saqartvelos sota rustavelis teatrisa da kinos · tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze...

194
saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos saxelmwifo universiteti Tbilisi, 0108, saqarTvelo humanitarul, socialur mecnierebaTa, biznesisa da marTvis fakulteti xelovnebaTmcodneobis mimarTuleba medea gunia X saukunis Sua xanebis qarTuli safasado plastikis Taviseburebani kumurdos taZris magaliTze sadisertacio naSromi warmodgenilia xelovnebaTmcodneobis doqtoris (PhD) akademiuri xarisxis mosapoveblad . .2015 samecniro xelmZRvaneli – xelovnebaTmcodneobis doqtori, profesori nato gengiuri

Upload: others

Post on 21-May-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos saxelmwifo universiteti

Tbilisi, 0108, saqarTvelo

humanitarul, socialur mecnierebaTa, biznesisa da marTvis fakulteti

xelovnebaTmcodneobis mimarTuleba

medea gunia

X saukunis Sua xanebis qarTuli safasado plastikis

Taviseburebani

kumurdos taZris magaliTze

sadisertacio naSromi

warmodgenilia xelovnebaTmcodneobis doqtoris (PhD)

akademiuri xarisxis mosapoveblad

. .2015

samecniro xelmZRvaneli – xelovnebaTmcodneobis doqtori, profesori nato gengiuri

Page 2: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

2

saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos

saxelmwifo universiteti

humanitarul, socialur mecnierebaTa, biznesisa da marTvis fakulteti

sadoqtoro programa:

xelovnebaTmcodneobiTi kvlevebi,

xelovnebaTmcodneoba

qvedargis kodi 100707

saidentifikacio nomeri

avtoris xelmowera .................................

Cven, qvemoT xelismomwerni vadasturebT, rom gavecaniT gunia

medeas mier Sesrulebul naSroms dasaxelebiT: `X saukunis Sua xanebis

qarTuli safasado plastikis Taviseburebani, kumurdos taZris

magaliTze~ da vaZlevT rekomendacias saqarTvelos SoTa rusTavelis

Teatrisa da kinos saxelmwifo universitetis humanitarul, socialur

mecnierebaTa, biznesisa da marTvis fakultetis sadisertacio sabWoSi

mis ganxilvas doqtoris akademiuri xarisxis mosapoveblad.

. .2015

xelmZRvaneli:

nato gengiuri, xelovnebaTmcodneobis doqtori, Teatrisa da kinos

universitetis profesori

recenzentebi :

dimitri TumaniSvili, xelovnebaTmcodneobis doqtori, Tssa profesori

Tamar xundaZe, xelovnebaTmcodneobis doqtori, Tssa asoc. profesori

eqspertebi:

dimitri TumaniSvili, xelovnebaTmcodneobis doqtori, Tssa profesori

qristian fraigangi, xelovnebaTmconeobis doqtori, berlinis Tavisufali

universitetis profesori

Page 3: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

3

saavtoro uflebis gverdi

fizikuri pirebis an sxva dawesebulebebis mier medea gunias

sadoqtoro naSromis `X saukunis Sua xanebis qarTuli safasado

plastikis Taviseburebani, kumurdos taZris magaliTze~ gacnobis mizniT

moTxovnis SemTxvevaSi misi arakomerciuli miznebiT kopirebisa da

gavrcelebis ufleba miniWebuli aqvs ,,saqarTvelos SoTa rusTavelis

Teatrisa da kinos saxelmwifo universitets’’. avtori inarCunebs

danarCen sagamomcemlo uflebebs. mTliani naSomis Tu misi calkeuli

nawilis gadabeWdva an sxva raime saxiT reproduqcia dauSvebelia

avtoris werilobiTi nebarTvis gareSe.

avtori irwmuneba, rom naSromSi gamoyenebul saavtoro uflebebiT

dacul masalebze miRebulia Sesabamisi nebarTva (garda mcire zomis

citatebisa, romlebic moiTxoven specifikur midgomas literaturis

citirebaSi, rogorc es miRebulia samecniero naSromebis Sesrulebisas)

da yvela maTganze iRebs pasuxismgeblobas.

avtoris xelmowera ..................................

Page 4: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

4

reziume

X saukunis Sua xanebi, qarTul xuroTmoZRvrebaSi, aris gardamtexi periodi, rodesac safuZveli eyreba safasado Semkulobis erTiani axali sistemis Camoyalibebas. ostatebis winaSe dgeba Semkulobis saerTo kompoziciaSi figuruli reliefis organulad CarTvis sakiTxi. iwyeba calkeuli dekoraciuli maxvilebis saxiT warmodgenili gamosaxulebebis ideuri da mxatvruli urTierTSerwyma. amasTan, am periodis Zeglebis Semkulobis mxatvruli kompoziciis Semadgenel elementTa SerCevaSi upiratesoba maT azrobriv-simbolur mniSvnelobas eniWeba.

swored imisaTvis, rom Cveni istoriuli winaprebis mier saukuneTa siRrmidan mowodebuli Setyobineba met-naklebad Sesatyvisad iqnas gagebuli, kvlevis miznad safasado reliefebis azrobriv-simboluri mniSvnelobis arsis warmoCena davisaxeT. amisaTvis, upirveles yovlisa, mniSvnelovania Tvali gavadevnoT Sua saukuneebis qarTuli sakulto nagebobebis safasado dekoraciuli sistemis ganviTarebis gzas.

qarTul xuroTmoZRvrebis ZeglebSi mZafrad warmoCenili simboluri Txrobis elementebi, yvelaze uxvad, X saukunis II naxevris taZrebSia Tavmoyrili. erT-erTi yvelaze idumali, maRali ostatobiT Seqmnili Zegli gaxlavT 964 wliT daTariRebuli kumurdos sakaTedro taZari. aqedan gamomdinare, Cven gadavwyviteT esoden vrceli Tema erTi konkretuli Zeglis garSemo Segveswavla da swored kumurdos kvlevis Sedegad warmogveCina X saukunis Sua xanebis safasado reliefis azrobriv-simboluri mniSvnelobis mTavari aspeqtebi.

kumurdos xuroTmoZRvari safasado SemkulobaSi mraval simbolur formulas gvTavazobs. X saukuneSi eklesiis samwysosTvis es formulebi cxadze cxadi iqneboda. Cvens epoqaSi ki moxda wyveta, erTgvari gaucxoveba da daSoreba simboloTmetyvelebisgan da amitom Cven gviwevs yovel gamosaxulebas siRrmiseulad gavyveT rom CavwvdeT maT arss.

am mxriv, SerCeuli meTodi, rac gulisxmobs ara mxolod konkretuli kompoziciis simboluri mniSvnelobis warmoCenas, rac aqamde ara erT mkvlevars aqvs ganxorcielebuli, aramed taZris Semkulobis saerTo sistemaSi yoveli niuansis urTierTkavSiris ideuri mxaris dadgenas da erTiani semantikuri sazrisis istoriul WrilSi gaazrebas, mniSvnelovani daskvnebis gakeTebis saSualebas gvaZlevs.

sadoqtoro naSromis sakvlev problematikasTan dakavSirebiT, komparativistuli meTodis gaTvaliswinebiT, damuSavda qristianuli samyaros sxvadasxva qveynis saeklesio xuroTmoZRvruli skolis safasado Semkulobis maxasiaTeblebi, CuqurTmovani repertuarisa da figuruli gamosaxulebebis roli da maTi urTierTsinTezis xarisxi. TiToeuli regionaluri skolis Taviseburebis qarTul safasado Semkulobis ganviTarebis etapebTan Sejerebis Sedegad ki, saSualeba mogveca, moZiebuli paralelebis fonze, qarTuli xelovneba ganvixiloT msoflio xelovnebis konteqstSi. gansakuTrebuli yuradReba daeTmo agreTve, adreqristianuli epoqidanve Camoyalibebul gamosaxulebaTa simbolikis kvlevas.

kumurdos taZris udidesi kulturuli Tu mxatvruli Rirebulebis miuxedavad (rasac aRniSnavs mravali xelovnebaTmcodne da sxvadasxva saxis kvlevebSi mas saetapo mniSvnelobis Zeglad ixsenieben) mis Sesaxeb srulebiT damoukidebeli (monografiuli xasiaTis) kvleva aravis

Page 5: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

5

ganuxorcielebia. amitomac, Cven vecadeT, dReisaTvis mitovebuli da savalalo mdgomareobaSi myofi Zegli maqsimalurad Segveswavla da SeZlebisdagvarad gagveSala yvela is Tema, rac kumurdos taZris istorias ukavSirdeba da mis dRevandel mdgomareobas asaxavs.

kvlevam daamtkica kumurdos xuroTmoZRvris udideso ostatoba da Rrmadganswavluloba, ramdenadac igi mtkiced warmodgeba rogorc Zlieri arqiteqtori, romelic srulad flobs konstruqciul elementTa teqtonikurobis SegrZnebas. kumurdos eqsterierSi mocemuli srulebiT cxadi da, TiTqos, martivi Tavisufali jvris gegma, Sida sivrceSi moulodnelad damatebiT elementebad nawevrdeba, magram amave dros xazs usvams rogorc maT damoukidebel arsebobas, ise erTi mimarTulebiT – centrisken – gumbaTqveSa sivrcisken miswrafebas. es yovelive ki miRweulia, saqarTveloSi arsebuli mravalafsidiani yvela nimuSisgan gansxvavebiT, gverdiTa mklavebSi afsidTa erTmaneTis paralelurad SewyvilebiT da ara gumbaTqveSa sivrcis garSemo radialurad ganlagebiT (gogiuba, kiaRmis-alTi, boWorma, nikorwminda, da sxva.). amave dros, kumurdos ostati udides niWs avlens ornamentul Semkulobasa da reliefuri figuruli gamosaxulebebis urTierTSerwymis mxrivac, sadac orive komponents TavisaTavadi mniSvneloba gaaCnia, Tumca reliefi ideuri sazrisis wamyvani elementia, xolo CuqurTmovani figurebi misi arsis Semavsebeli da Semamkobeli.

ramdenadac kumurdoSi mTavar fasads aRmosavleTi warmoadges azrobriv-simboluri qvakuTxedic swored aq iSleba. mxatvruli kompoziciis analizis safuZvelze, Tamamad SeiZleba daskvnis gakeTeba, rom kumurdos ostati flobs saocar unars dauqvemdebaros X saukunis II naxevrisTvis qarTuli safasado dekoraciisTvis cnobili yvela xerxi mis mier Cafiqrebuli ideur-semantikuri sazrisis warmoCenas. igi iyenebs, rogorc feradovan aqcentebs, sibrtryobriv-grafikul kaligrafiul maneras, ise Zlierad moculobiTad modelirebul figurebs. anu, aq swored mxatvruli xerxebiT xdeba mTavari ideuri aqcentebis gamoyofa da erTgvarad, rebusiviT daSlili arsis TiToeuli Semadgeneli nawilis Tanmimdevrobis miniSneba.

amgvarad, aq mocemulia formulebis saxiT: mxatvruli kompoziciis saerTo qargis Semkvreli sami jvris Tema, rac centrSi qristes mewamuli jvriT aris xazgasmuli, xolo fasadis gverdiTa, qveda sarkmlebTan wnuli jvrebiT. unda aRiniSnos, rom Tu gaviazrebT qarTul safasado SemkulobaSi ikonografiuli programis arsebobis sakiTxs, romelic gansazRvravs, garkveul wilad, gamosaxulebaTa ganlagebis struqturas – es yvelaze Tamamad swored sami jvris kompoziciasTan mimarTebaSi SeiZleba. am sakiTxTan dakavSirebiT Cven moviyvaneT levan rCeuliSvilis kvleva da naTlad davinaxeT Tu rogor imkvidrebs fexs es kompozicia qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis gzis vrcel qronologiur WrilSi da rogor xdeba droTa ganmavlobaSi misi gamomsaxvelobiTi struqturis cvalebadoba, sadac naTlad Cans Tavidan misi ideis upiratesoba (bolnisis sioni), xolo Semdgom ukve (gurjaanis yvelawmindidan dawyebuli) misi mxatvrul-gamomsaxvelobiTi aspeqtis gazrda da centraluri fasadis saerTo Semkulobis sistemaSi aqtiuri monawileoba. amasTan dakavSirebiT, unda iTqvas, rom kumurdos ostati abalansebs sami jvris ikonografiuli sqemis simbolur mniSvnelobas da mis mxatvrul funqcias. radganac Cven mravaljer davrwmundiT, rom igi arc erT mcire detals SemTxveviT ar iyenebs da maT yovelTvis ideurad

Page 6: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

6

tvirTavs, gverdiTa jvrebTan dakavSirebuli ornamentuli elementebi niSandoblivad gveCvena, amitomac dakvirvebiT ganvixileT yvela mcire niuansi da (erTi SexedviT mxolod dekoraciuli elementebi, rac moicavs qarTul safasado SemkulobaSi Rrmad damkvidrebul gadanakecian TavsarTs, xolo meore mxares, TiTqmis, analogiurad wnuli ornamentiT dafarul TaRs, da aseve mcire ornamentul detalebs) vvaraudobT, rom aq asaxulia erT mxares momnanie avazakis simbolo, romelmac Seicno qristes RvTiuri gangebuleba da uflis SendobiT zeciuri sasufevlis Rirsi gaxda, amitomac misi jvari flankirebulia samebis niSnebiT (rac aseve TavisTavSi moicavs maradisobas, sam wminda niWs da aS.) da daburulia gadanakeciani TavsarTiT, rac samoTxis Ria karad davinaxeT, xolo meore mxares warmodgenilia avazaki romelic qristes bolomde Seuracxyofda da wilad xvda qerubimebiT daculi samoTxis daxSuli kari. amgvarad, esec gaxlavT erT-erTi dasturi imisa rac zemoT ukve aRvniSneT, rom kumurdos ostati warmogvidgens qristianuli sarwmunoebis fundamentur movlenebs, vrceli azrobrivi mniSvnelobis damtev Zalian lakoniur, konkretul gamosaxulebebs, rac uzrunvelyofs sakraluri mniSvnelobis Sefarulad warmodgenas.

kumurdos Semkulobis azrobriv-simboluri arsi amiT ar amoiwureba, igi bevrad ufro farTod iSleba da centraluri sarkmlis sapireSi Caiqsoveba. Cven maqsimaluri yuradRebiT SeviswavleT dekoris yvela komponenti da, TiTqos, `sasxvaTaSorisod~ warmodgenil gamosaxulebebSi qristianuli sarwmunoebis kidev erTi fundamenturi mniSvneloba amovikiTxeT. es gaxlavT sarkmlis SemomzRudavi samkaulis masiuri reliefuri TaRis konsolebis kuTxeebSi sibrtyobrivad gamokveTili adamianis saxis niRbebi. aq, erT mxares - orsaxa ianusis cnebis qristianul religiaSi transformaciiT, warsulisa da momavlis gamaerTianebeli, Zveli da axali aRTqmis simboluri arsi amovikiTxeT, xolo meore mxares qveynis oTxi mxaris mcveli genia. am gamosaxulebebs erTvis maxarebelTa oTxi simboluri cxovelis saxiT warmodgena. Cven gvaqvs araerTi SemTxveva sadac calkeulad gamoisaxeba xarisa Tu lomis gamosaxulebebi, xSirad Sesasvlelis Tu sarkmelTa Riobis mcvelebis saxiT, rasac uZveles tradiciasTan mivyavarT, magram ase konkretulad oTxi maxareblis simbolos saxiT angelozis, arwivis, frTosani lomisa da frTosani xaris gamosaxulebebis magaliTi reliefur, monumentur qandakebaSi ar mogvepoveba (Tu ar CavTvliT kankelis fragments artaanidan da oSkis rvawaxnaga svetis kapitelis gamosaxulebebs Soris, maxarebelTa simboloebis tetramorfis saxiT aRbeWdvas).

marTlac, kumurdos simboloebis semantikis kiTxva qvemodan TanmimdevrobiT rom daviwyoT, warmogvidgeba Semdegi suraTi: golgoTas mTaze aRmarTuli sami jvriT, rodesac ganxorcielda RvTis gangebuleba- qristem sakuTari sisxliT gamoisyida adamis codva da monanie avazaks mieca uflis gverdiT samoTxeSi adgilis damkvidreba. swored amis Semdgom, oTxi maxarebeli qristes sityvebs iqadagebs qveynis oTxiv mxares da wminda werili (Zveli da axali wigniT, rogorc erTi moZRvrebiT) gaxdeba safuZveli, amqveyniuri cxovrebis Semdgom, zecaSi qristes didebis Tanazirad gaxdomis da maradiuli cxovrebis damkvidrebis. es ukanaskneli ki, (jvris qvemoT) `samoTxis~ mcenareebiT gamSvenebuli, wriuli sarkmliT gamoisaxeba. maradiulobis, cxovrebis Seuqcevadobis simbolo xom swored Sekruli wre aris.

Page 7: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

7

SemTxveviTi arc is unda iyos, rom taZris maSenebeli ioane episkoposi Tavis savedrebel warweras swored jvarsa da wriul sarkmels Soris aTavsebs da ufals Txovs Sewyalebas “dResa mas”.

gverdiTa fasadebze niSebis konqebSi warmodgenili adamisa da evas figurebi ki, swored maT gamoxsnil mdgomarebas unda asaxavdes da sarkmelTa ornamentuli Semkulobis figurebSi daqaragmebuli simboloebiT, kvlav samoTxis yvavilebiTa da frinvelebiT savse samyaroSi Tu wnulebiT xazgasmul maradisobaSi warmogvidgenen maT. es ki, erTgvar mowodebas Tu imeds iZleva mrevlisvis, rom ufali mowyalea.

aqve unda ganvixiloT Sida sivrceSi warmodgenili taZris Tanadrouli anikonuri mxatvroba. konqis saWeqi naxevarwriuli, wiTeli feris qvidan momdinare `sxivebi~ udaod mzis asociacias iwvevs [tab.#11g)]. mzis kulti uZvelesi periodidan saxvadasxva religiuri panTeonis mTavari RvTaeba iyo. CvenTvis cnobilia egvipturi reliefuri filebi, Tu kedlis mxatvroba, sadac asaxulia mzis kulti frTosani solaruli diskos saxiT. mze, rogorc zecidan yovelives gamnaTebeli, gamaTbobeli erT-erTi damkvidrebul simboloTagani gaxda qristianebisTvisac.

kumurdos ostati uzomod Tavisufalia Tavis gadawyvetilebebSi da arqiteqturis simbolikaSi ierarqiulad aRmatebul adgils - gumbaTqveSa trompebs, rac mxolod zeciur mkvidrTa adgils warmoadgens - Tamamad uTmobs qtitorTa gamosaxulebebs. qarTul xuroTmoZRvrebaSi, gogiubas taZris saxiT, Cven gvaqvs gumbaTqveSa trompebSi ciur mnaTobTa da maxarebelTa gamosaxvis magaliTi, aseve yarsis somxur arqiteqturaSi Tu dasavleT evropis romanuli periodis taZrebSi maxarebelTa simboluri gamosaxulebebisTvis TiToeuli trompis daTmoba (Jaca,Cathedral of St Peter the

Apostle ), xSiria am adgilebSi angelozTa gamosaxvac (The Sainte-Foy abbey-

church in Conques), magram kumurdos msgavsad, trompebSi qtitorebis warmodgenas analogi ar moeZebneba. Cven SevecadeT amogvexsna Tu ra iyo maTi aq ganTavsebis mizezi. Semkulobis yvela elementis, struqturul-formiseli analizis safuZvelze, ideuri arsis amokiTxviT mivediT im daskvnamde, rom aq asaxulia zeciur sasufevelTan myofi, gardacvlili leon mefe (rasac xazs usvams misi gamosaxva SaravandiT da aseve Crdilo-dasavleT afsidSi daculi sulis mosaxseniebeli warwera) da misi sulisTvis mavedrebeli guranduxt dedofali. am mxriv, aq mocemulia ara tradiciuli saqtitoro reliefi, risi araerTi magaliTi gvaqvs qarTul monumentur mqandakeblobaSi, aramed srulebiT sxva kuTxiT gaazrebuli istoriuli pirebis gamosaxva. aq xdeba im Temis gagrZeleba rasac mTeli taZris Semkuloba eZRvneba – es gaxlavT adamianTa sulis xsna, sikvdilis damarcxeba da saukuno samyofelis damkvidreba. marTalia, oSkis vedrebis kompoziciebSi qtitorTa CarTvac am Temas asaxavs, magram iq aqcentirebulia amqveynier mmarTvelTa didebuleba, rasac xazs usvams maTi mdidruli Sesamoseli. aq ki piriqiT, miuxedavad imisa, rom ostatisTvis kargad aris cnobili moculobiTi sxeulis gamoqandakebis teqnika, igi sxeulsganSorebuli, gardacvlili leon mefis warmosaCenad maqsimalurad sibrtyobriv, statiur, sada, Seumkobel gamosaxulebas warmogvidgens, rasac acocxlebs mxolod farTod gaxelili, sulis sarke – Tvalebi.

aRsaniSnavia, rom es Tema: aRdgomis Jams qristes sikvdilze gamarjveba, triumfi – X saukunis ZeglebisTvis Zalian organulia da sxvadasxva saxis simboluri kompoziciiT vlindeba. gansakuTrebiT gamoirCeva wm. daniel winaswarmetyvelis (azavreTi, burnaSeTi, tabawyuri,

Page 8: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

8

joisubani da sxva) Tu wm. iona winaswarmetyvelis saswaulebrivi xsnis (javaxeTi-sof. saRamos taZris ekvderis sarkmelze; kvaisajvaris SemorCenili reliefi, xaxulis karibWis Semamkobeli erT-erTi gamosaxuleba) amsaxveli kompoziciebis simravle, rac, yvelasaTvis cxadia, Zvel aRTqmaSi warmodgenil aRdgomis winaswaruwyebas gulisxmobs. Tumca vfiqrobT, kumurdo maT Soris gansakuTrebul adgils ikavebs, radganac aq mocemulia ara erTi formula, aramed simboloTmetyvelebis mTeli cikli, sadac TiToeuli figuruli gamosaxleba Tu ornamentuli motivi erTmaneTs avsebs da erTianad qadagebs qristianobis arss.

am mxriv, kumurdos, qarTuli xuroTmoZRvruli skolis erT-erTi marTlac unikaluri da uaRresad Rirebuli taZris, Rirsebebis warmoCenis Semdgom kidev ufro mtkivneulia taZris dRevandeli savalalo mdgomareoba. naSromSi Cven detalurad aRvwereT taZarze warmoebuli 1939-40 wlis Tu 1970-80-iani wlebis sarestavracio samuSaoebi, maTi udidesi mniSvneloba da amasTanave nakli, rac mis arasrulyofilad Catarebas gulisxmobs. is, rom mklavebis gadaxurva ar dasrulda dResac didad azianebs taZars. Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba fasadebze gaCenili sokos qimiur-biologiuri analizi, mklavebis gadaxurvis SekeTeba – aRarafers vambobT morRveuli gumbaTisa da dasavleTi mklavis Sesaxeb – radganac es rTuli sakiTxia da mravalmxriv gansaxilveli Temaa, magram gadaudebeli sareabilitacio-sakonservacio samuSaoebi rom Casatarebelia es udaoa. masTan gansakuTrebiT mniSvnelovania taZris mimdebare teritoriis arqeologiurad Sesaswavla, rac aucileblad gansaxorcielebelia.

Page 9: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

9

RESUME

Urgency of the topic: Middle of the 10th century became a turning point for the

Georgian architecture. This was a period when a new common system of the facade decoration

was formed and conceptual and artistic merger of the nature of sculptures with decorative

accents took place.

Kumurdo Cathedral, which was built in 964, is one of the most enigmatic high profile

architectural monuments. Based on its importance we decided to make it the main object of our

investigation and use it as a basis for presentation of the findings about the major aspects of

contextual and symbolic meanings of the facades and their shapes that were typical for the

middle of the 10th century.

Kumurdo’s architect suggests and uses numerous symbolic formulas in the facade

decorations, which in the 10th century should have been more than obvious to understand for the

parish of the church. As long as we witness a certain interruption, alienation and separation from

the perception of symbols, it becomes an absolute necessity for us to follow each of the images

in order to understand their essence.

Goal of research, its object and methods: The thesis intends to present conceptual symbolic

meanings of the facade decorations in order to provide relevant understanding of old messages

from our ancestors.

We used a complex approach in order to demonstrate not only symbolic meaning of

specific compositions of the cult constructions, but to determine ideological side of each

connecting nuance of the joint system of decorations and analyze semantic concepts from the

historical perspective as well.

Research topic of the PhD thesis took into consideration necessity to conduct stylistic

analysis and apply comparative method and focused on the study of characteristic features of the

facade decorations from different Christian countries. The work also investigated the role of the

carvings and figures and their synthesis with each other. Comparative analysis of peculiarities of

each regional school and development stages of Georgian facade decorations made it possible to

discuss Georgian art of the Middle Ages in the global context. Special interest was paid to the

research of the symbols from the early Christian period.

Page 10: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

10

Major findings and scientific novelties: Despite huge cultural and artistic value of the

Kumurdo Cathedral, it has never been an object of an independent research in a form of a

monograph. We made an attempt to study abandoned and lapidating monument to the most

possible extent and cover all topics that are connected to its history and describe the current state.

Research proved that the church was constructed by a highly skilled master with a very

good in-depth knowledge of tectonic side of the construction elements. Designer demonstrated

great talent of combining ornaments and the shapes of figures and in parallel managed to

preserve independent importance of both components: reliefs remained the leading element of

the ideological side while decorative figures were used as their content fillers and beautifiers.

Main facade of Kumurdo is located on the Eastern side of the building. Correspondingly,

it contains the most important ideological and symbolic aspects of the construction. Analysis of

artistic composition provides enough proof to conclude that designer of the church had an

amazing ability to apply all known methods (the second half of the 10th century) of producing

Georgian facade decorations in order to share his ideological and semantic messages. He used

color accents, ways of processing the space and relevant graphic, models of figures with strongly

expressed shapes.

Decorations of Eastern wall present main semantic accents in a form of the ideological

formulas: topic of the “three crosses from Golgotha”, which is emphasized by the purple cross of

Christ in the middle of the composition and wicker crosses next to the lower windows unite the

context. Later contextual and symbolic meaning of the decorations from Kumurdo is revealed in

a wider way and connects to the surrounding ornaments of the central window. A very thorough

study of all elements of decorations and managed to find one more fundamental meaning of the

Christianity in “ordinary” images. These are the human masks that are located at the corners of

the consoles of massive relief arcs. On the one side we can see ancient two-faced Janus - a

symbol of the pagan beliefs, which are transformed in the Christianity and create links between

the past and the future, demonstrate symbolic understanding of the Old and New Testaments. On

the other side we find images of the protectors of the four sides of the world.

In addition, decorations include figures of four symbolic animals of annunciation.

Facades often show separate figures of bulls and lions – protectors of the entrances and windows.

And this fact brings us back to the ancient traditions. However, Georgian relief decorations do

not know examples of four annunciators in a form of an angel, an eagle, a lion and an ox with

wings. The only examples are the fragments of the iconostasis from Artaani and tetramorph

images of the symbols of annunciators between the figures on the eight-faceted pillars from

Oskhi.

Page 11: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

11

Here Christian ideology is shown in a form of a formula – four annunciators will preach

words of Christ on four sides of the world and Old and New Testaments will become basis for

uniting the processes of glorification of Christ and eternal life in heaven. The latter is shown on

the bottom of the cross in a form of a round window (symbol of eternity and irreversibility of

life) that is decorated with the plants from the paradise. Figures of Adam and Eve from the vaults

of the side facades demonstrate their free state and are shown through the symbols of eternity in

the wattled ornaments of the windows. They are surrounded by the world full of flowers and

birds. This should be an appealing aspect and give hope to the parish that the god is gracious.

Here we have to discuss aniconic paintings from the interior of the church too. Semi-

circles of the vaults are made of the red stones and have “beams” that go in different directions.

They are undoubtedly associated with the sun, which became one of the established symbols of

Christianity based on its ability to provide light and warmth from the heaven.

Kumurdo’s designer is quite free in his decisions and boldly reserves hierarchically the

most important symbolic location at the trompe of the cupola (usually determined for the

inhabitants of heaven) for the donors of the construction. This has no analogue in church

decorations. We tried to find the reason behind the decision and after having had analyzed all

elements of décor and conducted structural analysis of forms and ideology, came to a conclusion

that the image should show late King of Abkhazians Leon III who must have been close to the

heaven (he is depicted bearing a halo) and the Queen Gurandukht who prays for saving of his

soul. The church replaces traditional relief of the donors with a new approach of depicting

instead of them the historic figures. Here we continue to deal with the main topic of the

decorations of the constriction: saving of the human souls, combating of the death and finding an

eternal place in heaven.

It has to be mentioned that the subject of the resurrection and victory of Christ over the

death is quite organic for the monuments of the 10th century and is demonstrated through

different types of symbolic compositions. However Kumurdo should be given a special place as

here we encounter not only one formula but also a whole cycle of symbolic expressions where

each figure or ornament supplements each other and makes a statement about the essence of the

Christian ideology.

After establishment of high value of Kumurdo as one of the unique monuments of

Georgian architecture it is especially regrettable and painful to see its poor current state. The

PhD thesis provides detailed description of the restoring works that took place in in 1939-40 and

1970-80, discusses their importance and emphasizes the shortcomings – results of imperfectly

conducted restoration works. The fact that different arms of the church were left without a

ceiling is one of the reasons for the damage it is still suffering from nowadays.

Page 12: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

12

Poor current state of the Kumurdo Cathedral indicates a need for rapid rehabilitation of

the construction. It is of special importance to start archeological excavations on the territory of

the church as it may reveal fragments of the Western façade and the cupola enabling researchers

to restore full picture of the initial system of decorations.

Practical value of the work: The Case of Kumurdo proved that facade decoration of the

churches from the second half of the 10th century and their ideological and symbolic meaning

have to become subject of a complex research. Kumurdo’s detailed study gives us a chance to

learn about one of the most important monuments of Georgian architecture not only because of

its multiple facades but also to investigate it as one of the first monuments with united system of

architectural forms, composition and artistic side of decorations, conceptual and ideological

issues.

Page 13: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

13

Sinaarsi

Sesavali --------------------------------------------------------------------------------------------gv. 14

I Tavi – kumurdos taZris istoria da arqiteqturis aRwera

1.1. samecniero literaturis mimoxilva --------------------------------------------------- 19 1.2. kumurdos taZris istoriis mimoxilva ------------------------------------------------ 24

1.3. kumurdos taZris arqiteqtura ----------------------------------------------------- 30

1.3.1. safasado Semkulobis aRwera ------------------------------------------------------------- 37 1.4. kumurdos Sida sivrcis ganxilva ------------------------------------------------------ 56 1.4.1. kumurdos kedlis mxatvroba ----------------------------------------------------------- 65 1.5. kumurdos taZarze warmoebuli sarestavracio samuSaoebi ------------- 73 II Tavi – kumurdos mxatvrul-stilisturi analizi

2.1. kumurdos Sida sivrcis stilisturi analizi ------------------------------------ 78

2.2. kumurdos gare masebis mxatvrul-stilisturi analizi -------------------- 86 2.2.1. gverdiTa fasadebi ------------------------------------------------------------------------------- 105

III Tavi - kumurdos taZris simboloTmetyveleba

3.1. qristianuli simbolikis sawyisebi -------------------------------- ----------------------109 3.2. kumurdos mqandakeblobis saerTo sazrisis gamokvleva-------------------- 113 IV Tavi – qarTuli X saukunis xuroTmoZRvruli Semkulobis saxviTi ena

4.1. Sua saukuneebis qarTuli saeklesio xuroTmoZRvrebis safasado Semkulobis saerTo niSnebi ---------------------------------------------------------------- 130

4.1.1. qarTuli saeklesio xuroTmoZRvrebis safasado gaformebis sistemis erovnuli maxasiaTeblebi da misi Sedareba sxva xuroTmoZRvruli skolebis TvisebebTan ---------------------------------------------------------------------------142

4.1.2. qarTuli da iberiis naxevarkunZulis preromanuli stilis reliefuri qandakebis saxviTi enis Tanxvedra ------------------------------ 153

4.1.3. X saukunis qarTuli monumenturi qandakebis stilisturi maxasiaTeblebi --------------------------------------------------------------------------------------160

daskvna ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 175 bibliografia ---------------------------------------------------------------------------------------------- 187 danarTi

Page 14: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

14

Sesavali

Sua saukuneebis qarTul xuroTmoZRvrul skolas myarad

Camoyalibebuli, TviTmyofadi saxe aqvs. misi niSan-Tvisebebi mkafioa,

rogorc arqiteqturuli tipologiis gadawyvetis TvalsazrisiT, ise

safasado Semkulobis mxriv. qarTuli xuroTmoZRvrebis safasado

gaformebis sistemis evoluciuri ganviTarebis gzaze, didi adgili

eTmoba ornamentul dekoraciul elementebs. amavdroulad,

gansakuTrebuli mniSvneloba, ideur-semantikuri TvalsazrisiT, eniWeba

figurul gamosaxulebebs. aRniSnuli simboluri xasiaTis reliefebi

Sinaarsobrivi datvirTvis garda, mxatvruli gaformebis aqcentebis saxiT

gvevlineba da xels uwyobs xuroTmoZRvruli formebis saerTo

esTetikuri saxis Seqmnas.

X saukunis Sua xanebi, qarTul xuroTmoZRvrebaSi, aris gardamtexi

periodi, rodesac safuZveli eyreba safasado Semkulobis erTiani axali

sistemis Camoyalibebas. ostatebis winaSe dgeba Semkulobis saerTo

kompoziciaSi figuruli reliefis organulad CarTvis sakiTxi. iwyeba

calkeuli dekoraciuli maxvilebis saxiT warmodgenili gamosaxulebebis

ideuri da mxatvruli urTierTSerwyma. magaliTad: dolisyanas,

kumurdos, oSkis, xaxulis safasado gaformebaSi qandakebas

ganmsazRvreli adgili uWiravs. amasTan, am periodis Zeglebis

Semkulobis mxatvruli kompoziciis Semadgenel elementTa SerCevaSi

upiratesoba maT azrobriv-simbolur mniSvnelobas eniWeba.

erTian drosa da sivrceSi paralelurad mimdinare istoriuli

movlenebis urTierTkavSiri, cxadia TvalnaTliv aisaxeba saeklesio

xuroTmoZRvrebis reliefur Semkulobazec. Sua saukuneebis qristianul

samyaroSi, gansakuTrebiT ki saqarTveloSi (radganac mudmivad mterTan

brZolis gamo, arasodes miscemia mdidruli sasaxleebis, kolosaluri

memorialuri obeliskebis Tu sxva saxis saero daniSnulebis

arqiteqturis Seqmnis saSualeba), qveynis mmarTvelTa moRvaweobis

umniSvnelovanesi asparezi sataZro mSenebloba iyo. es gaxldaT is rasac

gaaCnda maradiuli da saero Rirebuleba. qtitorebs esmodaT, rom garda

uSualod saRvTo saqmisa, sakuTari sulis cxonebisTvis gaRebuli

Sesawirisa, taZris fasadebi erisTvis garkveuli Setyobinebis

Page 15: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

15

gavrcelebis saSualebac iyo. amitomac, Zalian xSiria qarTul

xuroTmoZRvrul Zeglebze saqtitoro gamosaxulebebi Tu warwerebi,

rasac (monarqTa SemTxvevaSi) axlavs maTi RvTivkurTxeul mmarTvelTa

upiratesobis warmoCenis mimaniSnebeli, qristianuli simbolikiT

gamdidrebuli, atributebi. savaraudod, im periodSi rodesac es Zeglebi

iqmneboda, simboluri niSnebis Tu saero pirebTan kavSirSi gamosaxuli

sxvadasxva wmindanTa figurebis Sinaarsi bevrad ufro cxadi iqneboda da

naklebad saZiebo da rTulad amosaxsneli, rogorc es CvenTvis aris. am

sakiTxTan dakavSirebiT dimitri TumaniSvili Tavis erT-erT statiaSi,

romelic eZRvneba Sua saukuneebis arqiteqturis sazrisisa da mxatvruli

formis urTierTmimarTebis sakiTxs, aRniSnavs: `arc isaa dasamali,

ramdeni ramaa kvlavac sakvlevi – isic dasadgenia, yovel kerZo

SemTxvevaSi romeli elementebi Tu maTi erTobliobaa uwyebulis, ase

vTqvaT, `sityvebi~ anda `asoebi~. didi sifrTxilec gvmarTebs, raTa

erTgan dadasturebuli nebismierad sxvagan ar STavikiTxoT, CvenTvis

sasurveli ZvelTa CvenTa ganazraxad ar gavasaRoT”.1

swored imisaTvis, rom Cveni istoriuli winaprebis mier saukuneTa

siRrmidan mowodebuli Setyobineba met-naklebad Sesatyvisad iqnas

gagebuli, kvlevis miznad safasado reliefebis azrobriv-simboluri

mniSvnelobis arsis warmoCena davisaxeT. amisaTvis, upirveles yovlisa,

mniSvnelovania Tvali gavadevnoT Sua saukuneebis qarTuli sakulto

nagebobebis safasado dekoraciuli sistemis ganviTarebis gzas.

sainteresoa warmodgena imisa, Tu rogor xdeba, qarTul wiaRSi,

garkveuli ikonografiuli Temebis damkvidreba, maTTvis fasadebze

adgilis gansazRvra, gamokvleva imisa, arsebobda Tu ara qarTul

monumentur mqandakeblobaSi, kedlis mxatvrobis msgavsad, garkveuli

ierarqiuli programa, romelic gansazRvravda ama Tu im kompoziciis,

saero Tu saxarebiseul personaJTa adgils.

ramdenadac qarTuli xelovneba, TavisTavad, msoflio xelovnebis

nawilia, komparativistuli meTodis gaTvaliswinebiT, mimovixilavT

aRniSnuli periodis, qristianuli samyaros sxvadasxva qveynis saeklesio

1 d. TumaniSvili, sazrisisa da mxatvruli formis mimarTebisTvis Sua saukuneebis qarTul xuroTmoZRvrebaSi (mcxeTis taZrebis magaliTze), gzajvaredinze, Tb., 2008, gv.:94

Page 16: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

16

xuroTmoZRvruli skolis safasado Semkulobis zust maxasiaTeblebs,

CuqurTmovani repertuarisa da figuruli gamosaxulebebis rols da maTi

urTierTsinTezis xarisxs. TiToeuli regionaluri skolis Taviseburebis

qarTul safasado Semkulobis ganviTarebis etapebTan Sejerebis Sedegad

ki, saSualeba gveZleva, moZiebuli paralelebis fonze, qarTuli

xelovneba ganvixiloT msoflio xelovnebis konteqstSi.

amisaTvis pirvel rigSi, gaviTvaliswineT saqarTveloSi

qristianobis gavrcelebis gzebi da qarTuli saeklesio cxovrebis

kulturuli kavSirebi garemomcvel qristianul samyarosTan.

rogorc aRvniSneT, qarTul xuroTmoZRvrebis ZeglebSi mZafrad

warmoCenili simboluri Txrobis elementebi, yvelaze uxvad, X saukunis

II naxevris taZrebSia Tavmoyrili. erT-erTi yvelaze idumali, maRali

ostatobiT Seqmnili Zegli gaxlavT 964 wliT daTariRebuli kumurdos

sakaTedro taZari. aqedan gamomdinare, Cven gadavwyviteT esoden vrceli

Tema erTi konkretuli Zeglis garSemo Segveswavla da swored kumurdos

kvlevis Sedegad warmogveCina X saukunis Sua xanebis safasado reliefis

azrobriv-simboluri mniSvnelobis mTavari aspeqtebi.

kumurdos taZris udidesi kulturuli Tu mxatvruli Rirebulebis

miuxedavad (rasac aRniSnavs mravali xelovnebaTmcodne da sxvadasxva

saxis kvlevebSi mas saetapo mniSvnelobis Zeglad ixsenieben) mis Sesaxeb

srulebiT damoukidebeli (monografiuli xasiaTis) kvleva aravis

ganuxorcielebia. amitomac, Cven vecadeT, dReisaTvis mitovebuli da

savalalo mdgomareobaSi myofi Zegli maqsimalurad Segveswavla da

SeZlebisdagvarad gagveSala yvela is Tema, rac kumurdos taZris

istorias ukavSirdeba da mis dRevandel mdgomareobas asaxavs. imeds

vitovebT, es mokrZalebuli Sroma misdami yuradRebas gaaZlierebs da

sanam daingreva, manamde moxdeba misi dacva-reabilitacia (rasac

aucileblad arqeologiuri Seswavla waemZRvareba).

sadoqtoro naSromis sakvlev problematikasTan dakavSirebiT,

damuSavda rogorc qarTuli xuroTmoZvrebisadmi miZRvnili naSromebi,

aseve adreqristianuli Tu ganviTarebuli Sua saukuneebis qristianuli

samyaros: bizantiis, siria - palestinis, somxeTis, vladimir-suzdalis,

preromanuli da romanuli arqiteqturis Sesaxeb arsebuli samecniero

masala.

Page 17: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

17

gansakuTrebuli yuradReba daeTmo agreTve, adreqristianuli

epoqidanve Camoyalibebul gamosaxulebaTa simbolikis kvlevas. damuSavda

Sesabamisi Temisadmi miZRvnili samecniero naSromebi Tu sacnobaro

xasiaTis literatura. maT Soris graf a.uvarovis vrceli naSromi

qristianuli simbolikis Sesaxeb2; katakombebis mxatvrobis analizze

dayrdnobiT warmoebuli n. pokrovskis kvleva adreqristianuli

xelovnebis ikonografiaze3 da sxva. maTSi dawvrilebiT aris ganxiluli

pirveli qristianebis msoflmxedveloba, qristianobis fundamenturi

arsis saidumlod dafarvis koncefcia, ramac ganapiroba simboluri enisa

da gamosaxulebaTa ciklis Seqmnis aucilebloba.

qarTuli taZrebis safasado reliefur Semkulobas farTod

ikvlevda cnobili xelovnebaTmcodne naTela aladaSvili. man araerTi

Sroma miuZRvna aRniSnul sakiTxs. qarTuli monumenturi mqandakeblobis

warmoCenisas mecnieri taZrebis Semamkobel reliefebs calkeulad

dawvrilebiT ganixilavs.4 yuradRebas miapyrobs, Tu sad aris

moTavsebuli esa Tu is gamosaxuleba. paraleluri vizualuri masalis

warmodgenis fonze safuZvlianad aRwers da stilisturad aanalizebs

maT.

reliefuri Semkulobis erT-erTi ganuyofeli komponentis -

ornamentis genezisi Seswavlili aqvs daviT kakabaZes5, rene Smerlings6.

sainteresoa qarTuli xelovnebis saxviTi enis arsisadmi miZRvnili asmaT

oqropiriZis statia7. aRsaniSnavia agreTve, istorikos-eTnografis irakli

surgulaZis mier qarTuli xalxuri ornamentis simbolikaze Catarebuli

kvleva8 da sxva uamravi masala sadac Cveni kvlevis sakiTxisadmi SexebaSi

myofi esa Tu is Temaa gaSlili.

miuxedavad qarTveli mecnierebis fasdaudebeli Sromisa da uzomod

didi Rvawlis Sedegad Seswavlili Sua saukuneebis qarTuli

xuroTmoZRvrebis istoriisa, jerac amouwuravia im periodis ostatTa

2 А. С. Уваров, Христианская символика. М. С-Пб. 2001 3 Н. Покровский, Живопись катакомб, Памятники искусства и иконографии в древнехристианский период,

Санкт-Петербург, 2000 г. 4 Н.А. Аладашвили, Монументальная скульптура Грузии, Москва, 1977 5 d. kakabaZe, qarTuli ornamentis genezisi, Tb. 2003 6r. Smerlingi, qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tb., 1954w. 7 a. oqropiriZe, qarTuli xelovnebis saxviTi enisaTvis, akademia, tomi 6-7, 2006; 8 i. surgulaZe, qarTuli xalxuri ornamentis simbolika, Tb., 1993

Page 18: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

18

qmnilebebis araerTi aspeqti. amitomac, winamdebare sadisertacio kvlevis

mizania, erT-erTi uaRresad saintereso da mniSvnelovani sakiTxis -

xuroTmoZRvrebis SemkulobaSi dateuli, qristianuli religiis ideur-

Sinaarsobrivi gzavnilebis amokiTxvis mcdeloba.

rogorc ukve iTqva, miznis misaRwevad avirCieT kumurdos taZari.

igi Sesrulebulia saocrad ganswavluli, simboluri sametyvelo

mxatvruli enis Zalian Rrma mcodnis mier, romelic aris aseve Zalian

daxvewili, originaluri gemovnebis mqone ostati - sakocari. Cven

SevecadeT skulpulozurad gavyolodiT Semkulobis yvela saxis

elements, iqneba es reliefuri figuruli gamosaxuleba Tu ornamentuli

motivi. kvlevis dasawyisSive warmoCnda, rom ostati mxolod mxatvruli

gamomsaxvelobiT ar xelmZRvanelobs da mis mier Seqmnil yovel mcire

detalsac ki, garkveuli simboluri datvirTva gaaCnia da ideuri

sazrisis Semadgenel nawilad gvevlineba.

am mxriv, SerCeuli meTodi, rac gulisxmobs ara mxolod

konkretuli kompoziciis simboluri mniSvnelobis warmoCenas, rac aqamde

ara erT mkvlevars aqvs ganxorcielebuli, aramed taZris Semkulobis

saerTo sistemaSi yoveli niuansis urTierTkavSiris ideuri mxaris

dadgenas da erTiani semantikuri sazrisis istoriul WrilSi gaazrebas,

mniSvnelovani daskvnebis gakeTebis saSualebas mogvcems.

es daexmareba momaval Taobas kidev ufro saintereso da

siRrmiseuli safuZvlebi dainaxon Sua saukuneebis xelovnebaSi da Cveni

eris umniSvnelovanesi memkvidreobis, kulturuli uamravi Zeglis

Seswavlas kompleqsuri kvlevis meTodiT miudgnen.

kvlevisadmi amgvari, sakmaod sapasuxismgeblo, midgomis Sedegad

warmovadgenT Semkulobis semantikis wakiTxvis Cveneul versias, rac

emyareba qristianuli simbolikis safuZvlebs, wminda werilis teqstebs

da a.S. Tumca, ramdenadac simbolos axasiaTebs mravalmniSvnelianoba,

polisemantizmi, TavisTavad, SesaZlebelia TiToeuli gamosaxulebis

ideis arss alternatiuli axsnac moeZebnos. es mxolod misasalmebeli

iqneba da ZeglTa kvlevis process kidev ufro sainteresos gaxdis.

Page 19: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

19

I Tavi

kumurdos taZris istoria da arqiteqturis aRwera

1.1. samecniero literaturis mimoxilva

kumurdos taZris kulturul-istoriuli mniSvneloba, ra Tqma unda,

cxadze cxadia, amitomac igi ixsenieba qarTuli xuroTmoZRvrebisadmi Tu

saqarTvelos istoriul-gegrafiuli sakiTxebisadmi miZRvnil mraval

naSromSi.

kumurdos taZarma mkvlevarTa yuradReba XIX saukunis miwurulidan

moyolebuli, pirvel rigSi, misi mravalafsidiani gegmiTa da uxvi

lapidaruli warweriT miipyro. es ukanaskneli marTlac Zalian

mniSvnelovania, radganac kumurdom Semogvinaxa misi mSeneblobis zusti

weli (964) rac saSualebas aZlevs, rogorc xelovnebaTmcodneebs ise

istorikosebs imsjelon mraval sakiTxze da moiSvelion igi sxva

Zeglebis daTariRebisTvis da aS. am mxriv gasakviri ar aris, rom

miuxedavad kumurdos taZris Zalian maRali donis arqiteqturul-

mxatvruli mravali aspeqtisa, mkvlevarTa yuradReba Zeglis zogadi

daxasiaTebidan mis epigrafikaze fiqsirdeboda. swored mis epigrafikas

miuZRvna monografiuli naSromi valeri silogavam9 da Tavi mouyara

sxvadasxva mecnierTa mier kumurdos warwerebis wakiTxvis versiebs. man

srulad Seiswavla yovelive - iqneba es saqtitoro, sxvadasxva

savedrebeli, saaRape Tu reliefebis Tanmxlebi warwerebi. amasTanave

damoukidebeli Tavi miuZRvna kumurdos eparqiis istorias, rasac Tan

axlavs kumurdoeli mRvdelmTavrebis Sesaxeb arsebuli cnobebi da

qarTlis kaTalikosisadmi miwerili maTi erTgulebis wignebi.

1847 wels mari brosem adgilze Seiswavla kumurdos taZari da misi

warwerebi, rasac SemdgomSi moyva iv. rostomaSvilis (1898w.)

e.TayaiSvilis (1902w.), n. maris (1922w.), n. berZeniSvilis (1933w.)

v.ciskariSvilis (1959w.), da sxva mkvlevarTa mier Seswavla. unda

aRiniSnos, rom ramdenadac kumurdos ZiriTadi asomTavruli lapidaruli

warwerebi Zalian mkveTri da mwyobri moxazulobis aris, mecnierebs ar

9 v.silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w.

Page 20: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

20

gasWirvebiaT maTi amokiTxva da amitomac versiebi umetesad Tanxvdeba.

amgvarad, taZris pirvel samSeneblo periodad uryevad 964 welia

miCneuli. qtitorebis vinaobac faqtiurad azrTa sxvadasxvaobas ar

iwvevs10.

marTlac, kumurdos warwerebi Zalian saintereso cnobebs iZleva

rogorc uSualod taZris istoriis kvlevisTvis, ise zogadad X saukunis

II naxevris samxreT saqarTvelos istoriuli viTarebis gaazrebisTvis.

XVIII saukunis istorikos-geografosi vaxuSti batoniSvili samcxe-

javaxeTis X saukunis istoriis Txrobisas kumurdozec wers11. igi aRwers

kumurdos `did-Seni taZris~ mSvenierebas, Tumca taZris maSeneblad

`mirianis Jams konstantines mogzavnil galatozebs” asaxelebs. am mxriv,

aq rogorc Cans, aRreulia kumurdos realuri, avtoris Tanadrouli

suraTi da misTvis cnobili gadmocemebi (ix. qvemoT, gv.:14).

kumurdoze, rogorc javaxeTis erT-erT uZveles sofelze, mis

mosaxleobasa da, ra Tqma unda, taZarze saubari aqvT istoriul

geografiisadmi miZRvnil naSromebSi niko berZeniSvils12 da devi

berZeniSvils13.

rac Seexeba kumurdos arqiteqturis uSualod

saxelovnebaTmcodneo kvlevas, am kuTxiT pirvel rigSi unda aRvniSnoT

giorgi CubinaSvilis naSromi `kumurdo da nikorwminda...~.14 aq mocemulia

taZris vrceli aRweriloba da amasTanave gaanalizebulia misi

mxatvrul-teqtonikuri saxe. rogorc naSromis saTaurSive Cans,

g.CubinaSvili kumurdos taZris formiseul struqturaSi, arqiteqturul

masaTa urTierTmimarTebaSi xedavs cxovelxatuli (barokos) stilis

mtkiced gaazrebul sawyiss, risi Semdgomi ganviTarebis fazac

nikorwmindas mravalafsidiani taZris magaliTzea warmodgenili. amave

naSromSive moyvanilia nikoloz severovis mier Sedgenili kumurdos

10 leon afxazTa mefis zeobis dros (957-967ww), ioane episkoposma aago sakocaris xeliT. 11 vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, Tb., 1973 12 n. berZeniSvili, istoriuli geografia, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, wigni I, Tb., 1964 13 d. berZeniSili, narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografiidan, (zemo qarTli, Tori, javaxeTi), Tb., 1985w 14 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в

Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г.

Page 21: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

21

rekonstruqciis naxazebi da maTi saerTo mosazrebebi taZris pirvandeli

garegnobis SesaZlo saxeze.

sainteresoa aseve vaxtang beriZis15 mier, qarTuli xuroTmoZRvrebis

ganviTarebis etapebis maxasiaTeblebis warmoCenisas, kumurdos

araerTgzisi xseneba, rogorc saetapo mniSvnelobis Zegli. avtori xazs

usvavs taZris arqiteqturis Zalian daxvewil, maRal dones.

taZris uxvi reliefuri mqandakebloba, ra Tqma unda, yuradRebis

miRma ver darCeboda naTela aladaSvils. igi qarTuli monumenturi

qandakebisadmi miZRvnil naSromSi,16 X saukunis ZeglebTan dakavSirebiT,

kumurdos taZris reliefebs aRwers da miuTiTebs sibrtyobriv-

grafikuli stilisa da moculobiTi formebis Tanaarsebobaze.

qarTuli ornamentis Seswavlis farglebSi, kumurdos taZarze

warmodgenili CuqurTmovani repertuari ganxiluli aqvs rene

Smerlings17. igi saubrobs qarTul xuroTmoZRvrebaSi ornamentuli

Semkulobis wilis gazrdaze, rac pirvel rigSi, aisaxa sarkmelTa

srulad SemosviT. aRniSnavs aseve, Tu rogor enacvleba erTmaneTs

geometriuli da mcenareuli ornamenti. am yovelives sailustraciod ki,

mkvlevari kumurdos asaxelebs.

sainteresoa aseve TinaTin virsalaZis18 mier kumurdos taZris

interierSi SemorCenili kedlis mxatvrobis naSTebis aRweriloba.

mkvlevari atenis sionisa da tao-klarjuli kedlis mxatvrobis

Seswavlisas, paralels avlebs kumurdos pirvandel anikonur

mxatvrobasa da XI saukunis dasawyisSi Sesrulebul kompoziciebTan.

mniSvnelovania zaza sxirtlaZis19 mier gamocemuli statiac, sadac

warmodgenilia kumurdos taZris samxreT-aRmosavleT afsidSi daculi,

reliefuri nalesobiT Sesrulebuli da Semdgom daferili, miZinebis

kompoziciis naSTebi. avtori maqsimalurad aRwers yovel SemorCenil

detals da, maTi saSualebiT, ganixilavs am unikaluri mxatvrobis maRal

dones.

15 v. beriZe, Zveli qarTuli xuroTmoZRvreba, Tb., 1974 w./ v. beriZe, qarTuli xuroTmoZRvrebis istoria, Tb. 2014 16 Н.А. Аладашвили, Монументальная скульптура Грузии, Москва, 1977 17 r. Smerlingi, qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tb., 1954; 18 T. virsalaZe, qaTuli mxatvrobis istoriidan, Tbilisi, 2007 w. 19 z. sxirtlaZe, RrmTismSoblis miZinebis kompozicia kumurdos eklesiaSi, mecnierebaTa akademiis macne, istoriis seria.-1992.-N2.-gv.143-159

Page 22: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

22

kumurdos taZris arqiteqturul tips ixseniebs aseve naTela

jabua20. igi gamoTqvams mosazrebas, rom kumurdosa da nikorwmindas

mravalafsidiani gegmis struqturas, iseve rogorc sxva am jgufis

taZrebs, safuZvlad udevs qrizmis asaxva.

SemorCenilia daviT kakabaZis mier, qarTuli Sua saukuneebis

xuroTmoZRvruli Zeglebis Sesaxeb, sakuTari filmisTvis gakeTebuli

kumurdos Canaxatebi. 1931 wlisTvis, filmze muSaobisas daviT kakabaZem

Seasrula qarTuli xuroTmoZRvrebis gamorCeuli Zeglebis

(sveticxoveli, atenis sioni, bagrati, gelaTi, nikorwminda, alaverdi da

sxva) safasado gaformebis im detalebis Canaxatebi, romelic mas yvelaze

metad metyvelad miaCnda. samwuxarod aRsaniSnavia, rom filmi Cvenamde ar

Semonaxula da masze msjeloba mxolod aRniSnuli kadrirebis

saSualebiT aris SesaZlebeli21 [tabula #3-e)].

kumurdos taZris Sesaxeb saubaria Zvel periodul presaSic. mis

Sesaxeb, 1880-82 wlebSi, wers `vinme mesxis~ fsevdonimiT cnobili ivane

gvaramaZe22. igi aRwers taZars da yuradRebas amaxvilebs mis epigrafikaze.

Tumca, gamoqveynebul 13 warweraSi uzustobebic Cans, maT Soris taZris

TariRTan dakavSirebiT.

1889-1891 wlebis `iveriaSi~ kvlav Cndeba kumurdos Sesaxeb

informacia, (mRvdel-monazon) kalistrates avtorobiT23. igi mokled

mimoixilavs samcxe-javaxeTis taZrebs: wers zeda varZiaze, wundaze da

SedarebiT ufro vrclad kumudoze. igi aRniSnavs, rom taZars gumbaTi da

kedlebi Camongreuli aqvs, magram ezoSi Camocvenil qvebs erTsac ver

naxavTo. amasTanave moyavs warwerebis teqstebi (aseve SigadaSig

SecdomebiT) da yuradRebas amaxvilebs interierSi guranduxt dedoflis

relifsa da mis mopirdapired mamakacis figuraze, romelsac SecdomiT

bagrat III miiCnevs.

20 n.jabua, qrizmis asaxvis versia saqarTvelos saeklesio xuroTmoZRvrebaSi, (Jurnali) saqarTvelos Sua saukuneebis arqeologiuri Zeglebi, Tbilisi, 2008w. 21 m.donaZe, daviT kakabaZis filmi qarTuli Suasaukuneebis xuroTmoZRvrebis Zeglebis Sesaxeb, sabWoTa xelovneba, #10,1984 gv.:83 22 vinme mesxi, (gvaramaZe iv.,), javaxeTidam arxelogiuri SeniSvnebi, droeba, 1882 (20 ivl.), #150, gv2-3; droeba, 1882 (22 ivl.), #151, gv2-3; droeba, 1880 (17seqt.), #196, gv., 1-3 23 kalistrate mRvdelmonazoni, saistorio masala, iveria, 1891w., # 239, gv.3

Page 23: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

23

`kumurdos didebuli naSTi” ixsenieba aseve 1916 wlis gazeT

saqarTveloSi,24 sadac saubaria taZris `unugeSo~ mdgomareobaze da

aRniSnulia wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis warmomadgenlis

mier saistorio da saeTnografio sazogadoebis gamgeobisgan taZris

CuqurTmebisa da warwerebis dacvis moTxovniT mimarTvis Taobaze.

kumurdos taZris mokle aRwera da anotaciuri xasiaTis informacia

mocemulia kidev araerT krebulsa Tu samecniero SromaSi. maT Soris

aris javaxeTis gzamkvlevi25, qarTuli xuroTmoZRvruli Zeglebi da aS.

kumurdos taZari poeziaSic aisaxa. misma didebulebam da amasTanave

savalalo mdgomareobam gansakuTrebiT imoqmeda oTar WilaZeze.Epoetma

vrceli leqsi miuZRvna kumurdos taZars (ix. danarTi), sadac saocari

tkiviliT gvauwyebs: `inTqmeba, iqceva, nadgurdeba

kumurdos umrevlo kaTedrali.~

24 gazeTi `saqarTvelo~, 1916w., #154 25 saqarTvelos gzamkvlevi, javaxeTi, tomi I, Tb., 2000w.

