sanayide Çevre ve temel kavramlar

Sanayide Çevre ve

Temel Kavramlar

Tuncay DÖĞEROĞLUAnadolu Üniversitesi

Mühendislik Mimarlık Fakültesi ESKİŞEHİR

Sanayici için Rekabet Odaklı Çevre Eğitimi

T.Döğeroğlu - 19 Ağustos 2008 2

GERÇEKLER Tüm insanlar sağlıklı ve temiz bir çevrede yaşamak ister.

Dünya nüfusu gün geçtikçe hızla artmakta ve insanın ortalama ömrü uzamakta.

Hammadde ve enerji ihtiyacı her geçen gün artmakta.

Dünyadaki kaynaklar sınırlı, belirli bir süre sonra tükenecek.

Çevre kirliliği ve buna bağlı olarak oluşan sağlık etkileri her geçen gün artmakta.


GELİŞMELER

Yerel ve küresel çevre sorunlarının çok daha belirgin ve bilinir hale gelmesi

Çevre bilincinin artması

Çevre mevzuat ve standartlarının artması ve daha etkin hale gelmesi

Uluslararası ticarette çevresel faktörlerin ve kriterlerin öne çıkması (tarife dışı engel)

Verimlilik artışı/ maliyet düşürme ve çevre standartları, ticari kriterleri sağlama ihtiyacının ortaya çıkması

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA



Bruntland Raporu 1987 Rio Konferansı 1992

Bugün için gerekli ihtiyaçlarımızın gelecek nesillerin yaşamlarını devam ettirmeleri için gereken ihtiyaçlarını tehlikeye atmayacak şekilde temin edilmesidir.


Sürdürülebilir Kalkınma: Koruma – Kullanma Dengesi (Ekonomik açıdan yaşam kalitesi

yükselirken, çevrenin kirletilmemesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir şekilde tüketilmesi)

Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim: Verimlilik artışı ile atık azaltımının birlikte gözetilmesi;

Doğal kaynak ve enerji tüketimi Toksik ve tehlikeli kimyasal kullanımı Atık oluşumunun

bütüncül bir anlayışla kontrol edilerek, minimize edilmesi



ÇEVRE

SOSYAL YAPI

EKONOMİ

YÖNETİM



• Pazar• Kurallar• Aktiviteler

Ekonomik gelişmeler

Çevresel denge

Sosyalgelişme

•Yatırımlar•Yasal sorumluluk•Etik

•Sosyal haklar•Güvenlik•İletişim•Etik

•Doğal kaynakların verimli kullanımı•Küresel ısınma

Belirsizlikler Yönetim



FIRSAT MI?

TEHDİT Mİ?


DEĞİŞİM İÇİN FIRSAT

BUGÜN Problem Maliyet Risk kaynağı Teknik ve özel Karmaşık Ayrık Reaktif Kısa vadeli(günübirlik uygulamalar)

Geçici/yüzeysel yaklaşımlar Belirsiz tanımlar

YAKIN GELECEK Fırsat Tasarruf Değer kaynağı Ortak görüş Sağ duyulu Entegre Proaktif Uzun vadeli uygulamalar İşin özüne inme Net değerlendirmeler

ÇEVRE YÖNETİMİ ve

ENTEGRE ÇEVRE YÖNETİMİ


ÇEVRE SORUNLARI

Hızlı nüfus artışı, endüstrileşme, kentleşme ve trafik artışı nedeniyle ortaya çıkan çevre sorunları

Yetersiz sağlık koşulları nedeniyle 19. yüzyılın ortalarında tifo, kolera ve tifüs gibi salgın hastalıkların yayılım gösterdiği epidemik olaylar- insan sağlığına etkiler

Çevre kirlenmesinin yerel, bölgesel ve global etkileri

Ormanların tahribi ve erozyon sorunu, hızlı nüfus artışı, düzensiz şehirleşme ve yeşil alanların eksikliği, kıyıların bozulması, sanayide kullanılan kimyasal maddelerin insan sağlığına etkisi, nükleer enerji ve termik santrallerle ilgili sorunlar

sadece Türkiye’de değil, dünyanın pek çok ülkesinde çözümleri aranan sorunlardır.


