samanizm - nevill drury

8/13/2019 Samanizm - Nevill Drury

1/174

AMANZMamanlm eleri

Nevili Druryeviren

Erkan imek

O K Y A N U S


2/174

Nevili Drury 1947 ylnda Ingiltere'dedodu, ancak yaamnn b-yk bir ksmn Avustral-ya'da geirdi. Mitoloji ve Al-ternatif tp alannda yazdkitaplar bir ok dile evrildi.

Geleneksel amanlk ile Mo-dern Bat bysn kar-latrd tezi ile Antropolojidalnda master derecesi ald.


3/174

OKYANUS YAYINCILIKve YAPIMCILIK LTD. Tt.

Ankara Cad. Konak han 43/30434410 Caalolustanbul

Tel: 513 42 59

Nevili and Susan Drury

Publshed Pty. Ltd. 1989

Elements Books Limited 1989 / Onk Ajans /Okyanus Yaynclk ve Yapmclk Ltd. ti., 1996

aman Kitapl: 1

Kitabn zgn Ad: The Elements of SHAMANISM

eviren: Erkan imekRedaksiyon: A. Cengiz Bker

Esra Bilal

ISBN 9757200 15 8

Dizgi ve Kapak Tasarm: zgn AjansTel. (0212) 517 85 92

Kapak Bask, I Bask ve Cilt:izge Matbaaclk Ltd. ti.

Tel. (0212) 647 34 93


4/174

NDEKLER

evirenin Sz ................................................ 7Giri ................................................................. 131. Canlclk ve tesi ....................................... 192. amanl Nerede Buluruz............ ............ 353. aman Kozmolojileri.................... ........... 534. Riteller ve sel Dnya............... .......... 67

5. Kutsal Bitkiler....

....................................... 836. amanlar Konuuyor .................................. 1137. ki atma............ ..................................... 1378. Batda amanlk......................................... 159Notlar ve Gndermeler .................................. 173Seilmi Bibliyografya ................................... 179


5/174

EVRENN SZ

Bat dncesinde tarihsel yaklam biiminin ilginbir zellii, her tr 'yeni'olguyu iine almas, sindirmesi,boyutlarm izmesi ve onu snrlamas, bir sylem (discourse) haline getirmesidir. Burada 'yaayan' hibireyyoktur. Zamann salt bir egemenlii sz konusudur. Bu

bakmdan istediiniz kadar ba kaldrabilir, ykc olabi-lirsiniz. Dnceler ne denli orijinal olursa olsun bununhibir nemi olamaz. Tek nemi olan, olgularn dille ifa-de edilebilir oluudur onlar iin. Bu anlamda amanlkeer tarihsel bir olguysa ve yine tarihsel zaman iindebelirli toplumlarca 'kabul edilir' nitelie sahipse bir bat-l iin bu, sistematik toplumsal insanbilimin (social ant

hropology) konusudur. Yani bir ansiklopedinin o ba-lkl blmnde aklanan ya da 'ite eskiden insanlaryle yaparm' gibi ders kitaplarnda geen bir modeloluturur.

Zaten bu tr yaklamlarn hibir 'yaayan' niteliiyoktur. Eer bu 'blm' semiseniz sizin iin zel biranlam tayabilir.

te bu biimde snflanm, kategorize edilmi biryaklamda 'bilgi'nin kendisi de btnsellikten yoksun-


6/174

dur, yani bir uzmanlk konusudur. Zaten yllar yl Bat-klar amanla bu tr bir bak asyla yaklaular. Hattabirok deerli insanbilimci olduka saygn almalaryapmt amanlk konusunda. Bu almalar ve grler

zet olarak sunulmutur bu kitapta. zellikle en m-kemmel yaklamlar Mircea Eliade (Romen asll Ameri-kal insanbilimci) tarafndan deerlendirildii halde Ba-tklar onu da hatta kitapta adndan bahsedilmeyen nlFransz insanbilimci ve dnr Claude Levi Strauss'uda tarihsel misyonuna oturttular. zellikle C. Levi Strauss bu konuda olduka deiik bir yaklam sergile-

miti. nsanbilimci, dnceyi dilbilim ve felsefe ile bir-letirerek dilsel kategorilerin insan davran biimindekincelliini birincil sraya alan 'yapsalc' bir bak asy-la yaklamt eski toplumlara. Bu nedenle de dilde, buyzyln balarnda Ferdinand de Saussure'n ne sr-d baz deiik grlerle hareket ettiinde dier -retilerden farkl biimde 'e zamanl' (synchronic) bir

dnce biimiyle bir takm tarihselci (historisist) ei-limlere glge drmeyi baarmt. Bu bakmdan gele-neksel akademik almalarn dnda baz kategoriselyaklamlar ve bu arada analitik Bat dncesine baz'btnsel' eilimler getirmeyi baarmt.

Burada eski toplumlar ilkel (primitif), buna karlkada toplumlar da 'gelimi' ya da 'uygar' olarak ta-

nmlamak, ona gre ideolojik bir 'yarglama' oluyordu.Neticede bu konu zerindeki ortodoks1grleri yerin-de eletirmi ve akademik ya da bilimsel grn tekyanl bak asna bir darbe ndirmi oluyordu. Bu an-lm, bir bakma yllar yk esremli yntemle dnen vehareket eden Dou dncesini Batklar asndan gn-deme getirmesi gerekirken durum byle olmam,

bunun yerine yapsalclk, yeni bir mantksal kurguyla


7/174

kupkuru bir kliecilie saplanmt. Bu bir bakma eskibak asnn yeni bir terminoloji ile tekrar edilmesi olu-yordu. Insanbilim dalnda tam bir atlm yaplmken, ogne dein bilinmeyen ya da kmsenen toplumlar ye-

ni bir grnm ve anlayla tekrar gndeme gelmikenyzyllarn getirdii geleneksel analizci yap yeniden stekmay baarmt.

Drury'nin bu eserinde uzun uzadya szn ettiiMichael Harner'dan olduka esinlendii belli oluyor.Gerekten bir bakma Harner olduka cesaret isteyenbir anlma girimiti. amanl salt pastoral ve tarihe z-

g bir antropolojik uzmanln konusu olmaktan kurtar-maya, ona yeni bir yaam vermeye, ya da bir bakma ya-anlr klmaya alyordu. Tabii bu davrannn son de-rece ciddi olan niversite evrelerince nasl karland-n bilmiyoruz. Ama amanlk grlerine ters gelmeyenbir ifte kiilik yaad dnlebilir. Ancak "The Wayo f the Shaman" adl eserinde birok aman gr ve de-

neyimini yanstmas ve hele ki bu deneylerin kabile yesiolmayan bir ehir insannca da tekrarlanabilir oluu, amanl birok yabanl ve son derece tehlikeli olan vedeneyimi olmayan kiiyi her an lmn eiine getirebi-lecek zor bir karmaadan soyutlamas ve sanki bir tiyatroolay gibi insanlara sunabilmesi bu konuda 'yeni* sayla-bilecek bir eilimi gz nne sermitir.

Drury zellikle amanlm elerini anlatrken kup-kuru ve yaanr olmaktan uzak ifadeleri bir kenara b-rakm ve onlar olaylar, tarumalar ve grlerle ie verenkli bir dille gnmze yanstmtr. Bu arada gerekCastaneda ve gerekse Lynn Andrews' anlatrken konu-su amanlk olan bu iki insana ait eletirileri olduka de-tayl olarak yanstm olmasna karn amanl u gniin 'yaanlr' klmakta gsterdikleri baary gzard et-memitir.


8/174

Drury amanl anlatrken ondaki o sonsuz eitlili-i ve dinamizmi belirtmek iin saysz rnek vermek zo-runda kalmtr. Eski dnemlere olduu kadar yeni d-nemlere ait rneklere de yer vermitir. Bunlar arasnda

Latin Amerikada bulunan ve hristiyanlkla iie girmiuygulamalar olduka dikkat ekicidir. rnein bizim sufilerimiz de birok zelliiyle amanca davranlar sergi-lemektedir. Bedenlerine i saplayablen Rifailerden Se-ma dans yapan Mevlevilere dein saysz rnek sralana-bilir bu konuda. Belki de slam dinini ayakta tutan veyayan birok zellik, sufizme kaynaklk eden ve onun di-

namik yann oluturan amanlk sayesinde olmutur.Elinizdeki kitap amanlm elerini, amann dav-ranndan kulland aksesuarlarn tmne dein ayrayr ve rneklerle aklamann yansra amanlarm heruygulamada gz ard etmedikleri kozmolojik yaplar daaka sergilemitir. Bu konuda aratrma yapacak insan-lar iin olduka fazla sayda belgeye yer verilmitir.

Drury bu yaptyla dnya lsnde bir aratrmayagirimi bulunduundan sade amanla zg bir termi-nolojinin yansra toplumbilimsel, ruhbilimsel ve bu ara-da her yreye zg birok sayda szck ve deyime yervermitir. Tm bu szck ve kavramlar zellikle konuyayabanc olan insanlar olduka zorlyabilir.

amanlarm kullandklar gnlk normal szckler

dahi eretileme (metaphor) ve dz deimece (metonimi)lerle son derece hareketli ve akkan bir konumdayer alr. Yani szckler ancak bulunduklar ilevsel ba-lam (contex) iinde ve geici anlamlarla tanmlanabil-mektedir. Drury1nin nemle belirttii gibi canl ve can-sz arasndaki ayrm kalkm olduundan szck, deyimve tanmlamalarda 'sade akla gre1bir tutarllk aramak

yanl olur. Zaten amanlar ou kez konumay sevmez.


9/174

O adan ve daha bir ok nedenle amanlarn dnyasnagirmek hatta yknmek olduka zordur. Yazar, kitab-nn sonunda bir 'son sz1balamnda grlerini belirt-mitir. "Biz Batda aman Olabilir miyiz?" balyla b-

tn bu sorunlara o denli gl bir anlatmla deinmitirki burada ona ilave edecek pek az ey kalmaktadr.Son olarak unu sylemek istiyorum: Tm bu kav-

ramlar, riteller kafamz kartrmamaldr. rnein amanca yaamak, en doal, en gsterisiz, en sade ve al-lmam olan ve de dnce ve mantk yerine duygu vesezgileri n plana kararak yaamaktr. Bunlar bize ya-

banc olan deyimler deildir, sadece u ana dein dikka-timizi yneltmemi olabiliriz.

ite u son dnemde belki bilmediimiz, tanmad-mz birok dnrn yansra Michael Harner olsunNevili Drury olsun bize tutucu akademik anlayn ba-rndan bir kap araladlar.

Bugne dein ilk defa bilim dnyasndan baz isim-

ler bir retiye kendi bedenlerini de katarak giriyorlar.Bu ise amanla yeni bir bak asyla bakmalarna ne-den olmutur.


10/174

GR

Varolan herey canldrChukchee aman

aman bilinciyle ilk kez olan ksa karlamam tmcanllyla hatrmdadr. 1980 ylnda Melbourne evre-sindeki Phillip adasnda yer alan Uluslararas Akn n-san (Transpersonal) Syleyiinde bir konumac olarakben de yer almtm ve ilk kez olarak, Amerika'daki n-san gc hareketinden bir takm gl isimler Avustral-ya'y ziyaret ediyordu. Profesr Michael Harner da bugrubun bir yesiydi. Koyu renk gzleri, grimtrak siyahsakalyla herkesi kkr kkr gldren kocaman bir adam-d. Elinde Salish Kzlderililerinin dncekontrol oyu-nunda kullandklar aman davulu, su kabandan kay-nana zrlts, bir ty ve kemik takm olduu halde Mel-bourne Tullamarine Havaalanna henz ulam bulunu-yordu. Bu geliin salt akademik bir kapsam olmadbelliydi...

Onunla ilk temasm aslnda daha ok ynetim dze-yindeydi. Profesr Harner, Macquaire niversitesincedeerlendirilen antropoloji Master tezimi deerlendirenkomisyonda yer almt. stelik onaylamakla kalmam

yaynlanmasn da nermiti. (Bylece kitap 1983 ylndabiraz deitirilerek "aman ve Byc" (The Shama


11/174

and the Magician) olarak yaynlanmt.) Bu nedenleonunla yz yze karlam olmak beni gerekten sevin-dirmiti. Tarot'taki mitsel tanmlamalar zerine kendisylevimi bitirdikten sonra onun amanlk zerine yapt-

iliklerden (workshop) birine katldm.lk defa gr almasna (visualization) ilave olarakaman davulundan gerekten yararlanabilmitim. Harner bize davul vuruuyla zihin gzne nasl binildiin,kta ortaya kan Dnya Aac ine bir kk aracl-yla nasl girip Yolculuk yapldn ve bunu gerekle-tirirken g hayvanlaryla nasl ba kurabileceimizi

aklad. Kentsel bir kurgu iinde bunu baarmas ger-ekten olaanstyd. Olduka esinlenmitim.Syleiden sonra Harner, Melbourne'de bir gnlk

bir ilik dzenledi. Ben de her ne pahasna olursa olsunorada hazr bulunmak zorunda olduumu hissettim. Bu-rada amanlktaki grsel canlandrma'y daha mkem-mel bir biimde kefedebilme olanam vard. 'Golden

Dawn' geleneine dayal grsel canlandrmann byltekniklerini imdi kullanlr hale getirmi, imgeleri zihingzmde daha kolaylkla alakoymann yolunu da bul-mutum. Bylece aman gerei iinde bir biimde de-neysel baar elde edebileceim konusunda umutluy-dum.

Anmsayabildiim kadaryla, btn gn pek fazla

bir ey yememitik ben, bir elma bir para da peynirleidare etmitim ve bu durum, birok bakmdan davulvuruundan ierlere doru yolculuk yapma iinin basitbir blmn oluturmaktayd.

