folklor/edebiyat, cilt:20, say:78, 2014/2

179

AH SMAL HATA VE pR SULTAN ABDAL DEY VE NEFESLERNDEN

ALEV-BEKTA KOZMOGONS VE KIRKLAR MECLSNE *

Medine Sivri** - Sibel Kuca***

Aleviliin ne olduu, slam inanndaki yeri, ibadet biimleri ve sosyal bo-yutlar gerek Aleviler gerekse bu alanda alan aratrmaclar tarafndan tartlmaktadr. Ancak Alevi-Bektai inancnn zamanla sadece bir inan si-temi olmann tesine geerek nemli bir kltrel ve toplumsal faktr olarak gelimesi ve tarihsel sre ierisinde yaananlar, Alevi-Bektailiin farkl ekillerde alglanmasna, yaklamlarn eitlenmesine neden olmutur. Bu yaklamlar arasnda Alevi-Bektailii gerek slam olarak gren, slamdan bamsz bir din olarak kabul eden, mezhep oldu-unu, tarikat olduunu, sadece kltr ve yaam biimi olduunu, iilikle ayn olduunu

* Bu makale, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Ana-bilim Dalnda Do. Dr. Medine Sivrinin danmanlnda Sibel Kuann hazrlad ve 13 Ocak 2014de tamamlad ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln Nefes ve Deyilerinde Mitik Unsurlar adl yksek lisans tezinden haraketle hazrlanmtr.

** Do. Dr. Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm retim yesi, Eskiehir.

*** Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal Doktora rencisi.

folklor / edebiyat

180

ya da tamamen farkl olduunu, bir Trk dini olduunu savunan birbirinden uzak birok yaklam vardr. Bu tablo bir elikiler yuma olarak grlse de aslnda Aleviliin olu-umuna etki eden faktrlerin eitliliinin ve bu inan sisteminin senkretist yapsnn ak bir kantdr.

Aratrmaclar farkl ltler zerinden yaptklar aratrmalarda Alevi-Bektai inan-cn ve oluumunu eitli kkenlere dayandrmaktadr. Bunlar arasnda eski Trk dinleri, amanizm, Maniheizm, Zerdtlk, Anadolu mitleri, Budizm gibi pek ok inan ve kl-tr esi yer almaktadr. smail Onarl, hibir etkeni gz ard etmeden tm bu yaklam-lar zetler. Onarlnn ifadeleriyle tm tanm ve yaklamlar zetlemek ve birletirmek gerekirse; Orta Asya Trk illerinde belirginleip kesinleen Alevilik; Gk-Tanr, Atalar ve Tabiat Kltleri gibi Trk inanlaryla; amanizm, Budizm, Zerdt, Mani, Mazdek vb. dinlerin etkisiyle biimlenmi; bilahare, bu retinin ncleri olan, Trkistan-Ho-rasan-Deylem-Akrat-Dersim hattyla veya Mekke-Medine-Kfe-Basra-Necef-Badat-Halep-Hatay gzerghyla gelen evliyalar, erenler, babalar, dedeler, eyhler, pirler, mritler vastasyla Anadoluya tanmtr. Gei blgelerinde Musevilik-Hristiyanlk- Hermetizm-Paulikienizm* (Bkz. Kaygusuz, 2006: 173-257) gibi eitli klt ve kltrleri de zmseyerek, eski Anadolu-Mezopotamya-Msr uygarlklar bata olmak zere, ok eitli inanlarn, felsefi dncelerin ve kltrlerin etkilenmesiyle Anadoluda harman-lanm, ayn havuzda yorulup ekillenmitir. Sonunda slami emsiye altnda bir yaam biimi, bir inan ve kltr sistemi, bir sosyo-ekonomik toplumsal dzen haline gelmitir (Onarl, 2006: 15-16).

Grld zere Alevi- Bektai inancnn kkenlerini ortaya koyma abas, ara-trmaclar kanlmaz olarak birok farkl kaynaa ynlendirmitir. slam, Orta Asya dinleri, amanizm, iilik, Anadolu ve Mezopotamya mitleri, Aleviliin bugnk halini almasnda pay olan etkenlerdir. Aleviliin zne ulamak iin tm bu katmanlar teker teker incelendiinde, asrlar ierisinde organik balarla birbirlerine getikleri, Alevilik inancnn tm bu farkllklar kendi potasnda erittii grlecektir. Kadim medeniyet-lerden bugne kolektif bilincin szgeci ile aktarlan bir inan ve davranlar btn ile karlalacaktr.

Alevilik elbette ki btn inan sistemleri gibi mitik alarla rldr ve kendine zg sembolik bir dili vardr. stelik ok katmanl yapsyla zgn bir mitoloji ina eder. Bu inancn ne derece slam kaynakl, ne derece Orta Dou kltlerine bal olduu sorusunun yantn, Alevi-Bektai mitolojisinde, buna bal olarak oluan mitlerde ve kahramanlar-da bulmak mmkn olabilir. Ancak Alevilikle ilgili aratrmalar 1990l yllardan beri artsa da bu inan sisteminin mitolojik izah ynndeki almalar son derece azdr. Oy-saki bu inan siteminde birok mitik anlat, figr ve derin bir felsefe kendini gstermek-te, kkenleri ve anlamlar bakmnda incelenmeyi beklemektedir. Aleviliin senkretist yapsna vurgu yapan ve bu alanda almalar yapan sayl aratrmaclar arasnda yer alan Irne Mlikoff, yapt Alevilik betimlemesiyle, kkenleri itibariyle bu inan sis-teminin ok katmanl bir mitolojik yapy ina etmeye msait olduunu gstermektedir.

* Bizans dneminde gelien heterodoks bir Hristiyanlk mezhebi. Mazdeizm ile Hristiyanlk arasnda bir orta yol mezhebi olarak tanmlanr.

folklor / edebiyat

181

Mlikoff, Alevilik ile ilgili u gzlemlerde bulunur:Bu, kkeni gebe bir ulusun, ata inanlarna, yzyllar iinde katlm, kalnt bir

e idi. Yine ardndan, atalarnn yaam tarzna hala bal br Orta-Asya Trk toplu-luklarnda olduu gibi, gebe airet cemiyetlerinde grlen bir inanlar mozaiinin bir din senkretizminin, Bektai-Aleviliin temel bir vasfn oluturduunu, onlar iin ayr bir dini sayg konusu olan Alinin de, gerekte, eski Trklerin Gk-Tengrisinden bakas olmadn fark ettim (Mlikoff, 1993:17).

Melikoffun altn izdii Alevilik inancn oluturan temellerle, bu inancn mitik yanlarn ina eden temeller ayndr. Hatta gemiten bu gne birer mit olarak gelebil-mi bu senkretik eler, Alevi-Bektai mitolojisinin zdr. Bu nedenle Alevi-Bektai inancnn bir paras olarak gelien mitleri incelemek bu inan sisteminin kkenlerine ulatrmas bakmndan da nemlidir.

Bu ama dorultusunda bu makalede, kozmogoni mitleri ve Krklar Meclisi anlats ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln nefes ve deyilerindeki yansmalar ile ince-lenecektir. Alevi-Bektai edebiyat kat kat rl, ok katmanl anlam dnyas ile batni, mistik ve sembolik unsurlar ieren derin bir yapya sahiptir. Tpk Alevi-Bektai inan sistemi gibi bu gelenee ait edebi malzeme de tm unsurlaryla ayr ayr incelendiinde hem edebi z, hem de sembolize ettii inan sisteminin z ortaya kacaktr. Alevi- Bektai inancnn kapsayc yaps gereince, onun zn saf bir unsura dayandrmak hata olur. Dolaysyla bu inan sisteminin znn, kendisini var eden tm renkleriyle senkretizmde olduunu sylemek mmkndr. Ayn durum Alevi- Bektai edebiyat, Yedi Ulularn ve dier ozanlarn iir dnyas iin de geerlidir. Alevi topluluklarnn gemiten bugne tm var olma ve ekillenme srelerinde dnyaya, doaya, yaama, insana ve kendine dair biriktirdikleri her alg, her dnce Alevi-Bektai edebiyatnda bir motif olup karmza kmtr. Zira toplumlarn asrlk gemilerinden getirdikleri bilin krntlar sembolik figrlerde, motiflerde younlar ve kltrel bellei ak eder. ah smail Hatai ve Pir Sultan Abdal inceleme alan olarak sememizde belirleyici olan ana unsur, ayn inan sisteminin farkl corafyalardaki temsilcileri olmalardr. Bu durum farkl corafya ve kltrler iinde yaratl anlatlarnn benzeen ve farkllaan unsurlarn grmeyi de olanakl klacaktr.

Evrenin, nsann ve Meleklerin Yaratl: Alevi Bektai KozmolojisiBtn inan sistemlerinde, evrenin ve insann yaratl zerine mitler ina edil-

mitir. Alevi- Bektai inanc da yaratl, kendi inan temelleri erevesinde bir mitle aklamaktadr. Buna gre, yaratln temelinde de Hz. Muhammed ve Hz. Alinin bir nurdan olduu dncesi yatmaktadr*. Ayrca Hz. Muhammed, Veda Haccndan nce

* Ayrca dnyann, insann ve Hz. Peygamberin yaratl ile ilgili Bkz., Fussillet Sresi, 11. ve 12. Ayet; Maide Sresi, 15. Ayet, Nisa Sresi, 174. Ayet; Ahzab Sresi, 46. Ayet; Hicr Sresi,85. Ayet; brahim Sresi, 24. Ayet. Sad Sresi 69.70.71.72. ve 73. Ayetler; Kaf Sresi, 16. Ayet; Hasan Basri antayn Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt ; Adil Ali Atalayn Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti ve Ayn Tab Mehmed Efendinin Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri III Cilt.

folklor / edebiyat

182

gerekleen Gadir Humm Hutbesinde, ok ak bir ekilde Hz. Ali ile bir nurdan olduklarn ve onun ayrlmaz bir paras olduunu ve kendinden sonra insanlara yalnzca iki ar emanet olarak Allahn kitab Kuran- Kerimi ve Ehl-i Beytini braktn ak ak dile getirmitir (Bkz. Atalay, 2007: 845-856; Gngr, 2012:104-158; Bozkurt, 2012: 47-66-69). Bu durumun bizzat Hz. Muhammed tarafndan dile getirildii rivayet edilir. Buna gre Hz. Muhammed yle buyurmutur:

Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce Allahn yed-i kudretinde bir nr idik. Allah demi yaratnca bizim nrumuzu onun sulbne nakletti ve bu nur nesilden nesile Abdulmuttalibe gelinceye kadar intikal etti. Abdulmuttalibde iki ksm oldu; bir ksm Abdullaha bir ksm Eb Tlibe geti. Ali bendendir, bende Alidenim (Sarkaya: 2005: 5).

dem yaratlmadan on drt bin yl nce var olan bu nurun oluumu da yaratln balangc olarak anlatlmaktadr. Aleviler iin ok nemli bir yeri olan Buyrukta bu konudan yle bahsedilmektedir:

Gnlerden bir gn evrenin yaratcs Ulu Tanr gcn gstermek istedi. Yksek-al-ak, sa-sol, dou bat, kuzey-gney, yer-gk, gne-ey, yl-gn gibi kavramlar yaratlr-ken ulu bykl ve byk balamas ile bir de yeil derya yaratt. Sonra o deryaya bakt. O anda derya coa geldi ve dalgaland. Darya bir gevher att. Ulu Tanr bu gev-heri ald. Ortadan ikiye bld. Paralardan bir yeil bir ak nur oldu. Orada yeil kubbe gibi bir kandil asl duruyordu. Tanr nurlar bu kandile koydu. Yeil nur Muhammed Mustafann, ak nur Ali el-Murtazann nuru oldu. Ve o nurlarn her birinden bin bir k yayld. Tm evreni aydnlatt (zm, 2009:224).

