samningar andstæðir lögum sædís...6 gegn greiðslu í peningum og/eða öðrum verðmætum.“...
TRANSCRIPT
Lokaverkefni til BA-prófs
í lögfræði
Samningar andstæðir lögum
Þegar samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum ganga of langt
Sædís Birta Barkardóttir
Leiðbeinandi: Eggert Páll Ólason
Desember 2015
Lokaverkefni til BA-prófs
í lögfræði
Samningar andstæðir lögum
Þegar samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum ganga of langt
Sædís Birta Barkardóttir
Leiðbeinandi: Eggert Páll Ólason
Desember 2015
3
EFNISYFIRLIT
1 Inngangur ................................................................................................................................ 4
2 Almennt um samninga andstæða lögum ................................................................................. 4
2.1 Gildir og ógildir löggerningar ........................................................................................... 4
3 Ráðningarsamningar og samkeppnisákvæði ........................................................................... 5
3.1 Almennt um ráðningarsamninga ...................................................................................... 5
3.2 Samkeppnisákvæði og 37. gr. smnl. ................................................................................. 7
3.2.1 Samkeppnisákvæði í sérlögum .................................................................................. 8
4 Atvinnufrelsi ............................................................................................................................ 9
4.1 Nánar um atvinnufrelsi ..................................................................................................... 9
5 Vistarbönd, frjálsir samningar og aðrar ógildingarreglur ...................................................... 11
5.1 Munur á vistarböndum og samkeppnisákvæðum ........................................................... 11
5.2 Frjálsir samningar ........................................................................................................... 12
5.3 Aðrar ógildingarreglur .................................................................................................... 13
6 Dómaframkvæmd .................................................................................................................. 14
6.1 Samanburður á dómaframkvæmd hérlendis og erlendis ................................................ 14
6.1.1 Ísland ........................................................................................................................ 14
6.1.2 Danmörk .................................................................................................................. 16
6.1.3 Breskur réttur ........................................................................................................... 17
6.2 Ályktanir af dómaframkvæmd ........................................................................................ 18
7 Réttaráhrif .............................................................................................................................. 19
7.1 Helstu réttaráhrif ............................................................................................................. 19
7.2 Togstreita atvinnufrelsis og samningsfrelsis .................................................................. 20
8 Niðurstöður ............................................................................................................................ 21
Heimildaskrá ............................................................................................................................ 23
Dómaskrá ................................................................................................................................. 24
4
1 Inngangur
Samningar andstæðir lögum eru til í mörgum myndum, m.a. þegar samkeppnisákvæði í
ráðningarsamningum ganga of langt, sem er aðal umfjöllunarefni þessarar ritgerðar.
Samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum hafa verið við lýði hér á landi um nokkurt skeið og
eru mörg fordæmi fyrir því að slík ákvæði séu talin of víðtæk og ganga þar með of langt, með
tilliti til þess að hvort þau raski samningsstöðu aðila. Þessi ákvæði hafa á síðustu árum og
áratugum orðið töluvert algengari en áður og hafa skipað sér nokkuð stóran sess. Það getur
verið nauðsynlegt fyrir sérhæfð fyrirtæki sem byggja starfsgrundvöll sinn á viðkvæmum
upplýsingum að láta háttsetta starfsmenn sína, sem oft búa yfir trúnaðarupplýsingum, skrifa
undir samninga sem innihalda slík ákvæði til einhvers tiltekins tíma. Með þeim hætti geta
fyrirtækin tryggt, að starfsmaðurinn fari ekki að vinna fyrir samkeppnisfyrirtæki eða stofni
sjálfur fyrirtæki í beinni samkeppni við fyrrum atvinnurekanda, sem kynni að stofna
starfsgrundvelli þess fyrirtækis í hættu.
Með því að skrifa undir ráðningarsamning með slíku ákvæði afsala menn sér vissum
atvinnuréttindum og samþykkja þar með skerðingu á atvinnufrelsi sínu. Því þarf að velta upp
spurningunni um hvort það megi semja um allt, þ.e. hversu víðtækt er samningsfrelsið og
einnig skoða það hvenær þessi skerðing á atvinnufrelsi er of víðtæk og hvernig skorið er úr
því hvað telst of víðtæk skerðing hverju sinni.
Umfjöllun þessarar ritgerðar mun fyrst og fremst beinast að ráðningarsamningum sem eru
andstæðir lögum, nánar tiltekið þegar ofangreind samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum
eru talin ganga of langt. Þar sem þessi ákvæði hafa um nokkurt skeið sett mark sitt á íslenska
réttarframkvæmd verður m.a skoðað hversu vel þau samræmast lagaákvæðum um
atvinnufrelsi, m.a. með hliðsjón af innlendri og erlendri dómaframkvæmd.
2 Almennt um samninga andstæða lögum
2.1 Gildir og ógildir löggerningar
Páll Sigurðsson slær þeirri meginreglu fastri í riti sínu Samningaréttur um „að ákvæði í
löggerningum, sem eigi fá samrýmst landslögum eða viðurkenndum siðferðisskoðunum,
skuli, eftir atvikum, teljast ógild“.1 Samningar andstæðir lögum geta verið margskonar, eins
og t.d. einfaldir einkaréttarlegir löggerningar en einnig samningar sem brjóta gegn almennu
velsæmi, s.s. samningar um kaup og sölu á fíkniefnum. Þó að stofnað sé til samninga eða
1 Páll Sigurðsson: Samningaréttur, bls. 257.
5
annars konar löggerninga með ólögmætum hætti, sem geta þá mögulega haft í för með sér
viðurlög, geta þeir samt sem áður verið gildir í einkaréttarlegri merkingu.2 Þetta þurfa ekki
einungis að vera löggerningar sem eru bannaðir með lögum, enda er ekki unnt að setja fram
algilda reglu um þetta viðfangsefni, heldur ræðst það af þeim lögum sem fengist er við hverju
sinni og er það þá fyrst og fremst eðli löggerninganna sem máli skiptir. Einnig ber að nefna
það að bann við tilteknu samningsákvæði í lögum hefur fyrst og fremst í för með sér almenn
varnaðaráhrif og réttaráhrif opinbers réttarlegs eðlis, og snýr því síður að hinni
einkaréttarlegu hlið viðskiptanna. Dæmi um löggerninga á þessu réttarsviði sem teljast gildir
að lögum eru kaupsamningar sem gerðir eru í sölubúðum kaupmanna á lokunartíma. Þrátt
fyrir að lög nr. 17/1936 um samþykktir um lokunartíma sölubúða heimili bæjarstjórnum og
hreppsnefndum að gera samþykktir um slíkt, er gert ráð fyrir refsingu í formi sekta við broti á
lögunum.3
Löggjafinn virðist telja sig knúinn að setja samningsfrelsinu skorður, þrátt fyrir
meginreglur samningaréttar um samningsfrelsi og að samninga skuli halda. Það virðist vera
einhver siðferðislegur þröskuldur sem knýr löggjafann til þess að setja lög um ákveðna
samninga, sem almennt eru taldir brjóta gegn almennu velsæmi, sbr. samningar um kaup og
sölu á fíkniefnum og vændiskaup. Grundvallarmunurinn á þeim samningum og dæminu hér
að ofan, um kaupmanninn sem gerir kaupsamning eftir lokun, er að sá samningur er almennt
talinn gildur því hann er einkaréttarlegs eðlis og brýtur ekki gegn almennu velsæmi, þó
kaupmaðurinn gæti vissulega hlotið sektir fyrir.
Siðferðisleg sjónarmið eru þó ekki þau einu sem spila inn í þegar að samningsfrelsinu er
vegið með þessum hætti, því neytendavernd gegnir einnig lykilhlutverki. Lög af þessu tagi,
sem segja einhverja tiltekna samninga ósanngjarna og þar með ógilda, eru til þess fallin að
vernda neytendur og almenning sem stofna til þessara samningssambanda.