Benim amdan mitsel bakmdan ilk bant bir a-hin biimi araclyla gereklemiti. ok gerek bir ya-rata benziyordu ve ben varln hemen duyumsayabil

mitim. Gl, koyu karanlk ve sari gzleri, siyah kah-


12/174

verengi karm tyleri vard. Bu yaratn benim ghayvanm olmaya gnll olduundan tekrar emin oldu-umu anmsyorum!Szn ettiim gibi gn boyuncadavul vuruu grsne devam ettik, zaman zaman a-

man dans yapmak ve bir elence gibi Salish dncekontrol oyunu oynamak iin ara veriyorduk. Ancak ilikalmasnda en yksek noktaya akamleyin ulamtkbana kalrsa. Harner bize, kendi yolculuk deneyimiyleyukarya, gkyzne kt gibi ayn zamanda dnyannaltna da indiini sylemiti. Bizden kamp ateindenykselen dumana girmeyi ya da bir mineye girip baca-

dan gkyzne doru szlmeyi hayal etmemizi istemi-ti. Duman tneline girdiimizde onun nmzde yayl-dn, bizi gkyznn ok daha ykseklerine alp g-trdn grebileceimizi de aklamt.

u ya da bu zamanda bir su kuunun bizi gkseldnyanm daha da ykseklerine gtrmek zere kendisi-ni bir dost olarak sunabileceini de sylemiti. Bununneden bir su kuu olabileceini aklamama. Harner,ayn zamanda iimizden herhangibirinin, bir geometrikyapy grp gremiyeceini anliyacak denli keskin birgre sahip olmasna karn, zgn bir gr deneyimiiinde bizi programlamada nerdii eylerin bir sonucaulamas halinde, bunlar yle ince eleyip sk dokuma-mamz da istemiti. Gzler da evrildiinde grup iin-den birka kii 'gksel' mimarinin geometrik grlerinialabilmiti.

Harner davuluna vurmaya baladnda oda olduk-a karanlkt, ve ben, n odadaki mineyi kolaylkla g-zmde canlandrabiliyordum. ite bu zgn yolculuktanedindiim notlarn bir kopyasn sunmak istiyorum bu-

rada:


13/174

"mineye giriyorum ve hemen ak gri bir ekildeburgulanan bulut tnelinden yukarya, bacaya ykseliyo-rum. Az sonra koruyucumun ayrdna varyorum pem-be gagasyla bir pelikan.

Pelikann srtna binip duman tnelinde daha yk-seklere trmanyorum. Belirli bir uzaklktan, sis iindeykselen altn renkli dalar gryorum.

Daha yakna srklendiimizde dan tepesinde ki-re sars klaryla altn kristallerden oluan byleyicibir saray grnyor, bana onun Anka Kuunun sarayolduu syleniyor, sonra altn kuun binann tepesinde

yer aldn gryorum. Onun benim kendi xxgatmacamla" ilgisi var sanki.Bu sarayn, gzelliiyle beni korkuttuunu ve art-

tn duyumsuyorum, ancak grkemli ku gelmemi bu-yuruyor. Sonra atmaca ileri bir adm atp gsme bir al-tn kristal paras yerletiriyor. Onu sindirince derin birsoluk alyorum, nk bu zel bir armaan benim iin.

Davul henz sesini duyurmakta, ama sonunda Michael bize dnmemizi rica ediyor. Geri u an gkyzn-de, tepelerdeyim ve duman tnelini tekrar yakalamayolduka g buluyorum, ama dnmeye baladmda gk-yz yeniden altn rengini alyor; tnelden aa hareketettiimde kenarlar ssleyen aziz figrlerine bakyorum,bana 'esen kal' diyorlar"

Bu, benim in ok korkulu bir yolculuk olmutu.lik yeri ve evremdeki insanlarn ayrmna varmayabaladmda dncelerimi aka tanmlamam okzordu. Szckler kaybolmutu, bununla birlikte bu yol-culuun benim iin nemini anlatmak iin sabrszlan-yordum. ok gizli bir yere gidip geldiimi duyurmuyor-

dum.


14/174

Yaammda yer alan bu zel olayl gnden bu yanaamanla olan ilgim hi azalmad. Bundan nce bendeki amanca coku (enthusiasm) bir bakma daha kuram-sald. Geleneksel Bat bysnn dsel bak alarnn

batan karcl nedeniyle rnein Carlos Castaneda'nn deneyimleri ile bir dizi gizil (esoteric) ada pra-tik uygulamac arasnda kyaslama yapan, eskilere ait birkitap geirmitim elime (Don Juan, Mescalito and Mo-dern magic, 1978), ayn zamanda ynlendirilmi imgele-menin ruhbilimci kullanmna da derin bir ilgi duyuyor-dum. Ancak beni asl cezbeden, amanln gzel bir sa-

deliinin olmas ve ayn zamanda da pek az zorlamal ol-masyd. Burada birisi k araclyla seyahat edebiliyor,kendi mitik varlyla, ruhun kendiliinden ortaya kanyaratklar ile karlaabiliyordu. nsana neye inanmassylenen basmakalp dinler balamndan olduka farklbir grnm vard, insan ilk elden deney yapma olasl-na sahipti amanlkta.

1980 ylndan bu yana, Michael Harner'dan ilk kezrendiim aman davulu yaklamn paylamak zereilgin insan gruplaryla resmi olmayan amanca bulu-malara girdim. Zaman zaman bu yntemi daha fazla ya-planm gruplara ve iliklere de sunduum oldu. Ne varki, bir ey beni artmaktan geri kalmaz, bu da bir saateyakn bir sre davul alndnda sradan kent insannn

bile, o ana dein asla dleyemedi olaanst mitselgereklerle ba kurabilmesidir. Sanki ruhun (psyche)derinliklerinden gelen Kozmik imgeli yitik bir periler l-kesini kefedercesine.

Bylece kent amanl fikrine daha ok balanarak,zellikle bu gerekleri kefetmeleri iin ada kent in-sann cesaretlendirmiimdir. Ne de olsa birok insan

kentlerde yaamakta ve yerli amanlarm bulunabilecei


15/174

egzotik ve genellikle yaltlm blgeleri ziyaret etmelerikolay olmamaktadr. Doal olarak 'Element Books' bukitab yazmam iin bana yetki verdiinde buna oldukasevinmitim, nk bu konuyla ilgilenen insanlara ula-

mann tek yolu buydu.unu belirtmeme gerek yok sanrm, Mircea Eliade,Michael Harner, Joan Halifax, Peter T. Furst, CarmenBlacker ve Gordon Wasson'un yaz ve aratrmalarnaok ey borluyum, baka biroklar da amanlk konu-sundaki ilgime nclk etmi, onu canlandrmtr. Amagene de, daha genel bir kitleyi hedefliyen bir girii ola-

nak verdiim dncesindeyim. Balangta "amanlneleri"nin arkasndaki niyetim bu idi; bu almannbu byleyici konuda daha da ilerlemek iin sizleri y-reklendirmesini de samimiyetle diliyorum.

evremizin ve evre dengesindeki krlganln far-knda oluumuzun giderek artt bir zamanda amanlkbelirgin bir gr ne srmekte, doann kutsallna

sayg duymamz nermektedir. amanlk ayn zamandayeryzndeki aln yazmzn birbiriyle i ie girdiini vehepimizin tek bir ruh olduunu anmsatmaktadr.

Bu anlamda, amanlk gl ve iyimser bir bildirisunmakta ve arsna kulak vermek hepimizi ilgilendir-mektedir.

Nevili DrurySydney, 1988


16/174

1. CANLICILIK (ANIMISM)ve TES

amanlk bir gr (vision) geleneidir, doal dnya-nn tanr ve imgeleriyle ba kurmaya yarayan deitiril-mi bilin konumlarnn eski bir kullanm pratiidir. a-man dndmzde karmak ve gizemli bir bychekim ya da byc gelir aklmza yle bir kii ki, esri-

me (trance) durumuna girerek ruhsal (soul) graratrmas yapmak, kutsal yerlere yolculuk etmek, kozmikamal konular zerine insanla haber iletmek onuniin olanakldr. yle demek yerinde olur: aman biriyiletiricidir, hastaln ruhunu kefetme yetisi vardr,bir bycdr, bu amala ruhlarla dostluk kurar, ibirli-i yapar, ya da bir medyumdetektif olarak kaybolmu

eyalar ortaya karma yetisine sahiptir. Baka bir za-man aman bir eit rahip gibi gzkebilir yaradltanrs ile gnlk allm iler arasnda bir arac olarak.Bu zgn rolne karn aman, evrensel anlamda korku-yu ve saygy yneten kiidir, nk o, baka dnyalarayolculuk edip tanrlarn bildirileriyle geri dnme gcntar.

amanln zn kavramak iin ilk planda dinselda vurumculuun ilk biimlerini bilmek, incelemek la-


17/174

zmdr, nk aman inan ve uygulamalarnn douu-nu anlamak iin bir atk ya da bir balam elde etmekasndan byle bir yaklam gereklidir.

CA NLICILIK ve TO TEM CLK

nsann dinsel bilincinin ilk elle tutulur belgeleriAvrupa ve Orta Asya maaralarnda yer alr. zbekis-tan'da kefedilen bir Neanderthal mezarnda, l bir o-cuk bedeninin evresinde, sayg ile yerletirilmi bir ya-

ban keisi boynuzu ve ince akmak tandan bir yay bu-lunmu, Fransa'da Le Moustier maarasndaysa akmaktandan yaplm bir yasta dayanan ve sa koluna yer-letirilmi kafasyla, sanki uyuyor gibi uzanm gen birl ortaya karlmtr. Eline yakn bir yere konmu se-me alet ve hayvan kemikleri, bu aygtlarn gencin gele-cek yaamna hizmet etmek amacyla yerletirildiklerini

artrmaktadr.nsan geliiminin bu erken basamanda muhteme-len Neanderthal adam, hayvanlarda, kayalarda ve aa-larda ruhsal varlklarn yerletii bir dnyaya inanm vebir avc olarak rolnn devam ettii bir eit yaam son-ras tasarlamtr. Geri byle bir sonu speklatif sayla-bilirse de, daha Yksek Paleolitik Dneme girildiinde

insann byc gibi dndne ilikin kantlar bulun-mutur.Saygn bir bilgin olan, Abbe Henri Breui, Bat Av-

rupa'da yer alan tarih ncesi mara ve duvar resimleri-ne dayanarak unlar yazmaktadr:

"Hayvanlar, simgesel oklarla vurulmu biimde

temsil edilmitir (Niauxda bizon ve ibex yaban keileri)


18/174

Lascaux*da atlar, kilden yaplm hayvan modelleri mz-rak darbeleriyle delik deik edilmi bulunmaktadr.Montespanda eitli zamanlarda yeni derileri oluyormugibi grnen basz bir aslan ve ay.) Bunlar sempati b-

ysn dndren olguladr.Saysz gebe kadn ve kadnlarn yakndan izleyen

erkekler verimlilik bysn artrmaktadr. Bellihayvanlarn yapsnda incelikle dnlerek yaplm de-iiklikler, tabulara karlk geliyor gibidir. Hayvan ek-linde ya da gln (grotesque) masklarla donatlm in-san figrleri, yaayan halkn dans ve inisiyasyon (kutsal

bir retiye giri) trenlerini anmsatmakta ya da Yk-sek Paleolitik dnemin byclerini ya da tanrlarntemsil etmektedir. (1)"

Bir Bycnn maara resmi: Les Trois Freres; Fransa


19/174

Byl maara sanat rneklerinin en karakteristik-lerinden biri Les TroisFreres'deki FrancoCantabrianmaarasnda kefedilmitir. Bazlar 15.000 yllk olan bumaara resimleri, vahi hayvan srs iinde yer alan bir

avcbycy yayla donanm ve bizon klna girmibir biimde betimlemektedir. Dier bir rnekte bir b-yc, boynuzlu balyla avn kandrrken grlmekte-dir ve yine ayn yrede bulunmutur.

Erken zamanlardan beri din, sanat ve by iiegemi bulunmaktadr. Byc, yabanl hayvanlarn ba-dr av bys araclyla onlarn kaderlerini kontrol

edebilir, klktan kla girmede ve onlar kurban etmek-te ustadr. Hayvanlarn yz harekederini renmi oldu-undan kendi danslarn onlarn eylemlerine dayandrrve onlarla kurduu medyumsal ba gelitirdiini du-yumsar. Bu yolla Palaeolitik avcbyc, hayvanlarlaolan lidllyla, klan totemiyle ve bilincini bir hay-van biimine dntrebilecei inancyla eski (archety

pal) yerli amanlarm ilk mjdecisidir.nc ngiliz antropolou Sir Edward Tylor (1832 1917) bysel ve dinsel dncenin ilk dnemine Animism (canlclk) adn vermitir. Szcn yunanca kar-l olan anima, can (soul) anlamna gelmektedir.Tylor'a gre can ya da ruh dncesi, bu devrede evren-sel gibiydi ve sade kendisinin deil hayvan ve bitkilerin

de bir cam olduuna aka inanmt tarih ncesi insa-n. Buna ilave olarak talar, silahlar, yiyecek ve ssler deruha sahiptiler ve insan ruhu, dier insanlarn, hayvanla-rn ya da nesnelerin iinden sahiplenme (possession)araclyla geebiliyordu. Tylor canlcln kaynannmuhtemelen rya deneyiminde yattna inanyordu insann, kendi fiziksel bedeninden bamsz olarak va-

rolduunu gsteriyor gibiydi burada. Bugn, bile, kimi


20/174

yerliler hl daha insann ifte varlna ilikin inancnyanstan "glgeleri", "ruhlar", "hayaletleri" gnlk ili-kilerinde kullanmaktadr. rnein Algonquin Kzlderi-lileri, insan 'canna 'otahchuk' ya da 'glge' adn ver-

milerdir. Quiche lerde 'natub' 'glge' ya da 'can'a kar-lk gelmektedir ve 'Zulu'lar, glge, ruh ya da hayaletiin tunzi' deyimini kullanmaktadr.

