römische kaiserzeit und spätantike [schreibgeschützt]) · fachschriftsteller der kaiserzeit •...
TRANSCRIPT
Ein
führ
ung
in d
ie g
riec
hisc
he u
nd
late
inis
che
Lit
erat
urge
schi
chte
Röm
isch
e K
aise
rzei
t un
d S
päta
ntik
e
Bea
te H
intz
en
Pro
sa d
er K
aise
rzei
t
•P
hilo
soph
ie
•R
oman
•F
achs
chri
ftst
elle
rei
•F
achs
chri
ftst
elle
rei
•G
esch
icht
ssch
reib
ung
•B
rief
lite
ratu
r
•B
iogr
aphi
e
Phi
loso
phie
der
Kai
serz
eit:
Sen
eca
•L
uciu
s A
nnae
us S
enca
•1-
Apr
il 6
5 n.
Chr
., ge
b. i
n C
ordu
ba
•R
itte
rsta
nd
•rh
etor
isch
e A
usbi
ldun
g in
Rom
•H
inw
endu
ng z
ur s
tois
chen
•
Hin
wen
dung
zur
sto
isch
en
Phi
loso
phie
•B
egin
n ei
ner
poli
tisc
hen
Kar
rier
e
•ze
itw
eise
Ver
bann
ung
•E
rzie
her
Ner
os
•S
elbs
ttöt
ung
in p
hilo
soph
isch
er
Gel
asse
nhei
t
Phi
loso
phie
der
Kai
serz
eit:
Sen
eca,
Wer
ke
•12
Dia
loge
(ke
ine
fing
iert
en G
espr
äche
)–
3 T
rost
schr
ifte
n
–Ü
ber
die
Seel
enru
he
–Ü
ber
das
glüc
ksse
lige
Leb
en
–Ü
ber
die
Kür
ze d
es L
eben
s
–Ü
ber
die
Vor
sehu
ng
–Ü
ber
die
Stan
dhaf
tigk
eit d
es W
eise
n–
Übe
r di
e St
andh
afti
gkei
t des
Wei
sen
–3
Büc
her
Übe
r de
n Z
orn
–Ü
ber
die
Muß
e
•Ü
ber
die
Mil
de(F
ürst
ensp
iege
l)
•7
Büc
her
Übe
r di
e W
ohlt
aten
•B
rief
e zu
r M
oral
•7
Büc
her
Nat
urun
ters
uchu
ngen
•A
poco
locy
ntho
sis
(„V
erkü
rbis
sung
“ de
s C
laud
ius)
•T
ragö
dien
(er
halt
en: 9
)
Kai
serz
eitl
iche
r R
oman
•G
aius
Pet
roni
us A
rbit
er, I
nsta
nz i
n S
tilf
rage
n, 6
6 n.
Chr
. zum
Sel
bstm
ord
gezw
unge
n,
Sch
elm
enro
man
: Sa
tyri
ca, d
arin
: Gas
tmah
l de
s T
rim
alch
io, P
ersi
flag
e au
f di
e rö
mis
che
Tri
mal
chio
, Per
sifl
age
auf
die
röm
isch
e G
esel
lsch
aft u
nd l
iter
aris
che
Gat
tung
en
(Lie
besr
oman
, Epo
s)
•A
pule
ius
aus
Mad
aura
(N
orda
frik
a), g
eb. 1
25
n.C
hr.,
gest
. nac
h 18
0, b
ekan
ntes
tes
Wer
k:
Ver
wan
dlun
gen
(Der
gol
dene
Ese
l)
Fac
hsch
rift
stel
ler
der
Kai
serz
eit
•G
aius
Pli
nius
Sec
undu
s d.
Ä.,
23/2
4-24
.8.7
9 n.
Chr
., T
od b
eim
Ves
uvau
sbru
ch in
Sta
biae
, 37
Büc
her
Nat
urku
nde
•M
arcu
s F
abiu
s Q
uint
ilia
nus ,
ca.
