rÊngzo rÊngzo - tripura...ethics) inzirtirna hi tha thlah lova kan beih zel a \ul hle mai. |halai...
TRANSCRIPT
-
RÊNGZO
1
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
RÊNGZO A Kuki-Mizo Literary Magazine
Editor:
Lalramngheti
Associate Editors:
JD Mawia
MC Lalfela
Lalfinpuia Tochhawng
Dr. Zairemthiama Pachuau
Saidingliana Sailo
Published by:
Directorate of Kokborok and Other Minority Languages
Shiksha Bhavan, Officer lane
Agartala, Tripura (W)
Pin - 799001
-
RÊNGZO
2
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
A CHHUNGA THU AWM TE
Thupui Phek no.
EDITORIAL………………………………………………………………………………………….…..3
NGAWI |AWT RAWH………………………………………………………………………………...4
- Mafaa Hauhnar
RAM LEH HNAM HUMHALH………………………………………………………………………....7
- PC Chanvoliana
‘SHARENTING’: SOCIAL MEDIA KHAWVELA KAN FATE THLALAK……………………….10
- Rev. RC Jongte
KA BIRTHDAY..………………………………………………………………………………...….….12
- HC Lalrinzuali
KHUANGCHAWI CHHAWRTHLA KHI LUNGLENTU……………………………….…………..13
- Febry
HRISELNA HUANG: MI PANGNGAI LO VEK KAN NI A, KAN PANGNGAI VEK BAWK…..14
- Dr. Zairemthiama Pachuau
AW CHUNNU…………………………………………………………………………………………..16
- Ramnghilhlova Pachuau
LEMCHANGTUTE LEMCHANNA…………………………………………………………………..17
- Zothanpuia Zo Dee
AR HRIK………………………………………………………………………………………………..19
- Lallungawia Chawngthu
LUNGLENNA…………………………………………………………………………………………..21
- Lalhriatsanga Chhakchhuak
SAI SUAL MI PALI THATTU…………………………………………………………………………22
- HC Kailuia
PI LEH PUTE THUKHAWCHANG |HENKHAT…………………………………………………..25
MI HRÂNG, RK PAUTU…….………………………………………………………………………..26
- JD Mawia
HMASAWN TURA BUL |AN |HAT - KAN THILTIHAH……………………………….………..34
- Saidingliana Sailo
ZIRNA UAR KUMAH NU LEH PATEN ENG NGE KAN TIH ANG?........................................37
- Lalnunsanga
-
RÊNGZO
3
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
EDITORIAL: SOCIAL MEDIA LEH KUM UPA LAM
Tunlai khawvelah mitin deuh thawin smartphone kan hum tak hnu hian heng social
media, a bikin Whatsapp leh Facebook, hman dan hi sawi thar leh \ul riauva hriatna ka nei.
Kum 10 vel kal ta a\ang khan social media leh \halaite chungchang hi ka lo ziak ve zeuh
zeuh tawh a, \halai punkhawmna ah pawh vawi 5 vel chu thupuia hmanga sawitir ka ni ve
tawh bawk. Social media hi thil tharlam tak a la nih avangin a hman dan tur (social media
ethics) inzirtirna hi tha thlah lova kan beih zel a \ul hle mai. |halai leh tleirawl lam kan fo-
cus chho ngar ngar a, kum upa lam hi kan focus chhoh a \ul tak zetin ka hria. A tlangau
\hinte ngei pawh hian kan hmang thiam ber bik hauh lo mai. Kan zir tlan zel a ngai tihna a
nih chu. Chung inzirtirnate chu ka sawi tum ber erawh a ni hrih lova. Social media ka
ngaihtuah a, ka rilrua thunawi te te lo lang thin \henkhat han sawi ka tum mai a ni.
1. Social media (FB, whatsapp, etc) hi hmaichhan a nih loh avangin miten engtin nge kan
thu post leh comment te an lo dawnsawn ang, tih hi ngaihtuah hmasak a ngai hle mai.
Mite post/comment kan react hmain an rilru tur va hriatthiampui hram hram a \ha bawk.
Fiamthua kan sawi emaw kab tih kha thinrim chunga kan post/comment emaw an lo ti
palh thei.
2. Tunhma chhungkhat-laina leh thian thate ralkhata mi kan hmuh ngai zen zen lohte nena
ralkhata inngai leh inthlahlel tak thin kha FB leh whatsapp (\hian group, chhungkaw
group, etc) ah nitin zantin kan titiho ta luih luih mai a. Inthlakhlelhna a dal a. Ralkhat
atangin kan inhnial a. Tunhmaa kumkhata vawikhat pawh inhmu mang lo, inngai em em
te kha thu inbat, inhnial, intih thinrim a awl ta riau mai!
3. Kum upa lamin FB leh whatsapp kan uar chho ve zel a. Chin tawk kan hre lo lek lek
zawk ta mai! Khunkhan taka titi reng tur emaw te kan ti dawn dawn mai. Hunawlah, chu
pawh mahni inthunun ran chunga heng thilte hi hman kan zir a \ul hle a ni. Sawina hmun
(group, platform) a nih leh nih loh pawh thliar thiam mang lova mahni vei zawng puak
chhuahpui phawng phawng pawh a awl. Serious taka inhnial te, mi thu lo lak ulh te pawh
kum upa lamin kan ching tlat. Social media thuhla hi thupui hlapui berah kan neih dawn
tlat. A hun leh hmun erawh a awm. Thliar hran thiam a ngai e.
4. Kohhran group te kan han siam zung zung a. Rawngbawl hman lo leh inngaihtuah fim
(meditate, \awng\ai) hman lova kan vei zawng kan sawi phawng phawng te hi Pathian Thu
min zirtir dan nen a inmil lo deuh lo maw? Kohhran inpumkhatna tur hi min tidarhtu-ah
kan hmang palh ang e!
5. A enga mah hmaa phawk hle ringawt pawh hi a ni ber lova. Mahni khumah, kan rizai
hnuai atanga kan post/comment pawh ni se kan mizia a lang tho tho si. Zia thup aw!
6. Social media hi mimal zalenna lenna hmun a ni. A tak ram nen a inhlat viau thei. Mahni
nun nena inmil lo tak thu tha tak tak kan post thei bawk.
7. A hmel\ha thei ang ber, a fel thei ang ber, a changkang thei ang bera kan inpholanna
hmun \ha ber chu social media hi a lo nih tak avangin nupui pasal zawnna hmun \ha lo ber
chu social media hi a ni.
(Tun issue atana guest editorial min rawn ziah saktu Samuel Lalduhsaka chungah lawmthu
Kan sawi e - Editor)
-
RÊNGZO
4
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
NGAWI ṬÂWT RAWH! - Mafaa Hauhnar
“Hmelmawii Pa Veng saw veng tenawm, e veng bawlhhlawh,
Chung Pathian bia thlunglû an hup kun thliai e,
Ṭhenawm rêl reng renga phun se saw.”
Mi rêl leh sawichhiat hi Olympic
games-a inelna pakhat chu ni se ram
aiawha tirh chhuah tlak fe fe chu thler ti-
nah kan kat nukin ka ring. Hmun tin,
hmun tangah “rêl station” kan bun thluah
mai a nih hi.
Chuti ang mite chu Setana dâk-pu
rinawm an ni a,
Kristian Hla Bu-a
an hla duh ber
pawh, “He thu hi
darh vel se” tih
leh “Thu mak ka
sawi nin theih loh
chu” tih hi a nih
ka ring.
Mahni tluk
lohte chanchin
chhe lam han hriat te hi a nuam ve em
kher bawk a. Tluk loh rim nama kan hriat,
kan chung en ngawih ngawihte’n,
Nebukadnezara mumanga milim lianpui
ang maia, kephah hlum (feet of clay) mai
an nei tih han hriat hi chu a nuam ru ve
veng veng em bawk a ni.
Itsiktute hian mi chanchin ṭha lo chu
kan thehdarh tlangpui. A thehdarh lamah
lah hian, kan lei-li a per rang a, kan hrawk
a thakin, kan kam a hlei tlâng ṭhin hlawm a nia.
Engati nge hmeichhe lam hian mi rêl
an taimak em em? Mipa lam hian kan
bengkhawn peih a, ngaihnawm kan tih
viau ṭhin vang a ni mai lo’ng maw? Tute
nula leh tlangval inngaizawng emaw
chanchin sawi mai mai te hian nutling pui
puite hi zu han vâk de de peih hlawm a!
Tu pa cheng nuai têl eiruk emaw sawi
ngam mang si lo hian, vengthlanga mi in-
hnuai luah nula
vanduai sawn pai
chanchin te hi kan
khel kan khel peih
a, kan ṭhenawmte
mo thar chu a in-
bual peih tak tak a
ni, tih mai mai te
hi kan sawi kan
sawi peih a, kan
mak ngawt mai.
Miin tuemaw zaithiam a tihzia a sawi
laia, in luah man an bat rei thu lo rawlh ve
sek kha eng nge maw a pawimawh viauna
le? An leiba chu i tlaksak dawn a nih
chuan thuhran le. Tu pastor emaw felzia
miin an sawi laia, a fanu inhnawih pâwt
theihzia lo paupui vek sek te kan ching a.
Kan bula midang rêl ṭhin hi chuan
midang bulah keini pawh min rêl ṭhin ang tih hi rin ringawt mai tur.
Ka chanchin hriat hi a dik ang em,
dik ta se ka sawi chhawn kual hian eng
nge hlâwkna ka hmuh ang, tih hi
ngaihtuah a ṭha khawp mai.
-
RÊNGZO
5
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Lehkhabu thu hawnna-a ka duh ber
mai pakhat chu, F. Scott Fitzgerald-a novel,
The Great Gatsby thu hawnna kha a ni:
“Kum lama ka la naupan zual lai, khûp ruh
a la no zual lai khan ka pa’n thurâwn min
pe a, ka thinlungah a riak zui ta reng mai.
Tu pawh sawisel duhna rilru i neih chang
apiangin, a ti alawm, hei hi hre reng ang
che, khawvela mi zawng zawng hian i
hamṭhatna neih ang hi an nei ve vek lo, tih
hi.”
Mi dinhmun hriatthiampui mang si lo
hian ṭawngkamin kan sai nghal zung zung
ṭhin a, chuti chuan menna hre lovin kan si-
ama, a nunkhua kan tihchhiatsak vek thei
asin.
Mi ropui chuan ngaihdan an sawi
hova, mi naran chuan thilthleng an sawi
hova, mi rilru tê chuan mi chanchin an
sawi an sawi ṭhin, an tih kha a dik thui viau
mai thei.
Kan mit ngeia kan hmuh ni lo, kan
beng ngeia kan hriat pawh ni lo pui hi, kan
rilru te-reuh-tê hian kan phuahchawp a,
kan kareh zau deuh hian kan pu darh duh
fo zu nia.
Bible pawh hian kan lei veng ṭha tur
hian min chah uluk em hi. Kan lei tawi tê
hian mi engzah nge a hawl thlak a, a hawl
thluk tawh?
Kan lei hi hmun hnâwnga a awm vang
hian a tawlhthlu duh teh a nia aw. Kan lei
inchi 3 vel leka sei hian patling feet 6
dawna sang pawh a hawl tlu zuah thei asin.
Sap naupanghovin, miin ṭawngkama
an diriam a, an zah em em chang hian,
“Tiang leh lung chuan ka ruh a titliak thei
ang, mahse, thu chuan min hliam ngai lo
vang,” ('Sticks and stones will break my
bones, but words will never harm me') tiin
an chhang lêt ṭhin.
Amaherawhchu, thu hian tiang leh
lungina mi a hliam theih aia thuk hian mi a
tina thei asin. Thinlung hi a tikehsawm vek
thei a. Ṭhian ṭha a ṭhen hrang thei a, pawl a
tiphel thei a, inngaizawng leh nupa karah
hêm a thlak thei a, chhungkua a leng darh
vek thei! Mi nunkhua zawng zawng a
tihchhiatsak vek thei a, mi duhthusam ram
a ṭhiahsak thei a, thihna leilâwtah thleng a
hnuk liam thei. Mizo upa paw’n
ṭawngkauchhehah, “I ṭawngin sai ngal a
deng tliak!” te an tih thin kha maw le.
