ndaj tij. Por pati dhe deputetë që u

shprehën kundër masave të ashpra ndaj shtypit.

Me shpalljen e monarkisë, për shkak të rëndësisë së tre besimeve të mëdha

fetare në vend, të ruajtjes së harmonisë në mes tyre dhe për ecurinë e shtetit

shqiptar, A. Zogu e cilësoi si të nevojshëm një rikonceptim raportesh, të

komuniteteve fetare me shtetin me qëllim kryesor rritjen më tej të kontrollit

shtetëror mbi to dhe shkëputjen nga ndikimet e huaja. Parlamenti i monarkisë

qëndroi në këto linja themelore, përsa i përket këtij problemi. Ai luajti rol të

rëndësishëm në miratimin e dekretligjit mbi komunitetet fetare në fund të vitit

1929. Gjatë diskutimit të tij, deputetët u treguan aktivë. Pavarësisht se nuk u

arrit, tek një pjesë e deputetëve u vërejt dëshira për kufizimin e sekteve fetare

në Shqipëri. Me veprimtarinë e tij, komisioni parlamentar u tregua

konstruktiv, duke garantuar lirinë fetare dhe hapësirën e veprimit për sektet

fetare. Për aspekte të veçanta, ai e rregulloi më mirë kontrollin qeveritar mbi

veprimtarinë e komuniteteve, pasi pjesëmarrjen e nëpunësve të shtetit si

anëtarë në këshillat e komuniteteve fetare, ose delegatë në kongreset fetare, e

cilësoi si një detyrë jo fetare dhe nuk mund të kishte masa ndëshkuese. Po

ashtu komunitetet fetare, për konflikte të brendshme, mund të kërkonin

ndihmën e qeverisë. Për mendimin tonë, në ato rrethana, miratimi i këtij ligji

250

ishte një zhvillim pozitiv për shtetin shqiptar. Nga bashkërendimi i

veprimtarisë së institucioneve shtetërore, u arrit kufizimi i ndërhyrjes së huaj,

në veprimtarinë e komuniteteve fetare. Nga ana tjetër u forcua roli kontrollues

i qeverisë dhe u rrit prezenca dhe fuqia e elementit kombëtar brenda këtyre

komuniteteve. Gjatë viteve në vazhdim veprimtaria parlamentare për çështjet

fetare, ka qenë në rënie. Kryesisht u diskutua për probleme pronash dhe

probleme financiare të institucioneve fetare.

Në fillimet e monarkisë, në kuadrin e reformave të parashikuara, si një nga

prioritetet u pa edhe përmirësimi i gjendjes së femrës shqiptare, në shoqëri e

në familje. Një hap i madh i ndërmarrë gjatë periudhës së fundit të Republikës,

ishte miratimi i Kodit Civil, që filloi të zbatohej në periudhën e monarkisë. Ky

ishte një zhvillim progresiv për femrën shqiptare, sepse u sanksionuan me ligj

disa të drejta të saj si: refuzimi i fejesës pa dëshirë, rritja e moshës së martesës,

celebrimi i saj nga autoritetet civile, lejimi i divorcit, etj, që dëshmuan për një

prirje perëndimore, modernizuese për këto çështje. Gjatë monarkisë u morën

një sërë nismash të tjera për përmirësimin e situatës së femrës, të cilat u

diskutuan në parlament si: rregullimi i shkurorëzimeve të ndodhura para hyrjes

në fuqi të Kodit Civil; ndalimi i martesave jashtë kurore; ligji për rregullimin e

fejesave në malësi; pranimi i konventave ndërkombëtare për gruan, etj.

Deputetët u treguan aktivë, konstruktivë e bashkëpunues, duke i miratuar dhe

përmirësuar këto nisma. Por deputetët morën dhe vetë nisma parlamentare për

lehtësimin e problemeve që rëndonin mbi femrën shqiptare, si nisma e një

grupi deputetësh katolikë në janar 1930, që u shprehën ashpër kundër

pagesave të mëdha për fejesat dhe martesat e vajzave dhe kërkuan ndërhyrjen

qeveritare për ndalimin e tyre. Nga ana tjetër, deputetët mbështetën edhe

kërkesat e diasporës, kjo në kundërshtim të politikave të caktuara qeveritare. I

tillë ishte kundërshtimi dhe rrëzimi i “Projektligjit për rregullimin e

emigracionit”, i paraqitur në vitin 1931, sipas të cilit ndalohej bashkimi i grave

me burrat e tyre në emigracion.