Buyrukta bu ekilde bahsedilen yaratl srasndaki kandil, Kurn- Kerimde, Nr Sresinin 35. Ayetinde u ekilde geer:

Allah gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili udur: Duvarda bir hcre; iinde bir kandil, kandil de bir cam fns iinde. Fns sanki inci gibi parlayan bir yl-dz. Mbarek bir aatan, ne douya, ne de batya ait olan zeytin aacndan tututurulur. Bu aacn ya, ate dokunmasa bile, neredeyse aydnlatacak (kadar berrak) tr. Nur stne nur. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah insanlar iin misaller verir. Allah her eyi hakkyla bilendir. (http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35)

Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl adl kitabnn Nr maddesinde, bu konuya dair yle bir aklama yapar:

Ik, ule. (Tas.) a) Allah: Allah semlarn ve yeryznn nurudur. (Nr, 24/35) (Tarft.) b) Allahn isimlerinden biri, Allahn zhir ismiyletecell etmesi, yani tm eyann sretlerinde kendini gsteren ilah varlk. c) Maddenin kalbten uzaklatrd ilh feyzi ve din bilgileri aa karmada ara olan k. (Kn. Tehnev, II, 1294) nrul-envr: Iklarn . Hak Tel. (Kn.) Allahn nru: Halka doru yolu gstermesi, maddelerin nru: Hakkn delilleri. kalblerin nru: Hak tarafndan insann kalbine atlan ve hakk btldan ayrd etmeyi salayan k (Furkan, l). (Serrc, Luma, 548.) nr-i muhammed: Hakkat- Muhammediye. Hak Tel nce Hz. Peygamberi yaratt, sonra dier varlklarn tmn onun nrundan yaratt. nr-i nbvvet: Hz. Peygamberin nru. Allah en nce bu nru yaratt. Bu nr Hz. demden balayarak

folklor / edebiyat

183

Hz. Muhammede gelinceye kadar her peygambere intikal etti. En son hakk sahibi olan Hz. Peygambere gelip onda karar kld.

Mustafa nrunu evvel kld-var Sevdi onu ol kerim u kr-grAllah Hz. demi yaratnca: Mustafa nrunu alnnda kodu Bil Habbm nrudur bu nr dedi (S. elebi)Bir hadiste: Allahn ilk yaratt ey, benim nrumdur. Buyrulmutur. (Acln,

Keful-haf, I, 265. Cl, el-nsnul-kmil, II, 37. Mucem.) (Uluda, 1991:376-377).Henz yer, gk ve hibir mahlkat yok iken Allah kudretini gstermek iin yeil ve

engin bir deniz yaratr (zm, 2009:224). Denize baktnda ise deniz coar ve iinden bir gevher, yani z karr. Allah bu gevheri alr ve ikiye bler. Mitin buraya kadar olan ksmn Hatai u deyiinde anlatmtr:

Akn tecellisi n baa geldiGevher eriyb derya ca geldiarh-i felek anda nbie geldiDem bu demdir dner devran Hu deyu (Birdoan, 2001:116)Hatai buraya kadar olan ksm, deryann yaratlmasn ve coup bir gevher meydana

getirmesini, iirsel diliyle bu ekilde anlatmtr Anlatnn devamnda Allah, aa kan bu gevheri alr ve ikiye bler. Biri yeil, biri ak iki nur oluur ve Allah bu nurlar asl bir yeil kandile koyar. Bu kandilin ismi deyilerde kudret kandili olarak karmza kar (Bkz. Bozkurt, 2012: 23-34). rnein Hatai Kudret kandilinde parlayup duran /Mu-hammed Alinin nurudur vallah (Birdoan, 2001:58) diyerek bir deyiinde bu anlatya gnderme yapmtr. Pir Sultan Abdal bu nurlardan yle bahseder:

Yer youken gk youken var olanAr yznde kandildeki nur olanGhi merkez olup ghi yer olanAlidir ah Merdan Alidir (Korkmaz,1996:121)

Pir Sultan Abdaln, Hz. Aliye vg dzd bu deyite grld zere kandil-deki iki nurdan biri Hz. Alidir. Yeil nur Hz. Muhammed, ak nur ise Hz. Alidir. Allah bu nurlar kandile koyduunda tm lem bu nurla aydnlanr. nana gre bu hadise, dem yaratlmadan on drt bin yl nce gereklemitir. Pir Sultan Abdaln yukardaki deyiinde, Hz. Alinin yer gk youken var olma durumu, yukarda aktardmz Hz. Muhammedin hadisi kabul edilen Ben ve Ali, dem yaratlmadan on drt bin yl nce Allahn yed-i kudretinde bir nr idik. inanna dayanmaktadr. Pir Sultan Abdal yine baka bir deyiinde bu duruma gnderme yaparak Dnya kurulmadan oturan posta /Bir ismi Muhammed bir ismi Ali (Korkmaz, 1996: 199) ifadesine yer verir. Hatai ve Pir Sultan Abdaln gkteki kandil ve nur hakknda hemen hemen ayn deyii syledikleri tespit edilmitir. Hataiye atfedilen deyi u ekildedir:

folklor / edebiyat

184

Bir kandilden bir kandile atldmTrab olub yeryzne saldmBir zaman Hak idim Hak ile kaldmGnlme od dt yandm da geldim (Birdoan, 2001:81)Pir Sultan Abdal da neredeyse ayn deyii sylemitir:Bir kandilden bir kandile asldmToprak oldum yeryzne saldm................. akmayla akldm.zme od dt, yandm da geldim (Korkmaz, 1996: 357)Bu benzerlii etkileime balamak mmkndr. Zira bu drtlkler ayn olsa da iin-

de bulunduklar iirlerin btn ayn deildir. Her iki ozan da farkl bir btnln par-as olarak bu deyii sylemitir. Ancak benzerliin bu kadar belirgin olmas ve yaadk-lar dnemler ve szl kltr nedeniyle her iki ozann da iirleri zerine tartmalar sz konudur. Bu durum, daha erken dnemde yaamas ne deniyle byk ihtimal Hataiye ait olan bu deyiin Anadoluda Pir Sultana da isnat edildii ihtimalini dndrmektedir.

Kandildeki nur motifi bizleri ayrca Hz. Muhammedin gne, Hz. Alinin ise ay olmas inancna gtrr. Bu inan en iyi ekilde ozanlarn deyilerinde grnr. Hatai Ey Alidir gn Muhammed bilene /Gerek isen ikrarna dur imdi. (Birdoan, 2001:68) szleriyle bu inan dile getirir. Pir Sultan Abdal ise benzer bir ekilde Ay Alidir gn Muhammet /Okunur doksan bin ayet (Korkmaz, 1996:141) der.

Anlatnn buraya kadar olan ksmnda deniz, yani su ve nur yaratlmtr. Bunlarla birlikte lemlere nur olan Hz. Muhammed ile Hz. Ali yaratlmtr. Fakat anlat bu ka-daryla kalmaz. Ik ve suyun ana madde olduu bu yaratl miti, meleklerin yaratl ile devam etmektedir. Bu yeil ve ak nurlardan Hz. Muhammedin ve Hz. Alinin ru-hunun yaratlmasnn ardndan, Allah bir melek yaratr ve adn Cebrail koyar. Yaratc, Cebraile; Sen kimsin? Ben kimim? diye sorar. Cebrail; Sen sensin, ben de benim diye cevap verince, Yaratc onu helak eder. Tanr alt bin yl sonra bir melek daha yara-tr ve adn yine Cebrail koyar. Cebrail ayn soruya yine doru cevab veremez. Bunun zerine Tanr umasn buyurur ve Cebrail alt bin yl boyunca uar. Cebrail bir kez daha soruya cevap veremeyince tekrar alt bin yl umaya mahkm edilir. Artk mecali kalma-mtr ki o anda kudret kandilini grr. Kandile doru gider. Kandilden ieri girince bir vcut olmu, biri yeil, biri ak iki nur grr. Ak nurdan gelen ses Cebraile; Sen yaratansn, ben yaratlanm. diye cevap vermesini syler (Kalafat, 1998: 296, ayrca bkz. Bozkurt, 2012: 24-25). Anlatnn bu ksm Pir Sultan Abdaln dizelerinde yledir:

Alidir cmle tm dillerde sylenenKisbetini krallardan brnenCebraile nur iinde grnenAllah bir Muhammed Alidir Ali (Korkmaz, 1996:201)Benzer ekilde Hatainin de deyilerinde Cebrailin kandildeki nur ile karlamas

anlatlmaktadr. Bunu rneklemek iin aadaki Hatai deyii incelenebilir:

folklor / edebiyat

185

Ben Aliyi grdm arta durunca,Yerin gn binasn kurunca,Alinin srrna kimse ermedi,Cebraile bir kez sual sorunca (Birdoan, 2001:41)Ozannn arta grdm dedii ey; Hz. Alinin kandildeki nurudur. Cebraile so-

rulan sual ise, Allah tarafndan sorulan Sen kimsin? Ben kimim? sorusudur. Ancak Hatainin deyiinde, Cebraile bir kez sorulunca bilinemeyen ey, Hz. Alinin srrdr. Burada Alevi-Bektai inancnda ska karmza kan Hz. Alinin, Tanrnn doksan do-kuz isminden biri olan Aliye atfla, sembolik olarak tanrlatrlmas sz konusudur. Hatai bu deyiinde, Allah yerine onun doksan dokuz isminden biri olan Aliyi rtk, sembolik bir dille anmtr.

