1

ЦАГААН БУДААНЫ ЗАХ

ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

2

Гарчиг

I. Дэлхийн цагаан будааны зах зээлийн өнөөгийн хандлага ........................................................ 3

II. Импортлогч, экспортлогч улсууд .................................................................................................. 6

III. Дэлхийн цагаан будааны нөөц, үйлдвэрлэл, хэрэглээ, ......................................................... 9

IV. Монголын цагаан будааны импорт ......................................................................................... 11

V. Цагаан будааны үнэ .................................................................................................................... 12

VI. Салбарын эрх зүйн орчин ........................................................................................................ 14

VII. Салбарын тулгамдаж буй асуудлууд ...................................................................................... 15

VIII. Хавсралтууд............................................................................................................................... 16

3

I. Дэлхийн цагаан будааны зах зээлийн өнөөгийн хандлага

Дэлхийн зах зээл дээрх цагаан будааны үнэ 2007 оны дунд үеэс эхлэн аажмаар өссөөр 2008

оны 2 дугаар сараас огцом өссөн нь уг бvтээгдэхvvний импортын эрэлт хэрэгцээ өсч,

долларын ханшны уналт болон оны эцсийн vлдэгдэл нөөцөөс шалтгаалж байна.

Зураг №: I-1 Цагаан будууаны дэлхийн зах зээл ба худалдаа

Дэлхийн цагаан будааны хамгийн том экспортлогч орон болох Тайланд, Вьетнам зэрэг

улсуудын цагаан будааны дэлхийн зах зээлийн үнэ 2008 оны 3, 4 дүгээр саруудад огцом өсч 5

дугаар сард хамгийн их буюу 1 тонн нь 863-963 ам.долларт хүрчээ. 2008 оны 3 дугаар сард

дэлхийн цагаан будааны дундаж үнэ оны эхэн үеэсээ 74 хувиар өссөн байна.

Зураг №: I-2 Цагаан будаа, буудай, эрдэнэ шишийн дэлхийн зах зээлийн үнэ

Мөн Энэтхэг, Египет зэрэг орнууд дотоод зах зээлээ хамгаалахын тулд экспортын хориг тавьж

эхэлсэн нь дэлийн экспортыг 10.5 сая тонноор багасгахад хүргэсэн байна.

Хүснэгт№: I-1 Дэлхийн цагаан будааны зах зээл / Сая тонн/

2006/07 2007/08 2008/09 Өөрчлөлт:% 2008/09 2007/08

Үйлдвэрлэл 428.7 439.5 450.2 2.4

Худалдаа 32.3 31.0 30.5 -1.6

Нийт хэрэглээ 427.1 436.5 444.4 1.8

Хүнс 372.2 377.4 384.2 1.8

Нөөц 104.6 109.3 115.4 5.5

4

Харин 2008 оны сүүлийн саруудад шинэ ургац арвин гарснаар цагаан будааны дэлхийн зах

зээлийн үнэ 2008 оны 6 дугаар сараас эхлэн аажмаар буурч 8 дугаар сарын байдлаар 1 тонн нь

548-787 ам.доллар болж буурсан байна.

Дэлхийн зах зээл дээр худалдаалагдаж буй цагаан будааны экспортын үнэ 2008 онд 658 сая

тонн буюу түрүү жилийнхээс 2.5 хувиар их байсан байна. 2009 оны эхний 4 сарын байдлаар

манай улсын нийт импортын 10.7 хувийг хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүн эзэлж байна.

Зураг №: I-3 Дэлхийн зах зээлийн цагааны будааны хэрэглээ ба үйлдвэрлэл

Импортын гол нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнийг илгээгч улсаар нь авч үзэхэд гурилыг

ОХУ-аас, төмс цагаан будааг БНХАУ-аас, элсэн чихрийг Тайланд болон Малайз улсаас

оруулжээ. Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүнээс цагаан будаа, элсэн чихэр, ургамлын тосыг 100

хувь импортоор оруулж байгаа бөгөөд цагаан будааны 100 хувийг, элсэн чихрийн 70 хувийг

БНХАУ-аас, ургамлын тосны 68.4 хувийг, импортын гурилын 97 хувийг ОХУ-аас тус тус

импортолсон байна.