Pathian laka kan rochan, Zoram
cheimawitu lunghlu: kan zaithiam, kan
rimawi tum thiam, infiamna lama kan mi
chhuanvâwr, thu leh hla thiam, science leh
kawng hrang hranga mi bikte hi an va hlu
tehreng em! An talent dawn zar zovin, an
thawhrimna, taimakna leh thiamna rah
thlum tak chu senga, kan lo tlaipuarpuite,
mi ṭhenkhatina a bawrhbâng zawng leh a
ṭhingbâr zawnga lo chhuah hrâm hrâm kan
tum ngat ngat hi mak ka ti ṭhin. An art-ah
awmze nei taka criticism kan pe thei a nih
chuan a ṭha alawm e. Mahse, kan zawlpuia
anmahni hnuhthlak hram hram tum kan
ang ka ti ber ṭhin.
William Shakespeare-a’na Iago kâ
hmanga a sawi hi a pawimawh a nia: “A-
hmei a-pain, mahni hmingṭhatna hi kan ro
hlu ber a ni. Miina kan tangka ip min
rûksak chuan, thil ho mai mai min rûksak a
ni; thil hlu tham engmah kan chân lo.
A hmain tangka chu ka ta a ni a; mi rûksak
hnuah a ta a lo ni ve mai a. Chhuan enge-
maw zât chuan chu tangka chu kan inkawl
chhâwk kual mai mai a ni. Nimahsela, ka
-
RÊNGZO
6
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
hmingṭhatna mi rûksaktu chuan hausak
phah nan a hmang chuang lo va; kei lahin
ka lo pachhiat phah let dêr bawk dâwn nen.
Hmingṭha hi zawng tangka sum engzat
maha lei theih mai a ni ngai lo!”
Mi hming tihhliau hi banga chirh
vawm kai ang a nia. eng anga nasa pawha
nawh fai tum mah ila, a val a awm kulh
tawh ṭhin. Mi kan fak thei lo a nih pawh
a, an hming hliauna han sawi hrâm kan
châk te, kan chawi sang thei lo a nih pawh
a, han hnuh hniam hrâm kan duh te, kan
vulh lian thei lo a nih pawh a, han teitêt
hrâm kan tum thin te hi chu aw!
Kan mi sawisela te ai mahin keimahni
nihna hi kan sawiselna hian a tichiang
zawkin ka hria. Mi hming chirhdiaka ka
hnuh berh apiang hian chirh kan kai berh
tel ve zel tih hriat tur.
“Kan lo ngaihsan tehlul che nen ...” ti
a miin min “fakna hla” an han lâk tawh hi
chuan ka beng a thlep nghal vek zel a.
Ngaihsan tur dang veng tinah kohhran
ṭhalai hruaitu fel leh fai tak tak, zei si an
kah nuk thu hrilh mai ka nâp hial ṭhin.
Tu ni turin nge maw min beisei ni.
Mother (Saint) Teresa maw? Ani meuh
pawhin sawiseltu a hmai lo teh a nia. Brit-
ish chanchinbumi Christopher Hitchens
phei chuan, The Missionary Position tiin
Mother Teresa sawichhiatna chu a bu meu-
hvin a chhuah a sin. Mahatma Gandhi kan
ti em ni? Mawngkawhur ang hiala an
chhuahna lehkhabu pawh a awm. Pathian
fapa meuh pawh nungdama awm tlak lo,
lei si lo, van si lova, kraws-a khaikân tlâk
lekah an ngai a nih a nih kha!
Tlangval kan zir tirh laia ka hla duh
em em mai pakhat kha ka rilru-ah a awm
reng ṭhin:
“Quiet please, too much has already been
said,
Just let it be and learn to listen instead;
Sometimes through the silence big prob-
lems become small,
If you can't find something good to say, say
nothing at all.”
Ni e, sawi tur ṭha tê i hria te a nih
nghal loh chuan, tunlai ṭawngkam takin,
ngawi ṭâwt rawh!
(Lakchhuahna: Vanglaini Thu leh Hla
Huang Sept. 21, 2018)
[Ni 30.12.2018-a boral ta Mizo ziaktu lar
tak Mafaa Hauhnar chu RENGZO maga-
zine chuan a ui takzet a ni tih entir nan he a
thuziak hi rawn tihchhuah a ni. - Editor]
PASAL|HA
Mizo nun hluia Pasal\ha te chu sa kap thei, huaisen, tlawmngai, sa leh ral laka
khua chhan ngam an ni a.
Tun lai huna Pasal\ha te chu mi tlawmngai, mi dik, ei hmu, Pathian ringtu nghet,
nupui fanau leh \henawm khawvengte thlamuanpui mi leh thudik \an ngam, mi
huaisen an ni.
-
RÊNGZO
7
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
‘Ram’ kan tih chuan kan chenna
leilung hi ti mai ila, a awlsam phawt awm
e. Hman atanga kan chenna, kan pipute lu
nghahna hi kan rohvin kan ngaihlu tur a ni.
Hnam dangin an luah mail oh nan kan
venghimin kan humhalh tlat tur a ni.
Chhuan awm mek zelte mawhphurhna a ni
a, kan hnu lama chuan lo awm leh tur, kan
tu leh fa tan kan venhimsak a \ul a, kan
mawhphurhna, kan kova innghat a ni tih
hre reng ang u. A teite zawngin tuman chet
kan thawh tur a ni lo. Kan khawtlang bik hi
thlir zawk ila; tun hmaa kan loram huam
chin leh tun hnua kan kal ngamna tawk rin-
gawt pawh hi a inzau hleih ta viauin ka
hria. Ka hriat ve phakah pawh Rulpui lui
kama lo kan neih kha ka hria a, buh pawh
kan thar hlawk ve viau a ni. Khatih laia kan
lo ram kha tunah chuan kal enah pawh kan
en tawh lo. Chuti a nih chuan kan ram luah
chin hi a zim tulh tulh dawn niin a lang.
Kum tin nau piang kan awm zel a, mual a
piang ve mang si lo a, kan la leng lo mai
dawn tih a lang reng mai. Nu pakhat chuan,
‘Chhimluang kama huan ram neih chu rilru
a hah mai mai’ a ti a, a dik ve viau tho
chuan ka hria. Mah se, tuna kan la luah zo
lo deuh a nih pawhin hmabak hre ranin
theih ang ang tun atanga Humhalh hi a
pawimawh takmeuh a ni. Nakin lawkah
kan tu leh fate mi ramah, mi in luahin an la
khawsa mai ang tih a hlauhawm. ‘…
Hmanah chuan Vail al nupuiah ka awm…’
tih ang maiin, ‘…hmanah chuan heng lai
pawh hi kan khaw ram vek a ni thin..’ tiin
thawnthu lungchhitthlak zet hi ka la sawi
mai thei a ni.
Tuna kan sawi tur hi ‘Mizo Hnam’ a
ni. Chu chu tute nge? Chip chiarin kan sawi
hman lo ang. Tripuraah pawh hian Mizo
hnam kana wm nual a. Molsom, Darlong,
Hmar, Hrangkhol, Halam te hi kan hriat lar
deuh an ni a, a dang tam tak an la awm
bawk. Kan hriat lar zual kan tarlang mai
chauh a ni. |awng tuallenga kan hman
erawh a inang lo. Lusei/ Duhlian \awng tle-
ma an pai deuh avangin ‘Mizo’ ni lovah
kan chhuah a, an chipui tho te pawh an
\awng pai loh chuan kan ngai Mizo vel mai
mai. Mipui nawlpui hi kan chiang lo tlang
a ni ber. ‘Inti-Mizo duh lo’ angah te pawh
kan ngai a, a nihna takah chuan kei pawh hi
ka la inti Mizo miah lo a nia. Mizo sa reng
intih Mizo a ngaihna ka hre lo. Darlong,
Molsom, Halam etc ten en hian thlahtu
hmun khat, bul hmun khat, unau vek kan ni
a, kan inpumkhat nan ke pen mai hi kan tih
tur a ni. Ke pen hlawk lo leh, la hre chiang
tawk lo thenkhat an awm a nih pawhin
inthlahdah nan hman tur a ni lo ve. Kan
ram leh Hnam hi engtin nge kan humhalh?
RAM LEH HNAM HUMHALH - PC Chanvoliana
-
RÊNGZO
8
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Tharum nena huau huau innawr hun chu
khawvel ram dang thlir pawhin a awm fo a.
Chumi hmachhawn thei tur kan inbuatsaih
ve sauh sauh pawh a tul ang. Amah eraw-
chu, chutiang hun chhung chu rei a ni ngai
meuh lo. A huau huau lo zawnga indona
inmung hi kan hriat a hun ta mai. A
chungnung leh dingchang zawk kan nih
theih nan engtin nge hma kan lak ang? Tute
nge a mawhphurtu?
1. Chhungkua leh Mimal Nun:
Chhungkaw tina mimal theuh hi a
pawimawh hmasa kan ni. Kan chhungkua
kan dam tlang em? Kan mimal nun a hlim
em? Kan chhungkhurah hian eng dinhmun
chiah nge ka luah ve? Pa ber ka nihna angin
ka inchhungkhur ka kaihhruai dan a fel em?
Nu ber kan nihna angin ka mawhphurhna ka
hlen em? Puitling ve uaih tawh si, nu leh pa
te thawhchhuah ringin ka la intuam hlawm
mai mai em? Smartphone kan hum fur a,
kan nun erawh a smart lo em em lawi si em?
Zawhna a tam hle mai! Chik takin ngaihtuah
la heng zawhnate hi engtin nge chhan ang?
Tuna a lan danah hi chuan nu leh pa
thawhchhuah ring hi thalai zingah kan tam
zawk mah niawmin ka hria. Nu leh pa te tan
pawha innghah ngamna kan nih loh chuan
kan sakhua, ram leh hnam tan phei chuan
beisei ngam chi kan ni lo tawp a ni mai. Kan
chhungkua leh mimal zahawmna humhim
nan tan kan lak hi a tul takzet a ni. Ei raltu/
chawm hlawm ni lo va thawkchhuaktu/
chawmtu kan nih ve theih nan thalaite intuai
hriam ang u.
2. Kohhran leh Khawtlang Nun: Mizo
mai ni lovin mihringte hi a huhova cheng
thin kan ni a. A bikin Mizo society phei chu
intanpui tawn thin, lungngaih leh lawmna
intawm tlang dial dial thin kan ni lehzual.
Kan khawtlang nunphung leh Kohhrana kan
dinhmun hi mahni theuh inbihchiang ang u.
Kohhran leh khawtlang tan hian eng contri-
bution nge i neih ve le? Khawtlang dan zah
mi nge I nih a theih ang anga dan palzutna
zawng chi? Kohhranin i rawngbawlna awm
tawk leh phak tawka an beiseina che i ti
hlawhtling em? Kohhran leh khawtlang
hmasawnna kawngah hian thawktu nge i nih
thlirtu mai chauh? Member kan nih ngamna
pawlah chuan theihtawp kan chhuah ve
dawn lawm ni?
3. Zirna Chungchang: Zirna kawngah
hian nasa takin tan kan lak a va pawimawh
em! Class 12 leh Matric result-ah kan chuti
falua lo hle mai. Zirna hi kan ram damna,
kan hnam zahawmna tura kawng pawimawh
berte zing ami a ni. TCS, IAS, Doctor, Engi-
neer etc. officer lian tak tak hung ther fuk
mai ila, forest right-a kan buaina te, hnam
anga buaina kan neih changte hian high lev-
el atangin puihna leh thurawn dawng ila,
chumi hmang chuan hmala ila, kan chak
ngawt ang. Mahse, chutiang thleng tur
chuan zirna lamah tan kan lak a ngai. Kan
zirna in te, zirna ina thawktute, sikul nau-
pang leh nu leh pa thlengin kan tanrual a
ngai. Chu mai piah lamah zirna boruak tha
nei turin khawtlang ang pawhin tihtur kan
nei vek. Tlemte chhiara pass hi uanpui chi a
ni lo, taima taka theihtawp chhuah apiang
-
RÊNGZO
9
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
an dingchangin an hlawhtling \hin. Kan
khaw chhunga zirna in awm zawng zawn-
gah, class tinah Mizo zirlai te “a thiam ber”
ni turin tan la ang! Insual huai ngawt hian
Division a siam lo a, fairel bel a tikhat lo!