3 Ráðningarsamningar og samkeppnisákvæði
3.1 Almennt um ráðningarsamninga
Áður en lengra er haldið er nauðsynlegt að skilgreina hvað ráðningarsamningur er, en Viðar
Már Matthíasson hefur komist svo að orði: „Ráðningarsamning (vinnusamning) má skilgreina
svo, að það sé samningur, þar sem annar samningsaðilinn, launþeginn, skuldbindur sig til að
starfa hjá hinum samningsaðiljanum, vinnuveitandanum, undir stjórn hans og á ábyrgð hans,
2 Páll Sigurðsson: Samningaréttur, bls. 263. 3 Páll Sigurðsson: Samningaréttur, bls. 264.
6
gegn greiðslu í peningum og/eða öðrum verðmætum.“ Einnig má taka fram að
ráðningarsamningar eru almennt persónubundnir, þ.e. aðilar að samningnum geta ekki efnt
hann með því að fela þriðja manni að efna skuldbindingar sínar samkvæmt samningnum.4
Ráðningartími er þá „sá tími sem starfsmaður er ráðinn til starfa skv. ráðningarsamningi.
Ráðningarsamningar geta ýmist verið ótímabundnir eða tímabundnir. Sé ekki annað tekið
fram í samningi eða lögum er hann ótímabundinn.“5
Það hefur færst í aukana síðustu áratugi að atvinnurekendur setji samkeppnisákvæði í
ráðningarsamninga, en það eru ákvæði sem kveða á um að starfsmanni sé óheimilt í tiltekinn
tíma eftir að ráðning líður undir lok að hefja störf hjá sambærilegu fyrirtæki og/eða að hefja
rekstur slíks fyrirtækis sjálfur. Þó að samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum sé frekar nýtt í
framkvæmd er elsti dómur Hæstaréttar um þetta efni frá árinu 1939, svo þetta hefur verið við
líði í lengri tíma eins og sjá má á eftirfarandi dómi.
Hrd. 1939, bls. 365 þar sem A rak saumastofu í Reykjavík. Hún réð þýska konu B til að
vera forstöðukona saumastofunnar. B skrifaði undir ráðningarsamning þar sem hún skuldbattt
sig til að vinna ekki hjá öðru fyrirtæki í Reykjavík, nágrenni Reykjavíkur eða Hafnarfirði en
utan þessara staða mátti hún vinna að þremur árum liðnum frá upphafi ráðningartímans. Að
þremur árum liðnum sagði hún upp og hóf sjálf að reka saumastofu í Reykjavík. Þá höfðaði
fyrrverandi vinnuveitandinn A mál gegn henni og krafðist þess að henni yrði gert óheimilt að
reka saumastofu í Reykjavík eða nágrenni. B krafðist aðallega sýknu en til vara, að henni
væri heimilað að leysa sig með fégjaldi undan atvinnubanninu í samningi aðila.
Sýknukröfunni var hafnað en sagt var að hið víðtæka og ótímabundna atvinnubann skerti
atvinnufrelsi B svo verulega að hún hafi ekki að vera bundin við það að fullu. Metið var að
eitt ár væri hæfileg legnd á atvinnubanninu skv. 37. gr. laga um samningsgerð, umboð og
ógilda löggerninga nr. 7/1936, hér eftir smnl. Þar sem B hafði hins vegar rekið saumastofu
sína í átta eða níu mánuði þegar dómur Hæstaréttar gekk, var talið rétt að heimila henni að
leysa sig undan atvinnubanninu með því að greiða A bætur fyrir það tjón er ætla mátti að A
hefði beðið vegna brots B á atvinnubanninu.
Þó að þessi dómur sé kominn til ára sinna, þá eiga þessi álitaefni ennþá við í dag og er því
hægt að draga þá ályktun að dómurinn sem slíkur hafi enn fordæmisgildi.
Það er breytilegt hvort starfsmaður er látinn skrifa undir slíkan samning áður en hann
hefur störf eða hvort komið er að máli við hann síðar, t.d. við stöðuhækkun og hann látinn
undirgangast slíkt ákvæði. Algengara er þó, eins og gefur að skilja, að slíkt ákvæði sé sett í
4 Viðar Már Matthíasson: „Um ráðningarsamninga“, bls. 368. 5 Lögfræðiorðabók með skýringum, bls. 335.
7
ráðningarsamninga við upphaf starfs og hjá þeim sem búa yfir sérþekkingu, þ.e. menntun sem
nýtist í starfi eða haldbærri reynslu,6 því mikilvægara er að tryggja að slíkir starfsmenn haldi
sinni þekkingu innan fyrirtækisins sökum viðskiptahagsmuna. Einnig eru til dæmi um að bann
sé lagt við því að starfsmaður eigi viðskipti við viðskiptavini vinnuveitanda eftir lok
ráðningartíma og hefur þetta verið kallað viðskiptamannaákvæði.7
3.2 Samkeppnisákvæði og 37. gr. smnl.
Um samkeppnisákvæði sem ganga of langt í ráðningarsamningum er fjallað í 37. gr. smnl.
Greinin hefur verið í samningalögunum frá upphafi, eða frá setningu þeirra árið 1936, en
lítilsháttar breyting var þó gerð á orðalaginu árið 1986.8 Ákvæði 37. gr. smnl. hljóðar svo:
Hafi maður, í því skyni að varna samkeppni, áskilið sér hjá öðrum manni að sá maður reki
eigi verslun eða aðra atvinnu, eða hann ráði sig eigi til starfa við slíkt fyrirtæki þá er það
loforð eigi bindandi fyrir þann mann ef telja verður, þegar litið er til allra atvika, að
skuldbinding þessi sé víðtækari en nauðsynlegt er til þess að varna samkeppni eða hún
skerði með ósanngjörnum hætti atvinnufrelsi þess manns sem tókst þessa skyldu á herðar.
Við mat á hinu síðastnefnda atriði skal einnig hafa hliðsjón af því hverju það varðar
rétthafann að þessi skuldbinding sé haldin.
Hafi starfsmaður við verslun eða annað fyrirtæki tekið á sig slíka skuldbindingu, sem getur
um í 1. mgr., gagnvart þeim, sem fyrirtækið rekur, og skuldbinding hans á að gilda eftir að
ráðningu hans við fyrirtækið er lokið þá er sú skuldbinding ógild ef honum er sagt upp
stöðunni eða vikið úr henni án þess að hann hafi sjálfur gefið nægilega ástæðu til þess eða ef
hann sjálfur fer löglega úr stöðunni sakir þess að sá, sem fyrirtækið rekur, vanefnir skyldur
sínar við hann.
Fyrri málsgreinin fjallar líka um aðra aðila en atvinnurekanda og launþega, enda er ekki
óalgengt að í samningum um fyrirtækjakaup séu ákvæði sem eiga að koma í veg fyrir að
seljandi fari í samkeppni við kaupanda starfseminnar.9 Ástæðan er m.a. sú að söluverð
atvinnufyrirtækis er oft hærra en bókfært verð eigna gefur til kynna sem má rekja til
viðskiptavildar, þ.e. verðmæta af fjárhagslegum toga í formi þekkingar og hóps fastra
viðskiptamanna sem kjósa að eiga viðskipti við fyrirtækið. Af þessum sökum skuldbinda
seljendur atvinnufyrirtækja sig til þess að fara ekki í samkeppni við kaupandann.10
Ákvæðið á að tryggja að verndin sé innan eðlilegra marka hvað varðar samkeppnisvernd
og skerðingu á atvinnufrelsi þess sem tók skylduna á herðar sér. Við mat á því hvort
6 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 540. 7 Benedikt Bogason, Eyvindur G. Gunnarsson og Þorgeir Örlygsson: Kröfuréttur II, bls. 349. 8 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 543. 9 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“ , bls. 542. 10 Benedikt Bogason, Eyvindur G. Gunnarsson og Þorgeir Örlygsson: Kröfuréttur II, bls. 349.
8
atvinnufrelsi sé skert með ósanngjörnum hætti sökum verndarinnar skal líta til þeirra
hagsmuna, sem atvinnurekandinn hefur af því að farið sé eftir því.11
Síðari málsgrein 37. gr. smnl. fjallar einvörðungu um starfsmanninn og hvernig hann er
leystur undan samkeppnisákvæðinu ef honum er sagt upp án ástæðna, eða ef hann hættir
vegna vanefnda atvinnurekanda, t.d. ef starfsmaðurinn hefur ekki fengið greidd laun,12
eða
atvinnurekandi hefur ekki staðið við ráðningarsamning að öðru leyti.