ÇEVRE YÖNETİMİ

İnsanlar ve doğa arasındaki ilişkilerin yönetilmesine ihtiyaç vardır.

Bu yönetim şeklinde insanların yer kürenin doğal kaynaklarına olan talebinin, doğanın talebi karşılama kapasitesi ile sürdürülebilir şekilde dengelenmesi esastır.


ÇEVRE YÖNETİMİ(üç aşamalı değerlendirme)

Faaliyetlerin muhtemel etkilerinin değerlendirilmesi (etki değerlendirilmesi)

Faaliyetlerden dolayı geçmişte oluşmuş çevresel değişikliklerin ortadan kaldırılması için muhtemel yöntemler (düzeltici faaliyetler)

Doğal olayların veya faaliyetlerin çevresel etkilerinin azaltılması için muhtemel yöntemler


EKONOMİK DEĞER OLARAK ÇEVRE

Ekonomistler genel olarak artık (residual) kelimesini çeşitli tüketim ve üretim aktiviteleri sonrasında artan madde veya enerji şeklinde kullanmaktadır.

Üretici Tüketici

ÇEVRE

Hammadde ve girdiler

Mal ve hizmet

Giridiler

Artıklar(residual)

Artıklar(residual)

Yaşam destek fonksiyonu Hammadde Atıklar için alıcı ortam Rekreasyon amaçlı


ÇEVRE YÖNETİMİNİN ANA BİLEŞENLERİ

Politika: Bilimsel veriler ve çakışan politik ve ekonomik çıkarlarla ilgili değer yargılarına dayanan çevre yönetimi ile ilgili amaçları tanımlar.

Mevzuat: Politikaların formüle edilmesi uygulanması için araçtır.

İdari Yapılanma:Belirlenen çevresel amaçları geliştirmek ve hayata geçirmek için çerçeve ve ortam sağlar.


KİRLİLİK GİDERİMİ

FARKINDALIKFARKINDALIK + +

TEMİZ ÜRETİMTEMİZ ÜRETİM

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİKSÜRDÜRÜLEBİLİRLİK

• Çevre ile ilgili yasal mevzuat

• Kirlilik kontrolü

• Atık depolama alanlarının kullanımı

(Evsel ve endüstriyel)

• Temiz Üretim (madde ve enerji tasarrufu,

atık minimizasyonu)

• Ekolojik olarak sürdürülebilir kalkınma

• Ekosistem çalışmaları

• Çevre,Ekonomi ve Sosyal açıdan üçlü değerlendirme

• Çevresel etkileri azaltmak üzere ürün ve prosesin yeniden tasarımı ve LCA yaklaşımı

• Uluslar arası ticaret kurallarının etkileri

1960 2000

Gereksinimler:•Güçlü bir ARGE•İnnovatif teknolojiler•Çevresel faktörlerin dikkate alındığı sektör•Kurumsal yeterlilikler•Kültür değişimi

ÇEVREYE BAKIŞ AÇISINDAKİ DEĞİŞİM


Çevre Konusunda Klasik Yaklaşım

Sanayici için “çevre” üretim sürecinden ayrıdır.

Çevre yatırımları, “kendini geri ödemeyen”, “üretim maliyetlerini yükselten” yatırımlar olarak görülmektedir.

Çevresel önlemler üretim sürecinden bağımsız olarak daha çok “arıtma” ve “atık bertarafı” gibi “boru sonu yöntemler” izlenerek alınır.

Mevzuat baskısı ön plandadır; mevzuat sıkılaştıkça çevre daha büyük bir “engel” haline gelmektedir.