Хүснэгт№: I-2 Ази Номхон Далайн Орнуудын цагаан будааны ФОБ үнэ/ ам.дол/тн

Улс Жил 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 дунда

ж

Кампуж 5%

будаа

2007 341 340 344 345 343 355 356 360 356 357 373 397 523

2008 404 510 515 760 897 796 725 738 666 668

Мянмар 25%

будаа

2007 355 211 239 225 250 266 275 260

2008 277 287 305 323 319 380 315

Тайланд Хоммали

будаа

2007 529 537 551 554 552 553 568 559 563 564 595 621 562

2008 672 739 821 1, 103 1,205 1,079 991 924 883 820 795 793 902

Вьетнам 5%

будаа

2007 290 295 305 304 301 301 303 311 315 318 335 338 310

2008 355 425 510 810 925 845 715 565 530 530 400 601

Хүснэгт№: I-3 2008 оны 1 дүгээр сард импортоор оруулж ирсэн цагаан будааны мэдээ, компаниар /кг/

№ Аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүс нэр

Импортлогч орон

Нийт хэмжээ /кг/

Нийт мөнгөн дүн

Эзлэх хувийн жин

1 Мөнхцэцэг Хятад 556.650 166.995 30%

5

2 Эрдэнэбаатар Хятад 486.100 145.830 26%

3 Яруу- Эрдэнэ Хятад 300.850 90.255 16%

4 Даваажав Хятад 183.350 55.005 10%

5 Гансамбуу Хятад 126.000 37.800 6.7%

6 Бусад Хятад 227.020 68.038.1 12.1

7 Хаанпалас ХХК Япон 1500 3407,4 0

8 Скай Трейдинг ХХК БНСУ 934 4191 0

9 Эвридэй ХХК Япон 340 765,61 0

Нийт дүн 1.881.244 572.286.54 100%

Доорх хүснэгтээс харахад импортлогчоос эцсийн хэрэглэгчдэд очиход 3-4 зуучлан

борлуулагчдыг дамжиж байгаа болох нь харагдаж байна. Энэ явцад 1 кг цагаан будааны үнэ

558-1400 төгрөг болж, 160%-иар өссөн байна.

Хүснэгт№:I-4Дотоодын цагаан будааны зах зээлийн дундаж үнэ (2009 оны байдлаар (кг/ төг-өөр)

Суурь

үнэ

Гаал

ийн

үнэ

Импортлог

чийн

үнэ

Хүнсний

захын

үнэ

Сүлжээ

дэлгүүр

үүдийн

үнэ

Үнийн өөрчлөлт төг, өсөлтийн хувиар

Имп-

чийн

үнэ

Хүнсн

ий

захын

үнэ

Сүлжээ

дэлгүүри

йн

үнэ

Имп-

чийн

үнэ

Хүнсн

ий зах

үнэ

Сүлжээ

Дэлгүүри

йн үнэ

/%-

аар/

/%-

аар/

/%-аар/

485 558 1000 1300 1400 442 300 100 79% 30% 7%

Зураг №: I-4 Цагаан будууаны гол экспортлогч орнуудын эзлэх хувь хэмжээ, цаашдын хандлага

Хүснэгт№: I-5Дэлхийн худалдааны прогноз

Дундаж

2010 2011 2012 2013 2014

Экспорт

Цагаан будаа Мян.т 4891 4950 5017 5063 5112

6

Үхрийн мах Мян.т 5068 5061 5116 5160 5194

Гахайн мах Мян.т 4395 4526 4620 4669 4778

Шувууны мах Мян.т 1827 1815 1817 1810 1807

Хонины мах Мян.т 265 265 274 282 292

Импорт Мян.т

Цагаан будаа Мян.т 4084 4151 4239 4426 4573

Үхрийн мах Мян.т 5113 5155 5231 5324 5407

Гахайн мах Мян.т 3478 3636 3733 3801 3938

II. Импортлогч, экспортлогч улсууд

Азийн Бангладеш, Малайз, Филиппин зэрэг улс орнуудын импорт буурч, Африк, Европын

холбооны улс болон АНУ-ын хэрэглээний өсөлт, дэлхийн үнийн боломжит бууралт зэргээс

импорт өсөхөөр хандлагатай байна.

Цагаан будаа экспортлогч доорхи орнууд нь дэлхийн цагаан будааны экспортын 97 хувийг

хангадаг байна.

Хүснэгт№:II-1 Цагаан будаа экпортлогч томоохон улсууд

Цагаан будаа экпортлогч улсууд /сая.тн/ Дэлхийн цагаан будаа экспортод

эзлэх хувь

1 Тайланд 10 34.5%

2 Энэтхэг 4.8 16.5%

3 Вьетнам 4.1 14.1%

4 Америкийн Нэгдсэн Улс 3.1 10.6%

5 Пакистан 1.8 6.3%

6 Хятад (Тайваныг оруулан) 901.550 3.1%

7 Египет 836.940 2.9%

8 Итал 668.940 2.3%

9 Уругвай 609.170 2.1%

10 Испани 346.030 1.2%

Дэлхийн үр тариа, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн хамгийн том улс болох Хятад улс нь өөрийн орны дотоодын нийлүүлэлтийн өсөлт, хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийг зохицуулах зорилгоор экспортын улаан буудай болон цагаан будаандаа 2008 оны 1 дүгээр сараас эхлэн 2008 оныг дуустал татвар ногдуулах болсон. Үүнд 57 нэр төрлийн үр тарианы бүтээгдэхүүн хамрагдаж байгаа бөгөөд экспортын улаан буудайн татвар 20 хувь, эрдэнэшиш, цагаан будаанд 5 хувийн татвар тус тус ноогдуулсан. Зураг №: II-1 Дэлхийн цагаан будааны үйлдвэрлэлт улс орноор