Një reformë modernizuese për gruan ishte dhe heqja e mbulesës së fytyrës. Që

në fillim të viteve ’20, u tentua marrja e nismave parlamentare për zgjidhjen e

këtij problemi, që ndeshi në reagimin e fortë të konservatorëve. Edhe pas

shpalljes së monarkisë, Ministria e Drejtësisë, me miratimin e drejtuesve të

Komunitetit Mysliman, nxori urdhra për ndalimin e mbajtjes së perçes në

vende publike, megjithatë nuk u vunë në zbatim. Por në mars 1937, u miratua

ligji mbi ndalimin e mbulimit të fytyrës së gruas. Kjo ishte një reformë e

madhe, emancipuese për shoqërinë shqiptare, që u arrit me mbështetjen e A.

Zogut, qeverisë e parlamentit, në bashkëpunimin me Kryesinë e Komunitetit

Mysliman. Deputetët luajtën rol pozitiv në ndryshimet e bëra në komisionin

parlamentar, që do të ndihmonin në zbatimin më të shpejtë të saj. Vërehet se

mbështetja e madhe kësaj reforme i erdhi pikërisht nga deputetë të besimit

mysliman. Kështu u dha një impakt mbi popullsinë e atij besimi, për ta

pranuar më shpejt atë.

251

Gjatë periudhës së monarkisë, megjithëse me një ecuri të ngadaltë, u

ndërmorën disa nisma dhe reforma modernizuese për vendin, por për shkak të

përmbajtjes së tyre dhe ndikimit, që do të kishin mbi pjesë të caktuara të

popullsisë, ato ndeshën në vështirësi për zbatimin në terren. Në varësi të

reformave, mund të themi se tri ishin arsyet kryesore që ndikuan për këtë: e

para, ishte qëndrimi pengues i një pjese të elitës konservatore në vend, që në

disa raste ishte në unison me ndërhyrjen italiane; e dyta, ishte mentaliteti i

prapambetur i një pjesë të popullsisë shqiptare e cila mbajti qëndrime negative

ndaj reformave modernizuese, që preknin organizimin disashekullor të saj; e

treta, ishte paefektshmëria e organizmave shtetërorë qendrorë dhe lokalë, në

kontrollin e zbatimit të këtyre reformave në terren, për shkak të neglizhencës,

paaftësisë, korrupsionit të nëpunësve etj. Të gjithë këta faktorë ndikuan në

ngadalësimin e zhvillimeve modernizuese, në shtetin shqiptar të kohës.

Një konkluzion tjetër, që rrjedh nga diskutimet parlamentare në punimet e

parlamentit të Monarkisë Shqiptare, është se në shumicën e kohës, u vërejt një

kulturë komunikimi dhe diskutimi, ku rrallë u kalua në sharje dhe ofendime

personale, fjalor të papërshtatshëm etj. I vetmi rast, kur situata agravoi drejt

një konfrontimi fizik, ka qenë viti 1936, si shkak i përplasjeve për qeverinë

liberale të M. Frashërit, mes deputetëve H. Delvina dhe M. Bushati. Vlen të

theksohet fakti se, gjatë seancave parlamentare, shumë herë u evidentuan

diskutime teknike dhe profesionale të arrira. Mund të përmenden deputetët M.

Kaso, M. Tutulani, P. Poga, H. Delvina, F. Alizoti, J. Erebara, A. Dibra, M.

Ivanaj, Th. Orolloga, L. Kareco, etj. Me qëndrimet e tyre, ata i dhanë një ritëm

punës së parlamentit, duke ndihmuar në miratimin e ligjeve më të mira për

shtetin shqiptar. Por, në atë parlament, ekzistoi edhe një grupim i madh

deputetësh, të cilët nuk folën asnjëherë, duke përdorur vetëm të drejtën e

votës. Kjo ishte një mangësi e madhe në veprimtarinë e tij, që për fat të keq

vazhdon edhe sot.