Thiam a pawimawh, kan mamawh bawk.
4. Eizawnna leh Kut Hnathawh:
Chaw leh chawhmeh kan mamawhna hi
mihring kan nih chhung chuan a reh dawn
lo. Kan mamawh a sang tulh tulh dawn
zawk niin a lang. Kan bazaar-a thlai lam chi
zawng zawng deuhthaw chu khaw dang
zawrh (supply) a ni a, heng bawkbawn,
hmarcha etc.te hi kumhlun ang deuha awm
thei an ni a, kan taimak phawt chuan kan
kuhva phun ngah puitlin pahin kan ching
theiin ka ring! Taimak erawh a ngai ang. Be
lam chi pawh tui mamawh tam lo, thlasik
thlai a ni tlangpui a, siam peih ila bête
atangin kartin bazarna khawp kan nei ang a,
a aiin thar tam ila chuan Mizo khaw danga
zawrh turin an phur chhuah loh takah ka ti
ngamsak. Kartin um daih bekang pawh kan
thar chhuak hleinem! Eizawnna tur kan
ngah viauin a lang a, kuhva phun leh sorkar
hna ngawt kan beisei a, kan ngaihhlut
zawng hi kan thlak a ngai a ni. Kut hnath-
awh kan hmu hniam a, ckan changkan san
a, mi ramah chuan kut hnathawh hi an
changkan chhan a ni lawi si! Huan lo ram
an neih dan an ti-
hmasawn a, an
hmanrua leh eng-
kim an tichangkang
a, rilru an hmang a,
an thawh chhuah
pawh a sang zel
thin. Kan inan loh
chu “taimakna leh
tih tak takna” chiah hi a ni ta mai awm e.
Ram hna kan thawk peih loh a nih pawhin
keimahni intuam hlawmna tur tal hi chu kan
ngaihtuah theuh a ngai. Kum 18 chin chu
puitling kan ni vek tawh. Mahni mamawh
chu inngaihtuah thei tur kan ni. Hemi kawn-
gah hi chuan Mizote hian kan fate kan duat/
khawngaih dan hi a dik tawk lo deuhvin ka
hria. Mahni kea ding tura fate zirtir dan leh
kawng kawhhmuh dan kan thiam lo a, ‘an
la naupang lutuk a..’ te kan ti mai mai thin
a, kan fate kan ring ngam lo fo thin. A phu
tawk hlawh kan hmuh phawt chuan eng hna
pawh thawh mai hi mahni intodelh nan
chuan a pawimawh. “Hnathawh hlau turin
kan inzirtir titih a, hnathawk thei turin
lehkha kan inzirtir zawk tur a ni”.
5. Social Media/Games: Social me-
dia leh social games hian kan hun hlu tak
min khawral tam tir khawp mai. Zan lamah
kan meng vak a, lukhawng engmah awm si
lovin. Zing lamah tlangval chu sawi loh, nu-
la thlengin kan nung hleithei lo. YMA/
TKP/SAY te inhlawh tur reng reng dar 11
hmain hna kan tan hman lo reng reng! So-
cial media leh social games vang hi a ni
berin ka hria. Mite hmasawnna leh
changkanna hi keini chuan kan lo “hak” leh
tlat thin. I games khelh leh application
hman avang khan khuti lamah miten sum an
hmuh phah daih a nia, keini’n eng nge
hlawkna kan lo neih ve? Hengte hi do chi a
ni chuang lo a, hman tangkai ve dan zawn
thiam erawh a pawimawh khawp mai.
6. Ruihhlo: Hei chu kan sawi tam
viau! Zu leh ruihhlo reng reng chu a in/ti
tam apiangin an kham lo a, an duh belh zel!
Kan harhfim lai ber pawha mi fate kan phak
tawh loh nak alaia rui chung lehnghal phei
-
RÊNGZO
10
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Research beitute sawi danin USA-
ah chuan nausen/naupang kum 2 hnuai
lam za-a-sawmkua (90%) chuang te hi
an nu leh paten an thlalak leh an
chanchinte social media a an tarlan avangin
anmahni nausen ten an hriat ve hma hauh
khan internet khawvelah khua leh tui an lo
ni der tawh a ni (“online presence” an lo
nei daih tawh tihna a nih chu). Hei hian in-
hnialna a chawk chhuak nasa in, ngaihdan
pawh a tiphir hle a ni: nu leh pate chuan an
fate na na na chu an duh phawt chuan inter-
net ah pawh an thlalak an tarlan sak thei
alom titute an awm laiin, thenkhat ve thung
chuan hei hi thil dik a ni lo, naupangte mi-
mal nun (privacy) vawn himsak hi nu leh
pate mawhphurhna a ni an ti ve thung.
Hemi chungchang hi chu duhtawk rih ang.
Internet/social media a kan thil/
thlalak pholan (share) te hi an thamral mai
mai tawh lova, khuarei thlengin an awm
‘SHARENTING’: SOCIAL MEDIA KHAWVELA KAN FATE THLA-
LAK LEH AN CHANCHIN PHOLAN/TARLAN CHUNGCHANG - Rev. RC Jongte
"Sharenting" hi thumal pahnih
“share” leh “parenting” tih atanga lak
kawp a ni (“share/sharing” chu social
media tawngkam-ah chuan “tlangzarh/
social media khawvel hmuh theih tura
pholan” tihna a tih theih ang;
“parenting” chu “fate enkawl”
chungchang sawina a ni. A țawngkam hi
keima chher chhuah a ni lova, mi chher
chuan ‘mihring kan ni meuh lo, mi a’ kan ni
ber. Inhnamhnawih lo ila, a fihlim ber.
Tlangkawmna: Hnam indona hi a nasa
zel dawn a, Mizo hnam dinchhuahnaah hian
mawh kan phur a, tih tur kan nei theuh
bawk a ni. A bul berah chuan he hnam hian
Pathian rawng a bawl a ngai a, rim taka hna
kan thawh a ngai a ni. Kut dawhin duh a
thlang thei lo a, riltam chungin ral a do tak
theih loh! Pu Vanneihtluanga’n, ‘Hlawh
tlem tih te chu, thawh loh hian hlawh a tlem
fe zawk’ a a tih ang deuhin mahni zawnah
theuh I thawk ang u. Pu Thenphunga Sailo
chuan, “Hnam dang te chu lehkha zirah te,
inkelh leh insualah pawh khum vek kan tum
thin” a ti a! Pathian rinchhanin hengte hi a
tihhlawhtlin theih a ni tih hriain, kan ram
tan, kan hnam tana hna tha thawk turin pu-
anven i sawichhing teh ang u.
_________________________________________
-
RÊNGZO
11
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
reng tawh thin a ni (nakin hnu daih ah
pawh miten an hai chhuak fo thei a ni). Nu
leh pate hian rilru thianghlim tak pu
chungin an fate thlalak hi an pholang
tlangpui ang tih chu a rinawm, mahse an
ngaihtuah loh lamah an fate nihna/
identity internet kaltlangin, an faten an
hriat ve phak hma hauhin, thui takin duan
(form) a lo ni daih tawh a ni. |henkhat
phei chuan an la naupan/tet vang maiin an
serh lanna te hial kan tarlang a ni. Hei hi
kawng hrang hrangin a pawi thei viau mai.
Kum 2017 khan sap nu
pakhat chuan a fate
(phir) thlalak chu in-
ternet/social media-ah
a share mai pek a, chu
chu naupang laka tisa
chakna hr ikthlak
c h i n g m i
(pedeophiles) ho in an
en thin internet web-
site ah, thlalak te chu
khawih danglam (edit)
in, an lo la chhawng a, bawlhhlawh takin
an lo hmang tih an hre chhuak leh a ni. Nu
leh pate tum dan ni hauh lovin miin hur-
herh hrikthlak nan an lo hmang a nih chu!
Kan sawi zawk tawh angin internet
khawvela fate thlalak leh anmahni
chungchang hrim hrim pholan hi a tha lo
hulhual tihna chu a ni lo, tangkaina tamtak
pawh a nei ngei ang. Mahse a tangkaina ai
hian a pawi theihna hi a buk a rit zawk ni-
in khawthlang (West) ah hi chuan an ngai
deuh a ni. Nakina kan fate an la zah
ngawih ngawih theihna turte kan lo share/
pholang palh thei a, an hrisel lohna emaw
an lehkha thiam theih lohna emaw kan
share te kha nakina anmahni la inkiltawih
tirtu leh an thian ten an la fiam phah
theihna thil te a awm thei. Vawiin a nu leh
paten kan fate âtna/naupang chhe zia an
lantirna hlim taka kan pholan thinte hi
nakinah chuan anmahni tana la pawi thei,
a tha lo zawnga an rilru lama nghawng
lian tak nei thei te pawh a awm ang tih
hlauhawm tak a ni. Tin, social media thla-
lak kan post ten “like/reaction” an hlawh
dante hian
kan rilru thui
t a k i n a
nghawng a,
c h u v a n g i n
nu leh paten
kan fate thla-
l a k / a n
chanchin kan
post te hi
“ m i
n g a i h v e n
hlawh chaka inelna” (competition for at-
tention) ang te pawhin a kal thie a ni, like
hmu tam nih duhna in thui takin kan rilru
leh kan thiltih a kaihruai thei. Kan fate
thlalak miten an lo react dan (comment
dan thlengin) a positive vak loh phei
chuan nakina kan faten mahni inrintawkna
(self-esteem) an neihna tur daltu pawh a ni
hial thei a ni. Chu chu hlawhtlinna kawng
daltu a ni thei a ni. Tin, anmahni thu tel
hauh lovin an identity kha thui tak kan lo
duan sak lawk reng thei bawk a ni.
Tuna social media hmang mek Mizo
-
RÊNGZO
12
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
KA BIRTHDAY - HC Lalrinzuali
Han sawi ual au vak pawh a nuam chiah tawh lo na a, thil ropui leh lawmawm tak a ni bawk si a! Ti hian ka ngaihtuahna a kal kual a.. May 27, 199... a he khawvel êng ka rawn hmuh tirh khan ka nu leh pa te chu hlim in an nui ngei anga, kha mi ni ațang a vawin inkar ah hian kum tam tak a tla tawh a, an mi hman-gaihna pawh a dang chuanglo ka laka an beiseina te nen. Tin, ka chung a an khawsak dan ah an danglamna ka hre ngai hek lo.