7

Зураг №: II-2 Үйлдвэрлэлт ба хэрэглээ /Мян.тн/

Хүснэгт№:II-2 Манай улсад цагаан будаа экспортлогч улсууд/2009.9сарын байдлаар

№ Импортлогч улс Импортолсон цагаан будааны хэмжээ / кг /

Зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ %

2009-IX 2009-IX

1 БНХАУ 2327485 98.8

2 БНСУ 2000 0.1

3 Япон 2280 0.1

4 Òàéëàíä 20844 0.9

5 Áóñàä 2424 0.1

6 Нийт 2355033 100.0

Хятад улс 2008 онд авах нийт ургацынхаа 95 хувийг өвлийн ургацаасаа авсан байна.

Хүснэгт№:II-3 Дэлхийн зах зээлийн экспорт / мян.тн /

№ 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Dec 2008/09Jan-11 Эзлэх хувь

хэмжээ

1 Тайланд 7.274 7.376 9.500 9.000 9.000 30.8%

2 АНУ 3.862 3.307 3.100 3.500 3.500 12.0%

3 Энэтхэг 4.687 4.537 3.800 3.400 3.400 11.6%

4 Пакистан 3.032 3.579 3.600 3.200 2.900 9.9%

3 Веьтнам 5.174 4.705 4.600 5.000 5.000 17.1%

4 Хятад 656 1.216 1.300 1.600 1.300 4.4%

3 Египт 1.095 958 1000 1100 1100 3.8%

4 Урагвай 762 812 700 800 800 2.7%

3 Камбожи 200 350 450 450 450 1.5%

Тайланд31%

АНУ12%Энэтхэг

12%

Пакистан10%

Ветнам17%

Хятад4%

Бусад14%

8

Бусад 27.365.8 26.743.2 1.915 1.797 1.797 6.1%

Дэлхийн нийт хэмжээ 29.009 28.888 29.015 29.847 29.247 100%

Хүснэгт№:II-4 Дэлхийн зах зээлийн импорт / мян.тн /

№ 2004 / 05

2005 / 06

2006 / 07

2007 /08 Dec

2008Jan-15

Эзлэх хувь хэмжээ

2007/ 2008

1 Филиппин 1.890 1.791 1.800 1.900 1.900 6.4%

2 Нигери 1.777 1.600 1.700 1.700 1.600 5.7%

3 Саудын Араб 1.357 1.448 960 1015 1015 3.4%

4 Иран 983 1.251 1.200 900 900 3.0%

5 Ирак 786 1.306 700 1100 1100 3.7%

6 Өмнөд Африк 850 963 900 950 900 3.2%

7 Япон 787 681 650 700 700 2.3%

8 Бангладеш 785 531 650 1000 1000 3.4%

9 Малайз 751 886 800 700 700 2.3%

10 Moнгол 28.362.6 1.881.244 0.1%

11 Бусад 24.059 25.817.6 24.023.7 18.120.6 17.722.1 60.7%

Тооцогдоогүй 2.887 1.905 2007 1733 1708 5.8%

Дэлхийн нийт хэмжээ

29.009 28.888 29.015 29.847 29.247 100%

Хүснэгт№: II-5Цагаан будааны хэрэглээ, үйлдвэрлэл / 2007-2009 (сая тонн)

