Je try velyki losofy XX stolittia, pered jakymy ja schyliaju holovu. Ce: Norbert Vi-ner, Stanislav Liem ta Ivan Jefremov. Viner vkazav na pragmatyku upravlinnia, jak najedyno pryjniatnu osnovu progresyvnoji etyky. Liem usunuv irracinalizm z opysivosoby, suspistva, kutury ta cyvilizaciji. Jefremov obgruntuvav, o vsi pryrodni uttievo-estetyni jakosti liudej (ta inych rozumnych istot) rozkryjusia povnoju miroju tiky vracinanomu, pragmatyno vlatovanomu suspistvi.

4 ovtnia 1957 r. bulo zapueno peryj tunyj suputnyk Zemli. Liudstvo vstupylov kosminu eru. A v 1958 r. Ivan Jefremov vydav fantastyne opovidannia Serce zmiji,pro zustri dvoch zoreliotiv, zemnoho ta inoplanetnoho v dalekomu kosmosi. Za 50 rokiv,progres zrobyv krok vpered, ale problemy, postavleni Jefremovym, ne vtratyly aktuanis.Zaraz my moemo podyvytysia na nych yre, ni bulo molyvo v joho as.

O teper mona poynaty. as diji kine XXII stolittia novoji ery (za starym sty-lem), abo poatok III stolittia kosminoji ery (za novym stylem). Misce diji okolycizirky Serce Zmiji (Cor Serpentis), pryblyzno 75 svitlovych rokiv vid Zemli (Terra).

Kapitan fajndera Ligeron, Hom Bouz, po prizvyku bos, poepky vymovyvdovhu, semypoverchovu lajku, jaka na Terri ve davno vvaalasia nadbanniam istorykivta antykvariv, zrobyv hlybokyj vdych i oholosyv po korabenij merei:

Ekipau zibratysia v osiovij rubci. Terminovo.Pislia cioho vin vidkynuvsia v krisli, rozpriamyv potuni plei i vyter z loba krapeky

potu. Najbie vin buv schoyj na davniorymkoho hladitora, o davno pokynuv arenui trochy pohladav, ale vse odno, synoho, vydkoho j nebezpenoho. Rozstebnuvy kom-binezon do pupa, kapitan Bouz pouchuvav neabyjake puzo, porosle rudoju erstiu. Cebulo virnoju oznakoju krajnioji zadumlyvosti.

Peroju na vyklyk zjavylasia Rami Tori na prizvyko ark. Vona zavdy zjavliala-sia peroju. Amplua take yvyj symvol nenavjazlyvoji samodyscypliny ta zdorovojiupevnenosti v sobi. Bortinener i likar liudyna, o vmije lahodyty use yve j neyve vbu-jakyj as doby, vona prosto za rodom svojeji dijanosti mala vyprominiuvaty vpev-nenis. Ce projavlialosia j u zovninosti: klasynyj antynyj ideal inooji krasy zdavavsiav porivnianni z Rami chystkym i negruntovnym. Naebto para santymetriv tam, para tut, ale razom ci dribnyci nadavaly jiji guri jaku pervisnu sylu.

Aloha, Bos, spokijno skazala vona. o ne tak?Hom Bouz movky tknuv pacem u navigacijnyj holoekran. Cikava tuka, skazav Ngen Saj, vin e zmij. Vin nenae materilizuvavsia z

povitria v komandnij rubci. Uminnia turmana Saja, na vyhliad povnekoho, nekva-plyvoho j egmatynoho olovika, peremiatysia, nemov ti, vynykaty nespodivanoposered grupy koleg, i tak samo nespodivano znykaty, ve vvijlo do fokloru opornojibazy dalekoji rozvidky: Zrobyv ja buterbrod, nalyv kavy, vidvernuvsia na chvyku ave ni kavy, ni buterbroda, a v mojemu krisli sydy Zmij i oblyzujesia. Poltergejst, od-nae.

Zaraz, utim, na triuk z materilizacijeju nichto uvahy ne zvernuv pohliady bulyprykovani do holoekranu.

Zdajesia meni, o ce ne asterojid, zauvayla Rami. Asterojidiv na subnuklearnij tiazi ne buvaje, pohodyvsia Ngen. Ato, burknuv Hom. Pardon, zatrymalysia. Uch ty!.. Oce tak!..Ce zjavylysia ostanni dva leny ekipau Ajra Vesta osa i Froj Illir e.U konij komandi maje buty choa b odyn neposyko. U komandi Ligerona jich

bulo dvoje: Ajra ta Froj, grupa extremanoji navigaciji ta pilotuvannia. Vony buly ymoschoi odyn na odnoho: ruchlyvi, nemov rtu, strimki, tonki j hnuki, hotovi vykonatyjake zavhodno, najskladnie j najnebezpenie zavdannia, i zdatni na vse, okrim rutyn-noho dotrymannia slubovoji dyscypliny u spokijnij obstanovci. Jako nijakoho ex-trymu na obriji ne sposterihalosia, Froj i Ajra stvoriuvaly sobi joho samostijno. Na fajn-deri dalekoji rozvidky vlatuvaty o-nebu radykane pid as planovoho rejdu bulozyno nemolyvo, tak o cia paroka rozvaalasia omekkym handbolom, indijkojuchramovoju kamasutroju ta dedajkym fechtuvanniam. Namahatysia schylyty jich docyvilizovaniych vydiv rozriadky, o ne tiahnu za soboju syniaky, guli, zabyti miscia,pidvyvychy kincivok ta opiky, nichto navi i ne namahavsia. Marno.

Zaraz, bezpomylkovo zauvy extrym, Froj ta Ajra mytiu zajnialy vini terminaly, ajich paci z alenoju vydkistiu zabihaly po sensornych paneliach. Chlope i divyna opy-nyly u svojij stychiji, i vtruatysia v jich robotu ne malo sensu.

Bos, ce vony? obereno zapytala Rami, Ini? U vinyj as moe rozhlianuty ini versiji, skazav kapitan, jak to: Did Mo-

roz, Dobra Feja i Ti baka Hamleta. Ale roboa versija na danyj moment taka: pered

namy, a tonie ve pozadu nas, pilotovanyj kosminyj aparat nevidomoji cyvilizacijiklasu III pidklasu b abo c. Zhidno z chartijeju dalekoji rozvidky.

Zhidno z Chartijeju dalekoji rozvidky (ChDR), takoji sytuaciji ne malo buty jijiprosto ne peredbayly, pozajak vona ujavlialasia absoliutno nejmovirnoju. Stalosia, v za-hanych rysach, nastupne. Fajnder Ligeron, peremistyvy erez krotovu noru vokolyci systemy zirky Unuk-a-chajja (Serce Zmiji) z metoju doslidennia 2-oji planety napredmet jiji molyvoji kolonizaciji, vykonuvav hamuvannia v ployni ekliptyky. Johopotona vydkis skladala 20 tysia kilometriv na sekundu pry dystanciji do Sercia Zmiji blyko 290 mijoniv kilometriv, a do ciliovoji planety bilia 140 mijoniv kilometriv.Bortovyj komp ue vstanovyv, o planeta ne maje technosfery, ne je derelom elektro-magnitnych vyprominiuva, pidozrilych u tunosti, i ne maje tunych satelitiv. Prostokauy, na planeti j navkolo neji nema nijakych slidiv dijanosti maynnoji cyvilizaciji.

2-a planeta mala dva suputnyky odyn u pivtora razy menyj za terriankyj Misia,a inyj zovsim malekyj, rozmirom z velykyj asterojid. V atmosferi planety buv prysu-tnij kyse u koncentraciji blyko 18 vidsotkiv i znana kikis vodianoji pary, o vka-zuvalo na isnuvannia velykych pryrodnych rezervuariv z cijeju korysnoju reovynoju moriv ta okeaniv, naselenych fotosyntezujuymy organizmamy.

Prydatnis dlia kolonizaciji poky o pidtverduvalasia, ale slid bulo e zdijsnytykontronyj ohliad na misci. Zhidno z planom, pryblyzno erez 8 hodyn Ligeron mav,skynuvy vydkis do 10 kilometriv na sekundu, vyjty na stacinarnu planetarnu orbitu.

Uve cej plan poletiv kereber, koly bortovyj komp povidomyv pro vyjavlennia navidstani pivmijona kilometriv anomanoho objekta, o tako ruchavsia v ployni eklip-tyky zi vydkistiu blyko 22 tysia kilometriv na sekundu vidnosno centranoji zirky. Ob-jekt iov kursom 140 gradusiv vidnosno kursu Ligerona i vyhliadav, jak rozmazanyjtrych na kraju frontanoji panoramy holoekrana. Jakby vydkis i kurs objekta zberiha-lysia, vin mav by proskoyty za 80 mijoniv kilometriv vid Ligerona i erez 6 hodyn pityv mizorianyj prostir. Ale objekt, tako, jak i Ligeron, mav subnuklearnyj dvyhun i,podibno do Ligerona vykonuvav manevr hamuvannia zi zminoju kursu. erez chvy-lynu, tobto do momentu zboru vsioho ekipau v osiovij rubci, objekt ue piov na zadniupanoramu. Zhidno z poperednim analizom elementiv ruchu, prognozuvavsia joho povo-rot i vychid na stacinarnu orbitu z radisom ne bie 200 mijoniv kilometriv vid SerciaZmiji.

Vlasne, o tut hovoryty objekt, koly jasno bulo, o pered nymy zorelit nevi-domoji cyvilizaciji, o stoji po svojemu rivniu rozvytku dosy blyko do cyvilizacijiTerry. Takoho v istoriji liudstva e ne traplialosia.

Dosi vdalosia vyjavyty tiky try cyvilizaciji klasu I (o znachodiasia na do-mayn-nomu rivni sebto v kamjanomu vici). Z nych lye odna (v systemi 82-Eridana) bezpe-reno bula paleolitynoju kuturoju. Ini dvi (u systemach Eta Kasipeji ta Sygma Pa-vya) na dumku bahatioch uenych ne buly rozumnymy, a lye maly instynkty budivnyc-tva budynokiv abo hnizd. Jak jechydno vyslovyvsia odyn krytyk jako za nymy vyzna-vaty rozum, to naych halok treba vvaaty prosto geninymy.

e tumannie jla sprava z klasom V, cyvilizacijamy, o znachodiasia na post-maynnomu rivni rozvytku. Bie 20 rokiv buly vidomi ejkery, ale odo nych bulo nezrozumilo: y to ce j spravdi nadcyvilizacija, y to jake nadpotune j nadskladne me-tagalaktyne javye, o ne maje priamoho vidnoennia ni do yttia, ni do rozumu vliudkomu rozuminni.

Isnuvannia cyvilizacij klasu II (maynnych dokosminych) nichto ne zapereuvav,o j zrozumilo: vsioho ver tysiaolittia tomu do cioho klasu vidnosylosia liudstvo.

Isnuvannia cyvilizacij klasu IV (sub-nacyvilizacij) prypuskalosia za umovy, o ej-kery use taky je nadcyvilizacijeju, tobto mi nymy ta zvyajnymy maynnymy cyvili-zacijamy klasu III maje buty perechidna lanka.

o stosujesia samoho klasu III, to do cioho momentu buv vidomyj lye odynjoho predstavnyk liudka cyvilizacija. Zhidno z klasykatorom (dyv. dodatok do Char-tiji), vona naleala do pidklasu III-b (maynna kosmina cyvilizacija, o operuje v okolyciblyko 100 svitlovych rokiv vid materynkoji zirky).

Do cioho momentu. A zaraz Ligeron peretnuvsia iz zoreliotom inoji cyvilizaciji,o naley do toho klasu III, pidklasu ne nye b.

Chartijeju podibna zustri bula peredbaena vidrazu v dvoch rozdilach:Rozdil 7. Pervynne doslidennia planetarnoho prostoru.Punkt 4: U razi, jako pry pervynnomu doslidenni, bezposerednio na ciliovij planeti,

abo v jiji orbitanij okolyci, bude vyjavleno oznaky prysutnosti maynnoji cyvilizaciji klasu III-b abo vye: doslidnykij grupi naley zdijsnyty pervynnyj kontakt, vyjavliajuy hranynu dob-rozylyvis, i provesty maxymum doslide, ne zlovyvajuy, prote, hostynnistiu vkazanoji cyvi-lizaciji, pislia oho pokynuty okolyci planety.

Rozdil 9. Pervynne doslidennia planetarnoji poverchni.Punkt 13: U razi, jako pislia poatku doslidennia, bezposerednio na ciliovij planeti

abo v jiji orbitanij okolyci zjavliasia pilotovani prystroji maynnoji cyvilizaciji klasu III-babo vye: doslidnykij grupi, jak predstavnykam liudkoji koloniji na cij planeti, naleyzdijsnyty pervynnyj kontakt i vyjavyty rozumnu dobrozylyvu hostynnis po vidnoenniu dopredstavnykiv vkazanoji cyvilizaciji.

Hovoriay hrubo j priamo, ci punkty chartiji opysuvaly starodavnij pryncyp: chtoperyj vstav, toho j kapci. Jako perymy planetu zastovpyly ini, to vony hospo-dari, a liudy hosti. Jako perymy jiji zastovpyly liudy to navpaky. Ukladai chartijiz dostatnioju pidstavoju prypuskaly, o ini budu dotrymuvatysia toho prostohopryncypu. Aternatyva tobto sproba sylovoho zachoplennia ve zastovplenoji pla-nety ne rozhliadalasia navi teoretyno. Technologiji rekonguraciji prostoru, jaki vyko-rystovuvalysia v energetyci ta pry stvorenni krotovych nir dlia zoreliotiv, prosto nemohly zastosovuvatysia u vijkovych ciliach. Ce buv by garantovanyj kolektyvnyj sujicydu formi peretvorennia znanoho fragmenta galaktyky na ornu diru. Tomu, koly najbipopuliarnoho experta z xenonoologiji uana Votera zapytaly pro virohidnu dominantupovedinky cyvilizacij, poynajuy z klasu III-b, pry peromu kontakti, vin vidpoviv: Do-minantoju bude pobojuvannia vynyty bu-jaki diji, jaki teoretyno mohly b buty inter-pretovani inoju storonoju, jak oznaku nedrueliubnosti.