Kei erawh chu kum tin ka danglam a, ka upa telh telh a ka nu leh pa te ka tibuaiin ka tihah telh telh a. Ka mimal nuna harsatna ka tawn chang te leh ka beidawn lai te'n anni chu hreawm takin ka siam fo a. Ka lungngai hmel hmuhin anni chu a rukin an rûm thung a, ka hma ka sial a, ka kawng an sial țhin. Mahse, hmân a an naute an hmangaih ang reng khan puitling ka nih hnu pawhin min la hmangaih fo a. Hei hi a ni, khang kum tam tak chhunga a hlutna ka chhût ngai hauh loh chu! Tunah chuan ka lo upa ve ta a, nu leh pa rilru țawmpui nachang ka hre chho a, ka inthiamlohna a zual telh telh a, ka rulh sen loh tur an hmangaihna zozai te hi rulh châkna rilru ka pu ve zel a, an thu âwih châkna te ka'n nei tlai khawhnu leh a! Heng hi ka lo upat ve tâk vang chiah a ni. Old is gold! Ka pianchampha phak damin ka thleng leh a, Pathian zahngaihna vang a ni. Min lawmpuia duhsakna min hlantute chungah ka lawm em em e. [He thuziak hi Birthday puala Online-a tihchhuah a ni a. He thuziak hi RENGZO Edi-torial Board chuan \ha a tiin, chhuah tlakin a hria a. Phal taka min petu a ziaktu chun-gah lawmthu kan sawi e. - Editor]
te hi “first generation user” kan ni vek a tih theih awm e. A awmzia chu, kan nu leh pa ten
kan tet laiin social media an la hmang hman lo, chuvangin kan nausen lai thlalak pawh kan
hriat phak hma a post a ni lem lo. Keini hi social media hmangtu chhuan (generation) hma-
sa kan ni. Kan fate nausen lai thlalak pawh social media-a post hmasa bertu chhuan kan ni
bawk. Chumiin a tarlan chu nausen lai thlalak post sak tawng lotu te vek kan nih avangin
nausen laia thlalak chi hrang hrang nu leh paten an post sakin engtiangin nge puitlin hnuah
nun a nghawng theih tih la hre lotute vek kan nih avangin, ENG PAWH NISE FIMKHUR
CHU A |HA HRIM HRIM AWM E. A TAWK A FANG, A HIM TAWK, CHU A AWM
NGEI BAWK TURAH NGAI ANG.
-
RÊNGZO
13
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Khuangchawi chhawrthla khi lunglentu!
Hla mawi chheuva zai kan bânna.
Kum sûlah hleiten a dang chuang lo.
Chhai phak loh vulmawi zân Lalnu!
Khuavel ên a'n châm reng teh la,
Zan tlaiah pawh thlir che ka bâng dawn lo.
Her lii liai-in Di sumtual va ên la,
Hmana lungruala biahzai kan thlun sa;
'Ngàite'n la vawng che maw' va ti ang che.
Mi khaw chhuahtlanga min tiriangtu,
Hei hi maw an sawi 'Thla hleinga' chu!
Ziaktu- Febry
-
RÊNGZO
14
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Hriselna Huang:
MI PÂNGNGAILO VEK KAN NI A, KAN PÂNGNGAI VEK BAWK - Dr Zairemthiama Pachuau
Hriatthiam awlsam deuhin sawi ka'n tum ang e. Psychologist-te chuan heti hian an sawi: Mi a hlim uchuak viau chuan chu hlimna phênah chuan rilru hahna namênlo tak a nei țhin. A hmasa (hlim uchuak) hi Mania an ti a, a dawt (rilru hahna) hi Depression an ti. A pahnih kaih kawp hi Bipolar Disorder tiin an vuah. Mi hlim thei tak anga lang mi chuan chutianga a awm chhan chu a rûka rilru hahna a neih hliahkhuh nan uchuak deuhin a hlim lui reng a lo ni fo țhin. Hetiang mite hi ngaihthah loh tur an ni. Mahni intihlum mai duh mi an ni fo ṭhin. Kohhran leh khawtlâng thiltih puipun nikhuaa mipui hmaa mahni chanchin leh thiltawn (e.g. testimony 'personal' deuh deuh) sawichhuah chîng fo te hian an tih chhan pawh an mangang au thawm a ni a, țanpuina an dil ve dan (way of seeking attention and help) a ni fo bawk. A chhan chu mipui vantlângin kan hmuhpui theih piah lamah taksaa natna benvawn an neih vang te, chumi avangte pawha rilru natna benvawn hial an lo neih tâk vangte a ni fo. Mihring tute pawh hian a khawimaw zawk zawk, Mania lam emaw Depression lam emaw hi, kan rilru put hmangah nger zâwk kan nei vek a, mi tumah 100% rilru hrisel nei hi kan lo awm tak tak lo. Rilru hrisel nei nia kan hmuhte hi Mania leh Depression inkâr laili teuh bera awm thiam apiang hi an ni mai. Mi pakhatah ngau ngau pawh a hun leh hmun tawn azirin a rilru chuan Mania lam emaw, Depression lam zâwk emaw hnaih zual châng a nei bawk țhin.
Mi pangngai ni tur chuan, kan rilruin êng leh thim a dawnsawn danah hian balance kan thiam hi a țul ta a ni. Kohhran mipuite hian, kan pastor leh upa-min hote nen hian mi țhenkhat rilru natna vei, maksak tak taka tal leh che vel (bingbileh, pulpit hmaa nau vei, zan mut reh hnua sakei hram anga hram, a tawi zawnga sawiin 'zekhel')-te hi kan lo 'hmu-thlarauthianghlim-hnathawh' viau palh ang tihte pawh hi a hlauhawm țhin. Chîk taka thil ngaihtuah hmasak fo hi a manhlain a finthlâk em em a ni.
-
RÊNGZO
15
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
AW CHUNNU
- Ramnghilhlova Pachuau
Thihna leh lusûn manganna vanga \henrual lo pungkhâwm te hi, he leia kan hmuh
theih VANTIRHKOH te chu an lo va ni em! tih chu tleirawl kum 15 mi lek tân poh
chuan hai rual a ni ta lo. Chûnnu tel loa hringnun kawng kawi her rem tur chuan mahni
inrintâwkna a la nei lo asin! I tel loa rualawt leh zahawmna pawh nei zo loa, i awm lohsan
avanga mite ang zo ve loa a inhriatna tur zawng zawngte hi dâwnpui phâk lo tur chuan kan
ring phal lo che. Hei vang hi em ni sawi lâwk loa i kal tâk mai!? I mi hmangaihna mitmeng
leh i mi thlamuanna kutte tal kha min hnutch-
hiah thei lawm ni! He lai hmun leh hun aṭang hian. Kan rûn, a chhûng thil man tam leh
chhuan tlâkte awm lemlohnaah hian i awm
chhûng chuan kan thlâ a muang ve \hin asin! I
awm kha chuan thil hlu leh ropui dang zawng
zawng kha kan tân a ngâi chuang lo asin! I tel
lohna hringnun ruak lungchhiatthlâk hman
dân tur te hi i thil min zirtir \hin zingah khân
a tel si lo. Kan Pathian remruat danah erawh,
'hma lam hun hriat loh hi, a hmangaihna
avanga hringnun hahchawlhna' a ni si. I mi
uap lumna leh fuihna tlâkchham avanga, pâwn
lama mi mit tikham hial khawpa kan lo
khawsa a nih pawhin, kan mamawh zia che
lanna a ni tih min hriatsak la min ngaidam ang che aw. HRIATTHIAM PHAK LOH
HRIATTHIAM NGAI LEH TAWRH THIAM THEIH LOH TAWRH THIAM NGAI
SI hian engatinge min siam le? Mahse kan demin kan thiam lo phal si lo che.
He khawvel awm chhûng hian, i aw leh kâ hring angin tawng dawn tawh lo mah
ila, i mi hmangaihna kha lehpek awmin dawng dawn tawh lo mah ila, i chawlhna ram
aṭang pawh khân i dai ngai dawn tawh si lo, kan thinlungah. KAN HMANGAIH CHE;
mahse he thu i beng hriata kan lo sawi tam hman lo erawh kan sual siam ṭhat theih tawh loh lian ber a ni.
"Thing hring tân ni leh ruah te hi ṭhanlenna a nih laiin, thing ro tân erawh ṭawih ral-na hmanrua mai a ni". Nang ngai hian thing hring chu nih zel kan la rawn tum ve a. He
khawvela kan tâna i awm vena chu, kan thinlung, kan ziakfung leh lehkha phêk mai te hi
an ni tawh si!
Hlim taka Amah faktute thinlunga inpuang ṭhin kan PATHIAN chuan thihna avang lusûn mangangte thinlungah pawh hian inpuan ve a duh ngei a ni.
-
RÊNGZO
16
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Macbeth, Hamlet, Romeo and Juliet te avanga khawvelin ‘Ziaktu Ropui’ tia kan hmelhriat tâk, a hming William Shakespeare khan heti hian a lo ti a:
"…And all the wolrd’s a stage"
And all men and women are merely players”
LEMCHANGTUTE LEMCHANNA - Zothanpuia Zo Dee
Ani hi zawng, a pa kha John Shake-
speare ni lovin, literature chhulchhuak fir
ni awma mawi a ni. Ni e, he British pa hian
a sawi dik leh lutuk a. A sawi dik mai pawh
ni lovin, Hoy Bible-a inziak a entawn niin
ka hre hial zawk ṭhin. He lemchanna
dawhsân zau takah hian a hmei a pa, a pui
a pang, a lian a te thlengin, actor leh actress
ropui tak kan lo ni vek mai. Hlawh kan nei
ve lo zawk mai pawh a.
Kan lo piang thla hlawt a, ‘kan dam a
ni’ tihna ni reng si, na nei ang hrimin kan
ṭap ngheng mai a. Rim nei miah lo thlasik
rimte kan han hriat takah chuan Tammuz-a
birthday ni awm tak zawkah Remna Lal a
lo piang leh ang a. Nuthlawi sumdawngten
‘Christmas Sale’ runpui neiin, a man ngaia
a hralh hnuah a vet thawk thawk an hlêp
leh al al mai ang. Santa Claus pawh hi tu-
dang ni lovin, kan nu leh pate hi an lo ni
reng alawm! Lo ngai reng rawh. Krismas a
han zo leh mah ang a, kan nula no nalh tak
tak te hi Mari (Isua pianni) style la-in, sawn
thianghlim pai an kat leh nuk mai ang. An
inneih aṭanga thlaruk hnu vel lekah thla
kim naute an hring chhuak leh zut zut ang
a. Naute entute lah chuan, “In naute han
ṭhat reuhzia hi” ti siin, an haw kawngah
erawh a chhiat reuhzia an sawi leh si ang.
Cheng sangkhat neiin cheng za chauh a
neih laiin, cheng za neitu zawk erawh a
pawr em em thung a. Chhungril thûk taka
tuar nei ten “Ka ṭha e” an tih hram hram
laiin, feh dawn tikah ‘Pang-ti-sa’ hrat deuh
sawi tur pawh an tam.
Keini ang duang, pa inkhaithli zeih
zawih kan han insuih ti-ti-ik ve zaih mai hi
chuan “I inhmeh lo mang e” tia min seltu
han awm vaih teh se, dawt sawi hrât tak a
nihzia a pholang thlawn mai mai a ni. Kan
vangkhuaa tleitirte phei chuan hria se
zawng, eng Act hnuaiah emaw ‘Dawt
sawia dan bawhchhetu’ tiin ka aiawhin an
khing duh hial ang chu..!! Chutiang zelin
ṭhianpa Samuela te ang duang ve hi zawng
hai deuh chiaia ‘Tuikuk buhfai um soup’ an
in tam hrât vang ni lem lova lang puam
(thau) ve hrim hrim, tuia ruang chhar ang
maia pum deuh eng ung mah nise, a kal bur
chut mai ang tih hlauhthawnawm khawpa a
rawn intlawh zuih ve ziah changte hian “I
-
RÊNGZO
17
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
lang fuh
th lâwt”
tia fak
der ka
sim thei
c h u a n g
hleinem.
Mihring kan nih chhung chuan a ngai ve
tlat. Mi tih loh dan lah va ni bik suh!
Chutin, Local zu huaa ṭhahnemngai
taka duty ziai ziai ṭhinte zingah pawh,
mahni pindan chhungrila tui ti taka Sâp zu
khiat khawlh khawlh ṭhin kan awm a ni
lo’m ni? A ni, miril Mafaa bawk khan kan
Seventh Day unaute zingah vawksa ei duh
miah lo, ‘pork’ tui ti tak a hriat nual thu
huai takin a sawi lan tawh tak kha mawle.
(Chawlhna Tuikam p-71). ND & PS Act
hnuaia Ruihhlo thubai neitute diriam leh
hmusit taka kan entleu viau laiin, PC Act
bawhchhiaa mirethei chanai lâksak ṭhin ho-
te chu kan hlauh-tlawn a, dawhsanah ṭhut
tirin ‘Chawimawina parṭhi’ kan hlan fo ṭhin
a ni lo’m ni..?