Değişim Beklentisi Sanayicinin “çevre”ye bakış açısının değiştirilmesi

Çevre Yönetimi konusunda gündemdeki kavramların ve yeni yaklaşımların benimsenmesi

Söz konusu kavramlar ve yaklaşımlar çerçevesinde proje oluşturma yeteneğinin geliştirilmesi

Çevre yönetimi yaklaşımının yaygınlaşması ve çevre yönetiminin diğer stratejilere entegre edilerek sürekli hale getirilmesi

Çevre konularının “engel” olmaktan çıkıp fırsat olarak değerlendirilmesi

REAKTİF YAKLAŞIM yerine

PROAKTİF YAKLAŞIM


ÇEVRE PROBLEMLERİNE YAKLAŞIMDA DEĞİŞİM(Reaktif yaklaşımdan proaktif yaklaşıma)

Sürdürülebilir Kalkınma

Temiz Üretim

Geri dönüşüm

Giderim

Seyreltme

Reaktif

Proaktif


SANAYİDE ÇEVRE YÖNETİMİ ANLAYIŞI(tarihsel gelişim)

Atığın seyreltilmesi (20. yüzyılın başlarında birçok mühendis atıksuların arıtılmasını gereksiz bir masraf olarak görmekteydi. Bu dönemdeki sağlık mühendisliği uygulamalarının çoğu “seyreltme kirliliğin çözümüdür” anlayışına dayanmaktaydı.)

Atığın alıcı ortamlara verilmeden önce çeşitli arıtma yöntemleri ile uzaklaştırılması (oluşan kirliliği gidermeye yönelik boru sonu art giderme yöntemlerinin kullanımı yaygınlaştı.)

Kirlilik oluşumunu önlemeye yönelik tedbirler (Tüketici farkındalığının artması-üretim, kullanım ve kullanım sonrası süreçlerde çevreye daha az zarar veren ürünlerin tercih edilmesi pek çok sektör için yeni bir rekabet alanı ortaya çıkardı.)


ÇEVRE PLANLAMA VE YÖNETİMİ

Çağdaş çevrecilik anlayışı 1960’larda ortaya çıkmıştır.

Hava ve su kirliliğinin kontrolü için kullanılan önlemler birçok ülkede yaygınlaşmıştır.

Yeni yasal düzenlemeler hükümetlere aldıkları kararların çevresel etkilerini de düşünmeleri gerekliliğini getirmiştir.

İnsan faaliyetlerinin çevresel etkilerine olan ilgi ve önemin artması yeni bir çalışma alanı olarak ÇEVRE PLANLAMA VE ÇEVRE YÖNETİMİ konusu ortaya çıkmıştır.

Günümüzdeki yeni yaklaşım ise ENTEGRE ÇEVRE YÖNETİMİ yaklaşımıdır.


Farklılık Yaratmada İlk Adım

Kaynakların daha verimli kullanımına yönelik toplumsal, çevresel ve ekonomik ortam ve şartların oluşmasına destek olmaktır.

Sürdürülebilir kalkınma kavramının doğru anlaşılmasıPolitika oluşturulmasıUygulanmasıİşbirliklerinin geliştirilmesi


SANAYİDE KAYNAK YÖNETİMİ

Ölçmediğiniz ve monitorlamadığınız sürece yönetemezsiniz!!!


ÜRETİM SÜRECİNİN

BEŞ ÖNEMLİ BİLEŞENİ

PROSES

Prosesin işletimi

Ürün

Tüm hammadde ve

girdiler

Teknoloji

Katı-sıvı ve

gaz atıklar


TEMİZ ÜRETİM İÇİN BEŞ FARKLI YAKLAŞIM

PROSES

İyi işletimuygulamaları

Ürünündeğiştirilmesi

Hammadde ve

girdilerin değiştirilmesi

Teknolojinin değişimi

Yerinde yeniden kullanım


TESİSLERDE KİRLİLİK DEĞERLENDİRME VE ÖNLEME ÇALIŞMALARINA YÖNELİK ÖNEMLİ ADIMLAR

1. Aşama: Ön değerlendirme (Kontrol ve denetleme )

1. Değerlendirme takımının oluşturulması2. Sürecin kısımlara ayrılması3. Süreç akış şemalarının hazırlanması

2. Aşama: Kütle Denkliği

Girdiler•Girdilerin belirlenmesi•Su tüketimin kaydedilmesi•Atıkların yeniden kullanımı ve geri dönüşümü