Zahalom, Chartija davala rozumni rekomendaciji dlia oboch opysanych vypadkiv.Ale dlia Ligerona na a, realizuvavsia tretij vypadok, o obgruntovano vvaavsia nej-movirnym i tomu Chartijeju ne peredbaenyj: dva zorelioty riznych cyvilizacij opynylysiav odnij planetnij systemi praktyno odnoasno. Cijeju prykroju obstavynoju peroho vistoriji kontaktu kosminych cyvilizacij i buv vyklykanyj semypoverchovyj kryk dui ka-pitana Bouza v moment vyjavlennia korablia inych.

My provely rozyfrovku jich molyvych trajektorij vidraportuvala Ajra, usena ekrani. Jak dijatymemo dali, Bos?

Znaje, Osa, jak jiaky rozmnoujusia? zapytav kapitan. Nu, oskiky vony yvorodni ssavci Due obereno, perebyv vin, pozajak u nych holky. Analogino j my z

inymy. Stavliu svoju uliublenu aku proty kubometra vakuumu, ini maju taku samuchartiju i v nij napysano te same, o v naij

I nema ni slova pro takyj iditkyj zbih, utonyv Froj. Tut valyvyj pryncyp, tverdo skazav Hom, maxymum drueliubnosti ta

oberenosti. I, naskiky ja rozumiju, poky o obydvi storony joho dotrymujusia. Ja majuna uvazi, na rivni avtomatyky.

Absoliutno virno, pidtverdyv Froj, Na komp erez try sekundy pislia ra-darnoho kontaktu, vidpraciuvav probyvku krotovoji nory i skynuv erez neji paketnyjsygnal na Terru. A e erez pivsekundy zasik vynyknennia krotovoji nory bilia korabliainych. Potim ini, tonie, mabu, jichnij komp, vidpravyv nam impusamy na astotizbudennia atoma vodniu fragment riadu Fibonai, 5 perych ysel i na komp vid-poviv vidpravkoju fragmenta z nastupnych pjaty ysel. A zaraz, poky my rozmovy roz-movliajemo, kompy ve ymdu spilkujusia na temu vzajemnoji interpretaciji movy.

Jako ja e ne rozuyvsia rachuvaty, Ngen na my zamyslyvsia i prodovyv, dlia uzhodennia bu-jakoho reguliarnoho dyskretnoho kodu kompam zi vydkodi-jeju 10 u 18-ij potribno blyko 1000 sekund, ne bie.

Kompy vporalysia vyde, povidomyla Ajra, o, u mene ve zapyt vysy:prou pidtverdennia na koryguvannia trajektoriji.

Jakoji? zapytala Rami, i, podyvyvy na navigacijnyj holoekran, dodala, Jasno, synchronnyj vychid na vinu orbitu 2-oji planety zavvyky 400 kilometriv. Ote,jich te cikavy druha

e b pak, hmyknuv Hom, jako u 1-oji temperatura +600 za Cesijem napoverchni, u 3-oji nemaje atmosfery, a u 4-oji j nastupnych nemaje tverdoho jadra, choaje suputnyky Ale tebe, ark, zacikavyly b suputnyky?

Ne v peru erhu, vyznala vona. Ot i inych vony cikavlia ne v peru erhu. Vlasne, my beremo uas, poetyno vyslovliujuy, u najvalyviij podiji za vsiu

kosminu istoriju, skazav Froj, nam kazkovo poastylo, o my jich zustrily. Dobre b, nam e poastylo ne nahorodyty durny pry cij zustrii, skeptyno

zauvayv Ngen, z cijeji chvylyny my po vucha v ervonij zoni ryzyku. I pryroda cioho ryzyku nam ni na jotu ne zrozumila, dodav Hom, orna

skryka. Ne taka ve j orna, zapereyla Rami, i, do rei, cia zustri bula peredba-

ena bie 200 rokiv tomu. Same v okolyciach Sercia Zmiji. Dvisti rokiv tomu? perepytav Ngen, ale todi e j u kosmos jak slid ne litaly. Nu to j o? zapereyla Rami, Donatan Svift peredbayv suputnyky Marsa

za bahato rokiv do jich vidkryttia, a Ivan Jefremov peredbayv peryj kontakt. Tak, chlopyky-divatka, perebyv kapitan, pidtverdennia dajemo na

zminu trajektoriji? Nu? Zaperee ne uju. Nema zaperee? Zminu kursu pidtverduju. Trajektorija zminena, vidraportuvav Froj. Dyvisia, skazala Ajra, tykajuy pacem v holoekran, ini te zminyly tra-

jektoriju. Pevna ri, proburav Hom, ja skazav, u nych taka sama chartija. Nu, i

jak u nas teper use ce vyhliadaje? Aha, zrozumiv. Rozrachunkovyj as do vychodu naorbitu ta vizuanoho kontaktu 9 hodyn 40 chvylyn. ark, o ty tam hovoryla pro Eri-cha Fromma?

Pro Ivana Jefremova, popravyla vona, ce buv pymennyk-fantast, vin pe-redbayv.

Ja zrozumiv, o vin peredbayv tut kontakt. A o vin ie peredbaav? Ciaknyha je v biblioteci? Vona velyka? Jak nazyvajesia?

Tak i nazyvajesia Serce Zmiji. Blyko sta kilobajt. Moe, varto poytaty? prypustyv Ngen.Kapitan kyvnuv:

om by j ni? Fle, skiky asu projde, poky komp zmoe peretvoryty informacijuinych u formu, prydatnu dlia naoho tupoho spryjniattia?

Vvaaju, Bos, o ne mene dvoch hodyn. Molyvo, dvi z polovynoju. Nu, o Spodivajusia, cioho asu usim vystay. Pererva 120 chvylyn. Na

vachti zalyajusia ja. Inym leaty, ytaty j yvytysia v bu-jakij poslidovnosti. Pisliaperervy rozrachovuju bayty vsich sytymy, vidpoylymy i takymy, o porozumnialy nasto kilobajt.

Bos, oholosy cho by parnu vachtu, zapereyla Rami, tobi te vidpoytytreba. I pojisty, do rei.

Harazd, pryjniato, pohodyvsia vin, Ote, tak: na vachti ja j ark. Tym pae,vona ciu knyhu ve ytala. I meni rozpovis. Logino? Vse, as piov. I osobysto ja majunamir pryjniaty o-nebu jistivne. I kakao! Ja raptom zrozumiv, o straenno chouhariaoho kakao! ark, ty jak stavysia do kakao?

Bos, ty znaje, o ja pju tiky aj. Zelenyj. Taka moloda, a ve konservator, burknuv Hom, harazd, pro smaky abo

dobre, abo nioho. Tak o peredbayv majster Jefremov? Styslo y detano? zapytala vona. Hranyno detano, ark. Men za vse ja chou upustyty o-nebu valyve. Harazd, skazala Rami, pislia oho zabralasia v krislo, schrestyvy nohy, vypri-

amyvy korpus i pryjniavy pozu, jaku zazvyaj mona sposterihaty tiky na doistory-nych indijkych statuetkach.

Ty vpevnena, o tobi tak bude zruno? pocikavyvsia kapitan. Ave. Ce nazyvajesia lotos. Spryjaje pravynomu dychanniu, osanci. I vzahali vykliuno korysno, jak i vse, o ty roby, perebyv vin, vykladaj,

bu laska. Vykladaju. Koly navigacijni prylady terrian xuju korabe inych, a jich navi-

gacijni prystroji xuju korabe terrian, obydva korabli roblia koryguvannia kursiv,tak ob zustritysia. Terriany, usi krim vachtovoho, idu u biblioteku obhovoriuvaty stra-tegiju kontaktu.

Maje jak my, zauvayv Hom. Tak, kumedno, pravda? Ne te slovo, burknuv vin, i o vony vyriuju? Nu, pislia nalenych sliv pro dosiahnennia liudstva, poynajesia tema evoliuciji

ta xenobilogiji. Jefremov, tonie joho heroj, obgruntovuje tezu, o bu-jaka verty-kana evoliucija pryvody ne lye do rozumu ale, odnoasno, i do estetynych form yttia.

Estetynych z yjeji toky zoru? zapytav Hom. Avtor vvaav biloginu estetyku universanoju, jak ja zrozumila. o docino,

to estetyno, pojasnyla Rami, vin schyliavsia do dumky pro te, o vzahali bu-jakirozumni istoty schoi na liudej za formoju.

Spirno, zitchnuv Hom, zadumlyvo pouchavy puzo, i pro universanuestetyku spirno, i pro schois z liumy te.

Spirno, pohodylasia vona, ale logika je. Vallabi schoi na krolykiv, a kenguru na velykych tukanykiv, choa v nych absoliutno rizna geneza.

U nych absoliutno odna j ta ridna planeta, zapereyv vin, a trohlodyty na4-ij planeti 82-Eridana schoi na o serednie mi reptylijamy ta ambijamy.

Ale, pohosia, Bos, ne bez schoosti z liumy. Vony dvonohi, dvoruki, majepriamochodiai, z binokuliarnym zorom

Ave. I z masyvnym chvostom, jakym balansuju pry strybkach. Zdajesia, ark,vony bie schoi na due tovstych kenguru, o pereodiahnulysia abamy, ni na liudej.

Rami plavno zminyla pozu, vsilasia na pjaty, i vidpovila:

Mekanci 4-oji Eridana tak i ne stvoryly maynnu cyvilizaciju, choa vony isnujuznano dove za liudej. Jaka nedoskonalis perekodyla jim rozvyvatysia.

Ty vvaaje, o v ciomu vynen jichnij chvist? pocikavyvsia kapitan. Ja prosto vykladaju dumku doktora Jefremova, nahadala vona. Tak, zrozumilo. I o v nioho dali? Dali jde mirkuvannia pro xenonoologaju. Jefremov dotrymuvavsia ideji spinosti

vlastyvostej rozumu. Vin vvaav, o vsi rozumni istoty cyvilizacij klasu vye za III-a ma-tymu schoi pryncypy myslennia j etyky. Tym bie schoi, ym vye rive rozvytku.Dvi rizni cyvilizaciji, o dosiahly zirok, lehe domovliasia, ni dva dyki plemeni z odni-jeji planety. Za tonis cytaty ne ruajusia, ale Vzahali, Bos, ce te, vychodiay z oho tyvyriyv, o my ta ini majemo odnakovi chartiji dalekoji rozvidky.

Chartija ce ne etyka, ce pragmatyka, tverdo skazav kapitan, a pragma-tyka ce maje te same, o j teorija ihor. A teorija ihor ce matematyka, vona uni-versana.

A Jefremov tak i pye, povidomyla Rami, u cyvilizacij, poynajuy z III-betyka maje zlyvajesia z pragmatykoju. Bo vony skladajusia z dijsno rozumnych istot.Ne vypadkovo, do rei, chartija ne bere do uvahy interesy cyvilizacij nyoho rivnia.Nichto cioho ne hovory uholos, ale sprava ne tiky v ocinci ryzyku koniktu. My prostone vvaajemo jich cilkom rozumnymy.

My vidchylylysia vid Ivana Jefremova, nahadav Hom. Ni krapli, zapereyla vona, Jefremov jakraz pokazuje, naskiky nepragma-

tyna etyka vlastyva cyvilizacijam vid II do III-a. V oblasti ocinky ryzykiv, v ekonomici,upravlinni ta V usiomu inomu te. Ja ne nastiky dobre znaju seredniovinu istoriju,ob rozibratysia v joho mirkuvanni na ciu temu. Vin pye, o dejaki cyvilizaciji III-asamoznyujusia u vijkovych koniktach perechidnoho peridu vid serednioviia donovoho asu. Nebezpena toka: dejaki jaderni j kosmini technologiji ve vidkryti, alepryncypy pragmatyky e ne spryjniati, jak jedyno prydatni dlia ustroju suspistva. U nascia toka projdena trochy bie stolittia tomu.

Tak, pohodyvsia kapitan, ce odyn iz postulativ dosi ne perevirenoji teorijiDrejka.

Potim, prodovuvala vona, Jefremov opysuje proceduru zblyennia ta sty-kuvannia korabliv. Technini detali ja propuskaju, vony ne due vidpovidaju.

Zrozumilo. I o dali? A dali zjasovujesia, o ini na vyhliad jak liudy, ale okysnyk v jich metabo-

lizmi ne kyse, a ftor. V jakosti rozynnyka, vidpovidno, ne voda, a ftorovode. Ce, zvy-ajno, roby priamyj zynyj kontakt nemolyvym. Maxymum popleskaty odyn od-noho po pleu erez skafandr.

U naomu vypadku cijeji problemy nema, zauvayv Hom, Jak by ci chlopcij divata ne vyhliadaly, vony dychaju kysnem i skladajusia z vodno-organinoho kolo-jidu, jak i my. Pravda, bipolimery v ciomu kolojidi ini. Zamis polipeptydiv politery,napryklad.

Zvidky ty znaje, Bos? Zvidty, o inodi vyjmaju nis zi svojeji aky j povertaju do ekranu. Z chimijeju

komp ue rozibravsia. I z astronomijeju tako. Nai ini pochodia iz 3-oji planety zirkyHD 80606, Ce v suzirji Velykoji Vedmedyci, blyko 190 svitlovych rokiv vid Soncia.

I bie 200 svitlovych rokiv zvidsy? utonyla Rami, vychody, vony naleado klasu III-c. Tobto, vony deo rozvynenii, ni my, jak i prypuskav Jefremov.

Vychody o tak, vin tknuv pacem u kut holoekrana, kudy komp vyviv 3Dmode korablia inych, pobudovanu za danymy radarnoji zjomky, Hlia na ce. Vid-uvaje?

Velyeznyj i dosy dyvnyj, neriue skazala vona.

om by j ni, zapereyv Hom, Ce na Ligeron krychitnyj i dosy dyv-nyj. Bo pobudovanyj za experymentanym maloserijnym projektom. Maje tuna ri,jak usi nai zorelioty. A jichnij korabe velykoserijne tampuvannia, naliopane nafabryci-avtomati. Ce vydno. Vin standartnyj, jak nai atly. My do takoho dijdemo erezpivstolittia, ne ranie. Choa, jako vony z namy podiliasia svojeju technologijejuTak, a, o u Jefremova vidbuvajesia u zmistovnij astyni kontaktu?