Ni e, Drugs Overdose-a thite pawh
‘Mît liam’ kan ti hnâp a. Kei ngei pawh hi
hruihrual hmangin han intihlum chiah mah
ila, mitthi Signboard-ah chuan ka thih
chhan (Oh! Ni lo. Ka thihna chhan)-ah
chuan ‘Lungphu chawl’ tih thu a intar nge-
iin ka ring a ni.
Khaw’nge! Thihna chungchang kan
sawi kâi ta sa sa, zep leh thup, sùm leh kar
awm hauh lovin a ruh lang mai pawh ni lo,
a thling baw hawk hawkin ka(n) sawi law
law teh ang. Vawiin emaw, naktuk a nih loh
vek pawhin, engtik niah emaw chuan ka lei
taksa hi piallei thuah riat hnuaiah zalhin a
la awm ve ang a. Ka rauthlâ hian he
hringnun khawvel hi hnutiang chhawna
hawilopar tawnin an sawi Lung-loh-tui chu
ka la dawn ve ngei ang; chutih hunah chuan
‘Hringlang Tlâng’ aṭangin ka lei taksa chu
ngaiin ka rawn thlir let dauh dauh tawh ang
a. Kei akara Kohhran leh khawtlang tana
ṭhahnem ngái lo leh thahnem ngài lo, ka
dam ve lai pawha belval vala val ve tawp,
ka chhung leh kuate pawhina min rula raw
neih satliah ve mai pawh hi, ka chanchin
(mitthi chanchin ti zawk teh ang) ziakna
phêkah te chuan ‘Samari mi ṭha’ ang hialin
YMA President leh a hote chuan min
chhuah ang a. Ka tisa êm pawh a ṭawih ral
hmaa min theihnghilh leh mai turte pawhin
lainatna ngah tak anga lan tum ang hrimin
an ṭah hla thiam bel sate chu ka ruang dai
chungah chuan lungchhe zetin an chham
chhuak ang a. Ka chhungte lah chuan ka
thih hma deuh khân ni dang ang lo takin
Bible ka ngainat thut thu a mak thei ang be-
ra sawi lan ṭalh an tum bawk ang a. Thlarau
khawvel aṭangin nikin nia rorelna awm tur
chu ka nghak rih dawn nge ni ang a, ka
thlarau chuan a kalna hmun tur (Hremhmun
emaw Vanram) a pan nghal dawn a ni tih
hre miah si lovin min vuitu Puithiam chuan
thiam zet maiin Vanramah khian min
hlangkai et tawh mai dawn a ni. Ka
chhungkhat lainate chu an thla a muang
deuh siai siai ngawt ang lee..!
Chutih hunah chuan a ni, he lemchan-
na khawvelah hian lemchang mai kan lo
nihzia fiahin a rawn lang tawh ngei ang.
"Apologies to Shakespeare
But all World’s a stage no longer
It’s a Cinema’ (Carla Rapoport).
-
RÊNGZO
18
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Ar ka pawm a, a hrik ka kai a, ka buai
takzet a ni.
Ni e, mi te chuan arpa (Sikar) te an
pawmin, ramar te an man ṭhin a. Tin, paw-
isa inchawia insual tirin sum hmuh nan te
pawh an hmang ṭhin ni awm e. Duat taka
enkawl in chaw ṭha ṭha a chawmin, an
hmang ṭangkai hle ṭhin. Kei pawhin Ar
chu ka pawm ve ngei a, mah-
se, Arpa ni lovin Arpui,
Arpuiah mah pawh a awp lai
ber kher ka pawm ve teh tlat a
nih chu. Chu a chhapah a duh
lo chung ka pawm lui a,
theihtawpa inti nelawm
chawp in, ka tuai a, ka chul a,
a ṭuk ang zawt zawt a, a la iak
chhunzawm ta dah a; zahthlakin! Chutia
ka pawm luih tak fo hnu-ah chuan amah
tihnat tum ka ni lo tih a hrethiam ve ta a ni
ang, mi pawh a hre ve ṭan ta viau e. Kan
inpawm ngunin kan inchul nel ta viau a,
amah lo chu ka rilruah hian eng dang mah
a leng lo, khawi ilo kalna emaw, eng pawh
tiin thawk ila, amah chauh chuan ka rilru
luahin, a tel ve lohna chu hmun khawhar a
chang zel mai a ni. Chuti taka inzui a, in-
nel ta chu ka inrin hmain thil ṭha lo deuh
mai a thleng ta, a hrik ka kai a nih chu!
Chu ar hrik chuan nasa takin min seh a, ka
taksa pum mai chu ar hrik seh na hnu in a
khat a, a thak em em a, zan mut harsa
khawpin a thak a, ka inhiat nileng zankhua
hi a ni deuh ber mai. Hetiang hi a thleng
thei tih hria in, Ar hrik laka invenna ṭha
nia ka hriat chi hrang hrang te hmang
chuan inveng lawk ve bawk mah ila, chuti
taka ṭha erawh a lo ni hlawm lo. A hunlai
na na na chuan inven ngaihna vak a lo
awm lovin ka hria. Ar hrik vangin patling
a buai theih em mai!
Hun a kal zel a, Ar hrik pawh chuan
min kian san ve zel a,
mahse, hun awl ka neih
phawt chuan ka pawm
leh ṭhin, amah chauh lo
chu ka lunglai luahtu an
awm si hek lo le! Amah
pawhin min nelin mi
haw hran tawh lem lo
bawk a. Chu Ar awp lai
nen chuan hringnun chu kan chhiar dun
zel a, kan in hrechiang telh telh a, ka ta a
ni lova, mi ar awp duat lai a ni tih pawh ka
hre chiang tulh tulh bawk. Ruk tuma
pawm ṭhin ka ni lova, a neitute aṭang
pawhin vauna emaw zilh hauna lam thu
pawh ka beng hian a la hre hek lo. Mi ta a
nih hre reng mah ila, a neitu dil pawh ka
tum chuang lo. Ka ta a nih theih dan tur
chu mutmawh hnar-mawha ka neih a ni
lawi a. Ni e, ka ta a nih a, a ta ka nih ve
theih bawk chuan a nuam dawn em asin.
A awpna tur a bu lum ṭha takin ka siam
ang a, duat taka enkawlin chaw ṭha tinreng
in ka chawm bawk ang, amah ang taka
ṭha leh duhawmnaa khat a awp keu ngei
theih nan.
AR HRIK - Lallungawia Chawngthu
-
RÊNGZO
19
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Duhthusamna te hi a tak ramah chang
thei ngat sela chuan lungngaihna hi ka vei
lamin ka rap bet ang a, manganna pawh hi
ka dinglamin ka hnuaichhiah bawk ang.
Hlimnnain ka khat ang a, ka lawmna chu a
liam zawih zawih ngei ang. Eng avanga
duhthusamna te hi nei nge maw kan nih
le? A taka a lo thlen si loh chuan
lungngaihna ruama min hnuk luttu mai a
chang leh si ṭhin.
Ni e, tuna ka sawi mek pawh hi a aw-
plai a tui leh amah nen lam hian mi ta a ni
a, keiin chan engmah ka nei ve lo. Min en
hrang lovin min nel em em a, min ngaina
ve-in duhsak theitawpin min duhsak ve
ṭhin. Chuti chung chuan ka natna min
thlen turin a hrik min kai a, nasa taka min
sawisa in keimahah nuam an tawl a, ka
thisen chuan an inhnangfak a, ka nat phah
a, hrehawm ka tuar a ni tih pawh hre lem
lo ni awm takin a hrik neitu lah chuan
veng dang arpa tuai chhuang ling hlar mai
min um san daih si. Heti chung hian pawm
leh tumin theih tawp chhuahin ka um a, ka
hêl a, a lawina leh riahrun a remna te chu
zawtin ka zawng ruai ṭhin. Ar awp avanga
ka buaina te, ar hrik avanga ka natna te
chuan kian ni a nei lova, kum khuaa hriat
reng tawh tura hliamin ser mi siam sak a
ni. Ka hmabak tur chu Ar hrik seh avang
in natna hriat hlawh lem lo tak kaiin thih
bak hmabak ka nei tawh lovang. Thihna
rau rauah pawh Chicken die te pawh a ni
mahna le!
He khawvel, a chak leh a thei apiang
te dinchan na hmunah hian keini ang uai
thla lam tawh tan chuan nun chan hi a
hautak ve em tawh bawk atin ni. Vawi tam
kan siak te chu thling thlawna lo ṭo leh in
ngai kan awh leh ṭhin kha a ni ngai a,
tunah chuan a thar pawh a chawr chhuak
hlei thei ta meuh lo a nih hi. Chutiangin
kan chhuangTe pawh ling ve hlarin veng
dang ar lá duhawm tak tak te hip nan kan
hman ṭhin kha tunah zawng a chul zo ta.
Veng khat Arpa sual huai hlauh nei ngai lo
ni ṭhin kha tunah zawng ṭhang leh thar ten
min khûm zo ta. Ar in chhung lum a ar
chhiar mawiin khawvar ruala ti ti ik ik....
tia upat lam aw nen a khuan ṭial ruai mai
loh chu tih theih ka nei ta love.
Kha ar awp duhawmi khan mi la hre
ve reng ṭhin ang em le??
-
RÊNGZO
20
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
LUNGLENNA
- Mr.Lalhriatsanga Cck
Lunglèn biah zái ka hril thiam lo,
Turni a hrâng, thlan tui a far,
Siahthing dai hlim belin, lenbuang ka nghak,
Mahte'n zai ka sa, min chhawn si lo,
Fam zûn lêng a zâm vela,
Di ngaih lunglên a kim si,
Chu ram nun hlui suangtuahna mai,
Sathâr ram tla ang a kir si lo.
Hneman tiin zai hla ka vâwr,
Dan loh luaithli hnâmin thlantui a fin,
Kei ang a riang lunglêng hmun khawhar nghak,
Min hnêm thiam awm maw sirva zai leh phengphe lêng nen,
Ka tawng si lo, chhun rawl tawng khawp,
Tlai nî a nêm, vangkhua a ngui,
Kian zái a rel si lo, kei ka tawna suihlung lenin,
Chhawrthla êngin van zâwl a kai,
Hringmi zaleng lung lawm rengan,
Kei a riang tân erawh, ngaih zualtir Lalnu mai a lo ni.
-
RÊNGZO
21
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
SAI SUAL MI 4 THATTU
- HC Kailuia
Jampui Tlang hi Rengpui ram
(Tripura) hmar chhak, Mizoram depa
awm a ni a. He tlangdung hi Jampui
tlang tia koh a ni. Mizo khua khaw 10
a awm a, chhim lamah chuan Kanpui
khua leh Khantlang khuate a awm a,
tichuan, Bangladesh a chhun a ni.
Jampui Tlang hi Mizoram
ngaihtuah chuan khaw khat zat chauh
ni mah ila, zirna lamah chuan kan
chhuanawm em em a. Sorkar pawhin
min duatin min enkawl tha hle a ni.
Tripura sorkar officer lian deuh te
chuan Jampui tlang hi hmuh ngei an
tum tlat thin a ni.
Jampui Tlangah hian Thing (Ngiau) leh
mau a tam em em avangin kum 1993
hmalam mah atangin Mahajon (Vei)
hoin thingte chu leiin Sai tam tak hmangin an hnukchhuak a, motor lianin an phur liam
zut zut mai a ni.