Үйлдвэрлэл Импорт Экспорт Хэрэглээ Нөөц

2007 2008 2008 2009 2008 2009 2007/08 2008/09 2008 2009

АЗИ 399.3 407.8 14.6 14.1 24.6 24.1 385.0 392.0 103.2 109.3

Бангладеш 28.9 30.0 1.5 1.0 - - 29.9 30.9 4.6 4.7

Хятад 128.1 130.7 0.9 1.0 1.3 1.5 125.9 126.6 58.1 61.7

Хятадын Тайван 1.0 1.2 0.1 0.1 - 0.1 1.2 1.2 0.1 0.2

Энэтхэг 96.4 98.0 0.1 0.1 3.5 4.3 88.8 92.3 16.5 18.0

Индонез 36.0 37.7 0.3 0.3 - - 37.0 37.6 2.8 3.2

Исламын БН Иран Улс

1.8 1.6 1.1 1.2 - - 2.9 2.9 0.3 0.3

Ирак 0.2 0.2 1.0 1.1 - - 1.2 1.2 0.1 0.1

Япон 7.9 7.6 0.7 0.7 0.2 0.2 8.3 8.3 1.6 1.5

БНАСАУ 1.2 1.4 0.7 0.6 - - 1.9 2.0 - 0.1

БНСУ 4.4 4.6 0.3 0.3 0.1 0.1 4.8 4.8 0.9 0.9

Малайз 1.5 1.5 1.0 0.8 - - 2.4 2.4 0.1 0.2

Мянмар 18.9 17.5 - - 0.1 0.4 19.0 18.3 5.0 3.8

Пакистан 5.6 6.3 - - 3.1 3.2 2.7 2.9 0.2 0.4

Филиппин 10.9 11.1 2.3 1.8 - - 12.6 12.9 2,1 2.2

Саудын Араб - - 1.1 1.2 - - 1.2 1.3 0,2 0.1

Шри Ланк 2.1 2.6 0.1 - - - 2.2 2.5 0.2 0.4

Тайланд 21.2 21.5 0.2 0.1 10.1 8.5 11.7 12.0 3.9 5.0

Вьетнам 23.9 25.1 0.2 0.2 4.6 4.5 19.9 20.4 4.4 4.8

АФРИК 15.0 16.1 9.6 9.4 0.5 0.7 24.2 24.6 3.0 3.0

Зааны ясан эрэг 0.6 0.6 0.9 0.8 - - 1.5 1.4 - -

Египт 4.7 5.1 - - 0.5 0.7 3.8 4.1 1.1 1.4

Мадагаскар 2.4 2.7 0.2 0.2 - - 2.6 2.8 0.2 0.2

Нигер 2.3 2.4 2.0 1.8 - - 4.4 4.3 0.2 0.1

9

Сенегал 0.2 0.2 0.9 0.9 - - 1.1 1.1 0.3 0.2

Өмнөд Африк - - 0.8 0.9 - - 0.9 0.9 0.1 -

Танзани 0.9 0.9 0.1 0.1 - - 1.1 1.0 0.1 0.1

ТӨВ АМЕРИК 1.6 1.6 2.3 2.3 - - 3.9 4.0 0.5 0.5

Куба 0.3 0.3 0.7 0.7 - - 1.0 1.0 - -

Мексик 0.2 0.2 0.5 0.5 - - 0.7 0.7 - -

ӨМНӨД АМЕРИК 14.7 15.8 1.1 1.0 2.1 2.1 14.6 14.7 1.0 1.1

Аргентин 0.7 0.8 - - 0.5 0.5 0.3 0.3 0.1 0.1

Бразил 7.6 8.1 0.7 0.6 0.4 0.3 8.6 8.4 0.2 0.2

Перу 1.7 1.8 0.1 - - - 1.7 1.8 0.3 0.3

Уругвай 0.8 0.9 - - 0.8 0.8 0.1 0.1 0.1 0.2

ХОЙД АМЕРИК 6.3 6.5 1.1 1.2 3.5 3.3 4.2 4.5 1.0 0.9

Канад - - 0.3 0.3 - - 0.3 0.3 - 0.1

АНУ 6.3 6.5 0.8 0.8 3.5 3.3 3.9 4.2 0.9 0.8

ЕВРОП 2.5 2.4 1.8 2.0 0.2 0.3 4.1 4.1 0.6 0.6

Европын холбоо 1.9 1.8 1.3 1.5 0.2 0.2 3.0 3.1 0.5 0.5

ОХУ 0.5 0.5 0.3 0.3 - - 0.7 0.7 - -

ДАЛАЙН ОРНУУД 0.1 - 0.4 0.4 0.1 0.1 0.5 0.5 0.1 -

Австрали 0.1 - 0.2 0.2 0.1 0.1 0.2 0.2 0.1 -

ДЭЛХИЙ 439.5 450.2 31.0 30.5 31.0 30.5 436.5 444.4 109.3 115.4

Хөгжиж буй орнууд 422.2 433.2 26.2 25.2 27.0 26.7 418.0 425.6 105.9 112.4

Хөгжингүй орнууд 17.3 17.0 4.9 5.3 4.0 3.8 18.5 18.8 3.4 3.0

Буурай орлоготой хүнсний хомсдолд орсон орнууд

333.3 342.9 16.9 15.9 9.9 11.0 334.6 341.9 89.1 95.1

Бага хөгжингүй орнууд

64.5 64.8 7.0 6.8 1.6 1.8 70.4 71.2 12.7 11.4

Хүнс импортлогч бус хөгжиж буй орнууд

16.2 18.0 2.6 2.5 3.7 4.0 15.0 15.9 2.2 2.9

III. Дэлхийн цагаан будааны нөөц, үйлдвэрлэл, хэрэглээ,

Дэлхийн цагаан будааны ургацын ихэнх хувийг буюу 605 сая тонныг Азийн орнууд

үйлдвэрлэдэг байна. Дэлхийн зах зээлд цагаан будаа нийлүүлэгч Тайланд улс 31 хувийг тус