Tylor, tarih ncesi insann iki beni olduuna inand-n dnyordu uyanan ben ve hayalet (phantom).Mantksal bir tasarmla can'm bedenin tesinde ya dayaam sonrasna ruhsal yolculuk yapmay stlenebilece-

ine inanmanz mmkndr. Bu tip inanlara bal er-ken zamana uzanan belgeler cenaze trenlerine ilikinkalnularda bulunabilir. Bu dnemde dnya yaamndansonra yksek dereceden resmi llere hizmet etsin diyealt derecelerde yer alan hizmetiler kurban edilirdi, bylece toplumsal dzen lm tesinde de egemenliinisrdrrd. Tylor, ayn zamanda ilkel kabile topluluu-

nu 'vahiler' ya da 'kaba rklar' olarak kk drcbiiminde isimlendiriyor ve bu tr canlcln onlarngndelik yaamlarna da yansdn ileri sryordu. y-le bir canlclk k ruhlara inanmak suretiyle yerli halkyabanl hayvanlarla gryor, onlar avda ldrmedennce bu davranlarndan dolay affedilmeyi diliyorlard,ya da hayvanlarn daha nceki yaamlarnda baka in

sansal varlklarn, muhtemelen lm arkadalarnn yada atalarnn bedeninde yaam olduklarna inanyorlar-d.

Tylor'un bu geni kapsaml kavram geri kar ko-nulmaz olmad halde bugn de saygnln korumak-tadr.

Sekin Fransz sosyologu Emile Durkheim, (1858

1917) kltrel modeller ve gelenekler zerine geni bir


21/174

aratrmay stlenmi biri olarak en eski insan toplumunun ayrmsz srler (hordes) olduuna inanyordu.Daha sonra srler daha bamsz bir konuma gelerekklan eklinde biimlendirmilerdi kendilerini Durkhe

im birliin aileden daha temel olduuna inanmt.Durkheim, Tylor'un znde psikolojik olan ve byselve dinsel dncenin ryalardan kaynaklandn ilerisren fikrinden etkilenmemiti. O, ilkel insann yavayava klan'm stn gelen bir toplumsal birim olduunaaklnn yattm ve bu sre iinde kutsal hale geldiini,nk onun bireylerinkinden daha ok tm kucakl

yan, daha yksek bir gereklik olduuna inanyordu.Gerekten onun iaret ettii gibi klanlar, totem hayvan-larn ayrmsallama simgesi olarak elde ettiklerinde butotemler, gerek hayvanlardan bizzat daha kutsal halegeldiler. Durkheim, Avustralya'nn yerli halknn budunbumsel (ethnographic) verileri arasnda bu gelime s-recine ait kantlar bulabileceine inanyordu, avctopla

yic kabile toplumunda en iyi belgeseli olanlar, halen g-nmzde de varlklarn srdrmektedirler.

Durkheim'a gre AvustralyalI avctoplayclar ara-snda totem hayvan ya da bitkisi sadece klan zde yap-makla kalmaz ayn zamanda akrabalk modellerinin be-lirlenmesine yardmc olur, bylece tm klan yelerininbir dieriyle ilikide olduu dnlr. Durkheim ayn

zamanda Orta Avustralya'da Arunta'lar gibi baz kabilerlerin klanca kutsal saylan ve ismi yabanclara asla aklanmyan dinsel alglara tjurunga ya da churinga sa-hip olduklarn belirtmiti. Bunlar, avctoplayclarn te-mel toplumsal gerei olarak klann gcn oluturu-yordu.

Bugn Tylor'un ve Durkheim'in dnce biimleri

arasndaki ayrm sregelmektedir.


22/174

nsanbilimciler, aklamann kuruluuna gre b-lmlemeyi bilgisel (cognitive) ya da ruhbilimsel olarakyapanlar ve toplumsal rollere ait ilevsel grleri nealanlar olmak zere iki blme ayrlma eilimi gster-mektedir. Bunun karlnda baka daha deiik tipteyaklamlara varmak da olasdr diye dnlebilir. amanl deerlendirirken bir insanbilimci, ruhbilimseladan baktnda, esrime araclyla deitirilmiblinkonumlarna girii, amann bysel ve dinselinanlarnn grsel (visionary) kaynaklar ve sara nbet-leri, izofrenik davran modelleri ve uyarclar (psyche

delies) kullanlar vb. dier faktrler asndan yakla-may daha lgin bulacaktr. Dier yandan ilevselciler,amann ve i dnyasnn deneysel yann kmsemeeilimindedirler; bunun yerine aman, kabile gelenekle-rini ve tabularn yorumlamak suretiyle toplumda yerinialr, toplumsal yapy oluturan inanlar destekler ve ka-bileye nclk eder grnde younlamaktadrlar.

Benim kendi grme gre amann kozmolojikdizgesi gnlk dnyaya paralel gittiinden ve onu anlamve nem vererek doldurduundan onun, korkun by-sel egemenlikten ve isel boyuttan kama ans yoktur.Tandk ruhlarn roln gznne almazsak, nc gr-lerde, bysel blnme (dismemberment), yeniden do-ma ve bilinliliin hayvan ve kular gibi canl biimlere

dnme ilevlerinde amanl tek ynl kavram olu-ruz. Ayn zamanda onun gizemli ynn ya da adainsan gcnde bilinliliin amanlk dzeyinde ykselenakn glkle aklayabiliriz.

Bunu bylece hatrda tuttuktan sonra u soruyu so-rabiliriz: Kimdir gerekte aman, nasl aman olunur veamanlkta ok nemli olan can'm yolculuu' diye neye

diyoruz?


23/174

AMANIN KUTSAL URAI

amanlk gerekte uygulamal canlclk, ya da canl-clk pratiidir. nk Doa, tanrlar ve ruhlaryla can-

ldr ve kozmos1un tm bak alar birbirine bal ola-rak kavranabilir evren gerekte bir enerji andan, bi-im ve titreimlerden ibarettir amanlar farkl varlkdzeyleri arasnda bir arabulucu olarak gereklidir.

Evrenin ruhlarla birlikte canl olduu fikri, Ameri-kann kuzey kutbu yresine yllk destans br yolcu-luk yapan DanimarkalI kaif ve insanbilimci Knud Ras

mussen tarafndan (1879 1933) eitli yayn organla-rnda aklkla anlatlmt. Bykannesi yar eskimoolan Rasmussen, Kutup Eskimolar hakknda mkem-mel bir belge hazrlamt ve bir Iglulik aman unlaranlattnda bu onun olduka ilgisini ekmiti:

"Yaamn en byk tehlikesitmyle canlardan

ibaret olan insan besini olgusunda yatmaktadr. ldrpyeme durumunda kaldmz tm yaratklarn, kendimi-ze elbise yapmak iin paralayp yok ettiimiz her eyincan vardr, yle canlar ki bedenleriyle birlikte yok olupgitmezler, bylece bedenlerinden yoksun braktmzdandolay bizden c almamalar iin yattrlmalar gerekir

aman, bu canlarn, ruhlarn ve tanrlarn dnyasnkavrayabilen ve akn esrime (ecstatic trance) halindey-ken onlar arasnda dolaan, doa st evrene ilikin zelbilgiler edinebilen bir kii olarak tanmlayabiliriz. O,hep, insan varlnn doasndan kaynaklanan tehlikele-re, dikkatsizlii tuzaa drmeyi bekleyen gizemli g-lere ya da hastalklara, ktlklara, talihsizliklere kar uya-nktr. Ancak aman ayn zamanda etkin bir


24/174

arabulucu ve ift ynl grmeci olarak da yer alr.Amerikal insanbilimci Joan Halifax'n iaret ettii gibi"Sadece aman hem tanr hem de insan gibi davranabi-lir. Bylece aman tanrlara ynelik bir kanal olduu ka-

dar zel bir arac varlkur da. Farkl lemlerin birbiri ii-ne girmesini etkiler. (3)Bundan sonra, bir kii nasl aman olur, onu gre-

lim: amanlar kutsal uralarna gre eitli biimlerdearlrlar. Kimisi iin bu atalarndan kalma bir gelenekya da mirastr. Kimisinde ise amanla niyetli olan adayayn konum veya artlarda kendisini kabul ettirmi biri-

sinden destek arar. Kimisi de kendi isteiyle deil deruhlar tarafndan seilmi biri olduu iin aman olur.Bunlar "byk amanlardr yani, doast gc cisimletirmek iin kendiliinden, ryalar ya da gizemligr'ler araclyla arlmlardr.

Kendi rollerini miras yoluyla kolayca edinenlere"kk amanlar" (lesser shamans) denir ve zellikle Si-

birya ve Kuzey Amerika kutup yresindeki insanlarnarasnda yaayan bu amanlarn sosyal stats daha d-ktr.

Balangta amanlar, ocuk olsun gen olsun oukez sinirli yaratlta olurlar ve garip bir biimde top-lumdan ekilirler, insanbilimci olarak Ralph Linton'undedii gibi:

Bir ocuk olarak aman, ou kez belirgin ie d-nk eilimler gsterir. Bu eilimler da vurduunda top-lum tarafndan yreklendirilir. Yeni yetien aman ge-nellikle babo dolar ve zamannn ounu tek banageirir. Daha ok toplumkart bir davran sergiler vesk sk bu ya da u biimde gizemli hastalklara yakala

nr(4)


25/174

Sibirya'nn Chukchee halk gelecein amannnkarlkl konuma srasnda gzlerini konutuu kiiyedeil de onun tesinde bir eye sabitledii baklarndantanmlanabileceine inanrlar. Gzler ayn zamanda tu-

haf nitelikte bir a sahiptir, sradan insanlardan gizle-nen eyleri ve ruhlar grmeye elverili zel bir parlaklvardr gzlerin.(5) Waldemar Bogoras ilk elde Chuchee'leri incelemi olup bu olay yle bir balamda dilegetirmektedir. "Birtakm byk talihsizlikler, tehlikeler,uzun sren hastalklar, aile ya da mlkiyete ynelik anikayplar srasnda amanca ar gerekleebilir. Bundan

sonra kii, baka ilere bakmakszn ruhlara dner ve on-larn yardmlarn talep eder. "(6)

amanhn hastalk ve bunalmlardan doduunaynelik birok fikir ortaya atlm, ayn zamanda izofre-niyle de karlatrma yaplmtr. Bu grn nder sa-vunuculuunu yapan Julian Silverman, amanlarla izof-renler arasndaki temel ayrmda amanlardaki akl bo-zukluunun toplumsal kurumlarca desteklendiini, oysaada toplumda izofreniye bir sapn (aberration) ola-rak bakldn syler. ki olgu arasnda da arpc birkoutluun bulunduuna inanr ve psikiyatride geen i-zofren tanmlamasna gnderme yaparak grn akta-rr:

"Hastann etkisine kapld deneyim en korkulu veen evrensel karakterde olandr. yle grnyor ki has-tann, anlalmas son derece gerekli ve olanaksz olan, korkutucu gsterilerle har neir, canlcln des-tekledii doal nesnelerle evrili\ iyi ve ktnn kiiletirilmi kozmik gleri arasndaki mcadelenin tam orta-

snda yayor gibi bir hali vardr. (7)"


26/174

Bununla birlikte bu noktada aka bir aylrlm ge-reklidir. Geri amanlar ve izofrenler, farkl zihinsel(mental) durumlarn iine ve dna hareket etme yetisinipaylarlar. amanlar, bilincin farkl alanlarna egemen

olmay, bunun yansra nesneleri skca kontrol altna al-may derece derece renirler. Karlatrmal dinlerinnl ustas Mrcea Eliade bunu yle saptamtr:

"lkel byc, byc hekim (medicineman) ya daaman, sadece hasta bir adam deildir, hepsinden nceiyilemi bir hasta adam, kendi kendini iyilitirmeyi ba-

arm bir insandr. Genellikle aman n ya da otacnnkutsal meslei bir hastalk ya da sara nbeti araclylaaa kar. Adayn kutsal retiye girii (initiation) iyi-lemeye edeerdir.(8)yy

Eliade, "Birth and Rebirth" (Doum ve genedoum) adl kitabnda bu konuya ayrntyla deinmitir.

"ilkel toplumlarda amanlar ile gizemciler dorubir ekilde ~ stn varlklar olarak kabul edilirler; onlardaki bysel dinsel (magicoreligious) gler, zihinselkapsamdaki bir genilemenin davurumu olarak bulu-nur. aman 'bilen' ve 'anmsayan kiidir, yani, yaamnve lmn gizemlerini anlayan biridir. OT

Aka sylemek gerekirse, psikolojik sapn ya dahastalktan daha kark bir durum szkonusudur. Sarahastal (epilepsy) ve izofreni ilkel toplumlarda ruhsaldnyann bir ifadesi olarak kabul edildii in, bu artlaryznden ac eken insanlarn daha sonra faydal aman-lar haline gelmesi artc deildir. Fakat bunun nedeni,

onlarn ruhlarn dnyasna ak olular ve yalnzca hasta


27/174

olduklarndan deil, zel olduklarndan, konumay vevarlklarn da vurmay renmi olmalarndandr. Saltisel dnyalar zerine egemenlik kurmay renenlergerek aman olarak kabul edilmilerdir. Gle har ne-

ir olmak hereydir onlara gre, krizler, ya da hastalk-lar, bylece bir inisiyasyon olurlar.

amanlardan, insan yaamna karan doa stgleri kontrol edebildiklerini gstermeleri olduka faz-la istenir. Av baarsz gibi grndnde, av hayvanla-rn bulmak, kt ruhlar uzaklatrmak, havalarn iyigitmesini salamak, hastalar iyiletirmek de bunun iin-

dedir. Eskimo aman, rnein Deniz tanras Sedna'nn fkesini yattrmak iin trans halinde denizin di-bine yolculuk etmek zorundadr. Sedna, yiyecek, yaka-cak ve giyinmek iin deri temin eden deniz memelilerinikontrol eder. Yine o ayn zamanda Eskimo'larn banagelen birok ansszl da giderir. William Lessa veEvon Vogtun da belirttikleri gibi:

"Bu belalar, insanlarn iledikleri ktlk ve sularyznden balarna gelir, tm pislikleri ve ktlkleri detanrann bedenine boca ederler. aman iin, denizin di-binde yaayan deniz tanrasna ulamak zere tehlikelibir snavla har neir olmak gereklidir. aman tanra-nn ban okamak ve halknn iinde bulunduu zor-luklar ona teker teker anlatmakla grevlidir. Ana tanr-a bu felaketlerin, tabular bozmak yznden balarnageldiini syler. aman dndnde bu sulan iledikle-rinden dolay topluca gnah karmalar gerektiini bil-dirir. Olasdr ki, tm gnahlar it iraf edildiinde deniztanras sakatlar azad edecek, kaybolmu canlar gnde-recek, hastalklar iyiletirecek ve dnyay Eskimo'lariin tekrar yaanas klacaktr.(10T


28/174

amanlm farkl yaps bylece can m yolculuu ol-mu oluyor. Bunun da nedeni amann kendi bilincinidier alanlara yanstm olmasdr. Bu nedenle ona "kut-salln teknisyeni" ya da "esrime (vecd) ustas" den-

mektedir. Kapasitesinin bu denli geni olmas nedeniyle-dir ki ruhlar arasnda tehlikeyi gze alabilmekte ve top-lumun iyilii iin elde ettii gizli bilgilerle tekrar geri dnebilmektedir. te nemli olan budur.