Cebrail ile ilikili blmn ardndan, anlatda dier meleklerin yaratl bahsi yer alr. Tanr drt melek daha yaratr. Bunlar Mikail, srafil, Azrail ve Azazildir. Melekler birbirlerine; Sen kimsin? Ben kimim? diye sorduklarnda, Cebrail onlara kim oldukla-rn anlatr ve hepsine Allahn kudretini ve kandildeki nuru gsterir. Kandilin artk yedi kaps vardr. Meleklere her kapda bin bir gn hizmet etmeleri emri gelir. Azazil bin bir gn hizmet ettikten sonra kap alp ieri girince, bir ses ona nura secde etmesini syler fakat Azazil, bu nur yaratlm olduu iin secde etmez. Buna ramen dier kaplar-da da hizmet vermeye devam eder. Son kapdaki hizmeti bitip de son kap aldnda, benliine yenik derek buraya tkrr. Bu tkrkten bir tasma meydana gelir ve ey-tann boynuna aslr (Kaplan, 2011: 154-156). Deyilerde Azazile de yer verilmektedir. Hatai aadaki deyiinde Azazilin secde klmayndan bahseder. Fakat deyite Azazil deme secde klmamtr.

demde Hakk buldulardeme secde kldlarAzazil secde klmadDolat tavk- lanete (Birdoan, 2001: 138)

Burada Hatainin dem yani ilk yaratlan olarak Hz. Ali ve Hz. Muhammedi yani onlarn nurunu kastettii dnlebilir. Ancak Snni slam inancnda yaratlan ilk insan Hz. demdir ve anlatya gre Azazil Hz. deme secde etmemitir. Hatainin bu deyi-inde deme secde klma motifini kullanmas, Alevi-Bektai kozmogonisinde insann yaratlnn farkl ekillerle grlmesinden kaynaklanmaktadr. nsann yaratlna ili-kin yorumlar ve kabuller birden fazladr. Bu noktada Alevi Bektai inancnn senkretist yapsnn mitlere yansmas daha belirgin bir hal almaktadr.

nsann yaratlnn anlatld mitlerden biri, insann balangta var olan nur ile yaratld ynndedir. Buna gre Allah, kendi nurundan Hz. Muhammed ve Hz. Aliyi yaratm, bu nurdan da btn mahlkat yaratmtr. Pir Sultan bunu aka deyiinde yanstmaktadr:

Mevla n yarattt Ahmeti nurdandem olan gelir nura evrilir Byle kurulmutur bu arh- devranMansur olan gelir dara evrilir (Korkmaz, 1996: 135)

folklor / edebiyat

186

Deyite grld zere, ncelikle yaratlan Ahmet yani Hz. Muhammedtir. dem ise bu nurdan yaratlmtr. Hatainin deyilerinde ise nur motifi sk sk karmza ksa da ounlukla Hz. Ali ve Hz. Muhammed ve onlarn yaratl ile ilikili olarak kullanlmtr. Nur ve k kelimeleri insann yaratl ile ilgili olarak kullanlmamakla birlikte aadaki deyiindeki nr ifadesi dikkat ekmektedir:

Nr bad hakden halk oldumKendi kendim ana rahminde buldumMddet tamam oldu dnyaya geldimBu ibret nmay cihandan aldm (Birdoan, 2001: 77)Buradaki ate anlamndaki nr kelimesinin, kandildeki nura ve a gnderme

yapt dnlebilir. Buna karn Hatainin, insann yaratlna ilikin balk kelime-sini kullanld ok sayda deyii vardr. Zira Alevi-Bektai inancnda da Snni inan-ta olduu gibi amurdan (balk veya toprak eklinde de ifade edilmektedir) yaratlma inancn benimseyen yaklamlar da mevcuttur. Buna gre; Cebrail yeryznden toprak getirir. Toprak, su ve havay yourup hamur yaparlar. Yeil kandilin nuruna benzetirler ve kandilin iine koyarlar. Tanr ona akl, nefis ve can verince dem adn verdikleri ilk insan meydana gelir (Kalafat, 1998:297; Bozkurt, 2012: 26-27). Fakat burada bal-ktan yaratlan vcut, nurdan yaratlan ise can, yani ruhtur. Topraktan yaratl miti de hem Hatainin, hem de Pir Sultan Abdaln deyilerinde grlmektedir. Hatai yle der:

Hatai midim kesmezsem HaktanBizi var eyledi o dem de yoktanBalmz yuurmutur topraktanTrabiyem yerde bittim ezelden (Birdoan, 2001: 85)Hatai yoktan varoluu vurgulam, ayn zamanda da topran bir element olduunu,

yaratn son olarak balktan olduuna Balmz yuurulmutur topraktan ifadesiy-le dikkat ekmektedir. Bu yaklam yorumlanrken dikkat edilmesi gereken nokta, sz edilen temel elementlerdir. Buna gre ilk aamada toprak, su ve hava vardr. Bu nedenle yalnzca toprak deil, amurdan bahsedilmektedir. Fakat bu amur, daha sonra kandil-deki nura konulur yani a ya da bir dier deyile atee konulur. Bylelikle drt ana element yani anasr- erbaa (ate, hava, su, toprak) tamamlanm olur. Pir Sultan Abdal da balktan yaradl u deyiinde yle rnekler:

Krklar Ar stnde kurdular cemiMehabbet halk olup srdler demiBalktan yaratt Allah demiBen ol vakit ann belinde idim (Korkmaz, 1996: 133)Pir Sultan Abdal, bu deyiinin btnnde daha ok tenash inancn dile getirmek-

tedir. Deyiin bu drtlnde ise, yaratlta demin soyundan gelecei iin onunla birlikte olduuna dikkat eker ve balktan yaratl anlatr. Topraktan yaratl motifi Alevi-Bektai inancnda da zikredilir. Fakat bu grte de asli unsur olarak nur, insann zn, cann oluturan maddedir.

nsann yaratlna ilikin sonuncu yaklam ise, Krklar Meclisi mitine dayanr. Bu

folklor / edebiyat

187

inana gre; insan kendi znden kendisini halk etmitir ve Krklar Meclisi de aslnda ruhlarn yaratld Bezm-i Elesttir*. Burada seilmi varla yani Gruh-u Naciye yaratann z tutturularak insan yaratlmtr (Dnmez, 2012: 194). Gruh-u Naci figr her iki ozannn deyilerinde de farkl ekillerde gemektedir. Pir Sultan Abdal;

Muhammed Alidir Gruh-u NaciBana giymiler elifi tacYrek yaraldr, sen ver ilacYeti Allah, ya Muhammed, ya Ali (Korkmaz,1996: 285)deyiinde Gruh-u Naciyi, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile eletirmitir. Gerekte

de bu gruhun Hz. Muhammed ve Hz. Ali bata olmak zere On ki mamlar ve Krk-lardan oluan seilmiler olduuna inanlr. Dolaysyla seilmi gruha yaratcnn z katlarak insan yaratlmtr. Hatai de bu gruhun semahna gnderme yaparak unlar sylemitir:

Naci derler bir gruha uradmHepsi birbirinden tutmu eliniMeknmz nerde deyu syledimMekn tutmu muhabbetin gln (Birdoan, 2001: 71)

nsann kendi znden kendisini yaratt inancnn temelinde, insann yaratann bir tecellisi olduu dncesi yatmaktadr. Aleviler, Gruh-u Naciden, yani gnahlar-dan kurtulmu topluluktan, olduklarna inanrlar. Buna gre Hz. demin ruhu olu it Peygambere gemitir. it Peygamber cennetteki Naciye Ana ile evlenmitir. Onlardan doanlara Frka-i Naciye kavmi denmitir. Bu nurun geldii soy Hz. Muhammedle eh-libeytte birlemitir (Gke, 2010: 354). Alevi-Bektai inancnn en nemli ve en byk anlatlarndan olan Krklar Meclisi, bu nedenle yaratla ilikin unsurlar barndran bir mittir. Ancak Krklar Meclisi, Alevi-Bektai inancnn gerek dnce dnyasna, gerekse pratiklerine yansyan pek ok unsuru kapsayan geni bir mittir.

Kozmogoni mitleri, bu mitlere inanan insanlar iin varln bilgisini ve gizemini ve-rir. Bu nedenle inanlar, ritleri ve varl alglay eklini etkilerler. Alevi-Bektai inan-cndaki yaratl mitlerinin senkretist yap iindeki kklerine indiimizde, bu inan siste-minin temelini oluturan dnce dnyas da temellendirilmi olacaktr. Gustav Jungun btn insanlkta ortak olarak bulunduunu ve insanln gemie ait btn izlenimleri, kavraylar ieren ortak bilindna (Grsel, 2007: 79) dayanan arketipi inceleme bu temellere inmek iin en uygun yntemdir. Bu erevede mitlerdeki temel unsurlar ve dnce tespit edilerek, Alevi-Bektai inancnn etkileimde bulunduu kltrel unsur-larla karlatrmal olarak deerlendirilmelidir.

* Meclis, mahabbet ve sohbet toplants. (Tas.) Hakkn: Ben sizin Rabbnz deil miyim diye sorduu, ruhlarn da: Evet, yledir. eklindeki cevap verdikleri meclis (bk. Araf, 7/172). Bu olay, insanlar yeryznde yaratlmadan evvel Allah ile insan ruhlar arasnda meydana gelmitir. Bezm-i ev edn: Kendinden geme makam, mukaddes beeri ruhlarn, Hilik (L-ey) makamna ykselmesi, tasavvuf yoluna girenlerin hl ve vecd mertebeleri. (Ferheng) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terim-leri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 97.)

folklor / edebiyat

188

Arketipi yntemle, yaratl mitlerinde, kkenine inilmesi gereken en nemli un-sur, yaratln z olan maddedir. Alevi- Bektai inancnda yaratln z nur veya ktr. Bu inan sisteminin btnnde ve yaratl mitinde karmza kan nur ya da k Gnostik bir anlaytr. Gnostisizm, eski Yunanda bilgi anlamna gelen, tanrsalln isel bilgisi olarak kullanlan gnosis kelimesinden hareketle olumutur. Hristiyan, Yahudi ve pagan inanlarn, ayrca eski Msr ve Yunan mitolojilerini, Zerdtl birletiren, inancn deil bilginin kurtarc ve tanrsal olduunu savunan mistik bir felsefedir (Mer-we, 1995:8). Gnostisizme gre; her eyden evvel tm boluu kaplayan bir k vard ve tm var olanlar bu n yaylmas ile ondan yaratld. nsann yaratl ise yine kla gereklemitir. Laldaboath isimli, yaratk yaratc bir tanr vardr. Birok tanr ve tanrann olduu bu inanta Laldaboath bir gn Benden baka tanr yoktur. der ve kendisinden stn bir g olmadn syleyerek varsa kendisine gsterilmesini ister. Bunun zerine;

Gn en yksek katlarndan yeryzne bir k hzmesi der ve Laldaboath bu k halesi iinde belli belirsiz bir insan sureti grr ve ok utanr. Bu insan lahi Nurun demi olarak bilinen kiidir, hasetlen deliye dnen Laldaboath, arkhon-larna talimat vererek kendi demlerini yaratmaya soyunur ve sonunda o da bir dem yaratm olur. Ancak yaratlan insann ruhu eksiktir. Bunun zerine Sophia nasl Laldaboatha nefesiy-le yaam verdi ise, deme de yine nefesiyle ruh fler ve dem ile Havvann Hikayesi ismiyle gnmze kadar gelmi olan efsaneye geilmi olur (Martin, 2010:43).