Afar algengt er í samningsákvæðum sem þessum að samið sé samhliða um févíti, sem
felst í því að ef starfsmaður brýtur gegn ákvæðinu þá þurfi hann að greiða daglega tiltekna
fjárhæð fyrir þann tíma sem hann brýtur gegn banninu.13
Það er þó áhugavert að skoða
hvernig dómstólar túlka slíka samninga en nánar verður farið í það hér síðar í umfjölluninni
um réttaráhrif þessara samningsákvæða og samspil þeirra við ógildingarreglur samningaréttar.
Til að setja þetta í samhengi má þó nefna Hrd. 2003, bls. 3542 (124/2003) þar sem
starfsmaður hóf störf árið 1993 hjá fyrirtækinu PMT ehf. og hafði árið 2000 skrifaði undir
ráðningarsamning vegna launahækkunar, þar sem hann skuldbatt sig til að vinna ekki hjá
fjórum nafngreindum fyrirtækjum í tvö ár frá starfslokum hjá PMT ehf. að viðlögðu févíti að
upphæð 12.000 kr. á dag. Árið 2001 sagði hann upp störfum og hóf störf hjá einu af þessum
fjórum nafngreindu fyrirtækjum, sem hann hafði skuldbundið sig að gera ekki, og fór PMT
ehf. því í mál við hann og krafði hann um greiðslu févítis að upphæð 3.120.000 kr.
Samningurinn var ekki talinn ósanngjarn skv. 36. gr. smnl. og voru tvö ár talinn hæfilegur
tími á samkeppnisbanninu, þ.e. bannið var ekki talið víðtækara en nauðsyn krefði skv. 37. gr.
smnl. og var fjallað um þá meginreglu samningaréttar að samninga skuli halda. Hæstiréttur
féllst hins vegar ekki á greiðslu févítis að upphæð 3.120.000 kr. en þeim ákveðnar skaðabætur
að upphæð 900.000 kr.
3.2.1 Samkeppnisákvæði í sérlögum
Víða í sérlögum má finna ákvæði um samkeppnisbann, t.d. í 24. gr. laga um sameignarfélög
nr. 50/2007 en þar segir:
Félagsmanni er óheimilt að taka þátt í annarri starfsemi sem er í samkeppni við rekstur
félagsins nema með skriflegu samþykki allra félagsmanna.
Félagsmaður, sem brýtur gegn ákvæðum 1. mgr., er skaðabótaskyldur gagnvart félaginu skv.
44. gr.
11 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 542-543. 12 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 543. 13 Benedikt Bogason, Eyvindur G. Gunnarsson og Þorgeir Örlygsson: Kröfuréttur II, bls. 350.
9
Löggjafinn virðist ekki vera að senda nein sérstök skilaboð með því að hafa þetta í
sérlögum, því hending ein virðist ráða því hvað samkeppnisbannið er langt hverju sinni. Ef
lengdin á banninu er tekin fram, sem ekki er alltaf raunin, þá er hún ekki samræmd milli
sérlaga, sjá t.d. 16. gr. c. laga um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu nr. 57/2005
en þar segir:
Óheimilt er í atvinnustarfsemi, er lög þessi taka til, að afla sér eða reyna að afla sér með
ótilhlýðilegum hætti upplýsinga eða umráða yfir atvinnuleyndarmálum starfseminnar.
Sá sem fengið hefur vitneskju um eða umráð yfir atvinnuleyndarmálum á réttmætan hátt í
starfi sínu fyrir annan eða í félagi við annan, sbr. 1. mgr., má ekki án heimildar veita
upplýsingar um eða hagnýta sér slík leyndarmál. Bann þetta gildir í þrjú ár frá því að starfi
er lokið eða samningi slitið.
Þeim sem vegna starfs síns eða stöðu að öðru leyti hefur verið trúað fyrir uppdráttum,
lýsingum, uppskriftum, líkönum eða þess háttar er óheimilt að hagnýta sér að veita öðrum
afnot af slíku án sérstakrar heimildar.
Í þessu ákvæði er lengdin á banninu sérstaklega tekin fram, eða þrjú ár, en óalgengt verður
að teljast að lengd samkeppnisbanns sé tilgreind með þessum hætti. Má því draga þá ályktun
að dómstólar meti lengdina eftir því hvað þykir sanngjarnt hverju sinni, fremur en að styðjast
við settan rétt, og verður það skoðað nánar er kafað verður dýpra í dómaframkvæmdina hér
síðar í umfjölluninni.
4 Atvinnufrelsi
4.1 Nánar um atvinnufrelsi
Þegar samkeppnisákvæði eru til skoðunar, þarf alltaf að skoða áhrif þeirra á atvinnufrelsi
einstaklingsins samhliða því og þá skerðingu sem launþeginn gengst undir, sem felst fyrst og
fremst í því að lofa að vinna ekki á tilteknu sviði í fyrirfram ákveðinn tíma.14
Atvinnufrelsi er
eitt af stjórnarskrárvernduðum réttindum einstaklingsins og segir í 75. gr. stjórnarskrár
lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, hér eftir stjskr.:
Öllum er frjálst að stunda þá atvinnu sem þeir kjósa. Þessu frelsi má þó setja skorður með
lögum, enda krefjist almannahagsmunir þess.
Í lögum skal kveða á um rétt manna til að semja um starfskjör sín og önnur réttindi tengd
vinnu.
Í ákvæðunum birtist meginregla, þess efnis að öllum er frjálst að stunda þá atvinnu sem
þeir kjósa, þótt þessu frelsi séu settar skorður með lögum enda krefjist almannahagsmunir
þess. Atvinnufrelsið, sem byggist á rétti manna til að velja sér atvinnu og til að semja um kaup
14 Lára V. Júlíusdóttir: ,,Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 541.
10
og kjör, hefur talist til hinna mikilvægustu félagslegu réttinda á síðari tímum. Þeir þættir
atvinnufrelsisins sem hafa haft hvað mesta þýðingu í íslenskri réttarframkvæmd lúta að
verndun atvinnuréttinda, en þá er átt við heimildir manna til að stunda áfram þau störf sem
þeir hafa valið sér eða þau störf sem þeir hafa fengið sérstakt leyfi stjórnvalda eða löggildingu
til að stunda. Atvinnuréttindin sem slík njóta verndar eignarréttarákvæðis 72. gr. stjskr. og
skarast því gildissvið 75. og 72. gr. stjskr. að þessu leyti í mikilvægum atriðum, þó ekki sé
endilega alltaf skýrt greint þar á milli, hvorki í fræðikenningum né dómaframkvæmd.15
Stjórnarskrárvernd atvinnufrelsisins má rekja aftur til stjórnarskrár Íslands frá 1874.
Orðalag 1. mgr. 75. gr. stjskr. er nokkuð breytt frá upprunalega ákvæðinu sem stóð í 51. gr.
stjórnarskrárinnar frá 1874 og hljóðaði svo: „Öll bönd þau, er hamla atvinnuvegunum og
jafnrétti manna til atvinnu og eigi eru byggð á almenningsheill, skal af taka með lagaboði.“
Þetta ákvæði var orðrétt úr grundvallarlögum Dana.16
Ákvæðinu hefur verið breytt tvisvar
síðan 1874 en síðast var það árið 1995, þar sem kom fram í athugasemdum með frumvarpinu
frá 1995 „að ákvæðinu væri í megindráttum ætlað að vera efnislega það sama og eldri reglan“.
Orðalaginu var þó breytt og með því var verið að leggja ríkari áherslu á meginreglu fyrri
málsliðar 1. mgr., um að öllum sé frjálst að stunda þá atvinnu sem þeir kjósa sjálfir.17
Einnig
var reynt í síðari málslið 1. mgr. að draga betur fram en áður að skorður við atvinnufrelsi, sem
þurfi að ákveða með lögum, skuli heyra til undantekninga og verði að helgast af nauðsyn
vegna almannahagsmuna.18
Í 37. gr. smnl. er einmitt tekið á þessu, eins og fjallað hefur verið
um hér að ofan, en þar segir að loforð sé ekki bindandi ef telja verður, þegar litið er til allra
atvika, að sú skuldbinding sé víðtækari en nauðsynlegt er til að varna samkeppni eða að hún
skerði með ósanngjörnum hætti atvinnufrelsi þess manns sem tókst þessa skyldu á herðar.