AN'IN YOLCULUU

Grdmz gibi amanlk, bir anlamda zihinselblnmenin kontroll bir eylemi olarak kabul edilebilir.Bu, sanki var olmann dier alanlarna ulamak iin dost ruhlarla har neir olarak, belki lm ya da hastalkruhlaryla karlaarak, atalarla ya da yaratc tanrlarlabuluarak, bazen de yaradln kendi mitsel oyununa

katlma yoluyla aman mezi, kendi z bedeninde biryolculuk yapabiliyor gibi gzkmektedir.Bu paralanma/blnme (dissociation) ii bir ok

yoldan gerekleebilir. Bu kitabn daha sonraki blmle-rinde greceiniz gibi bazen kutsal uyarc (psychedelic)bitkiler, amana yolculuk iin balang gcn salar-lar; baka zamanlarda ise ruhun arlmas orucu takipe

den gnlerde, duygusal mahrumiyet sonrasnda, meditatif odaklama ile, gizem arklaryla (chanting), davul a-lnmas ya da belli bir ryaya karlk bir yant aracly-la gelebilir.

rnein Pakistan'da yer alan Kala Kafir'leri arasn-daki 'debar aman, hareketsiz bir ekilde durarak,geveme durumuna gelir ve grs iine giren dsal her

eyi sabit baknn dnda tutarak, belirli bir uzaklk-


29/174

tan, dikkatini tren akarna odaklar ve sonra titremeyebalar, kaslml devinimlerle deitirilmibilinkonumuna girer.

Genellikle in'den gelen Singapur aman adaylar

tapmak trenleri srasnda kendiliinden sahiplenme(posseson) belirtileri gstererek "dangki" konumunagelirler ve paralanma durumu tmyle geliene deiniyi bilinen shen tanrsallklar zerine meditasyon yapar-lar.

Endonezya'da Menangkabau'lar arasnda, yaamgc ya da 'sumangat'n ryalarda ya da hastalk s-

rasnda bedeni terkettii dnlr ve dukun'un ya daamann bu durumda ii, bedendmakt bir sradakt ruhlarn dmanca etkisine kar bir davran geli-tirmektir. Burada dukun, battaniyeyle kapl zeminin al-tndan duman vererek dost ruhlar davet eder, fizik ola-rak titremeye baladnda kendi bilincini ruh dnyas-nn gizemli egemenliinin iine sakverir.

Ayn ekilde Sumatra yaknndaki Mentawei adala-rnda amanlar trans durumuna geinceye dein dansederler. Sonra kartallarn gkyznde tadklar bir tek-nenin iinde ge ykselirler, burada gk ruhlaryla kar-larlar ve onlara hastalklar iyiletirmek iin ne yap-mak lazm geldiini sorarlar.

Geleneksel Eskimo amanlar ayn zamanda davulvuruunun enerjisini kullanarak ve yardmc ruhlaruyandrarak esrime (vecd) durumu iine girerler. BazEskimo'lar, 'ruhsal uu' ya da 'ilimarneq srasnda i-sel aydnlk gcn aa kmasn hzlandrmak iin kol-larn ve bacaklarn kendi bedenlerine balarlar.

Nitekim yukarda ad anlan DanimarkalI kifKnud Rasmussen'in ortaya koyduu klasik olay Eskimoruhyolculuunu bize tam olarak aktarmaktadr.


30/174

19211924 yllarnda yazd "Report of the FifthThule Eocpedition" (5. Thule Gezi Raporu)'nda anlatlanzgn olay, Deniz Tanrasnn fkesini kamlayan ta-bunun bozulmasn iermektedir. amann rol, toplu-luk adna araya girerek kendi ruhsal bedeniyle denizindibine yolculuk etmektir burada.

Trenin banda, topluluun yal yeleri amannetrafnda yer alrlar ve meditatif bir sessizlik iinde otur-duunda onu gzlemlerler. O nihayet yardmc ruhlarnevresini aldn hissettiinde yolculuu stlenmek iin'yolun ak olduunu' bildirir. Aile halknn birok ye-

si, aman bu zor ii stlendii srada koro halinde arksylerler. aman deniz yatanda yuvarlanan byktatan zenle kanarak evik hareketlerle Tanrannhrlayan beki kpeini adatr. Rasmussen olay yle di-le getirmektedir: "O, bedenine tpa tp uygun gelen birtpte sanki dyormucasna kayarken tpn kenarla-rna bask yaparak ilerlemeyi kontrol altna alr, yani pa-

las pandras yere dmemesi gerekmektedir. Bu tp,onun adalar tarafndan tekrar yeryzne dnnceyedein ak braklr".(11)

ite imdi aman, insanln becerdii kt eylemle-rin pislii iinde neredeyse boulmak zere olan DenizTanras ile bulumutur artk. Tanray yattrmakiin ban okadnda Deniz Tanras onunla ruh di-

liyle konumaya balar ve ona bu defa kadnlar arasndagizli bir ocuk drme olduunu ve halanm et yen-mesi nedeniyle tabunun bozulduunu syler. Zamangelip de aman, topluluk yoldalarna geri dnp olaynlerine serdiinde sulular aranp onlardan aklamaistenir.

Bylece genelde neyin amanlkta geerli olduu

grlebilir yani ruhsal yolculuk saf bir dknlk ola-


31/174

rak ele alnamaz. Her zaman, szkonusu olan belli birgrev vardr hastala kar mcadele, bozulan tabula-rn doasnn anlalmas, kaybolmu ya da ac eken bircan'n yeniden kazanlmas, kozmosda farkl dzeyler-

deki uyumun yenilenmesine yardm etmek, ya da ruhsaldnya ile topluluk yeleri arasndaki atlan hafifletil-mesi gibi.

Baka dnyalara yolculuk yapmak ve olumlu bir so-nuca varmak iin retilen bilgileri kullanmak amanniidir. Bu ekilde aman, tanrlar ve insanlk arasnda biraracdr.


32/174

2. AMANLIGINEREDE BULURUZ?

amanlk dnyann birok ayr blgesinde yer alanve olaanst genilik kapsayan bir uygulamadr. amanlk zerine klasik yazn (literatre) ounlukla Sibir-ya zerinde odaklanmtr ve 'aman' szcnn bizzatkendisi ngilizce'ye Rusa yoluyla Tunguz'ca "sa-

man" dan girmitir. Bununla beraber amanln biimle-ri ayn zamanda Kuzey ve Gney Amerika'da, Avustral-ya yerlilerinde, Endonezya'da, GneyDou Asya, in,Tibet ve Japonya'da da grlebilmektedir.

Bu noktada amanl medyumluktan ayrmalyz,nk her ikisi de bir trans durumu iermektedir. a-mardk znde etken, medyumluksa edilgendir; aman

lk, ruhun ileri atlmn ierdii halde medyumluk, kut-sal glerin iimize giriini iermektedir, ikinci kategori-de, belki insan, Apollo tapnanda esrime yoluyla dilegetirilen Kutsal Esin'in indii eski Delfi'deki Pythian ke-hanetini ya da lgn trans medyumunun bedenini kulla-narak yaayanlarla arasnda iliki kurma yolu olan eskibedensiz bilge varlklara kanallamay ieren ada ruh

uluk biimlerini dnebilir. Ayn zamanda bu med


33/174

yumsal kategorinin ierii, Haiti'deki 'Vudununkaran-lk bir grnmdr. yle ki 'kutsal atllar' ya da 'loa'tanrlarnn, cokun dans ritelleri srasnda trans de-neklerinin stlerine inerek at gibi lgnca tepelerine

bindiklerinden sz edilir.Medyumsal transta denekler, tanrsal esinlenmedeedilgen bir kanaldan aldklar gr olaylarn anmsa-mazlar. Dier taraftan amanlkta esriyen (ecstatic), de-itirilmi bir konumda tam bilince sahiptir ve grselyolculuk srasnda duyulan hereyden sorumludur.

Dnyann imdi sralyacamz blgeleri, geleneksel

amanln bulunduu asl yerlerdir. phesiz, bu kita-bn ileri blmlerinde bu tip kaynak yerleimlere ve z-gn aman pratik ve inanlarna gndermede bulunaca-z.

SBRYA

Bu geni blge batda Urallar'dan gneyde AltayDalarna ve kuzeyde Buz denizine dein uzanan tundra'larla, bereketli ovalar ve engebelerle, zengin mineral-lere sahip dalar iine alr. Buras ayn zamanda Burgatve Gold'lerin, rengeyii srleri gden gebe kuzey-dou Chukchee'lerinin, Trke konuan Krgz, Yakut,^

Uygur, Altay'larn ve Yenisey ve Lena nehirlerinin Tun-guz'ca konuan komu kabilelerin de iinde bulunduuok eidi ve egzotik halklarn ana vatandr.

Burada aman hem bir ifacdr, hem de hastalklar-dan sorumlu olan varlklar aramak iin gerek gkyz-ne gerekse yeraltna yolculuk yapan bir esrime ustasdr .Bu blgede yayan amanlar fal bakarlar ve bakalarnngremedii eyleri grrler ve bazen hi yanmadan k-mr ateini elleriyle kavrama yetisine sahiptirler.


34/174

Davul alan ve dans eden Yakut amanlan

Buryatlar tanrlarla ba kuran beyaz amanlar ileruh aran kara amanlar ayrm yaparlarken Yakut-lar, yukardaki tanrlar edilgen ve nispeten gsz

tanrlardr bunlar ile yeryz ile daha sk balar olan


35/174

aadaki tanrlar ayrm yaparlar. Yakutlar, bat'danc gkte oturan UluToyan'dan ate ustaln al-dklarna inanrlar. Bu tanr ayn zamanda kular, aahayvanlarn ve ormanlar yaratmtr.

Altay aman bir at kurban eder, benzeri biimdeAte Ustasna sylev verir, tren davulunu ttsler, birruh kalabaln arr, sonra da Cennet Kularn, Markut'lar, davet eder. Karmak bir arnma trenindensonra davulu iddetle almaya balar. Bu, gkyznekmas anlamna gelmektedir, l atn ruhu da ona elikeder. Gr bilinciyle birka ge ykseldikten sonra, ya-

ratc tanr Yayutsi ile konumaya balar ve dnte sra-syla Ay'a ve Gne'e eilerek selam verir. Sonunda, BaiUlgan'm gksel konutuna ular. Burada gelecee ait ba-z ayrntlar, hava durumlar ve rnn nasl olacanailikin bilgiler edinir. aman daha sonra esrime nbetleriiinde kendinden geer.

Mircea Eliade, Bai Ulgann 'atmosfer' tanrs olabi-

leceinden ve gkyz ya da frtna tanrsna at kurbanedilmesinin ise HintAvrupa amanlar arasnda bilin-mez olmadndan sz eder.(l)

Chuckhee'ler ruhlarla ryalar araclyla ba kurul-duuna, ve amann, hastalarn kaybolmu canlarn ye-niden elde etmeleri iin ryalar kullanabileceine ina-nrlar. amanlarm hastalarn kafalarn "at", ve sinekya da ar biiminde ele geirdii can'n yerine baka canyerletirdii sylenir.

Dier taraftan Goldi amanlar cenaze eylemleri ko-nusunda uzmandrlar. Yeralt lkesinde llere yol gs-terirler. Goldi aman, ller diyarna yolculuk yapmakiin yiyeceklerle birlikte kzaa yklenen lye elikederken klavuzluk yapmas iin yardmcruhlarn a-rr. Bunu takiben Goldi, yeni len varln yeralt kral


36/174

lnca gven iinde kabul grmesi iin lnn akrabala-rn Yeralt dnyasna yerletirir. Bunu yaptktan sonraancak aman geri dner.