Page 24: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

24

1.2. kumurdos taZris istoriis mimoxilva

kumurdos taZari javaxeTSi, axalqalaqidan 12 kilometrSi

moulodnelad Cndeba mtkvris xeobis mTian platoze. igi

aRmarTulia amave saxelwodebis sofelSi, romelic mWidrodaa

dasaxlebuli 1829 wels arzrumis mxaridan Camosaxlebuli somexi

ojaxebiT. kumurdos saepiskoposo taZari erT dros mTis ferdis

simwvaneSi erTianad Cawerili, galavniTa da senakebiT garSemortymuli,

dRes xiT TuU blokebiT nageb, sakmaod usaxur, erTmaneTis msgavs

saxlebs Soris aris amoziduli. mzis Suqze saocrad mJReria misi

perangis movardisfro, odnav moyviTalo feris qvebi. javaxeTis mraval

darbazul taZarTa Soris jvar-gumbaTovani kumurdo, marTlac

gansakuTrebulad monumenturi,'grandiozulia, magram gumbaTis gareSe

igi gvirgvindakargul xelmwifes hgavs. misi sruliad morRveuli

dasavleTi mklavi, CuqurTmiT dafaruli stoas nangrevebi'Tu qvemoT

Camoyrili qvis filebi, ulamazesad wnuli ornamentis fragmentebi

naTlad warmogvidgenen taZris mZime istorias. Tumca, amasTanave aSkarad

ikveTeba masze mzrunvelobis faqtebic _ sarestavracio-sakonservacio

samuSaoebis kvalis saxiT. aseTi iyoO ZeglTa dacvis departamentis ori

eqspedicia 1938-39wlebSi nikoloz severovisa da 1970-80-ian wlebSi

rusudan gverwiTelisa da Tamar nemsaZis xelmZRvanelobiT.

arsebobs mosazreba, rom kumurdos amJamindeli mravalafsidiani

taZari 964 wels aigo Zveli taZris adgilas. amas safuZvlad udevs,

pirvel rigSi, is faqti, rom 506 wlis dvinis qarTul-somxur-albanuri

eklesiebis krebis dadgenilebis xelmomwerTa Soris kumurdoeli

episkoposi iosebic ixsenieba. amasTanave gansakuTrebuli mniSvnelobisaa

kumurdos maxloblad, zevanisa da mtkvris xeobis napirze mdebare

areStis (areSi) nasoflarze 1942 wels mikvleuli stelis warwera

[tab.#7-a)], romlis mixedviT 881-891ww. gurgen kurapalatis Ze kumurdos

taZars swiravs sofel areSts: `[saxeliTa RmrTisaÁTa. aSot, an:

adarnase], Zeman gurgen kurapalatisaman, Sewira areSti saydrisa

kumurdoÁsasad.~ 26 am mxriv aSkara xdeba, rom kumurdos saydari jer

26 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w., gv.: 24 (areSis qvasveti 1959 wels, daculobis mizniT, gadaitanes kumurdos taZris ezoSi), gv.:77

Page 25: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

25

kidev IX saukunis bolosTvis ukve arsebobda da mas Tavisi mamulebic

hqonda. SesaZloa, rodesac vaxuSti batoniSvili wers kumurdos Sesaxeb:

wundas eklesiis zeviT "xramis Tavs, mindorzed, samxriT kerZod, ars

kumurdos eklesia gumbaTiani, friad did-Seni, Suenierad naSeni, romeli

aRaSenes kostantines mogzavnilTa Jamsa mirianisasa. ijda episkopozi,

mwyemsi sruliad javaxeTisa xerTviss zeiTisa."27 igi garkveul

gadmocemebs iSveliebs da gulisxmobs pirvandel taZars. amasve aRniSnavs

devi berZeniSvili. misi TqmiT, aq unda vivaraudoT, rom konstantine dids

(306-337ww.) warmougzavnia `galatozi” da kumurdoSi augiaT saydari,

romelic Semdgom javaxeTis saepiskoposod qceula.28 samwuxarod,

kumurdos taZris mimdebare teritoria arqeologiurad jerac ar aris

Seswavlili da am yoveliveze saubari varaudis doneze rCeba.

rogorc zemoT aRvniSneT, kumurdos taZarze Semonaxulia mravali

warwera, rac mniSvnelovan cnobebs iZleva, ara marto uSualod taZris

agebis Sesaxeb, aramed im periodis saqarTvelos istoriaSi javaxeTis

rolze.·am mxriv gansakuTrebulia samxreTi Sesasvlelis balavris qvaze

warmodgenili warwera, sadac aRniSnulia, rom igi aago 964 wels ioane

episkoposma xuroTmoZRvari sakocaris xeliT, leon afxazTa mefis

zeobisas, `erisTaobasa zuiaÁssa~:

`SewevniTa RmrTisaÁTa. ioane ebiskoposman dadva saZirkveli amis

eklesiisaÁ ÃeliTa Cem codvilisa sakocrisaÁTa, leon mefisa zÀ, adiden

RmerTman, qronikonsa rpd, Tuesa maÁssa a, dResa SafaTsa, a mTuarisasa,

erisTvobasa zuiaÁssa; ese balahvari man dadva; qriste Seewie monasa

Sensa, amen.~29

es warwera asaxavs saqarTvelos istoriis im droindel viTarebas,

rodesac dasavleT saqarTvelos - afxazTa samefos SemadgenlobaSi

javaxeTic Sedioda da mas im periodSi afxazeTis mefis, giorgi II-is Ze,

leon III edga saTaveSi (daax. 957-967ww.) aRsaniSnavia, rom gamefebamde igi

daniSnuli iyo qarTlis erisTavad, ibrZoda kaxeTis SemosaerTebladac,

magram mizans ver miaRwia. kaxeTSi erT-erT brZolas giorgi II (957w)

27 vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, Tb., 1973 gv.: 670-15 28 d. berZeniSili, narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografiidan, (zemo qarTli, Tori, javaxeTi), Tb., 1985w 29 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. gv.:83

Page 26: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

26

emsxverpla kidec, rasac moyva afxazeTSi leon III-is gamefeba. am

periodSi afxazeTi yvelaze Zlieri iyo qarTul samefo-samTavroebs

Soris. leon III-is drosve moZlierda eklesia da bizantiisgan

damoukideblobis mopovebac SeZlo. am faqtis dasturad leon mefem

moqvis saepiskposo taZari aRmarTa da, rogorc vxedavT, mis saxelsve

ukavSirdeba kumurdos kaTedralic.

taZris kedlebma Semogvinaxa kidev araerTi mniSvnelovani cnoba.

maT Soris aRsaniSnavia samxreT karibWis arqitravis mogrZo filaze

reliefurad amoziduli samstriqoniani asomTavruli mwyobri warwera.

v.silogava mas taZris agebis Tanadroulad miiCnevs:

`†saxeliTa RmrTisaÁTa me, Áoane episkoposman daudev dRe axusebaÁ

aRapad vaCe erisTavsa. vin Secvalos – krulia amiT xatiTa, CemiTa

juariTa.~30

xolo samxreTi Sesasvlelis timpanis SemomzRudav TaRze

amokveTili warwera ki, X s-is 80-90-iani wlebiT ifargleba da igi

gabriel kumurdoelis saaRape warweras warmoadgens [tab.#7]. aqve,

mimdebare teritoriaze sxva araerTi saaRape warweraa (sadac aseve

meordeba kumurdos xatis Sesaxeb cnoba), romelTac v. silogava X

saukunis dasasruliTa da XI s-is dasawyisiT aTariRebs.

samxreTiTve, miSenebuli stoas kedelze ki SemorCenilia kidev

erTi mniSvnelovani warwera, romelic gvauwyebs, rom mefe bagrat IV

dedis mariam dedoflisa da zosime kumurdoeli episkoposis nebiT

"aReSena StoÁ ese" anu, es amowmebs im faqts, rom XI s-is 30-ian wlebSi

dasavleT mklavs sami mxridan gars Semoertya stoa, romlis

dazianebuli nawilebic dRemdea SemorCenili:

`[† adiden RmerTman bagrat mefe da dedaÁ ma]Ti mariam dedofali;

aReSÀna StoÁ ese mefobasa maTsa, mRdelTmoZRurobasa zosime

kumurdoelisasa . . .~ (warweras amJamad dasawyisi aklia; SeiZleba igi

boloSic nakluli iyos, radgenac filebi restavraciis dros aris

Casmuli).31

amave periodis aris samxreTi Sesasvlelis marjvniv, zosime

kumurdoelis kidev erTi warwera:

30 v. silogava, dasaxelebuli naSromi, gv.: 41 31 v. silogava, gv.:59-61

Page 27: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

27

`saxeliTa RmrTisaÁTa. me, zosime kumurdoelman Sevmose

sakurTxeveli, barZim-feSxumi, juari da Sevamke xati RmrTaebisaÁ ÃeliTa

daviTisaÁTa. daudev salocvelad bzvobisa e, kÂrieleisoniTa; dekanozi

Seusuenebdes wmidasa samebobasa SesuenebiTa. krulia amiT xatiTa, vin

Seucvalos.~32

aRniSnuli warweriT vigebT, rom taZris epigrafikaSi araerTxel

naxsebeni kumurdos `saSineli~ xati – `RmrTaebisaÁ~ macxovars unda

asaxavdes. rogorc Cans, mas gansakuTrebuli Zala da madli gaaCnda da

mniSvnelovan siwmindes warmoadgenda. misi xseneba gvxvdeba kumurdoeli

episkoposebis mier qarTlis kaTalikosis mimarT dadebul erTgulebis

ficis teqstebSic. sadac yovelTa uzenaes siwmindeTa Semdgom `yovlad

saSinelisa kumurdos xatisa Tavsmdebobaa” aRniSnuli da erTgulebis

niSnad ficia dadebuli. asea 1451-1459 wlebiT daTariRebuli iovane

kumurdoelis daviT qarTlis kaTalikosisadmi miwerili erTgulebis

wignSi. Semdgom (1500-1503) gerasime kumurdoeli mTavarepiskoposis evagre

qarTlis kaTalikosisadmi; (1519-1528) zosime kumurdoelisa basili

yovlisa saqarTvelos patriarq-kaTalikosisadmi miweril erTgulebis

ficis teqstebSi. aRniSnuli werilobiTi wyaroebi warmoadgenen

mniSvnelovan sabuTs imis Sesaxeb, rom maSin rodesac XV saukunis meore

naxevarSi samcxis aTabagi yvarvare II, sakuTari Zalauflebis

gasamtkiceblad, didad iRvwoda saqarTvelos eklesiis erTianobis

daSlisTvis da samcxis mRvdelmTavarTa umetesoba gadaibira kidec,

kumurdoeli episkoposi dedaeklesiis erTguli rCeba.

XVI saukunis I naxevarSi javaxeTis saero da sasuliero

sazogadoeba jer kidev Zlieri iyo. swored am periodSi kumurdos taZari

mniSvnelovnad SekeTda. amis Sesaxeb gvauwyebs dasavleTi minaSenis

Sesasvlelis timpanis warwerebi:

`iesu qriste, didebul-hyav orTave Sina cxorebaTa meored

aRmSenebeli patroni elisbal, deda maTi qristina, mecxedre maTi marix,

Zeni maTni da asulni; amin.~33

32 v. silogava, gv.:60 33 iqve, gv.: 61

Page 28: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

28

aqve moxseniebulia zosime kumurdoelis saxeli: `zosime

kumurdoelsa Seundos RmerTman, amin” da Cndeba kidev erTi mSeneblis

saxeli: `RmerTman galatozsa miqaels Seundven”34.

mosaxseniebeli da saaRape warwerebi sxvac mravalia, maTi

umetesoba X-XI saukunis dasawyisiT TariRdeba. valeri silogavas

naSromSi yoveli maTganis Seswavlis istoria srulyofilad aris

mocemuli, amitomac maTze aq aRar SevCerdbiT.

am mxriv, kumurdos epigrafika gvawvdis vrcel istorias rac

kumurdos taZris garSemo yofila 964 wlidan XI saukunis dasawyisis

CaTvliT da Semdgom XVI saukuniT gagrZelebuli. aq moxseniebulia ara

erTi istoriuli piri, iqneba es kumurdoeli episkoposebi (iovane – Xs-is

50-60-iani wlebi; gabrieli– Xs-is 70-80-iani wlebi; efremi– Xs-is 80-90-iani

wlebi; grigoli_ Xs-is dasasruli– XIs-is dasawyisi; zosime – XIs-is Sua

xanebi; iovane (II) lasurisZe – XV s-is Sua xanebi; gerasime _ XVI s-is

dasawyisi; zosime (II) nauasZe – XVI 10-iani wlebis dasasruli; serapion –

XVI s-is Sua xanebi), saero xelisufalni, sxvadasxva saero piri Tu

uSualod taZris xuroTmoZRvari sakocari da aRdgenis monawile miqael

kalatozi.

XVI saukunis II naxevrisTvis samcxe-javaxeTis mkvidr mosaxleobas

umZimesi periodi daudga. isini osmalebma didi raodenobiT amoxoces,

darCenilebi ki ojaxebiT ayares, TurqeTis teritoriaze gadaasaxles da

gaamusulmanes. swored am periodidan kumurdoSi Sewyda wirva-locva.

XVII–XVIII saukuneTa mijnaze ki, Zlieri miwisZvris Sedegad, kumurdom

daaxloebiT iseTi saxe miiRo, rogoradac dRes warmogvidgeba35 [tab.#1].

mlocvelTa da gulSematkivarTa gareSe darCenili taZari Camocvenili

qvebisganac nel-nela gaiZarcva. gansakuTrebiT XIX saukunidan

moyolebuli, rodesac aq axali, arzrumidan Camosaxlebuli somexi

mosaxleoba gaCnda. maT yofiTi saWiroebebidan gamomdinare ukve

dazianebuli, taZris mTavari sivrce sawyobad gamoiyenes, xolo Semdgom

stoaSi yvelis qarxana moawyves.

34 v. silogava, dasaxelebuli naSromi., gv.:62 35 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в

Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г. gv. 238

Page 29: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

29

sabednierod, kumurdos taZris mimarT mkvlevarebis yuradReba

xSirad aqtiurdeboda. rogorc zemoT ukve aRvniSneT, misi lapidaruli

warwerebi did interess uRvivebda yvelas. wera-kiTxvis gamavrcelebeli

sazogadoebisa da, 1930-ian wlebSi dafuZnebuli, ZeglTa dacvis komitetis

wyalobiT mis dacvas, avad Tu kargad, mainc axerxebdnen. yovel

SemTxvevaSi mosaxleobis TviTnebiTi minaSenebi moarRvies da taZris

sivrce gaaTavisufles. garkveuli sarestavracio-sakonservacio

samuSaoebic warimarTa, razec qvemoT dawvrilebiT visaubrebT. Tumca,

kumurdos gadarCenis sakiTxi kvlav mougvarebelia. dReisaTvis misdami

realuri yuradRebis gamoCenis simwiris gamo, taZris mdgomarebis

gaumjobesebis nacvlad, bunebrivi movlenebisgan Tu miuxedaobiT is sul

ufro metad uaresdeba.

Page 30: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

30

¡ 1.3. kumurdos taZris arqiteqtura

kumurdos taZari arqiteqturuli kompoziciis mxriv, qarTuli

xuroTmoZRvruli skolis erT-erTi gamorCeuli Zeglia. igi warmoadgens

jvar-gumbaTovan, mravalafsidian nagebobas. taZris ZiriTadi sivrcis

gegma jvris formas Semowers da, eqsterierSi, kedlebi sworkuTxa,

geometriulad mwyobr siluets qmnis [tab.#2]. Sida sivrceSi kedlebis

sworxazovneba, TiTqmis srulad qreba da afsidalur monakveTebad

`nawevrdeba”. gamonakliss mxolod, sxvebTan SedarebiT ufro

dagrZelebuli da sworkuTxa, dasavleTi mklavi warmoadgens.

aRmosavleTiT mocemulia Rrma afsidaluri sakurTxeveli. gverdiTa

mklavebSi ki, or-ori afsida erTmaneTis paralelurad aris ganlagebuli.

gumbaTi, afra-trompebis saSualebiT, aRmarTuli iyo afsidTa kedlebidan

Zlierad Sveril maRal, waxnagovan burjebze.

kumurdos taZris jvruli gegmis TiToeul mklavs lorfinebis

orferda gadaxurva aqvs, rac xels uwyobs fasadebze maRali

proporciis, frontoniani kedlis sibrtyis Seqmnas. aq xuroTmoZRvari

warmogvidgens safasado gaformebis sakmaod cxad, simetriul mxatvrul

kompozicias, risi ganmsazRvrelic kedlis sibrtyis damanawevrebeli

samkuTxa niSebia: aRmosavleTiT ori – centraluri sarkmlis aqeT-iqiT;

samxreT da CrdiloeTiT ki centrSi moTavsebuli da or-ori sarkmliT

flankirebuli.

mTlianobaSi Zalian rTulia, dRevandel mdgomareobaze dayrdnobiT,

taZris arqiteqturuli kompoziciis srulfasovnad aRwera, misi saerTo

proporciebisa da siluetis Sesaxeb saubari, ramdenadac taZars aklia

rogorc gumbaTi ise dasavleTi mklavi da karibWis mniSvnelovani nawili.

Tumca, isic aRsaniSnavia, rom 1938-39 wlebsa da 1970-iani wlebSi masze

warmoebuli sarestavracio-sareabilitacio samuSaoebi rom ara, taZars

SesaZloa Cvenamde saerTod ver moeRwia.

amgvarad, mniSvnelovani sareabilitacio samuSaoebi kumurdos 1938-

39 wlebSi nikoloz severovis xelmZRvanelobiT Cautarda. am periodis

kvalis wakiTxva Zalian advilia, radganac, gamoyenebuli masala Tavisi

civi, ruxi feriT mkveTrad gamoirCeva, movardisfro-moyviTalo kargad

Tlili bazaltiT Semosil, yvela fasadze.

Page 31: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

31

restavraciamdeli fotoebi (daviT kakabaZis, eqvTime TayaiSvilis

kvlevisas gadaRebuli Tu giorgi CubinaSvilis da Nnikoloz severovis

kumurdosadmi miZRvnili naSromis vrceli foto masala36) [tab.:#3] naTlad

mowmoben taZris aRmosavleTi fasadis qveda registrSi, niSebis orive

mxares da aseve, centrSi gamoclil, “gamoRrutnul” adgilebs, rac

aSkara vandalizmis saxes atarebs. garda amisa, miwisZvrisgan Tu

bunebrivi naleqisa da qaris zemoqmedebisgan taZris gumbaTi, jvris

mklavebis gadaxurva, mTeli dasavleTi mklavi srulebiT CamorRveul-

ganadgurebuli iyo. Sedegad ki, SemorCenili nawilebic srulebiT

daucveli aRmoCnda momdevno permanentuli dazianebisgan. amgvarad, (XX

s.-is) pirveli sareabilitacio samuSaoebi, xarisxis miuxedavad,

taZrisTvis udaod sasicocxlo mniSvnelobis iyo.

aRmosavleT fasadze [tab.:#5] 1938-39 wlebis restavraciis kvali

(ruxi filebi) - gvxvdeba cokolidan zemoT, daaxloebiT sami-oTxi

mwkrivi srulad, Semdgom marcxena qveda sarkmlis garSemo. sabednierod,

Cven SemogvrCa sarkmlis TaRovani Wrilis Semamkobeli pirvandeli

detali da masze dabjenili ornamentuli wnuliT Semdgari jvari,

romelic Tavis mxriv Semofarglulia aseve ornamentirebuli TavsarTiT.

marjvena mxares sarkmlis sapire mTlianad aRdgenilia Seumkobeli

qvebiT, Tumca umetesad gamoyenebulia, nakluli filebis zomis

Sesabamisi, Tanadrouli movardisfro qvebi. am mxriv gamoCnda

restavratorTa damokidebuleba: sadac SesaZlebeli iyo adgilze

damagrda Tavdapirveli qvebi, xolo zogan gamoyenebul iqna Camocvenilis

zomis Tanadrouli filebi37. swored es ganapirobebs adgil-adgil ruxi

feris didi masebidan Tvalis dasvenebas da pirvandeli qvebis

monacvleobiT fasadis Semsubuqebas. vfiqrob, es ukanaskneli Zalian

mniSvnelovani gamosavali iyo Seqmnili situaciidan. Tumca, aRniSnuli

yvela SemTxvevaSi ver iqna gamoyenebuli. magaliTad, aseTia aRmosavleTi

mklavis samxreTi kedeli, sadac, Zvel fotoebze dayrdnobiT, mxolod

SuaSi - filebis sami mwkriviRa iyo SemorCenili, sxva danarCeni ki

srulebiT moSiSvlebuli. Sesabamisad, es vrceli danakargi axali

masaliT iqna Sevsebuli. aseTive mdgomareobaSia aRmosavleTi fasadis

36 Н. Северов, Г. Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда, Памятники Грузинской архитектуры, Ч. I, М., 1947 37 isini xSirad safasado perangis saerTo tonalobidan amovardnilia, rac gvafiqrebinebs, rom morRveuli dasavleTi mklavis interieris filebs warmoadgens.

Page 32: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

32

frontoni, sadac ruxi Tanabari zomis filebiT moxda zeda registris

amoyvana da gadaxurvisTvis safuZvelis Seqmna. sainteresoa, rom

aRmosavleTi fasadis karnizis marcxena qanobi severovis droindeli

restavraciis Sedegia, xolo marjvena 1970-80-iani wlebis. es, sxva mraval

detalTan erTad, mowmobs, rom am periodSi dagegmili samuSaoebi ver

dasrulda da igi mxolod 30 wlis Semdeg gagrZelda, rac aseve Sua

gzaze iqna mitovebuli. (kumurdos sarestavracio-sareabilitacio

samuSaoebs dawvrilebiT ganvixilavT 1.5. qveTavSi).

ratomRac, XX saukunis arc erTi periodis sarestavracio samuSao

samxreT karibWes ar Sexebia [tab.:#6-d)] da igi dResac iseve

perangmorRveuli warmodgeba, rogorc daviT kakabaZis arqivSi dacul

fotoebze, Tu d.ermakovisa da i.gilgendorfis restavraciamde asaxul

foto masalaze.38 Zvel fotoebze dakvirvebisas [tab.#3-b)] ikveTeba erTi

saintereso faqtic: karibWis eqsterieris aRmosavleT kedelze dRemde

SemorCenilia (erTmaneTis Tavze) mxolod samiod ruxi fila. maT

gagrZelebas Cven taZris samxreTi fasadis marjvena mxares (da aseve, amave

mklavis aRmosavleT kedelze) qvemodan mexuTe da meeqvse rigebis saxiT

vxedavT [tab.:#6-d)]. pirvelad Zvel fotoze amis danaxvam dabneuloba

gamoiwvia, radganac foto asaxavs restavraciamdel kumurdos, xolo muqi

feris qvebi ki ukve SeimCneva. dReisaTvis, adgilze kargad dakvirveba

gviCvenebs, rom aRniSnuli filebi, TiTqmis, iseTive nacrisferia rogorc

Cven severovis mier restavrirebuli nawilebisas aRvwereT, Tumca maT

Soris tonalobaSi mainc SeimCneva sxvaoba - isini odnav ufro muqia.

aseve, filebi erTmaneTTan sufTad aris dakavSirebuli, ar Cans duRabis

kvali, xolo 1938-39 wlebis restavraciis kuTvnil monakveTebze duRabi

gamosulia zedapirze da yvelgan CamoRvenTilia. amrigad, vadasturebT

ufro adrindel saremonto samuSaoebis kvals. dasavleTi minaSenis

warweraze dayrdnobiT Cven viciT, rom XVI saukuneSi taZars

mniSvnelovani sareabilitacio samuSaoebi Cautarda da SesaZloa swored

am periodis kuTvnili iyos es detalebic, Tumca Tavad minaSenis

mopirkeTeba muqi vardisferia.

38 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г

Page 33: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

33

taZris samxreT fasadze 1938-39 wlebis samuSaoebis kvali Cans aseve

marcxena sarkmlis Wrilis garSemo da Semamkobeli “warbis” TaRovan

moxazulobaze. aq marjvniv Tavdapirveli movardisfro qvaa gamoyenebuli,

marcxniv ki ruxi. sabednierod, gadanakecebi pirvandeli saxiT SemorCa,

rac warmogvidgens ornamentuli Semkulobis nimuSs. fasadis centrSi

SeWril niSaSic, marjvena kedlis Sua welze ikveTeba ruxi da amasTanave

muqi Rvinisferi qvebi. [tab.:#7-b)].

miuxedavad imisa, am periodis restavraciisas ruxi feris qva iqna

gamoyenebuli, Tu adgilze damagrda pirvandeli qva, misi gamorCeva mainc

advilia, radganac CamoRvenTili duRabi da xelosanTa ugulisyuro

muSaoba yvelgan Zalian SesamCnevia. samxreTi fasadis marjvena sarkmeli

Tavisi SemkulobiT dauzianeblad SemorCa, rac CvenTvis friad bednieri

SemTxvevis wyalobaa, radganac swored mis zemoT mavanT Tofis mizanSi

sroliT SeuqceviaT Tavi. fasadebze araerTgan aris natyviarevis

calkeuli kvali, magram es adgili gansakuTrebiT moswonebiaT samizned

da mravalgzisi srolisgan vrceli monakveTia gamoRrutnuli.39 [tab.#6,a)]

samxreT fasadze, marcxena sarkmlis mimdebare perangis wyoba

araTanabar zedapirs qmnis. es gaxlavT Camocvenis piras myofi qvebis

adgilze uxeirod damagrebis Sedegi, ris drosac ar iqna

gaTvaliswinebuli duRabis saWiro sisqe, ar momzadda saTanadod kedlis

wyobis Sida struqtura da a.S. [tab.#6,g)] gansakuTrebiT wamoweulia,

sarkmlis Wrilis garSemo da TavsarTis Tavdapirveli ornamentirebuli,

centraluri filebis (rac karibWeSi dawyobil fragmentebs Soris

amovicaniT) nacvlad, 1939 wlis restavraciisas, Casmuli ruxi qvebi.

rac Seexeba samxreTi fasadis Semamkobel karnizs, sabednierod,

misi Tavdapirveli ornamenti, TiTqmis, srulad SemorCa. mxolod marcxena

kideSi Tvals kvlav Wris ruxi feris samiod fila da aseve TvalsaCinoa

centrSi uSualod kexSi gamoyenebuli Ria vardisferi filebi, rac

momdevno restavraciis Sedegia.

39 aRsaniSnavia, rom k.kekeliZis sax. xelnawerTa institutSi dacul eq. TayaiSvilis foto masalaze (e.TayaiSvilis fondi, saqaRalde - 259, konverti – 4) (1902w.) es adgili srulebiT uvnebelia. aRniSnuli masala gamoqveynebulia: Maтepиалы пo apxeoлoгии Кaвказa,

Выпуск ХII, Под ред. Графини Уваровой, Москва 1909

Page 34: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

34

Zeglze dakvirvebas dasavleTiT vagrZelebT [tab.#8]. rogorc ukve

aRvniSneT, aq fasadis kvalic ki aRar aris darCenili. Tvals xvdeba

mxolod mokveTili mklavis Sedegad CamorRveuli, gaSiSvlebuli

duRabis gulis qvaRorRiani monakveTebi da samxreT-dasavleTi da

Crdilo-dasavleTi monakveTebis sxvadasxva feradovani laqebiT

aTamaSebuli Sesamoseli. es ukanaskneli, TiTqmis, srulad 1938-39

wlebis restavraciis Sedegi unda iyos. aq moyviTalo-movardisfro

filebis pirvandeli wyoba mxolod orive mxaris kideSi warmodgeba. sxva

danarCen monakveTebze erTmaneTis mimdevrobiT qaosurad mimobneulia

ruxi, Rvinisferi da moyviTalo feris filebi.

Cven vcdilobT ganvsazRvroT, Tu Tavdapirvel wyobaSi ramdenad

figurirebda Rvinis feri qvebis aseTi simravle. dakvirveba gvaZlevs

varaudis safuZvels, rom es qvebi marTlac kumurdos kuTvnilia, Tumca

ara safasado wyobis, aramed dasavleTi mklavis Sida kedlebis, radganac

interierSi marTlac xSirad gvxvdeba msgavsi feris kvadrebi. fasadebi ki

erTiani movardisfro-moyviTalo bazaltis qvebiT iqneboda

mopirkeTebuli da mxolod aRmosavleTi fasadis ideur-mxatvrul

sistemaSi warmodgeboda aqcentebis saxiT, rogoric aris mewamuli jvari

da centraluri sarkmlis Semkulobis Semadgeneli Sida wiTeli TaRi.

vfiqrobT, saremonto samuSaoebisas maqsimalurad gamoiyenes maT xelT

arsebuli Camocvenili filebi da SiSvel fasadze `droebiT~ daamagres

isini. nikoloz severovs damuSavebuli hqonda kumurdos srulad

aRdgenis proeqti [tab.:#4] da advili safiqrebelia, rom is, iseve

rogorc Semdgom 1970-80-ian wlebSi taZris reabilitaciaze momuSave

rusudan gverdwiTeli da Tamar nemsaZe, axlo periodSi taZris

srulyofilad aRdgenas moeloda, Tumca verc erT SemTxvevaSi, araTu

sruli restavracia, aramed restavratorTa mier im konkretul momentSi

dagegmili samuSaoebic ki, ver iqna bolomde miyvanili (dawvrilebiT ix.

Tavi1.5.). dakvirvebis Sedegad gamotanil am daskvnas amyarebs 1902 wlis

periodis foto masala,40 rac kumurdos dasavleT mxares srulebiT

perangSemorRveul kedlebs warmogvidgens. qronologiurad mogviano

40 xelnawerTa instituti - e.TayaiSvilis fondi, saqaRalde - 259, konverti – 4 (es fotoebi gamoqveynda: Maтepиалы пo apxeoлoгии Кaвказa, Выпуск ХII, Под ред. Графини Уваровой,

Москва 1909))

Page 35: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

35

fotoebze41 ki, ukve Cndeba sxvadasxva tonalobis filebis monacvleoba.

[tab.:#3 g)]

rac Seexeba CrdiloeT fasads [tab.#9], aqac qveda registri

mTlianad nacrisferi qvebiTaa Semosili. igi moicavs qvemodan qvebis

daaxloebiT Svid rigs. marjvena mxares am aRdgenil monakveTSi erTi-ori

Tavdapirveli qvaa Casmuli. amis Semdgom kedlis zedapiri

uswormasworoa, rac gapirobebulia qvebis adgilze (uxeirod)

damagrebiT. sabednierod, orive sarkmlis Wrili Tu TavsarTi

xeluxleblad SemorCa, Tumca droTa ganmavlobaSi am fasads soko

gansakuTrebiT moedo da marjvena sarkmlis TavsarTi mTlianad dafara.

karnizis vrceli nawilic, Tavisi ornamentuli motivebiT, Tavdapirvelia.

mxolod marjvena qanobis qveda kideSia Casmuli Seumkobeli oriod qva

da aseve centrSi gvxvdeba ukanaskneli restavraciis vardisferi filebi.

ruxi filebis sami rigi mocemulia aseve marcxena sarkmlis TavsarTis

zemoT. rac Seexeba Crdilo-aRmosavleT monakveTs (anu aRmosavleTi

mklavis CrdiloeT kedelsa da CrdiloeTi mklavis momijnave monakveTs)

[tab.#9 d)], aqac qveda registri mTlianad ruxi feriTaa amoyvanili,

Tumca wyobis simWidrove da `sisufTave~, aseve muqi ruxi feri

gvafiqrebinebs, rom igi 1938-39 wlebis restavraciamde arsebobda.

xelnawerTa institutSi dacul, eqvTime TayaiSvilis, zemoT xsenebul,

masalebSi Semonaxuli fotoebi Cven saSualebas gvaZlevs gavamyaroT

Cveni varaudi, ramdenadac maTze TvalnaTliv Cans am adilebze muqi

feris filebis ukve arseboba. zeda registrSi ruxi feris qvebi Casmulia

mxolod mklavTa gadakveTasTan ornamentiT Semkuli trompis gaswvriv -

orive mxares. miuxedavad imisa, rom es adgilic pirveli restavraciis

kuTvnili filebiT aris awyobili, rogorc Cans, 1938-39 wlebSi adgilze

damagreba gaxda saWiro, razec metyvelebs sqlad gamoJonili duRabis

kvali.

istoriuli drois siave gansakuTrebiT naTlad 1938-39 wlebis

samuSaoebis Sedegebs etyoba. yvelasaTvis cnobilia, rom es iyo

saqarTveloSi umowyalo represiebis periodi, rasac emsxverpla

uSualod kulturuli memkvidreobis dacvis komitetis damaarsebeli da

qarTuli Zeglebis saremonto samuSaoebis samwliani proeqtis

41 1955w. galaktion tabiZis mogzaurobis fotoreportaJi.

Page 36: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

36

iniciatori dimitri SevardnaZe. am yovelives gaazrebiT ki, naTeli xdeba

Tu im periodSi ra viTarebaSi uwevdaT Zeglebze muSaoba. erTdroulad

mimdinareobda 30 umniSvnelovanesi Zeglis reabilitacia, rasac win

uZRoda yvela maTganis zedmiwevniTi Teoriuli Seswavla. Cven

konkretulad kumurdoze visaubrebT, risi dasturic g. CubinaSvilis

kvleva da n. severovis naxazebia, magram uSualod saqmis warmarTvisas

specialistis mier xelosnebis zedamxedvelobis nakleboba aSkaraa. am

ukanasknelis Sedegi ki, samuSaoebis xarisxze aSkarad uaryofiTad aisaxa.

magram miuxedavad amisa, mainc unda gaviTvaliswinoT aRniSnuli umZimesi

wlebi. faqti erTia, dResac ki, Cvens qveyanas ar Seswevs unari da

saSualeba, ara Tu gamoasworos im winare samuSaoebis uaryofiTi

memkvidreoba, aramed taZari daicvas amJamindeli mdgomareobisgan, rac

droTa ganmavlobaSi ufro da ufro mZimdeba. samwuxarod, Cven mowmeni

vxdebiT kumurdos absoluturad bedis anabara mitovebulobis, radganac

ukve 30 welze metia, mis mimarT arc erT saxelmwifo struqturas

saTanado yuradReba ar gamouCenia. mas mxolod adgilobrivi mosaxleoba

ar tovebs da myudro TavSesaqcevi adgilis saxiT taZris Sida sivrces

saqeifo da banqos saTamaSo adgilad iyenebs. am sakiTxs kidev araerTxel

SevexebiT, radganac es Zlier savalaloa.

Page 37: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

37

1.3.1. safasado Semkulobis aRwera

Tu kumurdos taZris arqiteqturuli masebis danaklisis

garkveulwilad warmodgena, aRdgena SesaZlebelia, misi Semkulobis

danakargis rekonstruqcia srulebiT miuRwevelia (axali masalis

aRmoCenamde).

miuxedavad aRniSnulisa, mainc SeiZleba miviCnioT, rom kumurdos

taZris safasado Semkulobis mTavar aqcents aRmosavleTi fasadi

warmoadgenda [tab.:#5]. aq kedlis sibrtyeze maxvili kuTxiT SeWrili

ori niSa, Tavisi ganlagebiT, mkveTrad gansazRvravs mTeli fasadis

danawevrebas. niSebs Soris moqceulia fasadis centrSi gaWrili,

saSualo zomis, TaRovani sarkmeli, rTuli ESemadgenlobis SemkulobiT.

fasadis kideebSi ki, erTmaneTis Tavze, ornamentebiT damSvenebuli,

pastoforiumebis or-ori sarkmelia. qveda `sarTulis” sarkmlebi odnav

gverdiT, niSebisken aris moTavsebuli, zeda wyvili ki niSasa da kedlis

kides Soris Tanabari daSorebiTaa gaWrili. kidev ufro zemoT, fasadis

centralur RerZze, kvlav CuqurTmebiT Semofargluli wriuli

sarkmelia, rasac mosdevs ioane episkoposis, erTstriqoniani, didi zomis,

mwyobri asomTavruli warwera. bolos ki yovelive golgoTas mewamuli

jvariT gvirgvindeba. Tumca, rogorc g. CubinaSvilis aRwerilobidan da

n.severovis rekonstruqciuli naxazidan Cans42 [tab.:#4] restavraciamde,

aRniSnuli jvris zemoT, kidev erTi mkveTri maxvilis saxiT, mewamuli

ferisve rombebis asxmiT warmodgenili jvari avsebda frontons.

samwuxarod, CvenTvis misi aRqma mxolod warmosaxvas Tu daefuZneba,

radganac Zvel (Tundac 1902wlis) fotoebzec ki, srulebiT ar ganirCeva.

aq yvela detali, fasadis Semkulobis TiToeuli elementi Zalian

saintereso da mniSvnelovania, amitom saWiroa yoveli maTganis detaluri

aRwera.

amgvarad, fasadis mTavar maxvils centraluri sarkmeli

warmoadgens. misi TaRovani Wrilis formas imeorebs, ormagi Tasmisgan

Semdgari, msubuqad wnuli ornamentuli sapire. Semdgom mas erTvis

Rvinisferi (mewamuli) qvebisgan warmodgenili TaRi, romelic fasadis

42 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г. gv.: 245

Page 38: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

38

vardisfer perangTan SepirispirebiT mkveTradaa aqcentirebuli. am

yovelives ki, agvirgvinebs rTuli Sedgenilobis moCarCoeba. sarkmlis

Wrilidan, ufro zustad ki mewamuli TaRidan, didi intervaliT

mocemulia maRali reliefuri TavsarTi. igi Semkulia mcenareuli

ornamentiT, romelic warmoadgens samdanayofian, Sewyvilebul farTo

foTlebs, rac TaRis kideebidan maRla miemarTeba da centrSi

SeumCnevlad erwymis erTmaneTs. aRniSnuli sakmaod masiuri TavsarTi

ebjineba marTkuTxa formis kronSteinebs. [tab.:#5-g-d)]. es gaxlavT, erT-

erTi yvelaze saintereso, originalurad Semkuli detali kumurdos

safasado dekoraciul sistemaSi. marjvena mxares mocemulia kedlis

sibrtyidan Zlier gamoziduli `bloki”. zeda nawili, anu uSualod

TaRis sayrdeni, viwro lavgardanis saxiT, Seumkoblad aris datovebuli.

mis qvemoT ki, gamosaxulia adamianis Sewyvilebuli, or-ori `niRabi”.

ramdenadac gamosaxulebebi uSualod waxnagebzea warmodgenili,

frontalurad yurebisas Cans mxolod niRbis nawili: nuSis formis, gare

kideSi odnav daxrili Tvalis moxazuloba; piris, aseve daxrili, Wrilis

naxevari da `Sublis” centridan gadasrolili, zemoT gadrekili erTi

`dalali”. kronSteinis frontalur mxareze, niRbebs Soris moTavsebulia

qvemoT patara ori burTula (centrSi CakveTili wertiliT), romelsac

Semofarglavs zemoT aziduli, erTmaneTis sapirispiro mxares oTxad

gantotili, burTulebiani daboloebis mqone gamosaxuleba. [tab. #5 g)]

rac Seexeba marcxena kronSteins, aq igive principiT gamosaxulia

mxolod ori niRabi (erTi TiTo mxares). uSualod waxnagze modis saxis

centraluri RerZi. ris gamoc, frontaluri aRqmisas, Cans mxolod

profili. am SemTxvevaSi mkveTrad moxazuli nuSis formis Tvalis Wrili

ar aris dabla daxrili. samwuxarod, saxis qveda kide kuTxeebSi

Camotexilia da ar Cans piris Wrili. rac Seexeba zeda nawils, aq ostati

mkafiod Semowers Sublis centridan Rrmad CakveTil ormag Rars. igi

marTkuTxedis mcire gverdze isevea zemoT gadrekili rogorc marjvena

gamosaxulebis SemTxvevaSi aRvniSneT, xolo centralur mxares ki,

savaraudod adgilis uqonlobis gamo, CakveTili ormagi Rari saxis

formas ar scdeba, anu gadrekili monakveTi aklia. amis Semdgom ki,

mokle, wvrili da xSiri talRovani RarebiT gadmocemulia Tmebisa Tu

Tavsaburis miniSneba. `niRbebis~ gamosaxulebaTa Soris frontaluri

Page 39: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

39

sibrtyis uSualod centrSi ori morkaluli Rerodan amozrdilia

foToli (rac erTgvarad waagavs stilizebul Subis wvers, maxvils),

xolo Tavebs zemoT, orive mxares gamosaxulia mcire zomis erTnairi

figura, rac gaSlili frTebiT, TaviT dabla, mfrinav mtreds

mogvagonebs. [tab. #5 d)]

aRniSnuli detalebi ebjineba maT qvemoT (vertikalur RerZze)

Sewyvilebulad warmodgenil figurebs. es gaxlavT oTxi maxareblis

simboluri gamosaxuleba _ angelozis, arwivis, xarisa da lomis saxiT

[tab. #5 b)]. marjvniv, zemoT mocemulia Saravandiani arwivi – igi

gamosaxulia sarkmlisken mimarTuli, Tumca frTebi frontalurad aqvs

gadaSlili. niskartTan mcire oTxkuTxa formis detalia kedlis

sibrtyidan sakmaod maRla amoziduli (ufro maRla vidre uSualod

arwivis Tavia), mis centrSi ki CakveTilia (tolmklava) jvari. didi

klanWebiT aqcentirebuli fexi, rac, profilSi gamosaxvis Sesabamisad,

mxolod erTi Cans, dadebuli aqvs momrgvalebuli zedapiris mqone

Sverilze. arwivis sxeuli da frTebis zeda nawili damuSavebulia

qvemodan momrgvalebuli RarebiT, riTic xdeba calkeuli mcire

nawilebis gamokveTa bumbulis miniSnebis saxiT. frTebis qveda nawili ki,

plastikurad gadrekili sami grZivi bumbuliT sruldeba. rac Seexeba

kuds, igi trapeciuli formis mkveTri geometriuli moxazulobiT

gamoirCeva da warmodgenilia oTxi CakveTili RariT (bumbulTa

gancalkevebis mizniT). mis qvemoT mocemulia frTosani cxoveli.

samwuxarod, cxovelis Tavi, romelic horeliefurad iyo gamosaxuli,

orive mxares motexilia. Tumca, marjvniv Cans ufro mokle da odnav

ofro msxvili wina kidurebi, riTic eyrdnoba aseve momrgvalebuli

zedapiris mqone Sverils. am niSnebiT, vfiqrob, igi loms unda

warmoadgendes. samwuxarod, orive mxares frTebi sakmaod dazianebulia,

magram imis garCeva kia SesaZlebeli, rom zedapiri sakmaod sqematurad

iyo damuSavebuli da bumbulis faqturis asaxvas ar daeTmo didi

yuradReba. cxovelTa masiuri sxeulis gamo naklebi adgili darCa

frTebisTvis, amitom maTi asaxuloba mxolod viwro, zemoT

momrgvalebuli, qvemoT ki gadrekili saxis reliefuri formiT

ifargleba. rac Seexeba marcxena mxares angelozis gamosaxulebas, igi

gaxlavT sakmaod sibrtyobriv-grafikuli xasiaTis. mkveTrad

Page 40: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

40

gamokveTilia mxolod Saravandi, xolo misgan odnav amozidulia Tavis

ovali. wvrili daxrili xazebiT (Sublis centridan orive mxares

gadaSlis saxiT) gamosaxulia Tmebi. CakveTilia Tvalis nuSis formis

Wrilebi, sakmaod grafikulad miniSnebulia cxviris moxazuloba

CaWdeuli nestoebiT da tuCebis viwro Rari. tanze gadasvla

xorcieldeba mokle kisris saSualebiT. aq dazianebuli zedapiris gamo,

rTulia Sesamoselsa da frTebs Soris zusti sazRvris wakiTxva, Tumca

mainc mkafioa samosis zogadi Strixebi. mxrebze mocemulia daaxloebiT

eqvsi ovaluri CakveTili Rari, maT Soris ki centrSi samkuTxa Rarebis

asxmaa. qvemoT, gulmkerdTan, marcxena mxares, isev ovaluri moxazulobis

`nakecebia~. aqve Zalian patara da Txeli xelebia mocemuli, sadac

marjvena xelSi wignia aqcentirebuli, xelebis qvemoT ki isev grZeldeba

sxvadasxva mxares mimarTuli (ovaluri da horizontaluri) mokle

grafikuli CakveTili Rarebis monacvleoba, rac arSiis saxiT dabla

daxrili kideebiTa da centrisken mimarTuli RarebiT sruldeba. Tavi

imdenad gazrdilia zomaSi, rom srulebiT darRveulia sxeulis

proporciebi. rogorc aRvniSneT, xelebi faqtiurad arc Cans, maT

arsebobas mxolod saxarebis pyroba warmoaCens. rac Seexeba fexebs, isini

gamosaxulia Zalian pirobiTad, quslebiT ebjineba erTmaneTs da

urTierTsapirispirodaa gaSlili. kvlav zedapiris dazianebis gamo

rTulia zustad Tqma, magram, rogorc Cans, aq warmodgenilia TiTebis

falangebis aRmniSvneli Rarebi.

am gamosaxulebaTa Semdgom sapire ikvreba, dabali reliefis, or

lilvs Soris moqceuli, S–seburi formis mcenareuli ornamentiT. is

SeiZleba miviCnioT stilizebul, vazis daklaknil, uwyvet lerwad,

saidanac gamozrdilia samdanayofiani mcire foTlebi. aq foTlis zeda

nawili warwvetebuli da gadrekilia, Semdgom modis elifsuri formis,

Sua nawili da bolos, yvelaze mcire - burTulis saxis, rac damatebiT

centrSi Rrma CakveTili wertiliT sruldeba.

rogorc aRvniSneT, aRmosavleTi fasadis centraluri sarkmeli

orive mxridan flankirebulia gegmaSi samkuTxa, maRali niSebiT, ris

TaRovan daboloebaSic Casmulia dekoraciuli trompebi figuruli

horeliefebiT [tab. #5-e)]. trompebis qveda kideSi warmodgenilia, sakmaod

moculobiTi formis, wverosani mamakacis Tavebi, romelTa zemoTac

Page 41: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

41

trompis zedapiri dafarulia radialurad ganfenili reliefuri

RarebiT (sxivebiT). marcxniv, sadac asomTavruli CakveTili warweris

Tanaxmad (caÁ)43 zecis personifikaciaa warmodgenili– samkuTxa niSis

maxvili kuTxidan iSleba TaRovani Semowerilobis sada, srulebiT

Seumkobeli qvis zedapiri saidanac maRali reliefiT, Zlier

moculobiTi Tavis qalis ovaliT warmodgenilia wverosani mamakaci,

romelic zemodan gadmoscqeris yovelives, iseve rogorc marjvena mxares

analogiurad ganTavsebuli wverosani kacis Tavi (gamosaxulebasTan

datanil asomTavrul niSnebs mkvlevarebi kiTxuloben rogorc -

q(ue)y(ana)[Á] )44. orive gamosaxulebis mTavari maxasiaTeblebi: Tavis qalis

moculobiTi (`burTiviT~) forma; gamoSverili, mrgvali yurebi; Rrmad

CakveTili farTo Tvalebis Wrili, gadabmuli warbebi; mkveTrad

wagrZelebuli, wawvetebuli wverebiT Semosili saxe – absoluturad

identuria. amis gaTvaliswinebiT ki, TvalsaCinoa maTgan ganfenili

radialuri sxivebis gansxvavebuloba. marjvena mxares sxivebi

amoburculi saxiTaa damuSavebuli, xolo marcxena mxares piriqiT

CaRrmavebulia. 45

unda aRiniSnos, rom gamosaxulebebis zedapiri, gansakuTrebiT

cxvir-piris areSi sakmaod dazianebulia da rTulia ufro detalurad

aRwera.

amave fasadze, niSebs Soris centralur RerZze gaWrilia

ornamentiT Semkuli wriuli sarkmeli. aq warmodgenilia konturuli

saxis wvrilad Semomfargvleli zolis SigniT sakmad ganieri sartyeli,

sadac mocemulia palmetebCawerili rgolebis asxma.

amis zemoT ki, mocemulia asomTavruli, mwyobri saqtitori

warwera: `q(rist)e, S(ei)w(yal)e Áov(a)ne eb(is)k(opo)si, am(i)si

m(a)S(À)n(e)b(e)li, dR(e)sa m(a)s~.46 xolo yovelives ki, dReisaTvis,

agvirgvinebs mewamuli feris, orsafexurovani postamentidan amozrdili,

golgoTas jvari. wm. eqvTime TayaiSvili kumurdos aRmosavleTi fasadis

aRwerisas, aRniSnavs, rom warweris zemoT feradi qvebiT Seqmnili

43 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. gv.:51 44 iqve, gv.,52 45 aRsaniSnavia, rom qveynis gamosaxulebis msgavsad, CrdiloeTiT evas Tavs amkobs amoburculi sxivebi, xolo zecis gamosaxulebis msgavsad CaRrmavebulad aris gadmocemuli sxivebi samxreTiT, adamis TavTan. 46 v. silogava - dasaxelebuli naSromi. gv.:44

Page 42: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

42

lamazi jvaria, Tumca qvebis didi nawili amovardnilia (`Надъ этою

надписью былъ красивый крестъ составленный из разноцветныхъ камней, но камни

теперь большею частью выпали.”47). marTlac, mis mier warmodgenil foto

masalaze Cans safexurovan postamentze jvris mkveTri moxazuloba.

Tumca, cxadia fotoebi Sav-TeTria da Zalian rTulia imis Tqma, Tu ra

igulisxmeba `ferad qvebSi”. Cvenamde igi aRdgenili saxiT aris

moRweuli. dakvirvebis Sedegad naTlad Cans Casmuli qvebis adgilebi.

postamenti qveda mklavis sawyisiT, pirvandeli mewamuli ferisaa,

Semdgom Casmulia muqi vardisferi qvebi (sadac duRabi gamoJonilia da

zedapirze mkveTrad Cans), aseve muqi vardisferi daboloeba aqvs marcxena

mklavs, xolo sxva nawilebi ki pirvandeli kuTvnilebis unda iyos da

mxolod mciredad aris duRabiT Semagrebuli. amgvarad, Tavdapirveladac

aq mxolod mewamuli feri iyo gamoyenebuli da rogorc ukve aRvniSneT,

giorgi CubinaSvilis aRwerilobis Sesabamisad, mewamulive, wveriT

dayenebuli kvadratebisgan Semdgari jvari avsebda frontons48.

aRmosavleTi fasadis Semkulobis mkacr simetriulobas xazs usvams

pastoforiumebis sarkmlebis ganlageba [tab. #5-a)]. qveda viwro Wrilis

sarkmlebi odnav Caweulia niSebisken, xolo zeda ki, zustad centrSia

gaWrili. rogorc safasado wyobis aRwerisas aRvniSneT, aRmosavleTi

fasadis qveda registri, swored sarkmlebis midamoebSi, srulebiT

gamongreuli iyo, amis gamo Semkulobis sruli aRwera SeuZlebelia,

Tumca sabednierod, mniSvnelovani fragmentebi mainc saxezea.

amgvarad, marjvena mxares qveda viwro, ovaluri sarkmlis Wrilis

Semomfargvleli Seumkobeli qvebi restavraciis Sedegia, aq

gamoyenebulia umetesad Tanadrouli movardisfro bazalti, mxolod

zemoT, uSualod TaRovan nawilSi Casmulia “myvirala” ruxi fila,

razec gamoyvanilia jvris qveda mklavi [tab.#5-v)]. am detaliT iqmneba

laTinuri jvari, romlis zeda mklavebic Tavdapirvel ornamentul

Semkulobas warmogvidgens. aq gamosaxulia jvris moxazulobis

konturuli sartylis SigniT ormagi wvrili Tasmebisgan (pirobiTad rom

vTqvaT, rvianebis, Tu usasrulobis niSnis), mWidro uwyveti wnuliT

47 Maтepиалы пo apxeoлoгии Кaвказa, Выпуск ХII, Под ред. Графини Уваровой, Москва 1909, gv.: 36 48 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г. gv.: 245

Page 43: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

43

Semdgari ornamenti, sadac zeda mklavebis kuTxeebidan gamozrdilia

mkveTrad gamoyofili `burTulebi~ (kuTxeebidan Sverili mcire rkalebis

saxiT, centrSi CakveTili wertiliT). jvris gamosaxulebas ki erTvis

mxolod zemodan wvrili zoliT Semofargluli, amgvarive uwyveti

grexili ornamentis mcire TaRi, risi dasawisi da dasasrulic

aqcentirebulia erTnairi gamosaxulebiT. es gaxlavT reliefuri, Zalian

wvrili ormagi zolisgan Semdgari, erTmaneTze gadabmuli ori

(erTmaneTisDSesayarze gaxsnili) rgoli. TiToeuli maTganis centrSi,

gulSi CakveTilia wertili. es ukanasknelnic Semofarglulia saerTo

TasmiT. rgolebis qveda Sesayarze mcire ornamentuli detalia, rac

erTmaneTze “zurgiT” mibjenil or naxevarrkals warmoadgens da bolos

– rgolebis qvemodan orive mxares Camozrdilia TiTo, boloSi

gadrekili reliefuri detali, rac Tavisi plastikuri moxazulobiT,

frTebis asociacias iwvevs.

fasadis marcxena mxares, qveda sarkmlis Semkulobis SemTxvevaSi

gagvimarTla. aq SemorCa TaRovani Wrilis Semamkobeli ornamentuli

sapires fragmenti, saidanac amozrdilia, marjvena mxares aRwerili

jvris analogiuri gamosaxuleba. ramdenadac saxeze srulad gvaqvs

TaRovani moxazulobis ornamentuli sapiris centridan amomavali jvris

gamosaxuleba, vxedavT rom igi realurad sulac ar yofila iseTi

grZeli qveda mklavis mqone, rogorc, marjvena mxares, restavraciis

Sedegad gamovida. aq warmodgenilia mkafio moxazulobis jvari,

romelic, rogorc ukve aRvwereT, Sedgeba konturul monaxazs SigniT

uwyveti, ormxares kvanZebisgan Semdgari (rvianebi/usasrulobis niSani)

lentisgan. xolo marjvena sarkmlisgan gansxvavebiT aq jvari

gvirgvindeba ara aseTive ornamentuli TaRiT, aramed rgolebis jaWviT

Semkuli gadanakecebiani TavsarTiT. sainteresoa, rom am ukanasknel

SemTxvevaSi, jvris zeda mklavis orive mxares mocemulia samyura niSani

(Triquetra). [tab.#5-v)]

rac Seexeba zeda sarkmlebs, maTi zoma ufro mcirea, Tumca isinic

iseTive TaRovani Wrilis mqonea, romelsac amkobs srulad

Semomfargvleli ornamentuli sapire. Soridan orive sarkmlis

Semkuloba zogadad erTnairia, ramdenadac TaRovani arSiis SigniT

viTardeba Tanabari moculobis ornamenti, Tumca realurad mamkobi

Page 44: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

44

motivebi srulebiT sxvadasxvaa [tab.#5-z)]. marjvena mxares mocemulia

didi da patara rgolebis erTmaneTSi gardamavali, gadawnuli

girlianda. aRsaniSnavia, rom aq xazgasmulad yvela detali erTmaneTs

erwymis, maT Soris ki – yoveli rgoli ara marto erTmaneTzea kvanZebiT

gadabmuli, aramed gare Semomfargvlel arSiasa da Sida uSualod

sarkmlis Wrils Semovlebul msgavs kontursac adgil-adgil xveulebiT

ukavSirdeba. aRsaniSnavia, rom yovel mcire xveulSi CakveTilia Rrma

wertili, rac liTonze punsonian Semkulobas mogvagonebs. am sarkmlis

SemkulobaSi yvelaze mniSvnelovani gaxlavT is mcire figurebi rac

TiToeul mozrdil rgolSia moTavsebuli. aq qveda zolze mocemulia

sam rgolSi Casmuli sami frinveli. kideebSi gamosaxulebebi gverdulad

aris mocemuli da mimarTulia centrisken. xolo Sua rgolSi ki

frontalurad frTebgadaSlili frinvelia, romelic Tavisi garegnobiT

Zalian hgavs qarTul reliefur mqandakeblobaSi arerTgzis gamosaxul

arwivis figuras. gverdiTa frinvelebi warmodgebian mcire zomis TaviTa

da niskartiT, Tumca mkveTrad win wamoweuli guliT, grZel

bumbulebiani frTebiTa da gaSlili kudiT. saerTod, unda aRiniSnos,

rom sarkmlis Semkulobis zedapiri sakmaod dazianebulia, gadacrecilia

da rTulia TiToeuli gamosaxulebis zusti aRwera, es gansakuTrebiT

exeba marjvena anyolis qveda rgolSi Casmul figuras, rac savaraudod

kvlav frinvels warmoadgens, Tumca dazustebiT amas ver vityviT.

marcxena mxares ki, mocemulia mcire rgolebisgan Semdgari

punsonebCakveTili jvari. mis Tavze kvlav centrisken mimarTuli

frinvelia. sapirispiro mxares ki, xaxadaRebuli, kudaprexili lomis

gamosaxulebaa. Semdgomi figurebi orive mxares erTnairi eqvsi

furclisgan Semdgar, lotosiviT gadaSlil yvavils asaxavs. maT Tavze

ki, kvlav erTnairi frinvelebia, rac qvemoT gamosaxulTagan ufro

wagrZelebuli da mokauWebuli niskartiT gansxvavdeba. uSualod centrSi

ki, sadac mcire rgolia mocemuli, patara vardulia Casmuli.

fasadis marcxena zeda sarkmelze, rogorc aRvniSneT,

gansxvavebuli ornamentuli motivia warmodgenili. zemoT (TaRSi) da

sarkmlis qvemoT SedarebiT farTo Tasmebis badisebri wnulia. xolo

gverdiTa anyolebze ufro wvrili da ormagi Tasmebi enacvleba da

Page 45: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

45

mWidro wnul bades qmnis. am SemTxvevaSic unda aRiniSnos, rom

ornamentis zedapiri Zlier gadacrecilia.

rogorc zemoT ukve iTqva, aRmosavleTi fasadis lavgardani

srulad aris aRdgenili da amitom saerTo dekorSi dReisaTvis veRar

monawileobs, Tumca gverdiTa fasadebis Semkulobidan gamomdinare,

faqtia, rom Tavis droze taZars mTlianad Semouyveboda CuqurTmovani

arSia.

rac Seexeba gverdiTa fasadebs, aq warmodgenilia or-ori sarkmeli,

romelTa Sorisac, aRmosavleTi fasadis msgavsi, TiTo niSaa SeWrili.

samxreTi fasadis [tab. #6-7)] SemTxvevaSi, gegmaSi samkuTxa niSis konqur

daboloebaSi, Cveulebisamebr, gadaSlilia `sxivebi”, rac aRmosavleTi

fasadis marcxena niSis (zecis gamosaxulebiT) msgavsad, qvis zedapiris

CaRrmavebiT, cilindruli formis Rarebis saxiTaa mocemuli. masze ki,

warweris Tanaxmad, adamis Tavia gamosaxuli. adamis saxe Zalian

dazianebulia [tab. #6-b)]. Tavis marcxena nawili - Sublis, Tvalisa da

cxviris CaTvliT, Camongreulia. gadarCenili nawili ki warmogvidgens:

Tval-warbis nuSis formis moyvanilobas, garkveulwilad tuCis da

cxviris monaxazs da wverebiT dafarul nikaps. aRsaniSnavia, rom Tmisa

da wverebis are sqematuri CaRrmavebebiT uxeSad aris damuSavebuli, rac

Soridan Tmis faqturis STabeWdilebas iZens. aRniSnuli Tavi, pirdapir

gamozrdilia fonidan, kisris Tu sxva detalis gareSe.

samxreT fasadze sarkmlebis ganlageba da Semkulobis zogadi saxe

CrdiloeTi fasadis identuria. aq mocemulia maRla (niSis TaRovani

daboloebis odnav qvemoT) gaWrili ori farTo sarkmeli, romelTac

amkobs gadanakeciani TavsarTi [tab. #6-g)]. es ukanaskneli kedlis

zedapiridan mciredadaa amoziduli da mas ukavSirdeba daxrili

kideebiT (yovelgvari safexurebis gareSe). TavsarTis ornamentuli

Semkuloba ki, warmodgeba nalis formis TaRebis mwkrivis saxiT, Tanac

yoveli maTgani Semofarglavs, mis wiaRSi Caweril yvavilis kokors. es

gaxlavT swori Reros mqone butoni ori wyvili gadaSlili,

erTmaneTisgad daSorebuli, grZeli foTliT (rac, vfiqrob, titas

mogvagonebs). aRsaniSnavia, rom TiToeuli yvavilis qveda foTlebi ise

ebmis TaRebis quslebis mijnidan CamoSvebul gadrekil Reroebs, rom

iqmneba uwyveti talRovani lenti. amave dros, zeda nawilSi TiToeul

Page 46: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

46

TaRs Soris mocemulia erTidaigive figura, rac (rogorc aRmosavleT

fasadze, centraluri sarkmlis TaRis marcxena kronSteinze, orsaxa

gamosaxulebas axlda), marTalia, Zalian pirobiTi, magram plastikuri

siluetiT, TaviT dabla daSvebul mtreds mogvagonebs.

rac Seexeba marcxena sarkmlis Semkulobas, samwuxarod, igi

dazianebuli iyo da Cvenamde aRdgenili saxiT moaRwia. amitom TavsarTis

TaRovani nawili gluvi filebiT aris mocemuli. Tumca, uSualod

gadanakecebis ornamentuli safariT SegviZlia warmovidginoT am Riobis

sruli Semkuloba. aq mocemulia erTmaneTis sapirispirod (qvemodan da

zemodan) momarTuli mozrdili `kokori~, rac ori mxridan, talRovani

formebiT amoizrdeba da zemoT centrSi erTdeba. am saxiT iqmneba

samyura yvavilis erT-erTi saxeobis (Trefoil) msgavsi gamosaxuleba.