Framan af var litið svo á að réttarleg þýðing atvinnufrelsisákvæðisins væri ekki ýkja
mikil, enda ætti löggjafinn sjálfur fullnaðarmat um það hvort skilyrði um almannahagsmuni
væri uppfyllt. Var þetta í samræmi við danskar fræðikenningar um samsvarandi ákvæði og
þýðingu þess,19
en þar sem íslensku smnl. eru að miklu leyti byggð á þeim dönsku er
athyglisvert að bera saman kenningar danskra fræðimanna við það hvernig réttarsviðið hefur
þróast hér á landi.
Á seinni árum hafa kenningar danskra fræðimanna um þetta efni breyst og er nú
viðurkennt að önnur stjórnarskrárvernduð mannréttindi geti sett þessu svigrúmi löggjafans
15 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 509. 16 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 509. 17 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 510. 18 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 511. 19 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 513.
11
ákveðnar skorður, auk þess sem allar takmarkanir á atvinnufrelsi verði að eiga sér málefnaleg
rök og að gætt sé meðalhófs við ákvarðanatökur. Þetta eru þó einungis fræðilegar vangaveltur
því aldrei hefur fallið dómur í Danmörku þar sem atvinnufrelsisákvæðið réði úrslitum. Þarna
gefur að líta augljósan mun á íslenskum rétti og dönskum, því Danir beita ekki
atvinnufrelsisákvæðinu samhliða eignarréttarákvæðinu um atvinnuréttindin eins og gert er
hér, og er því þróun íslensks réttar töluvert frábrugðin þeirri dönsku.20
Síðustu tveir áratugirnir hafa verið þýðingarmiklir og leitt til grundvallarbreytingar á
túlkun 1. mgr. 75. gr. stjskr. Ástæðurnar eru margar og ber þar helst að nefna aukna virkni
dómstóla við skýringu mannréttindaákvæða, stjórnarskrárbreytingarnar árið 1995 og áhrif
alþjóðasamninga. Einnig eru tvær grundvallarbreytingar sem hafa haft mikil áhrif. Annars
vegar hafa dómstólar breytt mati sínu á því hvort almannahagsmunir krefjist takmarkana, með
hliðsjón af meðalhófi og jafnræði, og hins vegar, eins og komið var inn á hér að ofan, er 1.
mgr. 75. gr. stjskr. í æ meira mæli beitt samhliða 72. gr. stjskr. þegar um atvinnuréttindi er að
ræða og skerðingu á þeim.21
5 Vistarbönd, frjálsir samningar og aðrar ógildingarreglur
5.1 Munur á vistarböndum og samkeppnisákvæðum
Umfjöllun um samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum kallar á samanburð við vistarbönd á
þjóðveldisöld fram til ársins 1893, þar sem íslensk fátækralöggjöf takmarkaði búsetu- og
atvinnufrelsi landsmanna. Með Lausamannalögunum árið 1783, þar sem vinnuhjú voru
einskonar þrælar bænda, var atvinnufrelsi þessara einstaklinga látið sæta miklum
takmörkunum. Bændurnir réðu einnig hjúskaparstöðu hjúa sinna og var þessu fólki
fyrirmunað að ganga í hjónaband og þröngvað til að lifa einlífi allt sitt líf. Með þessu
fyrirkomulagi var bændastéttinni tryggt nægt ódýrt vinnuafl og voru afleiðingar
vistarbandsins óeðlilega lág kjör, ánauð og einlífi. Afleiðingar samkeppnisákvæðis í
ráðningarsamningum eru auðvitað ekki jafn alvarlegar22
og fyrr á tímum en gott er að hafa
þennan samanburð í huga, enda á skerðing á atvinnufrelsi ekki að vera sjálfsagður hlutur og
getur sú skerðing haft afdrifaríkar afleiðingar í för með sér.
Samkeppnisákvæði eru víða og geta virkað ósköp saklaus við fyrstu skoðun, en þegar
betur er að gáð, og rýnt er í efni þeirra, er ljóst að áhrif þeirra geta verið umtalsverð og ýmsir
þættir sem vegast á við mat á því hver endanleg þýðing slíks ákvæðis getur verið. Aðilar sem
20 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 513-514. 21 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur, bls. 514. 22 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum ráðningarsamningum“, bls. 540.
12
skrifa undir ráðningarsamning með slíku ákvæði afsala sér vissum atvinnuréttindum í
ákveðinn tíma og samþykkja þar með skerðingu á atvinnufrelsi sínu. Þá þarf að hafa í huga þá
meginreglu samningaréttar að samninga skuli halda, skoða stöðu aðila, hvort þeir voru
jafnsettir, hvort um yfirburðastöðu annars aðilans var að ræða o.sfrv. við mat á lögmæti
þeirra. Samningsfrelsið er einnig eitthvað sem þarf að taka inn í myndina þegar ætlunin er að
blanda sér í samninga milli tveggja aðila, eins og dómstólar virðast gera þegar þeir ákveða að
breyta einkaréttarlegum samningi með því að hlutast til um lengd samkeppnisbanns.
Spurningunni sem m.a. þarf að svara er hvort það megi semja um allt, þ.e. ríkir algjört
samningsfrelsi í einkaréttarlegum lögskiptum aðila, og mætti þá t.d. semja um óendanlega
langt samkeppnisbann? Skv. 37. gr. smnl. eru samningar ógildir ef um of víðtæka skerðingu á
atvinnufrelsi er að ræða. Eftir stendur mat um það hvað er of víðtæk skerðing og hver sker úr
um það? Er það fyrirfram ákveðið, mót sem gengur yfir alla, eða er það eitthvað sem er metið
hverju sinni? Þessum spurningum hefur að einhverju leyti verið svarað hér að ofan en svörin
við þeim verða líklega ekki fundin með öðrum hætti en að greina dómaframkvæmdina, með
það að markmiði að finna gildandi réttarreglu á þessu sviði. Fjallað verður um
dómaframkvæmdina síðar, en svo virðist, að óbreyttu, að dómstólar meti þetta hverju sinni.
Álitaefnið um hvað er sanngjarnt í hverju tilviki fyrir sig, að teknu tilliti til allra þátta, svo sem
stöðu aðilans innan fyrirtækis, menntunar, sérþekkingar, starfsaldurs, áhrif skerðingar
atvinnufrelsis fyrir þann tiltekna starfsmann o.fl., er eitthvað sem reynt verður að svara í
þessari umfjöllun og þá sérstaklega með hliðsjón af dómafordæmum.
5.2 Frjálsir samningar
Rétturinn til frjálsra samninga er einn megingrundvöllur frjáls atvinnulífs. Þegar launþegi skrifar
undir ráðningarsamning sem inniheldur ákvæði um bann við samkeppni, er það samningsákvæði
yfirleitt víðtækara en það sem kveðið er á um í lögum um eftirlit með óréttmætum
viðskiptaháttum og gagnsæi markaðarins, þar sem kemur fram m.a. að bann við notkun
atvinnuleyndarmála gildir í þrjú ár. Að gangast við slíkum ráðningarsamningi er skuldbinding af
hálfu launþega til að vinna ekki hjá samkeppnisaðila, yfirleitt í tiltekinn árafjölda.23
Í þessu
samhengi er oft talað um samkeppnisiðnað, þ.e. þegar aðilar skuldbinda sig til að vinna ekki í
tilteknum samkeppnisiðnaði. Samkeppnisiðnaður er mjög víðtækt hugtak en samningar á því
sviði, sem segja til um umfangsmeiri skerðingu á atvinnufrelsi en lög heimila með beinum hætti,
eru heimilir samkvæmt meginreglu samningaréttar um samningsfrelsi.24
23 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 543. 24 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 543.
13
Þessir samningar verða þó alltaf túlkaðir með vísan til 37. gr. smnl., bæði 1. og 2. mgr. en
skv. 2. mgr. 37. gr. smnl. er starfsmaður ekki bundinn af samkeppnisákvæðinu ef hann t.d.
hættir vegna vanefnda atvinnurekanda á ráðningarsamningi, ef þær vanefndir hafa verið
verulegar og nægilegar til að gefa starfsmanninum heimild til að rifta ráðningarsamningnum.