Në përfundim, mund të themi, se Parlamenti i Monarkisë Shqiptare për sa i

përket hapësirave të veprimit në raport me kreun e shtetit, ishte më i kufizuar

se ai republikan. Kjo pasi ishte me një dhomë dhe Statuti i kishte përcaktuar

një pushtet shumë të gjerë mbretit ndaj parlamentit. Por, gjatë periudhës

njëmbëdhjetëvjeçare ky parlament trajtoi dhe mori vendime shumë të

rëndësishme në varësi të situatave politike dhe ekonomike të shtetit shqiptar,

si: në plotësimin e legjislacionit shqiptar, në riorganizimin e plotë të

funksionimit të organeve të pushtetit qendror dhe atij lokal, në ndërmarrjen e

disa reformave të dobishme për vendin në fushën e bujqësisë dhe në ndihmë të

biznesit vendas, në lëmin arsimor e kulturor, të emancipimit të jetës së vendit

etj. E gjithë kjo veprimtari parlamentare, pavarësisht mangësive dhe

problemeve jo të lehta që e shoqëruan atë, ndikoi në konsolidimin e

mëtejshëm të shtetit shqiptar si dhe në forcimin e elementëve perëndimorë në

funksionimin e të gjithë hallkave të tij.

252

BIBLIOGRAFIA

I – BURIME ARKIVORE

1. Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (AQSH)

- Fondi 146, Parlamenti, vitet 1927 - 1939

- Fondi 149, Kryeministria, vitet 1928 - 1939

- Fondi 150, Ministria e Oborrit Mbretëror, vitet 1928 - 1939

- Fondi 152, Ministria e Punëve të Brendshme, vitet 1928 - 1939

- Fondi 171, Ministria e Ekonomisë Kombëtare, vitet 1928 - 1939

- Fondi 177, Ministria e Punëve Botore, vitet 1928 - 1939

- Fondi 195, Ministria e Arsimit, vitet 1928 - 1939 - Fondi 416, Ahmet Zogu, viti 1927 - 1928

2. Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë (AMPJ)

- Viti 1928

II – DOKUMENTE TË BOTUARA

1. Bisedimet e Asamblesë Legjislative, Tiranë: Kristo P. Luarasi, 1925

2. Bisedimet e Dhomës së Deputetëve 1925, Tiranë: Nikaj, 1925



5. Bisedimet e Kuvendit Kushtetues 1925, Tiranë: Nikaj, 1925

6. Bisedimet Parlamentare 1928, Vëllimi i parë, Tiranë: Shërbimi i botimeve parlamentare të

Kuvendit të Shqipërisë, 2012

7. Bisedimet e Senatit 1925, Tiranë: Kristo P. Luarasi, 1925

8. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci 1917-1941,

Tiranë: Drejtoria e Arkivave Shtetërore të R.P.Sh, 1959

9. Fletore Zyrtare, Tiranë, vitet 1925-1939

10. Kodi Civil, Vlorë: Gav. G. Direttore &C, 1928

11. Kodi Penal, Vlorë: Shtypshkronja “Vlora”, G. Direttore & C, 1927

12. Kodi Tregtar, Tiranë: Shtypshkronja “Tirana”, 1929

13. Ligje, Dekret Ligje e Rregullore të vjetit 1925, Botimet e Këshillit të Shtetit, Vol. 2 i

përmbledhjes së ligjeve, Tiranë, 1938







17. Ligji i Shtypit, Tiranë, 1931

253

18. Ligji mbi Reformën Agrare mbi Bankën Bujqësore e mbi Kontratën Typ, Tiranë: Nikaj,

1930

19. Raport i Komisionit hetues parlamentar mbi veprimet e Zotni Myfid Libohovës, Tiranë,

1925

20. Rregullorja e brendëshme e Senatit, Tiranë: Mbrothësija, 1925

21. Rregullorja e mbrendshme e Parlamentit, Tiranë: Gutenberg, 1931

22. Rregullorja e Parlamentit, Tiranë: Nikaj, 1923

23. Rregullorja mbi shkollat private të minoriteteve, Tiranë: Shtypshkronja e Ministrisë së

Arsimit, 1935

24. Statuti i shoqërisë “Gruaja Shqiptare”, Tiranë: Shtypshkronja Dielli, 1929.

25. Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare, Tiranë: Mbrothësia, 1929

26. Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare, Tiranë: Nikaj, 1925

III – DOKUMENTE ARKIVORE ITALIANE TË PUBLIKUARA

I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume III (23.2.1924 -

14.05.1925), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico dello Stato, 1959

I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume VI (01.01.1928 -


I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume VII (24.09.1928 -


I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume VIII (19.09.1929 -


I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume IX (15.04.1930 - 31.

12.1930), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico dello Stato, 1975

I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume X (01.01.1931 - 04.09.

1931), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico dello Stato, 1978

I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume XIII (01.01.1933 - 15.

07.1933), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1989

I Documenti Diplomatici Italiani, Settima Serie: 1922-1935, Volume XIV (16.07.1933 - 17.

03.1934), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1989

I Documenti Diplomatici Italiani, Ottava Serie: 1935-1939, Volume I (15.04.1935 -

31.08.1935), Roma, Ministero degli Affari Esteri, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato,

1991

I Documenti Diplomatici Italiani, Ottava Serie: 1935-1939, Volume II (01.09.1935 -


1991

254

I Documenti Diplomatici Italiani, Ottava Serie: 1935-1939, Volume III (01.01.1936 -


1992

IV – SHTYPI I KOHËS

Gazetat

-Arbënia, Tiranë, 1936

-Besa, Tiranë, 1933, 1936

-Bisedimet, Kajro, 1925

-Dajti, Tiranë, 1925

-Demokratia, Gjirokastër, 1928, 1930, 1931, 1932, 1937

-Dielli, Boston Massachusetts, 1927, 1929

-Gazeta e Korçës, Korçë, 1925, 1928, 1930, 1936

-Gazeta e Re, Tiranë, 1929

-Gazeta Shqiptare, Bari, 1928

-Il Popolo d’Italia, Milano, 1929

-Kombi Shqiptar, Tiranë, 1928

-Labërija, Gjirokastër, 1925

-Ora, Tiranë, 1929, 1930, 1931

-Republika, Shkodër, 1925

-Shekulli i Ri, Durrës, 1928

-Shqipëri e Re, Konstancë, 1925

-Telegraf, Tiranë, 1927, 1928

-Virua, Gjirokastër, 1928

-Vullneti, Tiranë, 1929, 1930

-Zëri i Korçës, Korçë, 1928, 1930

Revistat

-Edukata e Re, Tiranë, 1931

-Zani i Naltë, Tiranë, 1936, 1937

V – LITERATURA HISTORIOGRAFIKE

1. 10 vjet Mbretni 1928-1938, Tiranë, shtator 1938

2. Anastasi, Aurela - Historia e të drejtës kushtetuese në Shqipëri 1912-1939, Tiranë: Pegi,

2007

3. Austin, C. Robert - Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, Botim i dytë, Tiranë: Albin, 2003

4. Bakalli -Arifi, Emine - Marrëdhëniet ekonomike shqiptaro- jugosllave 1929 -1939,

Prishtinë: Koha, 1997

5. Basha, M.Ali - Rrugëtimi i fesë islame në Shqipëri (1912 -1967), Tiranë: Botim privat,

2011

255

6. Belegu, Mentar - “E ashtuquajtura Reformë Agrare e A. Zogut dhe dështimi i tij”, në

Studime Historike 3, Tiranë: Mihal Duri, 1978

7. Bello, Hasan - Marrëdhëniet shqiptaro- turke 1912 -1939, Tiranë: Botimet Albanologjike,

2015

8. Biagini, Antonello - Historia e Shqipërisë nga zanafilla deri në ditët tona, Tiranë: Shtëpia

e Librit dhe e Komunikimit, 2000

9. Bondioli, Pio - Albania quinta sponda d’ Italia, Milano: C.E.T.I.M-Milanino, 1939

10. Boriçi, Hamit - Një shekull e gjysmë publicistikë shqiptare (1848-1997), Lezhë: E.B.P,

Gjergj Fishta, 1997

11. Boriçi, Hamit, Marku, Mark - Histori e shtypit shqiptar nga fillimet deri në ditët tona,

Tiranë: Shtëpia botuese e librit universitar, 2010

12. Chekrezi, H. C. - Plani i tretë për copëtimin e Shqipërisë, Washington. D. C, 1951

13. Cici, Arben - Marrëdhëniet shqiptaro- italiane në vitet 1920 -1934, Tiranë: Afërdita,

2002

14. Cimbalo, Giovanni - Pluralizmi i besimit dhe komunitetet fetare në Shqipëri, Tiranë:

Naimi, 2013

15. Culaj, Lush - Shqiptarët në gjysmën e pare të shekullit XX, Prishtinë: Instituti

Albanologjik, 2005

16. Dako, Kristo - Shënime historike nga Jeta dhe Veprat e Nalt Madhërisë së Tij Zogu i

Parë Mbreti i Shqiptarëve, Tiranë: Kristo Luarasi, 1937

17. Della Rocca, Roberto Morozzo - Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920 -1944, Tiranë:

Eleni Gjika, 1994

18. Dervishi, Kastriot - Historia e Shtetit Shqiptar 1912 -2005, Tiranë: Shtëpia Botuese 55,

2006

19. Dervishi, Kastriot - Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet, Tiranë:

Shtëpia Botuese 55, 2012

20. Duka, Valentina - “Nga Presidenca në Monarki: çështje të legjitimitetit”, në Monarkia

Shqiptare 1928 -1939, Tiranë: Toena, 2011

21. Duka, Valentina - Histori e Shqipërisë 1912 -2000, Tiranë: Kristalina-KH, 2007

22. Ermenji, Abas - Vendi që zë Skënderbeu në historinë e Shqipërisë, Botim i dytë, Tiranë:

Çabej, 1996

23. Ferrario, Carlo Antonio - Vicende e problemi della penisola balcanica(1815 -1937),

Milano: Istituto per gli Studi di Politica Internazionale, 1937

24. Fiçorri, Ramiz - Ndërhyrja Italiane në Shqipëri(1925 -1939), Tiranë: KOÇI, 2005

25. Fischer, J. Bernd - Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, Botim i tretë,

Tiranë: Çabej, 2004

26. Fishta, Iljaz - Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë

(1925 -1931), Tiranë: Instituti i Studimeve Ekonomike, 1979

27. Fishta, Iljaz - Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe pasojat e saj skllavëruese për Shqipërinë

(1931 -1936), Tiranë: 8 Nëntori, 1989

28. Fishta, Iljaz - Ndërhyrja e kapitalit të huaj dhe roli i saj për pushtimin e Shqipërisë 1936 -

1939, Tiranë: DITURIA, 1999

29. Fishta, Iljaz - Sistemi monetar dhe i kreditit në Shqipëri (1925 -1944), Tiranë: Mihal Duri,

1971

30. Fishta, Iljaz, Toçi, Veniamin - Gjendja ekonomike e Shqipërisë në vitet 1912 -1944,

Tiranë: 8 Nëntori, 1983

31. Frashëri, Kristo - Ahmet Zogu. Vështrim historik, Tiranë: Botimet M&B, 2014

256

32. Frashëri, Kristo - Monedha, Krediti dhe Banka e Shqipërisë gjatë shekujve, Tiranë:

Toena, 2011

33. Frashëri, Mehdi - Kujtime,Tiranë: OMSCA-1, 2005

34. Frashëri, Mehdi - Problemet shqiptare, Tiranë: Ismail Mal’Osmani, 1944

35. Frashëri, Tanush - Ali Këlcyra, aristokrati kuqezi, Tiranë: Çabej, 2005

36. Giannini, Amedeo - Le Costituzioni degli Stati dell’ Europa Orientale, Romë: Istituto për

l’Europa Orientale, 1929

37. Giannini, Amedeo - L’Albania dall’Indipendenza all’unione con l’Italia (1913-1939),

Milano: Graf. A. Nicola&C-Varese, 1940

38. Goga, Gaqo - Ngrehja e një Mbretërie. Zogu I dhe populli i tij, Tiranë: Kristo Luarasi,

1938

39. Gogaj, Iljaz - Arsimi shqip në diasporë dhe në Çamëri 1912-1944, Tiranë: Naim Frashëri,

2007

40. Gogaj, Iljaz - Instituti shqiptaro-amerikan i Kavajës dhe Charles Teleford Ericksoni,

Tiranë: Logoreci, 2006

41. Gogaj, Iljaz - Mirash Ivanaj personalitet i shquar i universit shqiptar, Tiranë: Botimet

Erik, 2004

42. Gogaj, Iljaz - Ndërhyrja arsimore italiane në Shqipëri dhe qëndresa kundër saj deri në

vitin 1939, Tiranë: 8 Nëntori, 1980

43. Grant, H. Hugh - Mbreti Zog siç e kam njohur, Tiranë: Emal, 2002

44. Guidë e historisë ushtarake, Tiranë: Akademia e Mbrojtjes, 2008

45. Gjilani, Feti - “Shteti dhe e drejta gjatë regjimit të A. Zogut”, në Historia e Shtetit dhe e

së Drejtës në Shqipëri, Pjesa II, Tiranë: Luarasi, 1997

46. Hajdëri, Dashamir - “Lindja dhe zhvillimi i agroindustrisë”, në Historia e Bujqësisë dhe

Agroindustrisë Shqiptare, Tiranë: KEA, 2003

47. Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Vëllimi I, Tiranë: Ministria e

Arsimit dhe Shkencës, 2003

48. Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri, Tiranë: Shtypshkronja e Bankës së Shqipërisë,