улс үйлдвэрлэдэг бол Вьетнам 17 хувь, АНУ, Энэтхэг улсууд тус бүр 12 хувийг, Пакистан 10

хувийг үйлдвэрлэдэг байна. Харин манай гол импортлогч БНХАУ цагаан будааны зах зээлийн

дөрвөн хувьтай тэнцэх хэмжээний үйлдвэрлэл явуулдаг ажээ. Харин цагаан будааны хамгийн

том импортлогч нь Филиппин улс ажээ. Манай улсын цагаан будааны хэрэглээ жилээс жилд

өсөн нэмэгдэж байгаа хэдий ч дэлхийн цагаан будааны импортод ердөө л 0,1 хувийг эзэлдэг

байна.

2009 онд азийн Бангладеш, Малайз, Филиппин зэрэг улс орнуудын импорт буурч,

Африк, Европын холбооны улс болон АНУ-ын хэрэглээний өсөлт, дэлхийн үнийн боломжит

бууралт зэргээс импорт өссөн байна. Мөн 2009 оны дэлхийн худалдааны экспортын хандлага

Египет, Энэтхэг, Пакистан, Вьетнам зэрэг улс орнуудын экспортын хориг, хязгаарлалтаас болж

буурсан үзүүлэлттэй байна.

Хүснэгт№: III-1Импортоор орж ирсэн цагаан будаа 2009 оны эхний 3 сар

10

2008 оны 5 дугаар сараас 2008 оны 9 дүгээр сарын 5-ны өдрийн байдлаар манай орны хилээр

орж ирж цагаан будааны хилийн үнийн судалгааг хийж үзэхэд доорх байдалтай байна.

Хүснэгт№: III-2 Экспортлож буй улсуудын цагаан будааны үнэ Тоо Үнэ Нэгж үнэ төгрөгөөр

БНСУ 5 740 4.9 1315.65

Тайланд 20 844 17.3 1279.149

ХБНГУ 394 0.7 2738.155

Хятад 3 583 235 1163 500.2195

Япон 2 290 7.2 4845.663

Нийт 3 612 533 1193.1 509.004

Эндээс харахад БНХАУ-ын цагаан будааныхаа үнийг нэмээгүй болох нь харагдаж байна.

Өөрөөр хэлбэл Хятадын цагаан будаа 1 кг нь 500 төгрөгбайна. Гэтэл 1 кг цагаан будааны

жижиглэнгийн үнэ 1360-1500 төгрөг буюу хилийн үнээсээ бараг 3-4 дахин их байна.

Хүснэгт№: III-3 Цагаан будааны дотоодын хэрэглээ /тн/

Цагаан будааны 95-98 хувийг БНХАУ-аас, 5-2 хувийг Вьетнам, Японоос импортлон авдаг. Их

хэмжээгээр импортлогчдоос гадна ганзагын наймаа эрхлэгчид хүнсний хэрэглээнийхээ будааг

өөрсдөө бага багаар оруулж ирдэг байна. Харин 2010 оноос Зам-Үүдийн боомтоор цагаан

будааг нэг хүнд нэг шуудайнаас илүүтэй оруулахгүй болсон юм.

Хүснэгт№: III-4 Дэлхийн цагаан будаа экспорт 2008 он

5740 30 20844 394

3583235

22900

1000000

2000000

3000000

4000000

БНСУ Тайвань Тайланд ХБНГУ Хятад Япон

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2006

2007

2008

2009

11

Тус улс цагаан будааг стратегийн чухал ач холбогдолтой хүнсний бүтээгдэхүүн гэж үздэг

тул ийм шийдвэрт хүрсэн байна. Өнөөдрийн байдлаар Бөмбөгөр худалдааны төвд нэг кг цагаан

будаа 1500 төгрөг байлаа. Гэхдээ л цагаан будаа оруулж ирэхгүй байгаа учир үнэ нь нэмэгдэж

байгаа гэсэн яриа, хүлээлт их байна.

IV. Монголын цагаан будааны импорт

Манайх улс хүнсний бүтээгдэхүүний нэг цагаан будааг 100 хувь импортоор оруулж ирж байна.

Цагаан будааны 95-98 хувийг БНХАУ-аас, 2-5 хувийг Вьетнам, Японоос импортолдог. Их

хэмжээгээр импортлогчдоос гадна ганзагын наймаа эрхлэгчид хүнсний хэрэглээнийхээ будааг

өөрсдөө бага багаар оруулдаг байна.