Rami zamyslylasia na kika sekund i vidpovila: U zahanych rysach vony spilkujusia v stykuvanomu liuzi, rozdilenomu

prozoroju perehorodkoju. Demonstruju odyn odnomu svoji tila, svoji videomy, mu-zyku. Zahalom, kuturnyj obmin. Odyn junak-terrianyn maje zakochujesia v divynu-inu.

Syno, vidmityv kapitan, a jak vony rozbyrajusia z chiminoju nesumis-nistiu?

U nych vynykaje ideja pro genno-inenernu proceduru, jaka b perevela metabo-lizm inych iz ftoru na poyreniyj kyse, ale vony ne vstyhaju jiji detalizuvaty. Korabeinych vymuenyj pokynuty zonu kontaktu iz-za nadzvyajnoji sytuaciji z inym jichnimkorablem. U kinci knyhy ini peredaju terrianam informaciju pro dekika planet zvodno-kysnevym yttiam, dvi z jakych naseleni rozumnymy humanojidamy.

Hm. Hom zamyslyvsia, i o, problem z drueliubnistiu vzahali ne vyny-kaje?

Ni na sekundu, vidpovila Rami, u inych navi mimika vyjavliajesia schoa.Usi problemy nosia ysto techninyj charakter i vydko vyriujusia.

Pysknuv dynamik kompu. Na ekrani zjavyvsia napys: vzajemne uzhodennia ko-div pryrodnoji komunikaciji zaverene. Systema hotova do vstanovlennia dvostoronni-oho videozvjazku z synchronnym perekladom. Pidtverdi zhodu.

Hom pohlianuv na tajmer. Kompy vyjavylysia v pivtora razy rozumnii, ni vvaav Fle. Projlo vsioho 82

chvylyny. o robytymemo, ark?Vona znyzala pleyma: Ne znaju, Bos. Ale, po-mojemu, neprystojno prymuuvaty inych ekaty. Zdajesia te, pohodyvsia vin. Zhodu pidtverduju. O, ort!.. Schoe, maj-

ster Jefremov zlehka pomylyvsia. Ja chotiv skazaty, my, liudy, hromadiany Terry, vita-jemo vas i vyraajemo radis, o cia zustri kapitan posmichnuvsia j rozviv rukamy, Blin, nu ne vyvsia ja dyplomatiji. Jak tam hodysia?

Bos, ty use ce ene v eter! oprytomnivy vid podyvu perebyla joho Rami, ce vse perekladajesia.

Korote, my proponujemo vam drubu i take ineSlid skazaty, pryyny dlia podyvu buly. Dvoje inych na holoekrani vyhliadaly y-

mo serednim mi veletenkymy krabamy ta vomynohamy. U nych buly otyry opornilapy y upacia z dyskopodibnymy pidovamy, dvi masyvni peredni kincivky, o zaki-nuvalysia ymo na zrazok klie, a vhori e dvi kincivky pomene, kona z jakychzakinuvalysia pukamy z vomy pacepodibnych upale. Use ce kripylosia do pochy-loho tila u formi pivmetrovoho korovaju, uvinanoho paroju tovstych steblynok z majesferynymy fasetonymy oyma. Trochy nye oej roztaovuvalosia o na ktalt kruh-loho rota, prykrytoho zubastymy stulkamy.

Ini sydily na gurnych pidstavkach z materilu, o veselkovo perelyvavsia, a na-vkruhy pohojduvalysia jaki merechtlyvi kuli na tonkych nikach-pidstavkach. Na tila in-ych buly naditi kombinezony, schoi na krupnositasti rybolovni siti z tovstych ornych

i bilych trubok, dejaki vika buly zakryti prozorymy dyskamy. Kolir til inych ne buv po-stijnym. Vin raz u raz minyvsia v osnovnomu v intervali mi siro-synim i zelenym, z lan-ciukamy pliam i smuh inych kolioriv spektru.

Hom e tiky osmysliuvav molyvi naslidky vymovlenoji frazy, koly oyv dynamikkompu.

My (vlasna nazva), mekanci planety (vlasna nazva) vitajemo vas i virymo, onai svity-suspistva zvjae pravyno vlatovana druba. Mityne udovyko (nazva), jakdali?.. Diakuju. Tak My spodivajemosia na spinu robotu-vidpoynok-interes vid cijejizustrii. Ce bula ocijna astyna. Ja te ne dyplomat. y prystojno-neobrazlyvo bude postavyty pytannia vam (oikuvannia)?

Ave! Ja z zadovolenniam vidpovim na vae pytannia! skazav kapitan, prosebe dumajuy, o, zdajesia, joho liap ne pryzviv do istotnych problem.

Tym bie, Rami ve erknula na planeti zapysku: jich kep zabuv text, vylajavsia,a partner dav pargalku. Hom erknuv u vidpovi radyj, o vin ne dyplomat.

Vy zhadaly-poskarylysia pro pomylku odnijeji persony? poulosia z dyna-mika, V omu pomylka?

A, skazav kapitan, ce na starodavnij literator i venyj. Vin vvaav, o ro-zumni istoty z inych planet zovni, za konguracijeju tila, schoi na nas. Vin napysavfantastynu povis pro ce.

Ini povernuly odyn do odnoho svoji oi na steblynkach, zaklacaly klenepodib-nymy perednimy kincivkamy j pokrylysia vizerunkom pomaranevych ruchomychzyhzahiv. erez kika tryvonych sekund, vony pryjly do poperednioho stanu, i vid-povily:

U nas te je anovanyj starodavnij intelektual-fantast-futurolog. Vin navodyv ba-hato argumentiv, o ini schoi na nas. My vidkryvaly joho zapysy trochy asu tomu dozvjazku z vamy (zadumlyvis). Ce (syni pozytyvni emociji).

Zyhzahy. Ini tak smijalysia napysala Rami. Vony z Homom korotko perehli-anulysia i te ne zmohly utrymatysia vid smichu. Ini znovu na dejakyj as pokrylysiavizerunkom pomaranevych zyhzahiv. Potim komp pereviv novu repliku inych:

Obydva intelektualy, va i na, syno pomylylysia. Ale oboje e synie maly slu-nis. My z vamy schoi bie, ni jakby buly odnijeji formy z odnakovym yslom kincivok.Ce veselo-pozytyvno-radisno-optymistyno.

U vas ce te pera zustri z inymy klasu III? zapytala Rami.Zvidky jim znaty na klasykator? erknuv kapitan. Joho znaje na komp,

ote pereklade, napysala divyna. Tak. Pera. Virohidnis mala. Po teoriji, klasy III i IV isnuju due malo asu.

Vony jak vybuch vid prymityvnych maynnych cyvilizacij do ejkeriv. Ote, ejkery dijsno post-maynna stupi evoliuciji? Tak v teoriji. Ale informaciji-dosvidu e malo-nedostatnio.Tut vtrutyvsia Hom: y ne bude nevvilyvym postavyty pytannia: y majete vy instrukciji na vypadok

takoji zustrii z cyvilizacijeju III?Ty staje dyplomatom, napysala Rami. A o robyty, vidpoviv vin. Na vypadok zustrii z cyvilizacijamy, vid III-b do IV za vaoju klasykacijeju

je. Na vypadok zustrii pry cych obstavynach-detaliach-osoblyvostiach nema. U nas te, zitchnuv kapitan. My proponujemo obminiatysia instrukcijamy-pravylamy dlia kraoho rozu-

minnia. Zhoden, skazav Hom, a tako idejamy pro te, jak jich tlumayty v naij

sytuaciji. Tak, pohodyvsia inyj, vy majete raciju. Tlumaenniamy te.

I textamy vaoho intelektuala ta naoho venoho-literatora, dodala Rami. Tak. Ce te pravyno. I zrobyty perervu na 4726 sekund dlia oznajomlennia-ro-

zuminnia.omu take dyvne yslo? erknuv kapitan.Inyj vyrazyv u svojich odynyciach asu, vidpovila Rami. Ave pohodyvsia

vin i skazav uholos: Pryjniato. Vychodymo na zvjazok erez 4726 sekund. Radi budemo pohovoryty

znovu. Tak. My te. Do novoji pryjemno-korysnoji komunikaciji.Zvjazok perervano. Tajmer vstanovleno na plius 4726 sekund napysav komp

na ekrani.

Uch-ch-ch! vydychnuv kapitan, vytyrajuy pit z loba, vsioho is chvylyn, aja vtomyvsia, jak za cilu sobau vachtu. ark, skay esno, ja vyhliadav povnym krety-nom?

Normano ty vyhliadav, Bos, vidpovila vona, ne vidryvajuy vid sensornojipaneli, use, ja vidislala jim nai fajly vony, do rei, te ue vsi pryslaly.

Ot i udovo. Meni chartija, tobi j usim inym chudonia literatura. Spodi-vajusia, koly ja pryjdu do kajut-kompaniji, vam bude, o meni rozpovisty.

Neodminno, Bos, skazala Rami, pidbadioriujue liasnula joho po pleu i vy-jla.

Hom vlatuvavsia bilia binoho ekranu, vyviv na nioho dva texty: chartiju dalekojirozvidky Tery ta tiky-no otrymanu chartiju dalekoji rozvidky inych, pislia oho zibravz nych tretij text, pid zaholovkom: o teper robyty?.

1. Obydvi chartiji proponuju zastovpyty planetu, jako nichto ne zrobyv ciohoranie. Zaraz planeta niyja, ote, i vy i my, za nayymy chartijamy majemo jiji zas-tovpyty.

2. Obydvi chartiji zaboroniaju ci diji, jako chto ustyh ranie. Ote, nichto nepovynen robyty ce piznie za inoho.

3. odna chartija ne zaboroniaje zastovpyty planetu odnoasno. Pry ciomu pravyla(1) i (2) ne budu porueni. Vychid na planetarnu orbitu ve rozhliadajesia v chartijach,jak oholoennia planety zastovplenoju. Synchronnyj vychid na planetarnu orbitu korab-liv dvoch cyvilizacij, tobto manevr, o zdijsniujesia nyni, oznaaje, o planeta zas-tovplena oboma cyvilizacijamy.

4. V odnij chartiji nemaje vkazivky na te, o planeta ne maje buty zastovplenadvoma cyvilizacijamy. Taki diji ne zaboroneni chartijamy, a ote zalyajusia na roz-sud ekipaiv.

5. Zvyajno, pered zdijsnenniam synchronnych dij takoho rodu, baano pereko-natysia, o planeta stanovy interes i dlia vas, i dlia nas, i moe expluatuvatysia spino,bez spryynennia synych nezrunostej odyn odnomu. Dlia zjasuvannia cioho, monaorganizuvaty pohodene spine doslidennia vybirkovych dilianok poverchni planety.Proponuju rozhlianuty ciu propozyciju i vnesty v neji vai zauvaennia, dopovnennia ipravky.

Pereytavy te, o vyjlo, kapitan paru sekund podumav, y bude zrozumilo inymslovo zastovpyty, a potim vyriyv: rozberusia. I tynuv pacem u znaok vidpravky.

Z dejakym zadovolenniam vidmityv, o vstyh perym propozycija inych pryjlana ver chvylyny piznie.

U perekladi vona vyhliadala tak:

Vy i my za obstavynamy prybuttia zajavyly prava na ciu planetu. Tak vychody izchartij. Vvaajuy, o vaa j naa chartija skladeni rozumno, a na roboyj obovjazokdumaty tak, a ne inake, my povynni vvaaty, o cej vypadok chartijamy peredbaenyj.Je tiky odyn vychid, jakyj ne poruy zahanych pravyl: vvaaty 2-u planetu spinoju dliavas i dlia nas. Tak pravyla budu dotrymani. Ote, cioho vaa j naa chartija vymahajebezumovno. Pera vysadka maje buty spinoju j synchronnoju. Desantni grupy majuzibraty dani, ob vyznayty, jak moe spino vykorystovuvatysia planeta. Proponuju vi-dpravyty dva ekipai po dva astronavty. Ce bude dobryj poatok, jako vy zhodni. Naekipa bude hotovyj do startu erez 7411 sekund. Kraym miscem vysadky bude, myvvaajemo, kvadrat 8F1-b, ale my pryjmemo inyj kvadrat za vaymy perevahamy.

Kapitan Bouz porivniav dvi propozyciji, hmyknuv, vidstukav korotku vidpovi:Zhoden. as startu i toku vysadky pidtverduju, pislia oho vyruyv u kajut-kompa-niju.

U moment vidkryttia dverej (stylizovanych pid maleki forteni vorota z napysomLyajte spodivannia vsi, chto vchody), do nioho doletiv obryvok frazy Ajry:

zapadaju, choa v nioho yja korotka j puzo Ce pro mene, y o? pochmuro pocikavyvsia Hom, o u mene zapadaje? Ne o, a chto, pojasnyla vona, na bazi noveki divatka na tebe zapadaju.

I ce fakt, a fakty vperta ri. Prypustymo. I o, ce najktuania tema asu? Naspravdi, my obhovoriuvaly molyvu evoliuciju oktiv i jich standarty krasy. Oktiv? perepytav kapitan. My tak nazvaly inych, vtrutyvsia Froj, u nych visim kincivok, ote Ne dure, zrozumiv, perebyv kapitan, ale do oho tut moji stosunky z in-

kamy? Rami vzialasia vykladaty teoriju doktora Jefremova pro evoliucijnu docinis ide-

aliv krasy. U tij knyzi, jaku nam pereslaly okty, je schoa teorija. Fle, ja ne viriu, o v oktyjankij knyzi napysano pro moje puzo ark, o za

teoriju navkolo moho puza ty zbuduvala? O ja, jakraz, ni slova pro tvoje puzo ne skazala, skryvdeno zajavyla Rami,

ja lye vidtvoryla mirkuvannia doktora Jefremova. Vin pojasniuje, omu u inok vvaa-jusia harnymy yroki stehna, rozvyneni vysoki hrudy, vidnosno vuki plei ta hladkyjyvit, u olovikiv vuki stehna, yroki plei j gurna muskulatura na yvoti, a dovhihomilky j vysoko posadena holova vvaajesia harnymy dlia oboch statej. Osa stala cesprostovuvaty, posylajuy na tvoje puzo i tvoju populiarnis sered inok.