2003

49. Historia e Popullit Shqiptar, Vëllimi III, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë:

Toena, 2007

50. Historia e Shqipërisë, Vëllimi III, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i

Historisë, Tiranë: 8 Nëntori, 1984

51. Hysi, Gramoz - Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike rreth tij në vitet 1920 -24,

Tiranë: Mihal Duri, 1988

52. Hysi, Shyqyri - Histori e komuniteteve fetare shqiptare, Tiranë: Mësonjëtorja, 2006

53. Hysi, Shyqyri - Rauf Fico- shtetar dhe diplomat i shquar, Tiranë: Mësonjëtorja, 2007

54. Ikonomi, Ilir - Faik Konica. Jeta në Uashington, Tiranë: Onufri, 2011

55. Ivanaj, Nikoll - Historija e Shqipëniës së re, Pjesa e parë, Tiranë: Atdheu, 1943

56. Jacques, Edwin - Shqiptarët, historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e

sotme, Tiranë: Kartë e Pendë, 1995

57. Kareco, Teodor - Reforma Agrare Demokratike. Bujqësia e Shqipërisë në vitet 1930 -

1938, Tiranë: ADA, 2013

257

58. Koka, Viron - Rrymat e mendimit politiko-shoqëror në Shqipëri në vitet 30-të të shekullit

XX-të. Tiranë: Akademia e Shkencave të Shqipërisë, 1985

59. Kurti, Donat - Provinça Françeskane Shqiptare, Shkodër: Botimet Françeskane, 2003

60. Lorenzoni, Giovanni - Çështja Agrare Shqiptare, Tiranë: Mbrothësija, 1930

61. Llukani, Andrea - Krishtërimi në Shqipëri, nga vitet apostolike deri në ditët tona, Tiranë:

Trifon Xhagjika, 2010

62. Matthews, Ronald - Sons of the Eagle, Londër: METHUEN & CO. LTD, 1937

63. Mandala, Petrotta, Salvadore - “L’opera degli italo-albanesi”, në Italia e Albania,

Palermo: Grafiche S. Pezzino & Figlio, 1940

64. Meta, Beqir - Tensioni greko-shqiptar (1939-1949), Tiranë: Geer, 2002

65. Meta, Beqir - Politika tatimore e shtetit shqiptar 1925-1939, Tiranë: Shkenca, 1999

66. Milo, Paskal - Politika e jashtme e Shqipërisë I, Tiranë: Toena, 2013

67. Montanelli, Indro - Shqipëria një dhe njëmijë, Tiranë: Shtëpia Botuese 55, 2005

68. Mousset, Albert - Shqipëria përballë Europës (1912 -1929), Tiranë: Dituria, 2004

69. Musaj, Fatmira - Gruaja në Shqipëri në vitet 1912-1939, Tiranë: Akademia e Shkencave

të Shqipërisë, 2002