Ik motifi, her iki anlatda da benzer ekilde kullanlmtr. Alevi Bektai inancndaki k, nur inan ayn zamanda da yar Gnostik bir din olarak kabul edilen Maniheizmden gelmektedir. Maniheizm iin k temel figrdr. Bunu isminden dahi aka grebiliriz. Mani, Aramicede k, aydnlatan anlamna gelen mana kelimesinden gelmektedir (Oymak, 2009: 67-97).

Topraktan yaratl ise hem brahimi dinlerde kabul edilen, hem de kadim uygarlk-larn mitlerinde de olduka yaygn olan bir yorumdur. Baz Altay ve Yakut Trklerine ait yaratl destanlarnda Tanr ilk insann amurdan eklini yapm ve ona lmsz bir ruh armaan etmitir. (Aa, 2004: 17) Alevi- Bektai inancnda toprak yorumunun da bulunmas, slam dncesinin yan sra gemiten gelen eski Trk inanlarnn izine de baldr.

Krklar Meclisi Miti ve Deyilere YansmasAlevi-Bektai inancnn hem dnsel temelini, hem de ibadetlerinin anlamn kav-

rayabilmek, Hz. Ali algsn doru konumlandrabilmek iin Krklar Meclisi mitini bil-mek ve doru zmlemek gerekir. Krklar Meclisi ve Mirc, Alevi-Bektai inancndaki Tanr algsn, Hz. Muhammedin bu inan iindeki yerini ve Hz. Aliye yklenen tanrsal zellikleri bizlere gstermektedir. Krklar Meclisi ise benzer bir ekilde Hz. Ali algsn ve evren tahayyln sembolletirmektedir. Ayrca Alevi-Bektai inancnn en nemli ibadeti olan ayin-i cemin de kkenini bizlere vermektedir. Krklar Meclisinde gerekle-en Krklar Cemi; Alevilerin, soydan birinci doumu olan anadan doma yerine, ikrar vererek (tigbend balamak da denilir) yola girdikleri ve bir mride balandklar ikinci

folklor / edebiyat

189

ve gerek doum olarak kabul ettikleri babadan doma olgusunun gerekletii yerdir. Aleviler iin asl olan bu ikinci doumdur. Talipler yola girdikleri an bu cemde doarlar. lmeden nce bir kez daha lrler. Burada, on iki nesnenin balanmas sz konusudur; kendi aybndan baka kimsenin aybn grmemesi ve zerini rtmesi iin gzn ba-lanmas, kt ve irkin eylerin duyulmamas iin kulan balanmas, dilden meydana gelebilecek btn kt eylerden saknmak iin dilin balanmas, elden gelebilecek btn ktlklerden korunmak iin elin balanmas, Hakktan bakasna gnl bala-mamak iin gnln balanmas, akln gitmemesi iin hrsn balanmas, nefsin kt arzu ve isteklerine yenik dmemek iin nefsin balanmas, Hakk ve hakikat karsnda her zaman boynun bkk olmas iin boynun balanmas, kimseyle kavga etmemek, fkelenmemek ve daval olmamak iin gazabn balanmas, namussuzluk yapmamak, ehvetten kurtulmak ve harama gitmemek iin belin balanmas, ktye gitmemek iin ayan balanmas, itikadn muhkem olmas ve Hakk-Muhammet-Ali yolundan ayrl-mamak iin sdkn balanmasdr (Bkz. Gngr, 2012: 60-61).

Alevi-Bektai inanc iin Mircn ve Krklar Meclisinin anlatmnda mam Cafer Buyruu ya da ksa adyla Buyruk isimli kitap temel olarak kabul edilir. Mirc mi-tinin Aleviler bakmndan ayrc zellii, Krklar Meclisi ksmdr.* Mit genel hatlaryla u ekildedir:

Hz. Muhammed, Peygamberliinin onuncu ylnda ei Haticenin lmnden son-ra 621 tarihinde Recep aynn 27inci gecesi amcas Ebu Talibin kz Haninin evinde yatarken melek Cebrail gelip Hz. Muhammede, Allahn kendisini yanna davet ettiini syler.** Hz. Muhammed, yatandan kalkar. Cebrail ile beraber Kbe-i Beytullaha gi-derler. Kbe-i Beytullah tavaf ettikten sonra orada beklemekte olan Burak ismindeki bir binitine binip Kudse, Mescidl Aksaya varrlar. Burada Buraktan inip Mirc adndaki dier binitine binip gklere ykselirler. Birinci gk katnda Mircdan inip Leflef adndaki baka bir binite binip sekizinci gk katna kadar bu binitle gelirler. Ri-vayete gre, sekizinci gk kapsna geldiklerinde Cebrail, ben buradan teye gidemem, gidersem yanarm, der. Hz. Muhammed, Cebrail ile Leflefi orada brakp yalnz bana Allah ak ile Arullahtan ieri girer. Giderken yolunun zerinde bir aslann yatmakta olduunu grr. Aslan, Hz. Muhammedi grnce haykrr, kkrer. Hz. Muhammed kor-kup titremeye balar. O anda Allahtan bir nida gelir: Korkma ya Habibim! Aslan senden bir nian, bir armaan istemekte diye bir ses duyunca, Hz. Muhammed parmandaki (hatemini) yzn karp aslana atar. Aslan hatemi azna alp yoldan ekilip gider.***

* Alevilerin inancna gre bu meclis, Alevi ibadetinin nasl olmas gerektiinin belirlendii yerdir.** Aslnda bu yolculuk o kadar ksa bir srede gereklemitir ki, Hz. Muhammed gidip geldikten sonra hala yatann scakl gememitir. *** Burada hatemin simgesel bir boyutu vardr. Yedinci kap arn sonudur. Yani bu, artk akln ve dncenin dna tamak demektir. Bu kapdan getikten sonra Hz. Muhammedin yzn aslana vermesinin anlam; dnyadaki tm maddi eylerin hepsinden tamamen arnp manevi boyutta Allahn huzuruna kmasdr. Orada artk maddi dnyadan hibir nesne yoktur. Tamamen kendi zyle oradadr. Batn dnyann srrna bu kapdan geerek girer. Bu kapnn bekisi de Allahn aslan Hz. Alidir. Bu nedenle Hz. Peygamber; Ben ilim ehriysem Ali benim kapmdr. demitir. Burada inana gre; Allah ile Hz. Muhammed arasnda doksan bin kelam edilmitir. Gayb bilgisi, srlar bilgisi yani ilmi

folklor / edebiyat

190

Snni inanta grlmeyen bu mitik olay, Alevi-Bektai inancnda belirgin bir motif haline dnmtr. Hz. Alinin Allahn aslan sfatn almas da bu anlatya dayanr. Aslan motifi bu balamda sk sk ah smail Hatainin ve Pir Sultan Abdaln deyilerin-de kullanlmtr. Hatainin Mustafa grd seni arslan sfatl bir melek/ Sahib-i mirac hem tac livasn ya Ali. (Birdoan, 2001:247) dizeleri bunlara bir rnektir.

Hz. Muhammed yoluna devam edip Sidretul-Mntehya*, Allahn huzuruna va-rr. Allah ile doksan bin kelam konuur. Konumalar bittikten sonra Hak tecelli edip Hz. Muhammede grnr. Hz. Muhammed eilip secde eder. Arz niyazda bulunur. Allahu Tel: Ya Habibim, aramzda sohbet muhabbet hsl oldu, senin tarklanman lazm, deyip Cennet ah Rdvan Meleke emreder. Rdvan Melek, cennetten ba atal bir tark asa getirir. Hz. Muhammed, secde halinde iken Allahu Tel kendi mbarek eliyle Hz. Muhammedi ta-rklar. Sonra Allahu Tel, Hz. Muhammedin yemesi iin cennetten bir sofra getirtir. Sofrada st-elma-bal-arap vardr. Hz. Muhammed, st-elma-baldan alr araptan almaz. St sevgiye; elma dostlua; bal aka; arap cokuya misaldir. Hz. Muhammed, alacan alr, greceini grr vakit tamam olur. Allaha ak niyazda bulunup Allahn huzurundan ayrlr. Rdvan Melekle sekiz cenneti gezer. Sonra gk kaps sekizinci kapdan kar Cebrail ve Leflefle buluur. Geldikleri gibi geri dnyaya dnerler. (Bozkurt, 2012: 88-89)

Krklar Meclisi ya da Krklar Cemi miti, esasen Hz. Muhammedin Mircdan d-n yolunda yaadklardr. Hz. Peygamber, Mircdan dnerken Minada bir ev grr. Dnr, burada bir ev yoktu, der. Gaipten bir ses: Ya Muhammed! O eve var, o eve gir-meye al, der. Bunun zerine Hz. Muhammed o evin kapsna gelir. Kap kapaldr. e-ridekiler: Kimsin, ne istiyorsun? Diye sorduklarnda, Hz. Muhammed: Ben Peygamber-dim. An kapy ieri gireyim, der. erdekiler: Peygamber bizim iimizde, sen git Pey-gamberliini halkna yap, derler. Hz. Muhammed bu szleri duyunca geri dner. Oradan ayrlrken, gaipten bir ses gelir: Ya Muhammed! Geri dn o kapya tekrar var, denilir. Hz. Muhammed, bu sz zerine geri dner, yine o evin kapsna gelir, tekrar kapy vurur. erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz. Muhammed: Ben resulm, an ka-py ieri gireyim, der. erdekiler: Resul bizim iimizde. Sen gir Resulln mmetine yap, derler. Hz. Muhammed, tekrar geri dner, oradan ayrlrken, gaipten gelen o sesi tekrar duyar. O ses: Ya Muhammed, sen benlikle, paye ile o eve giremezsin. zn aa-dan aaya indir, geri dn, o kapya tekrar var, denilince, Hz. Muhammed geri dner. O evin kapsna gelir, kapya vurur. erdekiler: Kimsin, ne istiyorsun? dediklerinde Hz.