Kütle denkliğinin oluşturulmasıKütle denkliğinin değerlendirilmesi

Çıktılar•Ürün ve yan ürünlerin miktarlarının belirlenmesi •Atıksu miktarının belirlenmesi•Gaz emisyonlarının belirlenmesi•Atık miktarlarının belirlenmesi


3. Aşama:Sentez

Atık azaltımına yönelik Alternatiflerinin Belirlenmesi

Atık Azaltımına yönelik Alternatiflerinin Değerlendirilmesi

Atık Azaltımı için Eylem Planı


ATIK YÖNETİM STRATEJİLERİ(G.Demirer,2000)

Kirlilik Önleme: Üretim süreci boyunca atığın oluşmasını önleyen Kirlilik Önleme yöntemleri, çevre yönetiminde önceliklidir. Kimi zaman bu yöntemler üretim sürecinde değişiklikler gerektirse de, çevresel ve ekonomik anlamda kazanımları diğer yöntemlere göre çok daha yüksektir.

Geri Dönüşüm: Üretim sırasında atığın oluşumu önlenemiyorsa, arıtılacak/bertaraf edilecek atık miktarını mümkün olduğunca en aza indirmek için ‘geri dönüşüm’ ve ‘yeniden kullanım’ gibi yöntemler uygulanmalıdır.

Arıtma: Atığın oluşumunun önlenemediği ya da miktarının azaltılamadığı durumlarda, hacmini ya da toksik içeriğini azaltmak amacıyla arıtım yapılır. Her ne kadar ‘boru sonu’ arıtma yöntemleri atık miktarlarında azaltım sağlıyorlarsa da Kirlilik Önleme kadar verimli/etkin yöntemler değillerdir.

Bertaraf etme: Bertaraf etme atık yönetiminde en son düşünülmesi gereken seçenektir. Etkin atık bertarafı çevre yönetiminin önemli bir bileşeni olmasına rağmen, en az etkili yöntemdir.


EKO verimlilik

Hammadde kullanımının azaltımıKaynakta atık azaltımı

Enerji verimliliğinin artırılmasıÇevreye duyarlı tasarım

Ürün dayanıklılığının ve ömrünün artırılmasıGeri dönüşüm

çalışmalarını içeren

koruyucu/bütünsel/sürekli bir stratejinin

ÜRETİM SÜREÇLERİNE

ÜRÜNLERE HİZMETLERE

uygulanarak

Maliyetlerin azaltılması ve çevresel performansın geliştirilmesi ile eko-nomik ve eko-lojik verimliliğinin

arttırılması demektir.22.2.2008 tarihliEsinkap sunusundan)


TEMİZ ÜRETİM TERİMLERİ(Uludağ-Demirer S. ve Demirer G.N,1999)

Çevreye Duyarlı Tasarım (Design for the Environment) – Çevreye duyarlı tasarım yada çevreci tasarım (ecodesign) ürünün tüm yaşan döngüsünü inceler ve ürün üzerinde, tasarım aşamasında, ürünün yaşam döngüsü boyunca çevreye olan etkilerinin azaltılmasını sağlayacak düzenlemeler önerir ve uygular.

Çevre Muhasebesi (Environmental Accounting) – Çevre muhasebesi kuruluşların çevreye olan etkilerinden kaynaklanan tüm giderleri hakkında bilgi sahibi olmasını ve bu giderleri kuruluşların karar alma süreçlerinde göz önünde bulundurmasını amaçlar.

Çevre Denetimleri (Environmental Audits) – Çevre denetimleri bir firmanın tüm çevresel etkilerinin daha sonradan üretim süreç ve yöntemlerinde değişiklikler yapmak için belirlenmesi için geliştirilmişlerdir. Bir denetim gerçekleştiren firma, bu denetim sırasında ulaştığı verileri temiz üretim ve ekolojik verimliliğin artırılması uygulamaları gerçekleştirmek için kullanabilir.