70. Musaj, Fatmira - “Riorganizimi i forcave të armatosura në Shqipëri (1925-1928)”, në

Studime historike, 3-4, Tiranë: KRISTALINA-KH, 2013

71. Myzyri, Hysni - Pandeli J. Evangjeli (1859 -1949), atdhetar dhe burrë shteti i shquar,

Tiranë: Albpaper, 2004

72. Pastorelli, Pietro - Italia e Albania 1924-1927, Firence: Poligrafico Toscano, 1967

73. Peters, E.W. Markus - Përballjet e historisë së kishës katolike në Shqipëri 1919 -1996,

Lezhë: Gjergj Fishta, 2010

74. Puto, Arben - Shqipëria politike 1912 -1939, Tiranë: Toena, 2009

75. Quaroni, Pietro - Valixhja diplomatike, Tiranë: Albinform, 1993

76. Radi, Lazer - Shqipëria në vitet 30-të, Tiranë,1997

77. Rama, Fatmira - Dukuri arsimore gjatë Luftës së Dytë Botërore, Tiranë: Argeta-LMG,

2005

78. Rama, Fatmira: “Problemi çam në Lidhjen e Kombeve (1923-1926)”, në Studime

Historike, 1-2, Tiranë: Instituti i Historisë, 2007

79. Rama, Fatmira - “Sinodi i parë shqiptar dhe Kongresi i dytë panortodoks i Kishës

Autoqefale Kombëtare”, në 70 vjet të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, botim i

Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, 1993

80. Roselli, Alessandro - Italia e Albania: relazioni finanziarie nel ventennio fascista,

Bolognia: Il Mulino, 1986

81. Saraçi, Çatin - Zogu i Shqiptarëve, një histori e jetuar, Tiranë: Shtëpia Botuese 55, 2006

82. Selenica, Teki - Shqipëria më 1927, Tiranë: Shtypshkronja Tirana, 1928

83. Selmani, Hysen - Nga notimet e Zogut I Mbretit të shqiptarëve, Tiranë: KRISTALINA-

KH, 2008

84. Skendi, Stavro - Albania, New York: Praeger, 1958

85. Smirnova, Nina - Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, Tiranë: Ideart, 2004

258

86. Stevens J. Robert - Zhvillimet politike në Shqipëri 1920 -1939, Tiranë: GEER, 2004

87. Stirling. F. Walter- Safety Last, London: Hollis and Carter, 1953

88. Swire, Joseph - Shqipëria ngritja e një mbretërie, Tiranë: Dituria, 2005

89. Shkoza, Haxhi - Financat e Shqipnis 1839 -1934, Tiranë: Nikaj, 1935

90. Shqipenija më 1937, Vëllimi I, Tiranë: Kristo Luarasi, 1937

91.Teli, Pranvera (Dibra) - Shqipëria dhe diplomacia angleze 1919 -1927, Tiranë: Neraida,