ledn sz konusudur. Burada Allah ile Hz. Muhammedin konutuu Kurandr. 6666 ayettir. Bu yolun gzelliidir. Bu doksan bin kelamn altm bini insanlara ifa edilmi, geri kalan otuz bin kelam ise Hz. Alide sr olmutur. Srr hakikat onun bilgisi dhilindedir. Allahn Hz. Aliye hikmet vermesi: Bakara Sresi, 269. Ayetin hadis ile aklamasnda; Hz. Mu-hammed buyurdu ki: Hikmet on paraya blnd dokuzu Aliye verildi, geri kalan bir paray da Ali insanlardan daha iyi bilir diye buyurdu. Kaynak: Alaaddin Ali bin Hsameddin Muttaki Hindi. Kitabn Ad: Mntehablkenz, Cz 5, Sayfa 32. Yasin Sresi, 12. Ayete gre; Allahu Tel btn ilimleri veli-lerin ah olan Hz. Alide toplar.(Bozkurt, 2012: 41 ve 51)* Tm sliklerin seyirlerinin, amellerinin ve ilimlerinin sona erdii nokta ki, byk berzah adn da alr. (Kn.) (Dr. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 1991, s. 432.)

folklor / edebiyat

191

Muhammed: Hadimi fukaraym. Yoksullarn hizmetisiyim, an kapy ieri gireyim, deyince kap alr. Hz. Muhammed ieri girer. Yer gsterirler, oturur. Hz. Muhammed bakar ki ierdekilerin hepsi bir kyasta, by kim, k kim bilemez. Siz kimler-siniz? Size kimler derler? Bynz kim? Knz kimler? der. erde bulunanlar: Biz krk kiiyiz. Bize Krklar derler. Bymz kmz birdir, krkmz birdir, bi-rimiz krktr. Selman eydullahta, sen onu da burada bil, derler. Hz. Muhammed onun da burada olduuna dair bir nian ister. Rivayete gre, o anda Hz. Muhammedin nne bir tas konur. Krklardan biri kolunu ap bir neter vurur. Neterin at kesikten bir damla kan kar. kan kan gelir Hz. Muhammedin nndeki tasn iine der. Krklarn her birinden de birer damla kan gelip tasn iine der. Bir damla kan da dardan gelip tasn iine der. Bu bir damla kanda eydullahta olan Selmann kandr. Tasta bulunan kanlar birbirine karr. Krklardan koluna neter vuran er: Her damla kan geldii yere dnsn! deyince, her damla kan tasn iinden ayrlp geldikleri yere dnerler. Bu olaydan sonra Hz. Muhammed, bunlarn krk, krknn bir olduunu anlar. Selman eydullahtan dner, h, deyip ieri girer. Hz. Muhammedi Krklar Ceminde grr. Kekln Hz. Muhammede uzatp bir eydullah ister. Hz. Muhammed, Selmann keklne bir zm tanesi koyar. Selman, Hz. Muhammedten bu zm tanesi Krklara pay etmesini ister. Hz. Muhammed, bir zm tanesini krk kiiye pay etmenin mglnde kalr, o anda Ce-nab Allah, cebraile emredip, ya Cebrail, Habibim Krklar Ceminde mgl durumda kald. Tez yeti Cennetten bir tabak al, Kevser havuzundan da bir tas su al gtr Habibi-min nne koy, diye buyurur. Cebrail, Cennetten bir tabak, Kevser suyundan da bir tas su alp Krklar Cemine gelir. Taba ve Kevser suyunu Hz. Muhammedin nne koyar. Hz. Muhammed, yine mgln gideremez, ne yapacan bilemez. O anda, gaipten bir el gelir, bir zm tanesini taban iine koyar, ehadet parma ile zm ezer, Kevser suyunu da katp engr eyler. Hz. Muhammed, hatemini o gaipten gelen elde grr. Hay-ret eder. Krklarn bir o engrden ier, cmlesi mest olur. Krklar kalkp semah dnmeye balarlar. Hz. Muhammed de o engrden ier. O da kalkp semaha girer. Semah dnerken bandan emresi der. Krklar ol emreyi krk pare edip bellerine balarlar. Semahtan sonra Tevhit yapp Allah birlerler. Bylece Krklar Cemi sona erer. Hz. Muhammed, Krklardan ayrlp evine gider. Sabah olunca, Hz. Ali, Hz. Muhammedin hatemini par-mandan karp nne kor. Hz. Muhammed, hatemini Miracta yoluna yatan aslana vermiti. Sonra Krklarn Ceminde gaipten gelen bir zm tanesini ezip engr eden o elde grmt ve imdi de Hz. Alinin parmandan karp kendisine verdiini grnce, bunlarn hepsinin Hz. Alinin ileri olduunu anlar ve yle der: Saddak ya Ali, sana erdim, srrna eremedim, diye buyurur.

Sabah olunca Hz. Muhammed, Miracn ashabna anlatr. Miraca gittiine inanan mminler Hz. Muhammede: Ya Allahn Resul bize Hakkn srrndan haber ver, derler. Hz. Muhammed, onlara der ki: Hakkn srr Hakikattir. Hakikat ise Ali bin Ebu Ta-libtedir. Gidin Aliye talib olun ki, Hakkn srrna vakf olasnz, diye buyurur. Mmin olan canlar gidip Aliye ikrar verip talip olurlar. Daha sonra Pir-Mrit-Rehber-Mrebbi edinirler. Msahip balanp Hak yoluna girerler. Grlp sorgulanp kul hakkndan ar-nrlar. Bylece Hak Muhammed Ali yolu kurulmu olur.

folklor / edebiyat

192

Bu yolu Hz. Muhammed Miractan getirmitir. Bu yolu aklayan Necm Sresi 1-2-3-4 Ayetleri yle buyurmakta: Batt yldza and olsun ki sahibiniz Muhammed. O ne aztt, ne de saptt. O hevesine uyup da sz sylemez. Onun syledii her sz kendisine bildirilen vahiydir ki kendisine Allah tarafndan vahyedilmitir, diye buyurmakta. Bu ayet, Hz. Muhammedin Miracn ashabna anlattnda Hakkn srrn soranlara sy-ledii szleri tasdik niteliindedir. Yani Hakkn srrnn Alide olduudur. nk Necm Sresi 1den 18e kadar olan ayetler ile sra Sresi:1. Ayeti Mirac hakkndadr.

Alevilerin ibadet yolu Allahn Tariki Mstakimidir. Yani Allahn doru yoludur. Bu hususta Fatiha Sresi: 6-7. Ayetler; Enam Sresi: 153. Ayet; Ahkaf Sresi:31. Ayet bunu dorulamaktadr. (Bozkurt, 2012: 89-92)

Hatai, Anadoluda cem trenlerinde Miralama ksmnda okunmas nedeniyle Miralama olarak anlan deyiinde, Mirc ve Krklar Meclisi mitini detaylaryla ak-tarmaktadr. Bu ksm ise Hatainin Miralamasnda u ekilde anlatlr:

Krklarn birine neter urulduAkt kan cmleden isbat olunduHak Muhammed anda mevcut bulunduH Allah ard rfan H deyu (Birdoan, 2001: 117)

Hatai, Krklarn ezilen bu erbetten imelerini ve el ele vererek ryan bryan se-maha girmelerini, Hz. Muhammedin de onlarla birlikte semah dnmesini yle anlatr:

Bir zm danesi ol ah elindeKrklara verildi ksmet gnndeHak Habibullaha mirac yolundaeyenlillah dedi Selman H deyu

Ol zm danesi getrd SelmanKrklar da ol demde olmutu ryanMuhammed erbetten nu etti ol anSaki kadeh sundu Peyman H deyu

Krklar iti ol erbetten mest oldu ah- Merdan cmlesinden st olduSetirpu baland kemer best olduSemaa girdiler ryan H deyu (Birdoan, 2001: 117)

Deyiteki Setirpu baland kemer best oldu ifadesi ile Krklar semah srasnda Hz. Muhammedin sarnn dmesine gnderme yaplmaktadr. Sark der ve krk para olur. Krklarn her biri, bu sarn bir parasn alarak beline dolar. Hz. Muhammed, Krk-lara pirlerini ve rehberlerini sorduunda, Krklar; Pirimiz ah- Merdan Alidir; kukusuz, tartmasz ve rehberimiz, Cebrail Aleyhisselamdr derler. Bunun zerine Hz. Peygam-ber, Hz. Alinin orada olduunu fark eder ve ona oturmas iin yer gsterir. Bu srada, Hz. Alinin parmanda, aslann azna verdii nian- mhr grr (Smer, 2011: 65-67).

folklor / edebiyat

193

Bu mitte yaratln gerekletii nokta, Krklar Meclisi ve semahdr. Krklar, Gruh-u Naci mitinde bahsedilen seilmi gruhtur. Semahlar srasnda insan yaratl-mtr. Gruh-u Nacinin zne tanrsal z katlarak insan var edilmitir.

Tm bu anlatlanlarn dnda, Krklar Meclisi mitinde her zaman deinilmese de, zellikle kltrel kaynaklarda grlen bir detay Hz. Aliye yklenen tanrsal zellii bir st noktaya tamaktadr. Halk arasnda yaygn olarak kabul gren ekliyle Mircda Hz. Muhammed, Tanr ile aralarnda bir perde var iken grrler. Hz. Muhammed duy-duu sesin Hz. Alinin sesi olduunu fark eder ve perde aldnda Hz. Aliyi grr (Yalnkaya, 2002: 13). Bu ksm Seyyin Gaybinin erhu Hutbetil-Beyn adl eserinde yle anlatlr:

Abdullah b. mer eyidir: Ben iittim Rasul Hazretine sual eylediler ki, Ya Rasulallah mirac gicesi Hak Tel sana ne dilce hitb etdi? Rasul Hazreti: Bana Ali b. Eb Tlib l-gatyla hitab kld ve gnlme bunu ilham eyledi kim, eyitdim: Ya Rabbi, bana hitab iden sen misin yohsa Ali midir? Rabbim bana eyitdi: .Ya Ahmed ben Adem olu olunmazam. Ve pheli nesnelerle sfatlanmazam. Seni benim nurumdan yaratdm. Ve Aliyi senin nurundan yaratdm ve an senin gnln sarayna muttal kldm ve senin gnlne Aliden sevgil kimse bulmadm, dahi sana ann diliyle hitab eyledim (Sarkaya, 2009:240-241).