Hafi hann sjálfur sagt upp störfum er hann bundinn af ráðningarsamningsákvæðinu, nema
hægt sé að sýna fram á að þessi skuldbinding sé víðtækari en nauðsynlegt er til að varna
samkeppni eða hún skerði, með ósanngjörnum hætti, atvinnufrelsi þess manns, sem tókst
þessar skyldur á herðar, sbr. 1. mgr. 37. gr. smnl.25
Þetta fer saman við fyrri umfjöllun um samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum, þ.e.
meta þarf hversu víðtæk skuldbindingin er og túlka í samræmi við 37. gr. smnl.
5.3 Aðrar ógildingarreglur
Þegar farið er að skyggnast undir yfirborðið á þessum samningum er nauðsynlegt að staldra
við það orðalag sem löggjafinn ákveður að nota í 1. mgr. 37. gr. smnl., en það er „með
ósanngjörnum hætti“. Þetta orðalag er afar opið og býður upp á mikið svigrúm til túlkunar og
aðlögunar að hverju máli fyrir sig. Það er varla hægt að fjalla um það sem telja má sanngjarnt,
án þess að minnast á aðrar ógildingarreglur samningaréttar, svo sem 36. gr. smnl. Samningar
andstæðir lögum er ógildingarregla útaf fyrir sig, en regla þessi er sjaldan notuð ein og sér í
málflutningi í dómsmálum heldur yfirleitt samhliða öðrum ógildingarreglum á borð við 36. gr.
smnl. Gjarnan er komist að því að samningur sé andstæður réttarreglu og 36. gr. smnl. þá
notuð sem réttarheimild sem myndar réttarregluna að samningur sé ógildur af því hann er
ósanngjarn. Þannig tvinnast 37. gr. og 36. gr. saman. Niðurstaða dómstóla við mat á samningi
sem inniheldur ósanngjarnt samkeppnisákvæði, gæti þá verið á þann veg að samningurinn
yrði metinn gildur í heild en hinu ósanngjarna ákvæði yrði breytt eða það fellt brott,
ósanngjarnt ákvæði annars bindandi samnings fellt brott en öðrum ákvæðum þá breytt til þess
að aðlagast breyttum samningi og til þess að sanngjörn niðurstaða fáist eða samningur í heild
sinni er felldur úr gildi.26
Einnig kunna önnur ákvæði samningalaganna að koma til skoðunar í
einstaka tilvikum, t.d. þegar starfsmenn skrifa undir samkeppnisákvæði í
ráðningarsamningum án þess að gera sér grein fyrir eða vita hvað þeir voru í raun að skrifa
undir. Þá þarf að meta gildi samningsins með hliðsjón af misneytingarákvæðum
samningalaga, svo og sönnunarreglum, en það kann að reynast afar snúið í þeim tilvikum.27
25 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 543. 26 Páll Sigurðsson: Samningaréttur, bls. 322. 27 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 544.
14
6 Dómaframkvæmd
6.1 Samanburður á dómaframkvæmd hérlendis og erlendis
Samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum hafa reglulega komið til kasta dómstóla í gegnum
tíðina, jafnt í íslenskum, dönskum og evrópskum rétti. Fyrsti íslenski dómurinn er tók á
álitaefnum þessu tengdu og fjallað er um hér ofar, er svokallaði saumakonudómurinn frá árinu
1939. Sá dómur hefur enn fordæmisgildi þar sem mörg sömu álitaefnin eiga enn við í dag og
telja má að Hæstiréttur nálgist viðfangsefnið á svipaðan hátt enn þann dag í dag. Hér á eftir
verða reifaðir nokkrir dómar til að varpa betur ljósi á nálgun dómstóla og túlkun á 37. gr.
smnl., er snýr að samkeppnisákvæðum í ráðningarsamningum.
6.1.1 Ísland
Hrd. 1987, bls. 1293, E réð sig til starfa hjá endurskoðunarskrifstofunni M en í starfsamningi
var ákvæði sem fjallaði um að E væri óheimilt að takast á hendur störf fyrir viðskiptavini M.
E hætti störfum hjá M og hóf ásamt öðrum rekstur endurskoðunarskrifstofunnar R. Þegar E
vann enn hjá M kom inn nýr viðskiptaaðili en E hafði þó enga aðkomu að stofnun þeirra
viðskipta. Þessi aðili vildi síðan eiga í viðskiptasambandi við R og stofnuðu þeir til viðskipta.
M höfðaði þá mál gegn E fyrir brot á samningi og til greiðslu skaðabóta fyrir missi
viðskiptasambands á grundvelli þessa starfsamnings á milli R og viðskiptaaðilans. Með
hliðsjón af 35. gr. smnl. (nú 37. gr. smnl.) var E dæmd til greiðslu skaðabóta en
skaðabæturnar voru þó lækkaðar frá því sem krafist var með vísan til 35. gr. smnl.28
Hrd. 1995, bls. 1646, S réðst til starfa hjá öryggisþjónustunni V í janúar árið 1990 og
fólst starfið í hleðslu og þjónustu á handslökkvitækjum. Í ráðningarsamningnum voru ákvæði
um að S mætti hvorki vinna hjá samkeppnisfyrirtæki né stofna samskonar fyrirtæki í sömu
starfsgrein í fimm ár eftir starfslok. S hætti síðan hjá öryggisþjónustunni í maí 1990 og
stofnaði fljótlega einkafyrirtækið Slökkvitækjaþjónustuna. V höfðaði þá mál og krafðist
viðurkenningar á að rekstur S hafi verið ólögmætur, auk þess að krefjast dagsekta og til vara
greiðslu skaðabóta. Dómurinn hljóðaði þannig að fimm ár voru talin fela í sér ósanngjarna
skerðingu á atvinnufrelsi S og tvö ár voru dæmd hæfileg með vísan til 37. gr. smnl. Sá tími
var hinsvegar liðinn þegar dómur Hæstaréttar var upp kveðinn og var S því ekki dæmdur til
greiðslu dagsekta. Þar sem V gagnstefndi ekki málinu til Hæstaréttar var S ekki dæmdur til
greiðslu skaðabóta þar.
28 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 545.
15
Þó ofangreindir dómar og aðrir sem hafa verið reifaðir í fyrri köflum ritgerðarinnar fjalli
um sérstök mál og erfitt kunni að vera að draga of víðtækar ályktanir af þeim, er ljóst að
Hæstiréttur hefur staðfest, í öllum þessum málum, að skorður á atvinnufrelsi megi setja í lög,
þótt í sumum tilvikum hafi það verið skert með ósanngjörnum hætti.29
Í Hrd. 2000, bls. 2083 (29/2000) voru tveir dagskrárgerðarmenn sem hættu störfum hjá
tiltekinni útvarpsstöð áður en ráðningartími þeirra var liðinn. Lögbann hafði verið lagt við að
þeir störfuðu hjá tilteknum samkeppnisaðilum en þar komst dómurinn að þeirri niðurstöðu að
túlka hafi átt samninginn þröngt, og atvinnurekandi látinn bera hallann af óskýru orðalagi, þá
var ekki talið að þetta ákvæði í samningnum gæti lifað sjálfstæðu lífi óháð afdrifum meginefni
samningsins, þ.e. ákvæði um að þeir mættu ekki starfa í tiltekinn tíma í sjónvarpi eða útvarpi.
Voru dagskrárgerðarmennirnir því sýknaðir og niðurstaða héraðsdóms, um að hafna kröfu
vinnuveitandans um lögbann, staðfest.
Af þessum dómi má draga þá ályktun að atvinnurekandi beri hallan af óskýru orðalagi
íþyngjandi samningsákvæðis og mikilvægi þess að samningar séu skýrir. Ekki var hægt að
ráða það af samningnum að samkeppnisbannið gilti í þessu tilviki, þrátt fyrir að ótvírætt hafi
talist að dagskrárgerðarmönnunum hafi brostið heimild til að segja upp störfum með þeim
hætti sem þeir gerðu.