Хүснэгт№: IV-1Цагаан будааны импортлогч улс орнуудын судалгаа

№ Импортлогч улс Импортолсон цагаан будааны хэмжээ / кг / Зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ %

2006 - XII 2007 - XII 2006 - XII 2009 -XII

1 Хятад 15.819.630 28.229.524 99.8 99.5

2 Тайланд 17.500,0 71.981.9 0.1 0.3

3 АНУ 1.308,6 39.227.5 0.008 0.1

4 БНСУ 180,0 4.969.6 0.001 0.01

5 Кувейт 600,0 3.750.0 0.003 0.01

6 Япон 811.0 4062.4 0.005 0.01

Нийт 15.844.639,6 28.362.643 100 100

Манай улсын хүн амын хоол хүнсэндээ хэрэглэж буй цагаан будаа, элсэн чихрийн хэрэглээ жил

бүр өсөх хандлага ажиглагдаж байна. 2005 оны байдлаар манай улс 13.77 мян.тн цагаан будаа,

2008 оны байдлаар 27.9 мян.тн цагаан будаа импортлож элсэн чихрийн хэрэглээ 1.5-2 дахин

нэмэгдсэн дүнтэй байна.

Харин 2009 оны эхний 04 сард нийтдээ 13643.7 мян ам долларын хүнсний бүтээгдэхүүн

импортлосноос, 5.4 мян.тн цагаан будаа, 4.6 мян.тн элсэн чихэр, 1.2 мян.тонн ургамлын тос

импортлон зах зээлд худалдаалсан нь өмнөх онуудын мөн үетэй харьцуулахад 1.8-3.5 дахин

12

буурсан үзүүлэлттэй байна. Үүнээс шалтгаалан 2009 онд зах зээлд будаа, ургамлын тос, элсэн

чихэрийн хомдол үүсч, үнэ нилээд өсөх хандлага ажиглагдаж байна.

Цаашид цагаан будаа, ургамлын тос, элсэн чихрийн нийлүүлэлтийг тогтворжуулах зорилгоор

улсын зээл, тусламж, төслийн хүрээнд буцалтгүй тусламжаар болон хөнгөлттэй үнээр авах

асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа болно.

V. Цагаан будааны үнэ

Импортын цагаан будааны нэгж үнийн хувьд Япон улсаас импортлож буй цагаан будаа чанар

болон сортын хувиас хамаарч 1 кг нь 4 845.66 төг байгаа нь 2009 оны эхний 3 сард импортлож

буй будаанаас нэгж үнийн хувьд хамгийн өндөрт тооцогдож байгаа ажээ. Харимн хамгийн хямд

импортлож буй будаа нь Хятад улсаас импортлож буй цагаан будаа бөгөөд 1 кг цагаан будааг

дунджаар 500.21 төгрөгөөр импортлолсон байна.

2009 оны эхний 3 сард нийт 1193100 америк долларын 3612533 кг цагаан будааг дунджаар

509.12 төгрөгөөр импортлолсон байна.

Хүснэгт№: V-1Импортын цагаан будааны нэгж үнэ / 2009 оны эхний 3 сар/ экспортлогч орнууд

2009 ондТайланд улсын 5 хувийн будаа дунджаар 1 тн нь 446 ам.доллар байна. Энэ нь

өмнөх оны дундаж үнэтэй харьцуулж үзэхэд 32.4 хувиар буурсан байна. Доорх графикаас

харахад 1 тн цагаан будааны үнэ 2007 онд 326 ам доллар байсан бол 2008 онд 2 дахин өсч 660

ам доллар, 2009 онд 446 ам доллар байна.

Хүснэгт№: V-2 Тайландын 5%-ийн цагаан будаа

Тайландын Хоммали цагаан будаа (жасмины цагаан будаа )-ны дундаж үнэ бусад бус

нутгуудад ургаж байгаа цагаан будаануудаас өндөр юм. 2007 онд энэхүү цагаан будааны ФОБ

1315.65 1279.149

2738.155

500.2195

4845.663

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

БНСУ Тайланд ХБНГУ Хятад Япон

1300

2800

6800

0

2000

4000

6000

8000

2007 2008 2009

13

үнэ 562 ам.долл/тн байсан. Тайландын 5 хувийн цагаан будааны ФОБ үнэ 328 ам.долл/тн.

2008 онд Тайландын 5 хувийн цагаан будааны үнэ 5-р сард 973 ам.долл/тн байсан бол 11-р

сард 550 ам.долл/тн хүрч 43 хувиар буурсан байна.