TiToeuli maTgani damatebiT flankirebulia sxvadasxva mxares

mokauWebuli ReroebiT.

samxreTi fasadis lavgardanis Semkuloba kvlavac ornamentuli

motiviT aris warmodgenili [tab. #6-g)]. am SemTxvevaSi mTel mklavs

Semowers erTiani sartyeli, rac ormagi Tasmisgan Semdgar, erTmaneTze

gadawnul zigzagebis mWidro rigs warmoadgens, ris Sedegadac rombebis

asxma iqmneba.

samxreTiT gansakuTrebul rols taZris Tanadrouli karibWe

asrulebs [tab. #7-a-b)]. igi Zlieraa dazianebuli _ SemorCenilia mxolod

aRmosavleTi afsida, rac, Tavis mxriv, aseve dazianebulia: centrSi

gamongreulia wyobis nawili da eqsterierSi srulebiT Semoclilia

perangi. amis gamo, mis gare masebze bevrs ver visaubrebT. Tumca, aRvwerT

mis Sida sivrces, sadac daculia umniSvnelovanesi lapidaruli

warwerebi da, amas garda, reliefuri gamosaxulebebi.

amgvarad, morRveuli samxreTi da dasavleTi kedlebis Sedegad

gaSiSvlebulad warmodgeba karibWis Sida sivrce [tab. #7-b)]. aq kedlebi

mopirkeTebulia kargad Tlili, movardisfro-moyviTalo, zogan muqi

Rvinisferi bazaltis kvadrebiT. mwyobri arqiteqturul-konstruqciuli

detalebiT igi zustad esadageba taZris ZiriTadi masis mSeneblobis

xasiaTs. taZarSi Sesasvleli karis timpanis zemoT Semowerilia `yru~

TaRi, romelic grZeldeba aRmosavleTiT (da, Tavis droze, srulad

Semouyveboda karibWis Sida sivrces). TaRebis forma, odnav Seisruli,

Page 47: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

47

zemoT mimarTuli proporciebiT imeorebs taZris Sida sivrcis TaRebis

moxazulobas. TaRebs Soris Casmulia mcire dekoraciuli trompebi,

romlebSic warmodgenilia angelozis TiTo reliefuri figura. [tab. #7-

v)] srulebiT CamorRveuli gadaxurvis gamo, isini pirdapir Ria cis

qveSaa moqceuli. angelozebi mocemulia moculobiTi, daunawevrebeli

sxeulis formebiT, orantis JestiT da eqspresiulad gazrdili

SaravandiT Semosili TavebiT. [tab. #7-v)] SedarebiT ukeTesad SemorCa

samxreT-aRmosavleTi trompis angelozis figura, radganac igi ar

ganicdis wvimisa da qaris pirdapir `dartymas”. Tumca, uSualod qvis

bloki, romelzec gamosaxulebaa gamokveTili, amJamad srulebiT

gancalkevebuladaa darCenili. mas mxolod pirvandeli samSeneblo

periodis (X saukunis) ostatTa duRabis Sezavebis saocari codnis

unariT miRebuli guli amagrebs, radganac aq yovelgvari sxva

konstruqciuli sayrdeni gamoclilia da igi mxolod kedlis Sida

qvaRorRTan aris SekavSirebuli (ase Cvenamde ki moaRwia, magram

sakiTxavia, rodemde mouwevs mzrunveli xelis lodini?!).

aRniSnuli figuris zeda nawili, Tavis midamoebSi, sokos aqvs

dafaruli da is qvemoTken, samoszec Camouyveba. miuxedavad Yyvelafrisa,

Cven SegviZlia aRvweroT mcire SaravandiT Semosili gazrdili zomis

Tavis ovali, nuSisebri, didi zomis Tvalebi, mcire cxviri da patara,

Tumca mkveTri moxazulobis tuCebi, uwvero pirisaxe, romelic mokle

kisriT ukavSirdeba koWebamde samosiT dafarul tans. xelebi idayvebiT

ganzea gaweuli, xolo Semdgom zemoT apyrobili. amiT iqmneba mkveTri

kuTxovani xazebi. angelozis frTebi (cota ar iyos araorganulad)

idayvebis qvemodan aris CamoSlili. bumbulis faqtura warmodgenilia

mokle, vertikaluri, amoburculzedapiriani fenebis saxiT, rac dabla

TandaTan sigrZeSi imatebs da odnav ganze idrikeba. samosis drapireba ki,

gaxlavT Zalian pirobiTi Rarebis saxiT. aq, mxrebidan gul-mkerdis

CaTvliT, swori, vertikaluri xazebia CakveTili. Semdgom gamosaxulia

sartyeli. samwuxarod, am monakveTSi reliefis zedapirze modebuli soko

ar gvaZlevs kargad garCevis saSualebas, Tumca moCans samkuTxa detali,

rac sartyelTan aris dakavSirebuli. es SeiZleba iyos gulsakidi (Tumca

igi ar aris gamosaxuli zustad centrSi) an samosis gadanakeci. am zeda

sartylis Semdgom samosis vertikaluri Rarebi odnav ganze miemarTeba.

Page 48: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

48

welTan ki, meore sartyelia mocemuli, rac centrSi kvanZiT aris

Sekruli. qvemoT iSleba mokle da sqematuri Rarebi, romelTa

mimarTuleba mudmivad icvleba - Tu marjvena mxares SedarebiT sworad

modis, marcxniv morkalul formas iZens, Semdgom centrSi kvlav swori

Rarebis mwkrivia, rac marcxnisken zomaSi klebulobs da kabis kidesTan,

qvemoT mimarTul morkalul RarebSi gadadis. kabis qvemodan ki mcire

zomis, Txeli fexebi moCans. samwuxarod, am nawilSi fila Camotexilia,

Tumca mainc - es figura Tavisi gamZleobiT kumurdos taZris `gmiria~.

taZarSi Sesasvlelis marjvniv, srulyofilad SemorCa figuris

arqiteqturul-konstruqciul formebTan Serwymis pirvandeli saxe. Cven

vxedavT mcire trompisgan gamoSveril marTkuTxa masiur filas

angelozis gamosaxulebiT da mis Semomwer, aseve masiur TaRs. rogorc

aRvniSneT am mxares Zlieria bunebrivi naleqebisa da qaris zemoqmedeba,

amitomac gamosaxulebaTa zedapiri gadacrecilia da ar ganirCeva

saWreTlis zusti nakvalevi. angelozis SaravandiT moculi Tavi zomiT

kvlav gazrdilia. Tvalebis Wrili aRar ikiTxeba, Tumca mkveTria

cxviris mogrZo forma. pirisaxe kvlav uwvero unda iyos. Semdgom modis

TavTan mokle kisriT dakavSirebuli sxeuli, sadac samosis damuSaveba

ar unda iyos iseTi mWidro da arc ZiriTadad vertikaluri mokle-mokle

Rarebisgan Semdgari, aramed aq ufro farTo, Tavisufali, sxvadasxva

mxares mimarTuli naWdevebia, Tumca detaluri aRwera SeuZlebelia. misi

sartyeli ki mxolod welze SeimCneva. xelebi analogiurad ganze da

Semdgom zemoT aris apyrobili, xolo frTebi idayvebis monakveTidanaa

CamoSvebuli; fexebis adgili momtvreulia.

rac Seexeba marcxena figuras, igi yvelaze tanmorCilia da Txeli

sxeuliT gamoiCeva, sadac aqcentirebulia ara imdenad uSualod Tavis

ovali, ramdenadac Saravandi. saxe da mTlianad figuris zedapiri

imdenad waSlilia, rom SeuZlebelia raimes aRwera, Tumca, vfiqrob,

Tvalis Wrilebi iqneboda didi zomis, xolo samosis zedapiri Zalian

sqematurad da ara ise detalurad damuSavebuli, rogorc gansakuTrebiT,

Cvens mier pirvelad aRwerili angelozis SemTxvevaSia. Aam reliefuri

filis Semdgom karibWis dasavleTi mxare CamorRveulia, da es figurac

naxevrad haerSia gamokidebuli.

Page 49: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

49

uSualod taZarSi Sesasvleli Semkulia geometriul ornamentTan

Serwymuli vrceli saqtitoro warweriT [tab. #7-d)]. igi Tavisi

SinaarsiT friad mniSvnelovania, ramdenadac istoriul pirebTan erTad

dasaxelebulia taZris mSeneblobis zusti TariRi.

Cven zemoT ukve visaubreT taZris epigrafikaze da amitom aq aRar

SevCerdebiT.

samxreTi Sesasvlelis marTkuTxa Wrili dagvirgvinebulia

timpaniT, romlis centrSic gaSlilia erTidaigive saxis stilizebuli

geometriuli ornamentis (talRovani gverdebis mqone kvadratebi, rac

TiTqos varskvlavebsac emsgavseba) `xaliCa~. aRniSnul Semkulobas

mkacrad SemosazRvruli marTkuTxa forma aqvs, xolo timpanis ovaluri

Wrilis zeda da gverdiTa areebi ki daTmobili aqvs asomTavrul

saqtitoro warwerebs. asoebi da striqonebi imdenad mijriTaa

warmodgenili, rom erTi SexedviT, ornamentuli Semkulobis Semadgenel

nawilad aRiqmeba [tab. #7-d-e)]. aq centrSi mocemulia umniSvnelovanesi

oTxstriqoniani warwera, romlis wyalobiTac Cven vici taZris agebis

zusti weli (964) da misi maSeneblebi. warweris dasawyisi da dasasruli

aqcentirebulia ornamentuli ideogramebiT.49 marjvena mxares es gaxlavT

erTmaneTSi gardamavali ori wawvetebuli elifsisgan Semdgari jvari,

xolo marcxniv – uwyveti kvanZebiT Seqmnili wawvetebuli `foTlovani~

jvari. yoveli ornamentuli motivi, jvrebi Tu Sida varskvlavebis

`xaliCa~, iseve, rogorc zemoT aRwerili, safasade ornamentaciis didi

nawili Sedgenilia ormagi Tasmebisgan. Semdgom warwera grZeldeba

marcxena mxares, xolo timpanis marjvena kide ki, daTmobili aqvs

maSenebelTa kvereqss da `giorgis warweras~.50 timpanis aRniSnuli

warwerebi paleografiuli niSnebiT erT periods ganekuTvneba.

rogorc Cans, es iyo karibWe-samlocvelo, radganac igi aRWurvilia

rogorc sakurTxevliT, ise mcire samkveTloTi, rac gaWrilia taZris

samxreTi Sesasvlelis marjvniv, Rrma niSis saxiT. kumurdos taZris

gegmaze aRniSnuli detali mkafiod Cans [tab.#2].51

49 rasac v. silogava maltur jvrad ixseniebs, Tumca, vfiqrob, misgan formiT sakmaod gansxvavdeba da amitom am gansazRvrebas ver daveTanxmebi. 50 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. gv.:39 51 v. beriZe, Zveli qarTuli xuroTmoZRvreba, Tb., 1974 w.

Page 50: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

50

sainteresoa am ukanasknelis arqitravis mogrZo filaze

reliefurad amoziduli samstriqoniani asomTavruli mwyobri warwera.

v.silogava mas aseve taZris agebis Tanadroulad miiCnevs.52 aqve,

mimdebare zedapirze, X saukunis dasasruliTa da XI s-is dasawyisiT

daTariRebuli, sxva araerTi saaRape warweraa. xolo samxreTi

Sesasvlelis timpanis SemomzRudav TaRze amokveTili warwera ki, Xs-is

80-90-iani wlebiT ifargleba da igi gabriel kumurdoelis saaRape

warweras warmoadgens [tab.#7-d)].

rac Seexeba dasavleT fasads, rogorc ukve iTqva, ganadgurebis

gamo mis Sesaxeb verafers vityviT [tab.#8]. Tumca, SemorCenilia

dasavleTi stoas nangrevebi, romelic taZars XI saukunis dasawyisSi

miaSenes. igi warmodgeba plastikuri ornamentis nairgvari repertuariT.

amiT ki kumurdos taZari kidev erT Rirebul cnobas gvaZlevs, qarTuli

xelovnebis istoriis arc Tu vrcel monakveTSi, mxatvruli sametyvelo

enis ganviTarebis amplitudaze.

yvelaze ukeT SemorCenilia stoas samxreTi kedeli, rac mnaxvels

izidavs Tavisi ornamentuli Tanabari zomis TaRnariT [tab.#10)]. aq ruxi

feris qvis blokebis orsafexurian cokolze, mis mimarT kontrastulad,

warmodgenilia moyviTalo feris, grZivi sabaziso ornamentirebuli qvebi,

razec damyarebulia Sewyvilebuli, daxrili RarebiT dafaruli

zedapiris mqone lilvebi. am ukanasknelT ebjineba erTiani, marTkuTxa,

mkveTri moxazulobis konsolebi, saidanac uSualod TaRebi amoizrdeba.

marjvnidan meore TaRSi gaWrilia Sesasvleli da igi

aqcentirebulia Wrilis uSualod Semomfargvleli, ormag Txel lilvze

dafuZnebuli, ornamentuli TaRiT, rac kedlis saerTo sibrtyidan

TvalsaCinod gamozidulia. Semdgom mas erTvis kedlis sibrtyezeve

Sesrulebuli plastikuri siluetis palmetebis sartyeli. es

ukanaskneli, zeda nawilSi, ifargleba kvlav gamoziduli, gansxvavebuli

ornamentuli `kamariT~, xolo Semdgom, sadad datovebuli perangis

filebis mcire intervaliT, uSualod TaRedis ZiriTadi profili

warmogvidgeba. marjvniv mxolod kidev erTi yru TaRi Semoiwereba.

marcxniv ki, marTalia TaRi dReisaTvis mTlianad amovsebulia, magram

Tavis droze igi gaWrili unda yofiliyo, iseve rogorc misi momijnave,

52 v. silogava, dasaxelebuli naSromi: gv.: 41

Page 51: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

51

Cvens mier aRwerili TaRi. aq, zeda nawilSi, Tavdapirveli yore qvis

wyobaa, rac dafaruli iqneboda perangis filebiT, xolo centrSi ki,

uaxloes warsulSi Casmuli masiuri qvebia, savaraudod imdroindeli,

rodesac mosaxleobam taZari saxvadasxva daniSnulebiT gamoiyena.

aRsaniSnavia, rom aq centrSi orsafexurovani cokoli dadablebulia da

mxolod qveda safexuria warmodgenili iseve rogorc gverdiT gaWrili

karis SemTxvevaSi. amas emateba isic, rom marcxena qveda kideSi SemorCa

ornamentuli Semkulobis mcire detali. es yovelive ki imas mowmobs, rom

aqac, momijnave Semkulobis msgavsad, warmodgenili iyo karis Wrili da

misi Semomfargvlel-damagvirgvinebeli iarusebiani TaRovani moCarCoeba.

stoas samxreTi kedlis TiToeul TaRSi warmodgenilia

erTmaneTisgan gansaxvavebuli ornamenti. iqneba es am periodSi tao-

klarjeTidan momdinare, farTod gavrcelebuli S-iseburi ornamentis

saxesvaoba, wreSi Cawerili palmetebisa da lotosebis lenti, Tu

rgolebisa da rombebis xlarTebisgan Semdgari badeebi da jaWvebi.

aRsaniSnavia, rom erTmaneTis gverdiT ornamentebi mudmivad icvleba.

Tumca, erTis gamotovebiT meordeba. magaliTad, pirveli TaRis

Semkuloba meordeba meore TaRis cokolze; pirveli TaRis cokolis

Semkuloba meordeba mesames TaRze da aS. mTlianobaSi (TaRis, konsolisa

da bazisis ornamentaciebSi) warmodgenilia 9 saxis motivi.

miuxedavad taZris ZiriTadi samSeneblo periodisgan gansxvavebisa,

yoveli CuqurTmis wamyvani Tasma kvlavac ormagia da, unda iTqvas, rom

aSkarad igrZnoba taZris erTiani mxatvrul-kompoziciuri

struqturisadmi mizanmimarTuli daqvemdebareba da Tanwyoba. amitomac aq

mocemulia sxvadasxva fasadze gafantuli ornamentaciis ZiriTadi

motivebis interpretacia. es ki, mxatvruli enis ganviTarebis kuTxiT

CvenTvis gansakuTrebiT sainteresoa. am yoveliveze qvemoT mxatvruli

analizisadmi daTmobil TavSi (gv.:80) dawvrilebiT visaubrebT.

rac Seexeba dasavleT mxares, aq warmodgenilia minaSeni centrSi

kvadratuli sapireTi Semofargluli kariT. uSualod Sesasvlelis

Wrils ebjineba rgolebis orrigad mimdinare xlarTebis jaWvi (am

SemTxvevaSi saerTo Tasma sammagia). mas ki, Tavis mxriv, Semowers ormagi

lilvuri moCarCoeba sadac centrSi amozrdilia jvari. (jvris mklavebi

kideebSi gaganierebulia; dazianebis gamo kargad ar ganirCeva burTebiT

Page 52: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

52

aris boloebi Semkuli Tu wawvetebulia). aRniSnuli jvris garSemo -

timpanze moTavsebulia oTxi sxvadasxva warwera. maTgan mniSvnelovani

adgili ukavia taZris `meored maSenebelTa~ mosaxseniebel warweras.53

aRniSnuli warwera paleografiuli niSnebiTa da aq moxseniebuli

istoriuli pirebiT 1511-1515 wlebiT TariRdeba. rogorc Cans, am

periodSive sagrZnoblad SeakeTes CrdiloeTi minaSenic. am ukanasknelis

safasado perangis qvebi TiTqmis srulad Secvlilia. ramdenadac sokos

daavadeba aq Zalian aqtiuria, qvebis zedapiri yviTlad aris dafaruli

da kargad gaTlili zedapiri sul dakoJrilia. aRsaniSnavia, rom aq

warmodgenilia ori Sewyvilebuli lilvi, maTze dabjenili marTkuTxa

formis masiuri konsolebiT. sainteresoa, rom lilvebis qveda nawili

isevea daxrili xazebiT daRaruli, rogorc samxreT mxares. zemoT ki

gamocvlili, Seumkobeli lilvebiT grZeldeba. SemorCenilia aseve

konsolebisa da sabaziso qvebis CuqurTmebi. taZris CrdiloeT fasadTan

momijnaved, dReisaTvis, filebi CamoSlilia, Tumca darCenilia

Sewyvilebuli lilvis qveda nawili da ornamentirebuli marTkuTxa

formis bazisi. aq gamosaxulia mxolod erTi, Zalian plastikuri S-seburi

monaxazis palmeti. Semdgom modis lilvebis Camomtvreuli fragmenti,

rac bevrad ufro masiuria vidre Tavdapirveli lilvebis naSTebi da

mZimed adevs bazisis qvas. aqve gvinda aRvniSnoT, rom kumurdos

Camocvenili ornamentuli fragmentebis mcire nawili dReisaTvis samxreT

karibWeSi awyvia [tab.#7-z)],54 maTgan erT-erTi Tavisi marTkuTxa formiT

da zomiT zustad Seesabameba CrdiloeTi minaSenis kedelze warmodgenil

konsolebs. mis zedapirze gamosaxulia ormagi TasmiT Semowerili ori

erTmaneTze gadabmuli wre, raSic Cawerilia ori faskunji [tab.#10-d)].

TiToeuli wris Tasma garSemo Sveril kvanZebs ikeTebs. TiTqos,

gamokveTilia oTxi maTgani (zemoT ori, qvemoT ori), magram maT Soris

kidev Cndeba kvanZebi, riTic erwymis blokis arSias, rac mTlianad, amave

zomis, kvanZebis rigs warmoadgens. faskunjebi Zalian reprezentaciuli

`ieriT~, erTmaneTisken arian mimarTulni. orive maTganis niskartTan

mcire gamosaxulebaa. misi sqematurobis gamo rTulia zusti

53 dasaxelebuli naSromi gv.:74 54 2014 wlis Tebervlamde ewyo, Tumca mavanTa mousvenrobiT sul sxvadasxva adgilas, bolos ki yvelaferi Zirs aRmoCnda gadmoyrili. qvebs Soris gansakuTrebiT dazianda mamakacis Zalian saintereso reliefuri gamosaxuleba.

Page 53: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

53

identificireba, Tumca vfiqrob Tevzs unda asaxavdes. gansakuTrebiT

plastikurad aris naZerwi maTi zemoT aziduli, gadaSlili kudebi, rac

moxazulobiT, aqve aRwerili bazisis palmetis foTlis siluets

imeorebs. rac Seexeba CrdiloeTi minaSenis momdevno lilvs, is qveda

nawilSi pirvandeli saxiT SemorCa da amitom bazissa da mas Soris

daculia proporciebi. bazisis bloki Semkulia geometriuli ornamentiT,

rac mokle sam-samad dajgufebuli vertikaluri da horizontaluri

xazebis monacvleobiT Seqmnil `xaliCas~ warmoadgens. kronSteinze ki

mocemulia, marTkuTxa blokSi Zalian mwyobrad Calagebuli, erTmaneTze

gadanaskvuli eqvsi rgoli. TiToeuli maTganis centrSi (CakveTili)

burTulebia gamosaxuli. rgolebs Soris, SuaSi, ori varskvlavia, zeda

da qveda kideebTan ki samkuTxedebi. Zalian sainteresoa aseve mesame

lilvebis wyvilis Semkuloba. aq qveda nawili kvlav pirvandelia, Tumca

Zalian dazianebuli zedapiriT. bazisi dafarulia ormagi Tasmis uwyveti

mWidro kvanZebiT, ise rom qvis zedapiri, fonis saxiT, saerTod ar Cans.

aRniSnul kvanZebSi gamoirCeva ori mozrdili rgoli, romelSic

dazianebulobis gamo, ver vaxerxebT figurebis garCevas. rac Seexeba

lilvis damagvirgvinebel bloks, masze warmodgenilia oTxi,

maRalyeliani faskunji, romlebic Sewyvilebulad yurZnis mtevans

Seeqcevian. miuxedavad imisa, rom aq igrZnoba sasuraTe aris zomiT

ganpirobebuli simWidrove, ostats ar aqvs saSualeba misTvis

damaxasiaTeblad sruli plastikuri xazebiT gamoZerwos gadaSlili

kudebi, grafikuli xerxebiT axdens Zalian warmosadeg, amayad mdgom

frinvelTa figurebis gamosaxvas.

minaSenis CrdiloeT kedelzec, iseve rogorc samxreTiT, Tavis-

Tavad gadasrolili iqneboda TaRedi, rac kidev ufro mravalricxovan

ornamentul motivebs SemogvTavazebda, magram dReisaTvis maTi kvali

saerTod waSlilia. lilvebs Soris ki, yru kedelSi or adgilas

kvadratulad amoWrilia qvis filebi, rac etyoba XIX saukunis

dasawyisSi, taZris sxvadasxva daniSnulebiT gamoyenebisas dasWirda

adgilobriv mosaxleobas.

rac Seexeba uSualod taZris CrdiloeT fasads, igi samxreTi

fasadis mxatvruli gadawyvetis identuria (karibWis gamoklebiT). aqac

fasadis kedlis centrSi gvaqvs maxvili samkuTxedis formis niSa

Page 54: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

54

konqisebri daboloebiT, sadac dekoraciul trompSi mocemulia

reliefiuri qandakeba. [tab.#9] am SemTxvevaSi (aso-niSnebis Tanaxmad –

[e]v||a) evas gamosaxulebiT55, romlis zemoTac radialurad gadaSlilia

sxivebi (`qveynis” gamosaxulebis msgavsad, sxivebi amoburculi zolebis

saxiT aris mocemuli, rac miRweulia martivad, mxolod CakveTili

gamyofi Rarebis saSualebiTa da ZiriTadi nawilebis zedapiris

momrgvalebiT). uSualod qandakeba ki, masiurad aris gamoziduli

fonidan da erTiani moculobiTi formiT warmogvidgeba [tab. #9-b)].

gamosaxulebis Sublamde Camoziduli da gverdebze, yurebis dafarviT

Tavisuflad CamoSvebuli Tavsaburi Tavis mkveTrad momrgvalebul

formas imeorebs. saxis damuSavebis mxriv ki, ostati saWreTliT mxolod

martiv formebs Semowers, rogoric aris yvrimalebidan qvemoT saxis

ovali, odnav CakveTili Tvalis Wrilebi, miniSnebuli cxviri (zedapiri

dazianebulia), maRali yeli. es ukanaskneli Zalian pirobiTad aris

damuSavebuli da usicocxlo sayrdens ufro waagavs, vidre sxeulis

nawils.

niSis aqeT-iqiT moTavsebuli sarkmlebi sakmaod dominanturia,

ramdenadac warmoadgens farTo (aRmosavleTi fasadis sarkmlebTan

SedarebiT) Wrils, rasac agvirgvinebs ornamentebiT Semkuli

gadanakeciani TavsarTi [tab. #9-g)]. rogorc ukve aRvniSneT, wlebis

manZilze modebuli sokovani `xavsis~ gamo kumurdos unikaluri

arqiteqturuli Zegli Zalze savalalo dReSia, gansakuTrebiT

`daavadebuli~ ki swored CrdiloeTi fasadia. dReisaTvis sokovani

xavsi, TiTqmis, srulad faravs marjvena sarkmlis TavsaraTis zedapirs,

sadac warmodgenilia mWidro uwyveti badisebri wnuli ornameti.

marcxena mxares ki, girliandebis asxmaa, sadac rgolebi isea erTmaneTze

gadabmuli, rom TiToeuli ZiriTadi rgolis gulSi momdevnoze

gardamavali kvanZi iqmneba. uSualod TavsarTi kedlis sibrtyidan

amozidulia mcire simaRlis, Tumca mkveTri erTiani fenis saxiT, rac

fonTan daxrili kideebiT aris dakavSirebuli.

CrdiloeTi fasadis karnizis SemkulobaSi gamoyenebulia marcxena

sarkmlis ornamentis msgavsi motivi, oRond ufro didi, farTo da

55 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. gv.:51

Page 55: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

55

Tavisufali wnuli girliandebis saxiT, sadac TiToeuli rgolis

monaxazi Sedgeba ormagi Tasmisgan [tab.#9g)]. amgvarive ornamenti

grZeldeba CrdiloeTi mklavis aRmosavleT nawilSic. am faqtze

dayrdnobiT, miuxedavad imisa, rom karnizis dasavleTi mxare aRdgenilia

da ar SemorCa adrindeli Semkulobis kvali, SegviZlia vivaraudoT, rom

CrdiloeTi mklavis yvela waxnagze karnizis Semkuloba erTnair motivs

warmoadgenda. aRmosavleTi mklavis karnizis CrdiloeT mxareze ki, Cven

vxedav srulebiT gansxvavebul ornamentul Semkulobas [tab.#9d)]. am

SemTxvevaSi, aq mocemulia ormagi TasmiT Semowerili mcire nalis

formis TaRebis mwkrivi, sadac yoveli maTganis orive bolo Sida mxares

aris natifad Sexveuli, xolo TaRTa mijnidan ki, CamoSvebulia samyura

foToli56. rac Seexeba aRmosavleTi da CrdiloeTi mklavebis Sesayars,

sadac karnizTa gadakveTaze damatebiTi maxvilkuTxiani monakveTi unda

iqmnebodes (sxva fasadebis Sesabamisad, Tumca aq igi CamoSlilia)

SemorCenilia ornamentuli Semkulobis mcire fragmentebi (monakveTis

dasawyisi da dasasruli), rac srulebiT damoukidebel motivs

warmoadgens. [tab. #9d)] aq mocemulia ormagi Tasmis uwyveti, erTmaneTSi

gardamavali xveulebi rac daaxloebiT mxedruli anbanis, gverdiT

gadaxril `z” asos moxazulobas mogvagonebs. mis qvemoT ki, mcire

trompSi gamosaxulia centrisken mzardi samyura foToli, romelic

saWreTlis Rrmad CakveTiT, plastikuri formis Semoweris Semdeg, qvis

zedapirze momrgvalebul, garkveul moculobiT formas iZens.

56 amgvari motivi meordeba interierSi, gumbaTqveSa afra-trompebis sawyisTan erT-erT miniaturul svetze, romelic, Tavis mxriv, mogvagonebs yarsis e.w. kumbet kilises (Xs.) interieris pilastris kapitelis ornamentul Semkulobas.

Page 56: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

56

1.4. kumurdos Sida sivrcis ganxilva

samxreTiT, kumurdos karibWidan, sadac Cven mier zemoT aRwerili

mTavarangelozebi qristes didebis niSnad xelapyrobilni gvegebebian,

SevdivarT taZris Sida sivrceSi [tab.#11]. aq yovelive mopirkeTebulia

sxvadasxva zomis da sxvadasxva feradovnebis Tlili bazaltis kvadrebis

mwyobri rigebiT. aRsaniSnavia aRmosavleTi afsidis konqSi Casmuli

naxevarwriuli saWeqi qva da misgan radialurad, sxivebis saxiT

gadmoSlili grZivi trapeciuli filebi. sainteresoa, rom saWeqi qva da

`sxivebi”, erTis monacvleobiT, wiTlad aris daferili. amasTanave,

dReisaTvis, kumurdos interieris qvaTa bunebriv feradovnebas emateba

srulad Camorecxili freskebis baTqaSis naSTebi, aqa-iq, bednieri

SemTxvevis wyalobiT, SemorCenili moxatulobis wiTeli konturebi, Tu

laJvardovani feris gamonaTeba. mklavebis (bolomdemiuyvaneli)

restavrirebuli lorfinebidan CamoJonili wylis marilebi TeTri

kvalis saxiT faravs kedlebis zeda registrebs da Semofarglavs

nestisgan gaSavebul qvis zedapirebs. ukve araerTxel iTqva, rom

kumurdos gumbaTi morRveulia, amitomac – mcxunvare mze, wvima, setyva,

Tovli Tu qari ar aklebs Tavis `xels~ Cvens Zvirfas taZars.

eqsterieris erTiani, monumenturi, Sekruli formebisgan

gansxvavebiT, taZarSi SesvlisTanave gadaiSleba mravalkomponentiani,

garkveulwilad erTmaneTisgan izolirebuli, Tumca, amasTanave, erTi

mimarTulebiT moZravi xuTafsidiani Sida sivrce.

taZris centrSi aRmoCenisTanave erTdroulad aRiqmeba

aRmosavleTiT, Tavisi zomiT dominanturi sakurTxevlis afsida da

gverdiTa mklavebis, erTmaneTis paralelurad ganlagebuli, or-ori

momcro zomis afsidaluri sivrce. kumurdoSi afsidebis siRrme

miRweulia bemebis saSualebiT. es gansakuTrebiT exeba aRmosavleT

mxares, sadac bema imdenad Rrmaa, rom mklavis cilindruli kamaris

simyarisTvis damatebiT sayrdeni TaRia Casmuli [tab.#11-g)]. amiT kamara

sam `striqonad” warmodgeba: gumbaTqveSa sivrcidan, kedlis Sveril

masiur svetebze gadasrolili, odnav Seisruli TaRidan patara

intervaliT warmogvidgeba (faqtiurad) imave formis TaRi, rac dabali

konsoliT, eyrdnoba kedlis naxevramde CamoSvebul pilastrs. Semdgom

Page 57: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

57

ki, intervalis ganmeorebiT, sakurTxevlis afsidi iqmneba. aqac TaRi

eyrdnoba, odnav ufro mozrdili zomis, simboluri gamosaxulebebiT

Semkul konsols (rasac qvemoT dawvrilebiT ganvixilavT).

aRsaniSnavia, rom kumurdos Sida sivrceSi dominantur rols

asrulebs afsidTa kedlis Sverilebis saxiT warmomdgari gumbaTqveSa

svetebi [tab.#11]. aq oTx ZiriTad svets damatebulia, gverdiTa

Sewyvilebuli afsidebis saerTo kedlidan gamoziduli, burjebi. es

ukanaskneli ufro Seweulia siRrmeSi da amiT iqmneba heqsagonaluri,

farTo, Ria gumbaTqveSa sivrce, sadac adamianis mzera Tavisuflebis

SegrZnebiT zeviT miiswrafis [tab.#11-a-b)]. am mimarTulebiT mizidulobas

kidev ufro aZlierebs, aRniSnul eqvs, masiur da amasTanave Zalian

mwyobri proporciis, mravalwaxnagovan svetebze gardamavali odnav

Seisruli TaRebi. svetebis pirveli sabaziso qvebi ufro ganieria, Tumca

festonebis moxazulobiT maTi zeda kide iZens erTgvari arSiis saxes da

Semdgom Zalian bunebrivad erwymis ZiriTad tans. kapitels rac Seexeba,

esec yovel maTganze erTnairi sada ierisaa, sadac festonebisve msubuqi

arSiis Semdgom, kvlav waxnagovani, orSemadgenliani farTo da

amasTanave dabali kapiteli warmodgeba [tab.#11-d)]. igi zeda nawilSi

kuTxovani, brtyeli da xisti geometriuli formisaa. xolo qvemoT,

moculobiTobis SeZenis mizniT, zedapiri mkafiod momrgvalebulad aris

damuSavebuli. svetis Tavebidan ki amoizrdeba samsafexurovani TaRebi.

qvemodan mesame eyrdnoba kapitelis Tavze, centrSi `wamoskupul”

miniaturul `svets”. es gaxlavT: (mcired aRniSnuli) mravalwaxnaga

zedapiris mokle svetis tani da Semdgom mozrdili zomis kapiteli, rac

yovel maTganze gansxvavebuli ornamentiT imkoba. EerT-erT maTganze,

romelic yvelaze ukeT SemorCa, gamosaxulia zeda kideSi Camwkrivebuli

nalis formis patara TaRebi, romelTa boloebi Sida mxares aris

Segragnili, momijnave TaRebis Sesayaridan ki dabla eSveba samyura

foToli. centralur, mogrZo foTols kidev emateba dabla mimarTuli

`cremlis~ formis detali, xolo am ukanasknelidan ki

gverdiTmdgomisken gadafenilia ormagi bafTi. meore SemTxvevaSi Cven

warmogvidgeba dabla momarTuli, amjerad samfurcla, yvavili (rac

gaSlil titas mogvagonebs). aq centraluri furceli ufro farToa

(kvlav `cremlis” formis) xolo ori gverdiTa Txeli, Semdgom igi

Page 58: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

58

Semowerilia boloebSexveuli TasmiT. am saxiT iqmneba Zalian

daxvewili, TavSekavebulad sazeimo ornamenti. Tumca, is imdenad mcire

zomisaa da Tanac maRla moTavsebuli, rom interieris Semkulobis

TvalsazrisiT, aqtiur, wamyvan rols srulebiT ar TamaSobs. aramed,

Tlili qvis filebiT Seqmnili, mwyobri arqiteqtonikuri formebis

Tanmxleb natifi dekoraciuli Strixis xasiaTs atarebs. rac, kumurdos

ostatis SemoqmedebiTi alRos wyalobiT, mnaxvelTa mexsierebaSi

mkafiod ibeWdeba.

miniaturuli svetebis Tavze erTgvari (rgolebiT flankirebuli

burTis saxis) bunia, saidanac amotyorcnilia mcired Seisruli TaRi.

TaRebsSoris ki trompebia Casmuli [tab.#11-d)].

aRsaniSnavia, rom aRmosavleTiT afra-trompebSi warmodgenilia

figuruli reliefebi – marjvniv mamakacis, marcxniv ki qalis

gamosaxulebiT [tab.#12]. qalis figuras axlavs warwera

[g(u)r(an)d(ux)t]57, ris Tanaxmadac Cven vigebT, rom igi gamogvixatavs

qtitors – dedofal guranduxts, xolo ramdenadac mis gverdiT

gamosaxuli mamakacis figuras warwera ar axlavs, istoriuli

viTrebidan gamomdinare da aseve samxreTi Sesasvlelis Tavze, Cvens mier

ukve moyvanili, saqtitoro warweris Tanaxmad, ivaraudeba (guranduxtis

Zma) leon III afxazTa mefe, Tumca arsebobs sxva mosazrebac, rom igi

warmoadgens guranduxt dedoflis meuRles gurgen kurapalats.58 es

ukanaskneli figura gamoqandakebulia marTkuTxa filaze, arc Tu

maRali reliefurobiT, frontalurad gamosaxuli sxeulis formebiT,

rac qmnis fonis paralelur sibrtyes, Tumca kideebis momrgvalebis

Sedegad odnav miniSnebuli moculobiTobis SegrZnebac iCens Tavs.

gansakuTrebiT sainteresoa saxis damuSaveba. aq warmodgenilia

wverosani mamakaci, mkveTrad, Rrmad CakveTili, nuSisebri Tvalis

konturiT, swori cxviriTa da patara piriT, rasac Semofarglavs

msubuqi, odnav SesamCnevi talRovani RarebiT warmodgenili wver-ulvaSi.

Subls zemoT, Tmis sawyisis mimaniSnebeli Raria, xolo mis zemoT ki

ovaluri Saravandi. ostats am ukanasknel detalze yuris gamosaxvac ar

daviwyebia, riTic xazi esmeva, Cveulebisamebr, Saravandis mis miRma

57 v. silogava, kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. gv.:49 58 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в

Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г.

Page 59: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

59

arsebobas. wverebis bolodan pirdapir tani, anu Sesamoseli iwyeba, rac

Sexsnil mosasxams warmoadgens. aRsaniSnavia, rom samosis saxeloebi

CamoSvebulia dabla, Tumca figuras xelebi gayrili aqvs ara maTSi,

aramed dawyobili aqvs gul-mkerdze (marjvena gulze, xolo marcxena

mucelze) ise rom mtevnebi, (Txeli, grZeli TiTebiT) Sexsnili

mosasxamis ornamentebiT (ormag lents Soris burTulebis asxma) Semkul

arSiaze aqvs zemodan dadebuli. Tavisuflad Camokidebuli saxeloebis

kideebic msubuqad aris ornamentirebuli (diagonalurad gavlebuli

ormagi TasmiT warmodgenili jvaredini). Tvals gansakuTrebiT xvdeba

mxrebis mkveTri ovaluri moxazuloba, aseve samosis ZiriTadi nawilis

absoluturad Seumkoblad warmodgena. aRsaniSnavia, rom figuras aqa-iq

Rrma dazianebebi aqvs xvrelebis saxiT, rac natyviarebs hgavs.

gansakuTrebiT dazianebulia qveda nawili, sadac SedarebiT mokle

mosasxamis qveS Sesamoselis fragmenti moCans, xolo mis Semdgom ki

quslebSeerTebuli da terfebiT sxvadasxva mxares mimarTuli fexebia

gamosaxuli. SesamCnevia fexsacmlis wawvetebuli wveri da quslze

Semosaxvevi - riTic `wuRs” waagavs.59

rogorc aRvniSneT, sakurTxevlis marcxniv, gumbaTqveSa afra-

trompSi gamosaxulia qalis figura. rom ara Tanmxlebi warwera, rac

gvisaxelebs konkretulad `guranduxts~, mas vedrebis kompoziciis

RmrTismSoblad warmovidgendiT. Qqalis sxeuli gamosaxulia marTkuTxa

filaze, romlis zeda kuTxeebi Semdgom momrgvalebulia, xolo qveda

kuTxeebi afra-trompis samkuTxa sawyisisTvis mosargebad, wakveTili.

(amgvaradvea mocemuli mamakacis gamosaxulebis fonis moyvaniloba).

dedofali warmodgenilia sakurTxevlisken mimarTuli. aq, TiTqos,

figuris sammeoTxedSi gamosaxvis mcdeloba gvaqvs: Tavi gadaxrilia

gverdiT, mxrebi fasSia, xolo xelebi aRmosavleTisken aris gawvdili.

amave mimarTulebas imeorebs ganlageba fexebisa, romelTac koWebamde

faravs absoluturad sibrtyobrivad gadmocemuli Sesamoseli. unda

aRiniSnos, rom kacis figuris Sesamoseli, miuxedavad minimaluri

damuSavebisa, bevrad ufro momrgvalebuli kideebiT, erTgvarad

59 “wuRa - saqarTvelos yvela kuTxeSia cnobili. saZired iyenebdnen Zroxis, xaris, cxenis, kameCis tyavs. wuRi - uquslo fexsacmelia, qarTuli wuRis quslebs fexis koWTan Semosaxvevi ekvroda da fexzec margad ecmeboda“ s. makalaTia, mesxeT-javaxeTi, Tb., 1938

Page 60: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

60

moculobiTobis miniWebiT aris gadmocemuli, rac qalis figuraze

naklebad iTqmis. guranduxt dedoflis SemTxvevaSi, Tu moculobiTobaze

visaubrebT, es mxolod mis saxes SeiZleba Seexebodes. marTlac, aq qvis

zedapiris rbili, momrgvalebuli modelirebiT saxis ovalia

gamokveTili (odnav wawvetebuli nikapiT), rasac `leCaqi” mosavs. Tvalebi

farTo nuSis formis moxazulobisaa. cxviric aseve gamokveTilia, xolo

tuCebi odnav moCans. sainteresoa, rom aqac, iseve rogorc fasadze evas

gamosaxulebis SemTxvevaSi, sxva danarCeni nebismieri figurisgan

gansxvavebiT, kiseria gamosaxuli, riTic bunebrivad xdeba gadasvla

mxrebis momrgvalebul formaze. mrgvali sayelos aRmniSvneli Raris

Semdgom warmodgenilia sami jvris gamosaxulebiT Semkuli Sesamoseli,

rac erTianad eSveba dabla. mis qvemoT moCans kidev ufro grZeli `kaba~.

unda aRiniSnos, rom samosi sruliad sibrtyobriv xasiaTs atarebs da

rom ara figuris zeda nawili, verc gavarCevdiT mas fonis qvis

blokisgan. aq mxolod ramdenime CakveTili xazia - ori mokle marjvena

moxrili xelis idayvTan da Semdgom samiod grZivi amgvaradve CakveTili

Rari. gansakuTrebuli geometriuli xisti formiT gamoirCeva gawvdili

xelis majidan CamoSvebuli `naWeri~, romelsac amkobs erTmaneTze

gadabmuli rgolebiT Semdgari girliandisebri ornamenti.

trompebidan uSualod gumbaTis yelis sawyisia amozrdili

[tab.#11b)]. es ukanaskneli 1970-iani wlebis restavraciis dros,

SemorCenili detalebis mixedviT aRadgines da Sekres gvirgvini. amasTan,

Tavdapirveli Semkulobis Sesabamisad, SemogvTavazes trompebs Soris or-

ori, ritmulad ganmeorebadi samyura mcire niSebis mxatvruli dekori.

amis Semdgom, Tavis droze, gumbaTis yeli amoizrdemoda. misi

Semkulobis, Tu sarkmlebiT danawevrebis Sesaxeb, SemorCenili

mcireodeni konstruqciuli detalebisa da paraleluri Zeglebis

magaliTis gaTvaliswinebiT, garkveuli daskvnebis gamotana dReisaTvis

mxolod varaudis donezea SesaZlebeli.

amasTan dakavSirebiT, nikoloz severovi aRniSnavs, rom kumurdos

gumbaTis yelis sayrdeni nawilebi amJRavnebs msgavsebas qronologiurad

axlomdgom taZrebTan (oSki, xaxuli, wyarosTavi, kacxi, gogiuba da sxva)

da askvnis, rom aq unda yofiliyo, 12 waxnaga gumbaTis yeli, TiTos

Page 61: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

61

gamotovebiT, warmodgenili 6 sarkmeli, razec metyvelebs 6 gumbaTqveSa

sveti, 6 gumbaTqveSa TaRi, 12 trompi da 12 samyura niSi60. [tab.#4].

Semdgomi periodis restavratori T. nemsaZe61 eTanxmeba severovis am

mosazrebas da mxolod umatebs, rom kumurdos gumbaTis yeli interierSi

TaRebiT iqneboda damSvenebuli.

rac Seexeba kumurdos interieris ZiriTad sarkmlebs -

sakurTxevlis afsidSi warmodgenilia erTi centraluri Riobi, romelic

farTo TaRovani Sida moxazulobidan TandaTan gareTken viwrovdeba da

fasadze saSualo zomis Wrilis saxiT gamodis. mis zemoT, sakmao

intervalis Semdeg moTavsebulia wriuli sarkmeli, romelic aseve odnav

ganieri Wrilidan siRrmeSi viwrovdeba. gverdiTa mklavebSi,

paralelurad ganTavsebul afsidebSi, TiTo sarkmelia gaWrili.

ramdenadac maTi zoma fasadzec sakmaod ganieria, daviwroeba Sida

sivrcis sawyisi moxazulobidan arc ise mkveTrad xdeba.

Cven ukve araerTxel aRvniSneT, rom kumurdos dasavleTi mklavi

srulad morRveulia. gegmis mixedviT, igi sworkuTxa formis yofila da

SedarebiT ufro grZiv sivrciT erTeuls qmnida [tab.#2]. dReisaTvis,

dasavleTiT dgomisas, rTuli aRsaqmelia is realuri sivrce,

arqiteqturul masaTa urTierT Sefardeba, rac xuroTmoZRvari sakocaris

mier iqna Seqmnili.

aRsaniSnavia, rom orive gverdiTa mklavis dasavleTiT momijnave

kedelze, zeda registrSi gaWrilia TiTo sakmaod farTo sarkmeli

[tab.#8]. am SemTxvevaSi, maTi profili zemoaRwerilTagan srulebiT

gansxvavdeba. kedlis wyobidan xdeba, mcire (Taro) konsolze

dayrdnobili orsafexuriani TaRis Semowera. aq aRar gvxvdeba fasadisken

mimarTuli Wrilis daviwroeba, rac gamowveulia imiT, rom igi

warmoadgenda dasavleT mklavze meore sarTulad Semoyolebul

patronikesTan makavSirebel fanjaras. amgvarad, dasavleTi mklavi

orsarTuliani iyo, SigniTken gaxsnili garsSemosavleliT. mis samxreT

da CrdiloeT kedelebze, zemoT, SemorCa TaRis mrudis sawyisebi.

dasavleTi mklavis orsarTulian gadawyvetas pasuxobs

sakurTxevlis orive mxares aseve `orsarTuliani” oTaxebi. qvemoT

60 Н. Северов, Г. Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда, Памятники Грузинской архитектуры, Ч. I,М., 1947 61 2002 wels - masTan Sexvedrisas, pirad saubarSi dagvidastura. amasve mowmobs mis mier Sedgenili kumurdos sarestavracio proeqtis naxazebi.

Page 62: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

62

Sesasvleli gverdiTa afsidebSi gaWrili marTkuTxa karis saxiTaa

mocemuli. aq warmodgenilia viwro, afsidaluri, cilindruli kamariT

gadaxuruli sivrce, xolo zemoT asasvleli, savaraudod, aqve Weris

centrSi moTavsebuli Riobis saSualebiT iqneboda (dReisaTvis qveda

sarTulis gadaxurvis centraluri qvebi Camocvenilia). rTuli

warmosadgenia zeda sarTulis saTavsos aqtiuri funqcionireba. igi

bevrad ufro viwroa da uxeSad damuSavebuli, uswormasworo qvis

filebiT aris nagebi _ misi gamoyeneba albaT mxolod gansakuTrebul

garemoebebSi xdebod [tab.#15].

amgvarad, Cven ganvixileT kumurdos inetrieris ZiriTadi saxe,

Tumca aris kidev mcire detalebi, rac Tavisi gamomsaxvelobiT mxolod

sada, TiTqos umniSvnelo dekoraciul samkaulebad warmogvidgeba, Tumca

guldasmiT dakvirvebisa da Seswavlis safuZvelze maTi Zalian Rrma

semantika gadagveSleba.

ramdenadac IV saukunemde eklesia araoficialurad arsebobda da

qristianTa devna periodulad, sakmaod xSirad mZafrdeboda, amitom

pirveli qristanebisTvis mniSvnelovani iyo TavdacvisTvis erTgvari

Sefaruloba. cnobilia, rom qristianebma Seqmnes ara mxolod

simboloebis gamomsaxvelobiTi sistema, aramed simboluri ena, romelic

gaugebari iyo ucxoTaTvis. amgvarad, simbolika qristianuli

kulturisTvis ganuyofeli iyo, ramdenadac igi axdenda principuli

mniSvnelobis ideebis daqaragmebulad warmodgenas. am TemasTan

dakavSirebiT n. pokrovski aRniSnavs, rom qristianuli axali xelovneba

gaCnda sulieri sawyisebidan, amitomac igi metyvelebda ara

grZnobebisTvis, aramed sulisTvis.62

am TvalTaxedviT, SevexebiT Cven sakurTxevlis afsidis TaRis

sayrdeni konsolebis Semkulobas [tab.#11-e-v)]. taZris adgilze

daTvalierebisas Tvali marTlac aRiqvams sada ornamentuli formebis

ganmeorebas - rac marjvniv, wreSi Cawerili, oTxi rgolis SekvriT

Seqmnil jvars warmoadgens, xolo marcxniv _ usasrulobis niSnis

mwkrivia. Tumca, Zeglis aRweraze muSaobis msvlelobaSi, fotoebis

daxmarebiT, saintereso moulodnel rames gadavawydiT: aq kvlav Cndeba

`niRbebis~ gamosaxuleba, swored iseTnairi, rogoric ukve Segvxvda

62 Н. В. Покровский. Происхождение древнехристианской базилики. СПб., 1880, с. 78.

Page 63: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

63

aRmosavleTi fasadis centraluri sarkmlis Semkulobis Semadgenel

nawilSi.

erTi SexedviT, Tvals pirvel rigSi, xvdeba marTkuTxa qvis

blokis gverdebis zedapirze centraluri gamosaxulebebi, rac zemoT

aRniSnul ornamentul ideogramebs warmoadgens. mxatvruli xerxiTac

maTi forma ufro mkafioa, radganac ostati Semowers wres, Semdgom

amokveTs oTxi `cremlis” formis (mrgvali moxazulobis da jvris

mxareTa SesarTavTan wawvetebul) figurisgan Seqmnil jvars. marcxena

mxares ki ostati ormagi momrgvalebulzedapiriani TasmiT qmnis

erTmaneTSi gardamaval or rgols. aq gadajvaredinebuli monakveTis

centrSi CakveTilia Rrma wertili. es yovelive: maTi SedarebiT

mkafiooba, ganmeorebadoba grZel marTkuTxa gverdze, iwvevs mzeris

fiqsirebas uSualod sibrtyeze. xolo kuTxeebSi gamosaxuli `niRbebi”,

Sesrulebis sibrtyobrivi maneris wyalobiT, sadac gamqralia kumurdos

SemkulobaSi mravaljer gamoyenebuli ormagi moculobiTi Tasma Tu

raime sxva mxatvrul-dekoraciuli xerxi, yuradRebis miRma rCeba. am

SemTxvevaSi sityva `niRabi~ yvelaze adeqvaturia, radganac aq kvlav

fonis dadablebis wyalobiT, Semowerilia mxolod saxis ovali, xolo

srulebiT brtylad datovebul zedapirze CakveTilia nuSisebri Tval-

warbisa da viwro piris moxazuloba [tab.#11-v)]. sxva aranairi

modelireba, nakvTisa Tu xasiaTis gadmomcemi Strixi aq ar gvxvdeba. am

SemTxvevaSic saxis nawili modis blokis erT mxares, nawili ki meoreze

da amiT iqmneba orsav mxares momzirali, yovlismxedveli `Tvalis”

STabeWdileba. analogiuri gamosaxulebebia orive kronSteinis meore

kuTxeSic, anu mlocvelisTvis srulebiT uxilav adgilas (mxolod

sakurTxevelSi myofi sasuliero pirisTvis, zemoT sagangebod axedvisas,

iqneboda saxilveli) – riTic xazi esmeva maT ara mxatvrul-dekoraciul

funqcias, aramed gaazrebul ideur-semantikur arss, rac arc Tu

savaldebuloa yvelasTvis SesamCnevi iyos. amrigad, igi warmogvidgeba

taZris Semkulobis semantikuri programis erT-erT kvanZad, riTic sxva

yvelaferTan erTad, dasturdeba kumurdos interiersa da eqsterierSi

erTiani ideuri sistemis arseboba.

kumurdos ostati, rogorc Cans, iyo ara mxolod maRali donis

xelovani, aramed Rrmad ganswavluli Teologi, romelic zustad

Page 64: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

64

irCevda saTqmelis Sesatyvis gamomsaxvelobiT xerxs. Cven viciT, rom

qristianuli RvTismsaxureba mTlianad saidumloebaTagan Sedgeba.

arsebobs msaxurebis garkveuli monakveTebi rac mrevlisTvis xiluli da

sasmenia, xolo aris iseTi monakveTebic, romelnic ara Tu

kaTakmevelTaTvis, aramed TviT mrevlisTvisac saidumloa da

sakurTxevelSi xorcieldeba. vfiqrob, sakurTxevlis siRrmeSi

gamosaxuli es ideuri niSnebi asaxavs swored mTavari saidumlos -

evqaristiis Semadgenel nawils da amitomac gamiznulad Sefarulad

warmodgeba. aqve unda aRvniSnoT konqis wiTlad daferili saWeqi qvisa

da misgan momdinare `sxivebis~ arseboba, rac erTian simbolur

kompozicias unda qmnides. cxadia, am Temas ufro dawvrilebiT

ganvixilavT qvemoT, kumurdos semantikuri sazrisisadmi miZRvnil TavSi

(gv.:108).

Page 65: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

65

1.4.1 kumurdos kedlis mxatvroba

kumurdos taZari Sua saukuneebis mkvlevarTaTvis mravalmxriv

saintereso Zeglia. igi mniSvnelovani Seswavlis obieqtia, rogorc

arqiteqturuli TvalsazrisiT, ise monumenturi mqandakeblobis,

safasado Semkulobis sistemis kvlevisa da aseve kedlis mxatvrobis

mxriv.

kumurdos taZris aRwerisas aRvniSneT, rom misi interieris

kedlebi sufTad Tlili da, amasTanave, mwyobr rigebad dalagebuli qvis

kvadrebiT warmogvidgeba. es ki metyvelebs imaze, rom taZris Sida sivrce,

iseve rogorc tao-klarjeTis Tanadroul ZeglebSi (oSki, xaxuli,

tbeTi), ar iyo srulad mosaxatad gaTvlili. Tavdapirvelad, aq mxolod63

sakurTxevlis konqs hqonda daTmobili, anikonuri mxatvrobiT Seqmnili,

ideur-mxatvruli maxvilis funqcia. es gaxlavT, rogorc zemoT aRvwereT,

wiTlad daferili, naxevarwriuli saWeqi qvidan radialurad

gadmoSlili, erTis monacvleobiT wiTladve dafaruli, trapeciuli qvis

filebi [tab.#11-g)]. analogiuri saxiT gvxvdeba atenis sionis pirveli

moxatulobis fenaSic64. amgvari grafikuli xasiaTis mxatvrobis nimuSebi

gvaqvs tao-klarjeTis ara-erT Zeglze (oSkis taZris konqebSi) Tumca,

umetesad is safasado filebs amSvenebs xolme (dolisyana, oSki,

parxali). aRniSnul, TiTqos, erTi SexedviT SeumCnevel gamosaxulebas

Cven kumurdos Semkulobis semantikis kvlevisas (ix. gv.:108) kidev

davubrundebiT da ufro farTod SevexebiT.

miuxedavad 964 wels kumurdos xuroTmoZRvris mier interieris

Semkulobis organizebaSi freskuli mxatvrobis gauTvaliswineblobisa,

XI saukunis dasawyisSi aq mniSvnelovani kedlis mxatvroba Seiqmna,

gansakuTrebiT srulad moixata sakurTxevlis afsida, sadac

samregistriani `didebis~ kompozicia Sesrulda.

ramdenadac kumurdos gumbaTi morRveulia, bunebrivi movlenebi

mudmivad ayenebs taZars zians. es gansakuTrebiT kedlis mxatvrobas

63 am SemTxvevaSi sityva `mxolod~ - pirobiTad aris naxmari, radganac gumbaTis realuri aRweriloba SemorCenili ar aris. 64 T. virsalaZe, gv.:113

Page 66: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

66

exeba. dReisaTvis freskebi, TiTqmis mTlianad ganadgurebulia, mxolod

adgil-adgil ganirCeva Camorecxili fragmentebi [tab.#14].

giorgi CubinaSvili kumurdos taZris rogorc barokaluri stilis

nawarmoebis ganxilvisas, mokled aRwers misi kedlis mxatvrobis

naSTebs65. igi aRniSnavs, rom mxatvroba ukeT SemorCa sakurTxevlis

afsidSi da aq ganirCeva kompoziciaTa gamyofi ferweruli moCarCoeba.

kompoziciuri ageba Seesabameba arqiteqturul formebs. sarkmlis aqeT-

iqiT, aseve bemaSic, lurj fonze SesaZlebelia moyavisfro figurebis

garCeva. maTgan zogi fasSi, zogi ki sammeoTxedSi. g. CubinaSvili

SeniSnavs, rom mTlianobaSi mxatvroba Zlier gamomsaxvelobasa da

maRalxarisxovnebas amJRavnebs. moxatulobis kvali SeimCneva taZris sxva

nawilebSic: Crdilo-aRmosavleT afsidSi SemorCenilia datirebis

kompoziciis fragmenti RmrTismSoblis gamosaxulebiTa da

menelsacxeble dedebis, TiTqmis gaqrobamde misuli, ori figura [tab.#14

b-g)]. Crdilo-dasavleTi afsida nalesobiT mTlianadaa dafaruli, magram

moxatulobis gareSe. baTqaSis naSTebi Cans aseve samxreT-aRmosavleT

afsidSi, sadac ikiTxeba reliefurad amoziduli da daferili

kompoziciis fragmenti -– ori mfrinavi angelozis gamosaxulebiT (amave

afsidis dasavleT kedelze gamoZerwilia tolmklava, gamSvenebuli

jvari, razec wiTeli pigmentebi SeimCneeva da aseve odnav mosCans wiTeli

saRebavi Crdilo dasavleT mxares kedelSi Casmuli angelozis

gamosaxulebaze).

TinaTin virsalaZis mier qarTuli kedlis mxatvrobis kvlevam

saSualeba mogvca kidev ufro mniSvnelovani cnobebi migveRo kumurdos

moxatulobis Sesaxeb.66 mecnieri, X-XI saukuneebis qarTuli Zeglebis

kedlis mxatvrobis Seswavlisas, kumurdos araerTxel ixseniebs da mas

tao-klarjul skolasTan akavSirebs. igi aRniSnavs, rom kumurdos

kedlis mxatvroba XI saukunis mesame aTwleulSi unda SeesrulebinaT,

dasavleTi mklavis garSemosavlelis agebis Semdgom. 67

65 Г. Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г. gv.: 66 T. virsalaZe, qarTuli mxatvrobis istoriidan, Tb.,2007, gv.: 113 67 T. virsalaZe, gv.: 57

Page 67: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

67

T. virsalaZe kumurdos moxatulobas Semdegi saxiT aRwers:

sakurTxevlis moxatulobas warmoadgenda sami registrisgan Semdgari

`didebis~ kompozicia, iseve rogorc es tao-klarjul ZeglebSi iyo

gavrcelebuli. aq sakurTxevlis konqSi gamosaxuli iyo aRsaydrebuli

qriste, serafim-qerubimni cecxlovani borblebiT, Semdgom – mociqulTa

rigi SuaSi RmrTismSobliTa da wminda ioane winamorbediT, qveviT – wm.

mRvdelmTavarTa mwkrivi. mkvlevari aqve aRniSnavs, rom mklavebSi

fragmentebad SemorCenili iyo wm. winaswarmetyvelni, mirqmisa da

datirebis kompozicia da a.S.

aRniSnuli freskuli kompoziciebis Tematikis SerCeva zustad

Seesabameba oSkis, iSxnis, xaxulisa da tbeTis (mcire variaciebiT)

moxatulobaTa sqemebs. yvela maTgani XI saukunis II-III meoTxedSi moixata.

zusti TariRi cnobilia oSkis SemTxvevaSi da igi 1033 wliT konkretdeba.

aRniSnuli Zeglebi uaRresad mdidari tao-klarjuli mxatvruli skolis

saukeTeso magaliTebia da ar aris gasakviri, rom momijnave regionis –

javaxeTis _ erTaderTi jvar-gumbaTovani taZari swored mis gavlenas

ganicdis.

tao-klarjeTis kedlis mxatvrobis Zeglebi mowmoben myarad

Camoyalibebul ikonografiul sistemas. amis yvelaze naTeli da

srulyofili warmomCeni iSxnis moxatulobaa. ganviTarebuli Sua

saukuneebis epoqaSi saqarTvelos garda moxatulobis amgvari programa

arsad moipoveba. rogorc Cans, CvenTan arsebuli sqemebi

xatmebrZoleobamdeli periodis centralur-gumbaTovani taZris

moxatulobas efuZneba.

ramdenadac saeklesio xuroTmoZRvrebaSi simboluri mniSvnelobis

TvalsazrisiT umTavresi adgili sakurTxevels eTmoba, kedlis

mxatvrobis ikonografiul sqemebSic umTavresi swored sakurTxevlis

moxatulobis kompoziciuri gadawyvetaa. `am mxriv uZvelesi Tema –

myisieri esqatologiuri Teofaniaa, romelic mravalgvarovani

ikonografiuli variaciebiT aris cnobili. garda VII saukunis wromis

mozaikisa, romelic am Temis gansakuTrebul variants warmoadgens, yvela

sxva, CvenTvis cnobil, sakurTxevlis moxatulobas safuZvlad amaRleba –

meored mosvlis oriarusiani kompoziciis sqema udevs, romelic `saqme

mociqulTa~-s teqsts miyveba da monumenturoba-reprezentatulobis

Page 68: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

68

misaRwevadaa gadamuSavebuli~68. umetesad kompoziciis ori iarusi

moxatulobis or damoukidebel registrs warmoqmnis, romelTac afsidis

konqi da kedlebi eTmoba (sabereebisa da dodos rqis moxatulobebi (IX-X

ss.), nesgunis (IX-Xss. ) da Cvabianis (XI s.-is damdegi) da a.S.)