35-
100
n.C
hr.,
1.
vom
röm
. Sta
at b
ezah
lter
Pro
f. d
er R
heto
rik,
12
vom
röm
. Sta
at b
ezah
lter
Pro
f. d
er R
heto
rik,
12
Büc
her
Aus
bild
ung
des
Red
ners
(ni
cht
syst
emat
isch
es L
ehrb
uch,
son
dern
Abl
auf
vom
E
lem
enta
runt
erri
cht a
n), 1
0. B
uch:
Abr
iß d
er
grie
ch. u
. röm
. Lit
erat
urge
schi
chte
•A
ulus
Gel
lius
, geb
. um
130
, ges
t. n
ach
170
n.C
hr.,
Att
isch
e N
ächt
e(B
unts
chri
ftst
elle
rei)
Ges
chic
htss
chre
ibun
g de
r K
aise
rzei
t:T
acit
us
•P
ubli
us C
orne
lius
Tac
itus
, ca.
55/
56 –
nach
112
/113
n.
Chr
.
•ge
bore
n in
Nor
dita
lien
ode
r G
alli
en?
•88
Prä
tor
unte
r D
omit
ian
(�ca
. 84
Ädi
l, 8
1 o.
82
•88
Prä
tor
unte
r D
omit
ian
(�ca
. 84
Ädi
l, 8
1 o.
82
Quä
stor
, geb
. ca.
55)
•77
Hei
rat
der
Toc
hter
von
Gnä
us J
uliu
s A
gric
ola,
sp
äter
er G
ouve
rneu
r vo
n B
rita
nnie
n,97
Kon
sul u
nter
N
erva
•11
2/11
3 V
erw
altu
ng d
er s
enat
oris
chen
Pro
vinz
K
lein
asie
n
Ges
chic
htss
chre
ibun
g de
r K
aise
rzei
t:T
acit
us, W
erk
•Ü
ber
Leb
en u
nd C
hara
kter
des
Jul
ius
Agr
icol
a(m
it
Exk
urs
über
Bri
tann
iens
Nat
ur u
. Ges
chic
hte)
, D
arst
ellu
ng d
er T
ugen
d de
s E
inze
lnen
•Ü
ber
Urs
prun
g un
d Si
tz d
er G
erm
anen
oder
Ger
man
ia,
Dar
stel
lung
der
Tug
end
eine
s V
olke
s (G
erm
anen
als
D
arst
ellu
ng d
er T
ugen
d ei
nes
Vol
kes
(Ger
man
en a
ls
Geg
enbi
ld z
u de
n de
gene
rier
ten
Röm
ern)
•D
ialo
g üb
er d
ie R
edne
r(V
erfa
ll d
er B
ered
sam
keit
)
•H
isto
rien
(Vie
rkai
serj
ahr
69 b
is T
od D
omit
ians
96)
•A
nnal
en(T
od d
es A
ugus
tus
bis
Vie
rkai
serj
ahr)
Pri
nzip
:si
neir
aet
stud
io„o
hne
Zor
nun
dL
eide
nsch
aft“
,D
arst
ellu
ngvo
npo
lit.
u.m
oral
.Z
erfa
llun
ter
der
Mon
arch
ie,a
rcha
isch
eS
prac
he(s
.Sal
lust
)
Kai
serz
eitl
iche
Bri
efli
tera
tur:
P
lini
us d
.J.
•G
aius
Pli
nius
Sec
undu
s d.
J.
•61
/62-
ca. 1
12 n
.Chr
., ge
bore
n in
Com
o
•R
heto
rikl
ehre
r: Q
uint
ilia
n
•po
liti
sche
Lau
fbah
n•
poli
tisc
he L
aufb
ahn
•S
amm
lung
von
Bri
efen
in
10 B
üche
rn, d
arin
z.B
.:–
Bri
efw
echs
el m
it K
aise
r T
raja
n
–S
chil
deru
ng d
es V
esuv
ausb
ruch
s 79
n.C
hr.