Хүснэгт№: V-3 Цагаан будааны үнийн судалгаа

Хүснэгт№: V-4 Цагаан будааны үнийн судалгаа

Хүснэгт№: V-5Импортын барааны тоо, үнийн судалгаа,мян.ам.долл

Барааны нэр

2006 2007 2008

Тоо Үнэ Тоо Үнэ Тоо Үнэ

Цагаан будаа.т

18523.2 5077.6 28362.6 8147.9 27947.0* 11103.8

Элсэн чихэр.т

25862.3 8592. 9 36748.4 13258.0 42850.3 16800.8

Хүснэгт№: V-6Импортолсон барааны дундаж үнэ/ам.долл/

Барааны нэр 2006 2007 2008

Цагаан будаа.т 274.12 287.28 397.31

Элсэн чихэр.т 332.26 360.78 392.08

Хүснэгт№: V-7Импортолсон барааны тоо хэмжээний болон үнийн индекс/%/

Барааны нэр

Тоо хэмжээний индекс

Үнийн индекс

2007 2008 2007 2008

14

Цагаан будаа.т

153.12 98.53 104.80 138.30

Элсэн чихэр.т

142.09 116.60 108.58 108.68

Дэлхийн хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт сүүлийн 3 жилийнхтэй харьцуулбал 83

хувиар өссөн гэж Дэлхийн банкныхан мэдээлж байгаа бол Дэлхийн Хүнс хөдөө аж ахуйн

байгууллагаас тооцоолсноор дэлхийн хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн индекс сүүлийн есөн сард

45 хувиар өссөн гэсэн дүнг гаргажээ.

2009 онд дэлхийн цагаан будааны гадаад худалдаа дэлхийн хэмжээнд 30 сая тонн гарсан нь

2008 оныхоос ялимгүй бага өөрчлөлттэй гарсан байна.

Грфик №: V-3Дотоодын зах зээл, импортын зах зээлийн дундаж үнийн судалгаа ба хангалтын байдал

VI. Салбарын эрх зүйн орчин

Вьетнам, Тайланд зэрэг орнуудад цагаан будааны экспортын хамгийн доод үнийг

шинэчлэн тогтоосон, мөн түүнчлэн Энэтхэгт экспортыг хязгаарлах арга хэмжээ авсан зэрэг нь

цагаан будааны зах зээлд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлж үүний үр дүнд үнэ эрс буурсан байна.

2009 онд тайландын Вьетнамын хүнсний холбооны албан ѐсны төлөөлөгчийн мэдэгдсэнээр

өнөөгийн байдлаар компаниуд борлуулалтын хамгийн доод үнэ болох 800 доллараар хэдэн

мянган тонноор нь борлуулах цагаан будааны ("В" сортын ) үнэ 795 доллар хүртэл унасан нь

өмнөх 7 хоногийнхоос (820 доллар) 3 хувиар, энэ оны 4 дүгээр сард хүрсэн рекорд хэмжээнээс

(1080 доллар) мэдэгдэхүйц буурсан үзүүлэлт юм.

Тайландын засгийн газар тус улсаас экспортолж буй цагаан будааны үнийг дэмжих зорилгоор

тноныг нь 14 мянган бат-аар худалдан авах үүрэг хүлээж хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа ч

худалдаачид, экспортлогчид нь өнөөгийн байдлаар 12 мянган бат-аар худалдан авсаар байна.

Түүнчлэн Вьетнам улс энэ оны эхний 9 сард цагаан будааны экспортын хэмжээг 3.5 сая

15

тонноор хязгаарлана гэсэн боловч цагаан будааны экспортын шинэ гэрээ байгуулахтай

холбоотой хоригоо цуцалсан байна.

VII. Салбарын тулгамдаж буй асуудлууд

Дэлхийн зах зээл дээр цагаан будааны үнэ 2007 оны дунд үеэс аажмаар өсч эхэлсэн. Үнийн

өсөлт 2008 оны 2-р сард огцом өссөн бөгөөд зарим улс орон дотоод зах зээлээ хамгаалахын

тулд экспортын хориг тавьж байлаа. Цагаан будааны хэрэгцээгээ 100% гаднаас хангадаг

манай улсын хувьд энэ өсөлт маш хүндээр туссан.

1. БНХАУ-ын цагаан будааны импортын хязгаарлалт

2. Хэдийгээр засгийн газраас үнийн өсөлтийг саармагжуулах, хангамжийг нэмэгдүүлэх

зорилгоор “Үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр” батлан хэрэгжүүлэх, улаан буудай, цагаан

будааг хөнгөлттэй үнээр оруулж ирэх, буцалтгүй тусламж авах, зарим импортын хүнсний

гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүнийг гаалийн албан татвараас чөлөөлөх зэрэг арга хэмжээ

авч буй боловч үр дүнгээ өгөхгүй байна.