`saerTo sqemis miuxedavad, yvela es moxatuloba erTmaneTisgan

detalebiT sxvaobs: zeda registrze qristes xan mxolod

mTavarangelozebi axlavs, xan esaiasa da iezekielis

winaswarmetyvelobiTi xilvebis, uarqaules moxatulobebSi ki aseve

gamocxadebis midevnebiT – zeciuri Zalnic. qveda registri SeiZleba

gamotovon kidec, magram umetes SemTxvevaSi masze mociqulTa mwkrivia

gaSlili, SuaSi ki Cveulebriv (arcTu aucileblad) RmrTismSobelia

warmodgenili (misi gamosaxuleba aseve SeiZleba sxvadasxva

ikonografiuli tipisa iyos). “69

am sistemas miyveba rogorc kumurdo, ise X-XI saukuneebis tao-

klarjuli moxatulobebi – oTxTa eklesia, iSxani, xaxuli, oSki da

tbeTi, im gansxvavebiT rom maT mesame iarusic emateba wminda

mRvdelmTavarTa registris saxiT.

mniSvnelovania, rom kumurdos taZarSi, iseve rogorc tao-

klarjuli skolis ZeglebSi, saqarTvelos sxva regionebis

moxatulobebisgan gansxvavebiT, Taviseburi ikonografiuli detali iCens

Tavs, aq RmrTismSoblis gverdiT gamosaxuli iyo wm. ioane

winaswarmetyveli gaSlili gragniliT. es ki mxolod mcire aziis

moxatulobebSi moipoveba, konkretulad ki, axlo paralels povebs

kapadokiis samonastro moxatulobebTan, sadac wamyvani kvlavac `maesta~-

sa da `vedrebis~ TemaTa kompoziciebi iyo. 70

xuroTmoZRvrebis simbolikaSi semantikuri TvalsazrisiT gumbaTi

upiratesia, rogorc zeciuri ierarqiis mwvervali. Cven viciT, rom

moxatulobaTa ikonografiuli sqemebi erTiani ideiT ikvreba, romlis

amosavals sakurTxevlis kompozicia warmoadgens, xolo misi sazrisis

gagrZelebas gumbaTis Semkuloba unda asxavdes. tao- klarjul ZeglebSi

Cven vxedavT jvris gamosaxulebas. is saukeTesod SemorCa iSxnisa da

xaxulis taZarSi (iSxnis SemTxvevaSi - oTxi angelozis mier jvris

68 T. virsalaZe, dasaxelebuli naSromi, gv.:84-85 69 T. visalaZe, gv.:84 70iqve, gv.:85

Page 69: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

69

amaRlebis kompoziciaa). safiqrebelia, rom amgvarive gamosaxuleba iyo

warmodgenili kumurdos gumbaTis moxatulobaSic.

Cven ukve aRvniSneT, rom kumurdos moxatulobaze saubari mxolod,

XX saukuneSi moRvawe mkvlevarTa, marTalia fragmentuli, magram mainc

mniSvnelovani cnobebis safuZvelze dayrdnobiT SegviZlia. dRevandeli

dRisTvis taZris Sida sivrcis mTavari mamkobi kvlav Tavdapirveli qvaTa

wyobaa. mxolod alag-alag SemorCa baTqaSis Camorecxili fragmentebi.

amasTan, gansakuTrebiT mniSvnelovania samxreT-aRmosavleT afsidSi

reliefuri nalesobis naSTebi.

dasawyisSi vaxseneT g. CubinaSvilis aRwera, sadac igi samxreT-

aRmosavleT afsidSi ixseniebs mfrinavi angelozebis, baTqaSiT

reliefurad amoyvanil da Semdgom daferil, figurebs. es cnoba did

yuradRebas aRZravs, Tumca imdenad Zunwia, rom adamians sagonebelSi

agdebs. amgvarive gancdis gamo zaza sxirtlaZe gansakuTrebulad

dainteresda am fragmentebiT da zedmiwevniT Seiswavla isini.71 [tab.#14-d)]

z. sxirtlaZe aRniSnavs, rom ZiriTadi riTic es kompozicia

imsaxurebs yuradRebas, misi Sesrulebis uCveulo xerxia. rogorc

aRvniSneT, igi xasiaTdeba figurebisa da garkveuli detalebis

reliefurobiT da Semdgom daferviT. amasTan, mniSvnelovania, rom

kompoziciis SemomsazRvreli, (reliefuradve Sesrulebuli) moCarCoeba

vertikalurad mimarTuli marTkuTxa formisaa, rac zemoT TaRovani

SveriliT aris aqcentirebuli. am saxiT igi (Weduri, qvis, spilos Zvlis

Tu ferweruli) xatebis farTod gavrcelebul im tips mogvagonebs,

romlis zeda nawilic swored aseTi, naxevarrkalisebri formiT

gamoirCeva.

1992 wels gamocemul statiaSi z. sxirtlaZe wers: `kompoziciis

centrSi warmodgenili qristes figuridan amJamad laJvardisferi

Saravandi, odnav daxrili da sam-meoTxediT marjvniv msubuqad

mitrialebuli saxis detalebi (ZiriTadad sarCuli) SemorCa, agreTve

nalesobiT reliefurad gamoyvanili Sesamoselis - kvarTisa da cisferi

himationis ramdenime umniSvnelo detali mxarTan, mkerdsa da welis

doneze. aqve ganirCeva mosamzadebeli naxatis oriode naSTic. macxovris

71 z.sxirtlaZe, RrmTismSoblis miZinebis kompozicia kumurdos eklesiaSi, mecnierebaTa akademiis macne, istoriis seria.-1992.-N2.-gv.143-159.

Page 70: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

70

gamosaxulebis qvemoT, scenaSi sarecelze mwolare figuris samosiT

dafaruli qvedatanis mozrdili fragmenti ipyrobs yuradRebas.

Sesamoselis fragmentebi drapirebis Zalze Txeli, uzado ostatobiT

Sesrulebuli naxatiT, fonidan sul odnav aris amoweuli. dakvirvebisas,

aqve gairCeva, fergadaclili, sarecelis monaxazic.~72

dReisaTvis kompoziciis zeda nawilSi, marcxena mxares, mfrinavi

angelozis figuris mniSvnelovani kvalia SemorCenili [tab.#14-d)]. es

gaxlavT uaRresad plastikuri, rbili modelieribiT gamoyvanili

reliefuri sxeuli, romelic Tavisi gamomsaxvelobiT aSkaras xdis

sruli kompoziciis pirvandel Rirebulebas da, Sesabamisad, uzomod

zrdis danaklisis simZimes. es swored im adgilTagania, sadac

restavraciis dros daSvebuli Secdomebis Sedegad ver moxda mklavebis

srulyofilad gadaxurva da wvimis Sedegad kedlebi mudmivad teniT

iJRinTeba (ix. qvemoT taZarze warmoebuli sarestavracio samuSaoebisadmi

miZRvnili qveTavi). amgvarad, rogorc iTqva, xatis umetesi nawilis

nalesoba mTlianad CamoSlilia, feradovnebaze ki mxolod drapirebis

RarebSi, wertilovnad SemorCenili laqebis saSualebiT SeiZleba

saubari. aq ganirCeva kvarTze cisferi, laJvardisferi saRebavi, xolo

himationi ki wiTlad unda yofiliyo warmodgenili. ramdenadac,

angelozis zeda tani CamoSlilia, mxolod mcire fragmenti SemorCa

makurTxeveli marjvenis, razec gansakuTrebul yuradRebas miapyrobs z.

sxirtlaZe da aRniSnavs, rom `sagangebo yuradRebas imsaxurebs mfrinavi

angelozis makurTxeveli marjvenis uzado Sesrulebis manera; xelis

mtevnis moZraoba araCveulebrivad artistulia, konturi erTob

daxvewili, TiTebi natifi, moqnili da plastikuri.~73

rac Seexeba kompoziciis marjvena mxares, aq warmodgenili meore

angelozis figura im drosve, Zlier dazianebuli yofila. mxolod

Sindisferi da laJvardisferi ramdenime fragmenti ganirCeoda. am

monakveTze, aseve umniSvenelo fragmentebad, erTmaneTis ukan mdgomi

figurebis gamosaxulebebi yofila SemorCenili.

siuJetis personaJebis mixedviT es uCveulo, nalesobiT

reliefurad naZerwi, ferweruli didi `xati~ RmrTismSoblis miZinebis

72 z.sxirtlaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 147 73 iqve

Page 71: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

71

ikonografiul sqemas asaxavs. aRsaniSnavia, rom amgvari xerxiT taZris

moxatulobaTagan mxolod aRniSnuli kompoziciaa Sesrulebuli da amiT

Zlier aris aqcentirebuli. ra Tqma unda, amas garkveuli mizezi

eqneboda. marTalia, kumurdos taZari RmrTismSoblis saxelzea nakurTxi,

magram, SesaZlebelia, igi konkretulad RmrTismSoblis miZinebis

dResaswaulisadmi yofiliyo miZRvnili (samwuxarod, amis

damadasturebel cnobas jer-jerobiT versad mivakvlie). yuradRebis

miRma ver dagvrCeba is mniSvnelovani garemoeba, rom kumurdos cnobili

didi siwminde, `saSineli~ xati macxovris iyo, magram es ar unda

gamoricxavdes Cvens varauds.

mxatvrul-stilisturi TvalsazrisiT, SemorCenili mcire

detalebic ki udaod cxadyofs maRal ostatobas. aq Seqmnilia

moculobiTi, plastikuri sxeuli, ris formebsac organulad miuyveba

samosis drapireba. aRsaniSnavia, rom Cven vakvirdebiT mxolod

kompoziciis absoluturad fergadaclil fragments, anu mxolod imas

rac winapiroba iyo SemdgomSi laJvardisfrad, wiTlad da oqrosfrad

daferili da srulyofilebamde miyvanili kompoziciisa da am

SemTxvevaSic ki, Znelia aRfrTovanebis damalva. z. sxirtlaZe miZinebis

kompoziciis ganxilvisas aRniSnavs, rom yovelive metyvelebs ostatis

maRal profesionalizmTan erTad, mis mier plastikuri gamomsaxvelobis

xerxTa Tavisufal flobaze da cxadyofs formaTSegrZnebis aq

gamJRavnebuli procesis siRrmesa da yovlismomcvelobas.74 amiT igi

naTlad pasuxobs qarTuli mqandakeblobis ganviTarebis im etaps,

rodesac moculobiTi, plastikuri sxeulis Seqmna srulad aris

daZleuli da mTavar sametyvelo enas warmoadgens. riTic, Sesabamisad, XI

saukunis pirveli naxevris periods srulad exmianeba.

Zalian sainteresoa aseve, Crdilo-aRmosavleT afsidSi SemorCenili

datirebis kompoziciis mcire fragmenti. is asaxavs baTqaSze wiTeli

saRebaviT konturulad Sesrulebul macxovris sxeulTan daCoqil

RmrTismSobels. CamoSlili, gadacrecili, afsidis Tlili qvebis

wyobaSi, TiTqmis, Cakarguli es fragmenti, xedvis arealSi

moxvedrisTanave, mainc Zlierad axdens dramatizmis gadmocemas. es

gaxlavT yvela aspeqtiT didi ostatobiT Sesrulebuli mxatvroba.

74z. sxirtlaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 151

Page 72: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

72

sxeulis formebi, figuraTa urTierTmimarTeba, moZraoba, xasiaTi –

srulebiT bunebriv, natifad Sesrulebul, gancdebiT gajerebul

kompozicias qmnis. aqve, qvemoT SeimCneva sam-meoTxedSi mobrunebuli ori

figuris konturuli monaxazi rac menelsacxeble dedebs unda asaxavdes,

Tumca imdenad waSlil-Camorecxilia, rom damatebiT raimes Tqma rTulia.

aRniSnuli stilisturi niSnebiT, Crdilo-aRmosavleTi afsidis

moxatulobis fragmentebi mkveTrad gansxvavdeba sakurTxevlis freskebis

maxasiaTeblebisgan. adamianuri gancdebis, dramatizmis xazgasmiT, rasac

Zalian bunebrivad gadmogvcems figurebis gamometyveleba Tu moZraoba,

qarTuli kedlis mxatvrobis ganviTarebis mogviano periods migvaniSnebs.

mariam didebuliZe datirebis kompozicias XIII saukunes miakuTvnebs.

Page 73: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

73

1.5. kumurdos taZarze warmoebuli sarestavracio samuSaoebi

kumurdos taZris istoriul–kulturuli Rirebuleba yvelasaTvis

naTelia. misi problemebic ukve naTlad warmoCnda, magram vfiqrob, maTi

dawvrilebiTi ganxilva friad mniSvnelovania, radgan taZarze

aucileblad Casatarebeli sareabilitacio samuSaoebi jer kidev

Sesasrulebelia.

2002 wels saqarTvelos sapatriarqom aRadgina kumurdos

episkoposis wodeba. aRdgenidan axalqalaqisa da kumurdos eparqia

gadaeca mitropolit nikolozs (faCuaSvili), romelic didi xania

moRvaweobs javaxeTSi da romlis uSualo TaosnobiTac am regionze

mravali adamianis yuradReba iqna mipyrobili. am periodidan ganaxlda

kumurdos taZarze sareabilitacio samuSaoebis dawyebaze fiqri, magram

mravali dabrkolebis gamo, rac umetesad adgilobriv mosaxleobasTan

konfrontaciis Tavidan acilebis saWiroeba warmoadgens, es sakiTxi jer

kidev ar damdgara dRis wesrigSi.

kumurdos Camoqceuli gumbaTi, sruliad morRveuli dasavleTi

mklavi Tu CuqurTmiT dafaruli stoas nangrevebi naTlad warmogvidgenen

taZris mZime istorias. Tumca, rogorc taZris safasado wyobis aRwerisas

ukve visaubreT, aSkarad ikveTeba masze mzrunvelobis faqtebic

sarestavracio-sakonservacio samuSaoebis kvalis saxiT. aseTi iyo

ZeglTa dacvis departamentis ori eqspedicia 1938-39 wlebSi nikoloz

severovis da 1970-80-ian wlebSi rusudan gverwiTelisa da Tamar nemsaZis

xelmZRvanelobiT.

sanam gadavalT TiToeuli eqspediciisas Sesrulebuli samuSaoebis

dawvrilebiT ganxilvaze, vfiqrob, umniSvnelvanesia im istoriuli

garemoebebis asaxva, rac konkretulad 1938-39 wlebis restavracias

uZRoda win. am sakiTxs mivyavarT 1934 wlamde, rodesac am periodis erT-

erTi yvelaze aqtiuri sazogado moRvawis, dimitri SevardnaZis

TaosnobiT saqarTvelos centraluri aRmasrulebeli komitetis (caki)

prezidiumTan Seiqmna kulturis ZeglTa dacvis komiteti, romlis

Tavmjdomare uSualod cakis Tavmjdomare filipe maxaraZe iyo, xolo

moadgiled (faqtiurad saqmis xelmZRvaneli) arCeul iqna dimitri

Page 74: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

74

SevardnaZe.75 swored misi TaosnobiT Seiqmna kvalificiuri samecniero

sabWo – ivane javaxiSvilis, giorgi CubinaSvilis, Salva amiranaSvilis

da pavle ingoroyvas SemadgenlobiT. maT moawyves Zalian mniSvnelovani 9

eqspedica - aRnusxes gansakuTrebulad safrTxis qveS myofi

mniSvnelovani Zeglebi da Seadgines sakavSiro centraluri komitetis

generaluri mdivnis ioseb stalinis saxelze 1936 wlis miwuruliT

daTariRebuli mniSvnelovani istoriuli dokumenti. `maT yovelmxriv

dasabuTebuli hqondaT is didi mniSvneloba romelic qarTuli

kulturis ZeglTa dacvas eniWeboda, agreTve is Tu 121 wlis

ganmavlobaSi velikoderJavuli SovinizmiT gaJRenTili rusuli

imperiuli politika rogor uwyobda xels qarTuli kulturis Zarcva-

glejas.”76 moxsenebiTi baraTi mTavrdeboda TxovniT, rom `ioseb stalins

aRmoeCina Tavisi avtoritetuli daxmareba da saqarTvelos ZeglTa

dacvis komitetisaTvis xuTi milioni maneTis asignacia gadmoericxa, sami

wlis ganmavlobaSi qarTuli kulturis Zeglebis sarestavracio

samuSaoebis Casatareblad.”77 1937 wlis 28 Tebervlis dadgenilebiT

saqarTvelos marTlac gadmoericxa aRniSnuli Tanxa. Tumca Sida

dabrkoleba bevri arsebobda, pirvel rigSi is, rom ZeglTa dacvis

komitets ar gaaCnda baza, elementaruli farTobi, sadac moZiebul

masalas daagrovebda. miuxedavad yovelivesi, pirveli wlisTvis (1937w.)

saremontod SeirCa 30 Zegli, swored maT ricxvSi mesxeTis raionis

Zeglebidan Sevida Wule, kumurdo da varZia. TiTqmis bolomde miyvanil

saqmes didi winaRoba Sexvda - centraluri xelisuflebidan daigegma

reorganizacia da saqme gaWianurda, magram dimitri SevardnaZe mainc

ZalTa dauSureblad aqtiurobda da yvelafers akeTebda imisTvis, rom

Zeglebis gadasarCenad da saqmis xarisxianad Casatareblad yvela piroba

Seeqmna. am Sromas ukvalod ar Cauvlia da Zeglebs marTlac Cautarda

gadaudebeli samuSaoebi, risi magaliTic kumurdo gaxlavT, magram es

yvelaferi ganxorcileda dimitri SevardnaZis monawileobis gareSe,

radganaca 1937 wlis 10 ivniss saqarTvelos imJamindeli umaRlesi

xelisuflebis sanqciiT `xalxis mtrad” miCneuli dimitri SevardnaZe

75 i. abesaZe, q. bagratiSvili, dimitri SevardnaZe, Tb.,1998w, gv.:211-212 76iqve. 77 iqve.

Page 75: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

75

daapatimres, rasac misi likvidireba mohyva. misi saxelisa da naRvawis

xseneba ki tabudadebulad iqca.

1938–39 wlebSi saqarTvelos kulturis ZeglTa dacvis komitetma,

nikoloz severovis xelmZRvanelobiT, Seasrula sakonservacio-

sarestavracio samuSaoebi. miuxedavad imisa, rom kumurdo nagebi iyo mTa

abulis movardisfro-moyviTalo bazaltiT, maT gamoiyenes ruxi feris

bazalti. es SeiZleba profesiuli midgomac iyos, magram faqtia, rom aman

aSkara disonansi Seitana fasadTa Tbil tonalobaSi [tab.#1].

gansakuTrebiT aRmosavleT fasadze, sadac centrSi zedmiwevniTTlil

erTmaneTis tol, Ria feris filebis sapirispirod, zeda da qveda

nawilTa aRdgeniT igi nacrisfrad Semoses. dasanania isic, rom daikarga

mxatvruli kompoziciis mniSvnelovani elementi – frontonSi

warmodgenili wveriT dayenebuli kvadratebisgan Semdgari mewamuli

jvari – risi arsebobac Cven mxolod g. CubinaSvilis aRwerilobidan

viciT da aseve n. severovis rekonstruqciul naxazzec mkafiod SeimCneva

[tab.#4]. am periodSive, ruxi feriT aRadgines interieris mniSvnelovani

nawilebi da taZars Semoavles lavgardani. iyo aseve mcdeloba

gaegrZelebinaT, XVI-saukuneSi dawyebuli, jvris mklavebis gadaxurviTi

samuSaoebi, magram, rogorc arqiteqtorma Tamar nemsaZem pirad saubarSi

aRniSna, 1930-iani wlebis eqspediciam ver SeZlo gamoesworebina is

mniSvnelovani Secdoma, romelic XVI saukuneSi SekeTebisas daiSva,

rodesac CrdiloeT da samxreT afsidTa kamarebis gazrdili radiusis

gamo saxuravis qanobze amoburculi zedapiri Seiqmna, amitom samuSaos

dasruleba ver moxerxda da miatoves.

kumurdos feradovnebaSi ikveTeba aseve SedarebiT axali, Ria

movardisfro bazaltis filebic _ 1980-iani wlebis restavraciis kvali.

am periodSi, SemorCenili fragmentebis mixedviT, amoiyvanes afrebszeda

nawili gumbaTis uSualod sayrden sartyelamde. amoiyvanes aseve,

mklavTa gadakveTaze gumbaTis sayrdeni Sverili waxnagebi da TiTqmis

daasrules mklavTa lorfinebiT gadaxurva. Tumca, Secdoma aqac gaipara,

ris gamoc gumbaTis yelis sawyisTan, aRmosavleTi mklavis gadaxurva

bolomde ver iqna miyvanili. Sedegad ki, aqedan wvima mTel kedels

asvelebs. samwuxaroa, rom am patara niuansis gamo, gaweuli Sromis

miuxedavad, taZars ziani adgeba.

Page 76: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

76

kumurdos erT–erTi yvelaze didi danakargi, ganadgurbuli

dasavleTi mklavia. dReisaTvis misi saxis warmodgena Zalze Znelia,

vinaidan aranairi xelCasaWidi fragmenti ar arsebobs. Sida sivrces rac

Seexeba, SemorCenili elementebisa da qronologiurad axlos myofi

qarTuli xuroTmoZRvruli Zeglebis mixedviT mniSvnelovani

rekonstruqciuli naxazebia Seqmnili. nikoloz severovis mixedviT

dasavleTi mklavi unda yofiliyo orsarTuliani, SigniT gaxsnili

garsSemosavleliT da patronikeTi.

rac Seexeba gumbaTs, samwuxarod, arc misi gadawyvetis raime

Rirebuli naSTia SemorCenili. g. CubinaSvili, n. severovi aRniSnaven, rom

gumbaTis yelis sayrdeni nawilebi amJRavneben msgavsebas qronologiurad

axlos myof taZrebTan (oSki, xaxuli, wyarosTavi, kacxi, gogiuba da

sxva)78. aqedan gamomdinare, mas gumbaTis yeli 12 waxnagad warmoudgenia,

eqvsi sarkmliT (razec metyvelebs 6 gumbaTqveSa sveti, 6 gumbaTqveSa

TaRi, 12 trompi da 12 samyura niSi). am periodis taZarTa analogiurad

asaxavs aseve, misi simaRlis Sefardebas siganesTan, nagebobis saerTo

masebTan, mklavTa gadaxurvasa da yelis TaRediT danawevrebasTan.

arqiteqtor gia ciciSvilsa da Tamar nemsaZesac safuZvliani

Seswavlis Sesabamisad warmodgenili aqvT taZris rekonstuqciuli

naxazebi, romelnic dasavleTi mklavis Sida sivrcis gadawyvetaSi,

TiTqmis eTanxmeba severovis mosazrebas. odnavi cvlilebebia gumbaTis

yelis simaRlesa da interieris gadawyvetaSi. maTi mosazrebiT, igi

Signidan TaRnariT unda yofiliyo Semkuli.

aRsaniSnavia, rom taZris kedlebis simsubuqis STabeWdilebis

Sesabamisad msubuqi iqneboda TviT gumbaTis yelic. amitom, imisaTvis,

rom gumbaTis aRdgenisas ar moxdes kedelTa damZimeba, maTi azriT,

aucilebelia msubuqi konstruqciis gamoyeneba, karkasuli sistemis

TvalsazrisiT. xolo sasurveli SedegisaTvis Tavdapirvelad

SesaZlebelia xis gumbaTi daidgas, rac TvalsaCinos gaxdis misi zomebis

Sefardebas taZris saerTo masasTan.

am yovelivedan gamomdinare, aSkaraa rom kumurdos sareabilitacio

sakiTxTan dakavSirebiT momzadebulia sakmaod mniSvnelovani Teoriuli

masala. zustad aris Seswavlili, Tu ra aucilebeli samuSaoa

78 Н. Северов, Г. Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда, Памятники Грузинской архитектуры, Ч. I, М., 1947

Page 77: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

77

Casatarebeli taZris momdevno dazianebis SesaCereblad konservaciis

saxiT. amis paralelurad mzad aris samxreTi karibWisa da XI -s–is 30-ian

wlebSi dasavleTiT miSenebuli stoas rekonstruqciis proeqti, rac

TavisTavad aranakleb mniSvnelovania. damuSavebulia aseve taZris

mTlianad restavraciis sakiTxic, anu misTvis gumbaTis dadgma da

dasavleTi fasadis amoyvana. ra Tqma unda, yvelasaTvi naTelia, rom es

advilad gadasawyveti sakiTxi ar aris da uaRresad sapasuxismgebloa.

amgvarad, Cven mokled mimovixileT yvela is samuSao rac kumurdos

taZarze Catarebula, magram aqve yuradReba unda gavamaxviloT imazec,

rom miuxedavad zemoT CamoTvlili kvlevebisa, kumurdos taZari jer

kidev ar aris bolomde Seswavlili, ramdenadac mis mimdebare

teritoriaze arqeologiuri samuSaoebi ar warmoebula. amis gareSe ki

warmoudgenelia Zeglze Seiqmnas sruli warmodgena da misi aRdgenis

proeqtebis ganxilva. kulturuli Rirebulebis arqiteqturuli Zeglebis

mimarT aRdgeniTi samuSaoebis warmoebis saerTaSoriso debuleba,

romelic veneciis qartiis saxeliT gamoqveynda79 pirdapir miuTiTebs, rom

Zeglis restavracias, romelic gulisxmobs misTvis esTetikuri da

istoriuli Rirebulebis dacva–ganaxlebas, win unda uswrebdes

arqeologiuri kvleva.

am etapze ki Zalian rTulia miemxro taZris srul restavracias Tu

mxolod mis konservacias. kumurdo unikaluri Zeglia, rogorc Tavisi

arqiteqturuli gadawyvetis, ise misi skulpturuli Semkulobis mxriv da

misi reabilitaciis sakiTxi Zalian faqizi Temaa. erTi ki cxadia, rom

drois svlasTan erTad mas ziani adgeba da qmediTi RonisZiebebis Zalian

Sors gadadeba SeiZleba savalalo aRmoCndes. saubari imaze, rom

kumurdo mZime sofelia, radgan misi mosaxleoba saurTierTod rTulia,

taZarTan profesiuli midgoma dakavSirebulia politikur viTarebasTan

da aTasi sababis dasaxeleba safuZvels moklebuli ar aris, magram

garkveuli nabijebis gadadgmis gareSe mdgomareoba ufro da ufro

mZimdeba.

79 The Venice Charter 1964, Restoration, Aticle 9. available at http://www.international.icomos.org (ukanasknelad gamoyenebul iqna 21.12.12)

Page 78: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

78

II Tavi

2.1. kumurdos Sida sivrcis stilisturi analizi

kumurdos taZari QqarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis

istoriisadmi miZRvnil, TiTqmis, yvela saxis naSromSia aRniSnuli

rogorc erT-erTi saetapo Zegli. pirvel rigSi, xazi esmeva mis

arqiteqturul tips. Cven ukve araerTxel vTqviT, rom igi warmoadgens

mravalafsidian taZars da amasTanave saqarTveloSi cnobil am tipis

ZeglTagan srulebiT gamorCeuli da TviTmyofadia.

mravalafsidiani taZrebi arc Tu mravlad Seiqmna qarTul

xuroTmoZRvrul skolaSi, cnobilia mxolod rva Zegli da maTi

qronologiuri CarCoebi X-XI saukuneebiT ifargleba. rac Seexeba

geografiul areals es gaxlavT: tao-klarjeTi (gogiuba, kiaRlis-alTi,

olTisi); javaxeTi (kumurdo); kaxeTi (boWorma); samegrelo (nojixevi);

imereTi (kacxi); raWa (nikorwminda). umetesi maTgani eqvsafsidiania –

(gogiuba, kiaRmis-alTi, olTisi, kacxi, boWorma), mxolod erTgan

gvxvdeba rvaafsidiani Zeglis gegmis mqone taZari rac nojixevSi

arqeologiuri gaTxebis Sedegad aRmoCnda. xolo rac Seexeba kumurdos,

igi iseve rogorc nikorwminda, xuTafsidian gegmas Semowers. miuxedavad

imisa, rom kumurdos garkveulwilad XI-saukunis I naxevarSi,

nikorwmindas saxiT, mewyvile SeeZina – sadac xuTafsidian Sida sivrceSi

aqcentirebulia Rrma sakurTxevlis afsidi da sworkuTxa dasavleTi

mklavi, igi mainc inarCunebs ganumeoreblobas. nikorwmindas

xuroTmoZRvari erTguli darCa, qarTul xuroTmoZRvrul skolaSi

warmodgenili, mravalafsidiani taZrebis gavrcelebuli tipis da

afsidebi, gumbaTqveSa sivrcis garSemo, radialurad ganaTavsa.

kumurdoSi ki, rogorc zemoT ukve aRvniSneT, xuroTmoZRvari afsidebs

gverdiTa mklavebSi Sewyvilebulad, erTmaneTis paralelurad

ganalagebs, riTic xazs usvams jvris mkveTr siluets [tab#2].

qristianuli sakulto nagebobebis istoriisTvis Tvalis midevnebiT

Cans, rom konstantine didis epoqidanve, rodesac qristianoba saxelmwifo

religiad gamocxadda – gaCnda axali tendenciebi, rac taZrebisTvis

reprezentabeluri ieris miniWebaSi aisaxa. amiT xdeba uflis

Page 79: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

79

didebulebis xazgasma, aqamde devnili religiis triumfis aRniSvna da

amasTanave uSualod saxelmwifos siZlieris, simdidris warmoCena.

amitomac, konstantines epoqaSi iqmneba grandiozuli taZrebi. taZris

rolis gazrdam gamoiwvia `eklesiis~ simboluri mniSvnelobis uSualod

arqiteqturul nagebobaze gadasvla. IV saukunidan ukve Cndeba taZarTa

mSeneblobisas simboluri koncefciis gaTvaliswineba da zogierT taZars

safuZvlad uCndeba jvris formis gegma. dimitri TumaniSvili

`arqiteqturis ikonografiis~ Sesaxeb80 saubrisas aRniSnavs: `Znelad Tu

badebs romelime xuroTmoZRvruli forma iseT pirdapir da uSualo

simbolur asociaciebs, rogorc jvrissaxa eklesia-xati qristianuli

eklesiis umTavresi simbolosi. . . . gansakuTrebiT es exeba Tavisufali

jvris tips. i. strigovskim es warmodgena konkretuli sabuTiT gaamyara:

`man yuradReba miaqcia warweras, romelic wm. ambrosi mediolanelma

moaTavsa milanos wm. mociqulTa eklesiis kedelze: `jvris formis

taZari qristes gamarjvebis taZaria”.

cxadia simbolur-sakralur arss qarTuli saeklesio

xuroTmoZRvrebac efuZneba. swored jvruli gegmareba gaxda yvelaze

ufro Sesisxlxorcebuli arqiteqturuli forma, rac yvela kuTxeSi

erTnairad ganviTarda (marTalia garkveul regionebSi umetesad

darbazuli tipis taZrebi Sendeboda, risi magaliTic uSualod

javaxeTis da svaneTis xuroTmoZRvrebaa, magram es adgilobrivi

reliefis specifikidan unda iyos gamowveuli).

jvris simbolo TavisTavSi itevs mravlismomcvel ideas. rogorc

zemoT iTqva, is gaxlavT uSualod qristes vnebisa da sikvdilze

gamarjvebis iaraRi da amavdroulad ori samyaros – zeciuri sauflosa

da amqveyniuri samyofelis urTierTmakavSirebeli. swored am sakiTxs

ganixilavs nato gengiuri qarTuli arqiteqturis simbolikisadmi

miZRvnil statiaSi.81 aq saubaria qalaqganaSenianebis, uSualod taZris

struqturisa da calkeul formaTa miRma gaazrebul simbolur

mniSvnelobaze. avtori dasZens, rom: `eklesiis agebuleba da calkeuli

nawilis forma konkretul azrs itevs, magram am azrisa da mniSvnelobis

80 d. TumaniSvili, `arqiteqturis ikonografiis~ Sesaxeb, werilebi, narkvevebi, Tb., 2001w. gv.:17-18 81 n. gengiuri, arqiteqturis simbolika (qristianuli saqarTvelo), SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos universiteti, saxelovnebo mecnierebaTa Ziebani #4 (37), 2008 gv.:277

Page 80: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

80

xazgasma mravalferovani mxatvruli xerxebiT xdeba da Seesabameba

erovnuli xuroTmoZRvrebis individualur esTetikas, xasiaTs, ostatis

SemoqmedebiT alRos.”82 swored ostatis SemoqmedebiTi alRo aris is

mTavari RirsSesaniSnavi aspeqti rac kumurdos taZars gamoarCevs.

xuroTmoZRvari sakocari iCens saocar niWsa da gambedaobas,

rodesac jvruli gegmis Tavisufal monaxazSi mravalafsidian Sida

sivrces aqsovs, Tanac ise, rom erTmaneTs Tanabrad erwymis gumbaTqveSa

heqsagonaluri da jvruli sivrce [tab#2-a)]. naTela jabua qarTul

xuroTmoZRvrebaSi qrizmis asaxvis versiisadmi miZRvnil statiaSi83

mravalafsidian taZarTa gegmis simbolikaze amaxvilebs yuradRebas da

maT Soris, ra Tqma unda, kumurdozec: `mravalafsidiani tipis gegmis

safuZvlad, Cveni varaudiT, gamoyenebul iqna qrizma, romelic qristes

saxelis pirveli ori berZnuli asos urTierTSeTanxmebiT aris Seqmnili.

qrizma macxovris niSan-simbolos warmoadgens da uflis swavlebisa da

moZRvrebis simbolod qristianul samyaroSi jvaris darad aRiqmeba. . .

eqvsi afsidis radialuri ganlageba an xuTi afsidiT da sworkuTxa

mklaviT Seqmnili kompozicia zustad miesadageba qrizmis ori asos X da

P urTierTSerwymiT Seqmnil eqvssegmentian monogramas, romlis zeda P-s

mxare sakurTxevlis afsidas Seesatyviseba... pirveli jgufis

mravalafsidiani taZrebis gegmaSi qrizma wres miaxlovebul

mravalwaxnaga formaSia mocemuli. wreSi qrizma qristianuli moZRvrebis

yovlismomcvelobis da maradiulobis ideas gamosaxavs. meore jgufis

kumurdosa da nikorwmindaSi qrizma moqceulia jvrul formaSi, riTac

xazgasmulia qristes vnebisa da Zlevis idea.~84

sataZro xuroTmoZRvruli formebis simbolikis kvlevas,

TavisTavad, safuZvlad udevs geometriul formaTa simbolika. amis

Sesabamisad, taZris kvadratuli sivrce amqveyniur samyarosTan, mis oTx

mxaresTan asocirdeba, xolo konqi, kamarovani gadaxurva Tu gumbaTi

Tavisi wriuli formebiT – zeciuri maradiulobis maniSnebelia.

kumurdoSo swored afsidebidan amozrdili konqebi da vrceli

gumbaTqveSa heqsagonaluri sivrce dominirebs, cxadad warmoCenil, `am

82 n. gengiuri, iqve, gv.:280 83 n. jabua, qrizmis asaxvis versia saqarTvelos saeklesio xuroTmoZRvrebaSi, saqarTvelos Sua saukuneebis arqeologiuri Zeglebi, Tbilisi, 2008w. 84 n.jabua, dasaxelebuli naSromi

Page 81: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

81

qveyniuri” samyofelis oTx mxareze. qarTuli mravalafsidiani

taZrebisgan gansxvavebiT, sadac afsidebi radialuradaa ganlagebuli –

sakocaris mxatvruli alRo, vfiqrobT, swored cxadi kontrastis

warmoCenisken miiswarafvis. igi taZris Sida sivrceSi ki ar STanTqavs

jvrul gegmas, rogorc amas nikorwmindas SemTxvevaSi vxedavT, aramed

gviCvenebs kuTxovani da naxevarwriuli formebis Tanaarsebobas,

urTierTSerwymas da amasTanave, ukanasknelTa dominantobas [tab#2-b)].

`zeciuri maradisoba~ ver imarjvebs mxolod dasavleTiT. Cven viciT, rom

qristianul xuroTmoZRvrebaSi dasavleTi wyvdiadTan asocirdeboda,

amitomac sakocari mas unarCunebs `miwier” formas da upirispirebs ara

Tu mxolod sakurTxevels, rogorc es xdeba darbazul an

sworkuTxamklavian taZrebSi, aramed mTels danarCen nawils.

amgvarad, `upiratesni” samxreTiT gamarTuli centraluri

SesasvleliT, karibWis gavliT, pirdapir `zesTa sofels” erwymodnen,

dasavleTi sworkuTxa mklavidan taZarSi Semsvleli ki, mxolod

garkveuli manZilis gavlis Semdgom, srulebiT moulodnelad xvdeba,

arqiteqturul komponentTa harmoniuli TanafardobiT Seqmnil, gaSlil,

zeazidul gumbaTqveSa sivrceSi da saSualeba eZleva eziaros

maradiulobas.

darwmunebuli SegviZlia viyoT, rom am `momnusxvel~ zemswraf

mxatvrul efeqts gansakuTrebiT gaaZlierebda gumbaTis yelis

sarkmlebidan `ganfenili~ ganaTeba, amasTanave aRmosavleTi afsidis

centraluri sarkmlidan Semosuli Suqi sakurTxevels Semosavda, xolo

maRla gaWrili wriuli sarkmlidan Semomavali koncentrirebuli Suqis

nakadi ki swored taZris centrSi daecemoda da morwmunes, Sekruli

wriT naTlad ametyvelebuli maradisobis Tanaziars gaxdida.

Sesabamisad, SegviZlia gamovitanoT daskvna, rom kumurdos

xuroTmoZRvruli kompoziciis struqtura iseve gajerebulia semantikuri

sazrisiT, rogorc misi Semkulobis saerTo sistema. aq Cven naTlad

vkiTxulobT qveynisa da zecis, miwierebisa da RvTis sauflos

simboloTa metyvelebas, sadac maradiuli samyofeli sazeimo sidiadiT

warmodgeba.

Page 82: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

82

kumurdos xuroTmoZRvris mier Seqmnili dinamikuri, kontrastuli

da mRelvare, sazeimo gancdiT gaJRenTili arqiteqturuli kompozicia

qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis axal tendencias qmnis.

Cven zemoT ukve aRvniSneT, rom kumurdo yvelaze farTod

ganxiluli aqvs giorgi CubinaSvils85. igi aRniSnavs, rom qarTuli

arqiteqturis ganviTarebis istoriaSi X-XI saukuneebidan ukve gvxvdeba

iseTi Zeglebi romelic Tavisi mxatvruli gamomsaxvelobiT aSkarad

pasuxobs barokos stils. am mimarTulebis pirvel Zeglebad ki, giorgi

CubinaSvili kumurdosa da nikorwmindas asaxelebs da aRniSnavs, rom es

ori Zegli asaxavs erTidaigive arqiteqturul kompozicias, kerZod,

xuTafsidiani, centralur–gumbaTovani tipis taZars, Tumca mxatvrul–

stilisturi gadawyvetis TvalsazrisiT, maT Soris mkveTrad igrZnoba am

mimdinareobis ganviTarebis gansxvavebuli fazebi. Tu kumurdoSi didi

mniSvneloba eniWeba arqiteqturul masebs, maT mwyobr formebs da

gvxvdeba TavdaWerili ornamentuli aqcentebi, nikorwmindaSi igi icvleba

mdidruli, wina planze gamomavali, mravalferovani CuqurTmiT.86

barokos, ferweruli stili gansakuTrebiT Seisisxlxorca qarTuli

arqiteqturis ganviTarebis momdevno etapma da saxeli daimkvidra

cxovelxatuli stilis saxiT.

cxadia, Cven saqme gvaqvs ara mxatvruli stilis gavrcelebasa da

erTi konkretuli qveynis miRwevaTa gavlenasTan, aramed xelovnebis

ganviTarebis gzaze sxvadasxva qveyanasa da epoqaSi Taviseburad

Tanxvedr movlenasTan.

barokaluri xelovneba XVI-XVII saukuneebis mijnaze italiaSi

warmoiSva, ramac Caanacvla renesansis stilis krizisi – manierizmi. es

iyo movlena, rac ganpirobebuli iyo garkveuli mxatvruli stagnaciidan

gamoRwevis surviliT. mamoZravebeli faqtori iyo erTgvari energia, rac

arsebulis uaryofis mizniT radikalurad axlis Seqmnisken miiltvoda.

Semoqmedni, romelTa moRvaweobamac axali stilis dabadeba ganapiroba,

miiswrafodnen antikuri xelovnebis aRorZinebis Sedegad klasikuri

simSvidis, gawonasworebuli, simetriuli formebis ugulvebelyofisken.

Tumca, italiaSi barokos stilis Camoyalibebas akavSireben ara mxolod

85 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г. 86 g. CubinaSvili, dasaxelebuli naSromi.

Page 83: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

83

mxatvrul wreebSi mimdinare aRniSnul procesebTan, aramed konkretul

istoriul movlenebTan, rogoric iyo XVI saukuneSi kaTolikuri

eklesiis didi reformacia. aseve xazi esmeva monarqiuli absolutizmis

gavlenas.

xelovneba yovelTvis pasuxobs istoriul procesebs, yvela

movlena ganpirobebulia konkretuli viTarebiT da, ra Tqma unda, zemoT

dasaxelebul faqtorebs marTlac didi mniSvneloba eqneboda dasavleT

evropaSi am sadResaswaulo, triumfaluri suliskveTebiT gaJRenTili

xelovnebis mimarTulebis SeqmnisTvis.

hainrix velflini naSromSi „renesansi da baroko" pirvel rigSi

saubrobs barokos stilis bunebaze da xelovnebis istorikosTa mier

misi definiciisas gamoyenebul „ferweruli stilis" terminis

gansazRvrebaze.87

ferweruli stili ukavSirdeba araprognozirebad cvalebadobas,

sadac ikargeba gansazRvruli konturuli monaxazi da yovelive

erTmaneTSi gadaedineba. yvelaze naTlad barokos axasiaTebs dinamiuri,

sazeimo xasiaTi, aseve Suq–CrdilTa monacvleoba, emociurobisa da

mRelvarebis gadmocema. es ukanaskneli faqtori gaxlavT is ZriTadi

Strixi, rac sxvadasxva qveynis adgilobrivi erovnuli xasiaTidan

gamomdinare, barokos stilis nimuSebs ganasxvavebs erTmaneTisgan.

ra akavSirebs kumurdos aRniSnul stilTan? - aq yvela detali,

iqneba es safasado sibrtye Tu Sida sivrce – Tavis adgilas,

TviTmyofadi sisruliT warmodgeba. yvelaze mniSvnelovani faqtori, rac

kumurdoSi axali mimarTulebis saxiT vlindeba, gaxlavT Sida sivrcisa

da gare masebis srulebiT moulodneli sxvaoba. giorgi CubinaSvili,

kumurdo da nikorwmindasadmi miZRvnil naSromSi aRniSnavs, rom

kumurdos xuroTmoZRvari ganudga qarTuli arqiteqturisTvis

damaxasiaTebel princips, romelic warmoadgens gare masebis srul da

gaazrebul Sefardebas Sida sivrcesTan. es faqti misi epoqiT aris

nakarnaxebi da mis progresulobaze metyvelebs88. eqvsafsidian sxva

ZeglebSi, rogoric aris kacxi, boWorma, olTisi, kiaRmis-alTi da

gogiuba mravalSemadgeneli organizmi iyo warmomdgari damoukidbeli

87 Heinrich Wölfflin, Renaissance and Baroque,Collins, The Fontana library, 1964 გვ.: 29 88 Г.Чубинашвили, Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I, Тбилиси, 1970 г.

Page 84: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

84

nawilebiT, aq ki jvris gverdiTa mklavebSi erTmaneTis paralelurad

Tavsdeba afsidebi, xolo aRmosavleTiT mkafiod ikiTxeba sakurTxevlis

afsidis dominantoba. am yovelives ki upirispirdeba Zlierad Sverili,

waxnagovnaddamuSavebuli gumbaTqveSa burjebi, rac Tavisi srulyofili

garegnobiT izidavs mzeras da, trapeciuli bemebis daxmarebiT, calkeul

elementebs erTmaneTSi kravs da gumbaTqveSa sivrceSi uyris Tavs. am

mxriv iqmneba kontrastuli dinamika, rac TiTqos TavisTvis ganyenebul,

RvTaebriv simSvideSi garindul monakveTebs, zeaziduli proporciis

burjebi da maTgan amomavali, sammagi, odnav Seisruli TaRebi maJorul

ganwyobas uqmnis da yovelives vertikalur RerZze mimarTavs, sadac

aRmosavleT trompebSi moulodnelad qtitorTa reliefuri

gamosaxulebebi gvevlineba.

rogorc ukve aRvniSneT, samwuxarod, Cven, gumbaTis morRveulobis

gamo, ar SegviZlia zustad warmovidginoT Sida sivrceSi ganfenili Suq-

Crdilovani efeqtebi, Tumca dRevandel pirobebSic ki naTlad Cans, Tu

ramdenad mkafio iqneboda ganaTebaTa sxvaoba centralur sivrcesa da

afsidalur mklavebs Soris. dResac ki, rodesac srulebiT Ria cis qveS

imyofeba taZris ZiriTadiD nawili, gverdiTa mklavebSi mzis sxivebi,

Zalian kontrastulad aRwevs. am mxriv, Cven SegviZlia Tavs ufleba

mivceT da warmovidginoT swored is cxovelxatuli, dinamikuri Suq-

Crdilovani efeqti, rac kumurdos xuroTmoZRvar sakocars axali

stilis mqadageblad aqcevs.

kumurdoSi dinamikuroba da, amasTanave, wonasworoba erTmaneTs

enacvleba da erTmaneTs avsebs. miuxedavad fasadTa sibrtyeze sadad

datovebuli intervalebisa yoveli detali urTierTkavSirSia. marTalia

aq mxatvruli formebi ar gadaedineba erTmaneTSi, magram TiToeuli

maTganis srulyofili saxe Tvals moZraobas aiZulebs, ra drosac win

modis maTSi daSifruli semantikuri sazrisi. yvelaferi erTmaneTisgan

gamomdinarea da miuxedavad calkeul „frazaTa" dasrulebuli azrisa,

iqmneba „erTiani winadadeba".

qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis Cveni kvlevisTvis

SerCeuli periodi (X saukunis IInax.) garkveulwilad axlo paralels

povebs dasavleT evropis im etapTan, razec gvaqvs saubari. saqarTveloSi

„klasikuri" periodis Semdgom, gardamaval xanaSi Ziebis periodidan

Page 85: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

85

amosuli axali mxatvruli stilis Camoyalibeba, rogorc ukve davinaxeT,

swored cxovelxatuli xasiaTiT gvevlineba. ara aqvs mniSvneloba

qronologiur sxvaobas, mTavaria istoriul–kulturuli suraTi da

mxatvruli energiisa da gemovnebis mamoZravebeli Zala – Cvens

SemTxvevaSi es gaxlavT saqarTvelos qristianuli eklesiis da

amavdroulad saero xelisuflebis siZlieris Tanmxlebi RvTaebrivi

sidiadis, Zalauflebis da sazeimo mRelvarebis warmoCena.

rogorc zemoT ukve araerTxel aRvniSneT, kumurdos kaTedrali

Tavisi saqtitoro warweriT gvisaxelebs leon afxazTa mefes (957-967ww.)

da mSeneblobis zust TariRs - 964 wels. saqarTvelos istoriidan

CvenTvis cnobilia, rom am periodSi qarTul samefo-samTavroebs Soris

yvelaze Zlieri afxazeTis samefo iyo, romlis centrsac quTaisi

warmoadgenda. jer kidev X saukunis dasawyisisTvis dasavleT

saqarTveloze bizantiis didi gavlenis gamo, aq arsebuli saeklesio

eparqiebi konstantinopolis patriarqs eqvemdebareboda. afxazTa mefeebs

didi Zalisxmeva dasWirdaT, imisTvis rom dasavleT saqarTvelos

saepiskoposoebi mcxeTis kaTalikosisTvis daeqvemdebarebinaT. swored am

mizniT nel-nela gauqmda foTis, gudayvis da sxva berZnuli kaTedrebi da

maT nacvlad giorgi II dros mcxeTis kaTedras daqvemdebarebuli

Wyondidis, leon III dros ki moqvis saepiskoposo daarsda. amave periodSi

afxazeTis samefos SemadgenlobaSi javaxeTic Sevida. 964 wels agebuli

kumurdos kaTedrali dasturia im `triumfis~ rac leon III mier

javaxeTis SemoerTebas da eklesiis siZlieres asaxavs. rogorc

aRvniSneT, es erTgvari winapiroba iyo imisa, rasac Semdgom saqarTvelos

politikuri gaerTianeba moyva. am procesebSi gansakuTrebuli roli

eniWeboda gurgen mefesa da mis meuRles guranduxt dedofals, romelic

leon mefis da iyo. swored maTi Svili bagrat III gaxda gaerTianebuli

samefos pirveli mefe (faqtiurad 975w.).89

amrigad, kumurdoSi amokiTxuli sidiade, Zalaufleba erTgvari

gamarjvebis SegrZneba SesaZloa ganpirobebuli iyo eklesiis da saero

xelisuflebis erTianobiTa da siZlieriT. amasTanave aSkaraa Rrma

Teologiur-simboluri sazrisiT gajerebuli mxatvruli kompoziciebis

siuxve, rac RvTaebrivobis SegrZnebiT moicavs yovelives.

89 m.lorTqifaniZe, feodaluri saqarTvelos politikuri gaerTianeba (IX-X ss.), Tb., 1963

Page 86: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

86

2.2. kumurdos gare masebis mxatvrul-stilisturi analizi

kumurdos taZari Tavisi Tlili, ZiriTadad, Tanabari zomis

kvadrebis horizintaluri wyobiT exmianeba qarTuli xuroTmoZRvrebis

ganviTarebis X saukunis maxasiaTeblebs. aq mTa abulis karieris

zedmiwevniT damuSavebuli bazaltis movardisfro-moyviTalo Tu zogan

Sindisferi filebi gansakuTrebul gamomsaxvelobas aniWebs taZris

perangs. ornamentuli Semkuloba, reliefur mqanakeblobasTan erTad ki,

dekoraciuli maxvilebis da, rac mTavaria, semantikuri sazrisis gaxsnis

elementad gvevlineba. swored am yovelives usvavs xazs vaxtang beriZe da

kumurdos moixseniebs, rogorc Sua saukuneebis qarTuli

xuroTmoZRvrebis erT-erT umTavres, maSindeli arqiteqturis erT

mwvervalTagans: `garegnuli ieriT kumurdo ukve axal dros miekuTvneba.

amas mowmobs aziduli proporciebi, aRmosavleTisa da gverdis fasadebis

samkuTxa niSebi, sarkmelTa moCuqurTmebuli sapireebi da CuqurTmiani

jvrebi. CuqurTmis kveTa faqizia, gansacvifreblad rafinirebuli.~90

mkvlevari agrZelebs kumurdos mokle daxasiaTebas da aRniSnavs:

`kumudos kedlebi, upirveles yovlisa, gvxiblavs Tavisi feris

silamaziT; perangis qva movardisfroa, Rrma, intensiuri tonisaa; aqa-iq

ki TiTqos SemTxveviT (sinamdvileSi ki Rrmad mofiqrebulad)

`CawveTebulia~ sisxlisferi `laqebi~ (jvari da sarkmlis saTauri

aRmosavleT fasadze), rac gansakuTrebiT amaRlebs unaklo ostatobiT

nawyobi kedlebis farTo zedapirTa feradovan Zalas. ostatobis done

marTlac sakvirvelia - misi kvali aCnia qvis damuSavebasac, kedlis

wyobasac, yoveli TaRis moxazulobasa da CuqurTmaTa Sesrulebasac91.”

kumurdos safasado Semkulobis centralur mxares aRmosavleTi

warmoadgens [tab.#5]. aq win modis simetriulobisa da mkacri

wonasworobis absoluturi gancda. rogorc aRwerisas iTqva, fasadis

mxatvruli kompoziciis Semadgenel elementTa gadanawilebis

ganmsazRvrelia ori, maRali samkuTxa niSa. maTi saSualebiT xdeba

centraluri vertikaluri RerZis aqcentireba da, amasTan, fasadis

kideebis viwro monakveTebis gamokveTa, sadac or `sarTulad~ 90 v. beriZe, Zveli qarTuli xuroTmoZRvreba, Tb., 1974 w. gv49 91 iqve.

Page 87: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

87

warmomdgari sarkmlebis Semkuloba, miuxedavad SedarebiT mokrZalebuli

xasiaTisa, mniSvnelovan monawileobas iRebs fasadis gadawyvetis

mxatvrul-kompoziciur qargaSi.

am mxriv, aRmosavleT fasadze mkafiod dominanturi roli

centralur vertikals gaaCnia. mTavar maxvils ki, aq warmodgenili

sarkmlis Semkuloba qmnis. ostati mxatvrul - gamomsaxvelobiTi

xerxebis monacvleobiT axdens ara marto zogadad mTel safasado

sibrtyeze mTavar da masze daqvemdebarebul elementTa gamorCevas, aramed

uSualod aRniSnuli sarkmlis Semkulobis Semadgenel nawilTa Sorisac

ki.

amgvarad, Cven vxedavT fasadis Sua welze (odnav dabla

dacurebul) sarkmlis SedarebiT farTo TaRovan Wrils, rasac srulad

Semofarglavs, kedlis perangis sibrtyis donezeve amokveTili, ormagi

Tasmisgan Semdgari, wnuli ornamentuli arSia. es ukanaskneli, sakuTari

konturis gamomkveTi yovelgvari Raris uqonlobis gamo, TiTqos, fasadis

filebSi gaiwoveba. uSualod CuqurTmis monaxazi - wnuli - sakmaod

Tavisufali da rbilia, Tasmis momrgvalebuli kideebi bunebrivad

gadaedineba erTmaneTSi. ramdenadac aRniSnuli sapire, moklebuli

simkveTrisaa, imdenad gamosWvivis, masze mcire intervaliT dabjenili,

perangis wyobaSive Catanebuli, mewamuli feris qvebisgan Semdgari TaRi.

sainteresoa, rom aq ostati mxatvruli aqcentis xerxad iyenebs mxolod

feradovan laqas. am yovelives ki Semouyveba, Tavisi maRali

reliefurobiT yoveliveze gabatonebuli, Semkulobis ZiriTadi

kompozicia. rogorc ukve zemoT aRvwereT, es gaxlavT mewamuli

aqcentidan zemoT, sakmaod didi intervaliT warmodgenili, konsolebze

dayrdnobili TaRi, ris qveSac gamosaxulia vertikalurad Sewyvilebuli

maxarebelTa oTxi simboluri figura. mxatvruli kompozicia arc amiT

mTavrdeba da igi qvemoT grZeldeba sarkmlis ornamentuli moCarCoebis

saxiT. am mxriv, Cven mowmeni varT, mravalSemadgenliani da amasTanave

erTiani kompoziciisa, romlis yoveli elementi imdenad dasrulebuli

saxis, maRali ostatobisa da, amasTanave, erTmaneTisgan damoukideblad

arsebobis unaris mqonea, rom SeuZlebelia misi avtoriT ar aRfrTovande

_ aq mocemulia X saukunis II naxevrisTvis cnobili yvela SesaZlo

mxatvruli gamomsaxvelobiTi xerxi, iqneba es mcenareul-geometriuli

Page 88: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

88

ornamentis plastikuri monaxazi Tu maRali reliefuri figuruli

gamosaxulebebis sibrtyobriv-grafikuli stilisa da mis gverdiT

moculobiTi masiuri sxeulebis gamoqandakeba.

Cven SegviZlia vTqvaT, rom sarkmlis morTulobis amgvari

Sedgenilobis kompozicias, Tanadroul qarTul xuroTmoZRvrul

skolaSi, analogi ar gaaCnia. ra Tqma unda, misi TiToeuli Semadgeneli

nawilis arseboba srulebiT bunebrivia da igi gamoZaxils povebs sxva

mraval ZeglSi - iqneba es calke reliefuri, masiuri TavsarTi,

figuruli gamosaxulebebi, Tu (qvemoT) yovelives makavSirebeli

ornamentuli arSia. es yovelive Cveulia, magram siaxles maTi

Sekruloba, erTian qargaSi warmodgena da ideis Sinaarsis uwyveti

Txrobaa. am SemTxvevaSi Cven mxolod centraluri sarkmlis sapireze

vsaubrobT, Tumca realurad fasadis mxatvruli kompozicia kidev ufro

farTod iSleba, sxva mraval elements moicavs, erTianobas arsad

kargavs, amasTanave gadaZaxils sxva fasadebsa da interierSic ki axdens,

riTic stilisturad Sekrul mxatvrul sistemas warmogvidgens.

kumurdos centraluri sarkmlis zeda nawilSi, TaRis kideebidan

moemarTeba ylortebiT gadabmuli, erTmaneTisgan amozrdili palmetebis

maqmani. maxarebelTa gamosaxulebebis qvemoT ki, mocemulia qarTuli

xuroTmoZRvrebisTvis saetapo mniSvnelobis S-seburi mcenareuli,

klaknili moxazulobis ornamenti, romelic Tavisi gamomsaxvelobiT

(naklebi denadobiT) am motivis ganviTarebis sawyis magaliTad unda

warmovidginoT. amasve mowmobs kumurdos samxreTi minaSenis (XI saukunis

dasawyisi) safasado Semkuloba, sadac ornaments srulebiT sxva

stilisturi maxasiaTeblebi gaaCnia – sadac mTavari ara formis mkveTri,

Tundac natifi, moxazulobaa, aramed rbili modelirebiT naZerwi, Suq-

CrdiliT gacocxlebuli nairgvari ornamentuli motivebia, razec qvemoT

ufro dawvrilebiT SevCerdebiT.

Zalian sainteresoa aqve warmodgenili kronSteinebis Semkuloba

[tab.#5 b-g-d)]. rogorc zemoT aRvniSneT, aq TiTqos mocemulia, kvlavac,

mcenareuli ornamentis motivis gagrZeleba, Tumca dakvirvebisas ikveTeba

adamianis saxeebi. marjvena mxares erTmaneTis Tavze Sewyvilebulad

warmodgenilia oTxi `niRabi”. aq gamokveTilia Tvalebis nuSisebri

mkveTri konturi da Tmis (Tu frTis) mimaniSnebeli, plastikurad

Page 89: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

89

gadrekili, TiTo `dalalis” moxazuloba. maT Soris ki, anu kronSteinis

centrSi, stilizebuli, ganzogadebuli ornamentia burTulebiT

daboloebuli gantotili Rarebis saxiT. rac Seexeba meore mxares, aq

kideebSi mocemulia TiTo saxe, rac iZleva ufro mkveTri damuSavebis

saSulebas da mkafiod aris gamokveTili Tvalis wagrZelebuli,

nuSisebri konturi da amasTan mravali wvrili plastikuri CakveTili

klaknili xazebiT mocemuli Tmebis imitacia. aRniSnuli saxeebi mkveTrad

gamoxatul aRmosavlur iers atareben.

miuxedavad imisa, rom qvemoT sagangebod ganvixilavT kumurdos

reliefur kompoziciaTa ideur sazriss, aq mainc SevCerdebiT maTi arsis

miniSnebisTvis.

amgvarad, marjvniv warmodgenili oTxi saxe SesaZloa

ganasaxierebdes qveynis oTxi mxaris mcveli geniis, OoTxi qaris

personifikacias. TiTqos, aq mocemulia dedamiwis, xiluli qveynis asaxva.

rac Seexeba sarkmlis marcxena mxares, kronSteinis waxnagebze

gamosaxul or saxes - unda iTqvas, rom sxvadasxva mxares mimarTuli

kacis ori saxis gamosaxva pirvel rigSi `orsaxa ianusis~ asociacias

iwvevs. misi semantika Zalian Rrmaa da am siRrmeSi qristianobis mTavari

arsis danaxvac SesaZlebelia.