Tuk khat chu Saipu (Daidar) te chuan an sai pachal lian tak a ngho pawh chhuak
vur mai chu an control tha thei hauh lo mai a. Ramhnuaiah ke phuar chungin thlah thin
mahse, zing lamah an man leh hleithei thin lo va. Chuvangin, ‘sai sual’ tiin chu sai chu
an ko deuh huai ta a. He sai hi Behliangchhip leh Bangla khaw dai bulah hna a thawk
deuh ber \hin avangin, an \ihin an hlau em em a; Behliangchhip thlawhhma chung chu
sai sual chettlatna a nih avangin thlawhhma a ramriakho te chuan an hlauh ang ngeiin
zau lehlama thlam a \hiat vek tih te an sawi tak avangin, sai hlauhah Bomb te halin mei
an chhem hluuah bawk \hin a ni. Sai hlau reng rengin an awm a, \henkhatte chuan mahni
lo pawh tlawh ngam lo mi tam tak an awm laiin tahrik ni 25 May, 1993-ah Bangla
daibulah sai chu a awm avangin Saipu mi 3 chuan Sai chu man tumin an bei a, a nu nen
an lo awm avangin an kawlh hle a. Nidang ang bawkin Daidar chuan man tumin a han
thlem a, chuveleh sai chuan a pu chu a bei thut a. A ngho sei tak chuan leiah a vit hlum
ta a. Sai chu nasa taka hram tuar tuarin midangte pawh chu umin a tihlum ta a ni. Sai
hian a tihhlum mai pawh chu duh tawk lovin a ching hrep hnuah an serh a
pawhchhumsak \heuh zu nia!
-
RÊNGZO
22
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
Sai sualin chutianga mi 3 ngawt a tihhlum
takah chuan Vanghmun Police Thana-ah
report pek vat a ni a. Vanghmun Police
Officer Incharge chuan thuneitu lian zaw-
kah report an pe zel ta bawk a. Tin,
thlawhhma lama riak hote pawh
inkohchhuah vek a ni a, zau thenkhat
erawh haw rih lo an awm a,
Behliangchhip thlawhhmaa riak haw ve lo
te chuan zanah riak khawmin meipuite
chhepin ‘Sai bomb’ te halin bengchheng
siamin an awm a, an zinga pakhat Riv-
unga chu a sa hram ta vak mai a, thlam
chhunga a thiante chuan Sai usl a lo kal a
ni ngei mai tiin hlauin thlam tukverhah
chuan zuang chhuakin an tlanche ta chiam
a. A hnuaa an han hriat chian meuh
chuan, Rivunga tingtang chhungah khan
Awke lo tawmin a rawn chhuak a, a
kawrah a bet ta tlat mai chu hlauvin a
sahram vak mai chu lo niin! Mittui tla
phungin an nui let tawp tawp a, mut pawh
mu lovin a tuk khawvar veleh khaw lam
panin an haw ta vek a ni.
Sai kawlh avang chuan Jampui
mipuite chu an buai ta em em mai a. Dat-
ed 1st June, 1993-ah chuan Jampui Tlang,
Behliangchhip-ah Tribal Welfare Minister
Aghore Debbarma chu a lo kal a, sai sual
vanag chuan mipuite chuan Minister chu
an hual ta a, a rang thei ang bera
sai hi kahhlum var nise tiin an ngen a ni.
Hemi ni hian Sai neitupa chuan Daidar mi
9 te chu sai man turin a tir liam ta a ni.
Daidar te chuan sai chu an man theih loh
avangin tlai lam dar 4 atangin Sai sual
kahhlum phalna chu a kal tlang tur a ni
tiin mipuite chuan C.I. chu an nawr ta a
ni.
2-6-1993-ah Sai sual chungchangah
Vanghmun khuaa Jampui mi pawimawh
deuh deuhte inhmuhkhawmna neih a ni a.
D.M. leh Minister T/W te chu phone leh
an ni a, D.M chuan Assam Rifle te kap
turin a ngen a, mipui mangang an phi ruai
a, thil a kaltluang mawh em em bawk si!
Sai sual kaphlum turin harsatna tam
tak a awm avangin Dt. 3-6-1993 ah D.M.
chuan Add. D.P. a rawn tir chho va,
chutih laiin Vanghmun O.C. chu hmeich-
heho chuan an lo hual bawk a ni.
Sai sual kap turin Mizo police 5 tirh a ni:
Addl. S.P. chu tlai lamah lo thleng
chhovin hmeichheho nawrna avangin
Addl. S.P. chuan Mizo Constable mi 5 te
chu sai sual awmna panin a tir liam ta a
ni. Tichuan, Mizo Police ten Rifle knga
sai sual awmna pana an luhchilh tak
avangin mipui hlim chu an au dur dur ta a
ni. Mizo tlangval 5 te chuan Rifle kengin
Bangla khaw hnuaiah an lut ta a, sai chu
chul ram pik hmunphiah hmunah a lo
awm a. Mihring thawm a hriatna lam
apiang chu a nawr ruak zel a, Hmunphiah
buk te hi a a hungin a pawt phawi a, a
mah invur nan a hmang a, mi a han na-
wrte hi hnimpik a tlan a ni deuh ber mai
an ti. Lehlama nawrin lehlama an thianten
an lo kap thin a, chutiang chuan thui tak
umin Tlangsang thlawhhma bul Tharma
nena inkarah sai chuan a tan a khawh ta
a.
Chutih lai chuan khuaa mipuite
chuan Sai chanchin hre chakin an
pungkhawm a, chanchin thar hre chakin
mipuiin beng an chhi reng a. Sai sual
awmlai reng reng hian Chanchin inhriattir
dan a vang em em a, Telephone te a la
awm loh avangin Pu Nuntea bike chu a tir
-
RÊNGZO
23
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
a\angin chanchin hriat nana hman a ni
deuh ber a. Pu Nuntea chuan a Bike Si-
lencer chu dahin Silencer vuah lovin ring
takin a tlan \hin a, hla tak a\anga a ri an
hriat chuan “Chu sai bike a lo kal e” an ti
\hin. Sai hi kahhlum thu hriat a nih hma
chuan Behliangchhip leh Bangla, Tlang-
sang thlengin tuma thlawhhma lama an
chuak ngam lo a ni.
Tahrik ni 4-6-93 zingah Mizo
tlangval te chuan beizuiin an liam leh vat
a. Tv. Hnuna Constable chuan thing-
kungah lawnin Sai nupa chu chiang takin
a hmu thei ta a. Thingkung a\ang chuan
duhtawka remin a chalah Rifle chuan a
kap ta a, sai chu a pai \uang \uang a, a
tawpah chuan a tlu ta a. A thiannu chuan
a rawn ngaihven chu a lo kap leh a, ani
pawh chu a bul maiah chuan a tlu ve ta a
ni.
Date 5th June, 1993:
Khuaa miten Sai sual an kap hlum
ta tih an hriat chuan hlimin an au dur dur
a. Jampui tlangdung khaw 10-in an hriat
mai bakah Sorkar lamah report pek a nih
hnuah khawtin a\angin sai
sa chan turin a hmunah
tlankhawm a ni a. Officer
lian tak tak a hmunah ngei
an kal bawk a ni. Pu
Rohmingliana Chief Con-
servator Forest pawh a
hmunah ama silai kengin
Sai kahna chu silai mu \ha
tak tak kengin a liam ve
bawk a ni.
Sai sual mi 4 thattu
chan tura kal khawm hi a
bulhnai tuikuk khua te nen
mi 500 kan tling hial awm
e. Mi pakhatin kg 4-5 velin kan chang awm e. Chutih laiin thenkhat chuan an lo
chheprelh ni awma hriat a ni. Ruahpui
namenlovin min nan hawng a, zanah ruahpui
hnuaiah mahni in kan thleng ta a ni. Mihring
thattu sai a nih avangin tui ti taka ei chu a
har hle mai.
Dated 6 June, 1993 hian saipu Rahim
Ali (Daidar) chu a chhungte zawng turin an
lo chhuak leh ta! Mipuiin a ngaihna kan hre
lo hle, an sawi danin Rohim Ali (Daidar) hi
Dated 1 June, 1993-a Sai neituin mi 9
(Daidar) sai man turin a tir liam a, kan man
thei lo tia an rawn kir leh khan Rohim Ali an
\hianpa chu sai chuan a lo tihhlum chu an
zep tlat a nih ringin a chhungte an rawn
chhuak ta a ni.
Dated 8-6-1993-ah Rohim Ali ruang
hlawm turin ASI Vanghmun leh
Behliangchhip V/C Pu Manliana, Pu Hmu-
na, Pu Lalsailova, leh he thu ziaktu pawh
kalin ruang chu zawn a ni ta a, Rohim Ali
chu sai tihhlum ngei a ni tih chu fiah a ni ta
a ni. Daidar 9 kal te khan an \hianpa thi chu
an lo zep tlat a lo ni. Ruang chu la chhuakin
Kanchanpurah Behliangchhip tlangval rualin
a chhungte hnenah thlen a ni ta a ni. A nupui
fanaute an khawngaihthlak hle mai.
-
RÊNGZO
24
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
PI LEH PUTE THUKHAWCHANG |HENKHAT
>> Nu leh pate hi kan lei Pathian hmuh theihte an nih avangin zah hle tur a ni. Nu leh pa
zah lo chu pa nuamsa an awm ngai lo.
>> Nu leh pa pawisa lo an dingchhuak ngai lo.
>> Piangsual leh rualbanlote hmusit ngai an ni lo, piansual leh pharcharin tlai luat a nei si
lo va.
>> Mi bawrhsawm te chu
Vantlangin khai chhuah ngai a
ni e.
>> |awngkam \hain sial a man.
>> |awngkam \ha an um lutuk
ngai lo ve.
>> Ruai \hehnaah Upa-in bar
hmasak tur a ni a, \halaite kham
hmasak tur a ni ngai e.
>> Sem sem dam dam, ei bil thi thi.
>> Kan dam leh tlang khatah, kan thih leh ruam khatah.
>> Chhuahkhawmnaah mei \ankai hmasaah an \ang ngai lo ve.
>> Pumah hmeichhia lal tur a ni a, tuikhurah mipa lal tur a ni ngai lo vee.
>> Pa ril\amin thlawhhma a zauh va, nu ril\amin chaw bel a len thung.
>> Nungchang sual sim theih loh a awm ngai lo.
>> Hmeichhe sualin laina an um darh a, hmeichhe thain an huikhawm thung.
>> Fur tirah lungpui bel la, fur tawpah thingbul bel rawh.
>> Mai leng an um ngai lo.
>> |hian chhan ngai chhan ngam lo mipa chuan pawnfeng feng rawh se.
>> Thawm nei hmasa lovin mi inah an lut ngai lo.
>> Vantlang kawng an tihnawk ngai lo.
>> Lampui changkhatah mi an be chhe ngai lo ve.
>> Rukruk te, tualthah te hi thil thiang a ni ngai lo ve.
>> |henawmte do aiin khawsarih do a thlanawm zawk.
>> Mi ina lenin a neitute mitmei ven ngai a ni e. A neitute awm loh hlanin mi inah luh
ngai a ni lo.
-
RÊNGZO
25
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
MI HRÂNG, R. K. PAUTU (1937-1983) - J.D.Mawia
Rêngpui ramthim su-êngtu, Krista pasalthate zing ami, Rev. Chawnsavunga Pau-
tu leh Pi Lalchawngpuii Sailo te fa hrin pasarih zînga a pathumna, Mizoram khawth-
lang Kawrtethawvenga January 2, 1937 (inrinni)-a mipa naupang duhawm tak lo piang
chu a hmingah ‘Vânlalrokhâwmthanga’ tih an sa a; mahse heti duah hi chuan a puzui ta
lo. A pa chu Mission Sikul Zirtirtu turin Jampui tlânga Hmunpui khuaah kum 1938
khan chhungkuain an pêm thla a; Tirhkoh hna thawkin Sabualah hun rei vak lo an va
awm hnuin Hmunpuiah bawk kir lehin an chêng hlen ta a ni. An unau zawng chu:
Lalchungnunga (naupan laia thi)
Ngursawithangi W/o Rev.Thawngphunga
Rokhawmthanga H/o Lalbiakchhawni
Hmingthangluri W/o Kâmdingliana
Lalbiakliana H/o Lalrinthangi
Lalhmuakliana (naupan laia thi) leh,
Lalhmingliani te an ni a; tunah chuan an vaiin mual an liam vek tawh.