Allah, Hz. Muhammede, kendisinin de en sevdii, onun nurundan yaratt Hz. Alinin diliyle hitab eder ve onlarn ayrlmaz bir nur olduklarnn ve bir olduklarnn da vurgusu yaplr. Bylece Hz. Aliye tanrsal zellik atfedilen bu ksm, Hatainin hece vezni ile yazlan Miralamasnda anlatlmasa da, aruz vezni ile yazlan deyilerinde u ifadeler grlmektedir.

Doksan bin kelam dant iki gnl dostunaTevhidi armaan verdi yeryznde insana (Birdoan, 2001: 190)Hz. Muhammed, Hakkn ve evrenin srrn Mircda renmi olur. Deyie gre

Mircdan insanla getirilen en nemli ey ise Tevhiddir. Hem bu dizeler, hem de Krklar Meclisinde vurgulanan birlik anlay, bu mitin temelinde tevhidin olduunu gstermektedir. Deyie ve mite gre; Mircda doksan bin kelam konuulmutur. Bunun otuz bini srr- hakikat olup Hz. Alide kalr, altm bini de eriat olup yeryzne iner.

Mirc ve Krklar Meclisi mitlerinde Hz. Aliye yklenen anlamlar, Mircn sonra-snda yaananlar olarak Hatai tarafndan yle anlatlr:

Aliye tavef eyledi mhr nne koyduSen bir srr- vilayetsin dedi Saddak Mustafa

Evvel sensin ahir sensin cmle sana baldrTevvellaym sana ezel ya Aliyl Murtaza (Birdoan, 2001: 91)Hatainin bu drtlkte, yalnzca Allaha ait olduuna inanlan evvel ve ahir

sfatlarn Hz. Ali iin kullanmas dikkate deerdir. Hatai, bu sonuca Krklar Meclisi mitinden varmtr ve bir anlamda bu fikirlerine Hz. Muhammedi de dhil etmitir. Hz. Muhammed, Hz. Aliye srr- vilayet diye hitap etmektedir. Vilayet kelimesinin buradaki anlam evliyalk, Allaha yakn olmadr. Hz. Ali ise bu halin srrdr. Ayrca Hataiye gre; Hz. Muhammed, Mircdan sonra Hz. Aliye her zaman dostu olduunu

folklor / edebiyat

194

sylemitir. Mirc mitinde Hz. Aliye atfedilen nem, Buyrukta da anlatlmaktadr. Rivayete gre;

Ashaplar dediler ki: Ya Resulullah, Hda akna, bize Hakk sphane ve taala haz-retlerinin sizlere beyan eyledii ne ise beyan eyle ki bizler de iitelim dediler. (...) krar edip talip oldular. Resul hazretleri buyurdu ki: - Ya ashaplar, hakikat Ali hakkndadr. Varn Hazreti Aliye iradet getirin, dedi. (...) Erkan koydular. eriat zahir oldu. Tarikat ve hakikat srroldu. eriat Muhammedin oldu. Tarikat ve hakikat Alinin anna geldi (Buyruk, 1989: 13-14).

ah smail Hatainin, deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisine byk bir yer ayr-d grlmektedir. Biri hece vezni, dieri aruz vezni ile olmak zere iki deyiinde ba-tan sona bu anlatlara yer verilmektedir. Bunun dnda da pek ok deyiinde Krklar, dolu, esrimek, aslan gibi baz motiflerle bu anlatlara gnderge yapmtr. Pir Sultan Abdal Divannda ise Mircn ve Krklar Meclisinin, Hataide olduu kadar detayl bir anlatmna, bir miralama deyiine rastlanmamtr. Fakat Pir Sultan Abdaln da bu anlatlara deyilerinde yer verdii grlmektedir. Aadaki iki drtlk bunlarn banda gelir:

Muhammed Mirada davet gnndeArslan hamle kld rah nndeKim idi grnen arslan donundaVar m Hac Bekta Veliden gayr

Muhammed Miractan indii demdirKrklarn srd semada cemdirZhre yldzn douran kimdirVar m Hac Bekta Veliden gayr (Korkmaz, 1996: 331)

Pir Sultan Abdal bu dizelerinde, aslan motifinden ve Krklarn semahndan bah-setmektedir. Ancak mitin kahraman Hz. Ali, Hac Bekta Veliye dnmtr. Ozana gre; aslan donunda Hz. Muhammedin yoluna kan, alnnda Zhre yldz tayan kii Hac Bekta Velidir. Mitin tm kaynaklarnda Hz. Aliye iaret edilirken, Pir Sultan Abdaln burada Hac Bekta Veliyi kullanmasnn tek bir izah olabilir. Buna gre de; ozan, Hz. Alinin, Hac Bekta Velinin bedeninde varln srdrd inancna gnder-me yapmaktadr. Zhre yldzna dikkat ekilmesi de, Hac Bektan Horasan erenlerini, kendisinin Hz. Alinin srr olduuna inandrmaya alt menkbeye iaret etmektedir. Bu menkbeye gre; Hac Bekta Veli, alnndaki Zhre yldz iareti ile Horasan eren-lerini ikna etmitir. *

Pir Sultan Abdaln;

* Zhre Yldz; Nbvvet mhr nianesidir. Hz. Muhammedte bu mhr iki omzunun arasnda; Hz. Alide iki ka arasnda; Hz. Hasan Efendimizin iki dudann arasnda; Hz. Hseyin Efendimizin boy-nunda bir hilal gibi; Hac Bekta Veli Efendimizin avucunun ortasnda idi ve bu nur Hac Bekta Veliye kadar devam etmitir. Gnmzde talip, dedesini elinin iini bunun iin per.

folklor / edebiyat

195

Krklar Ar stnde kurdular cemiMehabbet halk olup srdler demiBalktan yaratt Allah AdemiBen ol vakit ann belinde idim (Korkmaz, 1996: 133)

deyii de Krklarn ve cemlerinin anlatld deyilerine bir rnektir. Pir Sultan Abdaln deyilerinde bahsedilmesine ramen Hatainin deyilerinde Mirc ve Krklar Meclisi-nin farkl bir nemi olduu aktr. Sadece Pir Sultan Abdal deil, pek ok Alevi- Bek-tai ozannn, zerine deyiler dedii bu olguyu ilk defa dile getirenlerden birisi ah smaildir. Hatta tasavvuf edebiyatndaki Miraname geleneinin ah smail ile balad- sylenir (Trkmen, 2004: 319).

Krklar Meclisi, hem Hz. Aliye ilahlk nispet eden yaklamlarn deerlendirilmesi bakmndan, hem de Alevi-Bektai tasavvufunun anlamlandrlmas bakmndan nem arz etmektedir. Mirc ve Krklar Meclisi mitlerindeki Hz. Ali karakteri, tpk bu mitlerin ken-disi gibi olaanst elerle bezenmitir. Bu anlatlar, tpk mitler gibi Metafiziin ve teolojinin ortaya koyduklarn yapay yollardan dramatik bir biimde ifade(Eliade, 2009: 399) ettikleri iin, mitik olarak nitelendirilebilir. Hz. Ali de bu mitik anlatnn en nemli karakterlerindendir. Krklar Meclisinde ve Mircda tanrsal zellikler atfedilen Hz. Ali figr, esasen bu inan sisteminin Tanr ve kutsal algsn vermektedir. Vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerinin sentezi ile ekillenen Alevi-Bektai dnne gre insan, Tanrnn bir yansmasdr. Bu sentezin zn anlayabilmek iin Alevi-Bektai tasavvu-funda nemli etkileri olan Hallac- Mansurun felsefesine baklabilir. Onun felsefesini ise Enel- Hakk (Ben Hakkm) sz zetler. Dneminde ok tartlan ve Mansurun idam edilmesine yol aan bu szn zahiri ve batini yn doru okunmaldr. Mansura gre, Her eyde olduu gibi kalpte de kabiliyet miktarnca tecelli eden Hak Teldr.(zcan, 2002: 7) Bu dn Mansurun etkisiyle Alevi-Bektai retisine getii gibi ozanlarn dizelerine de yansmtr. Pir Sultan Abdaln aadaki deyii buna bir rnektir:

Enelhak dedik de ekildik daraAdap erkan bize doru yol olduGeldi zebaniler sual sormaaYardmcmz da Merdan Ali oldu (Korkmaz, 1996:408)Son derece ince bir izginin te tarafnda kalan bu alg, farkl anlat ve inan rnek-

leriyle, geni topluluklar arasnda yayldka yorumlar eitlenmi ve Tanr-insan, yar Tanr yar insan gibi kavramlar bu inan iinde olanakl klmtr. Mirc miti de bu yorumlara aktr. Zira Hz. Aliyi balangca oturtmu, ezeli ve ebedi addetmitir.

Krklar Meclisinde yaananlar rit zellikleri de gsterir. Ancak bu mit ezelden beri Aleviler tarafndan gerek olarak kabul edildii iin bugn onlarn temel ibadetle-ri olan cem srasnda, bu gerekliin canlandrlmas sz konusudur. Ksacas bu bir Alevi-Bektai ritidir. Krklar Meclisinde olanlar, Alevi-Bektai inancnn tasavvufi yo-rumundan izler tar. Buradaki temel nokta birliktir. Krklarn biri krk, Krk birdir. Hz. Muhammed de Krklarla yekvcut olup semah dner. Tm bunlar vahdet-i vcut anlaynn simgelemi halidir. slam tasavvufunun neredeyse tm kollarn bir ekilde etkilemi olan vahdet-i vcut, Alevi-Bektai dncesinin de asl kaynaklarndandr.

folklor / edebiyat

196

Mitoloji biliminin olanaklar altnda deerlendirildiinde de bu anlatlarn mitik ol-duklar ve Alevi-Bektai inancnn mitolojik ynn oluturduklar grlr. Alevi- Bek-tai mitolojisinin bu mitler konusunda yaad etkileim ve bu mitlerin kkenleri deer-lendirilmek istenirse Mirc ve Krklar Meclisinin temellerini ayr ayr aramak gerekir. Mirc, ge ykselme motifi olarak birok dinde ve mitte yer almaktadr. Hz. sann lmeyerek ge ekildii, On ikinci mam Hz. Muhammed Mehdinin de ge ekildii ve kyametten nce tekrar yeryzne inecei, Hz. Musann da ge ykselmese de Tur Danda tpk Hz. Muhammed gibi Allah ile konutuu bilinmektedir. Ancak kadim mitlere yneldiimizde ge ykselmenin ok farkl formlaryla karlarz. Ge yk-selen ya da deen arabalar, Tanr tarafndan ge arlan, ykseltilen Tanr, yar Tanr kahramanlar olduka fazladr. rnein Hint mitolojisinde, babas Vinuyasa ve annesi Somti olan bir kahramann dnyaya geleceinden bahsedilir. Bu kiinin ge deecek bir arabas vardr (Kiraz, 2001: 236). Bu gibi rnekler birok uygarln mitolojisinde grlr. Fakat slam inancndakine en yakn Mirc motifi Zerdtlkte grlr. Otuz yanda Peygamber olan Zerdt de, tpk Hz. Muhammed gibi ge ykselmi, Tanr ile konumu, dinin buyruklarn alm, meleklerle tanm, cenneti ve cehennemi gr-mtr. Anlat yledir:

Rivayetlere gre Zerdt 30 yanda Peygamber olmutur ve yanna mmetinden bir ksmn alarak Belhe gitmitir. Yolda karlarna kan Gaitya nehrini Zerdtn gster-dii mucize ile yryerek gemilerdir. Daha sonra Avaital gl civarnda 45 gnlk bir ibadetten sonra bir gece Miraca kmtr. te bu nehrin kysndadr ki, dier dinlerin Cebrailine tekabl eden Vohumenah Zerdtn yanna gelerek ona dnyadan el ekme-sini tlemitir. Zerdt Vohumenahtan sonra dier btn meleklerle de grtkten sonra Ahura Mazdann huzuruna kmtr (Can, 1998: 282).