Cven viciT, rom orsaxa ianusi gaxlavT romauli panTeonis erT-

erTi uZvelesi RvTaeba, romelic gansazRvravda gardaqmnas, gardatexas

warsulidan momavalSi. erTi mdgomareobidan meoreSi gadasvla, da

saerTodac, aRiqmeboda rogorc yovelive sawyisis RvTaeba, romelic

warmodgenili iyo karis, Sesasvlelis mfarvelad. igi sxvadasxva mxares

macqerali orsaxiani figuriT gamoisaxeboda –xSirad erTi saxe xnier,

wverebian mamakacs warmoadgenda, meore ki axalgazrdas – anu warsulsa

da momavals. ianusis simbolo, iseve rogorc sxva mravali, qristianul

moZRvrebasac Seerwya.

ramdenadac, aRniSnul gamosaxulebebian konsolebs centraluri

sarkmlis, mcenareuli ornamentiT damSvenebuli, kamara eyrdnoba da amiT

maT aerTianebs, orive maTganis semantika erT registrSi unda

wavikiTxoT: rogorc vTqviT, marjvniv SesaZloa warmodgenili iyos

qveynis oTxi mxare, oTxi qari; xolo marcxniv ki ori: warsulis da

Page 90: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

90

momavlis, Zvelis da axlis gamaerTianebeli – wminda werilis

personifikacia.

Cven vxedavT, rom ostatis mier warmodgenili TiToeuli

gamosaxuleba dasrulebuli ideis mauwyebelia, magram avtori ar

kmayofildeba amiT. misi gemovneba mxatvrul-kompoziciuri sisrulisken

miiswrafvis da fasadis sibrtyes simboluri formulebis gaxsnisTvis

Tamamad iyenebs.

qarTul reliefur mqandakeblobaSi kumurdos aRniSnuli

gamosaxulebebis pirdapiri paraleli, SesaZloa iyos dolisyanas taZris

Sesasvlelis Semamkobeli, masiuri TaRis konsolebis kuTxeebSi

gamokveTili gamosaxulebebi [tab.#20-b)]. dazianebulobebis gamo, Cven ar

gvaqvs saSualeba meti darwmunebiT visaubroT, Tumca marjvena mxares

waxnagebze aSkarad ikiTxeba, kumurdos msgavsi, TiTo `niRabi”. SesaZloa

bagratis taZris samxreT fasadze warmodgenili horeliefuri

Sewyvilebuli mamakacis Tavebi aseve orsaxa ianusis ideiT iyos

nakarnaxebi [tab.#21-a)].

`orsaxa ianusis~ Tema Zalian xSirad gvxvdeba dasavleT evropis

romanul taZrebSi92. maTi gamosaxuleba umetesad, ukavSirdeba portalebs.

amis erT-erTi magaliTia did britaneTSi, kembrijSiris ilis kaTedrali

(Ely Cathedral) [tab.#21-b)]. igi warmoadgens normandiuli mqandakeblobis XII

saukunis dasawyisis erT-erT TvalsaCino Zegls. aq, portalis

kompoziciuri Semkulobis centrs, Cveulebisamebr, warmoadgens timpani,

xolo mis qvemoT, uSualod karis Wrilis zeda kuTxeebSi Casmulia

Tavebis horeliefuri gamosaxulebebi. orive mxares TiTo Sverili Tavi –

TiTqos taZarSi yovel Semsvlels dascqeris. aq swored wverosani

xnieri kacisa da uwvero axalgazrdas saxeebia warmodgenili.

aRsaniSnavia, rom es gamosaxulebebi gaxlavT portalis Semkulobis

saerTo sistemis Semadgeneli nawili, rac Tavisi gamomsaxvelobiT,

Sverili, maRali reliefurobiT Zalian metyvelia da timpanSi

warmodgenili kompoziciis Semdgom modis, sadac asaxulia mandorliT

garemoculi aRsaydrebuli qristes figuris ori, faqtiurad fexze

92 M. F.Hearn, The Revival of Monumental Stone Sculpture in the Eleventh and Twelfth Centuries, Cornell University

Press, 1991

Page 91: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

91

mdgomi, angelozis mier amaRlebis Tema. es yovelive ki mTlianad

Semofarglulia mcenareuli ornamentuli motivebiT.

`orsaxa ianusis~ Tema aseve gvxvdeba safrangeTSi, alzasis

regionSi, XII saukunis wminda ioanes taZris interierSi pilastris

kapitelTan, kuTxeebSi Casmuli, sxvadasxva mxares gamosaxuli ori

adamianis Tavis saxiT. sainteresoa alzasis wminda jvris saxelobis

taZaric(XIs.)93, sadac TaRis konsolis waxnagebze, orive mxares, palmetis

ornamentidan amoizrdeba adamianis Tavi. aRsaniSnavia, rom aq arc,

kumurdos marjvena konsolis msgavsad, adamianis oTxi saxis gamosaxvaa

ucxo. aq svetis, mcenareuli ornamentiT srulad dafaruli, masiuri,

trapeciuli formis, kapitelis oTxive waxnagze gamokveTilia kacis saxis

gamosaxulebebi.94 oTx mxares mimarTuli, oTxi sxvadasxva tipis mamakacis

Tavis Zalian saintereso nimuSia warmodgenili, metropoliten muzeumSi

dacul, XII-XIII saukuniT daTariRebul kapitelze samxreT italiidan,

apulias regioni.95 am SemTxvevaSi warmodgenilia realisturi

gamosaxulebebi, romelTagan TiToeulSi mkafiod diferencirebulia

saxis nakvTebis maxasiaTeblebi, rac sxvadasxva rasis kuTvnilebas unda

migvaniSnebdes.

amgvarad, Cven vxedavT Tu romanuli periodis ZeglebSi ramdenad

gavrcelebulia adamianTa Tavis gamosaxulebaTa sxvadasxva

interpretaciiT warmodgena. saintereso iqneboda am magaliTTa

siRrmiseuli kvleva da dadgena imisa Tu ra roli eniWebaT am

gamosaxulebebs taZris Semkulobis saerTo sistemaSi, Tumca am etapze,

winamdebare naSromis farglebSi es SeuZlebelia. CvenTvis jer kumurdos

Semkulobis ideur-Sinaarsobrivi sazrisis aqcentebis gamovlenaa

mniSvnelovani.

kumurdos aRmosavleTi fasadis centralur RerZze,

warmodgenilia aseve wriuli sarkmeli [tab.#5a-e)]. mas Semofarglavs

mcenareuli ornamenti wreebSi Cawerili erTnairi palmetebis sartyelis

93

http://www.encyclopedie.bseditions.fr/article.php?pArticleId=5&pChapitreId=33372&pSousChapitreId=33375&pArticleLib=La+chapelle+de+la+Croix+%5BAlsace%A0%3A+l%92art+roman+en+Alsace-%3EHohenbourg+%96+sainte+Odile%5D (25.03.2014)

94 sainteresoa aseve, rom aRniSnuli svetis bazisebze warmodgenilia xelis gamosaxulebebi, rac TiTqos svets iWers.

95 http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/55.66 (25.03.2014)

Page 92: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

92

saxiT. igi Seqmnilia natifi, Zalian sada da mkafio moxazulobis,

erTgvari kaligrafiuli xelweris maneriT. aq ikiTxeba yvela

Semadgeneli rgoli da ar xdeba ornamentis `Cawvna~, ~Caxveva”, risi

miniSnebac kumurdos sxva CuqurTmebSi mainc SeimCneva. ramdenadac

lunetis, iseve rogorc gverdiTa sarkmlebis Semkuloba, fasadis

filebze, TiTqmis kedlis sibrtyezevea amokveTili, maTi roli mxatvrul

kompoziciaSi odnav ukana planze iwevs.

wriuli sarkmlis simaRles utoldeba niSebis konqiseburi

daboloeba, sadac, rogorc aRvwereT, warmodgenilia radialurad

ganfenili sxivebi, romelTa sawyisTan adamianis Tavis moculobiTi,

reliefuri figurebia Casmuli, rac warwerebis mixedviT, qveynisa da

zecis alegorias asaxavs. [tab.#5-e)] figurebi samkuTxa niSis Semamkobeli

radialuri sxivebis konis sawyisTan, uSualo kuTxeSia warmodgenili da

am saxiT zemodan dascqeris yovelives. es efeqti miRweulia imiT, rom

gamosaxuleba nel-nela amoizrdeba fonidan – Tu saxis pir-wveris

midamoSi naklebad aris fonidan wamoweuli, Semdgom moculoba izrdeba

da Tavis qalis ovali, qarTul monumentur mqandakeblobaSi aqamde

uanalogo moculobiT simrgvales iZens. aRniSnul alegoriul

gamosaxulebebSi ostati Zerwavs uSualod formas da minimalurad

anawevrebs mas. aq ar Cans xazobrivi dinamikisken swrafva, ris

saSualebasac ostats Tundac Tmebis faqturis warmoCena miscemda.

piriqiT, ostatis mizans swored formismieri struqturis xazgasma

warmoadgens, amitomac guldasmiT aqandakebs, amrgvalebs Tavis ovals da

Semdgom srulebiT gluvad tovebs mas. aRsaniSnavia isic, rom ostati

figurebis uSualod niSis trompSi damrecad gamosaxviT, TiTqos,

sagangebod mimarTavs maT centraluri sarkmlis kompoziciisken da amiT

xels uwyobs ideur-gamomsaxvelobiTi sistemis Sekrulad warmodgenas.

trompebSi warmodgenili reliefuri figurebis magaliTebi bevri

SegviZlia davasaxeloT, pirvel rigSi uSualod kumurdos karibWis

angelozebi Tu gumbaTqveSa trompebSi saqtitoro gamosaxulebebi,

TrialeTis axalqalaqis (daSbaSi) eqsterierSi jvris mklavebis

gadakveTasTan, kuTxis mcire trompSi Casmuli wverosani angelozis

figura [tab.#22-a)], iSxanSi - uSualod kumurdos msgavsad, safasado

niSaSi, swored radialurad ganfenili sxivebis sawyisTan angelozis

Page 93: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

93

Tavis gamosaxuleba [tab.#22-b)] – yvela maTgani warmodgenilia

frontalurad da amiT xazi esmeva maT damoukidebel ideur-mxatvrul

mniSvnelobas. kumurdoSi ki `ca~ da `qveyana” qvemoT imzireba da amiT

safasado, rogorc aRvniSneT, Semkulobis centralur maxvils (sarkmlis

Semkulobas) ukavSirdeba da erTiani semantikuri ideis Semadgenlad

cxaddeba.96 am aspeqtiTac kumurdos ostati qarTuli xuroTmoZRvrebis

safasado Semkulobis sistemis Camoyalibebis erT-erTi mowinave

Semoqmedia.

kumurdos msgavsad niSebis radialuri sxivebiT gaformeba gvxvdeba

X saukunis ara-erT Zeglze, gansakuTrebiT tao-klarjeTis taZrebze

(eqeqi, oSki, iSxani).

eqeqSi aRmosavleT fasadze, centraluri sarkmlis orive mxares

moTavsebulia samkuTxa niSebi, (kumurdosTan SedarebiT ufro farTo),

romelnic zemoT bolovdeba TaRovani moxazulobiT da Semkulia

radialurad gadaSlili sxivebiT. aqac marjvena mxares sxivebi

amoburculad aris mocemuli da cilindrebs waagavs, xolo marcxniv

CakveTilia da zeda kideebi wawvetebulia. kumurdosTan msgavseba

SegviZlia davinaxoT aseve centraluri sarkmlis, Zalian sada, sul

samiod Rarisgan Semdgari gadanakeciani TavasarTis zemoT, didi

intervaliT ganTavsebul, masiur naxevarwriul TaRSi, rac ebjineba

fasadis sibrtyidan mkveTrad gamoyofil konsolebs. am SemTxvevaSi

fasadis Semkulobis sistemis mTavar mxatvrul aqcents niSebis sxivebiT

gaformeba da aRniSnuli TaRi warmoadgens. xolo, gverdiTa sarkmlebis

Zalian sada gadanakeciani TavsarTebi, miuxedavad imisa, rom centralur

sarkmelTan erTad `sami jvris~ farTod gavrcelebul kompozicias qmnis,

srulebiT `miCqmalulia~.

am mxriv, fasadis Semkulobis Semadgeneli komponentebiT

kumurdosTan paralelis gavleba srulebiT logikurad aris

SesaZlebeli, Tumca cxadia kumurdo bevrad ufro rTul, mdidrul da

amave dros gaazrebul mxatvrul kompozicias qmnis.

96 adamianis reliefuri Tavis, TiTqmis amgvari xerxiT warmodgena gvxvdeba yarsis X saukunis mociqulTa saxelobis kaTedralis gumbaTqveSa aRmosavleT trompebSi [tab.#17]. adamianis Tavebi rbili modelierebiT aris qvidan amoyvanili da gansakuTrebuli xazi esmeva Tavis qalis ovalis moculobiT formas. aqac saWreTeli gamoiyeneba mxolod saxis nakvTebis minimaluri gamoyvanisTvis, xolo danarCeni ki datovebulia gluvad, raTa ar `miiCqmalos~ formis gamomsaxveloba.

Page 94: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

94

oSkis SemTxvevaSi ki, kumurdos mkacri sisadave, rac gamoixateba

Semkulobis TiToeuli Semadgeneli elementis daxvewil formaTa

TavSekavebul sinatifeSi, adgils uTmobs sadResaswaulo, mdidrul

kompozicias. aqac maRali, gegmaSi V- formis niSebi fasadTa dekoraciul

kompoziciaSi mniSvnelovan rols asrulebs. is kedlis sibrtyes,

faqtiurad, STanTqavs da msubuqad anawevrebs. gansakuTrebiT

gamomsaxvelia misi konqisebri daboloebis radialurad gadaSlili

sxivebis feradovani aqcentebi (mewamuli, cisferi), rac mxatvrul

gamoZaxils sarkmelTa Tavze, amave feradovnebis gadaSlil `sxivebSi”

axdens. oSkis rafinirebuli Semkulobis kulminacias ki, misi samive

fasadis, centrisken mzardi TaRedi qmnis, riTic mas qarTuli

xuroTmoZRvrebis dekoraciuli sistema srulebiT axal safexurze ayavs.

(am sakiTxs IV TavSi davubrundebiT).

rac Seexeba niSebSi uSualod Tavis gamosaxulebis magaliTs,

rogorc ukve aRvniSneT, igi gvxvdeba iSxnis dasavleT fasadze, marcxena

niSaSi warmodgenili, niJaris msgavsad damuSavebul fonze frTosani

reliefuri Tavis gamosaxulebis saxiT [tab.#22-b)]. marTalia, saxis qveda

nawili Camotexilia, magram mainc aRiqmeba Zalian metyveli, nuSis formis

mkveTri moxazulobis Tvalebi, saxis moculobiTi formis Tu Tmis

faqturis rbili damuSaveba, amasTanave Zalian plastikuri, `mokecili”

frTebis saerTo moxazuloba yovelgvar `mkacr~, xist formebs

moklebulia, riTic Zlier gansxvavdeba kumurdos figurebisgan.

zogadad adamianTa Tavebis gamosaxva erT-erTi gavrcelebulTagania

Sua saukuneebis qandakebaSi. misi sawyisi ukavSirdeba qristanobamdeli,

warmarTuli epoqis adamianTa niRbebs. Cven ukve moviyvaneT magaliTebi

sadac Tavis gamosaxulebebi Casmulia interierSi, gumbaTqveSa trompebSi,

kapitelebze, xSiria aseve fasadebze, kedlis sibrtyezeve – calkeulad

Tu mTeli mwkrivis saxiT. yvela SemTxvevaSi maT gansxvavebuli

semantikuri mniSvneloba eniWebaT. amitomac maTi arsis amokiTxvisTvis

Zalian mniSvnelovania saerTo kompoziciis ideur-Sinaarsobrivi

gzavnilebis gamovlena.

kumurdos aRmosavleTi fasadis centraluri RerZis SemkulobaSi,

CarTulia aseve, wriuli sarkmlis Tavze, horizontalurad gaSlili,

ioane episkoposis asomTavruli savedrebeli warwera [tab.#5-e)]. is Tavisi

Page 95: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

95

didi zomis mwyobri, reliefurad gamoyvanili moxazulobiT sakmaod

aqcentirebulia da garkveul wilad, mxatvrul kompoziciur qargaSi

harmoniulad ewereba. Semdgom ki, amJamad, yovelives agvirgvinebs

mewamuli qvis filebiT gamoyvanili, ornamentacias moklebuli,

golgoTas jvari. Tumca, rogorc Cans, Tavis droze, mas timpanis areSi

moyveboda wiTeli, rombisebri filebis asxmiT Semdgari didi jvari.

cxadia, es yovelive, Tavisi feradovani mkveTri aqcentiT, mxatvrul

kompoziciaSi dominanturi maxvilis saxiT warmodgeboda.

Zalian sainteresoa imis gaanalizeba, Tu ra ganapirobebs ostatis

mier ama Tu im detalis Sesaqmnelad sxvadasxva mxatvruli xerxis,

maneris gamoyenebas. faqtia, Cven mowmeni varT kumurdoSi sakmaod

ganviTarebuli CuqurTmovani repertuaris arsebobis. amasTan viciT, Tu

qarTul xuroTmoZRvrebaSi ra sixSiriT gvxvdeba ayvavebuli,

gamSvenebuli jvrebi, rac mxatvruli TvalsazrisiT Zalian

gamomsaxvelia. Sors wasvla srulebiTac ar gvWirdeba, radganac

kumurdos ostative iyenebs maT amave fasadis gverdiTa sarkmlebis

Sesamkobad. am mxriv dasturdeba, rom es Rrmad gaazrebuli arCevania da

igi exmianeba adreqristianuli simbolikis tradicias, sadac mTavari iyo

ideis gamosaxva da ara imdenad dekoraciuli efeqtis. ideis arss kidev

ufro amZafrebs jvris mewamuli feri, rac Rrma simboluri datvirTvis

mqonea da erTismxriv – golgoTas jvris SemTxvevaSi sikvdilis

momaswavleblad, xolo mis zemoT ki triumfalur, zeciuri meufebis

amsaxvelad gvevlineba. marTalia Cveulebriv, golgoTas jvari

TavisTavSi itevs rogorc vnebis simbolos, ise sikvdilis daTrgunviT

maradiul cxovrebasTan ziarebas, magram, rogorc Cans, kumurdos ostats

surs gansakuTrebiT gausvas xazi orive ideas: `sikvdilsa~ da `aRdgomas~

da amitom maT cal-calke gamohyofs.

rogorc ukve aRvniSneT, centraluri jvrebis gamoZaxili amave

fasadis gverdiTa qveda sarkmlebis SemkulobaSi Cndeba da iqmneba

qarTuli xuroTmoZRvrebis safasado Semkulobis erT-erTi farTod

gavrcelebuli motivi – golgoTas mTis amsaxveli kompozicia.

ramdenadac kumurdos ostati warmoadgens tradiciuli formis (swori

mklavebis gadakveTiT) sam jvars, xolo meoTxes rombebiT Semdgars, Cven

am ukanasknels `sami jvris kompoziciis~, erTgvar, damatebiT ideur

Page 96: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

96

maxvilad aRviqvavT. amitom, mniSvnelovnad migvaCnia aRniSnuli

kompoziciis ganviTarebis gzebis ganxilva.

amasTan dakavSirebiT CvenTvis sainteresoa batoni levan

rCeuliSvilis erT-erTi moxsenebis masalis gacnoba, rac swored Sua

saukuneebis qarTuli xuroTmoZRvrebis SemkulobaSi sami jvris Temas

Seexeba.97

levan rCeuliSvili SesavalSive aRniSnavs, rom aRniSnuli motivi

ukavSirdeba golgoTas mTaze jvarcmul qristes gamosaxulebas. is

pirvelad Cndeba palestinaSi, da Semdgom vrceldeba qristianul

aRmosavleTsa da dasavleTSi, sadac gvxvdeba VIII-IX saukuneebSi. xolo

uSualod qarTul arqiteqturaSi sami jvris kompozicia, SesaZloa,

gamoZaxils povebdes aseve warmarTuli religiis damxobis niSnad mirian

mefis mier sami jvris aRmarTvis TemasTan. aRsaniSnavia, rom Cvens

erovnul xuroTmoZRvrul skolaSi misi asaxva Cndeba V – saukunidan.

amis magaliTia bolnisis sionis taZris CrdiloeTi galereis svetis

kapitelze warmodgenili (horizontalur RerZze Tanabari intervaliT),

erTi zomis sami jvris gamosaxuleba, rac mTlianad garemoculia

ornamentuli SemkulobiT. amgvaradvea warmodgenili sami jvris Tema

Telovanis jvarpatiosanSi (VIII-IXss.), karis arqitravis Semkulobis

saxiT, Tumca im gansaxvavebiT, rom aq centraluri jvari gamorCeulia

Tavisi daxvewili formebiTa da wreSi CawerilobiT. swored am periodis

xuroTmoZRvrebis SemkulobaSi sami jvris gamosaxulebis Tema sakmaod

damkvidrda da Camoyalibebuli ikonografiuli saxe miiRo. maTi

ganTavsebis adgilma aRmosavleT fasadze gadainacvla, xolo

kompoziciur ganlagebaSi frizuloba samkuTxedis formis mixedviT

Seicvala, sadac centraluri jvari yovelTvis aqcentirebulia Tavisi

formiTa da SemkulobiT.

VIII-IX saukunidan, rogorc aRvniSneT, sami jvris kompozicia

aRmosavleTi fasadis Semkulobis cnobil kompozicias warmoadgens,

sadac centraluri jvari Tavsdeba centraluri sarkmlis Tavze, xolo

sarkmlis TaRovani Wrili ki gamoiyeneba rogorc jvris postamenti, rac

Tavis mxriv golgoTas mTis simbolur asaxvad aRiqmeba. danarCeni ori

97 Л. Рчеулишвили, Композиция трех крестов в архитектурном декоре грузинских храмов средневековья, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб. 1983

Page 97: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

97

jvari, piramidalurad an amave postamentidan amoizrdeba an ki mis

gverdiT gamoisaxeba (qvabisxevi VIII-IXs. mijna, burnaSeTi Xs. sainteresoa

aseve ToneTis eklesiaSi warmodgenili sami jvris kompozicia, rac

sarkmlis Semamkobeli TavsarTis centrsa da horizontalur

gadanakecebzea ganTavsebuli). aRsaniSnavia, rom droTa ganmavlobaSi

izrdeba centraluri jvris zoma da ufro metad gamSvenebuli xdeba -

(gveldesi). am Temis gansakuTrebul, SeiZleba iTqvas Tavis droisTvis

winmswreb, magaliTs warmoadgens gurjaanis yvelawminda, sadac

aRmosavleT fasadze centraluri jvari frontons uaxlovdeba, xolo

danarCeni ori gverdiTa qveda sarkmlebis gadanakecebian TavsarTzea

aRmarTuli.

saintereso magaliTs warmoadgens X saukunis I naxevris Zegli

eredvis beris saydari – rogorc bn. leo rCeuliSvili aRniSnavs98 - Tu

aqamde dasaxelebul magaliTebSi sami jvris kompoziciis gamosaxvis

mTavari arsi misi semantikuri mniSvneloba iyo da amitomac mxatvrul

gamomsaxvelobiTi TvalsazrisiT naklebad metyveli, am SemTxvevaSi,

TiTqos, pirvel planze misi dekoraciuli mxare iwevs, xolo ideuri

sazrisi ki qveteqsts warmoadgens. aqve mkvlevari saubrobs am Temis kidev

ufro ganviTarebul saxeze da magaliTad kumurdos taZari moyavs, sadac

sami jvris kompozicia warmodgenilia ara uSualod erT sarkmelze,

aramed moculi aqvs mTeli aRmosavleTi fasadis are da CarTulia

saerTo Semkulobis sistemaSi, iseve rogorc gurjaanis yvelawmindas

Zeglze. aRsaniSnavia, rom Tu winamorbed SemTxvevebSi centraluri jvris

postamentis saxiT gamoyenebuli iyo uSualod sarkmlis TaRovani

Wrilis moxazuloba an misi damagvirgvinebeli TavsarTi `warbi” –

kumurdos centraluri jvari Tavissave safexurovan postamentzea

warmodgenili, xolo sarkmlis Semkulobis gamoyeneba, golgoTas mTis

simboluri arsis gaTvaliswinebiT, fasadis qveda registrSia

SenarCunebuli. kumurdos ostati aqac yovelives mravalferovnebiT

gadmogvcems. mas ubralod ar SeuZlia raimes daStampuli saxiT

warmodgena da mudmivad axal mxatvrul- gamomsaxvelobiT, ideurad

datvirTul kompozicias adgens. igi iyenebs am Temis arsebul fabulas,

98 Л. Рчеулишвили, Композиция трех крестов в Архитектурном декоре Грузинских Храмов средневековья,

IV Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб. 1983 gv.: 6

Page 98: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

98

magram amdidrebs, amravalferovnebs mas sxvadasxva formebiTa da mcire

detalebiT, amasTan ar Ralatobs saerTo princips, rac yvelafris

miuxedavad, eqceva sisadavis, simkacrisa da harmoniuli simetriulobis

qargaSi [tab#5-v)].

golgoTas Temis analogiuri simboluri asaxva gvxvdeba 1002 wliT

daTariRebul xcisis taZarze. Tumca, aq ostati, kumurdosgan

gansxvavebiT, centraluri jvris aqcentirebas dekoraciuli xerxebiT

asrulebs. xolo kumurdos ostati Segnebulad irCevs semantikur

maxvilebs da ornamentaciul didostatobas gverdiTa jvrebis

SemTxvevaSi amJRavnebs. swored am detaliTac kidev erTxel dasturdeba

kumurdos xuroTmoZRvris (sakocaris) saocari ganswavluloba.

XI saukunis pirvel naxevarSi ki, es Tema ukve mTlianad

daeqvemdebara dekoraciul kompozicias, centrisken mzard TaRovan

sistemas Seerwya da masTan erTad mtkiced Camoyalibebuli safasado

Semkulobis sistemis saxe SeiZina (samTavisi -1030w.)99. Tumca mogvianebiT,

XII saukunidan sami jvris kompozicia cxovelxatul -

maRaldekoraciulma Semkulobam STanTqa da darCa mxolod centrSi,

yoveliveze gabatonebuli didi zomis jvris gamosaxuleba (ikorTa,

beTania, qvaTaxevi da sxva.)

qarTul xuroTmoZRvrebaSi fasadebis jvriT aqcentirebis Temas

yuradReba dauTmo aseve vaxtang jobaZem100. igi xanZTis taZris fasadebis

aRwerisas yuradRebas amaxvilebs aRmosavleT fasadze reliefuri,

movardisfro, jvris gamosaxulebaze da mis semantikur mniSvelobas

uRrmavdeba: `jvris Sesxmis erT galobaSi efrem asuri (306-360) gvamcnobs,

rom `rodesac xilul samyaros bolo moeReba da aRmosavleTiT qriste

gamoCndeba, mas waemZRvareba jvari iseve, rogorc basilevss win miuZRvis

droSa”. kirile ierusalimeli (315-386) ki brZanebs: `qristes WeSmariti

niSania jvari, brwyinvale jvris niSani meufes win waemZRvareba, rom

cxadhyos is vinc uwin jvarcmuli iyo”101.

99 r. mefisaSvili, samTavisis taZris aRmosavleTi fasadis dekoratiuli morTulobis Tavisebureba, qarTuli xelovneba #11, Tbilisi 2001w. 100 v.jobaZe, adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebi istoriul taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, Tb., 2006w. gv.:48-49 101 iqve (102 - sqolio) (ix.: A.Grabar,Christian Iconography, Princeton, 1968,gv 113,115,

131,141) ~

Page 99: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

99

rom SevajamoT, qarTuli xuroTmoZRvrebis safasado Semkulobis

ganviTarebis droTa ganmavlobaSi, centraluri fasadis aqcentireba

monumenturi jvriT damaxasiaTebeli niSani xdeba. pirvelad is Tavs iCens

bolnisis sionSi, ufro gvian _ gurjaanis eklesiaSi (VIII-IXss.). Tumca,

Cven ar SegviZlia misi mdebareoba mxolod aRmosavleTi fasadiT

ganvsazRvroT, ramdenadac qarTul taZrebSi periodulad inacvlebs

centraluri fasadis adgili aRmosavleTidan samxreTiT.102 Sesabamisad,

gvxvdeba xSiri SemTxveva, rodesac upiratesad samxreTi fasadi imkoba da

jvriT gvirgvindeba. asea Tundac tao-klarjeTis mraval taZarSi:

parexTa, nukas saydari, opiza, dolisyana, xaxuli, parxali, eqeqi da

saqarTvelos mTeli teritoriis sxva araerT Zeglze.

rogorc aRvniSneT, kumurdos aRmosavleTi fasadis kideebi

warmodgenilia or `sarTulad~ gadanawilebuli sarkmlebis Semamkobeli

elementebiT. ostati mis mier Cafiqrebuli sami jvris Temis asaxvisTvis

`samkuTxeds” qmnis ara zeda registris sarkmlebTan mimarTebiT, aramed

jvrebis ganTavsebisTvis irCevs qveda sarkmlebs. amgvarad, igi piramidis

qveda kideebs miwasTan, SedarebiT, axlos ganaTavsebs da amiT, TiTqos,

xazs usvavs amasofelSi momxdar faqts.

kumurdos ostati, am SemTxvevaSi iyenebs mis winamorbedTa

gamocdilebas da golgoTas mTis simbolur gamosaxulebad uSualod

sarkmlis Semamkobel TaRovan sapires iyenebs. marcxena mxares

SemorCenili sapires fragmentidan Cven vxedavT, Tu rogor amoizrdeba

ornamentuli wnulidan igive wnuliTve dafaruli tolmklava jvari,

romlis mklavebis kideebic burTulebiT aris damSvenebuli. amasTan

dakavSirebiT gvinda moviyvanoT kiti maCabelis erTi SeniSvna. usaneTis

svetis dasavleT mxares gamosaxul did jvarTan mimarTebiT mkvlevari

aRniSnavs: `qveda nawilSi gamosaxulia didi jvari, gafarToebuli

boloebiT, romlebic burTulebiT aris Semkuli. jvari qvemoT buniT

bolovdeba, rac imis aRmniSvnelia, rom igi Weduri liTonis jvris

ganmeorebas warmoadgens. jvris gafarToebuli mklavebis kuTxeebSi or-

ori burTulaa moTavsebuli, rac imis damamtkicebelia, rom igi

102 d.TumaniSvili, sazrisisa da mxatvruli formis mimarTebisTvis Sua saukuneebis qarTul xuroTmoZRvrebaSi (mcxeTis taZrebis magaliTze), gzajvaredinze, werilebi, narkvevebi, Tb., 2008, gv.:92-143

Page 100: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

100

imeorebda wagrZelebuli formis votivur jvars, Zvirfasi TvlebiT

Semkuls, romelic golgoTaze iyo aRmarTuli.”103

rogorc aRweraSi iTqva, zeda mklavi flankirebulia wminda samebis

simboluri niSnebiT (e.w. Triquetra), xolo yovelive ki dagvirgvinebulia

gadanakeciani TavsarTiT, rac Tavis mxriv ormagi TasmiT Semowerili

rgolebis jaWviT aris Semkuli. fasadis marjvena qveda sarkmeli odnav

gansxvavebul kompozicias gvTavazobs. aq, marTalia, ar SemorCa sarkmlis

Semomfargvleli sapire, Tumca jvris formisa da proporciis mixedviT,

Tamamad SegviZlia vivaraudoT, rom igi marcxena sarkmlis Semkulobis

analogiurad iyo wnulidan amoziduli. rac Seexeba mis damagvirvinebel

motivs, am SemTxvevaSi ostati gamosaxavs ara gadanakecian TavsarTs,

aramed jvrissave wnulis ganmeorebiT Semowers kamaras, romlis

kideebsac saintereso, vfiqrob simboluri, gamosaxulebiT asrulebs

[tab#5-v)].

Cven mravalgzis aRvniSneT, rom kumurdos ostatis amosavali aris

misi saTqmeli, idea da mas daqvemdebarebuli gamomsaxvelobiTi

mxatvruli saxe. am SemTxvevaSic, vfiqrobT, fasadis orive kideSi saerTo

kompoziciur agebulebaSi mocemuli sxvaoba ganpirobebuli unda iyos

ara ostatis daucxromeli JiniT, rasac nairgvari mxatvruli efeqtebis

warmoCenasTan mivyavarT xolme – gansakuTrebiT rodesac saubaria

mogviano periodis xuroTmoZRvrebis Semkulobis xasiaTze, aramed saqme

unda gvqondes kvlav konkretul Sinaarsobriv gzavnilTan, rac swored

im `rebusis~ nawilia, risi pasuxic kumurdos Semkulobis repertuaris

ideas warmoadgens.

amgvarad, Cven ukve ganvixileT, rom sami jvris kompozicia

ukavSirdeba golgoTas mTaze aRmarTul sam jvars, romelTagan centrSi

qriste `meufe huriaTa” iyo jvarcmuli, xolo mis marjvniv da marcxniv

ori avazaki. uflis jvarcma kumurdoSi Tavisi sakraluri semantikiT

sada, mkacri, amasTan sameufeo mewamuli feriT da yovelgvari damatebiTi

Semkulobis gareSea warmodgenili. xolo, X- saukunis II naxevrisTvis

ukve cnobili, ornamentuli ZerwviT gamorCeuli, mxatvrul-stilisturi

103 k. maCabeli, Zveli qarTuli plastikis sawyisebTan, sabWoTa xelovneba, #10, 1984 w. gv.: 67; 73

Page 101: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

101

xerxebi fasadis kideebSi ikavebs adgils. jvarcmul avazakTa simbolur

gamosaxulebas ostati grexili wnuliT Semdgar `golgoTas”

gamosaxulebidan (sarkmlis ornamentuli sapiredan) amozrdis. am

konkretul SemTxvevaSi, vfiqrobT, asaxulia miwieri samyarodan Sobili

miwieri Svilebi, romlebic erTnairia - `orive avazakia”, magram sxvaoba

modis Semdgom - (mayureblisgan) marcxniv jvris zeda mklavi, rogorc

aRvniSneT, flankirebulia sameba erTarsebis simboloTi (rac aseve

maradiulobas, Seuqcevadobas asaxavs) da dagvirgvinebulia gadanakeciani

TavsarTiT. luka maxarebelTan Cven vkiTxulobT erT-erTi avazakis mier

qristes dagmobis sityvebze meores pasuxs: [luka 23:40-43] `arcaRa geSinis

Sen RmrTisa, rameTu masve sasjelsa Sina xar? da Cuen samarTlad Rirsi,

romeli vqmeniT, moguegebis, xolo aman ararai ujeroi qmna. da etyoda

iesos: momixsene me ufalo, odes movide sufeviTa SeniTa. xolo iesu

hrqua mas: amen getyv Sen: dRes Cem Tana iyo samoTxesa.” aqedan

gamomdinare, vfiqrobT, erT mxares swored sinanuliT da uflis didebiT

gamarTlebuli avazaki unda iyos gamosaxuli, romelmac maradiuli

cxovreba daimkvidra samoTxis kamaris safarvelis qveS. xolo meore

mxares imave sawyisis mqone gamosaxuleba - magram uflis mgmobeli

avazakia warmodgenili, romlis winaSec qerubimebiT daculi (`frTosani

Tvalebi” kamaris kideebSi), samoTxis daxSuli karia (kamara) gamosaxuli.

dacemisa da xsnis Tema, sxvadasxva interpretaciiT, ara erTgzis

gvxvdeba am periodis qarTul xuroTmoZRvrebaSi. amis magaliTia Tundac

sof. saRamos X saukunis taZris sarkmlis reliefi winaswarmetyveli

ionas epizodiT, xaxulis taZris Sesasvlelis reliefuri

gamosaxulebebis saerTo Tematika da sxv.

kumurdos aRmosavleTi fasadis Semkulobis kidev erT (wyvil)

elements warmoadgens pastoforiumebis zeda `sarTulis” sarkmlebis

sapireebi. rogorc aRvwereT, aq mocemulia viwro TaRovani Wrilis

srulad Semomfargvleli, orive mxares erTmaneTisgan gansxvavebuli

ornamentuli motivebiT Semdgari moCarCoeba. marcxniv ostati qmnis

mxolod geometriul, mkveTrad waxnagovan, TiTqos, rombebis warmomqmnel

mWidro wnuls (zedapiri sakmaod gadacrecilia, amitom rTulia zusti

daxasiaTeba, Tumca rCema STabeWdileba, rom zeda da qveda mxares

ornamenti Semdgaria erTiani, SedarebiT farTo Tasmisgan, xolo

Page 102: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

102

gverdiTa anyolebze ki kumurdosTvis Cveuli ormagi RariT Semoiwvneba

geometriuli ornamenti.

marjvena mxares ki ostati warmoadgens erTi jaWvisgan Semdgar

sapires, sadac TiToeul Semadgenel rgolSi Casmulia sxvadasxva

gamosaxuleba (frinveli, cxoveli, stilizebuli jvari) da, amasTanave,

fonis darCenili adgilebi Sevsebulia sxvadasxva mxares mimarTuli

samfoTla mcenareuli gamosaxulebebiT.

rgolebSi Casmuli gamosaxulebebi Zalian sainteresoa, rogorc

misi simboluri arsiT, ise qristianul samyaroSi gavrcelebis arealiT.

amasTan dakavSirebiT SevCerdebiT irine giviaSvilis statiaze104, sadac

igi rgolebSi frinvelTa da cxovelTa gamosaxulebas ukavSirebs adamis

mier cxovelTa saxeldebis Temas. da iqve aRniSnavs, rom samoTxis

ilustracias xedavs vaxtang jobaZe105, rodesac ganixilavs iSxnis mcire

darbazuli eklesiis (aSenebuli mefeT-mefe gurgenis mier 1006w.) samxreT

karis TavsarTsa da aRmosavleT sarkmlis sapires, Tumca is paralelebs

adreqristianul iatakis mozaikebTan avlebs, kerZod V-VI ss-is siriis,

palestinisa da kilikiis eklesiebTan. agreTve, resafedan jvris

bazilikis iatakis mozaikebTan, sadac sxvadasxva cxovelebi msxmoiare

xeebisa da yvavilebis garSemoa gamosaxuli.

kumurdos SemTxvevaSi, sarkmlis Semamkobel rgolebSi

warmodgenili figurebi, garda erToblivi mniSvnelobisa rac SesaZloa

marTlac samoTxis Temas ukavSirdebodes, calkeuladac damoukidebeli

simboluri arsis metyvelad gvevlinebian. maT Soris gamoirCeva feniqsis,

anu rogorc mas uwodeben, cecxlovani wiTelfrTiani arwivis arseboba,

romlis mistikur-semantikur sazrissac sicocxlis ganaxlebasTan

mivyavarT. fantastikuri cxovelebis simbolikis Sesaxeb araerTi wyaro

arsebobs. maT Soris gansakuTrebiT sagulisxmoa X saukunis qarTuli

xelnaweris, Satberdis krebulSi Semavali, basili didis Txzuleba

mxecTa saxismetyvelebis Sesaxeb.106 feniqsze saubrisas aq aRniSnulia: `da

warvidis mfrinveli igi aregd qalaqad saves sakumeveliTa da Sexdis

baginad da TvT cecxli aRanTis da Tavi Seiwvs. xvalisagan Sevidis

104 i. giviaSvili, kurdRlis simboluri mniSvneloba zeganis reliefze, Tsu, samecniero Sromebis krebuli, xelovnebaTmcodneoba, #4, Tb., 2002, gv.:43

105 W.Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries, (Sturrgard 1992), 204-206 106 J. L. Schrader, A Medieval Bestiary, THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART, Bulletin Summer 1986

Page 103: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

103

qurumi igi da eZiebn baginsa mas zeda da povis matli erTi nacarsa mas

Sina. da meoresa dResa frTeni Seisxnis da iqmnis marTue mfrinvelis.”107

amgvarad, cxovrebis bolos feniqsi ikeTebs gansasvenebel adgils

sakmevlisgan, romelSic Sedis da kvdeba. misi sxeulis siTxidan amodis

matli, rac nel-nela izrdeba da sabolood feniqsi kvlev Tavis

srulyofili garegnobiT aRdgeba. swored amitom am frinvelis simbolo

ganasaxierebs aRdgomis saidumlos. aqve basili didi ganagrZobs: `xolo

Tu mfrinvelsa uflies moklvad guamisa Tvsisa da cxorebad, ugunurno,

Tqven raisa hkrTebiT sityuasa uflisa Cuenisa iesu qristessa, romelman-

igi Tqua: `miflies guamisa Cemisa dadebad da miflies aRebad igi~~108. am

mxriv, aq pirdapiri kavSiria warmoCenili feniqsis bunebasa da qristes

aRdgomis TemasTan.

Cveni kvlevis periodTan axlos myof romanul taZrebSi amgvari

ornamentuli kompoziciebi Tavmoyrilia portalebis TaRebis

SemkulobaSi, interierSi svetis kapitelze Tu sxva. saintereso magaliTs

warmoadgens espaneTis zamoras provinciis wminda petres (San Pedro de la

Nave) taZris interierSi pilastrebis kapitelebis Semamkobeli

kompoziciebis: `danieli lomebis xaroSi” da `isaakis msxverplSewirvis”

Tanmxlebi, abakze arSiis saxiT gamosaxuli, vazis ylortebis rgolebSi

Casmuli frinvelTa gamosaxulebebi, romlebic ylortebidan gamozrdil

yurZnis mtevnebs kenkaven [tab.#22]. aseve sainteresoa portugaliis santa

maria de laras (igive - kuintanila de las vinias (Quintanilla de las Viñas))

taZris fasadebis Semamkobel, erTian frizul sartyelze warmodgenili,

rgolebSi gamosaxuli mcenareebis, yurZnis mtevnebisa da frinvelTa

figurebis monacvleoba. aq vazis ylorts, foTols TuUmaTSi Casmul

gamosaxulebebs aqvs srulyofilad dasrulebuli saxe. marTalia,

yovelive erTian mxatvrul suraTs qmnis, magram ar xdeba Semadgenel

nawilTa erTmaneTSi gadadineba – gadaxlarTva. sainteresoa, rom

rgolebs Soris darCenili are aq Sevsebulia swored kumurdos

Semkulobis msgavsad – samfoTla motiviT (ori gadaSlil, mogrZo

foTols Soris amozrdili ovaluri foToli). saerTod, es taZari

gaxlavT Zalian saintereso Tavisi interierSi warmodenili reliefuri

107 mxecTaTvis saxisa siyuaÁ wignTagan Tqumuli wmidisa basili ebiskoposisa kesarielisaÁ, Satberdis krebuli, Tb., 1979gv.: 177 108 iqve.

Page 104: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

104

kompoziciebiT, razec mogvianebiT sagangebod SevCerdebiT, Tumca aqve

aRvniSnavT, rom ornamentuli Semkuloba Tu figuruli reliefebis

mxatvrul-stilisturi niSnebi Cveni erovnuli skolis maxasiaTeblebTan

sakmao msgavsebas iCens. marTalia, rgolebSi gamosaxul frinvelTa

frizis Zalian daxvewil, kaligrafiul maneras pirdapir ver

davukavSirebT kumurdos aRmosavleTi fasadis marjvena zeda sarkmlis

analogiur gamosaxulebaTa stilistur niSnebs, radganac mas fasadis

saerTo kompoziciaSi gansxvavebuli roli uWiravs da Tavisi

ganlagebiTa (zeda registri) da zomiT naklebad aRsaqmelia, magram Tu

ganvazogadebT kumurdos ornamentuli Semkulobis saerTo

maxasiaTeblebs – SegviZlia vTqvaT, rom aqac CuqurTmebis Semadgeneli

elementebi dasrulebul figurul gamosaxulebebs qmnian, yvela maTgani

individualuri detalebis erTobliobas warmoadgens. anu aq jer ar

xdeba formaTa urTierT Serwyma, erTmaneTSi gadadineba, rac qarTuli

xuroTmoZRvrebis ganviTarebis Semdgom etapze mtkiced gamovlenili

mxatvrul-stilisturi niSani gaxdeba.

am mxriv, Cven vxedavT Tu kumurdos aRmosavleTi fasadi ramdenad

mravalferovnad aris Semkuli. wonasworoba, sisadave, simkacrec

arasodes irRveva da, amasTan, aq ganirCeva Zalian Rrma ideuri sazrisi,

rac yvelafrisadmi, TiTqos umniSvnelo detalisadmic ki, Zalian did

dakvirvebas moiTxovs.

Page 105: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

105

2.2.1. kumurdos taZris gverdiTa fasadebi

rac Seexeba gverdiTa fasadebs, aqac mxatvruli aqcenti centralur

RerZze modis, sadac yovelives maorganizebeli centrSi gaWrili Rrma,

samkuTxa maRali niSaa [tab.#6-7]. samxreTiT, niSis konqur daboloebaSi

adamis Tavis gamosaxulebaa, xolo CrdiloeTiT evasi, rac radialurad

gadaSlili reliefuri sxivebis fonze sakmaod Zlier moculobiTi saxiT

aris warmodgenili. niSebi orive fasadze erTnairadaa flankirebuli

SedarebiT farTo Wrilis sarkmlebiT, romelTa Semamkobelic

ornamentirebuli gadanakeciani TavsarTebia. ukve araerTxel aRvniSneT,

rom kumurdos xuroTmoZRvari warmogvidgens axali mxatvruli stilis

damkvidrebis amsaxvel Zegls, sadac Cans dekoraciuli motivebis ukve

sakmaod mravalferovani saxis floba, magram maTi mniSvnleoba arc erT

SemTxvevaSi ar Cemulobs arqiteqturul formebTan SedarebiT

upiratesobas. aq ornamenti amoZerwilia ise, rom TiToeuli formis

monaxazi srulyofilia. amasTan TavSekavebulad, odnavi miniSnebiT

momrgvalebuli kideebiT, moculobiTi forma eniWeba, Tumca aqve xdeba

misi ugulvebelyofa da fonidan amoziduli CuqurTmis zedapiri

gadasworebulad, brtyeli zedapiriT warmodgeba. anu, aq gvxvdeba

erTgvarad sametyvelo mxatvruli enis gaoreba – TiTqos SiSnarevia

ostatis SesaZleblobebis gamovlena. miuxedavad imisa, rom formebi

mocemulia momrgvalebuli kideebiT da moculobiToba maT ukve SeZenili

aqvT, zedapiri mainc sibrtyobriobas inarCunebs. uSualod ornamentis

struqtura, winare periodTan SedarebiT, mravalferovani da

datvirTulia, Tumca naxatis uwyveti lentis STabeWdileba miRweulia

ara formaTa denadobiT, aramed TiToeuli dasrulebuli elementis

SemWidrovebulad, erTmaneTis mijriT warmodgeniT [tab.#6-g].

am mxriv gamoirCeva samxreTi fasadis sarkmlis Semkuloba. rogorc

zemoT aRvwereT, aq marcxniv mocemulia nalis formis TaRebiT

Semofargluli, foTlebgadaSlili yvavilis kokrebis rigi, sadac qveda

foTlebi isea gadabmuli, rom iqmneba uwyveti talRovani naxati. Tumca,

amasTanave, Tvals SeuZlia ganarCios TiToeuli Semadgeneli nawilis

dasawyisi da dasasruli. aqve mniSvnelovania imis aRniSvnac, rom TaRebs

Page 106: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

106

Soris darCenili monakveTebi Sevsebulia mcire plastikuri motivebiT,

rac Zalian sqematuri xasiaTis, TaviT dabla mimarTul frinvels waagavs.

ramdenadac Cven yuradRebas vamaxvilebT safasado Semkulobis

ideur-Sinaarsobriv mxareze, SevecdebiT sarkmelTa Semamkobel

ornamentaciaSic amovikiTxoT ostatis gzavnilebi. zemoT, fasadTa

detalur aRweraSi, aRvniSneT, rom samxreTi fasadis marjvena sarkmlis

TavsarTze Camwkrivebuli erTnairi yvavilebi mogvagonebs titas. tita

Tavisi semantikiT, rogorc gazafxulis erT-erTi pirveli yvavili,

bunebis ganaxlebas ukavSirdeba da aRdgomis erT-erT simbolodac

miiCneva. mas gansakuTrebiT didi adgili uWiravs aRmosavlur (arabul)

kulturaSi da aRiqmeba rogorc maradiuli siyvarulis simbolo.109

aRsaniSnavia isic, rom adreqristianul simbolikaSi zeciuri samoTxis

asaxvisas xSirad gamoisaxeba yvavilebisken mfrinavi frinvelebi, rac

umetesad emyareba fsalmunis teqsts (CXXIII,7)110.

ornamentuli kompozicia kidev ufro rTuldeba meore sarkmlis

TavsarTze, sadac Tvals xvdeba ukve erTmaneTSi Serwymuli maqmanisebri

ornamentuli morTuloba. es gaxlavT stilizebuli mcenareuli

ornamenti, sadac TiToeuli Semadgeneli nawili damoukideblad aris

gamoyvanili, anu ikiTxeba TiToeuli formis Tavi da bolo. kvlavac

mxolod figuraTa ganlagebis simWidrove qmnis uwyveti maqmanis

STabeWdilebas. Cven zemoT ukve aRvwereT ornamentis TiToeuli

Semadgeneli elementi da aRvniSneT, rom mTavari figura, rac mudmivad

meordeba, Tavisi formiT waagavs samyura yvavilis erT-erT saxeobas

(Birdsfoot-Trefoil) – rac aseve simbolur mniSvnelobas atarebs da samebis

Temas ukavSirdeba.

rogorc aRvniSneT, sarkmlebs Soris, TavsarTebis odnav maRla

niSaSi adamis Tavis gamosaxulebaa warmodgenili [tab.#6-b]. Zlieri

dazianebis miuxedavad, Cven SegviZlia visaubroT mis mxatvrul-

gamomsaxvelobiTi modelirebis maRal doneze, rasac adasturebs fonis

sibrtyidan moculobiTad gamoziduli, horeliefuri Tavis ovali da

wverebiT Semosili, odnev wagrZelebuli saxe. faqtiurad saxis

109 E.Lehner, J.Lehner, Folklore and Symbolism of Flowers, Plants and Trees, Mineola, New York, 2003 (firs

published in 1960) 110 А. С.Уваров, Христианская Символика, Ч. I, Москва, 1908г. стр:156

Page 107: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

107

nakvTebidan SemorCenilia mxolod cali Tvalis monaxazi da yvrimali.

Tumca, maTze dayrdnobiTac ki mayureblamde modis gamosaxulebaSi

Cadebuli Sinagani siZliere, emociuri muxti. SesaZloa dazianebebi

gamosaxulebis sawyis realur maxasiaTeblebs odnav cvlides da

garkveulwilad eqspresiulobas matebdes, magram miuxedavad amisa, es

Sefaseba ar unda iyos gadaWarbebuli. es marTlac qarTuli qandakebis

ganviTarebis erT-erTi TvalsaCino, maRali mxatvruli donis magaliTia,

romelic epoqis miRwevebs saukeTesod warmoaCens.

rac Seexeba CrdiloeT fasads, rogorc ukve araerTxel iTqva,

xuroTmoZRvari mas, TiTqos, samxreTisas uTanabrebs. [tab.#9-g)] marTalia,

aq karibWe ar gaxlavT, magram fasadis Semkulobis ZriTadi mxatvruli

komponentebi igivea. sxvaoba mxolod CuqurTmovan motivebSia. samxreTi

fasadis sarkmelTa TavsarTebis mcenareuli `maqmani”, CrdiloeTiT

geometriuli, sada ornamentiT icvleba. igi erT SemTxvevaSi rgolebis

jaWvs warmoadgens, meore SemTxvevaSi ki mWidro wnuls. (amgvari wnuli

amkobs aRmosavleTi fasadis centraluri sarkmlis Sida sapires, oRond

ufro gaSlili, mSvidi, Tavisufali saxiT.)

sarkmlebs Soris ki, rogorc iTqva, maRali niSaa ganTavsebuli,

sadac evas gamosaxulebaa warmodgenili. qvis masiuri nawilis mkveTrad

moculobiTi formidan gamokveTilia misi nazi da qaluri ieri.

marTalia, dRes arc Tvalebis, arc cxviris da arc piris Wrili moCans

srulyofilad, magram TiToeuli maTganis mimaniSnebeli fragmenti

metyvelebs, Tavis droze, mis rbil da natif monaxazebze, riTic, kidev

erTxel, mtkicdeba ostatobis srulebiT gamorCeuli xarisxi.

kumurdos fasadebis mxatvrul gaformebaSi Tavis rols asrulebs

karnizebis ornamentuli Semkulobac. SemorCenili fragmentebis mixedviT

vlindeba, rom taZris yovel mxares igi gansxvavebuli motiviT iyo

warmodgenili. Cvenamde moaRwia sami saxis ornamentma. sarkmelTa

morTulobisgan isini ramdenadme gansxvavdeba. aq CuqurTma ufro Rrmadaa

nakveTi da mkveTradaa gamoyofili fonisgan. Sesabamisad, moxazuloba

ufro reliefuria, rac formis ufro met sicxades usvavs xazs. Tumca

qvemodan cqerisas, distancia ornamentis kveTis siRrmes STanTqavs da

sarkmlebis Semkulobis msgavsad moCans. rogorc zemoT ukve aRvniSneT,

aRmosavleTi mklavis centraluri da samxreTi zeda nawili mTlianad

Page 108: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

108

aRdgenilia, amitom misi karnizis qvebis nacvlad Seumkobeli ruxi

bazaltis qvebi gvxvdeba. xolo Crdilo-aRmosavleT mxares ki

SemorCenilia karnizis Zalian saintereso Semkuloba. es gaxlavT

nalisebri TaRebis mwkrivi, sadac erTmaneTis momijnave TaRebis wverze

samyura foTlebia CamoSvebuli. ramdenadac taZris TiToeuli mklavis

karnizis Semkuloba centralur nawilsa da gveriTa kedlebze, erTi

saxis ornamentis sartyels warmoadgens, safiqrebelia, rom aRmosavleTi

fasadis karnizis Semkulobas swored amgvari TaRebis mwkrivi

warmoadgenda. [tab.#9-d)]

rac Seexeba kumurdos samxreTi mklavis karnizs, igi mocemulia

zemodan da qvemoda erTdroulad momdinare texili `talRebiT” (Tu

samkuTxedebiT) Semdgari mWidro wnulis saxiT. maTi mimdevroba imdenad

mWidroa rom iqmneba erTmaneTSi gardamavali rombebi. [tab.#6-g)]

CrdiloeTi mklavis SemTxvevaSi ki, warmodgenilia erTmaneTSi

Camjdari da gadawnuli rgolebis jaWvi. es gaxlavT damaxasiaTebeli

motivi X saukunis da misi momdevno periodis qarTuli ZeglebisTvis.

[tab.#9-g)]

kumurdoSi warmodgenili ornamentis zogadi saxe: sisadaveSi

warmoCenili simkacre da amasTanave adgil-adgil misi gamaneitralebeli

nazi (yvavilovani) formebi xSirad gvxvdeba javaxur arqiteqturaSi.

saerTod qarTul xuroTmoZRvrebaSi ornamentuli wnulebisTvis ufro

metad damkvidrebulia sammagi (da oTxmagi) Tasmis gamoyeneba, Tumca

kumurdos ostati mxolod ormags iyenebs. rogorc Cans, esec javaxuri

mkacri-sada xasiaTidan modis, ramdenadac ormagi TasmiT Seqmnili

CuqurTmebi gvxvdeba am regionis araerT Zeglze, rogoric aris:

orjalari, zemo niala, tabawyuri, tonTio, maWatias stelebis

fragmentebi, zeda Tmogvi.

MmTlianobaSi unda iTqvas, rom kumurdos taZris yvela

ornamentuli motivi warmoadgens erTgvar martiv saxes swored im

CuqurTmovani repertuarisa, rac Semdgom periodSi saocari virtuozuli

cxovelxatulobiT gaiSleba da dafaravs qarTuli xuroTmoZRvrebis

safasado vrcel areebs.

Page 109: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

109

III Tavi

kumurdos taZris simboloTmetyveleba

3.1. qristianuli simbolikis sawyisebi

qristianuli religia misi sawyisebidanve gajerebuli iyo

simbolikiT. Cven am sakiTxs ukve SevexeT, Tumca sakvlevi problematika

ufro Rrmad ganxilvasa da Sejamebas iTxovs.