Evenk amanlar da yeralt dnyasna giderken l-lerin canlarna elik ederler. yle ki bundan sonra llerburada z itibariyle geride braktna benzer bir ya-am srdrr lmllerin gzlerine grnmeksizin es-kisi gibi balk tutmaya ve avlanmaya devam ederler.Evenk amanlar aa dnyann 'khargi* ruhlaryla kar-latklar kozmik nehre girmek iin girdab da kullanr-lar. Khargiler, yaayan insanlarn canlarn alan ya da

avda baarsz olmalarna yol aan kt ruhlarn etkisinekar koymak iin amana yardmc olabilirler.(2)

KUZEY AMERKA

Biraz nce grdmz gibi Kuzey Amerika'da,

Alaska'daki Eskimo toplumunda, kuzeybat kysndayaayan Tlingitler arasnda, Bat Nevadal Paviotso avc-lar, balklar, toplayclar arasnda, Teksas, Arizona veNew Meksiko'nun Mescalero ve Chiricahua Apache av-clar, Dakota'nn Lakota Sioux'lar ve ayn zamandaNez Perce, Ojibwa (Chippewa olarak da bilinir), Zunive Twanalar arasnda amanlar bulunmaktadr. aman

gelenei halen Pasifik Kys kzlderilileri arasnda varl-n srdrmektedir. Tpk Pomo'lar ve daha nce Ojaicivarndaki blgede yaayan Salish'ler, Chumash'lar veKuzeybat Kaliforniya'daki Yurok, Wintu ve Karok yer-li kzlderili kabileleri gibi. Ne varki, Kuzey Amerikayerli toplumlarnda amanlar ile rahipleri, bychekimler (kadnerkek) ve bycler gibi gizli bilgilere sa-

hip baka ustalar birbirinden ayrdetmek zorlamtr.


37/174

Ondokuzuncu yzylda gelien ve Hayalet DansDini olarak bilinen esrime hareketi, dnyann sonu ko-nusunda ve l, canl tm kzlderililer araclyla geze-genin yeniden yaatlmas konusunda odaklaarak yerli

Amerikan geleneine mesihci bir vurgu getirmitir. Ha-yalet Dans Dini, gizemli eilimler sergilemitir, uygula-maclar trans durumuna girmi ve danslarn bir ouda birer ifac olmutur. Ancak bu ii yelerine 'toplu'bir deneyim olana olarak sunmas bakmndan bu dingeleneksel amanlktan ayrlyordu.

Bununla beraber saf amanl yanstan yaln olaylar

da bulunmaktadr. Paviotso amanlar trans durumunagirerler ve kaybolmu canlar eski haline getirmek ve ifac saaltm etkilemek iin ruhgrsnde uarlar, arasra havay kontrol etmek iin aman trenleri yaparlarihtiya duyduklarnda yamur getirmek, bulutlar dur-durmak veya buzlu nehirleri eritmek gibi. Buraya dekonlar, tpk Sibiryadaki benzerleriyle dikkate deer or-

tak zellikler gsterirler.

Chumash'l (kadn) bychekm Chequeesh,1985 ylnda aratrmac Will Noffke'ye "rya bitkisi",mugwort kullanarak kendi kaltsal bilgilerini renmiolduunu sylemiti. Point Conception'da kendisini ye-rel bir ifacya tantm, drt gn ve gece oru tuttuktan

sonra gr elde etmek iin ot yemek zere tekbana ya-kn bir daa gitmiti. Ryas gelip ona ruhsal (spiritual)ismini verdikten sonra izlemesi gereken ifa yolunu gstermiti.(3)

Yurok, Wintu ve Karok Kzlderilileri, gelecek bek-lentilerinin, ktlk belirtilerinin ve ruhsal atlmlarnnsimgesi olarak ryalara zel deer verirler. rnein bu

yerli kltrlerde bir ryada baykuun grlmesi, kt


38/174

bir amann zarar vermeye altnn iareti olabilir,imgesel ya da baka bir yoldan benzeri bir olay isenemli lde skntya ve daha ok, deneyimi yapanahastalk gelmesine neden olabilir. Bazen dman bir

"g", uma'a' ile geceleyin atelenerek kurbana ynel-tilen bir tip ruhsal ok tanr. O zaman ifac bir ama-nn bu oklar emerek ifa salamas gerekir.

Apai Kzlderilileri, zellikle lm akrabalar szkonusu olduunda gl bir lm korkusunu ve aynzamanda, ay ve ylan gibi belirli havyanlarla temas sonu-cu oluan hastalklarn korkusunu da vururlar. Kuzey

Kaliforniya kzlderililerinde olduu gibi onlar da bay-kulardan korkarlar, nk hayaletlerin bu biimde g-rndne inanrlar ve hayaletlerin kovalamasndanolan hastalklara "hayalet hastal", "bayku hastal"ya da "karanlk hastal" adlarn verirler.

Bu tip saldrlardan korkan Apai'ler, bynn do-asn saptamakta ona gre dua okuyan bir ifac ama-

nn gcnden yararlanabilmektedirler.Paviotso'lardan Dick Mahwee, 50 yandayken Dayton yaknndaki bir maarada bulunduu srada ilk 'a-manca grye nasl sahip olduunu betimlemitir. G-rne gre 'bilinli bir uykudurumunda olan Mahwee,elinde bir kartal kuyruuna ait ty bulunan ince uzunbir kzlderiliyle mistik bir karlama yaamtr. Bu

adam ona hastalklar iyiletirme yollarn retmitir.Mahwee imdi amanlk etmek iin trans konumundanyararlanmaktadr:

"Transa girmezden nce ttn ierim. Ben transtay-ken kimse grlt yapmaz. Hastaya ne olduunu grmekiin dar karm. Bir kasrga sarmal grrsem anlarm

ki hastaln nedeni budur. ayet hastay imenlerin ve


39/174

ieklerin zerinde dolar grrsem bu demektir ki has-talk iyiye gidiyor, sonunda da kalkp yryecek. Hastayyeni am ieklerin arasnda, iek toplarken grrsembu onun iyi olaca anlamna gelir. ayet iekler solmu

ya da don yznden neredeyse lmlerse de anlarm khasta lecek. Bazan trans halindeyken hastay zemindedolarken grrm. Eer ayak izi brakrsa yaayacakdemektir, hi iz yoksa, onu iyiletiremem.

Trans'dan karken dua arks sylerim. Tam anla-myla bilin konumuna geene dein bara bara arksylerim. Sonunda insanlar beni ayaa kaldrrlar ve ben

de saaltm srdrrm.(5)"

MEKSKA

Meksika, birok aman kltrne evsahiplii yap-mtr, nitekim Bat Yarmkresinin bu blm zellikle

sanrsal (hailucinogenic) bitkiler ynnden zengin oldu-undan burada uyarc(*) (psychedelic) amanlm zel-likle yksek etkisini buluruz. Kuzey Meksikada yaayan,Cytisine ieren Genista canariensis ieklerini trenselolarak, ttn gibi ien Yak fler ve Meksika lnnmerkezinde yer alan gizli lkede peyote hac gezileri ya-pan Huichol'ler buna birer rnektir. Bu uyarc gelene-

inin bir blm , bazen mayal msr ikisi 'tesguino'ya'Datura Inoxia* ilave eden Chihuahua yresinin Tarahumara Kzlderililerinde sregelmektedir.

Bir blm Meksika Kzlderili kabilesi, gr aray-nn bir arac olarak kutsal mantarlar kullanmaktadr.Bunu yapan Mazatek'ler, Chinantek'ler, Zapotekler veMixtek'lerin tm Oaxaca'dan gelmilerdir. amanizm

ve kutsal bitkiler 5. Blmn tartma konusudur.


40/174

GNEY AMERKA

Bu blge, hepsi amanca olmayan trl egzotik ifauygulamalaryla tannmaktadr. Bir 'kurandero'(*) ile a-

man arasndaki ayrm her zaman net deildir. Bu alandaamanla gnderme yapmayan birok baka spiritist ge-lenek de yer almaktadr. rnein Fransz ruhu AllanKardec'n yapt uygulamalar, Brezilyada olduka et-kilidir. Yerli halkn hurafelerini birletiren Haiti Vudu'suna benzeyen Macumba, Afrika canlcl ve Hristiyan grlerle benzerlii olan bir by dinidir.

Meksikada olduu gibi Gney Amerika'da da ei-lim uyarc'laradr. Sanrsal alkaloidler ieren tropikalbitkiler sk sk kullanlmaktadr. Banisteriopsis asmas,Gney Amerikada Yukar Amazon ormanlarnda, doast glerle karlamay temsil ettiine inanldndangr (vision) amacyla olduka geni bir ekilde kullanl-

maktadr.Yine ayn biimde Ekvador'da Jivaro, dou Peru'da

ShipiboConibo, Campa, Sharanahua ve Cashinahua vedou Kolombiya'da Sione Kzlderilileri arasnda dabenzeri olaylar sz konusudur.

nl Peru sanats ve aman Eduardo Caldernbir insanbilimci belgeselin konusu olmutur. "ifacEduardoM, tahminen bin yldr Peru amanlarnca bi-linen sanrsal San Pedro kakts kullanmaktadr.Caldern, zel bir olaydr, aman transgr'leriylesa'ya, Meryem'e ve Hristiyan geleneinde yer alan diernemli kiilere yaplan dua ve arlar birletirmitir.(Bkz. Blm 5.)

(*) Curan dero: Halk hekimi, snk, sahte hekim. (evirenin notu)


41/174

AVUSTRALYA

Avustralya Yerlileri arasnda aman ya da bychekim, karadj yada 'akll adam* olarak tannr. Yerli

kltr ok eskilere, en az 40.000 yl ncesine uzanr veyerlilerin buraya muhtemelen gney Hindistan'dan,Malay yarmadas ve Dou Hindistan yoluyla CapeYorka g ettikleri dnlr. Bugn geleneksel dininhala srd temel yreler Kuzey Avustralya'da Arnhem Land ve Merkezi Avustralya ldr. Ancak dierblgelerde dalm topluluklar da vardr.

AvustralyalI yerliler iin hastalklar, lm ve kazalar,bysel ya da canlc (animistic) eylemlerdir ve aman,yknme ve bulatrma (contagious) bysn uygula-d^) bir dnyada i grr. AvustralyalI Yerli byc-ler lmekte olan bir insana 'ark sylemeyi' ve 'kemikleiaret etmeyi' de bilirler yanstc by tipinde, bir kan-

guru kemii ya da dikkatlice hazrlanm denek, istenenkurbana yneltilir.

Avustralya yerli kltrnn amanca bak as,bychekimin kutsal treye giriini (initiation) gznne aldmzda daha belirginleir. Arunta ya da Aranda'larda bychekim aday, Rya anma ait ruhlar ara-clyla 'Da ruhlarnca farkedildii* zel bir maa-

rann azna gider. Ona frlattklar grnmez mzrakonun boynunu ve dilini deler, bir bakas ise kulaktankulaa bam delip geer. "l" durumunda yere derve ruhlar tarafndan maarann iine tanr. Sonra i or-ganlar yenileriyle deitirilir, onlarla birlikte bir de b-yl kuvars kristal konur, 'gc' daha sonra bu kristalebal olacaktr. Halkna 'yeni domu' biri gibi yenidenkavutuunda normalde bir yl kadar bir Karadji olarak


42/174

i gremeyecei halde ifac bir aman olarak yeni birkonum edinir.

Kristallerin gc Baiame'nin, TmnBabas ya daAvustralya halknn Byk GkTanr'snm znn, ci

simletiine olan inanlar olgusundan kaynaklamr.NewSouth Wales'in batsndaki Wiradjeri Yerlileri, Baiame'yi saygl szcklerle tanmlamaktadrlar ve sylence-lerinden biri de aka aman grlerini yanstr. Wiradjeri'lere gre Baiame bacaklarn altna alarak kendikampnda oturan sakall ve ok byk, yal bir adam-dr. ki byk kuvars kristali ensesinden yukar gky-

zne dein uzanr. Baiame bazen yerlilere ryalarndagzkr. Bedenlerinin stne dklmek iin gizli ve svkuvarstan bir alayana neden olur ve onlarn tmnyutar. Bunun zerine onlar, kol yerine kanat gelitirirler.Daha sonra ryac umay renir ve Baiame onun fiziknesnelerin iini grmesi iin alnna birka byl kuvarsbatrr. Sonunda isel alev ile gksel kordon yeni ama-

nn bedeninde birleirler.Kristaller, Queensland'daki Chepara kabilesinin bir

zelliidir ayn zamanda. Byc hekimlerin burada ku-vars kristallerini yuttuktan sonra ge ktklar sylenir;onlar ayn zamanda Gkkua Tanrs Targan'la bakurarak yamur gnderme yetisine sahiptirler. Wurunjeri bychekimleri ayn zamanda kendi by gleri-nin, gkyzndeki bir delik araclyla ruhlar tarafn-dan onlara tanan gkvarl Bunjil'den geldiini nesrerler. Gkyz lkesi llerin de yurdudur ayn za-manda.

Sibirya ve Kuzey Amerika'da olduu gibi yerli a-manlar da by gcn rya araclyla renirler, yle

olaylar vardr ki belli bir uzaklktan onlar alglamak iin


43/174

inisiyeler, bedendnakma durumuna girerler,(7)Kaynana zmlts(*), byde kullanlmak zere deitiril-mi bilin konumuna girmek iin amanlar tarafndan dauygulanyor olabilir. Kaynana zrlts, Baiame'nin sesi

olduu sylenen tek bir ses kararak havada sallanr vebunu yapanlar kutsal dairenin ortasndaki atee sabit ba-karak hazr dururlar. Bundan sonra gr'ler alevleriniinde grlmeye balar. 'Akll adam'larn atein iindeyanmadan yuvarlanma ve kzgn kmrleri etrafa dat-ma yetilerinin olduu sylenir. amanlar, Baiame ile bakurmak ve gkyzne yolculuk etmek iin grnmez bir

alev kordonu da kullanrlar. Bu bakmdan Avustralyayerlilerinin inan ve pratikleri, klasik amanln tmayrdedici zelliklerine sahiptir.

ENDONEZYA ve MALEZYA

amanlar, dnyann her yerinde trans durumu, b-y uuu ve ruhlarla ba kurma dahil olmak zere bildikzellikler sergilerler.