•R
eden
, erh
alte
n: P
aneg
yric
usau
f T
raja
n
•kü
nstl
eris
che
Ano
rdnu
ng u
. sti
list
isch
e Ü
bera
rbei
tung
der
Bri
efe
Bio
grap
hie
der
Kai
serz
eit
•G
aius
Sue
toni
us T
ranq
uill
us, c
a. 7
0 –
ca.
121
n.C
hr.,
woh
l Rit
ter,
Rec
htsa
nwal
t u.
Sek
retä
r in
der
kai
serl
iche
n K
anzl
ei,
Sek
retä
r in
der
kai
serl
iche
n K
anzl
ei,
erha
lten
: Tei
le a
us Ü
ber
berü
hmte
Män
ner,
12
Kai
serv
iten
(Cäs
ar b
is D
omit
ian)
•H
isto
ria
Aug
usta
: Sam
mlu
ng v
on 3
0 K
aise
rbio
grap
hien
fik
tive
r V
erfa
sser
kais
erze
itli
che
Fab
eln:
Phä
drus
•ge
b. c
a. 1
5 v.
Chr
. in
Mak
edon
ien,
vie
llei
cht
in P
ydna
, ges
t. c
a. M
itte
des
1. J
h. n
.Chr
.
•ka
m a
ls S
klav
e na
ch R
om, v
on A
ugus
tus
frei
gela
ssen
frei
gela
ssen
•V
ersi
fizi
erun
g vo
n F
abel
n in
5 B
üche
rn
(Mat
eria
l: Ä
sopi
sche
Fab
eln)
•V
ersm
aß d
er K
omöd
ie: j
ambi
sche
r S
enar
•L
ehre
: Pro
myt
hion
ode
r E
pim
ythi
on
Kai
serz
eitl
iche
s E
pos
•G
aius
Val
eriu
s F
lacc
us, g
est.
kur
z vo
r 95
n.C
hr.,
Arg
onau
tica
(bri
cht i
m 8
. Buc
h ab
)
•T
itus
Cat
ius
Asc
oniu
s S
iliu
s It
alic
us, c
a. 3
5-10
0 n.
Chr
., 17
Büc
her
Pun
ica
(2. P
unis
cher
Kri
eg, A
bwen
dung
von
de
r ei
gene
n Z
eit,
Hin
wen
dung
zur
ruh
mre
iche
n V
erga
ngen
heit
)V
erga
ngen
heit
)
•M
arcu
s A
nnae
us L
ucan
us, N
effe
des
Sen
eca,
3.1
1.39
-30
.4.6
5 n.
Chr
., w
ie S
enec
a zu
r S
elbs
ttöt
ung
gezw
unge
n,
Pha
rsal
ia(B
ürge
rkri
eg, o
ffen
e S
ympa
thie
für
die
un
terg
egan
gene
Rep
ubli
k)
•P
ubli
us P
apin
ius
Sta
tius
, ca.
40-
96 n
.Chr
., 2
myt
holo
g.
Epe
n: T
heba
is, A
chil
leis
; Sil
ven
Sat
ire/
Epi
gram
m d
er K
aise
rzei
t
•A
ules
Per
sius
Fla
ccus
, 4.1
2.34
-24.
11.6
2, R
itte
r,
Sto
iker
, Sat
iren
in H
exam
eter
n in
der
Tra
diti
on
des
Luc
iliu
s un
d H
oraz
•D
ecim
us I
uniu
s Iu
vena
lis,
ca.
Mit
te 1
. bis
Mit
te 2
. •
Dec
imus
Iun
ius
Iuve
nali
s, c
a. M
itte
1. b
is M
itte
2.
Jh.,
Sati
ren
wie
Per
sius
•M
arcu
s V
aler
ius
Mar
tial
is, c
a. 4
0-10
3/4,
geb
. im
sp
an. B
ilbi
lis,
ca.
64
nach
Rom
, ca.