Çevresel Etiketleme (Environmental Labelling) – Çevresel etiketleme, ya da eko-etiketleme, çevreye yararlı yada alternatiflerine göre çevreye daha az zararlı tüketim ürünlerinin belirlenmesine ve etiketlendirilmesine dayanır. Çevresel etiketler, hem kurumsal hem de bireysel tüm tüketicileri aldıkları ürünlerin çevreye olan etkileri hakkında bilgilendirerek, daha mantıklı seçim yapmasına yardımcı olur.

Çevresel Durum Bildirimi (Public Environmental Reporting) – Çevresel durum bildirimi, belirli bir zaman aralığı için, kurumların (devlet vb.) çevresel performanslarını belirlemesine ve bu çalışmanın sonuçlarını kamuya bildirmesine dayanan bir süreçtir.

Endüstriyel Ekoloji (Industrial Ecology) – Endüstriyel ekoloji birbirine hammadde ve ürün ilişkisiyle bağımlı ve destekleyici endüstri kollarının aynı endüstri bölgelerine kurulmasıdır. Bu sayede, temiz üretim daha endüstriyel aktivitelerin başlamasıyla birlikte benimsenebilir. Bu tip gelişme yöntemi, endüstriyel ekolojik parkların oluşturulmasını sağlar.

Ekolojik Verimlilik (Eco-Efficiency) – Ekolojik verimlilik, temel insani ihtiyaçları karşılamak ve gündelik hayat kalitesini arttırmak için yapılan tüm üretim ve hizmet faaliyetlerinin içinde bulundukları ekosistemin taşıma kapasitesini aşmayacak seviyede çevresel etkiye neden olurken en fazla ekonomik yararı sağlayacak şekilde gerçekleştirilmesiyle sağlanır. Kısacası ekolojik verimlilik doğal kaynakların ekonomik faaliyetler sırasında en verimli şekilde kullanılmasıdır. Ekolojik verimliliğe ulaşmanın yollarından biri temiz üretim uygulamalarıdır.

KİRLİLİK KONTROLÜ yerine

KİRLİLİĞİ ÖNLEME YAKLAŞIMI


Kirlilik Kontrolü

Üretim ve tasarım aşamalarını değişmez faktörler olarak benimseyip kirliliği de bu aşamaların kaçınılmaz bir sonucu olarak görmektedir.

Kirlilik ortaya çıktıktan sonra bu soruna çözüm getirmeye odaklanmaktadır.

Yalnızca yürürlükte olan yasa ve yönetmelikler ile uyum içinde olmayı amaçladıklarından kuruluşların çevresel performanslarına katkıda b ulunma girişimleri ancak yönetmeliklerde oluşacak bir değişiklik ile olasıdır.

Pek çok potansiyel gelişmeyi göz ardı etmektedir.

Köklü değişikliklerin ortaya çıkması durumunda tesis hazırlıksız yakalanmaktadır. Genellikle dışarıdan denetim ve yaptırım uygulanmalktadır.

Yüksek maliyetli girişimler ile istenilen konuma gelinebilmektedir.

Kirlilik Önleme

Kirliliği ve atıkları tasarım, kaynak kullanımı ve üretim prosesleri aşamalarındaki yetersizlik, verimsizlik ve etkisizliğin bir sonucu olarak görmektedir.

Kirlilik oluşumunu önlemeye/azaltmaya odaklanmaktadır.

Yasa ve yönetmelik gibi statik olguların gereksinimleri ile sınırlanmasını engellemektedir. Çevresel performanslarını yasa ve yönetmeliklerin gerektirdiği seviyeden çok daha yüksek bir seviyeye çekeceklerinden, ileride yürürlüğe girecek daha katı yasa ve yönetmelikler ile uyum konusunda zorluk çekilmemektedir.

Kirliliği ve atıkları tasarım, kaynak kullanımı ve üretim prosesleri aşamalarındaki değişimle önleyebilmek mümkündür.

Kuruluşun kendi inisiyatifi ile çevresel performansını sürekli olarak arttırmasını sağlamaktadır.