Menangkabau amanlar ormanlarn derinliklerineya da yksek dalarn tepelerine yolculuk yaparak grararlar. Buna karn Iban'lar arasndaki amanlar, orututmay, bir mezar yaknnda uyku uyumay ya da koru-

yucu bir ruhtan by gleri edininceye dein bir dantepesinde yolculuk etmeyi benimserler. ban'lar, yukar-da bahsi geen Yerli anlatlarla gl koutluklar iindeolan metafizik bir yeniden yaplanma dncesi aracl-yla aman inisiyasyonlarna da ba vurabilirler:

(*) Anadolu'da olduka yaygn olan ve iki tahta paras ve arka bal koluolan ve havada sallyarak salt bir tkrt sesi kartn alet. (evirenin no-tu)


44/174

"Kt ruhlarn tad gizemlerin ve hastalk kar-maasnn iine ilemesi iin ona berrak bir dnce ver-mek zere kafasn kesip aarlar, beyni dar karp iiniykar ve onarrlar; her nereye gezerse gezsin can grmek

iin yeterince bak gc ve keskinlik vermesi iin gzle-rinin iine altn tozu sktrrlar; can yakalayp uzun s-re tutmasna olanak verecek ekilde parmak ularnakancal oltalar yerletirirler; ayrca hastalk ve zntler-de iyi kalpli ve sempatiyle dolu olmas iin de kalbini birokla oy arlar.(8)"

Dyak'lar gkyzne yapacaklar aman yolculuuiin kendi sylencelerine de ba vururlar. Tanr Tupa Jing, hastalklardan kurtulamadklarndan ve tek zmolarak da hastalar yaktklarndan dolay Dyak'larm t-myle tkeniin snrna geldiklerini farketmiti. Bu ne-denle l ateinden bir kadn kurtard, duman buludaniinde onu gkyzne tad ve ona hekimliin hnerle-

rini retti. imdi artk yeryzne dnp edindii de-erli bilgileri bakalarna aktarabilirdi.

Ruh ve hastalk kavramlar, dier aman kltrlerin-de bulunanlara kout gitmektedir.

Sumatradaki Kubu'lar, bir insan ruhunun bir haya-let tarafndan ele geirildiinde hastaln doduunainanrlar. Bu yrede Malim'ler olarak tannan amanlar,

exorcism'i (dua ya da by yoluyla kt ruhlar uzakla-trmak) gerekletirmek zere arlrlar. Seans srasndamalimler dans ederler, transa girerler, ve ba malim, has-tann cann "grerek" onu eski haline getirir.

Sibirya'da olduu gibi amanlarm yer altna yolcu-luk ettii olaylar da vardr. Bu olay, Dyaklar arasnda yeralmaktadr, burada 'manang ya da amanifac, bir

"belian" ya da ifa treninde trans durumuna geer ve


45/174

ruhlar tarafndan alakonmu bir can eski konumuna ge-tirmek iin yeralt dnyasna yolculuk yapar. Bazen manang iin kt eytan hastann evine ekmek ve onu l-drmek gerekir.

Bu arada Karo Batak'lar arasnda bir kii ldndedii aman, esrime halinde dans eder ve cana lm yo-lunda ilerlediini aklar. Daha sonraki trende bede-ninden uzaklam can' ller lkesine gnderir, (9)

DOU ASYA

Burada amanlk ve canlclk (animism) Budaclkve Konfyusuluk gibi olduka tandmz ve ayn kay-naktan gelen dinsel felsefelerden ok daha ncelere da-yanr.

Tbette, Bon amanlar, zaman getike rahiplerletanrlarn gksel yerleimlerini birbirine balayan kutsal

bir ipten sz ederler. Hatta bugn bile onlar, davul kul-landklarnda kendilerinin oraya havadan sevkedileceklerine inanrlar. amanln dier biimlerinde olduugibi, ayet buna hastaln nedeni olarak inanlrsa, ifaclar, hastann cann soruturmay benimseyebilirler.

Gney Yunnan'daki Lolo'lar da eski dnemlerdeinsanlarn gkyz ve yeryz arasnda daha zgrce

hareket ettiklerine inanrlar. Bu insanlar arasnda amanrahipler, ayn zamanda cenaze trenlerini de yne-tirler, 'gkyzne giden kpry' aarlar. Dnce aa-c ve dier lm sonras (postmortem) gidilen blgele-rin telerine ulamak iin trl dalar ve nehirleri aar-ken yollarn bulmada llere yardm ederler. in by-snden etkilenen Yunnan amanlar, kaybolmu canlar

geri getirmek iin kutsal pratikler yaparlar ve atn srtn-da yaplan gryolcuunu benimserler.


46/174

inde, birinci yzylda Konfyusuluk devletinresmi dini ilan edildiinde amanlar, falclar ve esriyenler (ecstatics) srld ve bunlardan bazlar ldrld.Bununla beraber amanla ait birtakm izler Taocu ge-

lenek iinde varln koruyabildi. Halen lke apndatapmak ve manastrlarda kullanlmaktadr. zellikleCh'u eyaleti, in amanlnn gl bir kalesidir.

Taoculuk ve amanlk arasnda en belirgin ba, raeditasyon uygulamalarnda yer alr. Taocular, dualarngkyzne tamak iin tts kullanrlar. Sibirya aman

larnn davul kullandklar gibi onlar da tahta paralarnmonoton bir ritmde birbirine arparlar ve kalbin 'maara'smda kendilerine yol gsterecek bir ruhu kefedecek-lerine inanrlar. Gr canlandrmas ve nefes kontroln-deki yetilerin artmasyla birlikte tpk meditatif deneyimselliin daha gereki bir konuma gelmesi gibi Taocularda uzak yrelerdeki gizemci lkelere ruhun yol gsteri-

ciliiyle yolculuk ederler belki de yldzlarda yaayantanrlarla iletiim kurmak iin. Bunu yaparken de Taocumeditatr tpk bir aman gibi davranr.(lO)

Larry G.Peters'a gre Nepal Tamang'lar amanln zgn biimini uygularlar, ancak Hinduizmin ve Budacln elerini kullanrlarsa da ruhsallk geleneindeonlardan nce gelir. Peters'in bilgisine anahtarlk eden

Bhirendra ise bir 'bombo' ya da amann oluydu ve 13yandayken onu inisiye arsna gtren eytani nbeti(demonic possession) kendi bana deneyimlemiti. Ba-basnn ve lm bykbabasnn ruhsal nderlii altn-da Bhirendra, gnll olarak transa girmeyi ve yine busre ierisinde gzn arasndaki ruhsal eyleme ge-irmeyi rendi, byl, bedendnakma uuuna

yol gsteren bir durum. Bhirendra Peters'a anlatt bir


47/174

grde yce aman tanrs, Ghesar Gyalpo'yla gkyz-nn en tepesinde bulumak zere bir yolculua kar:

"Renk renk ieklerin bulunduu gzel bir baheye

yrdm. Bir havuz ve altn klaryla aalar vard.Onun bitiiinde gkyznn zirvelerine ulaan okuzun bir bina ve tepeye varan dokuz basamakl altn biriskele yer alyordu. Dokuz basama trmanp tepedeGhesar Gyalpo'yu grdm, can iekleriyle kapl beyazbir tahtta oturuyordu. Beyazlar giyinmiti ve yz t-myle bembeyazd. Uzun salar ve beyaz bir tac vard.

Bana imek iin st verdi ve halkmn iyilii iin epey"shakti"(*) edinebileceimi syledi .(U T

amanlk, Japonyann yaltlm blgelerinde debulunur. nc ya da drdnc yzyllarda, Budacl'nn gelmesinden nce muhtemelen Tunguzca ve Altayca konuan kabilelerin Japonya'y kltrel bir etki al-tna alm olmas spriz saylmaz. amanez (aman ka-dn) ya da miko, erkek amanlardan daha yaygn olarakkk kylerde u an dahi bulunmaktadr. Buralardatransa girmekte, telepati, medyumluk, falclk yapmakta,beki tanrlar ya da llerin ruhlaryla konumaktadr.Daha byk kentlerde ise amanez rol, Shinto ritelitarafndan zmsenmitir.

Bununla beraber amanca olaylarn gnmzde deyer alabilecei akr. Japonya'daki Omoto dinsel eyle-mini douran nl Deguchi Oniaburo olay bu konudadikkati eken bir rnektir.

1898 ylnda, Deguchi herkesin dediine gre zayfbir genmi, kumarclar tarafndan yle bir dvlm ki

neredeyse lyormu. Ksa bir sre sonra da koma uy-kusuna girmi ve bilinci yerine geldiinde Takakura da-


48/174

ndaki maaraya yolculuk ettiini ve orada oru tuttuk-tan sonra Cennet ve Cehennem blgelerinde gezip do-latn aklam. Yolculuunda kendisine durugr veduruiiti (clairvoyance, clairaudience) gibi gizil (occult)

gler bahedilmiti ve dnyann yaratlna dein ge-mii grmt. Onun gr deneyimleri yeralt Dnyas-nn kralyla bulumay da kapsyordu. O yle biriydi kibir anda ince yz hatlarna sahip beyaz yal adamdanparlak krmz suratl, ayna gibi gzleri ve alevden diliolan korkulu bir hkmdara dnebiliyordu. SonradanDeguchi, ldrlm, keskin usturayla bir armut gibi

ikiye ayrlm, kayalarn zerinde paralanm, dondu-rulmu, yaklm, tarafndan yutulmu ve bir tanra-ya dnmt, ayrca tm bu garip olaylara karn so-nunda kendini dnyann merkezinde, dev eksenel daSumeru'nun doruklarnda bulmutu. nnde engin birlotus zerinde altn, akik ve mcevherlerden oluan gr-kemli bir saray duruyordu. Burada cennete giden bir ne-hir grs sunuldu ona. Tm etraf mavi dalar, ststebinmi altn dalgalaryla bir gl ve havada uuan altnkumrularla doluydu.(12) Ne yazk ki Deguchi'nin dene-yimleri mesihik savlarna dnmtr.

Birinci Dnya Sava srasnda Maitreya'nm insanrkn kurtarmak iin Tuita Gnden inecek olan gele-cekteki Buda bir genedoumu olduunu resmen ilanetmiti. Ve o, ayn zamanda tanrlarla kozmik birlemeyiieren bir ruhsal ifay da savunuyordu. Belirli bir sreiinde Deguchi'nin yazlar seksen cildin zerine km-t. Kendisi 1948 ylnda 78 yanda lm olsa bile re-tisi varln srdrmektedir.


49/174

3. AMAN KOZMOLOJLER

uras ak ki mitolojiler, kltrel kahramanlar vetanrlar dnyann her yerinde deiiktir ve tanrlarla in-sanlk arasndaki iliki farkl yollardan kavranr. Baz in-sanlar tanrlarn tiranc buyurganlar olarak, dierleri an-ne baba gibi gzeten, buna karn daha bakalar, gle-rine, uygun lhiler (chants) ya da dua yoluyla yardm is-teyerek yararlanlabilen doa st varlklar olarak grr-ler.

Bu farkllklara karn kltrel deikenlikleri ara-dan karttmzda, evrenin nasl yapland konusundadikkate deer bir fikirbirli grrz aman toplumlarnda. Mircea Eliade'nin, nemli eseri, "Shamanism:

Archaic Techniques ofEcstasyde (Esrime'nin Eski Tek-nikleri)! 951'de Paris'te ilk basmndan bu yana tm amanlkla ilgili aratrmalar gerekten etkileyen, bilginceyazlm bir bavuru kitab olmutur belirttii gibi a-mann evreni, temelde dzeyden ibarettir. nsan, stdnya ile alt dnya arasnda bir orta blge olan yery-znde yaar. Alt dnya ou zaman srasyla gkyz

dnyas ve yeralt dnyasyla bantldr. Bu blge,ou kez merkezi bir dey eksenle balanmtr. Bu ek-


50/174

sene bazen 'Axis Mundi' ya da 1Dnya1nn ekseni' ola-rak gnderme yaplr, ve deiik mitolojilerde, Dnyaaac, yaam aac vs. olarak tanmlanr. Bu eksen, koz-mik kubbe iindeki deliklerden bir yukar bir aa ge-

er ve dolaysyla daha yukardaki ve daha aadaki dn-yalara ular ve ite bunlar araclyla aman var oluunbir dzeyinden bir dierine geer ve tekrar geri dner.

Eliadenin iaret ettii gibi bu blgeleri tanmlamakiin farkl kltrler, farkl eretilemeler (metaphor'lar)ve simgeler kullanr. TrkTatarlar g, deliklerindenn gemesi iin yldzlarn bulunduu bir adr gibi

grrler, buna karn Yakut'lar yldzlar "dnyannpenceresi" olarak tanmlarlar. Kutup yldz genelliklegksel kubbenin merkezi olrak dnlmtr ve Samoyed'ler tarafndan "Gn ivisi" gibi eitli etikederletanmlanr. Mool ve Buryat'lar 'Altn Stun' ve Krgziar ise 'Demir Stun* olarak adlandrmtr onu.(l)

Gkyzne ulaan stun ya da eksen simgeselcilii

nin kullanlmad toplumlarda kozmik dalar, ziguratlar, tapmaklar, saraylar, kprler, merdivenler ve gkku-aklar ya da, Evenk'lerde olduu gibi, kozmos'un dzeyini birletiren gl bir rmak gibi eitlemelererastlanr. aman, hep kozmik gkyzne kabilmek, yada yeraltna yolculuk yapmak iin bir ara bulabilmekte-dir.

GKYZ VE YERYZARASINDAK BALAR

Kozmik Dalar, Hint mitolojisinde yer alr. MeruDa'nn 'dnyann merkezi1olduu dnlr ve ayn

ekilde eski Mezopotamya ve Orta Dounun dier bl-


51/174

gelerine ait sylencelerde de ayn belirleyici zellikleryer almaktadr.