Zerdtlkteki Mirc ile hem Snni hem de Alevi-Bektai slam yorumundaki Mirc arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Eski bir ran dini olan Zerdtln, ge-litii corafya itibariyle de Alevi-Bektai inancn etkilemi olmas olduka yksek bir ihtimaldir. yle ki birok aratrmac, Aleviliin senkretist yaps iinde Zerdtle byk bir yer vermektedir.

Krklar Meclisi mitinin kkenlerine inerken ayn zamanda da cem ritinin temeline ulalm olacaktr. Zira Krklar Meclisi dorudan cem ve semah ile ilikili olarak olu-mu bir anlatdr. Fuat Bozkurta gre cem trenlerinin kayna konusunda iki byk tez vardr. Bunlardan ilki, Eski Trk inanlarna dayandrlr, dieri ise Maniheizme. lk sava kant olarak, eski Trk lenlerinin cem trenine benzemesi gsterilir. rnein Ouz Han, eitli durumlardan sa dnd zaman byk lenler yapar ve bu lenler-de deerli talarla sslenilir, dokuz bin koyun, dokuz bin sr kesilir, kmz ve rak iilir. Bu lenler Alevi-Bektai cemlerinde olduu gibi 12 saysna gre dzenlenir. Bozkurt bu tez iin ikinci kantn, Radloffun Sibirya Trkleri arasnda yapt bir aratrmadan hareketle sunar. Radloff, Sibirya Trklerindeki kurban trenlerinden bahseder. Akam saatlerinde olan bu trenlerde insanlar bir ate etrafnda toplanrlar. Daha sonra tulumla-rndaki ikilerini kararak konuklarna sunarlar. Trende ilahiler sylenir. Yakutlar ara-snda yaplan s-ah treni ise bir aman treni olarak cem trenindeki amancl eleri

folklor / edebiyat

197

gsterir. Bu trende kadnlar ve erkekler toplanrlar. Topluca kmz ierler. Birbirlerinin ellerinden tutup Hu, hu diyerek dans ederler. Trendeki aman bazen yalnz bana oynarken bazen kendisine dokuz kadn ve dokuz erkek elik eder (Bozkurt, 2005: 103-105). Borkurta gre; bir dnem Maniheizme inanm Trkler, amanist trenlerini bu inan altnda srdrm olabilir. Ayrca Yesevilik ve Vefailik gibi Trkmen tarikatlarn-da da bu gelenek yaam, Babailik tarikat araclyla da Alevilie aktarlmtr.

Melikoff ise Krklar kelimesi zerinden bu miti amanizme dayandrr. Trk des-tanlarnda ska rastlanan il-tan (krk ten)larn amanizme ilikin olduunu belirtir. Krklar ifadesi de buraya dayanmaktadr. aman ruhlar olan il-tanlar ou kez gen kz (krk kz) olarak dnlrler (Melikoff, 1998: 48).

SONUAlevi-Bektai kozmogonisi, Snni slam inanndaki yaratl inanlar ile ciddi

farkllklar ortaya koymaktadr. Alevi-Bektai yaratl mitlerinde grlen evrenin ve in-sann yaratl, Snni inanta yer almamaktadr. Snni anlatlara gre; ilk yaratlan Hz. dem iken, Alevi-Bektai inancna gre Hz. Muhammed ve Hz. Ali ok daha nceleri bir nur olarak yaratlm ve tm yaratln kayna olmutur.

Mitoloji incelemelerinde en nemli mitler olarak kabul edilen yaratl mitleri, ait olduklar uygarln, kltrn yaps hakknda ok nemli ipular iermektedir. Bu mit-lerde ana maddeler n plana kmaktadr. Buna gre Alevi-Bektai inanc, Snni slam anlayndan farkl olarak yaratl arlkl olarak k ve su zerine kurmutur. nsann yaratl a, evrenin yaratl suya dayandrlmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki birinden farkl pek ok Alevi-Bektai inan yorumu olduu gibi insann yaratl sz ko-nusu olduunda da ayrlklar gzlenir. Baz kabullere gre insann yaratl vcut olarak topraktandr. Fakat nur bu grte de asli unsur olarak insann zn, cann oluturan maddedir. Hz. Ali ve Hz. Muhammedin nurundan canlar yaratlmtr.

Farkl yaratl mitlerinin kkenlerinin izi srldnde nur ve k motiflerinin; Hristiyan, Yahudi ve pagan inanlarn, eski Msr ve Yunan mitolojilerini ve Zerdt-l birletiren Gnostisizm mistik felsefesine ve Gnostik bir din olan Maniheizme da-yand grlmektedir. Snni slamda da grlen topraktan yaratl ise sadece slami bir unsur olarak bu inan iine yerlememitir. Eski Trk toplumlarndan Altay ve Yakut yaratl destanlarnda da Tanr insan amurdan yaratmtr. Topraktan yaratl motifi deyilerde daha ok ah smail Hatainin dizelerinde grlmektedir. Hatai insan yaratl- iin sk sk balktan yaratlmaya yer vermitir. Pir Sultan Abdaln deyilerinde; hem nurdan yaratlma, hem de balktan yaratlma ifadesine rastlanrken, Hatai, nurdan yara-tl daha ok Hz. Ali ve Hz. Muhammed iin kullanmtr. Pir Sultan Abdaln ve ah smail Hatainin deyilerinde mitik gndermelerin byk lde rtmesine ramen insann yaratl noktasnda bir farkllk olduu aikrdr. Bu farkllk, Alevi-Bektai inancnda da var olan bir eitliliin yansmasdr. Farkllamann nedeni ise, elbette ki yine Aleviliin ok katmanl senkretist yapsdr. Her iki ozan da farkl corafyalarda, farkl etkileim unsurlarn bir araya getirmitir. Hatainin bulunduu corafyada, Alevi-lik zerindeki ii etkisi ok daha fazladr. laveten corafya gerei, eski Fars inanlar da

folklor / edebiyat

198

bu blgedeki Alevilik yaklamn etkilemitir. Anadolu Alevilii ise, kendi zgn yap-sn bu corafyann miras ile oluturmutur. Pir Sultan Abdal da, bu kltrel zenginliin etkisini Hataiden daha ok hissetmitir. Ayrca Safevi corafyas, sahip olduu Trk-men nfusu ve eski Trk inanlar ile olan etkileimin n plana gemesini salayacak bir kltr ortam oluturmutur. Hatainin deyilerinde topraktan yaratln n planda olmasn eski Trk destanlarnn etkilerine balamak mmkndr.

Mirc ve Krklar Meclisi anlatlar ise, Alevi-Bektai inancnn sembollemi teme-lidir. Hz. Aliye yklenen anlamlar, Tanr algs, insan algs, tevhit ve vahdet vurgusu, Krklar Meclisinin cem ayinlerinin dayandrld kken oluu bu kanya varmamz iin yeterlidir. Krklar Meclisi ile Alevi-Bektai inancnda keskinletirilen Hz. Ali algs, bir bakma Alevi-Bektai tasavvufunun yansmasdr. Zira vahdet-i vcut ve vahdet-i mev-cut anlaylarnn sentezinden oluan bu tasavvufi yaklam Hz. Ali rneinde insan, can ve yaratlan, Allahn bir yansmas olarak grm ve dier bir ifadeyle yaratlan ile yaratann birliini kabul etmitir. Bu nedenle, Alevi-Bektailerin kblesi insandr ve okunacak en byk kitap da insandr. Tm bu bilgileri salamas bakmndan Krk-lar Meclisi miti de, kozmogoni mitleri gibi Alevi-Bektai mitlerinin sacayaklarndandr. Krklar Meclisi mitinin arketipleri tespit edilmek istendiinde, cem ve semah olgular ile balantl bir kken araynda bulunmak doru olacaktr. Bu dorultuda bakldn-da, Krklar Meclisinin kkeni, amanizm bata olmak zere, eski Trk inanlarnda ve Maniheizmde bulunmutur.

Bir kltrn kozmogonisini ortaya koymak, o kltrdeki insanlarn evren, insan ve yaam algsn anlamaya yardmc olur. Sistemli bir yaratl, balang formu sunma-syla dier tm varlklarn kavrann da etkiler. Bir dier ifade ile yaratl mitlerindeki temel dnce o kltrn dier tm mitlerine de yansr. Bu durumu Alevi-Bektai mit-lerinde grmek mmkndr. Ana hatlaryla ortaya koymaya altmz Alevi-Bektai kozmogonisi bu inann nceledii unsurlar, en temel dncesi olan Allah, Muham-med, Ali lemesini sunmaktadr. Alevilikteki insann tanrsal bir zden geldii dn-cesinin temelleri yaratl anlatsyla atlmtr. Bu anlatnn temelinde yer alan dnce, tm Alevi-Bektai retisine ve felsefesine yansmtr. Benzer ekilde Krklar Meclisi miti de, Alevi-Bektai inancnn ve mitolojisinin ana erevesini izmek bakmndan nemli bir yerde durmaktadr. Bu kltr iindeki insanlarn Tanr ve insan alglarn, tev-hidi, vahdet-i vcut ve vahdet-i mevcut felsefelerini, yani bir btn olarak Alevi-Bektai tasavvufunu bu mit zerinden anlamak mmkndr. Tm bunlara ek olarak bir kltrler ve inanlar mozaii olan Alevi-Bektai inancnn kkenleri ve senkretist yaps da bu mitik ereve zerinden ortaya kmaktadr.