Zveli qarTuli plastikis sawyisebis ganxilvisas kiti maCabeli

saubrobs qristianuli dogmatikis Camoyalibebis procesSi monawile

sxvadasxva aspeqtze, raze dayrdnobiTac Seiqmna Taviseburi `niSnebis

sistema” da rasac Zalian didi adgili ekava adreqristianuli xanis

adamianis cxovrebaSi: `iseve, rogorc mTel qristianul samyaroSi,

saqarTveloSic, qristianuli dogmatika yalibdeboda mravalgvar

religiur swavlebaTa zegavleniT. iqmneboda axali esTetika, samyaros

axlebuli aRqma, Sefardebuli Sua saukuneebis adamianis azrovnebis

TaviseburebasTan da emociur wyarosTan. icvleboda adamianis warmodgena

samyaroze, droze, sivrceze. iqmneboda epoqis Taviseburi `niSnebis

sistema~, romelSic aisaxeboda qristianul miTebsa da simboloebze

damyarebuli samyaros saxe. es Seexeba ara mxolod rTul Teologiur

konstruqciebs, aramed Sua saukuneebis adamianis yoveldRiur cxovrebas.

simbolo, niSani, xati – magiuri ZaliT aRsavseni iyvnen pirveli

qristianebisaTvis. . . . adreqristianuli xanis adamianis cxovrebaSi

`niSans~, `simbolos~ udidesi adgili ekava. simboloTa am enis gaSifvra,

simboloebis Rrma azris wvdoma, gavrcelebul oficialur stereotipTa

miRma dafaruli azrebisa da warmodgenebis garkveva – didad aris

mniSvnelovani Sua saukuneebis sawyisi etapis xelovnebis kvlevisaTvis.”111

qristianuli simbolikis Seswavlas didi yuradReba dauTmo XX

saukunis dasawyisSi moRvawe grafma aleqsei uvarovma112. misi kvleva

mraval saintereso cnobas gvawvdis pirveli qristianebis

msoflmxedvelobis Sesaxeb da warmoaCens simboluri enisa da niSnebis

damkvidrebis mTavar mizezebs. igi aRniSnavs, rom III saukunisTvis

111 k. maCabeli, Zveli qarTuli plastikis sawyisebTan, sabWoTa xelovneba, #10, 1984 w. gv.: 65-67 -73 112 А. С. Уваров, Христианская Символика, Ч. I, Москва, 1908г. стр:43

Page 110: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

110

qristianul mRvdelmsaxurebaSi Zalian mniSvnelovani iyo warmarTebisa

da iudevelebisgan qristianobis arsis dacva. am mizniT Seiqmna

simboluri ena, risi saSualebiTac Zvel mamebs saSualeba miecaT

Tavisuflad esaubraT sakraluri Temebis Sesaxeb. amgvari simbolika

umetesad gamoiyeneboda Zveli qristianebis saflavis qvebis memorialur

warwerebSi. sarwmunoebis saidumlos SenarCunebis mizniT qaragmebisa da

monogramebis gamoyenebasTan erTad iwyeben simboluri gamosaxulebebis

gamoyenebas. am SemTxvevaSi gamosaxulebis mxatvrul mxares yuradReba ar

eqceoda, aq mTavari masSi Cadebuli simboluri formulis mniSvneloba

iyo113 da am saxiT kidev ufro daSifrulad warmoaCenda qristianul

ideologias.

qristianobisTvis yvelaze mniSvnelovani iyo RvTaebrivi samebis

aRniSvna. misi pirveli mniSvnelovani gamosaxuleba iyo samkuTxedi,

romlis garSemo Tavidan gamoisaxeboda sami wertili (mag.: afrikaSi

lakuletis maxloblad napovni warwera). Semdgom samkuTxeds Seerwya

wre, rac piTagoras mixedviT, asaxavs srulyofilebas, xolo Zvel

Zeglebze ki, igi ukavSirdeba ukvdavebas, samyaros Seuqcevadobas.

mogvianebiT samkuTxedis Tavze Cndeba qristes monograma. zog

SemTxvevaSi is samkuTxedTan erTad iwereba wreSi. wm. klimenti aRniSnavs,

rom `Ze RvTisa aris yoveli Zalis damtevi, usasrulo wre”114

simboluri gamosaxulebebis wyaro umetesad warmarTuli xanis

saxviTi niSnebia. Tavdapirvelad simboluri gamosaxulebebis

gamoyenebisas qristianebi eyrdnobodnen kliment aleqsandrielis da misi

Tanamedrove mamebis qmnilebebs. ramdenadac kliment aleqsandrieli

Rrmad swavlobda egviptur ieroglifebs, man axsa misca mravali

gamosaxulebis simbolur mniSvnelobas da amiT qristianebs Seuqmna

garkveuli simboluri cikli (rac qristianul sarwmunoebasTan

SesabamisobaSi modis) mag.: rogoric aris mtredi, Tevzi, gemi, Ruza, lira

da sxv.) wminda klimentis mier Zveli egvipturi simbolikidan amokrebil

gamosaxulebebs daemata wminda werilsa da saeklesio TxzulebebSi

gamoyenebuli simboloebi (rogoric iyo aTenagoras, irineos

melitonisis, Teofile antioqielis da sxvaTa Txzulebebi). aRsaniSnavia,

113 А. С. Уваров, dasaxelebuli naSromi. gv.: 92 114 А. С. Уваров, dasaxelebuli naSromi. gv.: 43

Page 111: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

111

rom TiToeuli simboluri gamosaxulebis sxvadasxva kombinaciiT

warmodgenas sxvadasxva mniSvneloba gaaCnda.

simboloTagan erT-erTi pirveli gamosaxuleba gaxlavT Tevzi

(IXƟYƩ). misi simboluri mniSvneloba moxseniebulia jer kidev saxarebaSi

(maTe - IV,19; markozi - I, 17) da Semdgom (II saukuneSi) kliment

aleqsandrielis himnSi. Tevzis pirveli mniSvneloba aris uSualod

qriste macxovris gansaxiereba. meore mniSvnelobiT, saxarebis mixedviT,

masSi igulisxmeba xalxi. imisaTvis, rom ganerCiaT, Tu romel

mniSvnelobas gamosaxavda konkretuli SemTxveva – yuradRebas

amaxvilebdnen mis adgilmdebareobaze, anu Tu asaxavda qristes, igi

Tavsdeboda centrSi, zemoT yvelaze sapatio adgilas. amasTan, Tevzis

gamosaxulebis CarTva sxvadasxva formulaSi svadasxva saidumloebas

asaxavs. mag.: aRdgomas, Zalian xSirad igi ukavSirdeba naTlobis

saidumloebas (aseT SemTxvevaSi gamosaxvdnen wyalSi mcurav delfins.)

sainteresoa aseve ziarebis saidumlos aRmniSvneli gamosaxulebebi.

arsebobs rogorc saflavzeda warwerebSi, ise katakombebis kedlis

mxatvrobebSi CarTuli gamosaxulebebi.

Semdgomi umniSvnelovanesi simboluri gamosaxuleba gaxlavT

mtredi, igi gaxlavT kliment aleqsandrielis mier moxseniebuli pirveli

simbolo115. maTes saxarebaSi (maTe-16) naTlad aris aRwerili am

frinvelis xasiaTi. uSualod macxovari mas ubiwoebis da sisufTavis

simbolod ixseniebs. jer kidev Zvel xelovnebaSi igi zeciuri

siyvarulis da megobrobis simbolod iTvleboda. mtredebi gamosaxaven

aseve SeuRlebulTa siyvaruls da amiT SesaZloa CaiTvalos, rogorc

jvrisweris saidumlos simbolodac. tertuliane ki, saubrobs noes

kidobanis Sesaxeb da gamoyofs im moments, rodesac mtredma zeTisxilis

totis motaniT noes warRvnis dasasruli axara. aqedan gamomdinare, igi

mtreds mSvidobis simbolod aRiqvams. Tavdapirvelad zeTisxilis totiT

mtredis gamosaxva aRmosavleTis qveynebis qristianebma daiwyes (II

saukunidan, mcire aziis monetebze). Tumca unda aRiniSnos isic, rom

mSvidobas ukavSirdeba uSualod zeTisxilis toti, xolo calke mtredis

gamosaxuleba ki, morwmuneTa suls asaxavs (Spiritus in pace). Tumca,

115А. С. Уваров, dasaxelebuli naSromi. gv.:147

Page 112: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

112

mogvianebiT is qristianul xelovnebaSi uSualod suliwmindas

semantikiT damkvidrda.

Zalian bevri calkeuli gamosaxuleba atarebs fundamentur

qristianul simbolur arss, Tumca yvelas CamoTvlas Tavs avaridebT,

radganac Zalian Sors wagviyvas. SevCerdebiT kidev mxolod erT Temaze

rac friad organulia qarTuli xelovnebis dekoraciuli sistemisTvis –

es gaxlavT yurZnis lerwi. am simbolos gamosaxvis dasabami macxovris

sityvebi gaxda: “me var venaxi WeSmariti, da mamai Cemi moqmedi ars. me var

venaxi da Tquen rtoni. romeli daadgres Cem Tana da me mis Tana, aman

moiRos nayofi mravali, rameTu Tvinier Cemsa ararai Zal-gic yofad arca

erTi.” (ioane XV,1-5). yurZnis gamosaxulebaSi mTavari asociacia Rvinoa –

anu sisxli qristesi, rasac ziarebis saidumlosTan mivyavarT. amas

miuTiTebs kliment aleqsandrielis sityvebic, amitom xSirad gamoisaxeba

frinvelebi yurZnis kenkvisas. amgvarad, vazis pirveli mniSvneloba

ukavSirdeba qristes da mis mowafeebs; meore mniSvnelobiT ki

qristianul eklesias (esaia winaswarmetyveli V, 1-3).

kumurdos safasado Semkulobis aRwerisas Segvxvda ornamentul

CuqurTmebSi CarTuli TiToeuli es gamosaxuleba. Cven vnaxeT, rogorc

vazis lerwis wnulebSi CarTuli frinvelebis gamosaxulebebi, uSualod

mtredis msgavsi araerTi mcire figura da aseve feniqsebi, romlebic

Tevzis gamosaxulebas exebian niskartiT (XI s-is I naxevris minaSenis

fragmeti). zemoT ukve aRvniSneT feniqsis simboluri arsi, rac

gadmocemis mixedviT sicocxlis ganaxlebas ukavSirdeba, TevzSi ki,

rogorc davinaxeT, SeiZleba vigulisxmoT uSualod qriste - sisxliTa

da xorciT. amgvarad, TiTqos, erT-erTi rigiTi ornamentuli fragmentic

ki, rac dReisaTvis kumurdos karibWeSi uyuradRebod devs, aseTi Rrma

simboluri mniSvnelobis mqonea da esqatologiis Temas warmoadgens.

swored am mizeziT, kumurdos yvela gamosaxuleba iTxovs saTiTaod

Seswavlas da Semkulobis erTiani sistemis ideur-Sinaarsobrivi mxaris

gamokveTas.

Page 113: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

113

3.2. kumurdos mqandakeblobis

saerTo sazrisis gamokvleva

Akumurdos safasado reliefuri dekori rom mxolod mxatvruli

funqciis matarebeli ar aris, es aSkara xdeba personificirebuli

zecisa da miwis figurebis, adamisa da evas `portretebis~ Tu

maxarebelTa simboluri gamosaxulebebis xilvisas. kumurdos

Semkulobis aRwerisa Tu analizisadmi daTmobil qveTavebSi, Cven

calkeulad SevexeT TiToeuli gamosaxulebis simbolur mniSvnelobas

da davinaxeT, rom aq warmodgenili, TiTqos, umniSvnelo detalic ki,

ideuri datvirTvis mqonea da kumurdos Semkulobis semantikuri

mniSvnelobis erTiani suraTis Semadgeneli nawilia. Cven marTlac

mowmeni varT kumurdos ostatis mier gamosaxulebaTa srulebiT

gaazrebuli SerCevis, risi saSualebiTac qristianuli sarwmunobis

fundamenturi arsis deklarireba xdeba. qarTuli monumenturi

qandakebisadmi miZRvnil naSromSi, kumurdos figuruli Semkulobis

ganxilvisas, swored am sakiTxs aRniSnavs naTela aladaSvili. igi wers,

rom kumurdos taZris figuruli reliefi yuradRebas iqcevs

gamosaxulebebis SerCevis mxriv, TiTqos, erTiSexedviT naklebad

urTierTdakavSirebuli gamosaxulebebi mTlianobaSi, SesaZloa,

simboloebis saxiT Suasaukunovan msoflmxedvelobas asaxavda: “При

рассмотрении фигурного декора храма обрашает на себя внимание определенный

подбор изображений. На первый взгляд как будто не связанные друг с другом в целом

они, видимо, вопроизводили картину средневекового мироздания в виде кратких

символов, а именно в аллегорических образах неба и земли и в фигурах ангелов

связанных с небом; они посредники между небом и землей.”116

Tu Cven erTad moviyvanT yvela im gamosaxulebas, rac ki

mocemulia kumurdos taZarze naTlad ganisazRvreba erTi ideuri xazi:

ukve aRvniSneT, rom aRmosavleT fasadze warmodgenilia ori niSi

sadac konqur daboloebaSi, sxivebis fonze wverosani, TiTqmis,

erTmaneTis identuri ori mamakacis saxea mocemuli, romelTa

warwerebic maT zecisa da miwis alegoriul figurebad warmogviCens

116 Н.А.Аладашвили, Монументальная скульптура Грузии, Москва,1977 г. gv.:96

Page 114: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

114

[tab.#5-e)]. vfiqrob, ramdenadac kumurdoSi swored niSebi atarebs yvela

fasadis mxatvruli kompoziciis ganmsazRvrel rols, Semkulobis

semantikuri mniSvnelobis amoxsnac swored aRniSnuli figurebidan unda

daviwyoT.

A amgvarad, samive (Cvenamde moRweuli) fasadis mxatvruli

kompoziciis maorganizebeli da erTiani sistemis Semkvreli niSebia.

aRsaniSnavia, rom Tu kumurdos sxvadasxva adgilas warmodgenil

reliefur figurebs gansxvavebuli mxatvruli manera axasiaTebT, niSebis

gamosaxulebebSi daculia erTiani stili. miuxedavad maTi gansxvavebul

fasadebze arsebobisa, saerTo maxasiaTeblebi: wverosani mamakacebis

dagrZelebuli saxe, mkveTrad moculobiTi, xazgasmulad momrgvalebuli

Tavis forma, nuSisebri Tvalis Wrilebi, gamokveTili yurebi –

identuria. TiTqmis ar ganirCeva zecisa da miwis `niRbebi”, xolo adamisa

da evas saxeebi ki SedarebiT meti sirbiliTa da plastikuri

modelirebiT xasiaTdeba.

qandakebebis amgvari urTierTmsgavsi mxatvruli xerxiT warmodgena

maTi semantikuri mniSvnelobis urTierTkavSiris mkarnaxeblad

warmovidgineT da amitom, pirvel rigSi, CavuRrmavdiT adamis arss. adami

– pirveli adamiani - Zvel ebraulad niSnavs wiTel miwas, Tixas. adami da

evas istoria warmoadgens kacobriobis cxovrebis safuZvels:

umwikvloeba-dacema-gamosyidva. garda amisa, korinTelTa pirvel

epistoleSi naTqvamia: `pirveli kaci _ miwisgan, miwieri; meore kaci

_zecieri” (1korinT.15,47) da aseve: `rogorc adamSi kvdebian yvelani, ise

qristeSi icocxlebs yvela” (1korinT.15,22). am mxriv, naTeli xdeba kavSiri

adami da evas - miwisa da zecis simboluri gamosaxulebebis

mniSvnelobebs Soris. sadac pirveli adamianebi (rogorc erTni, TavianTi

codviT), swored miwierebas ganasaxiereben da aseve, igiveni zecis

samkvidrebels ubrundebian).

aqve unda ganvixiloT golgoTas jvari, romelic agvirgvinebs

aRmosavleTi fasadis Semkulobas da Tavisi mewamuli SeferilobiT

mxatvrul-ideur aqcents qmnis [tab.#5-e)]. ra Tqma unda, SemTxveviTi ar

aris, rom aq SerCeulia swored golgoTas jvari da ara sxva saxis,

iqneba es e.w. gamSvenebuli, ayvavebuli Tu sxva mravali saxis jvari, risi

Zalian bevri magaliTic gvaqvs qarTul xuroTmoZRvrebaSi (da uSualod

Page 115: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

115

kumurdoSic). aq SerCeulia mkacri, sada da konkretuli simbolo –

qristes jvarcmisa da aRdgomis, sicocxlis sikvdilze gamarjvebis

simbolo.

sityva golgoTa niSnavs Tavis qalas. xolo wminda epifane da

wminda ieronime aRniSnaven (PG 41, 844; PL 22, 485)117, rom jvarcma

aRmarTuli iyo swored adamis Tavis qalis dakrZalvis adgilas,

amitomac am adgils ewodeba golgoTas mTa. es aris adgili sadac ieso

qristem daamarcxa sikvdili da ixsna kacobrioba. pirveli, vinc

jojoxeTidan amoiyvana ki, iyo adami da eva.

golgoTas mniSvnelobis ganxilvas ki, mivyavarT uSualod masTan

dakavSirebul qristianobis mTavar simblosTan – jvarTan. `jvris niSans,

pirvel yovlisa, apotropeuli, damcavi daniSnuleba aqvs. man ara marto

yoveldRiurad unda daicvas adamiani macdurisagan, magram - da esaa

mTavari - qristiani daicvas da gamoarCios meored mosvlisa da saSineli

samsjavros dRes. igive damcav-esqatologiuri sazrisi aqvs taZris

gumbaTis, kamarebis, burjebisa da kar-sarkmlebis momniSnav jvris

gamosaxulebebs taZris anikonur moxatulobasa da naqandakevSi~. 118

aseve niSandoblivia simbolikis leqsikonSi moyvanili ganmarteba,

sadac naxsenebia zecis vertikalisa da miwis horizontalis Sesayari,

rac gamoxatavs materialurisa da sulieris sinTezs: “крест в нашем примере,

соединяя вертикаль неба с горизонталья земли, выражает синтез материального и духовного,

а также центральную точку этого союуза где и происходят все значимые события, вт.ч. и

свяшенная жертва бога.” 119

marTlac, formiseulad es aris vertikalisa da horizontalis

gadamkveTi materialuri sxeuli. ideurad ki, materialurze sulierebis

gamarjvebis simbolo. kvlav korinTelTa mimarT epistoles rom

davubrundeT: “iTeseba sxeuli mSvinvieri, aRdgeba sxeuli sulieri . . .”

(1 korinTelTa 15,44).

amgvarad, kumurdos golgoTas mewamuli jvari vnebis iaraRi da

amave dros sikvdilis daTrgunviT miRweuli sulis maradiuli cxovrebis

momaswavlebelia. rasac mis Tavze, mewamulive feris, rombebis asxmiT

117 http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=16&t=741 (ukanasknelad nanaxi- 10.12.2012) 118 T.virsalaZe, qaTuli mxatvrobis istoriidan, Tbilisi, 2007 w.; gv.:87 (SeniSvna – jvris sazrisis Sesaxeb ix.: A. Grabar, Martirium, t.II 1946 gv.:277) 119 А.Егазаров, Иллюстрированная Энциклопедия Симболов, Астрель АСТ, Москва 2007. gv.: 10

Page 116: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

116

warmodgenili (restavraciamde arsebuli) jvari kidev ufro mkveTrad

asaxavda. TiTqos, aq, am erTi simbolos sxvadasxva formis saSualebiT,

kidev ufro gaSlilia xorcieli sikvdilidan sulierad amaRlebis

gardasaxvis momentis idea.

es yovelive zemoTTqmuli aris kumurdos Semkulobis saerTo

sazrisis daskvna, magram ostati am daskvnamde farTod Slis

qristianuli religiis mTavari arsis amsaxvel simboloTmetyvelebas.

kumurdos fasadebze yovelive ganfenilia registrebad, rac

vfiqrob, garda uSualod mxatvrul-kompoziciuri gadanawilebisa,

migvaniSnebs Txrobis Tanmimdevrobas. mxatvruli aqcentebis saSualebiT

ki, xdeba ideuri RerZis gamokveTa.

amgvarad, rogorc zemoT ukve ganvixileT, fasadis Semkulobis

kompoziciur qargaSi ikveTeba qarTul xuroTmoZRvrebaSi damkvidrebuli

sami jvris Tema. miuxedavad imisa, rom igi fasadze ar aris mkveTrad

aqcentirebuli, misi sazrisi saerTo ideis erT-erTi qvakuTxedia.

golgoTas mTis asaxvis saxiT, frontonSi warmodgenili, qristes

mewamuli jvris Tanmxleb avazakTa jvrebs - ostati gverdiTa qveda

sarkmlebis Semamkoblad aTavsebs [tab.#5-v)]. aq ki, damatebiTi

dekoraciuli elementebis miRma Cven vkiTxulobT: erT mxares

qerubimebiT dacul, daRSul samoTxis kars, xolo meore mxares Triqueta-s

simboluri niSnebiT flankirebul samoTxis Ria kars.

ostati ar kmayofildeba am, TiTqos, cxadi simboluri sazrisis

mqone kompoziciuri elementebiT da aRmosavleTi fasadis centraluri

sarkmlis Semkulobas kidev ufro xunZlavs ideurad Rrma

gamosaxulebebiT.

fasadis kedlis sibrtyidan yvelaze gamoziduli da

aqcentirebulia centraluri sarkmlis Semkulobis konsolebze

dayrdnobili, mcenareuli ornamentiT gamSvenebuli TaRi [tab.#5-b)]. Cven

zemoT didi adgili davuTmeT swored mis konsolebze gamosaxul,

TiTqos, SeumCnevel figurebs. es gaxlavT erT mxares adamianis oTxi

saxe, xolo meore mxares ori saxe [tab.#5-g)]. rogorc ukve aRvniSneT –

migvaCnia, rom marjvniv gamosaxulia qveynis oTxi mxaris, oTxi qaris

personifikacia. xolo meore mxares ki, SesaZloa warmodgenili iyos,

erTgvarad, orsaxa ianusis cnebis qristianuli transformacia, rac

Page 117: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

117

warsulis da momavlis, Zvelis da axlis erTobliobiT – savaraudod

wminda werils asaxavs. aqve, orive saxis zemoT, Cvens mier amokiTxuli,

frTagaSlili, `zecidan daSvebuli~ mtredis mcire gamosaxulebebis

arseboba ki suliwmindis kurTxevaze unda miuTiTebdes.

kumurdoeli ostati qristianobis gavrcobis mTavar qvakuTxeds

konsolebis dabla, Zlieri maxviliT deklarirebs. aq qristes moZRvrebis

maxareblebi, misi mqadageblebi arian warmodgenilni simboluri `oTxi

cxovelis~ saxiT, rac, Tavismxriv, wminda werilis orive nawilSi erTi

saxiT gvevlineba [tab.#5-b)]. ezekiel winaswarmetyvelze dayrdnobiT Tu

ioane RmrTismetyvelis apokalifsis mixedviT, uflis `dRe da Ram

madidebeli“ frTosani xaris, lomis, angelozisa da arwivis – figurebi,

swored oTxi maxareblis: lukas, ioanes, maTesa da markozis simbolur

gamosaxulebebs warmoadgens.

oTxi fantastikuri cxovelis gamosaxulebas msoflio xelovnebaSi

Rrma fesvebi gaaCnia. igi, sxvadasxva civilizaciaTa kulturaSi

sxvadasxva saxiT iqna transformirebuli, Tumca simboluri sazrisi

mainc yvela SemTxvevaSi erTi Cans.

rogorc ukve aRvniSneT, pirvelwyaro, saidanac maxarebelTa oTxi

simbolo momdinareobs, aris Zveli aRTqmis Eezekiel winaswarmetyvelis

xilvis pirvel TavSi moTxrobili istoria.120 am monakveTs emTxveva

saxarebis bolo TavSi - ioane RmrTismetyvelis gamocxadebis eqvsfrTedi

da mravali TvaliT mosili `oTxi cxovelis~ aRweriloba.121

qristianul RmrTismetyvelebaSi II saukunidan Cndeba maxarebelTa

simboluri gamosaxulebebi zooantropomorfuli gamosaxulebebis saxiT.

pirvelad frTosani lomis, xaris, arwivisa da angelozis figurebi

maxareblebis saxelebs daukavSira lionis episkoposma irineosma. misi

mosazrebis mixedviT TiToeuli maxareblis simbolo momdinareobs

saxarebaTa ZiriTadi Tematikidan. anu maTes simbolo - angelozi - unda

asaxavdes maTes saxarebis dawyebas qristes adamianuri genialogiiT;

lomi – markozi – romelic saxarebas xsnis ioane winaswarmetyvelis

cxovrebiT udabnoSi. xari – luka - romelic mogviTxrobs zaqarias

120 biblia, Eezekiel winaswarmetyveli, [1.4;1.5;1.6] 121 `gamocxadebaÁ wmidisa maxarebelisa da RvTismetyvelisa iovanesi, romeli gamoucxada mas RmerTman” [4,6-11]

Page 118: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

118

msxverplis Sesaxeb; arwivi ki ioane – amaRlebis Sesaxeb. qristianul

egzegetikaSi aRniSnuli arsebebis gansxvavebuli axsnac arsebobda.

siriuli skola (mag. efrem asuri da anastasi sineli, aseve grigoli

didi (VI saukunis bolo) maT ganixilavda rogorc qristes cxovrebis

sxvadasxva fazis amsaxvel simboloebs. dabadebisas is aris adamiani

(incarnatio), gardacvalebisas – msxverplad Sewiruli xari (passio),

aRdgomisas – lomi (resurrectio), xolo amaRlebisas - arwivi (ascensio);122

unda aRiniSnos, rom wm. ezekielis `oTxi cxoveli~ did msgavsebas

avlens asurul-babilonur simbolur gamosaxulebebTan. amasTan

gasaTvaliswinebelia, rom ezekiels xilva hqonda misi babilonSi

cxivrebis mexuTe wels [ezek. 1,2 anu 593/592 Zv.w.aR.). cnobilia, rom

asurul- babilonur xelovnebaSi wminda geniebi - mfarveli arsebebi

xSirad gamoisaxeboda hibriduli saxiT - rac aerTianebda xars, arwivs,

lomsa da adamians. asuruli kolosebi, adamianis saxiani frTosani

lomisa Tu frTosani xaris gamosaxulebiT, warmodgenili iyo rogorc

taZris (sasaxlis) Sesasvlelis mcvelebi. amis cnobili magaliTia

nimrudis, aSur-nasir-pal II sasaxlis karibWis lamasus gamosaxulebebi

(IXs.Zv.w.aR.) [tab.#24].

Cv. w. aR II saukuneSi wminda irineoss kanonikur saxarebaTa

raodenobis Sesaxeb bWobisas, oTxi saxarebis damtkicebis argumentad

mohyavda maxarebelTa raodenobis kavSiri - igiveoba samyaros oTxi

mxarisadmi, rac damtkicda kidec da maT aseve uwoda svetebi (burjebi) -

(columnae). amitomac arqauli droidanve samyaros oTxi mxaris, oTxi qaris

da aS. aRmniSvneli zooantropomorfuli gamosaxulebebi pirdapir

daukavSirda maxarebelTa simbolur asaxvas.123 vfiqrob, es CvenTvis

sagulisxmoa, radgan kumurdos SemTxvevaSi maxarebelTa simboluri

gamosaxulebebi warmodgenilia swored erTgvari sayrdeni svetebis saxiT

razec dafuZnebulia dekoraciuli da amasTanave simboluri

mniSvnelobis mqone TaRis (cis) kamara. esec pirdapir exmianeba ezekiel

winaswarmetyvelis Semdeg sityvebs: `cxovelTa Tavebs zemoT TiTqos

122 А.В. Подосинов, Символы четырех евангелистов, Их происхождение и значение, Studia philologica. Series

minor, 2000 123 dasaxelebuli naSromi, gv. 63

Page 119: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

119

brolis ca iyo, gasaocebeli, maT Tavebs zemoT gadaWimuli, maRalze.~

[1.22]

qristianuli xelovnebis erT-erT yvelaze adreul nimuSad, sadac

maxarebelTa simboluri gamosaxulebebi gvxvdeba, unda dasaxeldes romis

santa pudencias taZris afsidis konqSi 417 wlis mozaikuri mxatvroba da

V saukunisve romis santa sabinas taZris xis karis amaRlebis

kompozicia124; qronologiurad Semdgom modis ravenas san apolinare in

klases taZris mozaikuri moxatuloba (549w.); sainteresoa aseve

miniaturuli xelovnebis erT-erTi yvelaze TvalsaCino nimuSis VI

saukunis (586w.) rabulas saxarebis qristes amaRlebis kompoziciaSi

CarTuli tetramorfis gamosaxuleba [tab.#24 b-g-d)].

rac Seexeba qarTul magaliTebs, oTxi frTosani cxovelis

gamosaxuleba arcTu xSirad gvxvdeba. savaraudod, igi warmodgenili iyo

webeldis kankelze (VIII-IXss.), radganac `uflis didebis~ kompoziciis

SemorCenil fragmentze naTlad ganirCeva xarisa da arwivis figurebi125.

Tumca, gvaqvs tetramorfebis araerTi magaliTi. am mxriv, sagulisxmo

Zeglia, qronologiurad kumurdosTan axlos myofi, reliefuri

mqandakeblobis nimuSi qalaq artaanidan. igi warmoadgens saqarTvelos

erovnul muzeumSi dacul kankelis Semkulobis fragmentebs, sadac,

warweris mixedviT, gamosaxulia kompozicia `kari samoTxisa~. aq

SemorCenilia tetramorfis sainetereso nimuSi, romelsac stilisturi

analizis safuZvelze giorgi gagoSiZe X-XI saukuneebis mijniT

aTariRebs126. tetramorfis gamosaxulebis nimuSebi gvxvdeba aseve qarTul

kedlis mxatvrobaSic, maT Soris sainteresoa dodorqis VIII-IX saukunis

moxatulobaSi CarTuli tetramorfis gamosaxuleba. aseve aWis taZris

XIII-XIV saukuneebis moxatulobis nimuSSi sakurTxevlis afsidis konqSi

– (taxtze mjdomi qristes mcvelebis saxiT erT mxares qerubimia

gamosaxuli xolo meore mxares tetramorfi, maT Semdgom ki mavedrebeli

RmrTismSobeli da wm. ioane naTlismcemeli.), analogiurad aris ubisas

124 Н. В. Покровский, Евангелие в памятниках иконографии, Москва 2001, gv.: 521 125 e.kvaWataZe, `uflis didebis~ kompozicia Sua saukuneebis qarTul skulpturaSi, saqarTvelos siZveleni, #17, Tb. 2014 126g.gagoSiZe, reliefis fragmentebi qalaq artaanidan, (09.05.2013)

http://saunje.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=1374%3A2013-03-29-06-32-

38&catid=1%3A2010-01-24-19-54-07&Itemid=1&lang=ka

Page 120: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

120

wm. giorgis taZris konqSi da sxva. Zalian sainteresoa Weduri

xelovnebisa da miniaturuli mxatvrobis magaliTebi.

maxarebelTa simboloebis gamosaxulebam gansakuTrebuli

ganviTareba pova romanuli arqiteqturis safasado SemkulobaSi da aseve,

dasavleT evropis, momdevno periodi xelovnebis ZeglebSi. aq igi

umetesad gvxvdeba portalebis siuJetur, mravalfigurian kompoziciebSi,

sadac `oTxi cxoveli~ aseve `maestas~ kompoziciis Semadgeneli nawilia

da qristes mandorlasTan mcvelebis saxiT gvevlinebian.L aseTia:

tuluzis san serninis bazilikis kriptis kompozicia (XI-XIIss.);

safrangeTSi, Sartris kaTedralis samefo portalze (1145-55ww.) `dideba~

[tab.#24]. florenciis san jovanis babtisteriumi (1059-1128ww.); sienas

kaTedralis portalze (XIIIs.) aseve XIII saukunis franguli, limoJis

saxarebis ydaze da sxva. romanuli periodis ZeglebSi,

adreSuasaukuneebis magaliTebidan gansxvavebiT, ~oTxi cxovelis”

gamosaxulebebs Tan axlavT `saxarebebi~ rac pirdapir miuTiTebs maT

kavSirs maxareblebis simboloebTan. CamoTvlil nimuSTagan yvela

magaliTi, iqneba es safasado mqandakebloba, karis Weduroba TuU

saxarebis Semkuloba, ZiriTadad gvxvdeba swored, rogorc zemoT

aRvniSneT, `didebis~ kompoziciis Semadgenel nawilad, sadac

gamosaxulia mandorliT mosili saydarze mjdomi qriste, xolo mis

orive mxares (mandorlis zeda da qveda kideebTan) oTxi simboluri

gamosaxuleba cal-calke.

sainteresoa am yvela magaliTis fonze kumurdos ganxilva. igi

saocrad TviTmyofadi da gamorCeulia. kumurdos ostatis mier SerCeuli

sametyvelo ena adreul Zeglebs mogvagonebs. misi daxasiaTebisTvis srul

SesabamisobaSi modis pokrovskis sityvebi, sadac igi V saukunis romis

wm. sabinas taZris karze asaxuli, zemoTxsenebuli, `amaRlebis”

kompoziciis ganxilvisas aRniSnavs, rom igi gajerebulia qristianuli

simbolizmiT da ar axasiaTebs bizantiuri xelovnebis msgavsi obieqturi

sicxade.127

marTlac, kumurdos simboloebis semantikis kiTxva qvemodan

TanmimdevrobiT rom daviwyoT, warmogvidgeba Semdegi suraTi: golgoTas

mTaze aRmarTuli sami jvriT, rodesac ganxorcielda RvTis

127 Н. В.Покровский, Евангелие в памятниках иконографии, Москва 2001, gv.: 521

Page 121: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

121

gangebuleba- qristem sakuTari sisxliT gamoisyida adamis codva da

monanie avazaks mieca uflis gverdiT samoTxeSi adgilis damkvidreba.

swored amis Semdgom, oTxi maxarebeli qristes sityvebs iqadagebs qveynis

oTxiv mxares da wminda werili (Zveli da axali wigniT, rogorc erTi

moZRvrebiT) gaxdeba safuZveli, amqveyniuri cxovrebis Semdgom, zecaSi

qristes didebis Tanazirad gaxdomis da maradiuli cxovrebis

damkvidrebis. es ukanaskneli ki, (jvris qvemoT) `samoTxis~ mcenareebiT

gamSvenebuli, wriuli sarkmliT gamoisaxeba. maradiulobis, cxovrebis

Seuqcevadobis simbolo xom swored Sekruli wre aris.

SemTxveviTi arc is unda iyos, rom taZris maSenebeli ioane

episkoposi Tavis savedrebel warweras swored jvarsa da wriul

sarkmels Soris aTavsebs da ufals Txovs Sewyalebas “dResa mas”.

gverdiTa fasadebze niSebis konqebSi warmodgenili adamisa da evas

figurebi ki, swored maT gamoxsnil mdgomarebas unda asaxavdes da

sarkmelTa ornamentuli Semkulobis figurebSi daqaragmebuli

simboloebiT, kvlav samoTxis yvavilebiTa da frinvelebiT savse

samyaroSi Tu wnulebiT xazgasmul maradisobaSi warmogvidgenen maT. es

ki, erTgvar mowodebas Tu imeds iZleva mrevlisvis, rom ufali mowyalea.

aqve unda ganvixiloT Sida sivrceSi warmodgenili taZris

Tanadrouli anikonuri mxatvroba. konqis saWeqi naxevarwriuli, wiTeli

feris qvidan momdinare `sxivebi~ udaod mzis asociacias iwvevs [tab.#11g)].

mzis kulti uZvelesi periodidan saxvadasxva religiuri panTeonis

mTavari RvTaeba iyo. CvenTvis cnobilia egvipturi reliefuri filebi, Tu

kedlis mxatvroba, sadac asaxulia mzis kulti frTosani solaruli

diskos saxiT. mze, rogorc zecidan yovelives gamnaTebeli, gamaTbobeli

erT-erTi damkvidrebul simboloTagani gaxda qristianebisTvisac. am

TemasTan dakavSirebiT Zalian saintereso kvlevas warmoadgens mariam

gvelesiani. akuras taZris (IXs.) aRmosavleT fasadze warmodgenili

mxatvrobis ganxilvis konteqstSi, igi wers: `qristianobis pirvel wlebSi

qristes kavSiri mzesTan naTlad gacxadebuli faqti iyo, Semdgom ki es

yovelive daSrevda ezoTerul qristianobaSi – am kavSirebis Sesaxeb

pirdapir saubars orTodoqsuli RvTismetyveleba Tavs aridebda,

radganac arsebobda safrTxe solaruli warmarTobisa xalxis farTo

Page 122: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

122

fenebSi”128. swored amgvari, Tavisi ganlagebiT ierarqiulad aRmatebuli

saxiT gamosaxuli, mze-qriste warmogvidgeba kumurdos konqSic.

vfiqrobT, swored am gamosaxulebasTan erTad unda ganvixiloT konqis

kamaris sayrden konsolebze warmodgenili saxeebic. rogorc zemoT

aRvwereT es gaxlavT kuTxeebSi gamokveTili niRbebi - sul oTxi

[tab.#11e-v)]. amasTan dakavSirebiT, kvlav m. gvelesianis naSroms unda

davubrundeT. aRsaniSnavia, rom akuras bazilikis aRmosavleT fasadze

warmodgenilia wriuli ormagi niSa. mis centrSi, mkvlevarTa azriT,

qristes saxea gamosaxuli, romlisganac sxivebia gadaSlili da

flankirebulia oTxi Saravandiani figuris TaviT. msgavsi

gamosaxulebebi, mravali paralelis moxmobiT, weliwadis oTx dros

ukavSirdeba. m. gvelesiani wers: `am ZeglSi, Cveni azriT, aisaxa Sua

saukuneebis qristianuli kosmogoniuri msoflmxedveloba, zeciuri

samyaros Wvreta fizikuri Tu transcendenturi aspeqtiT – roca naTlis

meufe mze-qriste fizikuri, moraluri Tu sulieri naTlis wyaroa, xolo

mudam moZravi weliwadis droni - qristeanTa maradiuli cxovrebis

simbolo.”129 `tertulianes azriT, RmerTma samyaro Seqmna, rogorc

winasaxe adamianis aRdgomisa: `mTavrdeba weliwadis droni da kvlav

xelaxla iwyeba; mTeli moZravi samyaro aris mtkiceba mkvdris

aRdgomisa.~130

amgvarad, Cven migvaCnia, rom kumurdos ostati, Taviseburi Rrmad

gaazrebuli interpretaciiT, Sefarulad warmoadgens swored

kosmokrator qriste-heliosis simbolur gamosaxulebas,

personificirebuli JamTa saxeebis TanxlebiT. aqve kidev erTi pasaJi, rac

kumurdos gamosaxulebaTa semantikasac exmianeba: `filoni da sxva

qristiani interpretatorebi weliwadis oTx dros, elementebs (haeri,

wyali, cexli, miwa), dedamiwis oTx mxares, mzis oTxraSian etls

upirispirebdnen samoTxis oTx mdinares, angelozTa Zalebs, apokalifsur

cxovelebs.”131 am frazis amokiTxvisas, kumurdos gamosaxulebaTa mTeli

rigi gadaiSleba Tvalwin. TiTqos, swored maszea saubari. radganac aq

128 m. gvelesiani, mze-qristesa da JamTa gamosaxulebebis Sesaxeb akuras bazilikis

aRmosavleT fasadze, literatura da xelovneba, 2009w. 129 dasaxelebuli naSromi, gv.:92 130 iqve, gv.:91 131 iqve, gv.: 92

Page 123: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

123

erTad aris warmodgenili samyaros oTxi mxaris, da aseve wminda werilis

personifikacia. aqve qveynis oTxiv mxares qristes sityvis mqadagebeli

maxarebelTa ganmasaxierebeli esqatologiuri cxovelebi. kumurdos

ostati am yovelives garda kidev amouwurav simbolur formulebs

gvTavazobs – rac qristianobis mTavari qvakuTxedis - dacemisa da

aRdgomis Temas ukavSirdeba: iqneba es golgoTas mTaze avazakTa

simboluri gamosaxuleba, zecisa da miwis personifikaciebi Tu adami da

evas saxeebi. yovelives Txroba, TiTqos, fasadebidan iwyeba da karibWis

angelozTa gundis gavliT Sida sivrceSi kulminacias aRwevs - sadac

qtitorebi kosmiuri naTlismomfen mze-qristes maradiuli cxovrebis

damkvidrebas avedreben da Cvenc igive moqmedebisken gvibiZgeben.

swored am gancdas badebs gumbaTqveSa afra-trompebSi,

aRmosavleTiT warmodgenili reliefuri gamosaxulebebi. sakocaris aseT

Tamam gadawyvetas, rogorc CvenTvis cnobilia, analogi ar gaaCnia.

arqiteqturis simbolikaSi gubaTze gadasasvleli, aRniSnuli

konstruqciuli detali friad mniSvnelovania. is aRiqmeba rogorc ori

samyaros - miwisa da zecis urTierT makavSireblad. swored aseT

adgilas qtitorebis gamoqandakeba srulebiT moulodnelia.

gumbaTqveSa afra-trompebSi reliefuri gamosaxulebebis sxva

magaliTi kumurdos Tanadroul (Xs-is II-nax.) gogiubas taZarSi iyo

warmodgrenili. 1902 wels igi (wm.) eqvTime TayaiSvilma eruSeTSi,

ardahanTan axlos aRmoaCina. ramdenadac taZari, SemdgomSi afeTqebis

Sedegad, kidev metad dazianda, mis Sesaxeb saubari mxolod Zveli

fotoebisa da mkvlevarTa mier Semonaxuli aRwerebis mixedviT SegviZlia

[tab.#16]. aRsaniSnavia, rom gogiubas taZari warmoadgenda eqvsafsidian

nagebobas, sadac yvela afsida Tanabari zomis iyo da gumbaTqveSa

sivrces ekvroda gars. afsidTa Sverili burjebidan gadasrolili iyo

orsafexurovani naxevarwriuli TaRebi, romelTa Sorisac moTavsebuli

iyo afra-trompebi, rasac eyrdnoboda gumbaTis yelis sawyisi. amasTan,

uSualod yelic, rogorc Sida sivrceSi ise eqsterierSi, Semkuli iyo

TaRebiT. wm. eqvTime TayaiSvilis wyalobiT, CvenTvis cnobili xdeba, rom

gogiubas taZris interierSi gansakuTrebuli siuxviT iyo warmodgenili

bareliefuri gamosaxulebebi. misi aRweris mixedviT, afrebSi mocemuli

iyo adamianTa Tavebi, romelTa orive mxares, damatebiT, SedarebiT

Page 124: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

124

momcro zomis bareliefuri gamosaxulebebi iyo Casmuli. maTgan

SemorCenili yofila mxolod samiode, eq. TayaiSvilis mixedviT:

adamianis, irmisa da lomis gamosaxulebebi (`Человечяская голова, олень и

левъ~)132 (vfiqrobT, aq SesaZloa cdomilebas hqondes adgili da irmis

nacvlad, maxarebelTa simboluri gamosaxulebebis Sesabamisad, xari

yofiliyo gamosaxuli). amas garda, uSualod gumbaTis yelis Semamkobeli

TaRedis zemoT, mcire afrebSi, damatebiT kidev warmodgeboda adamianTa

Tavebi, romelTagan sami iyo SemorCenili, sami ki dakarguli. reliefuri

gamosaxulebi warmodgenili yofila aseve afsidTa TaRebSic:

aRmosavleTiT- jvari, dasavleTiT – varskvlavi, CrdiloeTiT –

naxevarmTvare, samxreTi im drisTvisac (1902w.) ukve CamoSlili yofila.

taZars mTlianad Semoclili hqonda safasado perangic, amitom CvenTvis

ucnobia misi Semkulobis Sesaxeb. Tumca, erTi ram ki cxadia, rom eqvsive

afsids Soris moTavsebuli iyo samkuTxa niSebi, romelTa konqisebri

daboloeba radialurad gadaSlili sxivebiT iyo gaformebuli. am mxriv,

gogiuba erT-erTi is Zeglia rac axlo paralels povebs kumurdosTan da

mis winamorbedad unda miviCnioT. rogorc Cans, igi kumurdos ostati

sakocarisTvis erT-erT sainspiracio wyaros warmoadgenda. Zalian

samwuxaroa, rom SemorCenili foto masala ar asaxavs reliefur

gamosaxulebebs, amitom Cven brmad vimeorebT mocemul aRwerilobas da

ase mSralad SemovifarglebiT. ara da udaod saintereso iqneboda

adamianTa Tavebis gamosaxulebebis stilisturi maxasiaTeblebi, maTi

Sedareba kumurdos gamosaxulebebTan. es CvenTvis friad sagulisxmo

iqneboda. miuxedavad yvelafrisa, aRniSnuli reliefebi srulad

simbolur gamosaxulebebad unda miviCnioT da ara qtitorTa

`portretebad~.

qarTul xuroTmoZRvrul skolaSi gumbaTqveSa afrebSi reliefuri

gamosaxulebebis Casmis sxva magaliTi ar gagvaCnia, Tumca msgavsi

nimuSebis moZieba SesaZlebelia yarsis teritoriaze SemorCenil,

istoriuli anisis somxuri arqiteqturis taZrebSi.

am mxriv, aRsaniSnavia Tormeti mociqulis kaTedralis (Xs.)

gumbaTqveSa trompebSi gamosaxuli oTxi maxareblis simboluri figuris

132 E.Taкaйшвили, Xpиcтиaнcкиe пaмятники, Maтepиалы no apxeoлoгии Кaвказa, Выпуск ХII, Москва, 1909 gv.:73-74

Page 125: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

125

arseboba.133 es taZari warmoadgens centruli gegmis tetrakonqs, sadac

afsidebs Soris kuTxeebi farTo trompebiT gvirgvindeba, swored maT

sawyisTan, centrSi Casmulia mcire reliefuri figurebi [tab.#17a)]. maT

Soris, CvenTvis gansakuTrebiT sainteresoa adamianis Tavis gamosaxuleba,

rac gamokveTilia trompis qveda kidis Sveril nawilze, uSualod

waxnagze da, amgvarad, iseve rogorc kumurdos aRmosavleT fasadze

zecisa da qveynis personifikaciaTa figurebi – warmodgenilia dabla

momzirali, ris gamoc gamokveTilia rogorc Tavis qalis mkveTrad

momrgvalebuli, moculobiTi forma, ise saxis ovali. Tavis zemoT

darCenili are ki gamSvenebulia erTmaneTSi msubuqad gardamavali

talRovani, reliefuri lentiT.

aseve saintereso figurebia warmodgenili yarsidan samxreT-

dasavleTiT 10 kilometrSi, dReisaTvis gancalkevebulad mdgari taZris

ew. Kümbet Kilise nangrevebSi [tab.#17b)]. esec centruli gegmis mqone

tetrakonqi gaxlavT sadac gumbaTqveSa sivrce sruli dominantia, xolo

oTixive mxares mxolod mcire afsidebia moTavsebuli. Sida sivrceSi

afsidebs Soris kuTxeebi Semkulia farTo trompebiT, rac, faqtiurad,

Tavisi gare monaxaziT afsidebis tolia. am mxriv, gumbaTis yelis134

sawyisTan iqmneba Tanabari, odnav Seisruli orsafexurovani uwyveti

TaRedi. swored aRniSnul kuTxeebSi, trompebis sawyisTan Rrmad

Casmulia reliefuri gamosaxulebebi: Crdilo-aRmosavleTiT (amJamad

aRar arsebobs, Tumca fotomasaliT SeiZleba inaxos) frTebgaSlili

arwivi iyo; samxreT-aRmosavleTiT- adamianis Tavi (wagrZelebuli saxiT

da gaSlili TmebiT); xolo danarCen kuTxeebSi ki, mocemulia maRali

reliefiT kedlis sibrtyidan mkveTrad Sverili ori cxovelis

gamosaxuleba, rac xarisa da lomis figurebad unda miviCnioT.135

interieris trompebSi reliefuri figurebis warmodgena ucxo ar

aris dasavleT evropul, romanuli stilis arqiteqturaSic. amis

magaliTia espaneTSi, aragonis mxareSi, romanuli tipis taZari (XI-XII ss.

mijna) - wminda petre mociqulis kaTedrali (Jaca,Cathedral of St Peter the

133 http://virtualani.org/karscathedral/index.htm (21.-2.2014) 134aRsaniSnavia, rom gumbaTi srulad Camoqceulia da taZris safasade perangi - mTlianad SemorRveuli. 135 http://www.virtualani.org/kumbetkilise/ (21.-2.2014)

Page 126: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

126

Apostle )136, sadac gumbaTqveSa afrebSi warmodgenilia aseve oTxi

maxareblis simboluri figura [tab.#17]. aq, uSualod afrebis dasawyisSi

mocemulia yovel mxares TiTo gamosaxuleba – xari, lomi, arwivi da

adamianis Tavi (romlis qvemoTac marjvena xelis mtevania zemoT

mimarTuli).

sainteresoa aseve XI-XII saukunis safrangeTis konkis taZari (The

Sainte-Foy abbey-church in Conques)137, sadac jvris mklavebis gadakveTaze amjerad

angelozebis figurebia Casmuli, iseve rogorc es kumurdos karibWeSi

Segvxvda [tab.#19].

am mxriv, Cven vxedavT araerT magaliTs, sadac afra-trompebSi

warmodgenilia reliefuri gamosaxulebebi. Tumca, sainteresoa maTi

Tematika – moulodneli ar aris am adgilas oTxi maxareblis simboluri

gamosaxulebis xilva, radganac qristianuli kedlis mxatvrobis

ikonografiul sqemebSi es mtkiced damkvidrebuli adgilia. arc

mTavarangelozebis gamosaxvaa moulodneli, radganac Cven viciT, rom

gumbaTi ganasaxierebs zecas, xolo misi karis mcvelebs ki

mTavarangelozebi warmoadgenen.

amgvarad, moulodneli araferia – Tu ar davubrundebiT kvlav

kumurdos, sadac ostati aRmosavleT mxares afra-trompebSi qtitorebs

gamosaxavs [tab.#12]. ramdenadac, Cven vcdilobT SeZlebisdagvarad

bolomde amovxsnaT kumurdoSi warmodgenili yvela idumali Canafiqri,

vfiqrob martivad arc am faqts unda avuaroT gverdi. amitom,

davubrundebiT kvlav guranduxt dedoflisa da mis mopirdapire mxares

mamakacis gamosaxulebas, rasac mkvlevarebi mis Zmad, leon mefed an

meuRle gurgen kurapalatad (romelic 975 wlidan mefeT mefed iwoda)

aRiqvamen. mamakacis saero Sesamoseli marTlac swored amgvari

identificirebisken gvibiZgebs. cnobilia, rom leon III – afxazTa mefis

gardacvalebis welia 967, amgvarad SesaZloa taZris mSeneblobis

dasrulebisTvis igi cocxali ukve aRar iyo da amitom igi gamosaxes

frontalurad, faqtiurad gulze dawyobili xelebiTa da SaravandiT.

rac ASeexeba, gurgen mefeT mefes, igi gardaicvala 1008wels. amgvarad,

ufro upriania Tu mamakacis figurad leon afxazTa mefes miviCnevT,

136 http://www.romanicoaragones.com/0-Jacetania/08-Catedral-ing-06.htm (21.-2.2014) 137 http://www.greatbuildings.com/buildings/Ste.-Foy_at_Conques.html (19.02.2014)

Page 127: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

127

rasac amyarebs misi moxsenieba kumurdos saqtitoro warweraSi (ix. zemoT

gv.:16). xolo guranduxt dedoflis odnav moxrili da sakurTxevlisken

xelebgaSverili gamosaxuleba erTgvarad mogvagonebs deisusis

kompoziciis RmrTismSoblis figuras. ramdenadac, kumurdos safasado

Semkulobis semantikur sazrisSi gamosWvivis aRdgomis, sulis xsnis Tema,

unda vivaraudoT, rom guranduxti swored misi Zmis (leon III) suls

Seavedrebs ufals. Cveni mosazreba leon mefis –ukve gardacvlili saxiT

warmodgenis Taobaze, emTxveva Tamar xundaZis mier, saero pirTa

reliefuri gamosaxulebebisadmi miZRvnil moxsenebaSi gamoTqmul

azrsac.138 T. xundaZes aRniSnuli aqvs, rom leon mefis gamosaxva

SaravandiT (imis gaTvaliswinebiT rom guranduxti Saravandis gareSea)

unda miuTiTebdes misi sulis zeciur sasufevelSi yofnas. saerTod,

qarTul reliefur mqandakeblobaSi, iseve rogorc kedlis mxatvrobaSi,

ucxo ar aris saero xelisufalTa Tu eklesiis winamZRolTa SaravandiT

gamosaxva. es tendencia IX-X saukunidan ikidebs fexs (worbisi,

dolisyana, kumurdo, oSki, dirbi, zeda Tmogvi, caiSi)139.

vedrebis kompoziciaSi saero mmarTvelTa Sinaarsobrivad ufro

aSkara gamosaxuleba Cven gvaqvs oSkis (963-973ww.) safasado Semkulobis

vrcel monakveTze, sadac daviT magistrosi da bagrat erisTavT-erisTavi

warmodgenilni arian taZrebiT xelSi. aq wmindanebs Cveuli Saravandi

mosavT, xolo saero pirebs - kvadratuli.

am TemasTan dakavSirebiT sainteresoa mkvlevari naTela

aladaSvilis statia, romelic eZRvneba oSkis taZris skulpturuli

dekoris programis damokidebulebas monastris Tanadroul

viTarebasTan.140 amasTanave, aq aRniSnulia interieris Semkulobisa da

fasadebze warmodgenili kompoziciebis ideuri urTierTkavSiris Zalian

saintereso aspeqti. Tumca, amJamad SevexebiT mkvlevaris mier ganxilul

uSualod vedrebis Temas. naSromSi naTqvamia, rom am kompoziciaSi

qtitorebis CarTviT zogadad xazi esmeva ciuri Zalebis mier maTi

138 T. Khundadze, IMAGES OF HISTORICAL PERSONS IN GEORGIAN ARCHITECTURAL SCULPTURE

OF THE MIDDLE AGES (6TH THROUGH 11TH CENTURY), VAKHTANG BERIDZE 1st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF GEORGIAN CULTURE, TBILISI, 2009. pg.: 156 139 T. Khundadze – dasaxelebuli naSromi, gv.: 156 140 n. aladaSvili, oSkis taZris (Xs-is II nax.), skulpturuli dekori da misi programis damokidebuleba monastris Tanadroul viTarebasTan, akademia, tomi 6-7, 2006 gv.:35-39

Page 128: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

128

mfarvelobis ideas da, amasTanave, amqveyniur mefeTa mier ciuri meufis

Tayvaniscemas. igi aseve aRniSnavs, rom bizantiur xelovnebaSi vedrebis

kompozicia qtitorTa gamosaxulebebiT Zlier iSviaTad gvxvdeba.

SeiZleba davasaxeloT kapadokiis karanlek-kilises eklesiis XI s-is

mxatvroba, sadac sakurTxevlis konqis vedrebis kompoziciaSi saero

pirTa muxlmoyrili figurebia CarTuli. maTgan gansxvavebiT, oSkis

qtitorebi uSualod RvTiuri personaJebis gverdiT dganan da maTTan

Tavisi zomiTac gaTanabrebulebi arian. amas emateba oSkSi vedrebis

Temisadmi miZRvnil stelebze bagrat erisTavT-erisTavisa da daviT

magistrosis gamosaxulebaTa ganmeoreba. kerZod TiToeul stelaze

vertikalurad Casmulia or-ori figura. erTze warmodgenilia zemoT

nikopeis tipis RmrTismSobeli yrmiT, xolo mis qvemoT daviT magistrosi,

romelsac xelebi orantis JestiT gul-mkerdTan aqvs dawyobili. meore

stelaze gamosaxulia wm. ioane naTlismcemeli, mis qvemoT ki bagrat

erisTavT-erisTavi kvlav vedrebis niSnad mxrebis simaRleze aweuli

xelebiT. am figurebSi gansakuTrebiT TvalSisacemia SesamoselTa

gadawyveta. RmrTismSoblisa da ioane naTlismcemlis SemTxvevaSi samosi,

mxolod drapirebis niSnad, sxeulis moculobiTi formebis Sesabamisad,

sxvadasxva mxares mimarTuli RarebiT ifareba. qtitorebi ki

warmodgenilia mwyobr rigebad dalagebuli geometriuli figurebis

nairgvari repertuariT dafaruli samosiT. oSkSi imave istoriuli

pirebis figurebi mesamedac gvxvdeba taZris interierSi, samxreT-

dasavleT gumbaTqveSa burjSi gaWrili niSis zeda nawilSi.

ra Tqma unda, am kompoziciaTa Seqmna gansakuTrebul mizans

emsaxureba. igi xazs usvams im mTavar semantikur gzavnils rasac

uSualod oSkis taZris, uzomod mdidari, Semkuloba warmogvidgens – es

ki gaxlavT aRdgomis triumfi, sikvdilze gamarjveba, Tumca amasTanave

mkveTrad gasdevs qveteqsti, rac uSulod qveynis itoriul viTarebas

asaxavs. Cven viciT, rom zemoT dasaxelebuli qtitorebi saqarTvelos

istoriaSi umniSvnelovanesi pirebi arian. swored maTTan aris

dakavSirebuli qveynis gaerTianeba da erTiani saxelmwifos Seqmna. oSki

maT mier aigo swored am umniSvnelovanes movlenamde da aq gacxadda

maTi RvTivkurTxeuloba, zeciuri mfarveloba da Sesabamisad qveynis

saTaveSi yofnis sruli legitimacia.

Page 129: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

129

am konteqstTan mimarTebaSi, vfiqrobT kumurdos ostati oSkisgan

gansxvavebiT, axdens ara imdenad saero xelisufalTa gandidebas,

ramdenadac uSualod sulis xsnis Temis ideis win wamowevas. amitomac

dedofali ar aris warmodgenili SaravandiT, misi poza aris ara

`medidurad~ reprezentabeluri, aramed modrekili da mavedrebeli. misi

Sesamoseli moklebulia Semkulobas, mxolod sayeloze sami jvaria

gamosaxuli (da xelze gadafenili aqvs rgolebiani naWeri), xolo

mopirdapire mxares, frontalurad gamosaxuli figuris Sesamoseli

gamSvenebulia ornamentuli arSiiT, Tumca mainc xazgasmulia sisadave. am

mxriv, vfiqrob, Cveni Teoriis arsebobas safuZveli gaaCnia da igi asaxavs

gardacvlil leon mefesa da misi sulisTvis mavedrebel guranduxt

dedofals.

amgvarad, Cven vxedavT Tu simboluri gamosaxulebebiT rogor

ukavSirdeba kumurdos kompozicia adre Sua saukuneebis magaliTebsa da

Semdgom romanul periodSi damkvidrebul kompoziciur ikonografias.

Znelad Tu moiZebneba Cvens xuroTmoZRvrul skolaSi, safasado

SemkulobaSi ase erTdroulad lakoniuri da amasTanave mravali

ganSrevebiT deklarirebuli qristianuli moZRvreba, mTeli misi mTavari

arsi da qristianis cxovrebis mizani, rac sulis xsnas ukavSirdeba.

aq yvelaferi emsaxureba qristianobis umniSvnelovanesi saidumlos

gandidebas – qristes aRdgomis Temas, sikvdilze gamarjvebis zeims.

amitomac aRmatebuli ganwyoba, siZliere, simtkice, amasTan saidumloebis

bolomde Seucnobobis gancda, yvelaferSi gamosWvivis. Cven vrwmundebiT,

rom kumurdos saocari niWisa da codnis mqone ostati mudmivad

warmogvidgens cxad da dafarul formaTa monacvleobas. igi

konstruqciuli Tu mxatvruli xerxebiT - erTs sazeimod win wamowevs,

sxvas ki CrdilSi Sefarulad, myudrod moaqcevs an mxatvruli

sisadaviT miCqmalavs. Tumca, dakvirvebisa da dafiqrebis Sedegad

vlindeba, rom swored es ukanasknelni gaxlavT umTavresi gasaRebi

kumurdos simbolikis amosaxsnelad. yoveli amgvari aRmoCena kidev

ufro aRafrTovanebs da aocebs mkvlevars, radgan xvdeba, rom

sxvadasxva literaturaSi aRniSnuli kumurdos mxolod

xuroTmoZRvruli tipis mniSvneloba, qarTuli safasado dekoris

Page 130: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

130

ganviTarebis gzaze misi gardamavali, gardamtexi Zeglis magaliTad

dasaxeleba – Zalze mSralia misTvis.

kumurdo Cveni erovnuli xuroTmoZRvruli skolis erT-erTi

yvelaze Zlieri qmnilebaa yvela aspeqtiT. aq Rrmad gaazrebulad,

daxvewilad, umaRlesi ostatobiTaa warmodgenili arqiteqtonika, rac

gajerebuli qristianuli moZRvrebis mTavari azrobriv-simboluri

arsiT.