Hrd. 1998, bls. 1595. Starfsmaður Kælismiðjunnar Frost sagði upp starfi sínu hjá
fyrirtækinu með bréfi dags. 23. september 1996. Þann 26. s.m. sendi framkvæmdarstjóri
fyrirtækisins starfsmanninum bréf þar sem honum var tilkynnt að Kælismiðjan hefði
upplýsingar um að starfsmaðurinn ætlaði að stofna samkeppnisrekstur ásamt öðrum. Af
þessum sökum væri ekki óskað eftir starfsmanninum á vinnustaðnum og honum óleyfilegt að
koma fram fyrir hönd Kælismiðjunnar Frosts á nokkurn hátt, auk þess að þeir gætu leitað til
hans á vinnutíma með sérverkefni meðan þeir borguðu honum laun. Var einnig vakin athygli á
því í bréfinu að brot á trúnaðarskyldu myndi leiða til launamissis. Þann 30. september 1996
stofnar starfsmaðurinn fyrirtæki á samkeppnismarkaði ásamt öðrum og er ráðinn
framkvæmdarstjóri þess sama dag og 16. október sama ár fær starfsmaðurinn bréf þess efnis
að hann muni ekki hljóta frekari launagreiðslur af þessum sökum, þrátt fyrir þriggja mánaða
uppsagnarfrest. Vegna framgangs hans eftir uppsögnina, gat Kælismiðjan Frost ekki nýtt sér
rétt sinn til þess að leita til hans með sérverkefni. Vegna framangreindrar framkomu og þar
sem nokkrir viðskiptavinir Kælismiðjunnar ákváðu að eiga frekar viðskipti við nýja fyrirtæki
29 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamningum“, bls. 545.
16
starfsmannsins, taldi Hæstiréttur að Kælismiðjan þyrfti ekki að borga honum laun í
uppsagnarfresti.
Í Hrd. 2001, bls. 4097 (398/2001) kröfðust sóknaraðilarnir, Global refund, þess að lagt
yrði lögbann við athöfnum fyrrverandi framkvæmdastjóra fyrirtækisins, J, og nýju fyrirtæki
hans R hf. sem J hafði stofnað eftir að honum var vikið frá Global refund. Það lá fyrir að J
hafði íhugað uppsögn vegna fyrirhugaðs samkeppnisreksturs og leitaði sér lögfræðiaðstoðar
vegna þessa. Ekki var talið að það gengi gegn trúnaðarskyldu hans við Global refund en
hinsvegar var talið að það væri brot að senda lögmanni sínum afrit af samningum 10 stærstu
viðskiptavina Global refund, með þeim tilgangi að athuga hvort þeir gætu hætt í viðskiptum
við Global refund og hafið viðskipti við R hf. Þetta mátti gefa þeim tilefni til fyrirvaralausrar
riftunar á samningi sínum við J en við riftunina virkjaðist ákvæði í ráðningarsamningnum um
að J væri óheimilt að stunda samkeppnisrekstur í allri Skandinavíu. Orðalagið var talið of
óskýrt og atvinnurekendurnir látnir bera hallan af því. Ekki var talið að J hefði skuldbundið
sig til að hefja ekki samkeppnisrekstur hér á landi og þótti ákvörðun J, um að stofna R hf. eftir
einhliða uppsögn, ekki vera tilefni til lögbanns gegn starfsemi hans á grundvelli almennra
regla um trúnaðarskyldu vinnuréttar. Lögbannskröfunni var þar með hafnað.
Þarna má sjá annað dæmi um mikilvægi þess að orða ákvæðið skýrt og hver ber hallan af
óskýru orðalagi.
6.1.2 Danmörk
Hömlur hafa verið settar í starfsmannalög í Danmörku við samkeppnisákvæðum en þau
kallast funktionærloven30
og eru nr. 81/2009. Í 18. gr. þessara laga segir að ef starfsmaður
hefur skuldbundið sig til þess að reka ekki fyrirtæki á samkeppnisgrundvelli geta 36. og 38.
gr. dönsku samningalaganna, aftaleloven eða Lovbekentgørelse om aftaler og andre
retshandler på formuerettens område nr. 781/1996, átt við. Í Danmörku þykir afar eðlilegt að
vernda starfsmenn gegn samkeppnisákvæðum í ráðningarsamningum og skulu þessi ákvæði
fyrst og fremst eiga við um aðila sem gegna stjórnunarstörfum. Sá áskilnaður er gerður að
ákvæðin séu skýr og ljóst skuli vera að verið sé að borga sérstaklega fyrir verndina. Svipuð
sjónarmið hafa verið uppi í dönskum dómum og í þeim íslensku og eru menn gjarnan dæmdir
til bótagreiðslna vegna brota á samkeppnisákvæðum, en litið er til bótalækkandi þátta með
vísan til 38. gr. dönsku samningalaganna. Flestir dönsku dómarnir fjalla þó um menn sem láta
af störfum og hefja eigin rekstur í samkeppni við fyrri atvinnurekanda.31
30 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum“, bls. 549. 31 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum“, bls. 549.
17
Sambærilegt ákvæði 37. gr. smnl. má finna í 38. gr. aftaleloven og eru þessi ákvæði alveg
hliðstæð, enda eru íslensku lögin byggð á danskri fyrirmynd. Í bókinni Aftaleloven, sem fjallar um
dönsku samningalögin ásamt skýringum, segir að 38. gr. hafi verið sett í lögin af því það hafði
sýnt sig að starfsmaður var ekki nægilega varinn gegn of víðtæku samkeppnisákvæði með öðrum
ógildingarreglum, þ.e. ekki er víst að aðrar ógildingarreglur samningaréttarins kæmu í veg fyrir að
ósanngjarnt samkeppnisákvæði í ráðningarsamningi fengi fram að ganga.32
Í Danmörku er að finna marga dóma sem fjalla um 38. gr. dönsku laganna og má þar
nefna UfR. 2015, bls. 1152, þar sem tveir fyrrverandi starfsmenn voru ekki taldir hafa brotið
samkeppnisákvæði með því að uppfæra síður sínar á LinkedIn með upplýsingum um
nýráðningu þeirra hjá tilvonandi yfirmanni. Einnig má nefna UfR. 1963, bls. 495, þar sem
samkeppnisákvæði var ekki talið gilda um starfsmann sem var sagt upp án nægilegrar ástæðu
og má þar sjá hliðstæðu við íslenskan rétt, þar sem sama regla gildir hér á landi. Sjá einnig
UfR. 1968, bls. 117, þar sem fimm ára samkeppnisbann var ekki látið standa eftir sölu á
gildandi starfsemi.
6.1.3 Breskur réttur
Það er áhugavert að skoða nálgun dómstóla úr öðru lagakerfi varðandi þetta álitaefni og hefur
danskur réttur nú þegar verið skoðaður. Í Bretlandi hefur einnig reynt á þetta álitaefni fyrir
dómstólum og er fróðlegt að skoða það til hliðsjónar við fyrri umfjöllun. Þar má m.a. nefna
málið Herbert Morris Ltd v Saxelby [1916] AC 688, sem varpar ljósi á hvernig tekið er á
þessu álitaefni þar í landi. Þetta mál fjallaði um verkfræðing sem skrifaði undir
ráðningarsamning sem innihélt samkeppnisákvæði, sem hljóðaði upp á sjö ára
samkeppnisbann hvar sem er í Bretlandi. Þegar atvinnurekandinn vildi síðan fá úr því skorið
fyrir dómstólum hvort bannið gilti, mistókst það og var dæmt starfsmanninum í hag, þ.e.
bannið var dæmt ógilt.
Hinsvegar var önnur niðurstaða í máli Home Counties Dairies Ltd v Skilton [1970] 1
WLR 526, þar sem mjólkursölumaður samþykkti að selja ekki mjólkurvörur til viðskiptavina
fyrrum yfirmanns síns. Þetta samkeppnisbann var talið í lagi því það var takmarkað við
mjólkurvörur, sem hann hafði verið að selja í fyrra starfi. Einnig er áhugavert að skoða mál
Mason v Provident Clothing & Supply Co. Ltd [1913] AC 724, þar sem hömlurnar voru þær
að starfsmaður mætti ekki fara út í svipaðan rekstur innan 25 mílna fjarlægðar frá London.