Tak i maje buty, avtorytetno dodav Ngen, zhidno z protonaukoju staro-davnioji Pacydy, v puzi znachodysia chara energetynyj centr organizmu. Puzointujityvno spryjmajesia, jak derelo syly, tepla j bezpeky. O tomu inky schyni zvertatyuvahu na olovikiv z dobre rozvynenym puzom. Doktor Jefremov mav raciju odo evo-liucijnoji docinosti. Ale vin ne vrachuvav vyznaanoho znaennia chara.

Z cymy slovamy turman hordo popleskav sebe doloneju po puzi, o ne postupa-losia v rozmirach puzu kapitana Bouza.

Te, o statura ark ideano vidpovidaje pobudovam doktora Jefremova, e neroby avtomatyno virnymy usi vysnovky cioho uenoho, jechydno vstavyla Ajra.

Hom pro sebe vidmityv, o statura Osy navpaky, nijak cym pobudovam ne vid-povidaje. Maje chlopjaa, nezhrabna gura: vuki stehna, le pomitni hrudy, i pry ci-omu rejefna muskulatura ruk, nih i yvota. Prote, vin tono znav, o Osa nikoly ne bulaobdilena uvahoju olovikiv. Ta vin i sam znachodyv jiji due pryvablyvoju divynoju. Bisjiji rozbere, ciu evoliucijnu docinis. Moe, vzahali ideal krasy ne odyn, moe jich tukpja abo desia, cych idealiv

Vin zitchnuv i pochytav holovoju.

Vychody, tak. Zmij, ja ocinyv tvoju odu puzu. Molyvo, ce stane valyvym do-povnenniam do teoriji majstra Jefremova. A tvoju, Osa, zdatnis rozkrytykuvaty vse, ozavhodno, navi ociniuvaty ne treba. Jiji davno ve vsi ocinyly. Ale, ort zabyraj, do ohotut okty?

O posluchaj, Bos, Rami uziala v ruku arkuyk z textom, Jich holovnymobrysom buly velyezni oi, o dyvylysia zoseredeno j laskavo na liudej, vyprominiu-juy teplo mudrosti ta druby. Jich holovy krasyvo j hordo buly posadeni na vysokychyjach. olovik mav yroki plei liudyny praci ta boroby, a yroki stehna inky materimysliaoji istoty niskiky ne supereyly viduttiu intelektuanoji syly poslanciv dalekojiplanety.

Ty vvaaje, ce pro oktiv? pocikavyvsia Hom. Ni, Bos, ce z Jefremova. A o iz knyhy oktyjankoho majstra: Velyki jaskravi oi

poslanciv inoji planety na micnych steblach hordo vysoily nad potunym kupolom ho-lovohrudej, o mistia rozhaluenu mereu ganglijiv osereddia intelektu. yroki os-novy klie olovika svidyly pro zvyku do praci j boroby, a syno opukli tovsti plastynyspynnoho pancyra inky hovoryly pro zdatnis vidklasty velyki jajcia, z jakych vyjde novepokolinnia rozumnych istot.

Ce rozihra? spytav kapitan, y ty choe skazaty, o chto iz nych z kohospysuvav? Ale ce nemolyvo. A na vypadkovyj zbih jako ne schoe.

Vzahali-to Bos, ce zakonomirnyj zbih chodu dumky dvoch uenych. Vonyobydva rozvyvaly ujavlennia pro evoliuciju yttia j rozumu. Prosto jim ne vystaylo da-nych pro riznomanitnis biloginych form u kosmosi.

Kapitan zadumlyvo pouchav puzo. Harazd. Prypustymo, ja z toboju pohodyvsia. Nauka v liudej i v oktiv rozvyvala-

sia schoe. Upevnenyj, o u nas i struktury lexyky schoi, inake kompy ne zmohly b takvydko pohodyty kody. I o, po-tvojemu, z usioho cioho vychody?

A o o: u liudej z oktamy odnakovo vlatovanyj zvjazok intelektu, psychiky,emocij ta estetyky tila. Ote, evoliucija jich rozumu jla tym e liachom, o j u nas. Tikymy pily vid ryb, a vony vid oktyjankych istot, o buly ymo serednim mi lenysto-nohymy j moliuskamy. Ja nakresyla mutm-hipotezu na ciu temu.

Rami klacnula po sensornij paneli. Na holoekrani zjavylosia zobraennia dyvnojiistoty: vona bula schoa na ravlyka, o nadiv pomylkovo zamis svojeji rakovyny, pancyrvid krevetky z oyma na steblynkach i komplektom iz otyrioch lenystych perednichlapok. Istota povzala po morkomu dnu, inodi miniajuy kolir, mov chameleon.

Pryblyzno tak maly vyhliadaty daleki predky oktiv. Vony mekaly na milkovoddita poliuvaly na dribnu donnu faunu. Za mijony, a moe sotni mijoniv rokiv evoliuciji,noha ravlyka rozhaluzylasia na otyry oporni kincivky, a lapky dyferencijuvalysia na dvipary: nyniu synu ta verchniu vpravnu. Na erevci zjavylysia doskonalii chromo-fory, o dozvolialy peredavaty kolioramy sygnaly svojim odnopleminnykam. Potimpredky oktiv vyjly na meu moria i sui.

Novi istoty na ekrani nahaduvaly dyvni gibrydy erepachy ta omara. Jichni grupyblukaly po pliau, chvatajuy kliniamy vsiaku yvnis, vykynutu na bereh prybojem, irozryvajuy jiji verchnimy lapkamy. Inodi chto iz grupy pidnimavsia na vytiahnutychopornych kincivkach, rozhortav tilo vertykano, ohliadav okolyci, i blymav koliorovymypliamamy na erevci.

Jak bayte, pojasnyla Rami, dlia nych bula valyva zdatnis vysoko trymatyholovu. Postupovo korpus vypriamyvsia, oporni kincivky peremistylysia v joho nynijsegment, a koordynacija verchnich lap pokraala, o pryzvelo do vykorystanniaznaria, dali do dobuvannia vohniu j do cyvilizaciji.

Nastupna kartynka zobrauvala grupu istot, ue syno schoych na oktiv. Dejakitrymaly v kliniach spysa, a v lapkach prymityvni dribni instrumenty. Paroka istotsydila bilia bahattia, obrobliajuy rubylamy tuu jakoji tvaryny.

Syna hipoteza, prokomentuvav Froj, zalyylosia tiky pereviryty, y virna. O vy j pereviriatymete, skazav Hom, ja maju na uvazi, ty j Osa. Hotujte

atl, vylit erez sorok chvylyn. Ne zabute smokingy j veirni sukni. Ne zrozumila humoru, vidhuknulasia Ajra, kudy letymo? Na planetu, zvisno. Plan robit zvyajnyj. Dlia zvyajnoho planu treba etvero, zauvayla vona. Vas i bude etvero. Ini dvoje okty. Spodivajusia, vy z nymy spraciujete. Otaki-to spravy proburav Froj, linyvo potiahnuvsia usim svojim ylavym

tilom, i nespodivano strimko schopyvsia na nohy, okty, znayAjra pyrchnula, i, priamujuy do dverej, kynula erez plee: Chodimo, Fle, nioho tut pyl po kosmosu rozmazuvaty. Nu oktyKoly dveri za extremanoju parokoju zakrylysia, Ngen pouchav potylyciu i neho-

losno spytav: omu Osa i Fle, a ne ark i ja? Jakby ja znav, o treba robyty, povino vymovyv kapitan, ja vidpravyv by

vas. Tobto, ty ne znaje, o treba robyty? utonyla Rami. Ne znaju, pidtverdyv Hom. A vony? Rami zrobyla kyvok u bik dverej. Vony te ne znaju. Ale vony, na vidminu vid nas, nad cym navi ne zamysliu-

jusia. Pravyne riennia, Bos, spokijno konstatuvav Ngen.

Klasna posadka, Fle! skazala Ajra, na vidminno z minusom. omu z minusom? zapytav vin. Bo dovedesia vidrazu lizty v boloto. Nu, Osa, ce ve zabahanka, oburyvsia vin, tut ne park, vse-taky. Bau, korotko vidpovila divyna.Naspravdi, robota bula virtuoznoju. Froj posadyv semymetrovyj atl na kamja-

nystyj ostrive, o le styrav iz bolota, majdanyk ne bie desiaty metriv u dimetri.Dyspozycija bula nastupnoju:Poperedu tiahnulosia svyncevo-sire more, po jakomu kotylysia ledai polohi chvyli.

Sonce, o schodylo, nezvyno-velyezne, miano-bagriane, maliuvalo na hrebeniachchymernu merechtlyvu doriku. Bereh po obydvi storony do samoho horyzontu buv hly-nystym bolotom, zaroslym synio-zelenoju oroju. Tut i tam z bezformnoji tvani styralyini puky tovstych stebel, uvinanych zrostkamy mlyncevovydnoho lystia. Navkolo vy-kynutych prybojem hrudok burych vodorostej kopoylasia dribna yvnis mabu, mis-cevyj ekvivalent krabiv, pavukiv i bahatoniok. U miru vydalennia vid moria, roslynnisminialasia, stavala vye j hustie, a v pivkilometri vid bereha perechodyla v zaboloenyjsynio-zelenyj nykoroslyj lis z chymerno zihnutych hrybopodibnych derev, husto obvy-tych lianamy.

O, partnery letia, skazav Froj, dyvy jakyj emodanye!Ajra lye svysnula vid podyvu. atl inych, o znyuvavsia po yrokij duzi, javliav

soboju matovo-blyskuyj zelenuvatyj bublyk metriv trydciaty v dimetri.

Po vysoti pryblyzno liudkoho zrostu, bublyk pohojdavsia v povitri i, z vytonenistiulitnioho hipopotama, pliuchnuvsia v kaliuu napivridkoji tvani, pidniavy cilu chmarubryzok.

Due poserednio, ocinyla posadku Ajra, choa, na takij banduri, mabu,use odno, kudy pryzemliatysia. Nu, o, chodim, zustrinemo jich? Tiky skafandry trebapidduty. Ne vystaalo e potonuty v ciomu boloti.

Froj kyvnuv i torknuvsia sensornoji paneli. U erevi atlu vidkryvsia liuk, erez jakyjobydva astronavty splyhnuly na grunt.

Potribno bulo mokrostupy z soboju uziaty, proburav vin, robliay peryjkrok z kamjanystoho majdanyka i tut e provaliujuy u tva po ykolotku.

Krae naduvnyj matrac, zjechydnyala Ajra, vse-taky more, plia, majekurort.

Tym asom, odna sekcija bortu bublyka inych rozsuvalasia, opustylasia j utvo-ryla apare, po jakij u boloto zjichav nevelykyj nezhrabnyj na vyhliad vidkrytyj vizok zotyrma velyeznymy tovstymy kolesamy. Dvoje oktiv, o sydily v niomu, v popeliasto-sirych skafandrach, uvinanych prozorymy pivsferynymy kovpakamy, energijno poma-chaly terrianam kliniamy, mabu na znak vitannia.

Odyn kryknuv na ystisikij terriankij interlingvi: Druzi, jak vy dyvytesia na te, ob prokotytysia po okolyciach? Nabahato krae, ni na te, ob ity piky po ciomu bolotu! kryknula u vid-

povi Ajra. U nych udovyj pereklada, zauvayv Froj.Vizok zahamuvav poriad z liumy, i okty splyhnuly na grunt. Zblyka vony zdava-

lysia zovsim ne takymy dyvnymy, jak na holoekrani. Nu, zrist na holovu nyyj. Nu,otyry nohy. Nu, oi na steblynkach zamis holovy. Nu, dvi maleki ruky na dodatok dodvoch velykych. A tak liudy, jak liudy.

Pryvit! skazav odyn z nych, jako vam podobajesia na pereklada, ko-rystuvatymemosia nym. A svij pereklada moete vymknuty, inake bude plutanyna.

Tak i zrobymo, drue, pohodyvsia Froj, i, obereno prostiahnuvy pravu ruku,leheko dotorknuvsia do boku okta.

Pobojujesia-pidozriuje, o my tvoja haliucynacija? spytav toj, korotkoblymnuvy kikoma jaskravymy zyhzahamy na erevci, bu peven, my spravni.

Z cymy slovamy vin vidutno liasnnuv Froja po pleu svojeju klineju. Klinia, protyoikuva, vyjavylasia ne tverdoju, jak u kraba, a orstko-prunoju, pryblyzno jak kiramorkoji zirky. Vidminna chapana kincivka dlia hruboji roboty.

Nu, pryvit, partnery! riue zajavyla Ajra i, zrobyvy krok upered, obijnialaokta, o stoji pered neju. Vin u vidpovi obchopyv divynu kliniamy v rajoni taliji.

Klasno! vyhuknuv Froj, obertajuy tak, ob obydvi videokamery na olomidyvylysia na paru, o obnialasia, znimajemo video dlia istoriji!

Due erotyno, zauvayv okt, o stiav poriad z nym, i te obernuvsia. Mabui joho videokamery buly roztaovani analoginym ynom.

Erotyno bude, jako systema dozvoly zniaty skafandry, vidhuknulasia Ajra.Usi etvero yttieradisno rozsmijalysia. opravda, oktyjankyj pereklada vid-

tvoriuvav smich svojich vlasnykiv zvukamy, schoymy na vraninij kryk avstralijkoji ku-kabarry, ale ce bula ve sua dribnycia.

Ahov, Osa, bez fokusiv, prolunav v dynamikach holos kapitana, skafandrznime, jako ja dozvoliu. Ja. Osobysto. A ne systema. Jak zrozumila?

Zrozumila, Bos. Oto to. Ne chuligate tam.V osiovij rubci Ligerona Hom kynuv mikrofon, vidkynuvsia na spynku krisla j

zakryv oi. Po joho yrokomu oblyiu tekly civky potu.

Obijlosia, zauvayv Ngen, okty pryslaly taku bezabanu paroku, jaknaa. Pravyno: chto sam pozbavlenyj pouttia taktu, toho ne obrazy vypadkova netak-tovnis inych.

Uhu, pohodyvsia kapitan.Rami tonym ruchom pryklala doloniu do joho yji trochy nye livoho vucha. Bos, u tebe holova ne pamoroysia? Ni, a povynna? Pry takomu tysku j pusi Moe, ja dam tobi jakyj trankvilizator? Ni. ChDR, rozdil 3 punkt 19. V extremanych sytuacijach komandyrovi korablia

zaboroniajesia pryjmaty preparaty, o znyuju tonus nervovoji systemy, krim vypad-kiv, koly ce neobchidno dlia joho pidtrymky u prytomnosti. Ja, jak bay, u prytomnosti.