Page 131: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

131

IV Tavi

4.1. Sua saukuneebis qarTuli saeklesio xuroTmoZRvrebis safasado

Semkulobis saerTo niSnebi

Cven dawvrilebiT visaubreT kumurdos taZris Sesaxeb. araerTxel

aRvniSneT misi xuroTmoZRvris progresuloba, niWi da saocari

ostatoba, magram swored am SefasebaTa gasamyareblad da kumurdos

RirsebaTa mkafiod gamosayofad, saWiroa srulad gavSaloT qarTuli

xuroTmoZRvruli skolis ganviTarebis etapebis maxasiaTeblebi.

davinaxoT erovnuli epoqaluri niSnebi, mezobeli qveynebis Tu

dasavleT evropis magaliTebi da maT SevufardoT kumurdos taZris

Tvisebebi.

qristianuli saeklesio arqiteqtura, Tavisi saerTo formiT, Tu

calkeuli elementebis TvalsazrisiT, Rmrad aris datvirTuli ideur-

Sinaarsobrivi aspeqtiT. kumurdos ganxilvisas Cven, garkveulwilad,

ukve SevexeT qristianuli arqiteqturis simbolikas. visaubreT

kvadratisa da wris urTierTmimarTebaze, rogorc amier da imier

qveyanaTa Sesayarze da maT Soris moTavsebul kar-sarkmelTa simbolur

arsze, rogorc zecasTan makavSirebel Riobze. swored es ukanaskneli

simboluri mniSvneloba SeiZleba miviCnioT amosavalad, rasac daefuZna

qarTuli xuroTmoZRvrebis dekoraciuli sistema da amitomac kar-

sarkmelTa garSemo koncentrirda yovelgvari mxatvruli maxvili -

mcenareul-geometriuli ornamentebiT Seqmnili kompozicia iqneba, Tu

figuruli ideur-simboluri Sinaarsis mqone reliefebi. es konkretuli

maxasiaTebeli srulad gasdevs qarTul xuroTmoZRvrebas. sxvadasxva

epoqaTa qmnilebebs Soris gansxvaveba mxolod mxatvruli gaformebis

xerxebsa da xarisxSia. anu, dekoris mTavari aspeqti – ganuxrelad

sarkmlebisa da karis midamoa, Tumca Tu adreul ZeglebSi fasadTa

sibrtyeze garkveuli aqcentis xasiaTs atarebda, momdevno periodSi,

kedlis zedapiris mxatvrulad ametyvelebiskan swrafva matulobs da

kar-sarkmelTa garSemo sul ufro izrdeba dekoraciuli are. Cveni

xuroTmoZRvrebis Camoyalibebuli struqturidan gamomdinare - rac

moicavs aRmosavleTiT sakurTxevlisa da, umetesad, pastoforiumebis

Page 132: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

132

arsebobas – aRmosavleT fasadze Tavs uyris sarkmelTa simravles.

amitomac qarTuli xuroTmoZRvrebis Semkulobis sistemaSi aRmosavleTi

fasadi gansakuTrebiT gamoirCeva da xSirad centralur kompoziciasac

qmnis. asea Tundac kumurdos SemTxvevaSi, aseve amave regionSi tamala

(Crdilis mTavarangelozi), burnaSeTi, azavreTi da sxva uamravi Zegli

saqarTvelos mTel teritoriaze, magram mniSvnelovania sxva garemoebac.

rogorc zemoT saubari daviwyeT, sataZro Semkulobis aqcentebi

sarkmelTa garda karis garSemo koncentrirdeba. am mxriv, qarTul

xuroTmoZRvrebaSi samxreTi fasadi gamoirCeva, radganac swored aq

Tavsdeba centraluri Sesasvleli. Cveni xuroTmoZRvrebis istoriis

mTel manZilze, maSin rodesac sakurTxevlis sarkmelic ki SesaZlebelia

sadad iyos datovebuli, Zalian rTulia iseTi Zeglis moZieba sadac ar

aris garkveuli mxatvrul-simboluri aqcentiT Semkuli karis Wrili.

swored es Tema, mravali magaliTis gaanalizebiT, Zalian cxadad

aqvs ganxiluli dimitri TumaniSvils141. igi mimoixilavs Cvenamde,

maqsimalurad gadauwyobeli safasado gaformebiT, SemorCenil taZrebs.

ris safuZvelzec mkafiod Cans, rom samxreT fasadze sarkmlebTan erTad

karis mxatvruli gaformeba da, xSir SemTxvevaSi, reliefuri

qandakebebis swored aq ganTavseba, mis upiratesobas qmnis.

es garemoeba dasturdeba qristianuli arqiteqturis pirvelive

Zeglebidan moyolebuli: bolnisis sioni, qvemo bolnisi, TrialeTis

olTisi, akvaneba. Tavdapirveli viTarebis aRdgeniT- igive faqtori

mtkicdeba jvris taZarze, wromze. Semdgom amasve naTlad vxedavT

dolisyanas taZarsa Tu javaxeTis darbazul taZarTa, TiTqmis, srul

speqtrze, magram amave dros, rogorc vTqviT, gvaqvs Zalian mkafio

magaliTebi, sadac fasadTa gaformebis sistemaSi mkveTr dominants

aRmosavleTi fasadi warmoadgens da aseve Zalian xSirad mxatvruli

gaformebis aqceti fasadebidan zemoT, gumbaTze gadadis (opiza, xanZTa),

sadac gumbaTis yeli TaRnariT imkoba da qolgiseburi gadaxurviT

sruldeba. amasTan dakavSirebiT d. TumaniSvili aRniSnavs: `kari

saqristiano aRmosavleTisTvis sicxadiT naCvenebi - Zalze mniSvnelovani

141 d. TumaniSvili, sazrisisa da mxatvruli formis mimarTebisTvis Sua saukuneebis qarTul xuroTmoZRvrebaSi (mcxeTis taZrebis magaliTze), gzajvaredinze, werilebi, narkvevebi, Tb., 2008, gv.: 94

Page 133: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

133

simboluri azris mtvirTvelia, Tavad uflis sityvisaebr, ` me var kari

cxovarTa~ (ioane,10,7) is qristes saxed moiazreboda. Sesabamisad, taZris

zRurblis gadabijebisas, morwmune Riobis-qristes gavliT (e.i. mis

`mier~) eklesiis sivrceSi, dedamiwaze RvTaebrivi sauflos xatis, wiaRSi

xvdeboda. …amas emateba qveynis mxareTa simbolikac – aRmosavleTi da

samxreTi `dadebiTi~, xiluli mzisa da mis mier moswavebuli macxovris

saufloa, dasavleTi da CrdiloeTi – maTi mopirdapire, ufro

`uaryofiTi~, bnelis (`Crdiloi~ -!) sikvdilis da a.S. mowilade.

yovelTvis ki unda viTvaliswinebdeT, rom simboloTa sistema raRac

gayinul-gaSeSebuli ar aris da maTi `amoqmedeba~ mudam raRac kavSir-

urTierTobaSi, sxvebTan mimarTebaSi xorcieldeba.” ase xSirad

CrdiloeTi uTanabrdeba samxreTs. Tumca gumbaTi VI saukunidan

ucvlelad zecis saxea.142

am mxriv, ikveTeba xuroTomoZRvruli nagebobis ama Tu im adgilTa

ideur-Sinaarsobrivi ierarqiuli struqtura, rasac fasadze mxatvruli

aqcentebis gadanawilebac eqvemdebareba. es yovelive ki, ostatis winaSe

arsebuli erTgvari Temaa, rac Tavisi gemovnebisa da individualuri

Canafiqris, saTqmelis semantikis Sesabamisad SeuZlia gamoiyenos da

mxatvrulad aametyvelos. rogorc vxedavT, xuroTmoZRvrebs sakmaod

Tavisuflad eZlevaT saSualeba Seqmnan arqiteqturuli kompoziciis

dekoraciuli sistema ise, rom srul SesabamisobaSi movides saeklesio

dogmatikasa da simbolur formulebTan.

qarTuli xuroTmoZRvrebis adreuli etapisTvis kar-sarkmelTa

yvelaze damaxasiaTebel morTulobas warmoadgens TaRovani TavsarTi

mcire horizontaluri gadanakecebiT. igi moTavsebulia xolme Riobidan

mcire manZilis intervaliT da an savsebiT sada saxisaa, an ki mcired

ornamentirebuli. am mxriv aRsaniSnavia mcxeTis jvrisa da samwevrisis

sarkmlebis morTuloba. am ukanasknelis SemTxvevaSi aRmosavleT

fasadze ganmeorebulia, mcxeTis jvris samxreT fasadze warmodgenili,

bafTasaviT daxveuldaboloebiani TavsarTi. samxreT fasadze ki,

sarkmlis TavsarTs amkobs imgvarive sruliad sada, damatebiT

damuSavebas moklebuli patara TaRebis mwkrivi, rogoric karnizebze

142 dasaxelebuli naSromi, gv.:125

Page 134: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

134

gvxvdeba xolme. aRsaniSnavia, rom TavsarTebis centraluri nawili –

TaRi _ sakmaod gaSlilia, misi gadanakecebi ki, ondav ufro moklea.

Tumca, mTlianobaSi, klasikuri epoqisTvis Sesabamisi proporciuli saxe

iqmneba. am periodisTvis srulebiT ucxoa sarkmlis oTxive mxridan

kveTili ornamentiT moCarCoeba. mkvlevari rene Smerlingi klasikuri

epoqis qarTuli xuroTmoZRvrebis mxatvruli gaformebis ganviTarebaze

saubrisas aRniSnavs: `xuroTmoZRvrebis ayvavebis pirveli xanis

damaxasiaTebeli niSania zomiereba da simkacre fasadTa gaformebaSi.

ornaments ar aqvs TavisTavadi mniSvneloba, igi eqvemdebareba Senobis

arqiteqturas da gamoyenebulia mxolod arqiteqturuli kompoziciis

calke elementebis xazgasmisaTvis143.”

gardamaval periodSi Riobis mamkobi TavsarTi Tavis mniSvnelobas

inarCunebs da amasTan, nel-nela morTuloba Riobis garSemoc Cndeba.

ukanaskneli Tavidan sakmaod sada xasiaTisaa. asea, magaliTad, wirqolSi

sadac samxreT fasadze TaRebiT flankirebuli Sesasvlelis zemoT

Sewyvilebul sarkmels TaRis formis sapire Semouyveba, Tumca

aqcentirebulia mxolod zeda nawili. X saukunis Sua xanebisTvis ki,

qarTlSi ukve Cndeba kargad ganviTarebuli ornamentuli moCarCoeba

(eredvis beris saydari), romelsac marTkuTxa forma gaaCnia, Tumca

msgavsi magaliTebi mainc sakmaod iSviaTia. mxolod X-XI saukuneebis

mijnidan vrceldeba mTels saqarTveloSi sarkmelTa sxvadasxva saxis

morTulobebi da yalibdeba sazogadod miRebuli formebi. X saukunis

ZeglebisTvis saxasiaTo gardatexaze saubrobs rene Smerlingi darkveTis

taZarTan dakavSirebiT, sadac aRmosavleTi fasadis centrSi qvaTa

horizontalur wyobaSi sarkmlis Semkuloba, dekoraciuli

TvalsazrisiT, mokrZalebulad da, amave dros, mkveTri maxvilis saxiTaa

warmodgenili: `X saukunis arqiteqturaSi, farTod gavrcelebuli

horizontalurgadanakecebiani TavsarTis, e.w. warbis paralelurad

SeimCneva igive Temis axlebuli gadawyveta, rac gulisxmobs sarkmlis

TaRovani Wrilis garSemo filis zedapiris srulad dekoratiulad

gamoyenebas.” (`В архитектуре X в. наблюдается момент, когда паралельно с излюбленным

приемом украшения окна рельефной бровкой с горизонтальными отворотами появляются

новые решения той же темы. В основу этих решений положено декоративное использование

143 r.Smerlingi, qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tb., 1954w.,gv.7

Page 135: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

135

всей поверхнасти плиты в которой вырезана арочка светового проема окна с сопровождаюшей

его бровкой или без нее.” )144

qarTuli xuroTmoZRvruli skolis safasado Semkulobis

ganxilvisas sainteresoa, aseve, uSualod TavsarTis mimarTeba kedlis

zedapirTan. javaxeTisa Tu, tao-klarjeTis taZrebSi SesaZloa Segvxvdes

TavsarTis qveda kidis cerad kveTa, magram ZiriTadad TavsarTebi kedlis

zedapiridan kideebis marTobuli kveTiT reliefurad aris amoziduli

da, amasTan, yuradReba gamaxvilebulia ara qveda kideze, aramed zeda

Semomfargvlel zolze.

kar-sarkmelTa morTulobis evoluciis gza kargad Cans tao-

klarjeTis Zeglebis magaliTze. mag.: opiza, xanZTa, dolisyana, eqeqi,

oTxTa eklesia. CamoTvlil taZrebSi an iyeneben mxolod TaRovan

TavsarTebs, an mis adgilas Casmulia filebi ornamentuli, Tu

figuruli reliefuri kompoziciebiT. oSkSi, xaxulsa, da mogvianebiT

iSxanSi ki, sarkmelTa moCarCoebis dekori mravalferovnebis srul

ganviTarebas aRwevs.

qarTuli xuroTmoZRvrebis safasado Semkulobis ganviTarebis

kvlevisTvis erT-erTi mniSvnelovani Zeglia klarjeTSi mdebare

centralur-gumbaTovani taZari dolisyana, sadac sarkmlis masiur

ornamentirebul TavsarTTan erTad SemkulobaSi aqtiurad Semodis

reliefuri figuruli gamosaxulebebis roli. aq TavsarTis TaRovani

moxazuloba bevrad aRemateba misi horizontaluri gadanakecebis sigrZes

[tab.#20-d)]. taZris agebis periodi, X saukunis Sua xanebiT ifargleba,

Tumca mniSvnelovania imis aRniSvnac, rom SesaZloa igi warmodgenili

iyos ori samSeneblo periodis Sedegis saxiT. amasTan dakavSirebiT

vaxtang jobaZes145, Semkulobisa da epigrafikis stilisturi analizis

safuZvelze, miuxedavad imisa rom saqtitoro warwera asaxelebs sumbat

mefes, miaCnia rom taZari aigo sumbatis ufrosi Zmis bagratis mier (937-

945), xolo sumbatis dros (954-958 wlebSi) mniSvnelovnad SekeTda.

taZris perangi uxeSad damuSavebuli qviSaqvis marTkuTxa, TiTqmis,

Tanabari zomis (0.25-0.35m.) blokebiT aris nagebi. kar-sarkmlebis

wirTxlebisaTvis, eklesiis kuTxeebisa da gumbaTis yelisaTvis, rogorc

144 Р. Шмерлинг, Церковь в селении Дарквети, qarTuli xelovneba, #6 A, 1963 w., gv.:192 145 v. jobaZe, adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebi istoriul taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, Tb.,2006, gv.:83-84

Page 136: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

136

Signidan, ise garedan ki sufTad gaTlili da mWidrod morgebuli

Tanabari zomis kvadrebia gamoyenebuli. perangis qvebSi sarkmelTa

Semkuloba, TiTqos, `Cakerebulia~ da igi Zlieri maxvilis saxes iZens.

dolisyana tao-klarjeTis erT-erTi uadresi eklesiaa, romelic

gviCvenebs fasadTa poliqromiisa da safasado qandakebis mniSvnelobis

zrdas. rogorc zemoT aRvniSneT, centralur fasads samxreTi

warmoadgens, ramdenadac swored aq aris Tavmoyrili figuruli

gamosaxulebebi da Semkulobis ideur-Sinaarsobrivi mxarec swored aq

aris daSifruli. samxreT fasadze warmodgenili gvaqvs TaRovani

sarkmlis reliefuri TavsarTi, romelic Tavisi natifi mcenareuli

ornamentiTa da kedlis sibrtyidan mkveTrad amozidulobiT mayureblis

mzeras umal Tavisken miipyrobs. masze aRmarTulia (amJamad Camotexili)

mowiTalo, ornametiT dafaruli jvari. SexedvisTanave yuradReba

gadadis TavsarTis TaRis moxazulobaSi Caweril saqtitoro warweraze,

romelsac radialurad ganlagebuli feradi qvebis `sxivebi~ amkobs.

warwera ganadidebs mefe sumbats (`qriste adide mefe Cveni

mzegrZelobiT~146). sarkmlis aqeT-iqiT warmodgenilia miqael da gabriel

mTavarangelozebis saimperatoro insigniebiT (kverTxiTa da sferoTi)

aRWurvili reliefuri gamosaxulebebi. TiToeuls axlavs ganmartebiTi

warwera. gabriel mTavarangelozis win gamosaxulia medalionSi

Cawerili xuroTmoZRvris (an moqandakis) naxevarfigura, romelic

qaragmis mixedviT gabriel dekanozs (an diakons) warmoadgens.

mniSvnelovania aseve mTavarangelozTa figurebis qvemoT Casmuli

reliefuri filebi. samwuxarod marcxena srulebiT waSlilia da

SeuZlebelia misi garCeva (Tu iyo saerTod rame gamokveTili!), xolo

marjvenaze ki gamosaxulia daviTis varskvlavi. aRniSnuli simbolo

mniSvnelovnia Semkulobis ideuri mxaris amosaxsnelad.

gansakuTrebulad sagulisxmoa taZris kidev erTi reliefuri

gamosaxuleba, romelic gumbaTis yelis samxreT-aRmosavleT waxnagSia

warmodgenili da samxreTi fasadis reliefur gamosaxulebaTa konteqsts

pirdapir exmianeba. es gaxlavT mefe sumbatis figura, romelic

aRmosavleTisken taZris modeliT xelSia mipyrobili. amave filaze

146 v.jobaZe, dasaxelebuli naSromi, gv: 84

Page 137: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

137

amokveTilia warwera (`qriste adiden mefe Cveni sumbat”147). rogorc ukve

araerTxel aRvniSneT, arqiteqturis simbolikaSi gumbaTi ierarqiulad

yvelaze maRali safexuria da igi zeciur samyaros ganasaxierebs. mefis

aq warmodgena ki xazs usvavs mis ufalTan siaxloves. es Tema im

periodis saqarTvelos istoriul viTarebas zustad exmianeba, ramdenadac

saqarTvelos erT samefod gaerTianebis winare periodidan moyolebuli

saero mmarTvelTa qristes gziT svla da maTi gvaris

RvTivkurTxeulobis warmoCena Zalian mniSvnelovani iyo.

rac Seexeba safasado Semkulobis erTiani sistemis ganxilvas, am

mxriv dolisyanas ostatebi saintereso nabijebs dgamen, Tumca aq

mxolod erTiani ideaa dominanti da ara erTiani mxatvrul-kompoziciuri

suraTi. mTlianobaSi unda iTqvas, rom aq mxatvrul gamomsaxvelobiT

efeqts qmnis, pirvel rigSi, Semamkobeli elementebis (TavsarTebi)

formiseuli struqtura da feradovani aqcentebi (radialurad ganfenili

`sxivebi”, jvari), xolo ornamentuli Semkuloba mxolod damatebiT

samkauls warmoadgens. asea, magaliTad, aRmosavleT fasadze, sadac

sarkmlis Semamkobeli mxolod radialurad ganlagebuli, ferTa

monacvleobiT ametyvelebuli qvis filebi da maTi Semomfargvleli,

yovelgvar ornaments moklebuli, mcire gadanakeciani, ganieri TaRovani

TavsarTia warmodgenili.

amgvarad, dolisyanas taZris ganxilvam Cven dagvanaxa suraTi,

sadac mcenareuli, sakmaod plastikuri ornamenti, mxolod sada

Semkulobis saxiT warmodgeba, xolo skulpturuli programa ki, bevrad

ufro wina planze modis, ramdenadac igi saSualebas iZleva gadmosces

is mniSvnelovani azrobriv-simboluri sazrisi, rac epoqis ideologiis

mTavar gzavnils warmoaCens.

am mxriv, X saukunis Sua xanebis Zeglebis safasado Semkulobis

kvleva sainteresoa imiTac, rom aq Cans konkretul qronologiur

CarCoSi, faqtiurad erT istoriul fonze, mxatvrul-stilisturi

xerxebis ganviTarebis Tanabar pirobebSi, semantikuri sazrisis

warmoCenis mravalferovneba, konkretul SemoqmedTa gemovneba,

didostatoba da Rrmadganswavluloba.

147 iqve.

Page 138: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

138

rodesac saubars viwyebT safasado Semkulobis sistemis

Camoyalibebis gzebze, sadac winare periodis Semamkobel elementebTan

erTad Cndeba axali tendenciebi da figurul gamosaxulebebs erwymis

ornamentacia, dolisyanas Semdgom etapad gvevlineba swored kumurdo,

sadac es yovelive kidev ufro maRal xarisxSia ayvanili.

sarkmelTa Semkulobis axal etapTan dakavSirebiT sainteresoa

aseve eredvis beris saydaris sameklesiiani bazilika (Xs-Sua xanebi)148.

mis aRmosavleT fasadze, iseve rogorc kumurdoSi, Cans centraluri

RerZis dominantoba, sadac sarkmlis SemkulobaSi TavsarTTan erTad

Tanaarsebobs oTxivmxriv SemomzRudavi, moCuqurTmebuli sapire.

amasTanave, (bafTebiviT gadrekili) TavsarTis zemoT da sapires orive

mxares gamosaxulia ayvavebuli jvrebi. samwuxarod, gverdiTa

sarkmlebis Semkuloba ar SemorCenila. Tumca, savaraudod, agreTve

morTuli iyo da centraluri kompoziciis damatebiT aqcentebs

warmoadgenda. rusudan mefisaSvili beris saydaris kvlevisas, misi

qronologiuri CarCoebis gansazRvrisTvis, kumurdos taZars iSveliebs

da mxatvrul-stilisturi niSnebiT mas Seufardebs: `fasadebis

kompoziciur agebulebaSi centraluri RerZis gamoyofis tendencia

qarTul ZeglebSi VIII saukunidan iCens Tavs (opiza, gurjaani), magram aq

es tendencia jer mkveTrad gamovlenili ar aris. 964 wliT

daTariRebul kumurdos Zeglis aRmosavleTi fasadis agebulebaSi ki,

sadac ganapira sarkmlebis moridebuli dekoris gverdiT gvaqvs mdidari

da reliefuri centraluri kompozicia, es tendencia mTeli Tavisi

siZlieriT aris gamoxatuli. Tu kumurdos ZeglSi aRmosavleTi fasadis

Sua kompozicia kargad mofiqrebuli da damajerebelia, beris saydarSi

kompoziciuri mTlianoba, rogorc aRvniSneT, miRweuli ar aris. aseTi

sxvaoba, SesaZlebelia metyvelebdes ara marto am ori Zeglis

mSenebelTa gansxvavebul unarze, aramed garkveul qronologiur

intervalzec maT Soris. beris saydris aRmosavleTi fasadis gadawyveta

ramdenadme win unda uswrebdes kumudrosas.”149

amgvarad, Cven vxedavT kidev erTxel Tu ramdenad saetapo

mniSvnelobis Zeglia kumurdo. misi zusti maTariRebeli warwera iZleva

148 r. mefisaSvili, beris saydari, qarTuli xelovneba A7, Tb., 1971 gv.:91-110 149 r. mefisaSvili, dasaxelebuli naSromi, gv.:102

Page 139: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

139

sxva ZeglebisTvis viwro qronologiuri CarCoebis gansazRvris

saSualebas, es ki Zalian sagulisxmo sakiTxia qarTuli

xuroTmoZRvrebis ganviTarebis istoriis Sesaswavlad.

amasve adasturebs X saukunis II naxevris xuroTmoZRvruli

ornamentis aRwerisas rene Smerlingis mier kumurdos taZarze sakmaod

vrclad saubari.150 igi aRniSnavs rom: `X saukunis meore naxevarSi

SemoqmedebiTi muSaobis gafurCqvna, mravali Zeglis magaliTze, gviCvenebs

xelaxla Seqmnili ornamentuli motivebis mravalferovnebas. Senobis

fasadebsa da interierSi ornamentikis gamoyenebis sakiTxSi SesamCnevia

erTgvari cvlilebebi. garda imisa, rom ornamentebi gamoyenebulia

sarkmlebis dekoratiul TavsarTebSi, Cndeba im xanamde ucnobi iseTi

motivi, rogoricaa farTo ornamentuli zoliT moCarCoeba mrgvali

Riadisa (xeTSi) an diskosi, romelic jvarisebri figuris centrs

Seadgens. aqedan pirdapiri gzaa fasadis dekoratiul kompoziciaSi

sarkmlis moCarCoebisaken kveTili ornamentis zoliT, romelic gvxvdeba

oSkisa (958 – 961 w.w.) da kumurdos (964 w.) taZrebis fasadebis dekorSi da

am droidan farTod da sayovelTaod vrceldeba. miswrafeba CuqurTmiT

fasadis gamdidrebisaken imaSic gamoixateba, rom Cndeba Senobis fasadze

sarkmlis dekoratiuli gamoyofis kidev sxva xerxebi: magaliTad,

xmarebaSi Semodis mTlianad moCuqurTmebuli, an kidiT kidemde

dekoratiuli kompoziciiT Sevsebuli kvadratis msgavsi, didi filebis

gamoyeneba sarkmlis TavsarTad.

am epoqisaTvis damaxasiaTebelia agreTve karis timpanis mTlianad

Sevseba kveTili ormnamentiT (kumurdos taZris samxreTi fasadi), rac

SemdegSi farTod vrceldeba da, am miznebisaTvis siuJeturi reliefebis

gamoyenebasTan erTad, gvaZlevs mdidar da mravalgvar gadawyvetaTa

magaleTebs (bedia, exvevi, nikorwminda, ikvi, patara oni, savane da sxv.).

amave dros vxedavT Senobis kedlebis damagvirgvinebeli lavgardanis

ornamentiT Semkobis pirvel cdas; Tanac ornamentis saxe TiToeul

fasadze da fasadis nawilze icvleba (kumurdo). X saukunis

xuroTmoZRvari ara marto afarToebs Senobis fasadze ornamentuli

dekoris gamoyenebis sferos, mas ornamenti xalisiT Seaqvs interierSic.

150 r. Smerlingi, qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tbilisi, 1954w. gv.:7-8

Page 140: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

140

kumurdoSi xuroTmoZRvari ornamentuli zoliT amkobs gumbaTqveSa

TaRebis urTierTSexvedris adgilebs, iSxanSi ornamentuli zolebiT

xazs usvams gumbaTqveSa sayrdenebis mZlavr, energiulad profilirebul

bazisTa calkeul nawilebs, xolo safaris monastris miZinebis

eklesiaSi, zemo skris, urTxvis, farvanis, garbanis da sxva eklesiebSi –

kedlis svetebis kapitelebs an kronSteinebs...

jer kidev X saukunis meore naxevarSi arqiteqturaSi Casaxulma

yvela ZiriTadma tendenciam srul ganviTarebas miaRwia XI saukunis

dasawyisSi151.”

rogorc vxedavT, X saukunidan sarkmelTa Semkulobis

gamravalferovnebasTan erTad, izrdeba lavgardanis ornamentaciis

rolic. am periodSi xdeba VI-VII saukuneebSi damkvidrebuli motivebis

mxatvruli gadamuSaveba da dekoraciuli elementebiT gamdidreba. am

mxriv yvelaze TvalsaCinoa TaRebis mwrivis motivi. es ukanaskneli

gansakuTrebiT mniSvnelovania, ramdenadac erT-erTi yvelaze

fesvgadgmuli ornamentTagania qarTul xuroTmoZRvrebaSi. mis

formiseul struqturas, mxatvrul-stilistur niSnebs vrceli

ganviTarebis etapebi gaaCnia da xSir SemTxvevaSi nagebobaTa mkafio

maTariRebel elementadac warmoCndeba. kumurdos TiToeul fasadze

mocemul gansxvavebul ornamentTa Soris am motivis saintereso

interpretaciac gvxvdeba, rac zustad Seesabameba X saukunis II naxevris

tendenciebs [tab.#9-e)].

TaRebis mwkrivis ornamentis Seswavlas didi yuradReba dauTmo

vaxtang doliZem. igi garbanis taZrisadmi miZRvnil monografiaSi

detalurad saubrobs qarTul xuroTmoZRvrebaSi am motivis

qronologiur maxasiaTeblebze.152

TaRebis mwkriviT Semdgari ornamentuli sartylis sawyisad

SeiZleba miCneuli iyos aRmosavluri kulturis wris Zeglebi, risi

saukeTeso magaliTic aris siriis kalb-lozes (Kalb-Lauzeh, 480w.) taZari,

sadac TaRebis mwkriviT (oRond amobrunebuli saxiT) Semkulia sarkmlis

sapire. aq antikuri formebis gadaazrebasTan erTad, Cven vxedavT

151 r.Smerlingi, qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tbilisi, 1954w. gv.:8 152 v. doliZe, garbani, Tbilisi, 1958w., gv.76

Page 141: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

141

sakuTriv aRmosavlur niadagze gamomuSavebuli morTulobis –

Camwkrivebuli TaRebis gamoyenebas.

TaRebis mwkrivis Semamkobeli ornamenti gavrcelebulia rogorc

somxur arqiteqturaSi, ise Zalian damaxasiaTebelia romanuli

taZrebisTvis, gansakuTrebiT TaRebidan momdinare Subispirisebri

motivi, rac CvenTan farTod aris gavrcelebuli (safaris miZinebis

taZari, vale da sxva.) [tab.#25 b-g)] am mxriv, CvenTvis Zalian sainteresoa

portugaliis XII saukunis II naxevriT daTariRebuli san salvador de

arnozos monastris taZris153 safasado SemkulobaSi CarTuli, ormagi

TasmiT Semdgari wnuli ornamentebis, maT Soris, Subis pirisebri

motivis arseboba, rac Semouyveba centraluri portalis gare TaRovan

moxazulobas. sainteresoa aseve amave taZris interierSi kapitelebze

warmodgenili ornamentuli da figuruli reliefuri gamosaxulebebi. am

SemTxvevaSi Cven vxvdebiT ukve S-formis ylortidan gadaSlil

mcenareul motivs (rac aseve erT-erTi farTodgavrcelebuli ornamentia

qarTul xuroTmoZRvrebaSi). mis qvemoT ki or arwivs Soris moqceul

kurdRlis gamosaxulebas. aseve sainteresoa espaneTSi, aragonis san

martinis taZris ornamentuli Semkulobis zogadi xasiaTi (XIIIs.)154,

sisadave, formaTa rbili, plastikuri moyvaniloba, uSualod

ornamentisadmi damokidebuleba, sinatife – aseTia portalis TaRis

kapitelsa da mis qvemoT gamosaxuli kvlav S-formis xan

horizontalurad mcocavi vazis lerwi, xanac vertikalurad

warmodgenili erTi Reros orive daboloebaze sam danayofiani

foTlovani motivi rac S – formis sarkisebur anarekls warmoadgens.

mravalgvari saxis ornamentul SemkulobasTan erTad Subis

wverisebr ornaments Zalian farTo zoli aqvs daTmobili portugaliis

barselos municipalitetis manentes (Igreja de Manhente, Barcelos)155 taZris

portalis SemkulobaSi. mis Sesaxeb masalis amokiTxvisas aRniSnulia,

rom misi Semkulobis xasiaTze didi gavlena igrZnoba Santa Maria das Júnias

taZrisa, romelic warweris mixedviT TariRdeba 1147 wliT, Tumca

153ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira, Romanesque architecture of Entre-Douro e Minho. Dissertation in History of Art. Faculty of Arts, University of Porto.1978. 154 http://www.romanicoaragones.com/2-Ribagorza/990356-CapellaSMartin.htm (09.03.15) 155http://portugalromanico.net/2009/11/07/igreja-e-torre-de-manhente/ (18.03.2014)

Page 142: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

142

arsebobs mosazreba rom igi IX saukunis miwurulSi ukve arsebobda156.

marTlac, am ukanasknelis portalis SemkulobaSi Cans swored aRniSnuli

ornamentis ufro arqauli xasiaTi.

amgvari paralelebis arseboba Zalian sagulisxmoa da ufro Rrma,

maT Soris, kulturologiul kvlevas saWiroebs, miT umetes, rom es

vlindeba ara marto aRniSnul ornamentaciaSi, aramed figurul

gamosaxulebaTa da zogadad safasado kompoziciur maxasiaTeblebSic,

razec qvemoT kidev gveqneba saubari.

156http://www.igespar.pt/en/patrimonio/pesquisa/geral/patrimonioimovel/detail/70636/ (18.03.2014)

http://www2.fcsh.unl.pt/iem/medievalista/MEDIEVALISTA4/medievalista-espada.htm (18.03.2014)

Page 143: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

143

4.1.1……qarTuli saeklesio xuroTmoZRvrebis safasado

gaformebis sistemis erovnuli maxasiaTeblebi da misi

Sedareba sxva xuroTmoZRvruli skolebis TvisebebTan

rogorc ukve aRvniSneT, X saukunis II naxevari zogadad qarTuli

xuroTmoZRvrebis ganviTarebis gzaze aris Zalian mniSvnelovani

periodi, radganac sruldeba winare gardamavali epoqis ZiebaTa Sedegad

mignebuli mxatvrul-konstruqciuli monapovaris daxvewa, gaanalizeba

da sistemuri xasiaTis miniWebis safuZvlis Cayra. bevrgan iTqva, rom

kumurdo amis saukeTeso ilustratoria, rasac mowmobs mkvlevarTa mier

epoqis daxasiaTebisas kumurdos magaliTis xSiri moxsenieba. aq Cven

vawydebiT sinTezis iseT nimuSs, sadac taZris mxatvrul saxeSi didi

mniSvneloba eniWeba, rogorc mis arqiteqturul mwyobr, Sekrul,

sakmaod monumentur da amasTanave msubuq, zemswraf formebs, ise

dekoraciul oranamentul Semkulobasa da figurul reliefur

gamosaxulebebs. kumurdos safasado Semkuloba rom udaod sistemur

xasiaTs atarebs es naTelia, magram is imdenad individualuri,

TviTmyofadia, rom naklebad miiRo `zogadqarTuli~ nimuSis saxe. rasac

ver vityviT tao-klarjeTSi mdebare oSkis kaTedralze, romelic

qarTuli xuroTmoZRvrebis erovnuli skolis safasado sistemis

Camoyalibebis pirvel srulyofil magaliTad saxeldeba.

oSkis taZarSi epoqaluri yvela tendencia Zalian damajereblad

aris warmodgenili da Seqmnilia srulyofili harmoniulobiT Sekruli

dekoraciuli kompozicia.

amasTan dakavSirebiT sagulisxmoa naTela aladaSvilis erT-erTi

moxseneba.157 aq mkvlevari ganixilavs X-XI saukuneebis qarTul safasado

skulpturul dekors oSkisa da nikorwmindas taZarTa Semkulobaze

dayrdnobiT. qarTuli TviTmyofadobis warmosaCenad igi mimoixilavs

aseve somxeTis, vladimer-suzdalis da romanuli taZrebis safasado

Semkulobis Taviseburebebs da warmoaCens TiToeuli maTganis

damaxasiaTebel Tvisebebs da maT gansxvavebas Tu msgavsebas qarTul

safasado mqandakeblobasTan.

157 Н. Аладашвили, Некоторые особенности грузинской фасадной скульптуры X-XI веков, II

Международный симрозиум по грузинскому искусству, Тб., 1977

Page 144: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

144

n. aladaSvili aRniSnavs, rom X-XI saukuneebSi xuroTmoZRvrebis

safasado Semkuloba warmoadgens mTlian, mxatvrulad dasrulebul

sistemas. misi ZiriTadi komponentia mdidruli ornamentuli kveTa, xolo

figuruli reliefebi organulad aris CarTuli dekorSi da amasTan

gamoiyofa rogorc lakoniuri, magram mniSvnelovani mxatvrul-

Sinaarsobrivi aqcenti. xolo erTiani, Sekruli saxis SeqmnaSi didi

roli eniWeba dekoraciul TaReds.

rogorc ukve iTqva, sistemis dasrulebuli saxiT Camoyalibebis

naTeli magaliTia oSki. gansakuTrebiT sainteresoa misi portikiT

damSvenebuli samxreTi fasadi [tab.#26]. aq, jvrisebr moculobaSi

moqceuli trikonqis taZris Sesabamisad, gamoyofili mklavis

arqiteqturul formaTa agebulebaSi ukve gamokveTilia centraluri

RerZi, ramdenadac ufro maRalia da gadaxuruli damoukidebeli

orkalTa saxuraviT, xolo gverdiTa nawilebi damatebiT cal kalTad. am

mxriv, safasado Semkulobis struqtura winaswar gansazRvrulia, rac

Semdgom Sesrulebulia plastikurad denadi, centrisken mzardi

reliefuri TaRnariT. faqtiurad, swored TaRnari warmoadgens

Semkulobis sistemis ganmsazRvrel komponents, rac Semofarglavs

dekoraciul sxva maxvilebs, rogoric aris centralur RerZze gaWrili

farTo sarkmlis ornamentirebuli sapire, mis Tavze gadaSlili,

poliqromiulad daferili radialuri sxivebi. Semdgom kedlis

sibrtyidan mZlavrad gamoziduli, ornamentiT dafaruli,

horizontaluri mcire gadanakeciani masiuri TavsarTi, razec

`wamomjdara~, klanWebSi cxoveliT, didebuli arwivi da mis Tavze

warmodgenili ori mTavarangelozis maRali reliefiT Sesrulebuli,

moculobiTi figura. amasTanave, samxreTi mklavis kidev erT aqcents

warmoadgens, portikis orive mxares Rrmad SeWrili, farTo gegmiT

samkuTa niSa, Tavisi daxvewilad gamoZerwili gadaSlili maraosebri

konqiT. oSkis taZris safasado Semkulobis yoveli detali,

rafinirebuli, erTgvarad reprezentabeluri, ufro vityodiT - Sinagani

siamayiT, simtkiciT savsea, sadac miuxedavad uamravi ornamentuli

detalisa, mainc igrZnoba TavSekavebuli, didebuli sisadave. aq zedmeti

Tu gadametebuli dekoraciuloba arsad Cans da win modis, swored X

saukunis Sua xanebisTvis damaxasiaTebeli, yovelives idumali simboluri

Page 145: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

145

sazrisiT gajerebuloba, rac Semdgom periodSi nel-nela ikargeba da

mravalfiguriani, siuJeturi kompoziciebiT, saTqmelis ufro

gacxadebuli warmoCena xdeba, risi saukeTeso magaliTic nikorwmindas

taZaria.

swored nikorwmindas asaxelebs n. aladaSvili, rogorc safasado

Semkulobis sistemis ukve mtkiced Camoyalibebul magaliTs.

nikorwmindaSi mdidrul ornamentul SemkulobasTan erTad fasadTa

vertikaluri RerZis centrSi monumenturi siuJeturi kompoziciebi

gamoiyofa (aRmosavleT, das. da samx) [tab.#26-b)]. am adgilze moTavsebiT,

maT fasadTa Semkulobis magvirgvinebeli roli eniWebaT. Semdgomi

amgvari maxvilebi Cndeba karis timpanebze. rogorc vxedavT, aq winare

periodis Zeglebis fasadis Semamkobeli yvela komponenti

SenarCunebulia, iqneba es yovel fasadze centrisken mzardi TaRedi,

sarkmlebis ornametirebuli sapireebi Tu maTze darTuli gadanakeciani

TavsarTebi, amasTanave timpanSi warmodgenili moCarCoebuli centraluri

reliefuri kompoziciebi – magram am yoveliveSi gazrdilia mxatvrul

gamomsaxvelobiTi mxare Tavisi ulevi, yoveli detalis Tanmxlebi da

Semomfargvleli ornamentuli motivebiT. am SemTxvevaSi, SeiZleba iTqvas,

rom SemkulobaSi daSifruli ideur-Sinaarsobrivi mniSvneloba sazeimod

deklarirebulia.

amgvarad, Cven SegviZlia SevajamoT, rom arqiteqturuli tipis da

fasadis danawevrebis Sesabamisad Semkuloba koncentrirebulia

centralur nawilSi da amasTan, xazi esmeva vertikalur mimarTulebas.

calkeuli reliefuri kompoziciebi da gamosaxulebebi, organulad

CarTulia konkretuli fasadis kompoziciur SemkulobaSi da amave dros

gamoZaxils povebs taZris saerTo ideur-Sinaarsobriv da amasTan

dekoraciul sistemaSi, rac sabolood Sekrulia mzardi TaRediT.

sainteresoa, rom qarTuli skolisgan gansxvavebiT, amave epoqis

berZnuli arqiteqturis Zeglebis (hosios lukas Xs., nea moni XIs., dafnis

monasteri XIs.) [tab.#27] erT-erTi mTavari TvalsaCino maxasiaTebelia

eqsterieris reprezentabelurobis miRweva uSualod saSeni masalis,

arqiteqturuli kompoziciis, konstruqciuli formebis sinatifiT. aq

faqtiurad ugulvebelyofilia safasado ornamentuli Semkuloba. mTavar

xibls umetesad qvisa da aguris monacvleobiT miRebuli poliqromiuli

Page 146: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

146

wyoba warmoadgens. amasTan kedlisTvis simsubuqisa da mxatvruli

elferis miniWebis misaRwevad gamoiyeneba uSualod aguris sxvadasxva

mxares mimarTuli wyoba, aq erTmaneTs enacvleba vertikaluri,

horizontaluri, zogan diagonaluri ganTavsebac ki. lavgardanis

Semamkobel arSias aguris kuTxis Sverilebi warmoadgens, rac erTgvar

kbilanebis efeqts qmnis. gansakuTrebuli gamomsaxveloba sarkmlebs

eniWebaT. maTi wirTxlebi umetesad kargad Tlili qvis kvadrebiT aris

amoyvanili da farTo TaRovan moxazulobas Semowers.

am mxriv, srulebiT sxvagvar esTetikas qmnis somxuri

xuroTmoZRvreba, rac tipologiurad sakmaod axlos dgas qarTul

arqiteqturasTan. sxvadasxva periodis somxur Zeglebs Tvals Tu

gavadevnebT, gamoCndeba safasado Semkulobis, TiTqmis, Tanxvedri

ganviTarebis etapebi. aq adreuli Zeglebidan moyolebuli (avani, mreni -

VI-VIIss.) safasado perangze dekoraciuli elementebi kar-sarkmlebze

Cndeba. yvelaze sayvareli motivi somxeTSic horizontalur

gadanakecebiani TavsarTia. Tumca skolaTaSoris sxvaoba Zalian

TvalnaTelia, rac formaTa Tanafardobisa da zogadad arqiteqtonikis

sxvagvarad aRqmaSi vlindeba. IX- XI saukuneebSi, bagratidebis epoqaSi,

gansakurebiT gaZlierda samonastro kompleqsebis mSenebloba. am

periodSi Seiqmna sevanis, aRTamaris, haRpatis, sanahinis da sxva

samonastro taZrebi. aRsaniSnavia, rom am periodSi izrdeba dekoraciuli

gamomsaxveloba da kedlis sibrtyeebze mravldeba ornamentuli

maxvilebi. sarkmelTa TavsarTebs marTkuTxa sapireebi emateba da taZris

garSemo TaRovani sistemac Cndeba (marmaSeni, tigran onencis taZari,

sanahini)158. es ukanaskneli friad sagulisxmo elementia, radganac, iseve

rogorc Cvens xuroTmoZRvrebaSi, Zalian aqtiurad monawileobs nagebobis

garesaxis mxatvrul struqturaSi. adamianis mxedvelobiT mexsierebaSi,

Semamkobel elementTagan, TaRedis arseboba sakmaod Zlierad muSaobs da

am ori erovnuli skolis nimuSebs Soris umal paralels avlebs. Tumca,

aqve Zalian mkafioa somxuri xuroTmoZRvruli skolis TviTmyofadoba,

rac TaRediT Seqmnil gansxvavebul ritmsa da gamomsaxvelobaSi

vlindeba. Tu qarTul taZrebSi TaRedi centrisken TandaTan mzardia,

158 В. Арутюнян, Каменная летопись Армянского Народа, Ереван 1985, gv.: 66

Page 147: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

147

somxur taZrebs Semouyveba Tanabari zomis TaRebi da mxolod

centraluri, sarkmlis Semomfargvleli TaRi sWarbobs xolme simaRleSi

[tab #28 b-g)]. amasTan, TaRebis zemoT karnizamde kedlis sakmao moculoba

danawevreblad, Seumkoblad aris datovebuli, rac qarTuli Zeglebis

zemswraf gancdas srulebiT ugulebelyofs.

fasadTa SemkulobaSi figuruli reliefebis aqtiuri monawileobis

TvalsazrisiT saukeTeso magaliTia X saukunis somxuri

xuroTmoZRvrebis erT-erTi TvalsaCino nimuSi – aRTamaris kaTedrali

(915-921ww.) [tab #28-e)]. unda aRiniSnos, rom es aris sasaxlis eklesia da

amitomac misi gaformeba sasaxlis dekoris xasiaTs atarebs. SeiZleba

iTqvas, rom misi gare masebi mTlianad daTmobili aqvs reliefur

Semkulobas. miuxedavad taZris jvar-gumbaTovani konfiguraciisa, aq

dekoris mTavar maxvils frizuli saxiT, fasadidan fasadze uwyvetad

gardamavali figuruli gamosaxulebebis jaWvi qmnis. fasadebs qvemoT

kidev erTi sartyeli Semouyveba, romelic mTlianad ornamentul

qsovils warmoadgens. aRniSnul or frizs Soris ares ki, calkeuli

reliefuri figurebi avsebs, iqneba es wmindanTa naxevarfigurebi

medalionebSi, angelozTa sruli figurebi, siuJeturi scenebi bibliidan,

Tu grifonTa da sxva mxecTa brZolisa da nadirobis scenebi.

aRsaniSnavia, rom aq mocemulia erTiani Sinaarsis mqone cikli. marTalia

realurad, frizebs Soris rCeba Seumkobeli qvis kvadrebis sakmaod didi

moculobis zedapiri, Tumca SexedvisTanave win modis `xaliCiseburad~

ornamentebiTa da sxvadasxva-figurebiT moWedilobis STabeWdileba.

dekoraciul sartylebSi figurebi sakmaod maRali reliefiT, fonidan

gamozidulobiTa da mrgvali formebiT gamoirCeva, maT Soris areze

mofenili gamosaxulebebi ki, marTalia mkveTrad aris wamoweuli

kedlidan, magram figuraTa zedapiri imdenad sibrtyobrivia, rom rCeba

STabeWdileba, TiTqos, ki ar amoizrdeba kedlidan, aramed mxolod

mimagrebulia masze. es yovelive ayalibebs mxatvrul kompozicias sadac

distanciidan Sexedvisas, pirvel rigSi, Tvals xvdeba taZars

Semovlebuli maqmanisebri sartyeli, Tavisi Suq-CrdilebiT aTamaSebuli

uwyveti gamosaxulebebiT, da Semdgom ki, yvela is ulevi figura rac

faravs karnizebs Tu fasadTa sibrtyeebs.

Page 148: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

148

devid uinfildi somxeTis arqiteqturis am erT-erT yvelaze

mdidrulad Semkul magaliTs adarebs qarTul taZrebs: qarTveli

ostatebi reliefebs gaiazrebdnen, rogorc arqiteqturis mniSvnelobis

xazgasmis saSualebas – aRTamaris ostati ki, taZris kedlebs iyenebs,

rogorc reliefTa TvalsaCinod warmosaCen panelebs. pirvel SemTxvevaSi

upiratesoba eniWeba arqiteqturas, meore SemTxvevaSi ki reliefs159.

amgvarad, qarTuli xuroTmoZRvrebis Semkulobas axasiaTebs

vertikalisken swrafva, figuruli reliefebis lakoniuri kompoziciebis

gamosaxva da amasTan, maTSi ideur-simboluri mniSvnelobis warmoCena.

xolo somxur xuroTmoZRvrebas ki axasiaTebs, an Zalian TavSekavebuli

da sada Semkuloba, sadac arqiteqturuli formebi maqsimalurad

dominirebs, an ki, sapirispirod uxvi figuruli dekoraciuli

repertuari, sadac yvelaferi erTad aris fasadebze ganfenili, Tumca

arqiteqturuli masa mainc mkafiod inarCunebs Tavis gamomsaxvelobas.

miuxedavad imisa, rom am periodSi Zalian mWidro iyo saqarTvelosa da

somxeTis urTierTobebi da farTod SeiWra qarTuli xuroTmoZRvrebis

maxasiaTeblebi, mainc igrZnoba sxvaoba rac adgilobrivi erovnuli

xasiaTiT aris ganpirobebuli. rogorc dimitri TumaniSvili ganmartavs:

`qarTveli ostatebi morTulobas arqiteqtonikis gagrZelebad xedaven,

igi TiTqos konstruqciis, Cvens SemTxvevaSi ki kedlis sibrtyis

aRmonaSobi iyos. sxvaa somxuri eklesiis mxatvruli mTlianobis

warmmarTveli logika. somexi ostatisTvis kedlis sibrtye, ase vTqvaT,

morTvamde arsebuli mocemulobaa, ram Sesamkobi, igi mkafiod mijnavs

teqtonikursa da dekoraciuls, maT erTi meorisagan damoukideblobas

avlens. egeb amitomac gamoiyurebian somxuri taZrebi qarTulze ufro

mkacrad da masiurad.~160

amgvarad, yovelive es cxadyofs, Tu ori sxvadasxva (mezobeli)

qveynis Tanadrouli mxatvruli enis tendenciebi, ramdenad

damoukideblad da TviTmyofadad vlindeba. adgilobrivi erovnuli

temperamenti, gemovneba Tu tradicia aris swored is ganmasxvavebeli

faqtori rac yovelTvis TvalsaCinoa da arasodes imaleba.

159 D.Winfield, Some early medieval figure sculpture from North Eastern Turkey, Journal of the Warburg, London 1968 160 d. TumaniSvili, qarTuli taZris gare saxis erTi Taviseburebis gamo, werilebi, narkvevebi, Tb., 2001w. gv.: 88

Page 149: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

149

rogorc aRvniSneT, n. aladaSvili yuradRebas amaxvilebs aseve

vladimir-suzdalis xuroTmoZRvrebis Semkulobazec161. marTlac,

vladimir-suzdalis gumbaTovani taZrebis fasadTa dekoraciuli sistema

sakmaod saintereso maRalmxatvrul magaliTs warmoadgens. Tumca, maTi

qronologiuri CarCo ufro mogviano periods ganekuTvneba da ifargleba

XII-XIII saukuneebiT. am mxriv saukeTeso Zeglebia vladimiris wm. dimitris

taZari (1193-1197ww.) da wm. giorgis taZari iurev-polskidan (1230-1234ww.).

aq kedlis zedapiri mTlianad daTmobili aqvs ornamentul da

skulpturul gamosaxulebebs, rac srulad Semosavs safasado sibrtyeebs

[tab.#29].

wm. dimitris taZris SemkulobaSi erTmaneTs enacvleba adamianTa

figurebi, zoomorfuli da mcenareuli gamosaxulebebi. Tumca, Tu

aRTamarSi kompozicia fasadidan fasadze poulobda gagrZelebas, aq

TiToeul fasadze mxatvruli suraTi dasrulebuli saxiT warmodgeba.

erTgvarad ikvreba arqiteqturul danawevrebasTan Sesabamisad. amasTan,

aRsaniSnavia, rom dasavleT, CrdiloeT da samxreT fasadebze dekoris

saerTo kompozicia meordeba.

wm. giorgis taZarSi aRiniSneba sibrtyobriv dekoraciuli xasiaTis

zrda. aq mcenareuli ornamentuli wnulebi mTlianad faravs qveda

registrs, xolo zemoT ki calkeul kompoziciasa da figurebs Soris

darCenil adgils avsebs.

vladimir-suzdalis arqiteqturuli dekorisgan gansxvavebiT,

saqarTveloSi srulebiT sxva xasiaTi da midgoma igrZnoba. qarTuli

arqiteqturis Zalian mdidrulad morTul taZrebSic ki Semkuloba

koncentrirebulia sarkmlebisa da karis RiobebTan, riTic xazi esmeva

sxvadasxva arqiteqturul detals da amasTan, yvelgan mniSvnelovani

adgili uWiravs kedlebis qvaTa wyobas.

sainteresoa qarTuli mqandakeblobis Sedareba dasavleT evropis

romanul nimuSebTanac. rodesac Cven ganvixilavT romanuli stilis

maxasiaTeblebs – serTo CarCoSi vaTavsebT dasavleT evropis sxvadasxva

qveynis am tipis arqiteqturas da maTi ganzogadebis gziT erTian suraTs

warmovadgenT. Tumca, unda aRiniSnos, rom miuxedavad marTlac erTiani

161 Н. Аладашвили, Некоторые особенности грузинской фасадной скульптуры X-XI веков, II

Международный симрозиум по грузинскому искусству, Тб., 1977

Page 150: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

150

memkvidreobiTobisa, rac am stilis kuTvnil Zeglebs axasiaTebT, aseve

TvalnaTelia regionaluri sxvaobanic. yoveli eris lokaluri

temperamenti, xasiaTi gamoikveTeba rogorc arqiteqturul formebSi, ise

safasado SemkulobaSi.

dasavleT evropaSi safasado mqandakeblobis programis,

dasrulebuli sistemis saxiT Camoyalibebis procesi XI_XII saukuneebze

modis _ anu, ufro gvian vidre saqarTveloSi, radganac mxolod XI

saukunis bolodan aris SesaZlebeli saubari safasado qandakebaze

rogorc damoukideblad arsebul, Camoyalibebul sistemaze. Tavis mxriv,

ra Tqma unda, igi gansxvavdeba qarTuli dekoraciuli sistemisgan.

aRniSnuli gansxvaveba, pirvel rigSi, ganpirobebulia arqiteqturis

sxvadasxva tipidan. romanul bazilikebSi umetesad dekoris mTavari

komponenti figuruli reliefebia, xolo ornamenti mxolod damatebiTi

Semkulobaa. aq fasadis dekoris centri da maorganizebeli aris

portali da aseve timpani, romelSic Tavsdeba siuJeturi kompozicia.

cota ram Tu viciT imis Sesaxeb, Tu rogor aRiqvamdnen Sua saukuneebis

Tanamedroveni am periodis mxatvrul formas. komentarebis umetesoba,

rac SemorCa, exeba ufro arqiteqturas, vidre qandakebas. mTeli XIX

saukunis ganmavlobaSi ki, romanuli skulpturis Seswavla

ugulebelyofili iyo, radganac mas klasicizmis idealebis srul

antipodad miiCnevdnen.

romanuli skulpturuli kompoziciebi ar aris advili wasakiTxi da

amosacnobi, ramdenadac misTvis damaxasiaTebelia formis stilizacia. aq

darRveulia tradiciuli, antikuri warmomavlobis kanonebi.

sailustraciod saukeTesoa roCesteris kaTedralis timpanis reliefuri

kompozicia (1160w.) sadac warmodgenilia centrSi saydarze mjdomi

macxovari mandorlaSi, romelic or wagrZelebul, TiTqmis, usxeulo,

sifrifana, angelozs upyria [tab.#30a)]. aqve Casmulia oTxi maxareblis

simboluri gamosaxulebebi fantastikuri cxovelebis saxiT. qveda

registrSi, frizuli saxiT mociqulebia warmodgenili xolo timpanis

Semomfargvleli TaRovani sartyeli mTlianad Sevsebulia fantastikuri

cxovelebisa da frinvelebis figuruli gamosaxulebebiT.

romanuli safasado qandakeba, goTurTan SedarebiT, ganixileba

rogorc naklebad naratiuli xasiaTis mqone. igi umetesad warmogvidgeba

Page 151: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

151

Sekruli, lakoniuri kompoziciis saxiT da ara vrceli ikonografiuli

programis gamosaxulebebiT– rac farTod axasiaTebs goTur stils.

amitomac, arqiteqturis dekoraciul sistemaSi romanul qandakebas

aqcentis xasiaTi hqonda da ara Tanabari mniSvneloba. skulpturuli

programis TvalsazrisiT saintereso nimuSs warmoadgens magaliTad

otenis wm. lazares kaTedrali (Autune St.Lazare). gansakuTrebulad

aRsaniSnavia misi timpani `gankiTxvis dRis~ kompoziciiT (1120-35ww.)

[tab.#30-b)]. aq centrSi warmodgenilia yovlismpyrobeli qristes figura,

romelic Tavisi zomiT mkveTrad aRemateba, registrebad warmodgenil,

mWidrod dajgufebul sxva danarCen figurebs, romlebic angelozTa

dass, marTlebsa da jojoxeTSi moxvedrilebs ganasaxiereben.

n. aladaSvili pirdapir ufardebs erTmaneTs romanuli da qarTuli

xelovnebis zogad maxasiaTeblbs da gamokveTs maT Soris sxvaobas.

romanuli taZris safasado skulptura SinaarsiT qmnis erT mTlians,

sadac asaxulia saerTo programa. Sinaarsobriv centrs warmoadgens

portalis timpanSi moTavsebuli vrceli kompozicia, xolo danarCeni

scenebi da figurebi ganavrcoben da avseben centralur siuJets.

amgvarad, romanul skulpturul dekorSi aRiniSneba qarTulisgan

gansxvavebuli midgoma, aq Cans mTavari kompozicia da masze

damokidebuli gamosaxulebani. sainteresoa aseve, rom qarTuli

nimuSebisTvis damaxasiaTebeli figuraTa disproporciuloba, Jestebis

eqspresiuloba, xazobrivi dinamika _ yvela es momenti ar midis

gadametebamde, rac SeimCneva romanul xelovnebaSi, sadac siuJetis

dramatulobis gadmosacemad figuraTa eqspresiuloba, proporciaTa

darRveva erTgvari dauokebeli ZaliT aris gamZafrebuli. Tu romanul

reliefSi srulad aris gamjdari erTgvari daZabuloba, qarTul

nimuSebSi gamoikveTeba TavSekavebuloba da simSvide.

sainteresoa aseve is faqti, rom qarTul ornamentul morTulobaSi,

iseve rogorc romanulSi, xSirad aris CarTuli cxovelTa Tu

frinvelTa gamosaxuleba, rasac gaaCnia dasrulebuli, mkafiod

srulfasovani saxe da miuxedavad ornamentis nawilisa, mainc SeiZleba

misi damoukideblad aRqma. rac Seexeba romanul xelovnebas, aq

ornamentul kveTaSi CarTuli gamosaxulebebi iZenen geometriuli Tu

mcenareuli motivebis erTgvar gagrZelebis saxes, anu cxovelis Tu

Page 152: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

152

frinvelis figuridan ise xdeba ornamentul wnulze gadasvla, rom

rTuli xdeba figuris srulad warmodgena da amiT damoukdebeli saxe

ekargeba. amasTan, qarTul magaliTebSi fantastikuri cxovelebis

gamosaxvisas ar qreba gawonasworebuli, TavSekavebuli, erTgvari mSvidi

ganwyoba, ris sapirispiro midgomasac amJRavnebs romanuli gviani

periodis magaliTebi, rodesac eqspresiis gasaZliereblad xdeba

cxovelebis daZabuli, saSineli urCxulis saxiT warmodgena.

romanuli stilis am zogadi daxasiaTebisgan gansxvavebul da Cven

skolasTan met kavSirs avlens espaneTisa da portugaliis taZrebi,

razec zemoT ukve gvqonda saubari. aq wina planze modis TavSekavebuli

da amasTan Zalian daxvewili ornamentuli Semkuloba, raSic CarTulia

amgvarive figuruli gamosaxulebebi.

yovelives Sesajameblad, Zalian sainteresoa asmaT oqropiriZis

mier gamoTqmuli mosazreba, sadac igi warmoaCens ama Tu im qveynis

saxviTi enis ganmsazRvrel faqtors162: “zogadad qristianuli xelovneba

bunebrivad mimarTavs xazs, rogorc saxviTi metyvelebis simkafiovis erT-

erT umniSvnelovanes saSualebas. . . aqve unda iTqvas, rom qristianobis

farglebSi yvela enas (ers) Tavisi specifikuri msoflgancda da

Sesabamisi esTetika aqvs. mag., rusisaTvis sagnis maxasiaTeblebidan

maTavaria feri, rogorc sasufevliseuli naTlis xati. amitomac aRwevs

mwvervals rusuli xatwera wm. Ggrigol palamaseuli Taboris naTlis

gandidebis epoqaSi, rodesac wina planze fer-sinaTle modis;

berZnisaTvis mTavari sagnis idea da am ideis gamomxatveli proporcia,

metri, ritmi (ase vTqvT, ”maTematikuri formula”). amitom es idea rac

SeiZleba metad unda iyos daculi “ganqarvebisa da cvlilebisagan”.

swored amgvari Seuvalobis garanti xdeba marmarilo da mozaika.

somxeTSi mTavaria masa, romelic moZraobas iwyebs, magram mkveTri

eqspresiuli CakveTiT es amoZravebuli masa ar gadadis sagnobriobaSi, ar

iqceva sagnad (analogiurad eqspresiulad daCexilia somxuri anbanic),

TiTqos Cndeba Rrma ufskruli masebs Soris. saqarTveloSi ki saRmrTo

keTilgangebuleba anu saRmrTo idea iZerweba ra pirvelqmnili materiis

anu miwaTixisagan, waruvalis araCveulebriv Tanaarsebobas qmnis, sadac

saRmrTo idea xelSeuxebeli rCeba, xolo misi mtvirTveli materia –

162 a. oqropiriZe, qarTuli xelovnebis saxviTi enisaTvis, akademia, tomi 6-7, 2006 gv.:5-14

Page 153: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

153

maradmoZravi da erTiani. . . masalis esTetikis konteqstSi bunebrivad

gvaxsendeba qarTuli arqiteqturis kidev erTi niSan-Tviseba – kedlis

sibrtyis specifikuri mTlianoba da daunawevrebuloba, rac imTaviTve

aRniSna g. CubinaSvilma da Semdeg ukve farTo konteqstSi warmoaCina d.