98
zurü
ck,
Epi
gram
me
in v
ersc
hied
enen
Ver
smaß
en, d
arun
ter
zahl
reic
he in
spö
ttis
ch-s
atir
isch
er S
chre
ibw
eise
Spä
tant
ike
Lit
erat
ur
•N
achl
asse
n de
r ka
iser
lich
en F
örde
rung
und
des
In
tere
sses
•V
erla
geru
ng d
es R
eich
szen
trum
s in
den
Ost
en,
wac
hsen
de B
edeu
tung
des
Gri
echi
sche
nw
achs
ende
Bed
eutu
ng d
es G
riec
hisc
hen
•E
rneu
erun
g de
r rö
mis
chen
Lit
erat
ur a
us d
em
Chr
iste
ntum
in d
en w
estl
. Pro
vinz
en, b
es. A
frik
a
•E
ntw
ickl
ung
der
chri
stli
chen
Lit
erat
ur d
urch
W
eite
rbil
dung
und
in
krit
isch
er A
usei
nand
er-
setz
ung
mit
der
hei
dnis
chen
Ant
ike
Chr
istl
iche
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e•
Qui
ntus
Sep
tim
ius
Flo
rens
Ter
tull
ianu
sau
s K
arth
ago,
ge
b. c
a 16
0, g
est.
nac
h 22
0, Ü
bert
ritt
zum
Chr
iste
ntum
19
5, V
erte
idig
ung
(Apo
loge
ticu
m)
•M
inuc
ius
Fel
ix, u
m 2
00, O
ctav
ius
(Unt
erha
ltun
g de
s C
hris
ten
Oct
aviu
s m
it d
em H
eide
n C
aeci
lius
)
•T
hasc
ius
Cae
cili
us C
ypri
anus
, geb
. zw
. 200
u. 2
10, g
est.
25
8, R
heto
r in
Kar
thag
o, C
hris
t 246
, Bis
chof
248
, 25
8, R
heto
r in
Kar
thag
o, C
hris
t 246
, Bis
chof
248
, B
rief
sam
mlu
ng, T
rakt
ate:
Übe
r di
e E
inhe
it d
er K
irch
e,
Übe
r di
e G
efal
lene
n
•L
uciu
s C
aeli
us F
irm
ianu
s L
acta
ntiu
sau
s N
orda
frik
a,
geb.
um
250
, ges
t. n
ach
317,
Erz
iehe
r de
s S
ohne
s vo
n K
onst
anti
n de
m G
r., Ü
ber
das
Wer
k G
otte
s, Ü
ber
die
Tod
e de
r V
erfo
lgte
n, H
aupt
wer
k: R
elig
iöse
Aus
bild
ung
in 7
Büc
hern
Chr
istl
iche
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e
Hil
ariu
svo
n P
oiti
ers,
geb
. um
315
, Bis
chof
340
, ges
t.
367/
8Ü
ber
die
Dre
ifal
tigk
eit
Am
bros
ius
von
Mai
land
, geb
. 33
3 o.
339
in
Tri
er, S
tatt
halt
er
von
Mai
land
, Bis
chof
374
, ge
st. 7
.12.
397
Sch
rift
ausl
egun
gH
ymne
ndic
htun
g
Chr
istl
iche
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e:
Hie
rony
mus
•ge
b. u
m 3
45, G
renz
e D
alm
atie
n, P
anno
nien
, ge
st. 4
19/2
0 in
Bet
hleh
em
•pr
ofun
der
Ken
ner
der
heid
nisc
hen
anti
ken
heid
nisc
hen
anti
ken
Lit
erat
ur
•38
2 S
ekre
tär
des
Pap
stes
D
amas
us I
.
•B
ibel
über
setz
ung:
Vul
gata
•u.
a. 1
. chr
istl
iche
L
iter
atur
gesc
hich
te
Chr
istl
iche
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e,
Aug
usti
nus
•ge
b. 1
3.11
.354
in T
haga
ste,
N
umid
ien,
ges
t. 2
8.8.