Poky u prytomnosti, utonyla vona.Hom protiahnuv ruku, obchopyv Rami v rajoni stehon i, z lehkistiu pidniavy, usa-

dyv jiji do sebe na kolina. Podumaje, skazala vona, vlatovujuy zrunie, Ce e nioho ne do-

vody. U okovych stanach liudy zdatni inodi j ne na taki zusyllia. NaprykladNgen, o stojav posered rubky, neholosno vidkaliavsia i promovyv u prostir: Moe, meni pity na hodynku, kavy popyty?Rami ziskovznula na pidlohu j popravyla kombinezon. Ne turbujsia, Zmij. Ohliad pokazav, o pacijent poky obijdesia bez extrenoji

medynoji dopomohy. Otakoji, proburav Hom, tiky-no buv le u prytomnosti, a teper

obijdesia. Harazd, ne vidvolikajemosia. Kosmos ne titka. Z robota-satelita vpalove gigabajt sto nezrozumilo jakych danych. Povnyj ekran kai. ark, rozberysia. Sprobujnalahodyty prohu robota, inake my sortuvatymemo cej vinehret do letovoho zmi-ennia.

Ve rozbyrajusia, kynula vona, liopajuy za susidnij put. Zmij, zjasuj, chto v oktiv za turmana i pohoduj z nym techniku vzajemnych

vizytiv. Zadijuj na druhyj atl. Oktyjanka maynka v na terminal prosto ne prolize. Jak meni z nymy povodytysia? zapytav Ngen. Vvaaj, o ce terriany, tiky zaarovani, zrozumilo? Jak by ty pohoduvav ce

z turmanom korablia inoji konstrukciji? Zvyajno. O i tut zvyajno. A ja poslidkuju za naymy extremistamy. Spodivajusia, vony

e ne vstyhly nioho natvoryty za ostanni kika chvylyn.Naspravdi, extremisty za kika chvylyn, vstyhly zavantayty svoje ustatkuvannia

na oktyjankyj vizok i, rozstelyvy kartu miscevosti na stovburi veletenkoho chvoa, ja-kyj vpav, zajnialysia obhovorenniam detalej majbutnioho marrutu.

Dejaka skladnis u rozmovi vynykla iz-za neperekladnosti imen, ale z cym uporaly-sia prosto: v oktiv, jak i v terrian, buly v chodu prizvyka. Jak vyjavylosia, Froj zalyciavsiaz oktyjankoju na prizvyko Strila. Prizvyko Ajry vyklykalo v oktiv krajnie zdyvuvannia(e b pak, nazyvaty divynu malekym otrujnym lituym zviriatkom). Dovelosia pojas-niuvaty, o proporciji osy ce symvol pryvablyvoji gury inky. Okta, z jakym obnima-lasia Ajra, zvaly Tovstun vin buv raziv u pivtora yryj za naparnyciu, o, za ok-tyjankymy poniattiamy, vvaalosia vydatnoju povnotoju.

Ajra, jakij javno spodobalosia vystupaty v roli rozvinuvaa kanoniv krasy, nehajnozajavyla:

A jak na mene, ty ne tovstyj. Ty v miru vhodovanyj. I vzahali, koly olovikabahato, v ciomu je osoblyvyj arm.

Ja te znachodu tebe pryvablyvoju, Osa, povidomyv Tovstun, Jakyj a,o navi u razi blykoho znajomstva, ja ne maju nadiji vysyduvaty vidkladene tobojujajce.

Znaje, Tovstune, vidpovila vona, poklavy ruku oktu na osnovu klini, minamy kauy, ja vzahali ne vmiju nesty jajcia. Ja yvorodna. Taka ot hra pryrody.

Posliduvav erhovyj vybuch spinoho smichu. Moe, my pojidemo? pocikavylasia Strila, a to ja, za prykladom dejakych,

ponu irtuvaty z cym chlopcem, vona famijarno popleskala Froja klineju po yvotu, i grak bude zirvano.

Pojichaly, pohodyvsia Tovstun i, prysivy na vsich otyrioch nohach, po-pa-vuomu strybnuv na vizok. Ajra vlatuvalasia poriad z nym. Froj galantno pidsadyvStrilu, pidniavy jiji za opukli kraji tila (oktyjanka vyjavylasia lehkoju, bilia 25 kilogramivvahy), i vliz na vizok slidom za neju.

Tym asom, na vysoti 400 kilometriv, de znachodylysia obydva zorelioty, vidbuva-losia nastupne. Pivtory hodyn Ngen kursuvav na atli mi korabliamy, vnaslidok ohopja oktiv, tobto vsi, okrim kapitana j desantnykiv, zrobyly vizyty na Ligeron, pokruty-lysia tam i poznimaly video na pamja.

Ostannim na exkursiju prybuv oktyjankyj kapitan i delikatno vyslovyv baanniapobuty na Ligeroni podove, ob obhovoryty rizni rei zi svojim terriankym kolegoju.Hom tut e ocinyv ciu ideju j vidpoviv dovhym, maje poetynym zaproenniam, ovyraalo vsi myslymi vidtinky drueliubnosti j zacikavlenosti.

Takym ynom, koly Ngen i Rami vidpravylysia z exkursijeju u vidpovi na ok-tyjankyj korabe, na Ligeroni zalyylysia lye dva kapitany

Lycho z cijeju moloddiu, burav Hom, vidsiorbujuy cholodnu kavu z kory-ceju, povodiasia, jak na pikniku.

Molo zavdy molo, losofky vidpovidav aman (take bulo prizvykooktyjankoho kapitana), ja na dozvilli proytav odnu knyku pro pohani zvyaji mo-lodi, a potim podyvyvsia, koly vona napysana. Znaje koly?

Rokiv trysta tomu, prypustyv Hom.Ni, Bos. Kika tysiaoli tomu. Mabu, u vsich rozumnych istot tak zavedeno, o

liudy pochyloho viku bura. Moe, ce naa holovna socina ro. Poky o naa socina ro stojaty zajvi vachty, poky molo pustuje,

zauvayv Hom, o u tebe, aman, skiky vacht bulo pidriad? otyry, pryznavsia oktyjanyn, robliay kovtok synioho, pachnuoho kani-

folliu napoju, balon jakoho vin peredbalyvo prytiahnuv zi svoho korablia. Ot i v mene jde etverta Tobi ne dyskomfortno vid nadlyku kysniu? Ni. 17 vidsotkiv i 20 ne taka velyka riznycia. Ale ja b ne vidmovyvsia vid deja-

koho zbiennia koncentraciji vodianoji pary j vuhlekysloho gazu. Jako tobi ce ne ki-dlyvo.

Nema problem, kolego, vidhuknuvsia Hom, torkajuy sensornoji paneli, zaraz, ja spodivajusia, tobi bude komfortnie.

erez paru chvylyn u rubci vstanovyvsia klimat amazonkoji sevy.Diakuju, skazav oktyjankyj kapitan, i po joho erevciu probihly zvyvysti lilovi

chvyli, tak nabahato zatynie. Na mij pohliad, u molodi je cinna vlastyvis: spilkuva-tysia vidkryto j bezposerednio. My losofstvujemo, a vony, navi ne zamysliujuy,stvoriuju emocijnu osnovu majbutnioji spivpraci.

Ato, ne zamysliujuy! vyhuknuv Hom, z syloju plesnuvy doloneju poputu, Jakoho bisa vony rozkryly olomy bez dozvolu?

Dumaju, nemaje nebezpeky, zauvayv aman, testy pokazuju, o seredo-vye chimino j bilogino neagresyvne dlia vas i dlia nas.

Za chartijeju, na taki rei potribno sankciju kapitana, zapereyv terrianyn, za vaoju chartijeju te, jako ja pravyno pamjataju.

Tak, pohodyvsia okt, ale molo pohano vmije dotrymuvatysia instrukcij.Pysknuv datyk uvimknennia holosovoho zvjazku, potim prolunav holos Ajry: Bos, dopovidaju, test prydatnosti seredovya pidtverdenyj. Tut mona

dychaty. Nepohane povitria, tiky pachne dyvno. Mabu, miscevymy vodorostiamy.Kapitan zitchnuv: Vucha nadraty vam obom treba. Nastupnoho razu, per ni robyty taki doslidy,

zapytujte dozvolu, zrozumilo? Tak, Bos. Ale use normano. A jakby vyjavylosia nenormano? ym vy tam dumajete?! Jako vam svoju ho-

lovu ne a, poalijte choa b moji nervy. Sto raziv vam ce hovoryv!My bie ne budemo, alibno skazala divyna. Spodivajusia. Harazd, Osa, vy molodci. Ale chartiji potribno dotrymuvatysia. I

majte na uvazi: jako ja movu, ce ne oznaaje, o ja ne bau vaych vytivok. Zahalom,poakuratnie tam.

Jasno, Bos. My praciuvatymemo nad cym.aman doekavsia, poky terrianyn poklade mikrofon, i obereno zauvayv.Kolego, ja ytav v odnomu traktati z psychologiji, o nadmirna opika ne spryjaje

zibranosti, a navpaky. Spivrobitnykam zdajesia, o raz naastvo sposterihaje, to vonovytiahne jich z bu-jakoji sytuaciji. A v expedyciji jim krae rozrachovuvaty tiky nasebe.

Znaju, korotko vidpoviv Hom i demonstratyvno vidvernuvsia vid monitorazvjazku, tak pravyno?

Oktyjankyj kapitan rozsunuv u boky oni steblynky, a potim zsunuv nazad. Tak. Vvaaju, o pravyno. I pohovorymo pro o ine? Iz zadovolenniam, skazav aman. Mou ja postavyty kika zapyta po vaij astronavtyci? Zokrema pro serijni

korabli. Ade tvij korabe ce serijna mode? Tak. I ve stara. Cij seriji bilia okt nenadovho zamyslyvsia, blyko 4

vaych rokiv. Zaraz ide yrokokorpusna serija z polipenym roztauvanniam vantanychterminaliv. U nas velyezna problema z transportnym obsluhovuvanniam kolonij.

Hom rozumijue kyvnuv. Nas ce e ekaje. Futurology kau, rokiv erez 15 20. A jak vy organizovujete

serijne vyrobnyctvo takych velykych korabliv? Ja maju na uvazi, materily, zapusky. Ce jakraz prosto. Beremo zvyajnyj planetojid, o obertajesia po syno vytia-

hnutij orbiti aman schopyv cukornyciu, potim peresunuv na seredynu stolu kavovuaku i obviv jiji akuratnym elipsom z cukrovoho pisku, jako v cij toci trajektorijizasijaty joho replikantnymy nanorobotamy vidpovidnoho typu, to

Do momentu povernennia Rami i Ngena, stil u rubci vyhliadav tak, nemov nanioho vyvalyly vmist smittievoho koyku i zadekoruvaly usima prypravamy, jaki buly vkorabenomu bufeti. Vako bulo poviryty, o ce nepodobstvo moe tovchnuty techno-logiju Terry na ver stolittia vpered, choa same tak sprava i jla.

Poky dva kapitany zachopleno spilkuvalysia, expedycija zakinyla peryj etapburchlyvoji doslidnykoji dijanosti. Kuzov vizka napolovynu zapovnyvsia kontejneramy

zi zrazkamy miscevoji pryrody, a uasnyky vymazalysia vid nih do holovy usima vydamymiscevoji tvani. Koly bula dosiahnuta ostannia geograna toka marrutu, usi drunovyriyly, o o teper-to samyj as trieky pidkripytysia.

Extremana etvirka roztauvalasia na ploskij veryni nizdriuvatoho jazyka zasty-hloji lavy. Tysiaolittia tomu tut stalasia grandizna geologina katastrofa: materykovaplatforma trisnula vzdov kikoch desiatkiv kilometriv, i na poverchniu vyplesnuvsia po-tik magmy. U ciomu misci vin zitknuvsia z morkoju vodoju, ta tak i zastyh, utvoryvychymerni nagromadennia ske, a po liniji triyny zaraz protikala povnovodna rika, oohynala yslenni kamjani ikla ta vei. Tut, u deti, bahatij mineralamy j organikoju,o napivrozklalasia, vyruvalo pervisne yttia v najnejmovirniych formach.

Mona skazaty, o expedycija znachodylasia na ideanij dilianci dlia vidboru jakgeologinych, tak i biloginych materiliv. Z geologijeju problem ne bulo, a ot iz bilo-gijeju stalasia dribna, ale prykra nepryjemnis.

Kape tralu, konstatuvav Tovstun, rozhliadajuy vika polimidnoji sitky, opiddalasia diji miscevoho planktonu. etvertyj zerly. Ostannij.

Bratymemo zrazky naym, orlonovym zaproponuvala Ajra, Orlon vony neeru.

Vin korotkyj i joho ne mona zakynuty metanykom, zapereyv okt, dove-desia vlizaty v ce piure po sami oi.

Vzahali-to, sposteriha, o ne maje danych suputnykovoji zjomky, nijakoji riky btut navi ne zauvayv landaft vyhliadav tak, niby pomirno-zaboloenyj bereh moriazhynajesia, peretvoriujuy na hlyboku triasovynu, po poverchni jakoji povino drej-fuvaly siurrealistynoho vyhliadu ostrovy z obpletenych vodorostiamy napivhnylychstvoliv veletenkych chvoiv.

Ja poliz, zaproponuvav Froj, ja tut najvyyj. A ty pidstrachuje. Zhoda, pohodyvsia Tovstun, pohojdavy oyma na steblynkach. Kyvnuv, to-

bto.Strila douvala porciju charovoho koncentratu, plesnula buzkovoji ridyny z pro-

zoroji sklianoky-paketu, chychyknula, sebto, blymnula jaskravymy zyhzahamy na ere-vci, i jechydno zapytala:

o, chlopyky, choete rozimjatysia pislia jidy?Froj zadumlyvo prokovtnuv zalyky yttieradisno-roevoho ele z tiubyka z napy-

som bekon po-avstralijky, z tuhoju podyvyvsia na navkolynij pejza i prorik: alyku b zaraz Skiky yvnosti navkruhy j usia vkraj neprydatna. A ja b pojiv moliuskiv, zapeenych na vuhilli, mrijno dodav Tovstun, mi

inym, tutenia fauna po chimizmu vse-taky blye do vas. Vona blye do polimidnoho volokna, utonyv Froj, o dovodysia chi-

minym analizom i stanom trala, o ley pered namy. My z Osoju joho erty ne mo-emo.