32 Lennart Lynge Andersen: Aftaleloven med kommentarer, bls. 276.
18
Hann hafði starfað í lítilli búð í Islington og vegna þessa voru umræddar hömlur taldar
víðtækari en nauðsyn krefðist.33
Af þessum dómum má draga þá ályktun að dómstólar í Bretlandi noti svipaða aðferðarfræði
og íslenskir dómstólar til að komast niðurstöðu í þessum málum. Eins og sjá má af þessum
dómum þá vilja þeir ekki viðurkenna of víðtæka skerðingu á atvinnufrelsi starfsmanns, en reyna
þó að virða samninga sem menn gera á jafnréttisgrundvelli. Niðurstöður í ofangreindum dómum
samrýmast því vel hugsjón íslenskra dómstóla. Þetta má sjá af mjólkursöludómnum þar sem
skerðingin var talin heimil því hún var ekki of víðtæk, heldur einskorðaðist hún við vörur sem
hann hafði verið að selja í fyrra starfi. Annað var upp á teningnum í Mason málinu, þar sem
skerðingin var talin of víðtæk því hún var ekki nauðsynleg. Þetta er því sjálfstætt mat hverju
sinni og margt tekið inn í matið, eins og hér á landi.
6.2 Ályktanir af dómaframkvæmd
Í ljósi ofangreindra dóma, er hægt að draga þá ályktun að fara verður varlega í að beita
samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum. Þau mega ekki vera víðtækari en brýnir hagsmunir
krefjast og ber atvinnurekandi sönnunarbyrði á því hvað teljist brýnir hagsmunir. Þegar skoða
á hve víðtæk samningsskuldbindingin má vera þarf að horfa á hvers konar starfi viðkomandi
starfsmaður gegndi, hvort hann var lykilstarfsmaður og í beinu sambandi við viðskiptamenn.
Athuga þarf hversu ríka trúnaðarskyldu hann hafði gagnvart vinnuveitanda sínum og hvort
hann bjó yfir lykilupplýsingum um fyrirtækið. Einnig spilar inn í þekking starfsmannsins, þ.e.
hversu hratt þekking hans úreldist og hversu mikið atvinnurekandi hefur menntað hann til
starfsins.34
Það er mikilvægt að skoða og taka tillit til hvers konar starfsemi um er að ræða,
hvort hún sé sérhæf og hverjir samkeppnisaðilar eru. Þegar búið er að taka þetta allt með í
reikninginn þarf samt alltaf að gæta þess að atvinnufrelsi starfsmannsins sé ekki skert með
ósanngjörnum hætti og að skerðingin verði ekki víðtækari en nauðsyn ber til.35
Að auki er nauðsynlegt að samkeppnissákvæðið sé skýrt og hnitmiðað og sett í því skyni
að vernda ákveðna samkeppnishagsmuni og ber atvinnurekandi alltaf hallan af óskýru
orðalagi íþyngjandi ákvæðis.36
33 Jill Poole: Textbook on Contract Law, bls. 395-396. 34 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamninum“, bls. 548. 35 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamninum“, bls. 549. 36 Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónulegum ráðningarsamninum“, bls. 549.
19
7 Réttaráhrif
7.1 Helstu réttaráhrif
Velta þarf upp réttaráhrifum samkeppnisákvæðis í ráðningarsamningum, því ef það er of
víðtækt og brýtur gegn atvinnufrelsi starfsmanns kemur til skoðunar hvaða afleiðingar það
hefur í för með sér. Ekki er til eitt einfalt svar við þessu því eins og umfjöllun um
dómaframkvæmd leiddi að nokkru leyti í ljós hér að ofan þá er ekki hægt að slá neinni
ákveðinni reglu fastri í þessum efnum. Dómstólar virðast vilja hafa nokkuð frjálst mat þegar
kemur að samkeppnisákvæðum og taka marga þætti inn í sitt mat, s.s. menntun, starfsreynslu,
hvort viðkomandi var lykilstarfsmaður, hvort hann bjó yfir viðskiptaleyndarmálum o.s.frv.
Það mætti velta því upp á ný af hverju dómstólar séu yfir höfuð að fjalla um þessi mál sem
varða samninga milli tveggja aðila, þ.e. af hverju eiga aðilarnir ekki að taka afleiðingum þess
að semja illa og þegar þeir semja frá sér atvinnufrelsi og atvinnuréttindum? Dómstólar virðast
oftast leysa menn úr snörunni og pendúllinn virðist augljóslega sveiflast í átt að hag
einstaklinga, fremur en vinnuveitanda, því þó starfsmaður brjóti gegn ákvæði sem inniheldur
samkeppnisbann þá er ákvæðið oft talið ósanngjarnt eða of víðtækt. Ef svo er ekki þá eru
févíti, sem eru algeng í þessum samningum, í flestum tilvikum lækkuð. Dómstólar hafa ekki
gert miklar kröfur til einstaklinga, að þeir sanni eða sýni fram á að samkeppnisákvæði í
ráðningarsamningum sé ósanngjarnt heldur virðist allur þungi lagður á fyrirtæki sem beita
samkeppnisbanninu án þess að sú skylda sé beinlínis lögð á dómstóla með lögum. Þannig
móta dómstólar réttinn því löggjafinn skilur eftir svigrúm til mats með opnu orðalagi ákvæðis
37. gr. smnl. Einnig er áhugavert að aldrei hefur verið fallist á lögbann í þessum málum sem
skoðuð voru, en skaðabótakrafa aftur á móti samþykkt. Þessi samningsákvæði eru því í sífellu
virt að vettugi, enda vitað að afleiðingarnar eru yfirleitt ekki ýkja alvarlegar.
Þessi hugsunarháttur verður hins vegar að teljast varhugaverður, enda getur það ekki talist
gott þegar dómstólar telja það eðlilegt að leysa menn undan ábyrgð sem hlýst af því að menn
brjóta samningsskilmála sem þeir undirrituðu af frjálsum vilja. Lög eiga að veita félagslegt
aðhald, sérstaklega ef þau eiga sér rætur í siðferðislegu gildismati fólks. Sá sem að brýtur lög
telst þannig hafa rofið óskráðan sáttmála við samþegna sína.37
Þess vegna er undarlegt hversu
auðveldlega menn koma sér undan þessum samningum þrátt fyrir lagaákvæði eins og 16. gr.
c. laga um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu, þar sem mælt er fyrir um að
bannið sé hæfilegt í þrjú ár eftir að viðkomandi lét af störfum eða samningurinn rann úr gildi.
37 Sigurður Líndal: Um lög og lögfræði, bls. 42.
20
Með hliðsjón af þessu má velta því upp hvort að dómstólar séu að líta til meginreglunnar um
lex superior, þ.e stöðu grundvallarlaga gagnvart öðrum flokkum settra laga þar sem
grundvallarlög eru mikilvægust settra laga. Það þýðir að ef sett lög annarrar tegundar
samrýmast ekki grundvallarlögum að formi eða efni til þá þoka þau nema annað sé tekið
fram.38
Dómstólar gætu verið að horfa til þessa, þegar þeir breyta samningi sem fellur undir
ofangreinda 16. gr. c. og láta þar með ákvæði almennra laga þoka fyrir atvinnufrelsisákvæði
stjskr. Af þessu mætti ráða að dómstólar virðast sjá sig knúna til þess að taka stöðu með
atvinnufrelsinu í þessum tilvikum.
Það er ekki hægt að setja fram einn fullkominn mælikvarða á það hvernig dómstólar
komast að sinni niðurstöðu. Það er ekki svo að ef samkeppnisákvæðið segir til um bann í
fimm ár, að þá sé það í öllum tilvikum lækkað niður í þrjú ár því það er svo afskaplega margt
sem spilar inn í. Algengast er þó að fimm ár teljist of víðtæk skerðing óháð öðrum þáttum, því
það er talin of mikil skerðing á þeim stjórnarskrárbundnu réttindum sem atvinnufrelsi er, þó
þar standi að skerða megi þau með lögum. Í nokkrum dómum var lengd samkeppnisbanns
stytt úr fimm árum niður í tvö ár og það talinn hæfilegur tími með hliðsjón af stöðu aðilans í
fyrirtækinu, eðli fyrirtækisins, starfsreynslu og menntunar starfsmanns.
Einnig er það samspil 37. gr. smnl. við aðrar ógildingarreglur samningalaga, s.s. við 36.
gr. og misneytingarákvæðin í smnl., eins og fjallað hefur verið um, sem varpar ljósi á
aðferðarfræði dómstóla. Ef samningur er ógiltur í heild eða að hluta, þá er það yfirleitt alltaf
samhliða annarri ógildingarreglu en þeirri að samningurinn sé andstæður lögum, þ.e.
samningurinn er andstæður réttarreglu en réttarheimildin er t.d. 36. gr. smnl.