2005

92. Tomes, Jason - “King Zog self -made monarch of Albania”, Gloucestershire: The History

Press, 2011

93. Traglia, Gustavo - L’Albania di Re Zog, Romë: Edizioni Tiber, 1930

94. Ushtelenca, Ilir - Diplomacia e mbretit Zogu i I-rë 1912-1939, Tiranë: Ermir, 1997

95. Verli, Marenglen - Shqipëria e viteve 1912 -1964 në kujtimet e Spiro Kosovës, Vëllimi i

Parë, Tiranë: KLEAN, 2008

96. Vickers, Miranda - Shqiptarët një histori moderne, Tiranë: Bota Shqiptare, 2008

97. Vinaver, Vuk - “Anglia dhe pozita ndërkombëtare e Shqipërisë midis dy Luftërave

Botërore”, në Gjurmime Albanologjike. 1, Prishtinë: Rilindja, 1968

98. Vllamasi, Sejfi - Ballafaqime politike në Shqipëri 1897 -1942, Botim i dytë, Tiranë:

Vllamasi, 2012

99. Xoxa, Zoi - Kujtimet e një gazetari, Tiranë: Shtëpia Botuese 55, 2007

100. Xhuvani,Visarion - Kujtim vepre dhe intrige, Tiranë: Shtypshkronja “Tirana”, 1926

101. Zavalani, Tajar - Histori e Shqipnis, Tiranë: Phoenix, 1998

259

Abstrakt

Veprimtaria parlamentare në Shqipëri në vitet e Monarkisë Shqiptare, 1928 - 1939

Parlamenti është një nga institucionet themelore në funksionimin e një shteti demokratik. Për

sa i përket Shqipërisë, rëndësia dhe roli i këtij institucioni, kanë qenë të kushtëzuara nga

regjimet politike, të cilat drejtuan shtetin shqiptar, në kohë të ndryshme. Në Shqipëri në

periudhën kohore shtator 1928 - prill 1939 u vendos monarkia. Teza e kësaj doktorature duke

u mbështetur gjerësisht në burimet arkivore, etj., analizon zhvillimet kryesore të veprimtarisë

parlamentare gjatë periudhës së monarkisë, në fushën politike, ekonomike, shoqërore dhe

kulturore. Hipoteza e ngritur nga ky studim është që, veprimtaria e këtij parlamenti kaq e

shumanshme dhe komplekse, të trajtohet në të gjithë kompleksitetin e saj, me ulje ngritjet e

veta, duke evidentuar një pikëpamje të ndryshme, nga ajo mbisunduese deri sot, për një rol të

vogël, rutinor të tij dhe që miratonte gjithçka pa kundërshtim. Për të arritur në konkluzione sa

më të sakta, si element metodologjik bazë për punimin është përdorur ndërthurja e kriterit

kronologjik, me atë tematiko-problemor. Në kuadrin e studimit të kësaj veprimtarie, janë

trajtuar disa çështje të rëndësishme si: krijimi dhe organizimi i parlamentit të monarkisë;

raportet e tij me institucionin e mbretit dhe qeverisë; roli i parlamentit në miratimin e

reformave të mëdha; qëndrimi i tij ndaj koncesioneve ekonomike me jashtë dhe zhvillimit të

ekonomisë kombëtare; trajtimi në parlament i problemeve arsimore, fetare, të shtypit si dhe

nismat për përmirësimin e situatës së femrës shqiptare.

Fjalët kyçe: Parlament, monarki, mbret, qeveri, statut, koncesione, reforma.

Abstract

The parliamentary activity in Albania in the years of the Albanian Monarchy, 1928 -

1939

The parliament is one of the fundamental institutions in the functioning of a democratic state.

As far as Albania is concerned, the importance and role of this institution, have been

conditioned by the political regimes, which led the Albanian state at different times. The

Albanian Monarchy was established in the period from September 1928 to April 1939. The

thesis of this doctorate, relying largely on archival resources, etc., analyzes the main

developments of parliamentary activity during the period of Monarchy in the political,

economic, social and cultural spheres. The hypothesis raised by this study is that the activity

of this parliament, so multifaceted and complex, is to be treated in all its complexity, with its

ups and downs, evidencing a different viewpoint, from what prevails today, for a small,

routine role and it approving everything without objection. In order to reach the most

accurate conclusions, the basic methodological element for this study is the interplay of the

chronological criterion, with thematic-problematic analysis. In the context of the study of this

activity, several important issues have been addressed such as: creation and organization of

parliament of Monarchy; it’s relations with the king’s institution and the government; the role

of parliament in adopting major reforms; its position on economic concessions abroad and the

development of the national economy; parliamentary treatment of educational, religious,

press problems and initiatives to improve the situation of Albanian women.

Key Words: Parliament, Monarchy, king, government, statute, concessions, reform.

republika e shqipËrisË universiteti i tiranËs ......parlamentarizmi në shqipëri, nuk lindi...

Documents