430
in
Hip
po R
hegi
us, N
orda
frik
a
•A
usbi
ldun
g in
hei
dnis
cher
L
iter
atur
Lit
erat
ur
•R
heto
rent
ätig
keit
in T
haga
ste,
K
arth
ago,
Rom
, Mai
land
•sp
äte
Bek
ehru
ng n
ach
lang
en
inne
ren
Käm
pfen
, Tau
fe 3
87
durc
h A
mbr
osiu
s
•B
isch
of v
on H
ippo
ab
396
Chr
istl
iche
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e:
Aug
usti
nus,
Wer
ke (
Aus
wah
l)•
Bek
ennt
niss
e, v
erfa
ßt 3
97-3
98, 1
3 B
üche
r, 1
-9:
Leb
ensw
eg m
it s
eine
n Ir
rtüm
ern
bis
zur
Tau
fe, 1
0:
Zus
tand
der
Bek
ehru
ng, 1
1-13
: Ver
künd
igun
g vo
n G
otte
s W
ort,
psy
chol
ogis
che
Sel
bsta
naly
se
•G
otte
ssta
at, 2
2 B
üche
r, M
odel
l ch
rist
lich
er G
esch
icht
e in
6 E
poch
en v
ergl
iche
n m
it L
eben
salt
ern
von
in 6
Epo
chen
ver
glic
hen
mit
Leb
ensa
lter
n vo
n M
ensc
hen,
Kam
pf d
es G
otte
ssta
ates
mit
dem
W
elte
nsta
at
Bed
eutu
ng d
es A
ugus
tinu
s: K
ombi
nati
on v
on-
univ
ersa
ler
Gel
ehrs
amke
it-
inte
llek
tuel
ler
Fäh
igke
it z
ur E
ntw
ickl
ung
eine
s ei
gene
n ph
ilos
ophi
sch-
theo
logi
sche
n E
ntw
urfe
s-
rhet
oris
ch-k
ünst
leri
sche
Dur
chfo
rmun
g
Chr
istl
iche
Aut
oren
im
Übe
rgan
g zu
m M
A
•A
nici
us M
anli
us T
orqu
atus
Sev
erin
us B
oeth
ius ,
geb
. 480
in
Rom
, ges
t. 5
24 in
Pav
ia, p
olit
. Lau
fbah
n, A
nkla
ge w
egen
H
ochv
erra
ts, H
inri
chtu
ng, t
heol
og. T
rakt
ate,
Tro
st d
er
Phi
loso
phie
, Übe
rset
zung
en d
es A
rist
otel
es i
ns L
at.
•M
agnu
s A
urel
ius
Cas
siod
orus
Sen
ator
aus
Squ
illa
ce, g
eb. z
w.
485
u. 4
95, g
est.
580
, pol
it. K
arri
ere,
dan
n R
ückz
ug in
s K
lost
er, u
.a. A
usbi
ldun
g(S
tudi
enfü
hrer
für
Mön
che)
in 2
K
lost
er, u
.a. A
usbi
ldun
g(S
tudi
enfü
hrer
für
Mön
che)
in 2
B
üche
rn (
1: S
tudi
um d
er B
ibel
, 2:
7 F
reie
Kün
ste)
•P
apst
Gre
gor
I. d
.Gr.
, geb
. um
540
in R
om, g
est.
13.
3.60
4,
Dia
loge
(Hei
lige
nleg
ende
n, u
.a. ü
ber
Ben
edik
t von
Nur
sia)
•Is
idor
von
Sev
illa
, geb
. um
540
, Erz
bisc
hof
von
Sev
illa
600
, ge
st. 6
36, H
aupt
wer
k: th
eolo
g S
chri
ften
, wic
htig
für
das
MA
: E
tym
olog
ien
(enz
yklo
päd.