7.2 Togstreita atvinnufrelsis og samningsfrelsis
Það sem vekur athygli við skoðun á gildandi viðhorfum og niðurstöðum dómstóla varðandi
samkeppnisákvæði í ráðningarsamningum, er þessi togstreita milli samningsfrelsis og
atvinnufrelsis. Öðru megin er meginreglan í íslenskum samningarétti, að tveir jafnsettir aðilar
mega ákveða að semja um nánast hvað sem er, þar á meðal skerðingu á stjórnarskrárvörðum
réttindum, og á hinn bóginn eru það þessi stjórnarskrárvörðu réttindi, sem óeðlilegt þykir að
hægt sé að semja sig frá. Báðir þessir pólar þurfa að lúta í lægra haldi fyrir hinum því
samningsfrelsinu eru settar skorður þegar samningurinn er talinn vera ósanngjarn og skerðing
á atvinnufrelsi of víðtæk. Atvinnufrelsið er þó ekki ófrávíkjanlegur réttur þar sem stjskr.
heimilar að því séu settar skorður með lögum, auk þess að heimilt er að semja um
38 Sigurður Líndal: Um lög og lögfræði, bls. 85.
21
samkeppnisákvæði ef það gengur ekki of langt. Þetta er því einhvers konar samspil þessara
tveggja réttinda.
Af dómaframkvæmd má sjá, að dómstólar virðast oft taka stöðu með atvinnufrelsinu og
telja samkeppnisbannið ósanngjarnt og ógilda það að hluta, þannig að dregið er úr tímalengd
þess með vísan til annarra ógildingarreglna samningaréttar og ef það er ekki gert þá eru févíti,
sem eru algeng í þessum samningum, oft á tíðum lækkuð svo um munar. Hægt er að setja
spurningamerki við þessa aðferð dómstóla, að hafa afskipti af samningum tveggja aðila og af
hverju slíkir samningar eru ekki látnir standa og hlutaðeigandi látnir taka afleiðingum
samningsráðstafana sinna. Atvinnufrelsið kemur í veg fyrir það að of víðtækt
samkeppnisbannsákvæði fái að standa óhaggað, þar sem það er talið vega um of að réttindum
starfsmanns.
8 Niðurstöður
Eftir þessa umfjöllun er áhugavert að draga saman ályktanir af dómaframkvæmd og réttaráhrif
samkeppnisákvæða í ráðningarsamningum þegar þau ganga of langt. Margt spilar inn í þegar
dómstólar skera úr um hvort samkeppnisákvæði í ráðningarsamningi sé of víðtækt. Það skiptir
máli hversu sérhæft fyrirtækið er. Ef fyrirtækið sem um ræðir þarf ekki að gæta neinna
sérhæfðra eða afmarkaðra viðskiptahagsmuna, engra ákveðinna trúnaðarupplýsinga sem
fyrirtækið býr yfir eða neinna viðskiptaleyndarmála sem geta stofnað fyrirtækinu í hættu ef
fyrrverandi starfsmaður fer að vinna hjá samkeppnisfyrirtæki, þá getur samkeppnisbann varla
talist nauðsynlegt.
Þó fyrirtæki sé sérhæft eða á afmörkuðu sviði í sínum rekstri þarf ekki endilega að teljast
forsvaranlegt að setja samkeppnisákvæði í ráðningarsamning starfsmanns eingöngu á þeim
forsendum að hann teljist lykilstarfsmaður. Nauðsynlegt verður að telja að starfsmaðurinn búi
yfir trúnaðarupplýsingum eða veigamikilli þekkingu og sé þannig sannarlega þýðingarmikill
starfsmaður. Það er skiljanlegt að atvinnurekendur vilji láta lykilstarfsmenn skrifa undir
samninga sem innihalda slík ákvæði því það er mikilvægt fyrir fyrirtæki að starfsmaður geti
ekki sagt upp, stofnað fyrirtæki á samkeppnisgrundvelli og jafnvel stolið viðskiptavinum. Það
er m.a. vegna þessarar ástæðu sem slíkt samkeppnisbann og skerðing á atvinnufrelsi, þ.e.
skerðing á því að vera heimilt að stunda þá atvinnu sem maður kýs,39
er leyfileg upp að
ákveðnu marki.
39 Lögfræðiorðabók með skýringum, bls. 32.
22
Slíkt bann er víða að finna í ráðningarsamningum og staðreyndin er sú að starfsmenn
virðast ekki vera tregir við að brjóta gegn banni af þessu tagi, enda eru afleiðingarnar í
flestum tilvikum ekki afdrifaríkar. Verður þetta að teljast afar áhugavert. Af dómaframkvæmd
má ráða, að hámarkstími bannsins er yfirleitt tvö ár. Þá eru öll ofangreind atriði tekin inn í mat
dómstóla og vegur þá einna þyngst að skerðing á atvinnufrelsi á ekki að vera víðtækari en
þörf krefur. Samkeppnisákvæði verður að vera skýrt orðað og ber atvinnurekandi hallan af
óskýru orðalagi íþyngjandi ákvæðis. Starfsmaður er t.d. ekki bundinn af slíku ákvæði ef hann
er knúinn til þess að hætta störfum vegna vanefnda atvinnurekanda.
Hér hefur verið drepið á ýmsu er við kemur samkeppnisákvæðum í ráðningarsamningum
og hvaða afleiðingar það kann að hafa í för með sér þegar slík ákvæði ganga of langt.
Dómstólar eru yfirleitt samkvæmir sjálfum sér í mati sínu í þessum málum og eðli málsins
samkvæmt eru þetta viðkvæm réttindi sem togast á, þ.e. samningsfrelsið og atvinnufrelsið.
Dómstólar virðast taka nokkuð afgerandi stöðu með atvinnufrelsinu í þeim tilvikum sem
samkeppnisbann telst of víðtækt, því eins og áður hefur komið fram, á skerðing á atvinnufrelsi
ekki að vera víðtækari en þörf krefur. Löggjafinn hefur gert dómstólum kleift að hlutast til um
ákvæði þessara samninga með tilkomu 37. gr. smnl. og gefið þeim nokkuð frjálsar hendur við
mat á því hvað telst ósanngjörn skerðing á atvinnufrelsi hverju sinni. Af öllu þessu má ráða að
dómstólar meta þetta hverju sinni, hversu langt er hægt að ganga í skerðingu á atvinnufrelsi
einstaklings á grundvelli samningsfrelsis.
23
HEIMILDASKRÁ
Benedikt Bogason, Eyvindur G. Gunnarsson og Þorgeir Örlygsson: Kröfuréttur II. Reykjavík 2011.
Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi. Reykjavík 2008.
Jill Poole: Textbook on Contract Law. 7. útgáfa. Oxford 2004.
Lára V. Júlíusdóttir: „Vistarbönd? Um samkeppnisákvæði í persónubundnum
ráðningarsamningum“. Úlfljótur, 3. tbl. 2005, bls. 539-550.
Lennart Lynge Andersen: Aftaleloven med kommentarer. 5. útgáfa. Kaupmannahöfn 2008.
Lögfræðiorðabók með skýringum. Ritstj. Páll Sigurðsson. Reykjavík 2008.
Páll Sigurðsson: Samningaréttur. Reykjavík 2004.
Sigurður Líndal: Um lög og lögfræði. Grundvöllur laga – réttarheimildir. 2. útgáfa.
Reykjavík 2010.
Viðar Már Matthíasson: „Um ráðningarsamninga“. Úlfljótur, 4. tbl. 1989, bls. 367-395.
24
DÓMASKRÁ
Dómar Hæstaréttar Íslands:
Hrd. 1939, bls. 365
Hrd. 1987, bls. 1293
Hrd. 1995, bls. 1646
Hrd. 1998, bls. 1595
Hrd. 2000, bls. 2083 (29/2000)
Hrd. 2001, bls. 4097 (398/2001)
Hrd. 2003, bls. 3542 (124/2003)
Dómar Hæstaréttar Danmerkur:
UfR. 1963, bls. 495
UfR. 1968, bls. 117
UfR. 2015, bls. 1152
Dómar Hæstaréttar Bretlands:
Dómur 1913, bls. 724
Dómur 1916, bls. 688
Dómur 1970, bls. 526