Rokhawmthanga chu naupang pian tha, hrisel leh harh váng tak a ni a, a naupan
lai leh râwlthar a nih thlengin mi zakzum, mi pawi sawi ngai lo leh thuawi thei tak a ni
a; naupang tih nuam tak a nih rualin luhlul chhuah tlat châng erawh a nei bawk thin.
Tualchai naupang mai a nih lai atang rêngin a hriat âwm loh thlenga upate titi lo vawng
ru kiau thei khawpa rilru chak, mi engemaw tak la rawn ni tura khuanu duan rêng
niâwm tak pawh a ni. Chutin Khuanu zârah lo lêi kangin, tlangvâl ngo ve vaw sár
vang mai, hmeltha takin a rawn seilian a, a puitlin meuh chuan Mizo pa vantlâng
chunglam mah, pumraw lian zet zawt, pian nalh tak ft. 5.10” vêla sâng, inkhâithli
thlerh thlawrh, a mawi tawka sam kir deuh, tlangvâl hmelthaa sawi tling a rawn ni ta
a ni.
Zirna lam: Jampui tlâng chhim lam, Sabualah pawl 5 thleng a zir a, pawl 6 chu
Tlaksihah a zir a. Pawl 7 leh pawl 8 chu Vanghmun khuaa Mission Sikul, New Zea-
land Missionary, nula Zoduhi (Miss M.E.Turner) zirtirna hnuaia a zawh hnuin,
Mawkhar Christian High School, Shillong atangin kum 1959 khan metric a pass a. Un-
ion Christian College (UCC), Barapani atanga IA a zawh hnuin Calcutta (Kolkata)-ah
zirna chhunzawmin a kal a; India ram pum huap pawha College hmingthang, Scottish
Church College atangin kum 1962 khan BA tha tawk takin a pass a. Calcutta khawpui
hi BA a pass-na mai ni lovin, thiam-fin a chharna hmun leh a nakin lam hun atâna a
intahhriamna hmun ber lo niin, sulhnu pawh a ngah hle. Scottish Church College-ah
hian kum 1960-61 chhungin College Student Union-ah General Secretary atân thlan a
ni ta hial a; tin College kâi chungin, ‘Poor Children Evening High School’-ah kum
hnih chhung zirtir hna thawkin a inhlawh a. BA a han zo chu thiamna ril zâwk nei tura
-
RÊNGZO
26
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
lehkha zir vak mai châkna a nei thûk hle a,
mahse chhungkaw harsatna avângin Jam-
pui tlang lamah inhlawhna zawng turin a
hawng ta rih a.
Hêng hun lai hian Tripura Baptist
Christian Union (TBCU) chuan naupang
thiam theite tân tanpuina (Scholarship)
tlem azâwng a pe thin a, chuvâng chauhva
Rokhawma pawh hi Calcutta-a kal thei a ni
a. Kum 1962-63 chhung khan Government
Hmawngchuan Jr. High School Headmas-
ter-a a tan hnuin Calcutta-ah bawk a lêt
thla leh a; MA (English), LLB leh Jour-
nalism-te a ruala zir tumin Correspond-
ence course-in a bei khawm a. Kum 1965
khan Allahabad-ah IAS Coaching zawmin
thla thum chhung a zu awm bawk a. Hêng
zirna sângte hi a cho êm êm vek na-
chungin, retheihna leh chhungkaw harsat-
na dangten a tlâkbuak tak avângin a
engamah zo hman lovin zirna kawng chu
rilru na tak chungin a bânsan ta a. Kum
1965-66 chhungin Western High School
(Private), Rulpuihlim (Mizoram)-ah Head-
master-ah bawk a han tang leh a. Zoram a
buai tâk avângin Jampui tlâng lamah lo lêt
thla lehin, Jampui High School-ah leh
Kawrtethawveng High School-ah te kum 5
chhung zirtir hna a thawk leh a. Heng hun
chhung zawng hian zirna chi hrang hrang
kawng zawhin Calcutta (Kolkata)-ah a kal
fo bawk a; Calcutta khawpui atang hian
hmana Rokhawmthanga kha R.K.Pautu tia
hriat lar a lo ni ta a ni.
Infiamna lam: Infiamna (sports)
lamah pawh a duai lo hle; football hi chu a
khel ve tho thin nâin, amah paw’n thiam a
inti viau lo va; Badminton-ah erawh chuan
cho sual hlauawm tak a ni. Amah paw’n
badminton-ah kher hi chuan ka khelh tâwk
tur hi ka hmu meuh lo a ti fiamthu thin.
Calcutta College inter competition-ah
pakhatna niin Championship No Mawi a
chawi a ni. Kum 1963 (November) khan
Pu Lalmangliana Saio leh Pu
Ngurtinchhawna te nen Jampui football
team Aizawlah an hruai a, Sairang thlen-
gin kein an kal a, a ni thumnaah Aizawl an
lut a ni. Chumi tum chuan Jampui X1
team leh Aizawl X1 (Lalmawia, MLA bial
Team an ti bawk)-te nen AR Ground-ah
inkhêlin, Jampuiin 2-1 in Aizawl an hneh
tlat nia. Hemi tuma Jampui Football Star-
te chuan, Aizawlho chuan min hmusitin
min âu nawmnah nasa hle mai a, Mizo
tawng pawh thiam mang lo tur leh Tuikuk
angah min chan luiin kan kekawrte hnuai-
ah hrenpereng kaih niawmtein min âu nasa
vel hle an ti. Mahse, mi hausa, Pachhunga
& Sons chhungkua a mi, Tv. Rosângan
ama motor (Truck)-in Aizawl khawpui a
han fanpui zet erawhchu an lawm hle
thung a ni ang, kum rei tak chhung chu
hahîpin an sawi thin. Hemi tuma Jampui
footballer Aizawl khawpui fangte chuan,
Aizawlah chuan rangva inchung an hmuh
tam ber thu leh dî inchung pawh enge-
mawzat an hmuh thu an sawi. Zofate Jeru-
salem, Aizawl khawpui meuh pawh
lungthu pathum leh tuthlawh culture kal
pela smart phone culture tukverh atanga
han thlir lêt chuan thawnthu ngaihnawm a
tling ta hial awm e.
Nupui fanau lam: Kum 27 mi a lo
nih chuan nupui neih zâi a rêl ve ta a.
Amah ngaizâwngtu nula tam tak zuan
khûmin, Vanghmun nula, Upa Z. Lian-
thanga fanu, Mission Zoliani (AIR Artist)
nen Hmunpui Baptist kohhranah October
22, 1964 (Nilaini) in an mâkpa, Rev -
-
RÊNGZO
27
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
|hawngphunga kutah kohhran dân
khatnain an innei a. A nupui neih nî hian a
\hianpa, zâi thiam, Lâikungan a dinpui
nghe nghe. A nupui nei tur hi a buaithlâk
hranpa hle awm e, in lama engkim an peih
fel tawh hnuin, a dinpuitu tur, Lâikunga
nen chuan inneih nî tur hma nî thlengin
Calcutta khawpuiah an la awm veng veng
chu niin. Mahse, chhun zân zawmin an lo
kal a, an inneih nî tur zîng lamah chuan an
lo thleng ve ta hlawl a. Nupui chu a han
nei ve tak nâin a hnathawh dangdai tak leh
hrâm tak avânga in lum luah hlei thei
pawha a awm tâk loh avângin, a nupui M.
Zoliani chuan a pa te in lam (Vanghmun)-
ah a kirsan leh rih a; chuti chungin fapa 2
a hrinsak tho va. Tin, Bangla Zion khaw
nula hmeltha Rosiamkhûmi lakah fapa
duhawm tak a nei bawk. Heng hnu lam rei
tak, Aizawla a khawsak hnuin Jampui
tlâng hmâr tâwpa Vaisam khaw nula
hmeltha, lehkhathiam leh fel tak, Biak-
chhawni nen October 16, 1980 khan Ai-
zawlah an innei a, fapa duhawm tak bawk
an hring a. Biakchhawni nen hian an nupa
kawp chawi chhung a rei lo hle a, ani hi
hmangaih taka dawm hlumtu a ni ta nghe
nghe a ni. R.K.Pautu fa hrin zawngte chu:
Lalfela H/o Lianhnuni Râlte (Aizawl),
Laldika (RIP) H/o Sanghmingthangi
(Aizawl), Lalsângzuala H/o Pi Zathuam-
puii (Bangla Zion) leh Albert Zomuana
(Aizawl) te an ni.
R.K.Pautu kha Pastor fa mah ni se,
kohhran huangah chuan a tla lut tam lo
hle; a hnathawh leh a hun tawnin a zir
bawk hek lo va. Amah ngeiin, “…kei chu
kohhran huanga rawngbâwl thei ka ni lo,
Pathian rawng ka bâwl ve theihna chu mi
rethei leh harsa, tanpui ngâite tanpui hi ka
hna pui ber a ni, a ti thin. Shillonga lehkha
a zir laiin ama hovin, All Tripura Student
Christian Movement an din a, kum 1956-
59 chhung General Secretary a ni a. Ai-
zawla a awm hnuin, All Mizo Student Fed-
eration-ah kum 1972-76 chhung General
Secretary a ni leh a; Mizoram Journalist
Association (MJA)-ah kum 1972-77
chhung General Secretary nihna a chelh
bawk. Aizawla a khawsak ngheh tâk hnuin
a thianpa, Pu J.Thangthuama (Ex-MLA)
Printing Press rochunin, Hmâr Arsi
chanchinbu kha Editor niin a enkawl ta a;
Hmâr Arsi chu khang lai huna Mizoram nî
tin chanchinbu lâr bera sawi a ni nghe
nghe.
Zoram buai: Pu Laldênga hruai,
Mizo National Front (MNF)-ten March 1,
1966 (Thawhlehni)-a Mizoram Independ-
ent an puan khan R.K.Pautu chuan a hma
fe atangin a lo hre lâwk a. MNF move-
ment kha kum 29 mi, R.K.Pautu tluka lo
thlir lâwk thiam, khang lai hun khan an
tam lo mai thei. Ani chuan Independent a
sual lova, India dânpui chhungah Greater
Mizoram a sual zawk a ni. Khang hun lai,
Zofaten a hnam a hnama India kan huat
êm êm lai pawh khan RKa chuan New
Delhi lamah India dânpui tlawhchhanin
hnam damna a zawng a, MNF movement
khan zir ngat se chuan Mizoram zau zawk
(Greater Mizoram) nen State puitling sual
chhuah theih ngei niin a hria a. Chumi
atân chuan India lairil (mainstream) lamah
thian tha tam tak siamin kawng a zawng
thin a ni. Jampui tlâng Mizorama behtir
tura a ngiatna, Memorandum ril tak Prime
Minister (Indira Gandhi) hnenah 1970
(March) khan a theh lut a, chuta a Sap
-
RÊNGZO
28
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
\awng hman thatzia leh a thu ziak puitlinzia chu Pu H.K.Bawichhuaka leh Aizawla mi thi-
am dangte sawi pawh a hlawh hle. He Memorandum chungchângah hian 1973 (Feb.)
khan (khatih laia India hmâr chhak pum bialtu), Governor B.K.Nehru chuan (a nupui
nen) Jampui tlâng rawn tlawhin, Vanghmunah ropui taka lo lawm a ni a. Hemi tum hian
Jampui Hill Leaders Conference (JHLC) hruaitute chuan eng dang mah lo thlen lovin,
Jampui tlâng Mizorama behtir bawk ngiatin an lo thlen leh a. B.K.Nehru chuan, Jampui
leader-te chu “i inah mikhual i thlenga, pindan pakhat luahtirin, ei leh in leh mamawh chi
hrang hrangte duhsak takin i hlui a; i mikhual chuan a haw dawnin a pindan chawpin
hawnpui a tum ta mai a, nang, in neitu chuan engtin nge i ngaih ang…” tiin a chhâng an
ti.