Radijte, burknula Ajra, umynajuy substanciju, jaka, jako viryty etyketci natiubyku, bula kamaramy u vynnomu sousi, raz my jich ne moemo erty, to, i vonynas te ne mou. Dlia vas, chlopci, ce due aktuano. Ja maju na uvazi, jako vy j spravdivyriyly tudy lizty.

A vony v kursi, o ne mou? pocikavylasia Strila, o skae, napryklad,pro o cioho krasenia?

Oktyjanka protiahnula kliniu, vkazujuy na kraj odnoho z plavuych ostroviv.Tam leav tovstyj pjatymetrovyj siro-zelenyj ervjak iz yrokoju paeju u vyhliadi zu-bastoji lijky, nad jakoju vydnilosia visim ornych namystynok, schoych na pavukovi oi.

Meni vin ne due podobajesia, pryznalasia Ajra. O i meni ne due. Bjemosia ob zaklad, o jomu vse odno, o chapaty, aby

ruchalosia. A jistivne y nejistivne, ce vin potim rozbyrajesia.

Okynuvy pohliadom inych, i perekonavy u vidsutnosti ochoych pryjniaty cepari, vona zapustyla livu verchniu kincivku v odnu z kye skafandra i vytiahnula zvidtyprystrij, o nahaduje cylindrynyj kyekovyj lichtaryk.

Ty o zadumala? zapytav Tovstun, mechanino zakydajuy v rot erhovu,tretiu za rachunkom, riznokolirnu kuku charovoho koncentratu.

Chto e povynen vas prykryvaty, pojasnyla vona.Ajra distala z naplinoji kobury pistolet, poklala na kolina j dilovyto skazala: Ja beru livyj sektor, ty pravyj.Strila hojdnula oyma na znak zhody.Froj vstav, perekynuv erez plee tral, i prystebnuv do pojasu strachuvanu striku,

prykriplenu do barabana lebidky na zadniomu bamperi oktyjankoho vizka.Siro-zelenyj ervjak-pererostok, spoatku pidniav svoju bezformnu holovu, ob

krae bayty te, o vidbuvajesia, a koly dyvna dvonoha istota zrobyla krok u vodu,linyvo vidkouvav na inu storonu svoho ostrivcia.

Fle, mordu zakryj pro vsiak vypadok, skazala Ajra. Zakryju Divatka, vy, u razi oho, holovy nam ne znesi, harazd? U razi oho, my akuratno, zaspokojila Strila, perechopliujuy svij lichtaryk

zrunie. Spodivajusia, burknuv vin, opustyv zabralo oloma, perechopyv tral zrunie,

i poliz v hustu kau z synio-zelenoho bahovynnia.Dno riky kruto jlo vnyz. erez desia krokiv voda ve dochodyla Froju do pojasu,

a e erez pja do seredyny hrudej. Dosy! kryknuv Tovstun, o jov za nym do kromky vody.Froj kyvnuv, rozkrutyv tral nad holovoju, jak prau i kynuv metriv na visim. Hru-

zyla probyly ar bahovynnia i potiahnuly orlonovu sitku na dno. Poekavy pivchvylyny,vin poav povino vybyraty tral i z neholosnym spleskom piov pid vodu.

V tu sekundu Tovstun odnijeju z verchnich kincivok torknuvsia puta.Zapraciuvala lebidka. Strachuvana strika natiahalasia i povino popovzla z vody.Strila ta Ajra ve stojaly poriad iz Tovstunom, hotovi vidkryty voho.Na poverchniu vyrynula verchivka oloma, obliplena bahovynniam. Zi mnoju use ok, poulosia z dynamikiv, prosto v sitci zaplutavsia chto

velykyj, ja ledve vtrymuju Zaraz podyvymosia.Uslid za olomom zjavyvsia tors i ruky, o styskaly rukivja trala, a potim, v

dekikoch metrach vid nioho, pokazalosia perepletennia burych stvoliv, obmotanych vo-dorostiamy.

Tobi ne zdajesia, o tral prosto zaepyvsia za kori? spytala Ajra. Ni. Vono sipajesia, Froj ue vpijmav nohamy grunt, i zaraz zadkuvav nazad,

oskiky baraban prodovuvav namotuvaty strachuvanu striku, Tovstune, stopmayna, inake ja ne utrymaju rukivja.

Tovstun vymknuv lebidku, vbih u vodu i, stavy poriad iz Frojem, vydko vidsteb-nuv strachuvanu striku vid joho pojasu, propustyv jiji kri rukivja trala i zavjazavmorkym vuzlom.

Teper nikudy ne dinesia, pojasnyv vin i znovu vvimknuv lebidku.Z vody stalo vypovzaty o, schoe na velyeznyj, zlehka spliusnutyj mulia jiaka,

o zaepyvsia za vika ino nabytoho vsiakoju vsiaynoju trala. Ja kazala, kori, a ty Uch, ni ha sobiOstannij vyhuk Ajry buv vyklykanyj vyhliadom dvoch istot, rozmirom z velykoho

sobaku, o nahaduvaly sprutiv blido-lilovoho kolioru z jaskravymy purpurnymy pli-amamy. Vony maly po is tovstych upale, zabezpeenych solidnymy kihtiamy. Ve-pyvy u protylenyj kraj jiaka, vony namahaly zupynyty joho prosuvannia do sui.

Stop! skazala Strila, po-mojemu, my daremno ce robymo.

Tovstun movky torknuvsia puta i baraban lebidky zupynyvsia. Meni zdajesia, ce jich hnizdo. Nu cych, oktyjanka machnula klineju u bik

sprutiv. Ti zrobyly e dekika sprob vidtiahnuty hromizdku sporudu na hlybynu, apotim dokirlyvo vtupylysia na liudej i oktiv velykymy, jasno-zelenymy oyma.

Tak, nezruno vyjlo, pohodylasia Ajra, chlopci, moe, sprobujete vide-pyty tral vid cijeji tuky? Raptom u nych tam dytynata abo o na ktalt cioho?

Ne dumaju, o vony zrozumiju nas pravyno, zapereyv Froj, meni nechoesia, ob mene chapaly upaciamy za nohy j take ine O o, sprobuj jich vi-dihnaty.

Jak? Daj rozriad poverch holiv. Moe, ce jich zliakaje. Tiky akuratno.Ajra znyzala pleyma i pidniala pistolet Jaskrava blakytna blyskavka kynulasia

erez riku v pivtora metrach nad vodoju. Ohlulyvyj hrim rizonuv po vuchach. Ver-chivka kamjanoho ikla, jake styralo z vody v sotni metrach vid bereha, nenae vybuch-nula, rozletivy na bezli oskolkiv.

ort! Spodivajusia, ja jich ne vbyla?Spruty plavaly na poverchni, mliavo rozkynuvy upacia.Froj i Tovstun odnoasno kynulysia vpered i poaly pospino vidipliuvaty vika

sitky vid hnizda. Osa! o u vas tvorysia? prolunav iz dynamika holos kapitana. U o ty

striliala? Ja prosto chotila jich zliakaty, pryhnieno vidpovila divyna.Strila pidijla do neji j tycheko popleskala klineju po pleu. Koho?! harknuv Hom, a, teper bau. Tral zaepyvsia za jichnie hnizdo, pojasnyv Froj. Osa ni pry omu. Ce bula

moja bezhluzda ideja panuty v povitria. Ja povynna bula braty prycil vye, skazala vona, moe jich jako mona

vylikuvaty? Ne zdumaj lizty za nymy u vodu, poperedyv kapitan, Ej, o ty znovu

zatijala?Ajra znovu pidniala pistolet i cilylasia u velyke dovhe tilo, o povino ruchalosia

pid samoju poverchneju vody. Ce buv toj samyj veletenkyj ervjak, jakyj e neodavnozahorav na plavuomu ostrovi. Zaraz vin nablyavsia do neruchomych sprutiv.

Dumaje, vin choe jich zerty? zapytala Strila. A navio b inake vin do nych plyv? Spodivaju, vy znajete, o robyte, proburav Hom, o sposterihav za cho-

dom podij erez kamery na olomach extremaliv. Jako vyriyla striliaty, ne ekaj, poky cia tvariuka pidplyve do nych blye, ni

na 10 metriv, skazav Froj, inake ty ostatono jich ukolokaje.Tym asom, ervjak zminyv trajektoriju i stav ohynaty svoju potencijnu zdoby po

yrokij duzi. Vin o, mene pomityv? zdyvuvalasia Ajra.Froj zaperelyvo pochytav holovoju: Navi jako b pomityv, vin ne znaje, o take pistolet. Tut o ine. Dumaju,

jomu potribno perekonatysia, o spruty mertvi. A jaka jomu riznycia? zapereyv Tovstun, vin bie jich raziv u desia. Ne znaju. Moe, u nych otrujni kihti. y cej ervjak vzahali jis tiky pada. Vin

ruchajesia do nych. Osa, pryhotujsia, zarazU cej moment odyn iz sprutiv slabko voruchnuv upacem. ervjak zlehka zminyv

kurs i povernuvsia na kolyniu dystanciju. Trochy piznie povoruylysia ve obydvaspruty. ervjak linyvo rozvernuvsia i stav viddaliatysia do seredyny riky.

Uch! vydychnula Ajra, opuskajuy pistolet, Fle, tobi pjatirka z bilogiji. Avzahali, ja straenno rada, o vony yvi. Vony taki myli, pravda?

Uhu, pohodyvsia Froj, choa, koly znachodysia vid nych u trioch krokach,ce men pomitno. Dumaju, podruytysia z nymy bulo b dosy skladno.

Nu, ce my e podyvymosia, optymistyno zajavyla divyna. Tiky ne namahajsia podruytysia z nymy priamo zaraz. Harazd, ne budu. Tym bie, jim javno ne do nas.Spruty postupovo opamjatovuvalysia. Vony tycheko plavaly kruhamy odyn bilia

odnoho, inodi stykajuy upaciamy. erez kika chvylyn oboje, nenae zmovyvy,vchopylysia za kraj hnizda. Pislia kikoch ryvkiv, vaka konstrukcija zruyla z miscia jpopovzla he vid bereha.

Hom zitchnuv i vidkaliavsia. Osa! Zavdy dumaj holovoju, per ni chapatysia za zbroju, a to ozyrnutysia ne

vstyhne, jak pone palyty v use, o ruchajesia i pohano vyhliadaje. Zbroja ce neihraka.

Jasno, Bos. Ja zrozumila, usvidomyla i take ine. A vzahali, stosovno tuteniojibilogiji. o z cym bude pislia kolonizaciji?

U sensi? perepytav kapitan. Nu, ja maju na uvazi, my skladajemosia v osnovnomu z polipeptydiv, okty z

politeriv, a misceva yvnis z oho na zrazok nejlonu. I vsim cym triom typam bichi-miji potribno bude jako spivisnuvaty v odnij zahanij bisferi.

Ce jak try paraleni ployny, zauvayv Hom, vony mou znachodytysiav odnomu prostori, ne peretynajuy.

Bos, ty sam-to viry u ciu paralenis? ustriav Froj, osnovna chimija v usichtrioch odna j ta . Acetaty, spyrty Hadaje, ce moe zalyytysia bez naslidkiv?

Choe esno, Fle? Ja vpevnenyj, o ideana paralenis je tiky v pidrunyku zgeometriji. V reanomu sviti nio nikoly ne zalyajesia bez naslidkiv. Ty e zabuv prominerani reovyny. Buv vypadok na 2-ij Barnarda: misceva yvnis, jaka, za naymy po-niattiamy vzahali neorganina, pronykla na sklad i zerla uve jablunyj dem tiky tomu,o v niomu je lehko zasvojuvani spoluky zaliza. Usim bulo smino, poky chto ne naha-dav, o v liudkij krovi te bahato zaliza. Ce tak, dlia prykladu. A je e fenomen xeno-gennoho bustera, poky e nikym ne pojasnenyj. Dva riznoplanetni vydy mikroorga-nizmiv za jakycho umov zapozyuju odyn u odnoho mechanizmy bichiminych pro-cesiv, i ce pryskoriuje evoliuciju v sotni raziv.

Ot i ja pryblyzno pro te same. Cikavo, chto-nebu, okrim nas, pro ce zamys-liujesia?

Tak, vidpoviv Hom, xenobilogy, u vinyj vid roboty as. A serjozno za-jmusia, koly prypre. Problemy vyriujusia u miru vynyknennia. Take zahane pravylo.

Zrozumilo, protiahnuv Froj i vidijov ubik, spantelyeno potyrajuy potyly-ciu. Ajra napuuvala joho drunim liapancem po spyni i znovu perechopyla inicityvu:

Ie, Bos, te stosovno bilogiji. Skafandry zniaty mona? Systema dozvoliaje. Systema proburav kapitan, systema ne rozrachovana na takych bovdu-

riv, jak vy. Ja e ne dyvyvsia uvano povnyj videozvit, ale upevnenyj, o tam vystaajevytivok.

Ale Bos o? Vysluchaj, bu laska, moji argumenty. Po-pere, z tijeji myti, jak my rozkryly

olomy, projlo ve try hodyny, i odnych problem ne vynyklo, po-druhe, u skafandrachvyde vtomliujesia, a ce negatyvno vplyvaje na vykonannia programy, po-tretie

Tovstun torknuv Froja za plee i estom zaproponuvav projtysia. Upevnyvy, ojich ne uju, vin zapytav:

Fle, koly my vidipliuvaly tral, ty ne zahliadav vseredynu cijeji sporudy? Ni. Meni jako navi u holovu ne pryjlo. Ja vstyh zahlianuty. Ce spravdi hnizdo. Tam, useredyni, kladka. Kladka? perepytav Froj. Kika velykych ikrynok, pryliplenych do stinok, pojasnyv Tovstun, Potim

pokau zapys z kamer na olomi. Ale chaj ce poky bude mi namy. Ty ne choe, ob divata znaly? Vvaaju za krae skazaty jim piznie. Ja pobojujusia, o zaraz vony spryjmu

ce zanadto emocijno. Jim moe zdatysia, o my majemo spravu z projavom rozumu. Jane dumaju, o estyniky rozumni, skori, ja vpevnenyj u zvorotnomu. Znaje, bahatoistot instynktyvno utvoriuju pary, buduju hnizda i spino zachyaju potomstvo. Ale

Ale ce roby jich zanadto schoymy na nas, dohovoryv Froj. Ty majeraciju, partnere.