Zus
amm
enfa
ssun
g de
s ze
itge
nöss
. W
isse
ns)
Hei
dnis
che
Pro
sa d
er S
päta
ntik
e•
Qui
ntus
Aur
eliu
s S
ymm
achu
s , c
a. 3
45-4
02, R
eden
und
B
rief
e, S
ymm
achu
s-K
reis
•A
eliu
s D
onat
us, G
ram
mat
iker
, Leh
rer
des
Hie
rony
mus
, Mit
te
4. J
h. 2
Gra
mm
atik
en:
Ars
min
or, A
rs m
aior
, Ter
enz-
kom
men
tar
(tei
lw. e
rhal
ten)
, Ver
gilk
omm
enta
r (v
erlo
ren)
•S
ervi
us, G
ram
mat
iker
, Ver
gilk
omm
enta
r (n
ach
Don
at)
um
400,
Kom
men
tare
der
Wer
ke D
onat
s40
0, K
omm
enta
re d
er W
erke
Don
ats
•A
mm
ianu
s M
arce
llin
us, g
eb. c
a. 3
30 in
Ant
ioch
ia, g
est.
ca.
39
5, G
riec
he, G
esch
ehni
sse
vom
Tod
Ner
vas
(98)
bis
in
die
eige
ne Z
eit
•M
acro
bius
The
odos
ius,
Sat
urna
lien
Anf
ang
5. J
h. (
lit.
S
ympo
sion
an
3 S
atur
nali
enta
gen:
Unt
erha
ltun
g vo
n u.
a.
Ver
gil,
Sym
mac
hus
u. S
ervi
us),
Tra
um d
es S
cipi
o(K
omm
enta
r zu
Cic
eros
Übe
r de
n St
aat)
Hei
dnis
che
Dic
htun
g de
r S
päta
ntik
e
•D
ecim
us M
agnu
s A
uson
ius,
geb
. 310
in B
urdi
gala
(B
orde
aux)
, ges
t. 3
93/4
, for
mel
l C
hris
t, L
ehrs
tuhl
de
r G
ram
mat
ik u
nd d
er R
heto
rik
in B
urdi
gala
, E
rzie
her
des
Pri
nzen
Gra
tian
in
Tri
er, h
eter
ogen
es
poet
isch
es W
erk,
Bri
efw
echs
el m
it S
chül
er
poet
isch
es W
erk,
Bri
efw
echs
el m
it S
chül
er
Pau
linu
s vo
n N
ola,
bek
annt
este
s W
erk:
Mos
ella
(Mos
elre
ise
von
Bin
gen
nach
Tri
er)
•C
laud
ius
Cla
udia
nus
aus
Ant
ioch
ia, u
m 4
00,
pane
gyri
sche
Epe
n, m
ytho
logi
sche
s E
pos:
Rau
b de
r P
rose
rpin
a, u
.a.
Chr
istl
iche
Dic
htun
g de
r S
päta
ntik
e•
Hym
nen:
Hil
ariu
s, A
mbr
osiu
s
•E
pen:
–G
aius
Vet
tius
Aqu
iliu
s Iu
venc
us, u
m 3
29/3
0: 4
Büc
her
Eva
nlie
nhar
mon
ie (
getr
eue
Wie
derg
abe
der
4 E
vang
elie
n in
H
exam
eter
n)
–A
urel
ius
Pru
dent
ius
Cle
men
s , g
eb. 3
48 i
n S
pani
en, g
est.
nac
h 40
5, b
edeu
tend
stes
Wer
k: P
sych
omac
hie/
Seel
enka
mpf
405,
bed
eute
ndst
es W
erk:
Psy
chom
achi
e/Se
elen
kam
pf(a
lleg
oris
ches
Epo
s: K
ampf
der
7 T
odsü
nden
und
der
7
Kar
dina
ltug
ende
n)
–S
edul
ius ,
2. V
iert
el 5
. Jh.
, Ost
erge
dich
tin
5 B
üche
rn,
Ver
sifi
zier
ung
der
4 E
vang
elie
n +
1 B
uch
über
das
AT
–V
enan
tius
For
tuna
tus ,
geb
. ca.
530
in
Ven
etie
n, g
est.
ca.
600
in
Poi
tier
, Bis
chof
ebd
., le
tzte
r an
tike
r u.
ers
ter
mit
tela
lter
l.
Dic
hter
, Beg
egnu
ng m
it G
rego
r vo
n T
ours
, u.a
. Mar
tins
epos
in
4 B
üche
rn