Dnya Aalar Orta ve Kuzey Asya blgesindekidinlerde ska geer. rnein Sibirya'da Yakutlar, sekizdal olan bir aacn 'yeryznn altn ekirdeinden'

gkyzne ykseldiine inanyorlard, ilk insan buradadomutu ve aacn gvdesinden kp ykselmi bir ka-dn tarafndan emzirildi. Goldi'ler ve Dolgan'lar ise do-umdan nce kk ocuklarn an'larnn, Dnya Aa-cnn dallarnda kular gibi oturduklarna ve amanlarmonlar bulmak iin oralara gittiklerine inanrlar. (2)

Dnya Aac, ayn zamanda Norve mitolojisinin debir zelliidir. Yggdrasil, glgesi tm evreni kaplayankutsal dibudak aacyd. Kkleri, dallar ve gvdesi,cenneti, yeryzn ve cehennemi birletiriyordu. Nor-ve kozmolojisine gre Yggdrasil'in kkleri Helde yeralmakta, gvdesiyse Midgardtan, yeryzne yksel-mekteydi. Asgard dandan ykselen bu kutsal aacndallar gkyznn derinliklerine uzanmaktayd yap-raklar bulutlar, meyvalar yldzlard.

Osmanl Trkleri, yaam aacndan herbiri bir insa-nn kaderini ieren milyon yaprakl bir aa olarak szeder. Her bir insan ldnde, bir yaprak dmektedir.Yaam Aac, Yahudi Gizemcilerinin Kabala'snda esaskonuyu oluturur. Bu karmak simge, 'Ain Soph

Aur'daki akn (transcendent) Tanr Sonsuz k ile,on 'alt sefirot' ya da varlk kreleri arasndaki dzeyleritanmlar. Bu alt sefirot'lar, yaratlan dnyann bildirge-sinde Tanr'nm kutsal doasna ait grleri yanstmak-tadr. Kabalaclara gre, amanlarda olduu gibi temelgizemci ama, znde Tanr'yi anlamaktr. Her ne kadaramanln canlc yaps Yahudi gizemcinin sofuluk ara-

yndan daha az dnya d (ethereal) ve daha ok uygu-


52/174

layc (pragmatic) ise de, kabalac Yaam Aac'nm a-da Bau bys iin pratik bir odak haline gelmi olmasburada kayda deer. yle ki bir bakma buna ada a~manlk olarak baklabilir.

Dnya Aac Dyak mitolojisinde de zellik tamak-tadr. Burada aacn yedi dal vardr ve llerin ruhlariin gkyzne giden bir yol oluturmaktadr. Benzerbiimde Endonezya amanlar da kaybolmu canlar gerigetirmek iin kozmik aaca trmanrlar. Dier taraftanklasik bir rnekte, bir nehir dizgesinin sunduu dn-ya aras balant, Evenk'lerin dinsel yaplarnca retil-

mektedir. Evenk kozmolojisi ise Sibirya'daki Tunguz Manu halklarnn bir zelliidir.

EVENK KOZMOLOJS - ZEL BR DURUM

Evenk'ler evreni, Eliade'nin tanmlad karakte-

ristik dzeyden ibaret olarak dnrler. Burada sttekidnya ugu buga' olarak isimlendirilir ve gkyzyle bakurar. Ortadaki dnya 'dulugu buga'dr ve insanlar ya-ar; ve alttaki dnya, 'kherguergu buga1l akrabalarve hastalk ruhlarnn egemenliindedir. Bu dnyaybirbirine balayan ve Kozmik Aacn bir karl olarakmitsel 'Klan Nehri' vardr. Ba ksm st dnyadan kay-

naklanr ve dnte alttaki dnyann en u kesine de-in uzanan yer alt denizinden geerek akar.(4)

st dnya gerekten gnlk gereiyle altmzdnyaya benzer, ancak ls olduka bymtr. Bu-rada yaayan tanr ve ruhlar, aadaki insan iin bir ilkrnek (prototype) oluturur. rnein ugu buga, yaratctanr Amaka'nn kralldr. Amaka, ilk zamanlar insan-

lara atei ve aletleri kullanmasn, rengeyiini evcilletir


53/174

meini reten atafatl krk elbise giyen ok yal biradamd. Buras ayn zamanda, elinde kaderlerini tuttu-u, ne zaman yaayacaklarn, ne zaman leceklerini be-lirledii hayvanlarn, kularn ve balklarn efendisi ola-rak dnlen Eksheri'nin kald yerdi. Eksheri, ama-nn avn baarl olmas iin ricada bulunduu varlktdaha ok. Bylece eer Eksheri'nin gnl alnmazsa hay-vanlar ayr dorultulara srklemek iin kendi ruhyneticilerine buyruklar verebiliyordu. Avn tm baarsona balyd. Eksheri, genellikle, avn gzeten hayvancanlarnn bekisi olarak ileride karlaacamz alt dn-

yann 'Klan(Ev) sahibesi'nin 'gksel' karln temsiletmektedir.Ugu buga'da ayn zamanda uyandrldmda kt

ruhlar yok etmek iin gk grltlerini ve akan im-ekleri boca eden gkgrlts tanrs Agdy de kalmak-tadr. Yine burada insanla durmadan scaklk temin et-mek iin didinen, Sibirya'da k sresince olduka dee-

ri bilinen, scakln ve n ustas yal adam Dylachayaamaktadr. Gksel atei yakan odur, scakln koca-man deri antasnda biriktirir ve sonra bahar geldiinde,karalar str ve buzdan nehirleri eritmesinde kendisineyardmc olan oullaryla bu scakl orta dnyaya ya-yar.

Tm bu varlklar, umulaca zere, iyiliksever ola-

rak dnlrler. Ancak bu, ok daha korkulu olan alt-taki dnyada yaayanlar bakmndan byle deildir.Khergu ergu buga'da dnya tersine dnverir, yle kiyaayanlar l, ller de canl hale gelir. zgn bir d-zeyde,' buni' ad verilen bir evrede, nefes almadan, so-uk bedenleriyle, yaayanlar gibi avclk ve balklk ya-pabilen l klan halk oturur. Bununla birlikte kher

guergu buga, ayn zamanda hastalk ve rahatszlk ruh-


54/174

larnn lkesidir ve kabile tabularnn bozulup bozulma-dn gzleyen Klan Sahibesi de burada yer alr. Hepsi-nin 'khargi' olarak tand alt dnya yneticileri,ataruhlarn ynettiklerinden tr kmsenmezler velmlerin efendisi saylrlar. Evenk'ler, avcl ynetenKlan Sahibesi de dahil olmak zere Khargilerin bizzatyar hayvan ve yar insan olduklarm anlatrlar; ama teh-likelere karn alt dnya, totemci klan birliine olanaksaliyabilmektedir. Totem hayvanyla gizli bir ba oldu-undan zel bir konumu olan aman, lm alann fet-hedebilir ve sonra tand orta dnyaya canl olarak ge

nedoar.aman'n esiz rol, bazen kahramanlk miti iindetemsil edilir. Bir Evenk sylencesinde 'Main' adn ver-dikleri bir kahramandan, bir gelecek ustas, gkyzndebir avc ve bir kozmik aman ilk rneinden (archetype)sz edilir. Bir gn Kheglen, gksel iri boynuzlu geyik,irboynuzlarn zerine geirerek gnei gkyznden

almt. Bu olay dnyay grne gre sonsuz geceye,insanlysa aknla itmiti. Main, kahraman aman,ne atld, kayaklarn giydi ve gksel tonozdaki akladoru atld. Main, ugu buga'da geyii izledi, yayndankan bir okla onu vurdu. Bylece tm ve scakly-la gnei Orta Dnyaya geri getirdi ve yaamn bekisiolarak kabul edildi.

Bununla beraber, ayet Main gibi bir aman stdnyada etkili olmay renmek zorundaysa ve o yu-karda geen sylencede gerekten Dylacha'nn (scaklktanrs) bir karldr ayn zamanda alt dnyann zelkiisi olan Klan Sahibesi "bugdyeninintyn" ile de g-rmek zorundadr. Bir av sresince ka tane hayvannyakalandn bildiren bir arky dile getirerek girdap

araclyla ve bir nehir boyunca yeralt klan lkesine


55/174

doru yolculua kar, yol zerindeki bir ok engeli a-tktan sonra nihayet Klan Sahibesiyle yzyze gelir.nnde, onu engelleyen bir biimde yar hayvan, yarinsan olarak grnmesine karn o bundan rkm g-

zkmez ve ynetimi altndaki hayvan ruhlarn serbestbrakmas iin onu ikna etmesi gerektiini bilir. Nihayetuzun sre ona yalvardktan sonra belirli sayda hayvanele geirmek iin izin koparr. Sonra ipek ipliine d-ntrerek aman davulunun iine gizler. Orta Dnyayageri dndnde davulunu klann av alanna tar ve lif-leri ileri geri sallar. Bundan sonra onlar gerek hayvanla-

ra dnr, yle ki avc yoldalarnn gelecekteki avlariin frsat yaratm olur.

Bununla birlikte eer yukardaki ve aadaki tanr-lar yattrmak amann esas konusuysa o her zaman yal-nz bana hareket etmez.

Bir lkeden tekine doru yola ktnda genellikleyardmc yol gstericiler ona elik eder, iini baaryla ta-

mamlamada kendisine yardmc olmak zere ruhlar yada tandklar olarak bir ok yanda olmas deimezdir.

YOL GSTERC RUHLAR

artlann dnyasnda yol gsterici ruhlarn birok i-

levi vardr hastalklarn kaynaklarn aratrabilir, yitikcanlar geri getirmeye gnderilebilir, saldr srasndaarlp amann ruhsal arsnda ortaya kan engelleregeit yolu gsterir. Daha nce de grld gibi yar-dmc ruhlar, amanlara ryalarda, gr'lerde ve inisiyasyonlardan sonra kendiliinden grnr. Baz toplumlarda amanlar onlar dei toku ederler ya da miras yo-luyla ele geirirler. Ne olursa olsun yol gsterici ruhlar


56/174

amann karar ve gc ruhsal ve bysel gcn taraanlamyla cisimlemesi asndan ok nemli kabul edi-lirler.

arnamn yol gsterici ruhlar (Martin Carey'in izimiyle)

Yol gsterici ruhlarn iki esas tipi vardr. Birincisiaslen amann kontrol altnda olan ve ona tandk ola-rak hizmet eden ruhlardr. Bunlardan baka daha okbeki ya da yardmc olarak kabul edilen baka ruhlarda szkonusudur. Bunlar amann yardm ihtiyacna g-re arlrlar. Bunlar ufak tanrlar ya da l amanlarn


57/174

ruhlar olabilir: kendi alanlarnda bir lde bamsz-drlar ve otomatik olarak aman1n denetiminde deiller-dir.

Sibirya amanlar genellikle ay, kurt, tavan gibi

hayvanlarla ya da kaz, kartal ya da bayku gibi kularlayaknlk kurarlar. Yakutlar, boalar, kartallar ve aylaren gl yandalar olarak grrler ve onlar kurtlara k-peklere yelerler bunlar kk amanlarm ruhlardr-lar. Barama Carib, bu arada deiik snflardan ruhlarlaaman ngrana yerletirdii deiik tipte akl talar-n birletirir: istee balyarak da onlar arr.

Beki ruh ise deiik bir dzeydedir. Nepal'dekiTamang amanl, Blm 2'deki rnekte bu ayrm ye-rine getirmektedir. Burada Bhirenda'ya, l dedesininruhu tarafndan yol gsterilir ve onun aracl ile olduukadar orada babasnn da velilii ile gr bilincini alabi-lecektir.

Mircea Eliade'nin de belirttii gibi beki ruh ayn

zamanda amann ikinci kiiliinin (alter ego) bir rnei-ni onun isel boyuttaki ruhsal karln oluturur. Bugenilie kadar insanhayvan dnmnn byl sav-larm anlayabiliriz, nitekim byle frsatlarda aman, bi-lincini bir hayvan biiminde, imgesel bir dzeyde yans-tr. te bu 'beden' iinde ruhsal yolculuu ileri dorudevinir. Chuckhee ve Eskimo amanlar kendilerini kur

ta dntrdklerini iddia ederler, Lapp'lar ise ay ya daren geyii olabilirler. te taraftan Malay yarmadasnda-ki Semang amanlar kendilerini kaplana dntrebile-ceklerine inanrlar. Bu tip byl dnm tehlikesizolamaz. Bazan amanlar kendi byl bedenleri iindeisel boyutta birbirleriyle kavga ederler. Bu karlamadaayet bir aman 'lrse' ou kez gerek yaamnda dalebileceim sylerler, nk bu durumda onun z harabolmaktadr.


58/174

Hayvanlarla 'dost olma'nn daha temel dzeyde oy-nad role iyi bir rnek, Kanadanm kuzey kutbu ky-snda yaayan 'Netsilik Eskimolar'nda grlr. Usta a-manlar, ya da 'angatkok'lar, gelecein gen erkek a-

man adaylarn toplayp onlar bysel bir mezliktengeirirler. aman hocasnn evinde yaamaya balayanadaylar trensel (ritual) tabular gzlemleyerek renir-ler. Sonra da aman tekniklerini rendikleri zel eskimo evine (igloo) gnderilirler. retmen, mezine bir'tunraq' yardmc ruh ya da dost salar ve balangtatunraq'n yeni sahibinden daha gl olmas olaandr.

Bununla beraber zamanla gen Eskimo aman onu ev-cilletirmeyi renir. aman, deneyim ve zgven asn-dan gelitiinde, daha fazla 'tunraq' edinir ve bunu ya-am boyu srdrr. 1940'larda henz yaamakta olan veinsanbilimci Asen Balk'nn 'son nemli Netsilik ama-n' diye tanmlad nl aman Iksivalitaq'm yedi tunraq vard Byk Dan ruhu, l adamn hayaleti(bunlardan biri bykbabasyd) ve bir deniz akrebinin,bir katil balinann, kulaksz bir siyah kpein ruhlar.