Okt korotko blymnuv miano-zelenymy pliamamy ekvivalent drunioji pos-miky.

Ahov, chlopjata, pro o vy tam sekretnyajete? kryknula Ajra. Pro inok, zrozumilo! kryknuv u vidpovi Froj, A ty sumnivalasia? Ni chvylyny ne sumnivalasia. A jak odo toho, ob zajniatysia geologijeju? To-

bto, jako, zvyajno, vy ne vvaajete, o dovbaty ciu maliovnyu skeliu maju divata,poky chlopci pro nych pleu jazykamy.

Tovstun rozsmijavsia serijeju jaskravych zyhzahiv, i tycheko tovchnuv Froja vbik.

Chodim, partnere. U nas e kupa sprav, virno?

Zvorotna doroha projla u bezperervnych superekach navkolo majbutnioho mis-cia bazuvannia. Divata chorom vymahaly: odna plia bilia lazurnoho moria, pamy jverbliudiv, ina hariai termani derela, mochovyti kameni ta spivajuych komach.Froj nahadav, o na pliai expedycija ve bula, a verbliudiv na ciu planetu e ne zavezly,jak, utim, i pamy. Tovstun, ne vidryvajuy vid kerma, dodav, o termani derela neproblema, jich skiky zavhodno v kvadratach 3J5-X i 8E2-C, ale do nych dodajusia po-stijno dijui vulkany na vidstani blyko kilometra.

Nastupnymy varintamy buly: u odnijeji rika z vodospadom u maliovnyomuchvojnomu lisi, u inoji ozero, otoene kvituymy vysokohirnymy luhamy. Pry slovirika Froj i Tovstun chorom vydaly stohin, a potim povidomyly, o tut nemaje nichvojnych, ni kvitkovych roslyn, i ne bude, doky chto-nebu ne zajmesia dekoratyvnymsikym hospodarstvom.

Pislia cych nevtinych povidomle, divata poaly bujanyty, barabanyty kulakamyi kliniamy po krykach kontejneriv, vymahaty skladannia defektnoji vidomosti j zaminyplanety na novu, taku, o vidpovidala b zahanopryjniatym standartam jakosti.

Absoliutno nespodivano Froj tknuv pacem v ekran i spokijno zapytav: Jak odo o takoji miscyny dlia naoho malekoho hoteliu? Hm, skazala Ajra, Voda, napevno, cholodna, choa Zeleni zamalo, dodala Strila, Ale vzahali-toA Tovstun prosto kyvnuv oyma.Zavdiaky cij znachidci, Froj mav molyvis erez kika chvylyn vidraportuvaty: Bos, my vybraly misce dlia bazovoho taboru. Pohoduje? Stop, skazav Hom, Spinoho z oktamy, ja pravyno zrozumiv? Nu, tak, pryrodno. Todi, mabu, treba zapytaty dumku jichnioho kapitana.

Na kapitan zalyyv ce na rozsud expedyciji, proinformuvav Tovstun. Zrozumilo. I o vy vybraly? Kvadrat 4D9-i. TutTut erez kamjanyste plato, pidniate na dva z hakom kilometry nad rivnem

moria, protikav vydkyj povnovodnyj strumok, o brav poatok na kraju vysokohirnoholiodovyka. Bahato vikiv tomu joho ruslo perehorodyv obval, i voda, obtikajuy pryrodnuhrebliu, promyla u skenij porodi yroku trykutnu zatoku. Misceva ora j fauna e slaboosvojilasia v porivniano orstkomu klimati vysokych peredhirjiv, tak o po berehachrosly lye kuysti syniuvati lyajnyky, a u vodi mekaly tiky hruopodibni koloniji vodo-rostej i dribni napivprozori istoty, o nahaduju terriankych prisnovodych krevetok.

Zhidno zi zvyajem, jakyj buv odnakovyj u dalekych rozvidok oboch cyvilizacij,imja planeti davav kapitan korablia, o vidkryv jiji, te, jake vyznaje vidpovidnym itodi, koly vyznaje potribnym. V danomu vypadku imja maly pohodeno vybraty dva ka-pitany, pryomu vony z cijeju spravoju ne due kvapylysia. A ot nazvu bazovoho taboruprydumuvala expedycija, i ce nalealo robyty vidrazu pislia vyboru miscia, do poatkujakycho robit z joho organizaciji. Nichto ne znav, omu tak pryjniato, ale zvyaju vsinamahalysia dotrymuvatysia.

Vsi e tiky poynaly perebyraty v dumci molyvi varinty, jaki buly b rivno zrozu-mili i terrianam, i oktam, koly Ajra nespodivano bovknula:

Ozero Pifagora! Na ozero ne tiahne, zauvayv Froj. Chudonia hiperbola, paryruvala vona. Krim toho, Pifagor vlasna nazva, na oktyjanku ne perekladajesia. Jak to ne perekladajesia? vtrutylasia Strila, Prekrasno perekladajesia. Pi-

fagor. Uenyj, jakyj skiky tysia rokiv tomu prydumav ce, oktyjanka pidibrala hostryjkami, nadriapala na pianyku priamokutnyj trykutnyk zi storonamy 3-4-5, i prymalio-vuvala do konoji storony kvadrat, o zobrauje klasyni Pifagorovi tany.

Froj pouchav potylyciu. Chlopci j divata, ja ne zrozumiv. Pifagor yv v Elladi 3000 rokiv tomu. Ellada

ce na Terri. Fle, ty plutaje, mjako zapereyla Strila, Pifagor dijsno yv pryblyzno todi,

ale u (vlasna nazva), a (vlasna nazva) ce na Oktyjani.Ajra trusnula holovoju, podyvylasia na Froja, potim na Strilu, i v povnomu nerozu-

minni vsilasia na zemliu poriad z Pifagorovymy tamy. Dva odnakovych Pifagora, o yly za tysiai rokiv do kosminoji ery na dvoch

riznych planetach, roztaovanych u 190 svitlovych rokach odna vid odnoji. Mistyka,blin

A, po-mojemu, ce tryvino, povidomyv Tovstun, Dlia kompu Pifagor ne vlasna nazva, a nazva avtora teoremy pro rivnis kvadrata hipotenuzy sumi kvadrativkatetiv. Takyj avtor buv i na Terri, i na Oktyjani. Tomu transliator perekladaje imja va-oho uenoho, jak imja naoho, i navpaky.

Vynykla pauza. Usi perevariuvaly ciu sviu dumku. Potim Froj plesnuv u doloni. Partnere, ty vriatuvav mij mozok vid perehrivannia. Dribnyci, Tovstun, blymnuv lymonno-ovtym zyhzahom na puzi. Siohodni

ja, zavtra ty. Nazva pryjmajesia? zapytala Ajra. e b pak! vyhuknula Strila, Peryj v istoriji bazovyj tabir, u jakoho nazva

z legendoju! Ce kruto!Samu organizaciju bazovoho taboru terriany j okty, jak vyjavylosia, ujavlialy sobi

po-riznomu. Terriany prosto vstanovyly standartnyj ater, vuzol zvjazku i poliovyj gene-rator. Okty pidijly do spravy bie kapitano. Za dopomohoju mobinoji ustanovky,

schooji na perehodovanoho slona, vony vyduly z pinoskla nevelykyj architekturnyj ans-amb z aronym mistkom i vytonenoju ohliadovoju veeju. Pokinyvy z oblatuvan-niam taboru, uasnyky expedyciji vykotyly na svioutorovanyj startovyj majdanyk ok-tyjankyj robot-nosij, spinymy zusylliamy zavantayly v nioho pryblyzno pivtonnyspino zibranych zrazkiv i vidstrelyly u bik korabliv, o drejfuvaly na orbiti.

Provivy oyma znykajuu v nebi jaskravu ciatku reaktyvnoho vychlopu, i poe-kavy, doky stychne vidlunnia ohlulyvoho hurkotu, o bahatorazovo vidbyvalosia vidschyliv hir, Tovstun hlybokodumno zauvayv:

Slubova astyna programy na siohodni zaverena. Ja dumaju, my mohly b pe-rejty do

Ostanni joho slova potonuly v opleskach inych trioch uasnykiv. Ideja perejtydo jakycho osoblyvych pojasne ne potrebuvala.

erez try hodyny kapitan Hom vyklykav bazovyj tabir na zvjazok.Vidhuknulasia Ajra, o bulo na krae. Na Froja Hom nakryav by po-spravni-

omu, a na neji Tym bie, vona usim svojim vyhliadom pokazuvala hotovnis do prou-chanky

Osa, u mene vsioho try pytannia: navio vy znualysia z tvaryn, chto postavyvtut kopiju doistorynoho zamku i komu naleala ideja nudystkoji pjanky bilia bahattia?

Bos, jako vy majete na uvazi abu j trylobitp, to my z nymy cilkom prystojnopovodylysia.

Tak? A ja ne zauvayv, ob vony vyhliadaly aslyvymy, koly vy smykaly jich zalapky i tykaly v boky. Ce ne kiky, a dyki tvaryny. Navio znadobylosia ipaty jichrukamy I kliniamy?

My sliduvaly poradam doktora Jefremova, vidpovila Ajra, obhovoriuvalyliachy evoliuciji liudej i oktiv. Miscevi aby blyki do naych predkiv, a trylobit dooktyjankych.

Jasno, perebyv Hom, a oskiky yvi naoni posibnyky z nastupnych ablivevoliuciji tut vidsutni, vy perejly vid trylobitu vidrazu do trohlodytiv?

Ni, my obhovoryly usi abli, ade na liudkomu i na oktyjankomu tili monaprosteyty. Do rei, de ark?

Spy, a o? Dlia neji je choroa novyna: vona maje vhadala z oktyjankoju evoliucijeju. Nu,

za vyrachuvanniam dribnych detalej niby Tak, znovu perebyv kapitan, ja zrozumiv sens dyvnych choreogranych

vprav, jaki vy vykonuvaly pislia obidu. Perechid vid jajcerodnych do sumastych i dali doplacentarnych ssavciv ty pokazala due naono.

Ja staralasia, skromno vidpovila Ajra. Choa, dodav Hom, Fle u roli rannioho hominida buv perekonlyviyj.

Zdajesia, jomu ne dovelosia osoblyvo napruuvatysia, ob ce zihraty A o potim? Potim my perejly do doistorynoji kutury. Z cijeju metoju vy vynyly pozaplanovyj rejs na atli za drovamy, a potim vy-

luyly z bortovoji apteky etylovyj spyrt? Z drovamy tak, bulo, vyznala divyna, ale spyrt prytiahnuly okty. Ach, on vono o, zbenteeno proburmotiv Hom. Tak, Bos. Za jichnim starodavnim zvyajem, v uroystych vypadkach Zaha-

lom, pryblyzno jak u nas. Na a, vyukanii napoji vyjavylysia neprydatni odyn dlia od-noho, a ot etanol z vodoju v objemnij proporciji 2:3

A zamok zvidky? zapytav kapitan. Ce vypadkovo vyjlo. Fle liapnuv, o bazovyj tabir oktiv schoyj na starodavnij

zamok. Ti due zacikavylysia, my vydko namaliuvaly o u styli 10 stolittia do k. e

esne slovo, Bos, u nas i v dumkach ne bulo, o okty spryjmu ce, jak kerivnyctvo do diji,a vony v odnu my pidihnaly svoju maynu z chobotom i

Divyna zobrauvala rukamy, jak cilkom buv vydutyj zamok.Kapitan vako zitchnuv. Harazd, Osa, kartyna vaych iz Fleem podvyhiv u zahanych rysach zrozumila.

Vae astia, o ja vtomyvsia i chou spaty. Faktyno ja ve zdav vachtu Zmijevi. Spodi-vajusia, vy ne stavytymete joho v nezrune stanovye svojimy pohanymy vytivkamy.

Zvisno, Bos! Nioho takoho, o vychodylo b za ramky reglamentu programykuturnoho obminu.

Jako ce dvoznano zvuy, proburmotiv vin. Tak u chartiji, beznevynno pojasnyla Ajra.

erez 5 chvylyn pislia toho, jak Ngen zminyv kapitana na vachti, Froj poprosyvzhody na obsteennia vodojmy bez vykorystannia speczasobiv zachystu. Ngen trochypoburav dlia poriadku, ale dozvil dav. Schoym ynom Tovstun pohovoryv z ok-tyjankym vachtovym. Nezabarom usi etvero ve pleskalysia v zatoni. erez pivhodynyFroju ta Strili ce nadokuylo, tym bie, voda bula ne nadto vye 15 gradusiv Cesija.Vony udvoch vidpravylysia hotuvaty programu na veir, pozajak vytiahnuty z vody Ajrui Tovstuna ne bulo nijakoji molyvosti. Ajru, bate, zacikavyla zdatnis oktiv maje neob-meenyj as znachodytysia pid vodoju, spilkujuy odyn z odnym za dopomohoju jaskra-vych koliorovych vizerunkiv na tili. Tovstun iz zadovolenniam demonstruvav ciu zdat-nis, plavajuy bilia samoho dna j zobraujuy na poverchni svoho erevcia prostekiruchlyvi kartynky. Ajra raz po raz pirnala, splyvajuy, lye ob nabraty v leheni povitria.

Zachopyvy cym zaniattiam, vona neabyjak pereocholodylasia. Tovstun zapido-zryv nedobre i zvjazavsia zi Striloju, a ta peredala pytannia Froju. Zahalom, nioho stra-noho ne stalosia: Tovstun vidbuxyruvav zlehka posynilu divynu do bereha na svojijspyni, a na berezi Froj tut e rozter jiji orstkym runykom do radykanoho poervo-ninnia.

Strila, o sposterihala cej proces, prypustyla, o u liudej te isnuje mova koliorivtila. Vona podumala, o sposterihaje erotynu hru, pry jakij kolir tila miniajesia vidmrijlyvoho syniuvato-biloho do zbudenoho ervoniasto-roevoho.