Atık oluşumunu azaltmanın yanısıra ekonomik faydalar da sağlamaktadır.

TÜRKİYE’DEENDÜSTRİYEL ÇEVRE YÖNETİMİ


Türkiye’deki Mevcut Durum ve Bakış Açısı

Eski teknolojilerin kullanımı, kirletici sektörlerin ağırlığı KOBİ’lerde teknoloji düzeyinin düşüklüğü; kaynak

tüketimi ve atık yönetiminin sorun olması Çevre standartlarının ve mevzuatının sağlanamaması Çevre mevzuatındaki gelişmeler – AB uyum süreci

IPPC Yönergesi – Mevcut En İyi Teknikler İklim Değişikliği Politikaları

“Mevzuat baskısı” ve “arıtma/atık bertaraf maliyeti” anlayışı


ULUSAL ÇEVRE MEVZUATIMIZ ÇED Yönetmeliği (16/12/2003-25318) Organize Sanayi Bölgeleri Uygulama Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (05/10/2004-25604) Endüstri Bölgeleri Yönetmeliği (16/12/2004-25672) Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği (03/02/2005-25716) Zararlı Kimyasal Madde ve Ürünlerinin Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (17/02/2005-25730) Yaban Hayatı Koruma ve Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları İle İlgili Yönetmelik (08/11/2004-25637) Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin

Uygulanmasına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (06/08/2004-25545)

Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (22/07/2005-25883) Tehlikeli Maddelerin Su ve Çevresinde Neden Olduğu Kirliliğin Kontrolü Yönetmeliği (76/464/AB) 26/11/2005-26005) Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (21/01/2004-25353) Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (18/03/2004-25406) Ambalaj Ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (30/07/2004-25538) Atık Pil Ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği (31/08/2004-25569) Gemilerden Atık Alınması ve Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (26/12/2004-25682)

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (31/12/2004-25687) Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (08/01/2006-26047) Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği (76/160/AB) (09/01/2006-26048) İçmesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik (79/869/AB ile değişik 75/440/AB) 20/11/2005-25999

Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (2/11/1986-19486) Endüstriye Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (07/10/2004-25606) Ozon Tabakasını İncelten Maddelerin Azaltılmasına Dair Revize Yönetmelik Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliği Yönetmeliği (13/01/2005-25699) Trafikte Seyreden Motorlu Kara Taşıtlarından Kaynaklanan Egzoz Gazı Emisyonlarının Kontrolüne Dair Yönetmelik (08/07/2005-25869) Benzin Ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği (2003/17/AT ile değişik 98/70/AT)11/06/2004-25489)

Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (31/05/2005-25831) Radyasyon Güvenliği Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (29/09/2004-25598) Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (2002/49/EC)01/07/2005-25862) Türkiye’de Koku Emisyonları ve İmisyonları Yönetimi Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (06/06/2008-26898)


TÜRKİYE’DE DURUM

Çok sayıda yasa ve yönetmelik var. İzin prosedürleri kapsamındaki süreç karmaşık.

Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü yaklaşımının benimsenmesi konusunda bazı girişimler var.

Sanayi tesisleri için entegre izin alma süreci (Her alanda iyi olmak ve koordine çevre izni alınması) konusunda Bakanlığın çalışmaları mevcut.


ÖNERİLER

Konu kapsamında farkındalığın arttırılması Endüstride IPPC (entegre kirlilik önleme tekniklerinin)

ve erişilebilen en iyi tekniklerin kullanılması İzinler, denetim ve yaptırımının interaktif ve saydam

hale gelmesi Yenilik/inovasyonun teşvik edilmesi (sübvansiyon)


SANAYİDE REKABET ANLAYIŞI

1960’lar ÜRETİM üstünlüğü ile rekabet 1970’ler MALİYET üstünlüğü ile rekabet 1980’ler KALİTE üstünlüğü ile rekabet 1990’lar HIZ üstünlüğü ile rekabet 2000’ler BİLGİ üstünlüğü ile rekabet


TEŞEKKÜRLER.....

sanayide Çevre ve temel kavramlar

Documents