KAYNAKA Aa, Mehmet (2004). Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf Balamnda D, Mahrumiyet ve Hapis, Milli Folklor, S:62, s. 8-18.Adil, Ali Atalay (ubat 2007 1. Basm). Kuran Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti, stanbul: Can Yaynlar 280.

folklor / edebiyat

199

Birdoan, Nejat (2001). ah smail Hatai Yaam ve Yaptlar, stanbul: Kaynak Yayn-lar.

Buyruk, Tam ve Hakiki mam Cafer-i Sadk Buyruu (1989). stanbul: Mizah Yaynclk.Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlaryla Alevilik, stanbul: Kap Yaynlar.Bozkurt, Nizam (Haziran 2012 1. Bask). Kandildeki Nurlar 40 Ayet 40 Hadisle Hz

Alinin Faziletleri Kurandan Seme 700 Ayet, Ankara: mit Ofset. Can, Cahit (1998). Zerdtlk, Zerdt ve Hukuk (Avesta), Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C: 15, S: 1-2, s. 273-288.antay, Hasan Basri (1980 ). Kurn- Hakm ve Mel-i Kerim, III Cilt. stanbul: Elif

Ofset. Dnmez, Banu Mustan (2012). Alevi Cem Ritellerinde Canlandrlan Krklar Sylen-

cesinin iir- Mzik-Dans ile likisi, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3, s. 191-

194.Eliade, Mircae (2009). Dinler Tarihine Giri, ev.: Lale Arslan, stanbul: Kabalc Ya-

ynevi. Gke, Kaya (2010). Alevilii Yaamak veya Alevi Olmak, Trk Kltr ve Hac

Bekta Veli Aratrma Dergisi, Say:56, s.353-356.Gngr, Baki ( Ekim 2012, 1. Basm). Alevilik Kzlbalk Ehl-i Beyt, stanbul: Hac

Bekta-i Veliye Gnl Verenler Sosyal Kltrel Eitim Dernei Yaynlar. Grses, brahim (2007). Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvufi yklerin Deerlendirilmesi: Simurg rnei, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,

C:16, s. 77-96.Kalafat, Yaar (1998). Anadolu Trk Halk Sufizminde Zazalar, Dinler Tarihi Aratr-

malar I. Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, s. 285-304. Kaplan, Doan (2011). Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten ki Ba ya da

ki Ten ki Ba Sembolizminin Kltrel Temeli, Kltr Corafyamzda Hz. Muhammed Ulus-

lararas Sempozyum Bildiriler Kitab I. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yayn-lar, s.147-159.

Kaygusuz smail (2009), Mslmanlk ve Hristiyanln nan retilerinde teki Ger-ekler,

Su Yaynlar, stanbul 2006.Kl, Mustafa Cemil (ubat 2007). Alevi badetlerinin slamdaki Yeri, stanbul: Etik

Yaynlar.Kiraz, Celil (2001). Hz. Muhammed (sav)in nceki Kutsal Kitaplarda Mjdelenmesi (Tebrt) Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C:10, S:1, s.231-260.Korkmaz, Esat (1996). Pir Sultan Abdal Divan, stanbul: Ant Yaynlar.Martin, Sean (2010). Gnostikler- lk Hristiyan Sapknlar. stanbul: Kalkedon Yaynlar.Mehmed Efendi, Ayn Tab (1963 2. Bask). Kuran Kerim Meali ve Tefsiri Tibyan Tefsiri

folklor / edebiyat

200

III Cilt. ev. Sleyman Ffir, stanbul: Btn Kitabevi.Melikoff, rne (1998). Hac Bekta Efsaneden Geree, stanbul: Cumhuriyet Kitap. (1993). Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin. stanbul: Cem Yaynevi.Onarl, smail (2006). Arap Alevlii (Nusayriler) stanbul: Etik Yaynlar.Oymak, skender (2009). slami Kaynaklara Gre Maniheizm, Frat niversitesi la-

hiyat Fakltesi Dergisi, S:14, s. 67-97.zcan, Hseyin (2002) Bektailikte Dr Kavram Ve Hallac- Mansr Etkisi, Folklor/Edebiyat, C:8, S: 29.Sarkaya, Saffet (2009). Alevi nan Kltrnde Hz. Muhammed, Gemiten Gnmze

Alev- Bekta Kltr. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.Sarkaya, Saffet (2005). erhu Hutbetil-Beynda Ehl- Beyt ile lgili nan Motifleri, Araylar -nsan Bilimleri Aratrmalar, S.13, s. 1-11.Sunar, Cavit (Eyll 2003, 2. Basm). Tasavvuf Felsefesi Veya Gerek Felsefe, stabnul: Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar.Smer, Derya (2011). Alevi-Bektai Mira Syleminden Cemin Simgesel Temsillerine Hakkn Birlik Bilinci, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, S: 57, s.

57-84.Travers Van Der Merwe (1995). Strange Fire The Rise of Gnosticism in the Church, Des Moine: Conscience Press.Trkmen, Fikret (2004). ah smail Hataynin Anadolu Alev-Bektalii ve Alev-

Bekta Edebiyat zerindeki Etkileri, I. Uluslararas ah smail Hatai Sempozyum Bildirileri,

Ankara.Uluda, Sleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul: Marifet Yaynlar. zm, lyas (2009). Yeil Kubbede Asl Kandil: Nur- Muhammedi Kltrel Kay-

naklarna Gre Alevilikte Hz. Muhammed Tasavvuru, Dini Aratrmalar, C: 12, s. 205-233.Yalnkaya, Ayhan (2002). Medet Pirim Ali Yeti!, Ankara niversitesi Siyasal Bil-

giler Fakltesi, Gelime ve Toplum Aratrmalar Merkezi Tartma Metinleri, No:41.

GENEL A KAYNAKLARIhttp://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#24:35 Aktif ziyaret tarihi: 05.03. 2014.

folklor / edebiyat

201

zet

AH SMAL HATA VE PR SULTAN ABDAL DEY VE NEFESLERNDEN ALEV-BEKTA KOZMOGONS VE KIRKLAR MECLSNE

Gerek modern dnyada gerekse ilkel dnemlerde insanln en temel sorusu evrenin ve insann neden ve ne ekilde var olduudur. lkel toplumlarda henz bilimsel bilgi retememi olan toplumsal dn, sahip olduu hayal gc, dnme ve imgelem yetenekleri ile evreni ve yaratl olaylarn alglamaya almtr. Bu aba sonucunda, kltrel doku ile balantl, kutsallk atfedilen kurgular olarak mitler ina edilmitir. nsana dair pek ok soruyu konu edinen mitler arasnda kozmonogoni mitleri, evrenin ve insann yaratln anlatr ve btn dinsel ve mitik yaplar ierisinde nemli bir yere sahiptir.

Kozmogoni mitlerinde, iinde gelitikleri toplumun en nemli karakterleri ve yaratln z olarak kabul edilen kutsal madde yer alr. Bu mitlerin ierdii detaylarla, iinde doduk-lar ekin hakknda nemli ipular verdiklerini sylemek mmkndr. Bu balamda, geni slam kltr iinde Alevi-Bektai inancnn zgn yerini tespit etmek asndan yaratl mitlerinin detayl bir ekilde incelenmesi nemlidir. Pek ok kltrn ve inancn etkileimi ile bir din senkretizmi rnei olan Alevi-Bektai inanc mitik yaps ile de dikkat ekmek-tedir. Pek ok mitin ve mitik karakterin yer ald bu yap ierisinde kozmogoni mitleri ve yaratl balamnda Krklar Meclisi miti Alevi-Bektailiin ok katmanl senkretist yapsn sergilemesi asndan nemli bir yere sahiptir. Bu mitlerde Alevi Bektai inancnn etkile-im iinde bulunduu birok kltrn izleri grlmektedir. Bu almada, yaratl mitleri ve Krklar Meclisi miti zerinden Alevi Bektai inancnn senkretist yapsn ortaya koymak amacyla, bu inancn yansmalarn sergileyen ah smail Hatai ile Pir Sultan Abdaln nefes ve deyileri incelenmitir. Aleviliin geni ve ok katmanl yaps iinde deyi ve nefesler snrlayc ve yol gsterici tutamalar olmutur. Bu hedefler dorultusunda deyi ve nefesler irdelenirken arketipi eletiri ve sosyolojik inceleme yntemleri kullanlmtr.

Anahtar kelimeler: Alevilik, kozmogoni, yaratl miti, Krklar Meclisi, mitoloji.

Abstract

FROM THE FOLK POEMS AND NEFES OF SHAH ISMAIL HATAI AND PIR SULTAN ABDAL TO ALEVI- BEKTASHI COSMOGONY AND

KIRKLAR MECLS

The most basic question of the humanity has been why and how the universe and human were created both in the modern world and in primitive times. The social thought, which has not yet produced scientific knowledge, has tried to perceive the universe and creation with its imagination, thinking and imaginary skills. As a result of this perception effort, myths have been built as the fictions to which sanctity was attributed in connection with cultural structu-re. Cosmogony myths among myths concerning so many questions about human describes the creation of the universe and human, and they have an important place within religious and mythic structures.

folklor / edebiyat

202

The most important characters of the society and the sacred substance which is conside-red as the essence of creation take places in cosmogony myths. It is possible to say that those myths provide important clues about the culture in which they were born with their details. In this context, it is important to study creation myths in detail with regards to determining the place of the Alevi- Bektashi belief in wide range of Islamic culture. Alevi-Bektashi beli-ef, an example of religion syncretism by the interaction of many cultures and beliefs, draws attention with also its mythic structure. Cosmogony myths and the myth of Krklar Meclisi in the context of creation has an important place in terms of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief within this mythical system in which so many myths and mythical characters take place. In this study, folk poems and nefes of Shah Ismail Hatai and Pir Sul-tan Abdal, poets who exhibits the reflection of this belief, have been analysed with the aim of revealing the syncretist structure of Alevi-Bektashi belief through the creation myths and Krklar Meclisi myth. Folk poems and nefes has been boundary and guiding handles in the large and multi-layered structure of Alevism. To that end, archetype critisism and socio-logical research methods were used when analyzing words and breaths.

Keywords: Alevism, cosmogony, creation myth, Krklar Meclisi, mythology.