Ajra bula vymuena rozaruvaty oktyjanku, pojasnyvy, o kolir liudkoho tila vy-znaajesia tiky intensyvnistiu krovotoku v kirnych kapiliarach. Vona moe miniatysiaz bahatioch pryyn, i ervonyj kolir zovsim ne obovjazkovo hovory pro sexuanezbudennia. Ina sprava mimika oblyia j tila, o utvoriuje cilu movu. Mimika vyja-vylasia oktam praktyno neznajoma okrim ruchiv oej, ekvivalentnych kyvkam holovyta znyzanniam pleyma. Oktam u spadok vid trylobitopodibnych predkiv distavsia hnu-kyj pancyr, segmenty jakoho pokryvaly velyku astynu spyny i dejaku astynu holovo-hrudej. kira na yvoti, vina vid pancyrnych plastyn, bula nasyena chromoforamy tapokryta sensornymy vorsynkamy, ale te ne zabezpeuvala bahatoji mimiky. oravda,okty mohly zhortatysia v klubok (Strila tut e ce prodemonstruvala, peretvoryvy naorstku pancyrnu kuku). Vyjavylo, o predky oktiv takym ynom zachyaly vrazlyviastyny tila vid chyakiv, a teper zhortannia v klubok maje znaennia lye u sporti, v tan-ciach i v erotynych ihrach.

Rozmova pro specyku indykaciji sexuanoho zbudennia u oktiv ta u liudej mohlab zatiahnutysia, ale Ajra zajavyla, o pora b perejty, nareti, do programy kuturnohoobminu. Froj ujidlyvo vidpoviv, o programa davno ve hotova, a jako dejaki (ne po-kazuvatymemo pacem) cioho ne pomityly, to prosto pohano dyvylysia na vsi boky

Spravdi, Froj i Strila vidutno prosunulysia u spravi vzajemnoho pronyknenniakutur. Oktyjanci spodobalysia foklorni latynoamerykanki rytmy z koliorovym supro-vodom v cholodnij oblasti spektru. Terrianyn vybrav povini oktyjanki svitlovi etiudy,o moduliuvalysia zvukom na nykych i serednich astotach. Z usioho cioho bulozrobleno mix, jakyj zaraz i proponuvalosia ocinyty hliadaam. Dlia bioho efektu Froj iStrila na vydkoru zibraly jaku konstrukciju z dynamikiv i lazernych sygnanych lich-tariv, i spino vyhadaly pid neji drajver dlia kompu.

Vy choete skazaty, o cej inenernyj komar praciuvatyme? pocikavylasiaAjra, obkydajuy skeptynym pohliadom motoronuvatyj prystrij.

Zaraz pobay, poobiciav Froj i o uvimknuv.U poverchniu zatonu udaryly try slipui spektrano ysti promeni ervonyj, synij

i ovtyj, rozsypajuy tysiaamy jaskravych, jak sonce, veselok. Po vuchach udarylo oh-lulyve vibrujue vyttia ta skrehit, nenae mijon bereznevych kotiv vodnoas vyslovylysvoju ninis do obrany, a mijon cviachiv odnoasno podriapaly po mijonu stekol.Liudy reektorno sily, zakryvy holovy rukamy, a okty maje zhornulysia v klubky, do-vivy, o ne zovsim vtratyly navyky svojich dalekych predkiv. Pry ciomu usi o ska-zaly, a oktyjankyj komp hlyboko i nadovho zamyslyvsia nad perekladom skazanoho. In-terpretacijeju takych lexynych konstrukcij jomu do cioho momentu zajmatysia ne do-vodylosia. erez sekundu Strila zdohadalasia vymknuty ce nepodobstvo, a e erez kikasekund postupyly vyklyky z oktyjankoho i terriankoho korabliv erhova vachta cika-vylasia pryynamy vybuchu ta najavnistiu poterpilych.

Zjasuvavy sytuaciju, erhovi oaslyvyly komp e kikoma korotkymy frazamy ztijeju taky lexykoju, o dozvolylo, nareti, vyriyty zavdannia avtentynoho perekladu.Nad perekladom liudy j okty smijalysia e chvylyn desia. Za cej as Strila i Froj vse-takyzumily vidreguliuvaty svoju samorobku, i o tut poalosia

Okrim muzyky j tanciv, v programu dlia riznomanitnosti buly vkliueni ihry zmjaykom, tako na vydku ruku vyhotovlenym iz ftoroplastovoho hermetyka. Vin vayvbie dvoch kilogramiv, buv due prunym, ale daleko ne mjakym. Pryblyzno takyjsportyvnyj snariad, jak vyjavylosia, vykorystovuvavsia v drevnich rytuanych zmahanni-ach i u terrian, i u oktiv, pryomu pravyla buly maje odnakovi. Na kin postavyly skla-dannia erhovoho graku-zvitu najrutynnie zaniattia z molyvych, tak o brakuazartu ne bulo. Zhodom kapitan Bouz, perehliadajuy zapys cioho epizodu, dyvuvavsia,o hravci tak lehko vidbulysia: odnoji zlamanoji kincivky, ba navi odnoho zabyttiavnutrinich organiv.

Prohrava para Froj i Strila vlatuvalysia na zdutij obolonci meteorologinohoaerostata, uvimknuly perenosni terminaly, prystupyly do skladannia grakiv-zvitiv. To-nie, prystupyv Froj, a Strila uliahlasia poru, demonstratyvno rozkydavy v storony usiotyry oporni kincivky.

Navio robyty dvii odnu robotu? nachabno pojasnyla vona, ja tebe na-dychatymu, a potim prosto perederu tvij zvit za dopomohoju perekladaa.

Froj pouchav potylyciu i, ne znajovy nioho, o mona protystavyty takij zaliz-nij logici, posunuv do sebe terminal i poav zapovniuvaty formy. Nu, tak, zvyajnasprava. U divatok popa kruhla, u chlopykiv plaska, zdohadajtesia, chto pye zvity.Pryblyzno erez pivhodyny Froj zbahnuv: Strila vydala ku, zvyajnu dlia divat iz da-lekoji rozvidky, a vin spryjniav ce, jak samo soboju zrozumile. Vin ozyrnuvsia na ok-tyjanku.

Do mene te tiky zaraz dijlo, povidomyla vona, nenae proytavy johodumky, ja jako ne podumala, o ty ne okt. U mene avtomatyno tak vyjlo

Froj znyzav pleyma j posmichnuvsia: U mene te avtomatyno.

Strila pidvela holovohrudy i zadumlyvo pidperla kliniamy verchnij kraj pancyra.Jiji oi synchronno pohojdalysia na steblynkach.

o cikave vidbuvajesia z naym spryjniattiam, konstatuvala vona, zvernyuvahu na Osu j Tovstuna.

Zvernuv. Osa, jak zavdy, zapaliuje. Namahajesia stvoryty novyj oktyjankyj ta-ne. Tovstun roby vyhliad, niby jij ce vdajesia.

A jak ty dumaje, o oznaaju ci buzkovi ziroky u Tovstuna na erevci? Ne ujavliaju. esty meni trochy zrozumili, ale hra kolioru Poklyk stati, povidomyla Strila, kolirna indykacija, o distalasia nam vid

predkiv i slabo kontroliovana svidomistiu. Dlia oktyjanky ce maje zaproennia zajniaty-sia liubovju.

Nejmovirno cikavo, skazav Froj, vidmityty u zviti? Ave. Tiky jak? U gra spostereennia poza grakom pidpunkt osoblyva dumka vkazaty,

o liudy j okty subjektyvno spryjmaju odyn odnoho, jak rasy odnoho biloginohovydu. erez ce vkliuajesia instynkt gennoji riznomanitnosti pouk sexuanoho part-nera inoji rasy.

Nezvaajuy na javnu reproduktyvnu nesumisnis, dodala oktyjanka, cenajcikavie: zdatnis spryjmaty kryteriji sexuanoji pryvablyvosti inoho rozumnohovydu z inoji astyny vsesvitu.

Molyvo, pohodyvsia Froj, tiky krae ne rozvyvaty ciu dumku dali, bo zcymy kryterijamy nioho do puttia ne zrozumilo. Napryklad, my, usi etvero, nijakymkryterijam ne vidpovidajemo. Ja zanadto chudyj, Tovstun zanadto tovstyj, u Osyzanadto vuki stehna, a u tebe zanadto ploski plastyny spynnoho pancyra.

Zvidky taki hlyboki znannia pro oktyjanki idealy krasy? zapytala Strila. Z knyhy vaoho venoho. A, zrozumilo. olovik ce rama j motor, a inka samochidnyj jajcemet, i

vhori u konoho zdorovennyj bikompjuter, Strila rozvela klini na pivmetra v sto-rony, pokazujuy ujavnu potunis rozumovoji mayny sexuanoho idealu.

Pryblyzno tak, pohodyvsia Froj. Nerealistynyj pidchid, konstatuvala oktyjanka. Tono! skazala Ajra, nepomitno pidijovy zzadu i liopnuvy pomi nymy,

Tovstune, hreby siudy, tut u zviti pro mivydovu erotyku pyu. Usi dumky ve vra-chovani, lye tvojeji brakuje.

Do momentu, koly vyspanyj Hom zjavyvsia v erhovij rubci, kuturna programabula v samomu rozpali. Zadychana i, sudiay z vyhliadu, straenno zadovolena sobojuAjra sydila na dachu atra, i vidblysky lazernych promeniv hraly na jiji volohij kiri. Uodnij ruci vona mala arku iz jakymy zakarliukamy, a v inij megafon. Peridynovona, perekryvajuy hunu dzvinku muzyku, o kryala. Froj, kerujujuy oktyjankymkarom, na malij vydkosti jizdyv po majdanyku za oboma oktamy, nenae z metojukoho-nebu z nych zadavyty. Okty vidskakuvaly, vidkouvalysia i obbihaly kar po kolu,inodi tykajuy v joho korpus dovhymy plastykovymy erdynamy.

Hom tknuv na paneli znaok vyklyku i stroho zapytav: Osa! o znovu za bezhluzdia tut tvorysia? Ce ne bezhluzdia, Bos. Ci okty pokazuju starodavnij myslyvkyj tane, o imi-

tuje bij z veletenkym chyym trepangomVona hlianula na schemu i kryknula v megafon:

Napravo ver i try objizdy radis sim proty hodynnoji Vyba, bos, u mene tutnamaliovana karta trajektoriji trepanga, v sensi, kara, jakyj zobrauje trepanga, i ja ko-manduju Fleu, ob vin

Ja ve zrozumiv, perebyv kapitan. A omu ty znovu hola j zmylena, jak ki? Starodavnij kritkyj tane z bykom, pojasnyla vona, vin opysanyj nazad

na sim, i try objizdy radis sim za hodynnykovoju e raz vyba, bos. Tak ot, taneopysanyj u doktora Jefremova, ot my j vyriyly

Ja ne pomityv, ob vin tam buv opysanyj, znovu perebyv vin. Ce ve v inij knyzi, utonyla divyna, my vybraly knyhy doktora Jefre-

mova neformanym posibnykom z kontaktu, tak? Ne jlosia pro vsi joho knyhy, zapereyv Hom. Upravo visimka pja na devja Chiba? Ote, my ne tak zrozumily. Ato. I ce ve ne vpere. A chto buv bykom? Te kar? Aha. Znaje, jak vako bulo erez nioho strybaty? Ale, Froj skazav, o v mene

nepohano vyjlo Perpendykuliarno taka visimka, i rizko stop u perechresti Use, za-raz vony joho dobju.

Koho? ne zrozumiv kapitan. Trepanga, pojasnyla Ajra, ce myslyvkyj tane. A, nu, zvisna riI, spravdi, trepang, sebto kar, buv maliovnye dobytyj dvoma synchronnymy

udaramy erdyn u borty. Froj i Ajra zaaploduvaly. Maje vidrazu za spynoju kapitanaprolunav trykajuyj sygnal i komp povidomyv: korabe oktiv zaprosyv zvjazok.

Vmykaj, rozporiadyvsia Hom. Kolego, tobi spodobavsia cej tane? zapytav aman, zjavliajuy na ekrani. Tak. Due zachopliujue. Same tak, pohodyvsia oktyjankyj kapitan, tane, jakyj pokazala Osa, te

buv zachopliujuym. U cych drevnich rytuanych ruchach je o osoblyve Junis cyvilizaciji? prypustyv Hom. Molyvo, pohodyvsia toj, i, bez odnoho perechodu, dodav, Meni pryjla

instrukcija z bazy. Pro te, jak vesty spilkuvannia kontakt spivpraciu. Tobi ce cikavo? Tak. Due. Todi ja ytaju: Vam rekomendovano-propysano fenomenologino dosli-

duvaty cyvilizaciju-yttiedijanis naych partneriv i nadaty jim dopomohu-spryjanniav tych e doslidenniach stosovno nas. Schvaliujesia j zaochoujesia vsiake informa-tyvne reglamentovane j samoorganizovane spilkuvannia mi indyvidamy v grupach.

Vynykla korotka pauza. Cikavo, vony dovho dumaly, per ni ce vyhadaty? vymovyv Hom. Biurokratija, konstatuvav aman, hipertrofovana peredbalyvis. Hadaju,

ty skoro otrymaje due schou instrukciju. Navi ne sumnivajusia, vidpoviv terrianyn, kydajuy pohliad na ekran sposte-

reennia za taborom.Froj namahavsia tanciuvaty sambu zi Striloju. Vona esno namahalasia adaptuvaty

ruchy cioho tanciu dlia svojich otyrioch lap, ale ne due v ciomu dosiahala uspichu. Frojvymuenyj buv zdijsniuvaty udesa balansuvannia, ob ne nastupyty svojij dami na pe-redni oporni lapy. Tovstun i Ajra, o vlatuvalysia poru na zdutij obolonci aerostata,raz u raz zalyvalysia homerynym rehotom. Ajra smijalasia, tupala nohamy i dzvinkoliaskala doloniamy po stehnach, a Tovstun blymav riznokolirnymy smuhamy na tili, jaknovorina jalynka, holosno klacav kliniamy i skrypiv plastynamy pancyra.

Cikavo, moe, vony siohodni j do sportyvnoho skelelazinnia doberusia, ska-zav oktyjankyj kapitan, azart je, i ske navkruhy dosy.

Spodivajusia, o ni, vidhuknuvsia Hom, jim slid normano vidpoyty.Mabu, ja jim zaraz nahadaju, o zavtra za grakom vybirkove doslidennia efu.

Pr