Netsilik kltrn detayl olarak incelemi olanAsen Balk'ya gre tunraq'lar sk sk arlp kullanl-maktan holanrlar. Bylece amanla yardmc ruhlararasnda gl zel balar olduu sans kuvvetlenir. An-

cak iler iyi gitmediinde tunraq'larn kendi glerini sa-hiplerine kar boca etmesi de olasdr. Belki bir aman,zor bir misyonu yerine getirmek iin tunraq'n gnder-mi ve ruh da grevini baaramam olabilir. Bu durum-da kzgn, kana susam, denetim d, eski sahibine veonun yaknlarna hastalk ve lm getiren fkeli bir'tersdnm ruh* ya da *tunraq kigdloretto' ya dnr.

Hatta, Netsilik Eskimo topluluunun en iyi zama-nnda dahi tunraq'lar, bu abuk kzan sahipleriyle hu-


59/174

zursuz bir iliki iindeydiler. Balk, saldrgan amanlm, kskan rekabetiliin bir sonucu olduu iki olayyle aktarr:

"Kaormik, Amaoligardjuk'un olundan daha iyi birayt avctsyd, bu yzden Amaoligardjuk, bir aman (ola-rak) onu, kskand ve tunraq olan kutup aysn Kaormik'in zerine sald. Ay, onun yznn sol yann tr-malad, ama ldremedi. Amaoligardjuk bunun zerine'Bu adam ldrmek ok zordur!' dedi"

Baka bir kez:

"Bir aman olan Tavoq, mkemmel bir avc olanAngutitak' kskanmaya balamt, hep paylyordu onu.Angutitak, sakin ve korkun bir adamd. Hi yant ver-miyordu. Sonunda bir gn Tavoqu sradan ve tembel birava olarak sulad. Tavoq da Anguitak'tan kutup geyii-

ni kovalad bir srada, tunraqln gnderip bir kar frt-nas kopararak cn ald.(5)"

Kaydadeer bir baka olay da 1900'lerin bandaRus insanbilimcisi Lev Shternberg ile uzun tartmalarolan ad bilinmeyen bir Goldi amanndan alnan, bir a-manla onun yol gsterici ruhu arasnda geen garip ili-

kilerdir. Shternberg'e anlattna gre amanla srk-lenmesinin balangtaki nedenini oluturan iddetli baarlarn hibir aman iyiletiremeyince kendisi amanolmak iin byk istek duymu.

Bir akam yatanda uyurken, dier Goldi kadnla-rna ok benzeyen, ok gzel, ancak olduka ksa (aayukar 70 cm. boyunda) bir kadn tarafndan ziyaret

edilmi. Kadn ona kendisini onun ruhsal atalarndan b i-


60/174

ri yani ayami olarak tantp br amanlara da amanifasn rettiini sylemi. Artk onun retmeni ola-cakm.

Ayami ayn zamanda adam kocas gibi sayacan ve

ifa databilmesi iin ona yardmc ruhlar temin edece-ini sylemi. Kadn ayn zamanda tehditkarm da: 'S-zme uymazsan' demi sert bir ekilde 'Senin iin okkt olur, ldrrm seni'(6)

aman Shternberg'e ruhsal karsnn (spirit wife) is-tee bal olarak nasl biim deitirebildiini anlatt.Bazen yal bir kadn bazen kurt ya da kanatl kaplan

oluyordu ve kadn onu havadan baka yerleim blgele-rine gtryordu. Ayn ekilde ona yardmc dost ruhbrakmt b ir panter, bir ay ve bir kap lan ona amanlkta yardm etsinler diye. amanlk gcn onlar-dan alyordu: "Ben amanlk ederken ayami ile bu yar-dmc ruhlar bana sahip oluyorlar" demiti Shtern-berg'e: "byk olsun, kk olsun, tpk duman ya da

buhar gibi bana szyorlar. Ayami benim iimde oldu-unda sanki azmdan konuan o kadn oluyor. "(7)

Burada daha nce amanlarla medyumlar arasndatanmm yaptmz farkn bulunmadn gryoruz bir anlamda bu aman, yol gstericiler tarafndan sahiplenilmiti. Bununla birlikte, bysel ifa olayn gerek-letirmek iin aman, kendi i kaynaklarn bilinle ha-

rekete geirir, bu rnekte birden fazla yardmc ruhunuharekete geirdii gibi. Bu lde aman, duruma edil-gen kalmak, ya da dncesinin telerindeki bir alandabilinmeyen bir g ile arasnda knal kurmak yerine uan kendi istemini yrtmektedir.

zetle, szn ettiimiz gibi amanla dostlar ara-sndaki kapsaml iliki, yaamsal, ancak bazen gvensiz-

dir ve bu gvensizlik durumu bazen bir oyun konumu-


61/174

nu zoraki kabul ettirir, iliki ruhsal bir 'evlilik' biiminialabilir bazen yukardaki Goldi olay gibi ya da a-man, yardmc ruhlarn ark, dans ve ritelleri kullana-rak onurlandrr. Bu onurlandrma kimi zaman tapn

caklara (fetilere) sunular sunulmas, tabulara etkinliklesayg gsterilmesi (rnein szkonusu hayvann etini ye-memek), ya da basit bir biimde ruhsal yandan varl-nn bakalarndan gizli tutulmasn iine alr. Durum neolursa olsun uras aktr ki son tahlilde bunlar, isterkendi denetimi altndaki hayvan dostlar olsun, istersekozmik alanlarn tesine alan anahtar elinde tutan

varlklar olsun, amanlar kendilerine yardmc ruhlarabamldrlar. Her ne olursa olsun amann biricik rolarabuluculuktur: O zel biridir, nk birden fazla ger-eklik dzeyinde etkendir ve ele geirdii yardmclarntm'n bir araya toplayarak bu zel durumu srdre-bilmesi, kendi elindedir.


62/174

4. RTELLER (Dinsel Trenler)ve SEL DNYA

Bayram riteli isel bir olayn dsal planda uygulan-masdr. Tm dinlerde, ayn zamanda amanlkta ve t-rensel byde, bunu gerekletirenler, yaptklar eyinbasit bir tiyatro gsterisi olmayp, bir eit gizli, isel

gerek ile uyum kurmak olduunu bilirler. yle ki biran iin kendilerini belki tanryla birlik olma, ruhsal ifa-nn kaynayla zdeleme ya da bir eit akn gcn ci-simlemesi olayna kaptrdklar bir gizemci drama iin-de bulurlar. Byle bir yolda aman, rahip ya da byc,bilinen dnya gereinden daha geni ve daha harika birboyutla balantya getiine inanr. Bu, daha ok bir gi-

zem iinde yer alma deneyimidir gnlk ura alanlar-n gizli ve zel bir zaman sreci uruna terketmek, Kozmos'a girmektir.

Birok insanbilimci ve toplumbilimcinin bununla il-gili sorunu vardr. nk dsal olaylar ve davran r-neklerini snflamak ve bu davranlaryla toplumsal matriks (kalp) iindeki anlamlarn ayrntlaryla saptamak

iin eitilmilerdir. ounlukla grebildiklerinin olanbitenlerin tm olduuna inanma eilimindedirler.


63/174

amanlk da bir istisna deildir. B irok gzlemci a-man yabancl (exotic) bir oyuncu (performer)dan birazfazlas olarak grr: yle biri ki, arc ve kkrtc t-ren yoluyla hem kendini hem de izleyenleri kandrd

bir isteri durumu yaratabilir.\

Hayvan elbiseleri giyen bir Karaayak (Blackfoot)Kzlderili aman (19. yy. balan)

Bu konuda bir rnek, dinin kayna zerine yazd

The Ghost Dance (Hayalet Dans) adl bir destans ese-


64/174

rinde Weston La Barre'in amanlk zerine yapt yo-rumda yeralmtr. La Barre, amanlarm en eski zaman-lardan bu yana kularn ve hayvanlarn hareket ve sesle-rini taklit etmeyi rendiklerine dikkatimizi eker. Bu,

doal bir eydi, nk hayvan amanlar avdaki baar-dan sorumlu tuttuklar yeralt dnyas iindeki glerlezdelemek isterlerdi, bunun yansra ku amanlar dahava ve gkyzndeki ruhlarla zdelemek isterlerdi.rnein Sibirya Yakutlar kz kuu (lapwng), doan,kartal ve guguk kuu vb. kularn tlerini taklit etmek-te ustadrlar. L a Barre bunu yle vurgular:

hayvan ve ku gibi olmak iin onlarn postlar-na, masklarna brnmek yetmez, davranlarn da tak-lit etmek gerekir. amanlarm uu ryalarnda ve transannda havalarda ku gibi gsterdikleri ustalklarn yansra kulara en ok malettikleri ey onlarn arklardr.Ku amanlar g kaynaklarndan arky (dn) al

maktadrlar.(lT

Bununla birlikte g durumda kalp da hareketegeme zaman gelince La Barre, ncelikle toplumsalaklamalar ile ilgilenen dier insanbilimciler gibi, ama-n basit bir takliti (imitator) ve dalavereci (maniplatr)olarak, yapt treni de bir aldatmaca olarak grme ei-limi tar. Bunun iin de 1920 ylnda izlenen bir Copper' Eskimo aman riteli in Diamond Jenness'n ta-nmlamasna gnderme yaparken:

"Oynad rolde amann bilinci yerinde deildir; birhayvan haline geldiini ya da onu ele geirecei varsay-lan l bir adamn glgesi olduunu dnmektedir. Se-yirciye gre bu tuhaf yaratk, yabanl ve lgn grn-


65/174

yle ventrilog (karndan konuan) lklarla, yeryzneait olmayan lgnca hzl ve anlalmaz konumasyla,anlalan bir cmlenin urasnda burasnda yer alan saltbir krk szckle artk bir insan olmaktan ziyade onun

kiiletirdii nesnenin kendisidir. Dnceleri en yabanlimgelem karsnda hemen kavraycdr, en tuhaf ve enfantezi olaylar grr.(2)"

Bu alnty devam ettiren La Barre "sahne hayaline(illusion) benzeyii arpcdr" biimindeki gzlemindeamann genellikle ritellernde szn esirgemeyen birsahtekr olduunu vurgular ve Kiowa aman YalnzAyVa ait olayda onun olduka yetersiz (incompetent)olduunu anmsatr, yle ki onu izleyen budunbetimci(ethnographer) William Bascom, onun el yordamylatorbasndaki krmz killeri aldn ve aznda inedii-ni, sonunda sanki kendi 'kanym' gibi tkrdn

grebilmiti.Ancak bu yorum acaba gerekten olan eyi temsilediyor mu? Bu, zgn bir kandrmaca olsun ya da olma-sn, genelde o bahaneyle aman, kutlama eylemlerinebavurmakta ve fizik dzeyde, kendi isel, medyumik ta-sarmn yanstan ritel nesneleri kullanmaktadr. ayetritelleri bu dorultuda dnrsek krmz kilin kan

haline gelmesi olduka akla uygundur ve amann kula-rn kanat rpma seslerine yknmesi, gerek bir uuuduyumsama deneyimidir.

Bu, Amerikal insanbilimci Michael Harner'n, ZuniPueblo 'su tarafndan oynanan Hayvan Tanrlarnn dan-sn deerlendirirken ulat bir sonutur ayn zamanda:

"Hayvan Tanrlar, dans ederek, takrdayarak, davulalarak arlrlar ve hayvan eylem ve lklarna yk-


66/174

nerek yaratlan lgnca bir ortamda danslar kendilerinibrakrlar. Bu danslar, ellerine gerek ay peneleri ta-karak aynn kiiliini benimseyebiliyorlar. Fakat buHayvan Tanrlarnn dans, basit bir yknmeden daha

fazla bir eydir, nitekim Zuni danss, tpk Kuzey Ame-rika Dzova (Plains) Yerlilerinin bir Kartal ya da BufaloDansnda yapt gibi yknmenin tesine gemek iingayret gsterir ve hayvanla btnleir... Benzeri biimde'kachina%tanrlarndan birinin maskn giyen bir Zunidanss, kachina'y kiiletirmenin daha tesinde bir eyyapar. Dans ederek, davul alarak, ngrdayp hrlayarak

"maskn iinde bulunduuna inand ruhun o an iingerek cisimlemesi haline gelir."(3)

Gizli Trenin dnmc doas iin dier bir r-nek, adayn simgesel lm ve diriliinin ve ge ykseli-inin zelliklerini belirten kutlama inisiyasyonunu be-nimseyen Forrest River'deki AvustralyalI Yerlilerdir:

Allm yntem yledir: Usta, bir iskelet biiminibenimser ve byyle bir ocuk lsnde ufaltlan amanadayn iine yerletirdii bir kk antayla birlikteGkkuaYilan'na atabiner gibi yerleir. Sanki ipte tr-manyormu gibi kollaryla kendini yukar eker. En stnoktaya yaklatnda aday gkyzne frlatarak 'ld-

rr. Gkyzne vardklarnda usta, adayn bedenine k-k gkkuaylanlann, brimure'leri (kktazesu y-lanlar) ve kuvarz kristallerini (gkkuaylanyla aynmitolojik ad tar) sokuturur. Bu ilemden sonra aday,henz GkkuaYilann srtnda olduu halde tekraryeryzne getirilir. Usta bysel nesneleri yeniden onunbedenine bu kez gbeinden sokar. Bu defa gbeinden

doru, ve byl bir tala dokunarak onu uyandrr.


67/174

Aday, normal lsne kavuur. Ertesi gn GkkuaYlam araclyla ayn yoldan yine ayn eyler tekrarla-nr (4)

Ak sylemek gerekirse bu tr rimellerde fizikselgzlemlemeler yle ki birisi gerekten dsal olarak ola-y grebilir ve ard arda gelen trensel olaylarla temsiledilen simgesel mitsel tasarmlar sz konusudur. Maale-sef bilimsel olarak eitilmi Batl gzlemciler, hi pheyok ki yukarda tanmlanan byle bir ritel'in ou anla-mn karmaktadr. Oysa aman, 'gerek ola

samanizm - nevill drury

Documents