3. Манай улсад 2008 онд Энэтхэгийн Засгийн газраас энэ онд 5000 тонн цагаан будаа

буцалтгүй тусламжаар олгосон. Энэ бол манай улсын хоѐр сарын хэрэгцээ. Гэтэл энэ

бүтээгдэхүүнээс шавьж, өт, савханцар зэрэг илэрсэн нь манай улсын хүнсний аюулгүй

байдалд баталгаа алга байна. Тиймээс эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, чанартай,

баталгаатай эрүүл хүнсээр хангах нь нийгмийн тулгамдсан асуудал болоод байна.

4.

16

VIII. Хавсралтууд Хүснэгт№: VIII-1 Бүс нутгаар /2008 он хувиар/

Хүснэгт№: VIII-2 Бүс нутгаар /2008 он хувиар

Хүснэгт№: VIII-3 Бүс нутгаар /2008 он хувиар/

Баян-Өлгий3%

Говь-Алтай3% Завхан

6%Увс4%

Ховд4%

Архангай11%

Баянхонгор4%

Булган8%

Орхон1%

Өвөрхангай8%

Хөвсгөл7%

Говьсүмбэр0%

Дархан-уул0%

Дорноговь3%

Дундговь4%

Өмнөговь2%

Сэлэнгэ3%

Төв10%

Дорнод7%

Сүхбаатар5%

Хэнтий7%

Улаанбаатар1%

Адуу, 2008 он

Баян-Өлгий3%

Говь-Алтай2%

Завхан6%

Увс5%

Ховд4%

Архангай14%

Баянхонгор5%

Булган6%Орхон

1%Өвөрхангай

5%

Хөвсгөл14%

Говьсүмбэр0%Дархан-

уул1%

Дорноговь1%

Дундговь1%

Өмнөговь0%

Сэлэнгэ5%

Төв7%

Дорнод5%

Сүхбаатар4%

Хэнтий6%

Улаанбаатар2%

Үхэр, 2008

17

Хүснэгт№: VIII-4 Малын тоо, хүнсэнд хэрэглэсэн мал

Хүснэгт№: VIII-5 Хүнсэнд хэрэглэсэн мал /2008 он хувиар/

Баян-Өлгий3%

Говь-Алтай4%

Завхан8%

Увс7%

Ховд5%

Архангай9%

Баянхонгор4%

Булган7%

Орхон1%

Өвөрхангай9%

Хөвсгөл9%

Говьсүмбэр0%

Дархан-уул1%

Дорноговь2%

Дундговь5%

Өмнөговь2%

Сэлэнгэ4%

Төв8%

Дорнод4%

Сүхбаатар4%

Хэнтий5%

Улаанбаатар1%

Хонь, 2008 он

0

50

2004 2005 2006 2007 2008

28 30.4 34.8 40.3 43.3

6.4 6.3 5.9 7 8.3

мя

н т

ол

гой

он

Нийт Хүнсэнд хэрэглэсэн

18

Хүснэгт№: VIII-6 Малын тоо /2003-2007/

Хүснэгт№: VIII-7 Нийт мах үйлдвэрлэл Нийт мах

үйлдвэрлэлт, мян тн

Үүнээс

Үхрийн Адууны Хонины Ямааны Тэмээний

2003 153.4 43.6 25.1 64.7 15.5 4.5

2004 199.3 52.3 41.2 66.8 31.5 7.5

2005 193.1 48.6 42.1 57.9 37.7 6.1

2006 170.8 44.2 31.9 55.4 33 6.1

2007 188.2 46.6 29 68.4 38.6 5.3

Хүснэгт№: VIII-8 Махны үйлдвэрлэл

Тэмээ0%

Адуу4%

Үхэр6%

Хонь49%

Ямаа41%

Хүнсэнд хэрэглэсэн, 2008 он

2003 2004 2005 2006 2007

Үхэр 1,793 1,836 1,964 2,168 2,426

Адуу 1,969 2,000 2,029 2,115 2,240

Тэмээ 257 256 254 254 261

Хонь 10,756 11,660 12,885 14,815 16,990

Ямаа 10,653 12,215 13,267 15,452 18,348

02,0004,0006,0008,000

10,00012,00014,00016,00018,00020,000

тол

гой

Малын тоо

19

Хүснэгт№: VIII-9 ОХУ-д экспортлосон махны үнэ, ам доллар/кг

Хүснэгт№: VIII-10 Махны үйлдвэрүүдийн байршил

201.4 349.8

139.3

538.9

1,299.7 1,225.4 1,412.3

1,784.1

-

500.0

1,000.0

1,500.0

2,000.0

2,500.0

2005 2006 2007 2008

Үйлдвэрлэл

Махан консерв Хиамны зүйл

0.99 0.781.32 1.61

2.12

0

1

2

3

2004 2005 2006 2007 2008

US

D/k

g

20