Zoram buai, hun thim lai zawng khan Zoram leh Rêngram kâr tawnin, MNF leh
India sipaite inkârah mipuite thlavang hauh leh chhanin a thawk rim êm êm thin. Khang
hun lai, Sipai rawvâ lutuk avânga Mizote thuanawp kan nih lai, Vai Sipai an hrân êm êm
lai pawh khan RKa chuan a pawnga taka hlauh ngawt kha tlawmah a la tlat a. Aizawl
khawpuiah Sipaiin Mizo nula an pâwngsual hnua an thahzui thu a hriatin, a rilru chu
chhun angin a nâ a. Chu suahsual thiltih râpthlâk tak chu dova dikna lantir chu ti-
hmâkmawha ngaiin, Sipaiten dân kalha Mizote chunga an nawm an mâka an inluling lu-
tuk chu âu chhuahpui ngei tul a tih tlat avângin Aizawl khawpuiah kawng zawh a rawt ta
a. Mahse, mi pawimawh leh rawn âwm deuh deuh nia a hriatte a han sawipui chuan a
beisei ang lo takin thiltih chi-ah an ngaihsak lo vek mai chu mak a ti hle a. Ani chuan,
kha Mizo nula chunga thil thleng râpthlâk tak chu a pâi dai thei ngang si lo va; thalai rual
huai khawmin an hmaah, hlau miah suh u hma ka hruai ang a, thih a tul chuan ka thi
hmasa ber ang; India ramah dân a lal ber: amaherawhchu Sipaite hi dân lo bawka an chêt
duh chuan engpawh a thleng ang, thih ngam zawngin min zui rawh u a ti ta mai a. Chutah
zet chuan, thangthar vengva chin engemawzatin an zui a, Sipai hmunpui lam panin kawng
an zawh ta a; hmeichhia pawh engemawzat an tel ve nghe nghe. Rin loh deuh maiin Sipai
hotu liante chuan an lo zahin an lo dawngsawng tha hle mai a, Mizo mipuite chungah
ngaidam an dil hial a ni. (he kawng zawh hun leh nî min hrilh chu ka hre chhuak zo ta tlat
lo, hrechiang tam tak an la awm ang-Jdm). R.K.Pautu khan fak leh chawimawi a zawng
ngai lova, sum leh pai beisei bawk hek lovin, mi harsa leh tanpui ngaite tân zau takin
Pathian rawng a bâwl thin a ni: vân chung sânga kan Pathian khian thu dik tan thil tha tite
a ensan ve ngai si lo va. Khang lai hun khan miten R.K. Pautu chetzia kha hriatthiam har
an ti thin. India ram khawpui hrang hrang khak kuala a zin reng mai thin chu: eng nge a
thawh ber a, engtin nge sum a hmuh tih pawh an hre thiam hlei thei lo fo va, a hna pui
ber chu Chanchinbu mi nihna (Journalism) a ni. A vânglai hun kha Zofaten ram buai,
‘hun thim’ kan tawn lai, India sorkârin Mizo tawh phawt rinhlelh ena min en lai hun kha
a ni a. Chuvângin, Zofate tawrhna leh dikna khawvêl hmaa pho chhuah kha a tih tur lian
ber pakhata ngaiin, tha leh tui bâkah rilru a sêng nasa hle thin a. National Press hrang
hrangah palai hna thawh tumin nasa takin a inzir a, a hlawhtling viau reng a. Heng na-
tional press pawimawh leh lian ber ber: Cine Advance (Calcutta), The Amrita Bazar
Patrika (Calcutta), The Times of India (New Delhi) leh International edition nei hrang
-
RÊNGZO
29
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
ngat, Blitz Magazine (Bombay)-ah te hian Correspondent-in a thawk a. Hêng chanchin-
bu hrang hrangah te hian ‘Accredited Journalist’ nihna Card zahawm tak neiin, Zoram
chhung leh pawna Zofate tawrhna chi hrang hrangte ziakin khawvel hmaah a pho
chhuak thin a ni. Chungte chu India ram zau tak leh khawvêlin Mizoram leh Zofate min
hriatna hmasa a la ni mai âwm e. Khang lai (Lushai District Council hun)-ah kha chuan
Mizote zingah National Press hrang hranga lehkha ziak thei an la tam lo mai thei.
Sâptawng a thiam tha tawkin a fing bawk a, National Press hrang hrangah Correspond-
ent nihna zahawm tak neiin State leh Central sorkar-a mi lian mi lalte hmaah pawh
khawr miah lovin a chetla zar zar thin a ni.
Hêng hun lai hian Tripura chu Territorial Council hnuaia awm a ni a, Tripura
Territorial Council (TTC)-a thu neitu sâng ber, Chief Commissioner (CC) chu As-
samese pa tha tawp thang, tlâng mite hmangaih êm êmtu, U.N. Sharma a ni a. Ni khat
chu, Pu Sharma chuan Agartala khawpuia a office nuam taka thu, Mizo tlangvâl kum 30
mi, hmeltha ve vaw ngo sar vang mai chu a en ngawih ngawih a; mihring tling, duhthu-
sama sâptawng thiam leh fing, thu tak sawipuitlâk niin a hmu a. Darkâr chanve zet khûn
khan taka a kawm hnuin, Director General, Central Intelligent Bureau, New Delhi-ah
R.K.Pautu chungchâng chu ziakin a thawn ta a. Chutah, R.Ka chuan rang zeta kohna
hmuin New Delhi a pan ta nghal a. Delhi atanga a lo kir chuan Pu Sharma hnenah a
Identity Card mawi tak chu a hmuh a, Pu Sharma chuan, Mr. Pautu, he i nihna sâng tak
hi nang leh kei bâk tu man an hre ve thiang lo, tih hi theihnghilh ngai suh ang che a ti a.
Tichuan, sakei anga mal tlâin, East Pakistan (tuna Bangladesh ni ta) Aizawl, Shillong,
Agartala leh New Delhi te chu thlawhhma ang maiin a kár kual ta thin a; a hna pui ber
chu Pu Laldênga hruai, MNF Provisional Government of Mizoram leh India sorkar
inkârah remna zawnga palai hna a ni.
Hna indo a thawk: Central Intelligent to the outlaw MNF movement nihna leh
MNF Ambassador to the government of India nihna a han thawk khawp zet kha zawng a
fin chungchuan thlak ngei ang: ani ang samsâr nei mi tân lo chuan thiltih theih rual
pawh a ni bawk lo’ng. R.K.Pautu chu tu nge a nih a, eng nge a tih ber tih Mizo Nation-
al Army-ten an hre phâk lo ang bawkin, India sipaite paw’n an hre bik bawk hek lo va.
Chuvângin, MNA-ten an man a, India sipaite paw’n an man bawk a; mahse a tu ve vete
mah man phâk awzawng a lo ni si lo va. MNF hotu lu ber, Pu Laldênga leh Ministry of
Home Affairs, New Delhi-te inkârah remna zawnga palai hna thawk a ni tih hre pha
hlawm hek lo le. Chu hna hrâm tak chu thawkin, Chittagong Hill tract, sazek tlângdung
ngawpui chhungah amah chauhva riah chângte a nei fo va. Tum khat pawh he ngawpui
chhûng rawthing hung bulah a riak a, zu tlem inin zân rei tak thleng mu chungin Radio
(News) a ngaithla a; chutih lai chuan rûl lian takin a taksa a rawn zawh a, che miah lova
a taksa atanga a tleng liamtir hnuin kâwlphekhawnvara ênin a ûmzui a, a that a, a lian
kher mai a ti. Hetianga mal tla hian East Pakistan, Mizoram leh New Delhi te vawi duai
lo a kar kual thin a ni. Hetianga mi lian mi lalte zinga a khawsak tâk m_hin atangin Col-
lege a kal chhung zawnga zu far khat pawh la tem ngai lo chuan zu in pawh a chîn phah
-
RÊNGZO
30
____________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
ta thung a.
Vanghmun Camp kah leh a nghawngte: MNA-Z Battalion, Pu Halleluia ho (mi
73:silai pu 50 leh silai pu lo 23)-ten November 16,1967 (Nilaithawhtanni) chawhnu he-
rah Vanghmun (Hmâwngkar vêng)-a Sipai Camp (Provintial Arm Corps) an han kâp zet
chu mipui an thlabâr nasa ngei mai. Vanghmun biak in tlâng hnung lam thei kung lian
pui pui din ngîr khupna hmun rem takah duhthusama chhuk zawnga kâp an ni bawk a.
Sebudar tiamin mi 7 an kâp hlum a, an kah hlum bâk mi tlemte te paw’n Camp chu an
rauhsan nghal vek a. Mizo Sipaite chuan duh thâla silai leh bungraw dang an phurh theih
tawk an lak hnuin, an rawn chhohna Lungthirek lamah an bibo leh ta nghal dial a. Mah-
se, a tûk mai atanga sipai huaisár pui pui lo chhuakte tawrh hlelhawmzia chu sawiin a
siak lo tak meuh thung: a nghawng chu nâ tak a ni. Jampui mi 22-ten man tâwkin, nasa
taka nghâisak an tawrh hnuin Dharmanagar Jail-ah tántir an ni a; an zînga thenkhatte
phei chu ram tui lei lovin dam chhung hun an hman phah hial a ni. He Camp kah tur hi
RKa chuan a hre lâwk vek a, kâp lo tura thlêm thlûk theih ngei pawh a inring hle nâin,
hetih laia a awmna a hlat êm avângin eng tih theih a ni si lo va. Chutah, Vanghmuna a û
(cousin)-te pahnih Pu Rosânga leh Pu Hnehliana te unau (Hnehliana chu Rêngrama Pas-
tor lar tak, USA leh foreign ram dang zau tak fang a ni ta nghe nghe) leh a laina dangte
an man tel tih a hriat chuan namen lova thinrimin Agartala a pan nghal a. A vánneih a
siamin, IGP chamber-ah CRP Commandant leh Políce officer lian dangten thu
pawimawh an lo sawiho lai tak nangchingin a han luhchilh siah mai chu an boruak a
sång kher awm e. Sipai lalte hmaah chuan Jampuia an mi mante chungchang sawi
khumin, "eng vângin nge dán kalha thil in tih..." tiin a han chachhuah nghal thuai mai a.
IGP chuan, "Mizoho hi misual, hel in ni, kan duh duhin kan man ang che u.. han ti chi-
ah chu, sa kawlh leh mi kawlh hmaa zám ngai lo, RKa chuan, "Mizo ka nih hi i ngam
chuan mi han man ta che, Laldenga hoten India an do va, hêng mite hian an do ve em
ni? Eng vangin nge Tripura khua leh tui in nghaisak.. tiin, an inchhang ta rum rum mai
a. Chutah, a dawhtheihna chuan a tlin ta ngang lo va; tu nge ka nih ka hrilh ang che u.
tiin, a kapkar a zen a, kekawrte a bika siam chhunga a ID Card danglam tak, hmuh
pawh an la hmuh ngai loh chu a phawrh khum ta siah mai a. Chutah zet chuan IGP leh a
hote chu Mizo tlangvál hmaah chuan meikhupin an zám ta a; Mizo Jail tang zawng
zawngte chu hnu leh eng mah awm lova chhuah vek tur an ni ta a. Amaherawh chu, ama
kawng atán chuan thil pawi tâwp kháwk a ti ta thung sia ni. Pa anga a en, Tripura
Sorkara lal ber, Chief Commissioner, Sharma chuan rang takin RKa chu a ko va, a
hmaa ngui nghuaia thu RKa chu, "Mr. Pautu, i lo la naupang lu deuh chu a va pawi êm,
ka Delhi zin min lo nghák hram ní la chu uniform hahote nena inbeih chiam a ngai lo
tur, an hmaah i inpuang ta si a; a ti vawng vawng a. Zan rei tak thleng an inkawm a,
thil pawi lutuk thleng lova ruahmanna dang siamin, thil chu an ti kal tluang leh ta hlauh
va. A huaisen leh fin azârah Mizo