TumaniSvilma. albaT, SesaZlebelia iTqvas, rom qarTul

xuroTmoZRvrebaSi kedlis sibrtyis mdgradoba ganapiroba ara marto

zogadmarTlmadideblurma esTetikam, aramed erovnulmac – qvis erTiani

miwa-niadagis, rogorc Rirebuli xatis daurRvevloba-

xelSeuxeblobamac.” 163

163a. oqropiriZe, dasax. naSromi - gv.:7-8

Page 154: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

154

4.1.2. qarTuli da iberiis naxevarkunZulis preromanuli

stilis saxviTi enis Tanxvedra

zemoT sxvadasxva qveynis xuroTmoZRvruli skolis safasado

gaformebis maxasiaTeblebis ganxilviT, naxsenebi iqna erovnuli

TviTSegnebiT ganpirobebuli sxvaobebi, Tumca amasTanave gvxvdeba iseTi

SemTxvevebic sadac erTmaneTs emTxveva sxvadasxva qveynis gemovneba da

ZiriTadi saxviTi enis SerCevis prioritetebi.

am mxriv saukeTeso paralels vpovebT preromanul espanur

arqiteqturaSi. aq Cven vxedavT gasaocar msgavsebas, rogorc mxatvrul

stilisturi modelirebis TvalsazrisiT, ise kompoziciuri agebis da

formaTa TavSekavebuli, ideur-simboluri sazrisiT gajerebuli,

lakoniuri gamomsaxvelobiT dasrulebuli formebis mxriv. Tu

qalbatoni naTela aladaSvili aRniSnavs, rom romanul monumentur

mqandakeblobaSi wamyvani aris figuruli gamosaxuleba, xolo

ornamentacia mxolod masze daqvemdebarebul samkauls warmoadgens,

amasTanave CuqurTmebSi Caweril mcire figurebs ar gaaCniaT TavisTavadi

gamomsaxveloba, aramed srulad ikargeba ornamentaciis `naqargobaSi” -

espanuri romanuli stilis adreuli arqiteqturis safasado

SemkulobaSi Cven vawydebiT srulebiT gansxvavebul suraTs. aq vxedavT

damoukidebeli Semamkobeli frizebis saxiT warmodgenil ornamentul

Semkulobas, rac dasrulebuli formiseul-gamomsaxvelobiTi saxiT

warmoaCens maTSi (rgolebSi) Caweril frinvelTa Tu cxovelTa

reprezentabelur figurebs.

am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa erTi patara taZari - santa

maria de kuintanila de las vinias (Santa Maria de Quintanilla de las Viñas)164

[tab.#23-b)]. igi mdebareobs espaneTis istoriul teritoriaze - la tiera

de laraze (La Tierra de Lara), santo domingo de silos (Santo Domingo de Silos)

monasterTan sakmaod axlos. es taZari samecniero wreebisTvis aRmoCnda

wina saukunis dasawyisSi (1929 wels aRiarebul iqna erovnul

kulturul memkvidreobad). mis daTariRebasTan dakavSirebiT garkveuli

azrTa sxvadasxvaoba arsebos. mecnierTa erTi jgufi mas espaneli

164 http://sdelbiombo.blogia.com/temas/prerromanico.php; http://ermita-quintanilla.blogspot.com/ (15.05.14)

Page 155: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

155

vizgoTebis samefos kuTvnilebad miiCnevs da gviani VII saukuniT an adre

VIII saukuniT aTariRebs (musulmanTa Semosevebamde); meore jgufi ki mas

gvian IX an X saukunis dasawyisiT aTariRebs, rodesac es teritoria

xelaxla daikaves qristianebma165.

taZarma am dromde gadakeTebuli saxiT moaRwia [tab.#31]. rogorc

Cans, es gaxldaT samnaviani nageboba portikiT. Sida sivrceSi

warmodgenilia perpendikularuli transepti ori sadgomiT, xolo

sakurTxeveli ki marTkuTxa gegmiT Semoiwereba. aq fasadebis Tu Sida

sivrcis kedlebis wyoba warmoadgens kirqvisa da qviSaqvis Tlili, didi

zomis kvadrebis horizontalur rigebs. sarkmlis Wrili interieris

SedarebiT farTo TaRovani konturidan kedlis siRrmeSi viwrovdeba da

fasadze viwro Wrilis saxiT gamodis.

fasadebis mTavari Semamkobelia kedlidan kedelze gardamavali

uwyveti frizuli ornamentuli sartylebi, rac warmoadgens xan vazis

lerwis imitaciiT Seqmnil rgolebis xveulebs, raSic Cawerilia

fantastiur cxovelTa da frinvelTa figurebi, xan ki erTmaneTSi

gardamavali rgolebis jaWvi, sadac TiToeul maTganSi didi ostatobiT

aris gamokveTili calke mdgomi figura. rogoric aris palma, saocrad

realisturad gamosaxuli frinvelebi da amasTan plastikuri, Zalian

natifi, rbili modelirebiT gamoZerwili samoTxis ayvavebuli xeebi.

TiToeuli rgolis Sesayarze ki, (garedan) fonis darCenili are

Sevsebulia mcenareuli sada motiviT, rac warmoadgens or mogrZo

foTolsSoris Casmul `cremlis” moyvanilobis `yvavils~. aRsaniSnavia,

rom xSir SemTxvevaSi vazis lerwi gamosaxulia ormagi Tasmis

saSualebiT.

Cven aRvniSneT, rom aRTamaris fasadebis ulev reliefur

SemkulobaSi, ganmsazRvreli roli uWiravs frizul ornamentul

sartylebs. am mxriv, Cven vxedavT, qristianuli arqiteqturis safasado

Semkulobis sistemaSi, sxvadasxva qveynis faqtiurad Tanadroul,

Tanxvedr midgomas, Tumca stilisturi sxvaoba kvlav adgilobriv

gemovnebasa da xasiaTSia. santa maria de kuintanila de las vinias

frizebis SemTxvevaSi, Cven vxedavT, ornamentuli motivebis Zalian

natif, kaligrafiul Sesrulebas, sadac TiToeuli formis monaxazi

165 aqve.

Page 156: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

156

srulebiT dasrulebuli da plastikuria. ornamenti odnav aris fonis

zedapiridan wamoweuli da TavSekavebul, daxvewil Semamkobel

elementad gvevlineba. aRsaniSnavia, rom safasado sibrtyeze maTi

aqcentireba xdeba ara reliefurobis xarjze, aramed gansxvavebuli

feradovnebis qvis masaliT.

aRsaniSnavia, rom santa maria de kuintanila de las vinias taZarma

Semogvinaxa relifuri figuruli kompoziciebis Zalian saintereso

nimuSebic, rac dReisaTvis adgilSecvlilia da interieris kuTvnil

kompoziciebTan erTad Sida sivrceSia warmodgenilia. ramdenadac

Cvenamde moaRwia am taZris mxolod aRmosavleTma nawilma –

(sakurTxeveli da perpendikularuli transepti), amitom rTulia

safasado Semkulobis saerTo sistemaze saubari, Tumca arsebuli

detalebic bevrismTqmelia.

santa maria de kuintanila de las vinias interierSi yvelaze

TvalismomWrelia sakurTxevlis satriumfo TaRi, romelsac mkveTri

nalis formis moxazuloba aqvs [tab.#31-g)]. misi Semamkobelia kedlis

sibrtyidan mcired wamoweuli farTo ornamentirebuli sartyeli. aq

zedapiri srulad aqvs dafaruli vazis talRovan uwyvet lerws,

romelic foTlebis saSualebiT rgolebs Semowers (Tumca ar aris

bolomde Sekruli) da SemozRudavs TiToeuli maTganis wiaRSi Caweril

gamosaxulebebs – iqneba es uSualod yurZnis mtevani, palmeti, Tu

sxvadasxva frinvelisa da cxovelis calkeuli gamosaxuleba. nalis

formis TaRi eyrdnoba, mozrdil, horizontalur marTkuTxa formis

konsolebs, romelTa zedapiric daTmobili aqvs reliefur kompoziciebs

[tab.#31-d)]. marjvniv gamosaxulia ori mfrinavi angelozis mier wreSi

Cawerili naxevarfiguris `amaRleba”. aRsaniSnavia, rom naxevarfigura

damSvenebulia TavTan gadaSlili sxivebiT, xolo misi Tanxlebi

warwera miuTiTebs rom es gaxlavT mzis personifikacia (SOL). meore

mxares analogiuri kompoziciaa (naxevari Camotexilia), mxolod im

gansxvavebiT, rom medalionSi Cawerili naxevarfiguris Tavze

warmodgenilia naxevarmTvare, rac warweriTac (LUNA) aris gamyarebuli

(ovaliT ebjineba Tavs da zemoT aris mimarTuli gaxsnili mxare).

uSualod TaRis wverSi, centrSi, Zlierad Sveril qvis blokze

Page 157: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

157

gamosaxulia reliefuri figura, rac jvruli SaravandediTmosil

makurTxevel qristes unda warmoadgendes.

CvenTvis Zalian sainteresoa aRwerili reliefuri

gamosaxulebebis mxatvruli sametyvelo ena, rac sibrtyobriv-grafikuli

stiliT xasiaTdeba. aq warmodgenilia kedlidan mcired amoziduli

figurebi, romelTa zedapiric fonis paralelur sibrtyes inarCunebs.

moculobiTobis SeZena miniSnebulic ar aris. dekoraciuli

gamomsaxveloba ki xSiri, mokle, sxvadasxva mxares mimarTuli xazebiT

Sesrulebuli modelirebiT aris warmodgenili. TvalSisacemia

darRveuli proporciebi. centraluri figurebis SemTxvevaSi Tavis zoma

gazrdilia, angelozebis figurebSi ki piriqiT, wagrZelebul sxeulTan

SedarebiT patara zomis aris, xolo xelis mtevnebi ki, rac mipyrobilia

centraluri figurisken, aqcentirebulia gazrdili masStabiT. aseve

gansakuTrebul maxvilebs qmnis figurebis moxrili xelis idayvebisa da

frTebis falangebis xisti kuTxovani monaxazebi.

saocaria, magram aRniSnuli maxasiaTeblebiT es reliefuri

kompoziciebi zust paralels povebs qarTuli mqandakeblobis

ganviTrebis misTvis Tanadroul - IX-X saukunis nimuSebTan, rac X

saukunis II naxevridan TandaTan momrgvalebuli-moculobiTi formebiT

icvleba. romanul arqiteqturaSi ganviTarebis es tendencia umaRles

wertilamde mivida da gamosaxulebebma TiTqmis, sami ganzomileba

SeiZina. Cvenma erovnulma skolam ki, mainc Cveuli TavSekavebuli,

tradiciebisadmi erTguli xasiaTiT moculobiTi, momrgvalebuli

formebi garkveuli odenobiT SeiTvisa, Tumca xazis, rogorc mTavari

sametyvelo enis, mniSvneloba faqtiurad srulad SeinarCuna. am

ukanasknel sakiTxTan dakavSirebiT, kvlav Zalian sainteresoa asmaT

oqropiriZis statia, sadac igi qarTuli saxviTi enis raobaze saubrisas

aRniSnavs, rom: `qarTuli xelovnebis ucvleli enobrivi

maxasiaTeblebidan erT-erT niSnad gamovlinda e.w. `xazobrioba~,

romelic xazis saSualebiT saxviTi informaciis lakoniur Cawera-

gadmocemas gulisxmobs da es azri sayovelTaod damkvidrda ara marto

CvenSi . . . miuxedavad sxvadasxva periodis kuTvnilebisa – konstanturia

gadmocemis erTi principi – gamosaxuleba igeba patara sibrtye-

monakveTebisgan, romelic Tavidan bolomde mijriTaa daserili xazTa

Page 158: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

158

imgvari dinebiT, rom calkeuli xazi Tavis TavSi mTeli gamosaxulebis

plastikur kods atarebs; amasTanave, sibrtye-monakveTis SigniT xazis

gameorebiT miiReba xazTa wyobis ritmuli dineba, riTic gadmoicema

rogorc TviT gamosaxulebis (sagnis) plastikuri xasiaTi, aseve xdeba

sibrtyis wakiTxvac.”166

garda aRniSnuli kompoziciebisa, santa maria de kuintanilas

taZarma Semogvinaxa kidev ori relifuri kompoziciiT Semkuli fila.

rogorc ukve iTqva, dReisaTvis maTi mdebareoba gadanacvlebulia

(sakurTxevelSi devs). erT-erT maTgani warmodgens horizontalur,

marTkuTxa, didi zomis filaze centrSi ormagi SaravandiTmosil,

mamakacis, pirobiTad sammeoTxedSi mibrunebul, naxevarfiguras

[tab.#31e)]. proporciebi kvlav darRveulia. gansakuTrebiT gazrdilia

centraluri figuris Tavi, mogrZo saxis ovaliT, mkacri, gayinuli

gamometyvelebiT. misi erTi xeli saerTod ar Cans, meore ki mkerdis

gaswvriv aqvs moxrili da ganze tolmklava (odnav kideebgaSlili)

jvari upyria. aRniSnuli figura flankirebulia ori angeloziT.

romelTagan erTi, zurgis mxridan, orive xeliT exeba mas (iseve rogorc

`amaRlebis” kompoziciebSi gamoisaxeba xolme, Tumca aq ar gvxvdeba arc

medalioni da arc mandorla), TiTqos, igi miacilebs, warudgens mas

meore angelozs, romelic jvriTve egebeba mas.

rogorc zemoT aRvniSneT, am kompoziciaSic erTmaneTs enacvleba

odnav momrgvalebuli formebi (rogoric aris Tavis ovali, figurebis

mxrebi, Tu angelozebis frenis niSnad gadrekili sxeulebi) da mkveTrad

waxnagovani, xisti formebi (xelis idayvebis Tu frTebis falangebisa da

samosis konturis saxiT). aq vlindeba, rom ostatis winaSe mTavar

gamomsaxvelobiT, eqspresiul Strixs warmoadgens ara momrgvalebuli,

odnav moculobiTi detalebi, aramed swored xisti xazobriv –

kuTxovani monakveTebi.

rac Seexeba meore filis kompozicias, igi Tavisi formatiTa da

zogadi saxiT pirvelis identuria [tab.#31-v)]. gansxvaveba mdgomareobs

imaSi, rom centraluri figura frontalurad aris gamosaxuli,

166 a. oqropiriZe, qarTuli xelovnebis saxviTi enisaTvis, akademia, tomi 6-7, 2006 gv.:5-7

Page 159: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

159

amasTanave, miuxedavad imisa, rom raime saxis xazgamsmeli detali mas ar

axlavs, vfiqrobT, igi qals unda warmoadgendes, radganac Zalian

pirobiTad gadmocemul saxis nakvTebSi odnav qalis ieri SeimCneva,

yelic ufro viwro da `nazia” vidre wina kompoziciis centraluri

figuris mkveTrad mamakacuri ieri. samosis drapirebis aRmniSvneli

Rarebic gansxvavebuli mimarTulebisaa. angelozebis figurebi ki kvlav

igivenairia, uwono gadrekili sxeuliT haerSi SeCerebulan da

frontalur naxevarfiguras orive xeliT exebian.

garda uSualod saxviTi manerisa, CvenTvis sagulisxmoa figuraTa

urTierTmimarTeba. aq, iseve rogorc IX-X saukuneebis qarTul

mqandakeblobaSi, kompoziciis mTavari Semkvreli, siuJetis gamxsneli, Tu

eqspresiis gadmomcemi figuraTa Jestikulaciaa. frontalurad gayinul,

srulebiT umetyvelo saxeebs da uwono, sibrtyobriv sxeulebs

gamomsaxelobas sZens formaTa plastikuri konturi da xelis mtevnebis

rbili modelireba.

ori angeloziT flankirebuli centraluri figuris (macxovris,

jvris) `amaRlebis~ kompozicia, Tavisi cxadi, martivi sqemiT, Cvens

mqandakeblobaSic analogiuria, magram gansxvaveba swored figuraTa

urTierTmimarTebasa da gamomsaxvelobaSia. sainteresoa, rom Cvens

moqandakeebs yovelTvis xiblavdaT angelozTa frTebis xazgasma,

radganac maTi modelireba saSualebas iZleva plastikurad aametyvelos

kompozicia (jvris monastris, safaris miZinebis taZris). santa maria de

kuintanilas taZris mzisa da mTvaris kompoziciebSi ostatma scada

(marjvena) angelozi, Cveulad, ori frTiT gamoesaxa, magram, rogorc

Cans, gamocdileba ar eyo da Sedegi imdenad warumatebeli (sxeulTan

arabubnebrivad `mibmuli”, viwro, xisti da yovelgvar plastikurobas

moklebuli) aRmoCnda, rom mopirdapire angelozic ki (iseve rogorc

danarCen kompoziciebSi) TiTo frTiT warmoadgina. amgvarive

gadawyvetileba miiRo CvenTan yaCaRanis qvajvaris (VIIs.) jvris

amaRlebis kompoziciis ostatma. aq gamosaxulia oTxi angelozis figura

TiTo frTiT. Tumca maT SemTxvevaSi, erTi mimarTulebiT moZravi, xSiri

xazobrivi drapirebaa, rasac srulad esadageba frTis plastikuri

monaxazi da iqmneba maJoruli dinamika.

Page 160: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

160

yovelivedan gamomdinare, Cven vxedavT drosa da sivrceSi Tu

raoden sainteresod viTardeba safasado Semkulobis sistema. xazgasmiT

Cans is Tanxvedri amocanebi rac ostatTa winaSe dgas: yvela skolis

magaliTze aSkaraa sibrtyobrividan nel-nela moculobiT sxeulebze

gadasvla. droTa ganmavlobaSi grafikul stils ferweruli, Suq-

CrdiliT gajerebuli elementebi enacvleba da Sesabamisad, ornamentisa

da reliefuri kompoziciebis roli safasado sibrtyeze izrdeba. Tumca,

Cven vxedavT, sayovelTao tendenciebis miRma, adgilobiv gemovnebaze

daqvemdebarebul, kompoziciur agebas, formaTSegrZnebas, dinamikas, rac

ganapirobebs swored sxvadasxva erovnul skolaTa TviTmyofad

maxasiaTeblebs.

Page 161: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

161

4.1.3 X saukunis qarTuli monumenturi qandakebis

stilisturi maxasiaTeblebi

ukve araerTxel aRvniSneT, qarTuli sataZro xuroTmoZRvrebis

ganviTarebis etapebs Soris, X saukunis mniSvnelovneba. visaubreT

safasado sistemis maxasiaTeblebze da, TavisTavad, masSi monawile

monumentur qandakebazec. magram, vfiqrobT, es ukanaskneli imdenad

mkafio stilisturi niSnebiT gamoirCeva, imdenad naTlad Cans winare

(IXs.) periodis maxasiaTeblebis memkvidreobidan amosvla da amave dros

srulebiT axali Tvisebebis SeZena, rom saWiroa ufro Rrmad

mimovixiloT.

amgvarad, pirvel rigSi ganvixilavT IX saukunis safasado

qandakebis stilistur niSnebs. amisTvis ki moviSveliebT, erTgvar,

`etalonad~ miCneul opizis saqtitoro reliefs (IXs.-is I mesamedi). es

gaxlavT (ori filisgan Semdgari) samfiguriani kompozicia sadac

nalTad Cans, rogorc mxatvruli sametyvelo enis sibrtyobriv-

grafikuli manera, ise garkveuli simboluri niSnebi, rac kompoziciis

gamomsaxvelobiTi struqturis miRma Rrma Sinaarss xsnis [tab.#32-a)].

erT filaze warmodgenilia (warweris Tanaxmad) aSot kurapalati,

gumbaTovani eklesiiT xelSi. rasac qristes marjvena akurTxebs. aq

erTismxriv lakoniuri dasrulebuli kompoziciaa Seqmnili, risi

Sinaarsic srulebiT cxadia, magram filis kideebis odnav amaRlebuli

zedapiris saSualebiT warmodgenili moCarCoeba, makurTxeveli xelis

midamoSi `gaxsnilia~ da amiT migvaniSnebs mis kavSirs meore filasTan.

aq ki gamosaxulia eqvs koncentrirebul TaRze aRsaydrebuli qriste,

romlis apyrobili marjvena xelis mtevanic pirvel filaze akurTxebs

taZars. qristes marjvniv daviT mefis figuraa vedrebis JestikulaciiT.

rogorc Cans, pirveli kompoziciis gavrcoba gvian iqna gadawyvetili.

amitomac, ostati makurTxeveli marjvenis bunebrivad gagrZelebisTvis

qristes figuras SemaRlebaze - 6 TaRze gamosaxavs. am mxriv, daviT mefe,

miuxedavad fexze dgomisa, qristes figuraze dablaa warmodgenili rac

srul SesabamisobaSia qristianul msoflmxedvelobasTan, magram rac

Seexeba aSot kurapalats, ramdenadac igi pirveli filis mTel simaRles

ikavebs, TiTqmis, gautolda uflis gamosaxulebas. svaraudod, am

Page 162: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

162

mizeziT, ostatma gamosavali ipova da meore fila odnav didi zomis

aiRo da amiT saSualeba mieca qriste odnav ufro maRla gamoesaxa. aqve

unda aRvniSnoT, rom qristes figuris gamosaxvas 6 koncentrul `ciur

sferoze~ mniSvnelovani simboluri datvirTvac aqvs. amasTan

dakavSirebiT vaxtang jobaZe aRniSnavs: `msgavsad solomonis

aRmosavluri warmomavlobis saydrisa (Imef.10,18-20), misi saydaric eqvs

koncentrul ciur sferozea damyarebuli. Sesabamisad, meSvide caze

aRsaydrebuli qriste kosmiuri mniSvnelobisaa, viTarca qveynierebis

ufali, kosmokratori, maradis gandidebuli mefe (es.66,1;saqme, 7,49; maT. 5,

34-35).~ 167

v. jobaZes aqve, sqolioSi moyavs ganmarteba: `Svidfeniani cisa da

Svidi planetis idea aRmosavleTidan da saberZneTidan modis. meore

saukunis meore naxevarSi irineosi brZanebda, rom samyaro Svidi ciT

aris garSemortymuli. daaxloebiT imave xanebSi klement aleqsandrelisa

da origenes azriTac samyaro garsSemortymulia Svidi planetiTa da

Svidi ciT. (ix: H.P.L’Orange,The Iconography of Cosmic Kingship in the Ancient world,

Oslo 1953, gv37)~168. am mxriv, Cven vxedavT, rom yoveli saxviTi detalis

safuZvels misi ideur-simboluri Sinaarsi warmoadgens. es ukanaskneli

midgoma Zalian Rrmad iyo gamjdari qarTuli safasado mqandakeblobis

ganviTarebis am etapze (X saukunis CaTvliT), rasac Semdgom

dekoraciuli, wina planze momdinare mxatvruli efeqtebi enecvleba.

frontalurobidan gamomdinare, figurebi erTmaneTTan mxolod

Jestikulaciis xarjze aris dakavSirebuli. am kompoziciis mTavari

dekoraciuli funqciis matarebeli CakveTili xSiri Rarebia, rac

samosTa drapirebis saxiT faravs samive figuras. aq Cans mcdeloba imisa,

rom Rarebis mimarTuleba exmianebodes sxeulis moZraobas, Tumca es

Zalian pirobiTia. gansakuTrebiT TvalSisacemia idayvTan Rarebis odnav

morkaluli saxiT gadmocema.

opizis figuruli gamosaxulebebis stilisturi niSnebi Zalian

mkafiod warmoaCens am periodis qarTul mqadakeblobas. aq gamosaxulia,

darRveuli proporciebis (gansakuTrebiT wverebis saxiT wagrZelebuli,

167 v.jobaZe, adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebi istoriul taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, Tb., 2006 w. gv. 28 168 v. jobaZe, iqve.

Page 163: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

163

gazrdili Tavis ovali da xelis mtevnebi) sibrtyobrivi sxeulebi, saxis

nakvTebis pirobiTi niSnebic ki – nuSis formis Tvalis WrilSi mkveTrad

CakveTili gugebi, warbebis moyvanilobidan Camozrdili cxviris konturi,

Tu didi yurebi – rac aseve saxasiaToa qronologiurad Semdgomi

periodis nimuSebisTvis (dolisyana, kumurdo, safaris miZinebis taZari,

Txaba-erda).

dolisyanas taZris reliefuri gamosaxulebebi, opizis Semdgom,

ganviTarebis mniSvnelovan nabijebs warmogvidgens [tab.#20-d). samxreTi

fasadis figurebi Tu gumbaTis yelze mdebare sumbat mefis reliefi

mocemulia kedlis sibrtyidan sakmaod amozidulad, Tumca kideebis

moumrgvaleblobis gamo, erTgvar, fonis paralelur zedapirs qmnis. amis

gamo, miuxedavad kedlidan damoukidebeli masis SeZenisa, jer kidev ar

aris miRweuli moculobiTobis SegrZneba. Zalian sainteresoa samxreTi

fasadis centraluri sarkmlis aqeT-iqiT warmodgenili, kverTxiTa da

diskoTi aRWurvili, miqael da gabriel mTavarangelozebis figurebi.

maTi Sesamoslis Sesamkobad garda wvrili, kveTili Rarebisa, qveda

arSiebsa da diskoebze punsonebic Cndeba. frTebis damuSavebis mxriv, aq

zeda nawilSi mxolod mZimeebis saxiT mcire Rarebia, xolo qvemoT ki,

erTiani da grZeli, rac frTis formis Sesabamisad xistad odnav aris

gadrekili. aRsaniSnavia, rom figurebis proporciebi SedarebiT

daculia. momrgvalebulad aris modelirebuli mxolod saxis formebi,

mxrebisa da idayvebis moyvaniloba.

rogorc Cans, momdevno periodis Zeglebze aramarto opizis

reliefis figurebis tipaJma, aramed kompoziciurma struqturamac iqonia

gavlena. amis erT-erT magaliTad, safaris miZinebis taZris stoaSi

`daculi” (realurad ki migdebuli) reliefuri gamosaxulebis fragmenti

da aseve inguSeTSi mdebare qarTuli taZris Txaba-erdas reliefuri

kompozicia migvaCnia.

safaris miZinebis taZarSi Semonaxuli reliefuri kompoziciis

fragmenti Zalian sainteresoa da amasTanave srulebiT uyuradRebod

mitovebuli169 [tab.#32-b)]. Cvenamde moRweulia aRsaydrebuli qristes

169 gaugebaria, ratom ar SeiZleba aseTi, Cvenamde moRweuli fragmentebis dacul adgilas ganTavseba, samwuxarod aseTive situaciaa kumurdos karibWeSi figuruli reliefis Zalian saintereso nimuSTan mimarTebaSic. faqti ki erTia, dro da dro maTi dazianeba matulobs.

Page 164: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

164

figura, samwuxarod, Tavis gareSe. Tumca, eklesiis gamosaxulebis

detalze mimarTuli makurTxeveli marjvena da meore xelSi saxareba

misi identificirebisas eWvs ar iwvevs. aq opizis kompoziciis msgavsad

aris gamosaxuli makurTxeveli marjvenas utrirebulad gazrdili

mtevani, saxarebis meore xeliT qvemodan pyroba, amasTanave saydris

`sazurgis” detalic ki. Cven mxolod am CamoTvlili fragmentebis

mixedviT SegviZlia vimsjeloT da warmovidginoT, rom taZris modelis

detalis arsebobis Sesabamisad, qristes winaSe warmsdgari iqneboda

meore figura. rac Seexeba iyo Tu ara es yovelive mTlianobaSi

samfiguriani kompozicia, amis mtkicebisgan Tavs SevikavebT, radganac

aranairi xelmosaWidi detali ar gvaqvs. Tumca, miuxedavad amisa, yvela

CamoTvlili niSnis mixedviT, srulebiT logikuria am ori reliefis

erTmaneTTan dakavSireba.

stilisturi TvalsazrisiT, safaraSi qristes figuris samosis

zedapiris Semamkobeli xazovani modelireba odnav gansxvavebul ritms

gvTavazobs. aq mxridan dabla eSveba odnav plastikurad gadrekili,

ganmeorebadi Rarebi. makurTxeveli marjvena ufro Txeli, sxeulTan

mimarTebiT ufro proporciulia. Tumca, uSualod mtevani mainc

gazrdilia zomaSi. rac Seexeba fexebs, reliefis zedapiri Zalian

dazianebulia da rTulia dabejiTebiT ramis Tqma, Tumca fragmentebis

mixedviT, SegviZlia vivaraudoT, rom aq opizis identurad iyo

warmodgenili ovaluri Rarebis wyeba. ra Tqma unda, rTulia, imis Tqma

Tu saerTod romel taZars ganekuTvneboda aRniSnuli reliefuri

kompoziciis es fragmenti, magram gansakuTrebiT makurTxeveli xelis

moculobiTi, fonidan Zlierad amoziduli, momrgvalebulad

damuSavebuli formebi, amasTanave eqspresiulad gazrdili detali,

SenarCunebuli grafikul-xazobrivi modelireba – mas X saukunis

qmnilebad warmoaCens.

rac Seexeba inguSeTis taZar Txaba-erdas dasavleT fasadze

warmodgenil kompozicias, masze ufro metis Tqma aris SesaZlebeli

[tab.#32-g)].

Txaba-erdas Sesaxeb istoriis SeswavlisTvis gansakuTrebiT

Page 165: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

165

mniSvnelovania giorgi CubinaSvilis naSromi170 da aseve, givi RambaSiZis

araerTi kvleva171. cnobebi aRniSnuli taZris Sesaxeb gabneulia agreTve,

Crdilokavkasiel da rus mkvlevarTa naSromebSic.

aRsaniSnavia, rom Txaba-erdas qarTuli kulturisadmi mikuTvnebaze

aravin davobs, Tumca azrTa sxvadasxvaobas misi daTariReba iwvevs, rac

IX saukunidan – XII-XIVsauknemde meryeobs172. azrTa amgvar sxvadasxvaobas

iwvevs taZris araerTgzisi gadakeTeba da aRniSnulis Sedegad, mravali

samSeneblo periodis maniSnebeli detalebis gaCena.

g. CubinaSvili taZris dawvrilebiTi analizis safuZvelze gamoyofs

sam samSeneblo periods: VIII-IXss.; X_XI saukuneebis mijnas da XV_XVI

saukuneebs173. mis azrs iziarebs givi RambaSiZec, Tumca igi, taZris meore

samSeneblo periods ufro akonkretebs Xs-is-II naxevriT, xolo mesame

samSeneblo periods XIII-XIV saukuneebiT Semofarglavs174.

drois aseT xangrZliv monakveTSi warmoebuli mudmivi aRdgeniTi

samuSaoebi mowmoben taZris, rogorc sulieri keris, mniSvnelovan rols.

cnobilia, rom Txaba-erda iyo ara mxolod saeklesio msaxurebis

Casatarebeli adgili, aramed mas hqonda saxalxo krebis, saTemo

Sesakreblis daniSnelebac da amasTan ukve gamahmadianebuli mosaxleobac

ki, mas Tayvans scemda, rogorc wminda adgils.

taZris istoriis Sesaswavlad gansakuTrebulad Rirebulia

Semonaxuli asomTavruli warwerebi, sadac ixsenieba qarTveli saeklesio

moRvaweebi: episkoposi giorgi (Xs.); kaTalikosi arseni II (955-980) da

melqisedek I (XI s-is I nax.).

Txaba-erdas ukanaskneli sarestavracio samuSaoebi adgilobrivi

inguSi ostatebis mier ganxorcielda. maT aRadgines mxolod taZris

centraluri nawili, ris gamoc taZarma Seicvala Tavisi pirvandeli

struqtura.

amgvarad, Cven amJamad saxeze gvaqvs zeaziduli darbazuli tipis

170 Г.Н.Чубинашвили, Вопросы истории искусства, исследования и заметки, Т. II, Тбилиси, 2002. 171 Г.Г. Гамбашидзе,Три лапидарные надписи епископа Георгия (X в.) из христианского храма Ткобя-Ерда

(Ингушетия), Археология, этнология, фольклористика Кавказа, Тбилиси, 2004. 172 Д.В.Белецкий, А.Ю.Казарян, Храм Тхаба-Ерды, Переплетение архитектурных традиций в Горной

Ингушетии, http://niitag.ru/info/doc/?244 (20.05.2014) 173 Г.Н. Чубинашвили К вопросу о культурных связях Грузии и Ингушетии. Тезисы докладов X сессии отдела общественных наук Академии наук Грузинской ССР. Тбилиси, 1941. 174 Г. Гамбашидзе К вопросу о культурно-исторических связях средневековой Грузии с народами Северного Кавказа, II международный симпозиум по грузинскому искосству. Тбилиси, 1977

Page 166: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

166

taZari aRmosavleTiT naxevarwriuli afsidiT, maSin rodesac,

Tavdapirvelad igi warmoadgenda sameklesian bazilikas sammxrivi

garsSemosavleliT. pirvandeli mSeneblobidan SemorCa aRmosavleTi

fasadis Sewyvilebuli, reliefebiT Semkuli sarkmeli, samxreTi kedlis

aRmosavleTi nawili, aseve dasavleTi kedlis fragmentebi da CrdiloeTi

garsSemosavlelis TaRedis xuTi oTxkuTxa sveti. aRdgeniTi samuSaoebis

Sedegad, TiTqmis, SeuZlebelia safasado Semkulobis saerTo sistemis

erTobliobaSi warmodgena, magram monumenturi mqandakeblobis

ganviTarebis TvalsazrisiT, es Zegli mainc Zalian saintereso monacemebs

iZleva. mniSvnelovania aseve taZris Sida sivrceSi, konsolebsa da

calkeul filebze warmodgenili angelozebis, adamianTa da cxovelTa

reliefuri gamosaxulebebis arseboba.

gansakuTrebulad mniSvnelovania dasavleT fasadze warmodgenili

saqtitoro reliefuri kompozicia, romelic fasadis sibrtyeze

dominantur rols asrulebs da ideur-mxatvrul aqcentad gvevlineba

[tab.#32-g)]. man samwuxarod, Cvenamde Zlier nakluli saxiT moaRwia.

fasadis centrSi qvis filebiT kedlis sibrtyidan sakmaod amoziduli

TaRia Semowerili, swored igi Semofarglavs SemorCenil figurul

gamosaxulebebsa da ornamentuli motivebiT Semkul fragmentebs. aq

warmodgenilia centrSi saydarze mjdomi macxovari da mis marjvniv

fexze mdgomi figura, romelsac cal xelSi maxvili uWiravs, meoreSi ki

qristesken mimarTuli jvari. unda aRiniSnos, rom dReisaTvis

gamosaxulebebi erTgvarad Sekowiwebuli saxiT aris warmodgenili, anu

srulebiT darRveulia Tavdapirveli kompoziciuri ganlageba, ris gamoc

gamodis, rom qristes saydarze mjdomi figura bevrad ufro dablaa

warmodgenili, vidre fexze mdgomi figura, rac srulebiT ewinaaRmdegeba

yovelgvar SesaZlo ikonografiul sqemas. SesaZlebelia aq swored

opizis saqtitoro reliefis msgavsad, qristes saydarze mjdomi figura

eqvs `ciur” TaRze yofiliyo aRmarTuli. am SemTxvevaSi igi Cveuli

sidiadiT iqneboda warmodgenili da ara ise uxerxulad, rogorc

amJamad175.

qristes marcxniv myofi gamosaxuleba dakargulia, Tumca

175 m.gunia, sataZroMreliefuriFfiguruli gamosaxulebebi, maTi roli da mxatvruli xasiaTi kavkasiis xuroTmoZRvrul skolaTa konteqstSi. kavkasiologTa II saerTaSoriso simpoziumi, moxsenebaTa masalebi, 2010w. noemberi

Page 167: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

167

mkvlevari d. belecki aRniSnavs, rom igi aRmoaCines soflis SemogarenSi.

misi aRweriT176, igi asaxavs wverosani mamakacis fexze mdgom figuras,

romelsac olari mosavs. mis TavTan SemorCenilia asomTavruli warwera

“giorgi episkoposi”, romelsac g. RambaSiZe kveteris episkoposTan

aigivebs, xolo paleografiuli niSnebiT warweras X-s-is II naxevriT-XI

saukunis dasawyisiT aTariRebs177. garda aRniSnuli figuruli

kopoziciisa, Txaba-erdaze daculia kidev araerTi figuruli

gamosaxuleba, aseTia aRmosavleTi fasadis timpanSi lomebTan mebrZoli

samsonis figura da aseve taZris modeliT warmodgenili figura qristes

winaSe.

miuxedavad mravali danaklisisa, Cven SegviZlia stilisturi

analiziT aRniSnuli figurebi mivakuTvnoT qarTuli monumenturi

mqandakeblobis ganviTarebis im periods, rodesac figuraTa

moculobiTobis miRweva mniSvnelovan sakiTxad dgeba. aq xazgasmiT aris

naCvenebi X saukunis miswrafeba_ dasZlios wina periodis sibrtyobrivi

xazobrivoba da moculobiT sxeuls miaRwios. swored am mizniT, aq

figurebi Zlier aris amoziduli fonidan da sxeulis garkveul

detalebSi simrgvalis miniWebiT moculobiTi forma iqmneba, Tumca mainc

mkveTrad aRiniSneba darRveuli proporciebi, rac gardamavali

periodidan moyolebuli X saukunes, TiTqmis, bolomde gasdevs. figuraTa

Tavebis formiT, (wverebis xazgasasmelad) qvemoT dagrZelebuli saxis

ovaliT da, rogorc vTqviT, kompoziciuri ganlagebiTac ki, igi axlo

paralels povebs opizis zemoT ganxilul reliefTan (IXs-is I nax.).

am ori kompoziciis erTmaneTTan SedarebiT SegviZlia davinaxoT,

Tu rogor TandaTanobiT icvleba da viTardeba saxviTi ena saukunidan

saukunemde. opizis gamosaxulebebi odnav aris amaRlebuli fonidan da

mkveTrad sibrtyobriv-grafikuli niSnebiT xasiaTdeba, Txaba-erdas

gamosaxulebebi ki mkveTrad aris fonidan amoziduli da formaTa

kideebis momrgvalebiT sakmaod moculobiTi sxeuli iqmneba. amasTanave,

(marjvena figuris magaliTze) zedapiris modelirebisas ar ikargeba

176 Д. Белецкий, А.Ю. Казарян, Храм Тхаба-Ерды, Переплетение архитектурных традиций в Горной Ингушетии, http://niitag.ru/info/doc/?244 (20.05.2014) 177 Г. Гамбашидзе Три лапидарные надписи епископа Георгия (X в.) из христианского храма Ткобя-Ерда

(Ингушетия), Археология, этнология, фольклористика Кавказа, Тбилиси, 2004.

Page 168: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

168

xazobrivi dinamikis farTod gamoyeneba, rac gamoixateba samosis

`drapirebis” saxiT warmodgenili vertikaluri da diagonaluri mWidrod

ganmeorebadi CakveTili RarebiT. amasTanave ostats gamiznulad Semoaqvs

am yovelivesTan Sepirispirebuli, horizontaluri, xisti, amoburculi

xazebi - kabis wawvetebuli kalTis, marcxnidan marjvniv (mayureblis

xedidan) sxeulis gadamkveTi xmlis da, sapirispirod mimarTuli, meore

moxrili xelis idayvis saxiT.

es ukanaskneli Strixebi vlindeba aseve vales taZris aRmosavleTi

fasadis centralur samfigurian kompoziciazec. gansakuTrebiT ki

marjvniv gamosaxuli angelozis sxeulis modelirebis TvalsazrisiT. aq

warmodgenilia analogiuri xazobrivi dinamika: rac zeda nawilSi -

mxrebidan diagonaluri mimarTulebiT erTmaneTs gadakveTs da samkuTxa

sayelos warmoqmnis, xolo qvemoT iSleba, trapeciul konturSi

Cawerili, vertikaluri, odnav gare kideebisken mimarTuli Rarebi. am

yoveliveze ki, mkafio maxvilis saxiT, welis midamoSi sxeulis

gadamkveTi, RmrTismSoblis centraluri figurisken mimarTuli,

disproporciulad wagrZelebuli xelis idayvis horizontaluri xazia

mocemuli. ris ritmul gameorebasac kabis qveda kidis xisti,

sworxazovani daboloeba warmoadgens. sainteresoa, rom es saxasiaTo

niSani gvxvdeba aseve espanur preromanul reliefur qandakebaSic,

gansakuTrebiT ki, santa maria kuintanila de las vinias taZris

magaliTze.

Cvens mier ganxilul yvela magaliTSi samfiguriani kompoziciaa

warmodgenili, sadac personaJebi TavianTi gayinuli, statikuri,

frontaluri pozebiT, opizis reliefis msgavsad, erTmaneTTan mxolod

JestikulaciiT arian dakavSirebuli, Tumca formis modelirebis kuTxiT,

IX saukunis ZeglTan, mkveTr sxvaobas amJRavneben.

opizis saxasiaTo jgufs, garkveulwilad, uerTdeba safaris

miZinebis taZris X saukunis II naxevris mSeneblis figurac178, romelic

kidev ufro naTlad asaxavs mqandakeblobis ganviTarebaSi warmodgenil

Zvrebs, rac moculobiTobas da figurebis moZraobis, SedarebiT,

ganTavisuflebas gulisxmobs [tab.#32-b)].

178 m.gunia, safaris miZinebis taZari, samagistro naSromi, (xelnaweris uflebiT),

ap.quTaTelaZis Tbilisis samxatvro akademia, Tb.2007w.

Page 169: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

169

miZinebis taZris safasado dekorSi gansakuTrebuli adgili ukavia

reliefur gamosaxulebebs. ramdenadac taZris mTavari Semamkobelia

dekoraciuli sartyeli karnizis saxiT, swored mis kuTxeebSia

ganTavsebuli figuruli reliefebic, romelTagan umTavresi adgili anu

sakurTxevlis mxare qvaze momuSave ostats aqvs daTmobili, xolo

dasavleTi fasadis kuTxeebi ki angelozebs. ostatis figura

gadmocemulia muxlebSi moxrili, marjvniv mimarTuli, Tavi ki fasSia

gamosaxuli. figura fexmoyrils ufro hgavs, anu cal muxlze

Camuxluls, rogorc locva-kurTxevis aRebis niSnad uflis winaSe. amiT

igi mogvagonebs mcxeTis jvris reliefze qobul-stefanozis muxlmoyril

gamosaxulebas macxovris winaSe. maTi moZraoba TiTqmis erTnairia,

magram Tu qobul-stefanozs vedrebis niSnad aqvs xelebi gawvdili,

ostats qvis blokze uros dasartymelad. TiTqos, misi vedreba uSualod

muSaobis procesis TanxlebiT xdeba.

miZinebis taZris ostatis figura Tavisi zogadi maxasiaTeblebiT,

gansakuTrebiT Tavis gamosaxulebiT, Zalian axlos dgas opizisa da

Txaba-erdas reliefebTan. Tumca, aSkaraa figuris moZraobis bevrad

ufro Tavisufali gadmocema da aseve sxeulis moculobiTi formebis

ufro TvalsaCino miRweva, gansakuTrebiT qveda kidurebis SemTxvevaSi,

romelic, TiTqmis, horeliefurad aris mocemuli. aRsaniSnavia isic, rom

eqspresiulad gazrdili detalebi- kvlav aqtiurad gamoiyeneba, es ki

mowmobs imas, rom mxatvruli gemovneba, saxviTi ena jer kidev igive

rCeba, Tumca mimdinareobs ganviTarebis gzaze formis ganTavisufleba,

plastikurobisa da moculobiTobis SeZena. es tendencia ki, rogorc

zemoT ukve aRvniSneT, X saukunis meore naxevridan iwyeba da XI

saukunisTvis gansakurebul xarisxs aRwevs.

am kuTxiT, qarTuli safasado mqandakeblobis am periodis

mniSvnelovani Zeglia qoroRo (mTiuleTi) [tab.#32-d)]. taZarTan mTavari

misadgomi dasavleTiTaa, amitom mTavari Semkuloba swored aq aris

koncentrirebuli, rac lavgardanis gayolebaze warmodgenil siuJetur

kompozicias moicavs. aq qvis TiTo filaze TiTo kompoziciaa

gamosaxuli. cikli qanobTa qveda kuTxeebidan iwyeba da zustad centrSi

mTavrdeba RmrTismSoblis xelgaSlili figuriT, romlis wiaRSic yrmis

Page 170: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

170

saxea Cawerili. frizuli kompozicia asaxavs taZris mSeneblobis da

kurTxevis process.

aq xazi aqvs gasmuli mSenebelTa mZime Sromas, gansakuTrebiT qvis

zidvas_ iqneba es marxiliT, kacebis mier zurgiT, Tu Tokis saSualebiT

maTi `gaCoCebiT~. asevea asaxuli duRabis momzadebisa da qvis damuSavebis

procesic. bolos taZris kurTxeva da qtitoris mier RmrTismSoblisTvis

taZris mirTmeva.

yvela am scenaSi zustad aris gadmocemuli moqmedebis Sesabamisad

figuris moZraoba. uSualod qvaze muSaobis kompoziciaSi gamosaxulia

ori figura erTmaneTis mopirdapired. erTs ukve qvis blokze aqvs

dacemuli samuSao iaraRi. am procesSi fexze dgas da mxolod mxrebSia

mkveTrad moxrili. meore figuras iaraRi moqneuli aqvs. mas mxrebi

maRla aqvs aweuli, Tavi gverdiT gadaxrili da muxlebSi odnav

moxrilia. reliefebis gamomqandakebeli, TiTqmis, yvela figuras ara

marto bunebriv moZraobas aniWebs, aramed Tavis mimarTulebac

SeZlebisdagvarad bunebrivia. marTalia, arc erTi figura TaviT

profilSi ar aris gadmocemuli, magram xSir SemTxvevaSi sam meoTxedSia

motrialebuli an gadaxrilia da es aZlierebs namdvilobis SegrZnebas.

stilisturi TvalsazrisiT qoroRos reliefebi ukavSirdeba

qandakebis ganviTarebis X saukunis maxasiaTeblebs. sadac mZime, masiuri

figurebi fonidan gamoiyifa Zlier amoburculi reliefiT, rac

moculobiTobis SegrZnebas qmnis. Tvals xvdeba disproporciuloba:

didi Tavi, patara terfebi, wagrZelebuli xelebi. Tumca, amasTanave Cans

sxeulis SeboWilobisgan gaTavisflebis tendencia, moZraobis ufro

Tavisufali gadmocema.

qoroRosTan SedarebiT safaris ostatis mizans warmoadgens ara

taZris Senebis `moyola”, aramed mSeneblis figurisTvis, erTgvarad,

simboluri saxis miniWeba - magaliTad, rogorc es aris sveticxovelze

`didostatis marjvenis~ saxiT. Zalian xSirad gamoisaxeba qtitori

romelic taZars miarTmevs macxovars an RmrTismSobels. aq ki,

gadmocemulia uSualod mSeneblis mier misi `xelobis~ miZRvna.

Tu safaris miZinebis taZris mSeneblis gamosaxulebaSi, foni Tavis

rols mkveTrad asrulebs, dasavleTi fasadis karnizis kuTxeebSi,

uSualod kexze warmodgenili angelozebis SemTxvevaSi, misi arseboba,

Page 171: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

171

TiTqmis, srulebiT ugulvebelyofilia [tab.#32-e)]. aq karnizis marjvena

kuTxeSi warmodgenilia, kumurdos msgavsad, vedrebis niSnad

xelebapyrobili angelozi. meore kuTxeSi ki angelozi aseve

xelebapyrobili, Tumca eqvsfrTedi. anu, aq mocemulia sxvadasxva

ierarqiis angelozebi. orive maTgani wverosania - rac rogorc batoni

levan rCeuliSvili TrialeTis axalqalaqis (taSbaSi) taZarze

gamosaxuli angelozis figuris ganxilvisas aRniSnavs179, sakmaod iSviaT

tips warmoadgens.180

figurebi imdenad moculobiTad aris gamoqandakebuli rom sami

ganzomilebis STabeWdilebas tovebs, es gancda kidev ufro mZafrdeba

eqvsfrTed angelozTan mimarTebiT, radganac gamosaxulebis wels

qvemoT nawili srulebiT mrgvalia da gverdidan Sexedvisas gamWolad

Cans sivrce. sxva yvelafers rom Tavi davaneboT, marto am aspeqtiT es

gamosaxuleba Tavisi epoqisTvis udides naxtoms warmoadgens da

srulebiT axal sityvas ambobs qarTuli monumenturi qandakebis

ganviTarebis istoriaSi.

ori momijnave raionis – mesxeTisa da javaxeTis erTi epoqis

qmnilebebs erTmaneTs Tu SevadarebT, warmoCndeba ostatTa Zalian Rrma

SemoqmedebiTi potenciali. miZinebis taZarSi warmodgenilia erT

SemTxvevaSi, marTalia blokuri, nakleb danawevrebuli figura, magram

zedapiris kveTas micemuli aqvs ufro meti siRrme da formis uSualod

`gamoyvanis” funqcia (gansakuTrebiT frTebis mxatvruli gadawyvetis

TvalsazrisiT). kumurdoSi ki, Rarebs mxolod gamoburculi sxeulis

`dafarvis~ funqcia aqvs. aRsaniSnavia isic, rom Tu miZinebis taZris

SemTxvevaSi orive angelozis gamosaxulebaze gansakuTrebul aqcents

frTebi warmoadgens, aq isini erTgvarad `miCqmalulia~ ostati ar

iyenebs mis `efeqtur gamomsaxvelobas~, radganac yuradReba mimarTuli

aqvs uSualod figuris sxeulis masis warmoCenaze.

amgvarad, kumurdos angelozebi TavSekavebulia, mkacri da

figurebi srulebiT statikuria, rasac, rogorc aRvniSneT, amZafrebs

CamoSvebuli frTebi. safaras SemTxvevaSi, piriqiT, SeigrZnoba swored

179 l. rCeuliSvili, rat erisTavT-erisTavis nageboba TrialeTis axalqalaqSi, qarTuli xelovneba, 7A , Tb., 1971w., gv:121-122 180 kumurdos karibWis angelozTagan erT-erTze SeimCneva wverosnoba, Tumca qvis zedapiri imdenad gadacrecilia, rom amas dabejiTebiT ver vityviT.

Page 172: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

172

dinamika, rac kidev erTi axali sityvaa epoqis farglebSi. marTalia

orfrTed angelozSi es mxolod miniSnebiTaa gamoxatuli, radganac

figura kvlavac frontalurad da statikuri orantis dgomiT aris

warmodgenili, magram gaSlili masiuro frTebi mkveTr maxvils qmnis da

aqtiurad iRebs monawileobas mxatvrul saxeSi. amasTan figuris

ganTavseba karnizis kuTxeSi, anu garkveulwilad dabla gadmoxrilad,

xels uwyobs `frenis~ efeqtis Seqmnas. eqvsfrTedi angelozi ki, am

mxriv, srulebiT unikaluria. marTalia, aq darRveulia frTebs Soris

logikuri kavSiri da, ra Tqma unda, sxeulis proporciebi TuU

anatomiuri agebulebis normebi, magram es ar qmnis raimegvar

diskomforts. aq ostatobis xarjze, srulebiT harmoniulad aris

warmodgenili sxvadasxva doneze aziduli, gaSlili Tu CamoSvebuli

frTebi da, amasTan, angelozis, TiTqmis uwono, Txeli sxeuli, vedrebis

niSnad apyrobili xelebi gazrdili mtevnebiT da aseve odnav gazrdili

zomis Tavi. aRsaniSnavia, rom Tu zemoT CamoTvlili yvela angelozis

figuras gaaCnia, marTalia Zalian momcro, Txeli fexebi, magram maTi

arseboba yovelTvis xazgasmulia, am SemTxvevaSi ostati qveda frTebs

ise Semokecs, rom samosis kideze gadmodis da amiT, swored frenis,

uwonobis xazgasasmelad srulebiTac ugulvebelyofs fexebis

gamosaxvis saWiroebas.

sainteresod aris gamosaxuli safaris orive angelozis samosis

drapireba - mxrebidan dabla eSveba morkaluli Rarebis mwkrivi, rac

qmnis iseT SegrZnebas, TiTqos es aris samosze zemodan mxrebze

dafenili Sesamoslis ovaluri Targis detali. angelozTa am ori

figuris erTmaneTTan Sedarebisas ikveTeba principuli sxvaoba, (rac

safaris miZinebis taZris dekoraciul elementebSi araerTgzis Cndeba,

iqneba es karnizTa ornamentaciisas, Tu interierSi pilastrebis

Semkulobisas). aq xazgasmiT Cans srulebiT gansxvavebuli midgoma

sakiTxisadmi. Tu pirvel SemTxvevaSi ostati umTavresad cdilobs

warmoaCinos moculobiTi figura, Tundac blokuri saxiT da Zlier

gamokveTs TiToeuli bumbulis formas_ meore SemTxvevaSi, moculobiTi,

mrgvali sxeuli gaTavisuflebulia simZimisgan da srulebiT ikargeba

masiuroba, monumenturoba da win modis msubuqi dinamikuri `moZraoba~.

ostati ar uSindeba frTebis simravles da Tamamad aformebs maT

Page 173: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

173

ubralod gawafuli xelis Tavisufali muSaobiT. TiTqos, aq xdeba ori

xelovanis urTierTdapirispireba. erTi_ romelic kargi `mowafea~ da

ise asrulebs TiToeul detals, rogorc is saerTod gamoisaxeboda,

rogorc unaxavs da rogorsac igi Tvlis rom unda iyos. xolo meore

SemTxvevaSi ki, Semoqmedi ostati, romelic muSaobisas srulebiT

Tavisufalia. aqve xazi unda gaesvas im faqts, rom isini erTsadaimave

safuZvlidan amodian, erTidaigive mocemuloba aqvT, erTidaigive

epoqaluri niSnebi axasiaTebT, Tumca gansxvaveba uSualod subieqtur

midgobaSi da SemoqmedebiTobaSia. samagistro kvlevaze muSaobisas,

dakvirvebam migviyvana im azramde, rom interieris samxreTi kedlis

Semkuloba, aRmosavleTi karnizis marjvena qanobi da orfrTedi

angelozis gamosaxuleba niWier Segirds ekuTvnis. CrdiloeTi kedlis

pilastrebis, aRmosavleTi sarkmlis, mSeneblisa da eqvsfrTedi

angelozis gamosaxulebebi da karnizebis danarCeni Semkuloba,

miuxedavad gansxvavebuli formebisa, ostatis naxelavi unda iyos“ 181.

aqedan, erTimxriv, daskvnis gamotana SeiZleba, rom kumurdos

gamosaxulebebi ufro adreulia vidre miZinebis taZrisa, magram

meoremxriv isic unda aRiniSnos, rom maT Soris gansxvaveba, dasaSvebia

regionaluri skolis gemovnebidan gamomdinare CaiTvalos, radganac

kumurdos xuroTmoZRvari safasado gaformebis sistemis bevrad ufro

rTul da ganviTarebul, mravalferovan suraTs gvTavazobs, sadac

reliefur figurul gamosaxulebebs moxerxebulad svavs fasadTa

mxatvrul-kompoziciur qargaSi.

kumurdos taZarma angelozis erTi saintereso nimuSic Semogvinaxa

[tab.#14-v)]. adgilobriv mosaxleobas,182 taZris sxvadasxva daniSnulebiT

gamoyenebis mizniT, saTavsebis araerTgzis miSeneba-CaSenebis

paralelurad- Sida sivrceSi Crdilo-dasavleT mxares, savaraudod,

somxuri taZrebisTvis damaxasiaTebeli, kedelSi CaSenebuli embazi

mouTavsebiaT, romlis marjvena mxaresac Casmulia angelozis

reliefuri gamosaxuleba. figura stilisturi niSnebiT X saukunes

ganekuTvneba. igi, sxva yvela CamoTvlil nimuSTagan gansxvavebiT,

mkerdTan xelisgulebis SeerTebiT vedrebis saxiT aris warmodgenili.

181 m. gunia, safaris miZinebis taZari, samagistro naSromi, xelnaweris uflebiT, Tbilisis saxelmwifo samxatvro akademia, 2007w. 182 kumurdos mosaxleobas mTlianad eTnikuri somxebi warmoadgenen.

Page 174: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

174

aRsaniSnavia, rom es figura amave taZris, ukve aRwerili, angelozebis

msgavsad `milisebri~ formiT srulebiTac ar aris Seqmnili. igi

amozidulia fonis zedapiridan, magram es cerad kveTis saSualebiT,

erTgvarad, TandaTanobiT aris ganxorcielebuli. Tu, ZiriTadad, am

periodisTvis damaxasiaTebelia uSualod formis gamokveTa da Semdgom

misi RarebiT gaformeba, aq frTebis gamosaxvisas ostati, TiTqos,

perspeqtivas qmnis da frTis Semadgenel `bumbulebs~ uSualod fonis

zedapiridan iwyebs da Semdgom Tanmimdevrulad amaRlebs reliefs.

Tumca, Sesamoslis qveda kidis mkveTri horizontaluri xazovaneba da

fonisadmi marTobuli kveTa da, aseve, CakveTili xazebis saSualebiT

drapirebis pirobiTi warmodgena am figuras X saukunis sxva nimuSebis

gverdiT ayenebs. sainteresoa isic, rom aq ostati sxvadasxva

mimarTulebis RarebiT cdilobs warmoaCinos Sesamoseli. welszemoT,

mxrebidan daSvebuli morkaluli Rarebia (msgavsi miZinebis taZris

eqvsfrTedi angelozisa). rac Seexeba frTebis damuSavebas_ isini,

erTgvarad, dasaxsrulia mokle Semadgeneli nawilebisgan, mxolod

bolo nawili Sedgeba SedarebiT grZeli Rarebisgan. am yoveliveTi igi

sakmaod gansxvavdeba amave taZris, Cven mier ganxiluli, sxva

nimuSebisgan da aseve interierSi gumbaTis trompebSi gamosaxuli

qtitorebis figurebisgan.

reliefuri qandakebis ganviTarebis X saukunis II naxevrisTvis

arsebuli yvela monapovari gansakuTrebuli didostatobiT aris

warmodgenili oSkis taZarSi [tab.#33]. mis fasadebze mocemuli

calkeuli figurebi Tu rvawaxnaga svetis mravalfiguriani Semkuloba

gvTavazobs plastikurad naqandakeb, moculobiT sxeulebs, sadac

samosis miRma sxeulis simkvrive SeigrZnoba. angelozebis

gamosaxulebebi Semosilia farTo nakecebiani SesamoseliT, rac

mocemulia ukve ara grafikuli RarebiT, aramed qvis zedapiris

damuSavebiT miRebuli drapirebis saxiT. oSkis angelozebis TiToeul

gamosaxulebaSi daculia proporciebi, aq aRar Cans eqspresiulad

gazrdili detalebi da mTavari gamomsaxvelobiTi efeqti uSualod

formis ZerwviT, TiToeuli komponentis modelirebiT miiRweva. am mxriv,

Cndeba STabeWdileba, TiTqos, qanakebis ganviTarebis mimdinare xerxebiT

ganswavluli ostati etalonad irCevs elinisturi formaTSegrZnebiT

Page 175: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

175

gajerebul nimuSebs, rogoric iyo, saukuneebiT adre Seqmnili, mcxeTis

jvris taZris reliefebi da amasTanave bizantiuri mcire plastikis

magaliTebi.

amgvarad, Cven SegviZlia, X saukunis II naxevris farglebSi,

retrospeqtiulad davinaxoT reliefuri qandakebis saxviTi enis

cvalebadoba da ganviTarebis etapebi. am mxriv, dolisyanas

gamosaxulebebi sawyisad unda miviCnioT, sadac jer-kidev sibrtyobriv-

xazobrivi modelireba mTavari gamomsaxvelobiTi xerxia; kumurdoSi

xazgasmulia moculobiTi, momrgvalebuli sxeulis dominantoba, Tundac

is iyos daunawevrebeli da erTiani blokuri saxis. anu, iseve rogorc

qarTul Wedur xelovnebaSi, sibrtyobrioba mkveTri moculobiT icvleba.

amis naTeli magaliTia IX saukunis zarzmis feriscvalebis xatis,

srulebiT sibrtyobriv-grafikuli sxeulis formebidan, iSxnis

sawinamZRvro jvris (973w.) jvarcmuli macxovris gamosaxulebamde

warmodgenili ganviTreba. Tu zarzmis xats srulad qmnis xazobivi

dinamika, iSxnis jvari axdens moculobiTi formis demonstrirebas, sadac

srulebiT ugulebelyofilia sxeulis nawilTa anatomiuri moyvanilobis

diferencirebuloba da amasTanave umaRles xarisxSia wamodgenili

eqspresiuli gamomsaxveloba, rac ostatis did niWze metyvelebs. safaris

miZinebis taZarSi ki moculobiTobasTan erTad formiseuli dinamikac

Semodis. xolo, oSkSi ganviTarebis es xazi maqsimalur niSnulamde midis

da erTgvari, elinisturi mqandakebobis xasiaTis reminiscenciiTa da

bizantiuri mcire plastikis nimuSebis, mcxeTis jvris reliefebis darad,

daxvewili, mSvidi, natifi gamosaxulebebi iqmneba.

Page 176: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

176

daskvna

winamdebare kvlevis Sedegad mkafiod gamoCnda, Tu qarTuli

saeklesio xuroTmoZRvrebis ganviTarebis gzaze, ramdenad saintereso da

mniSvnelovani periodia X saukune. am periodis ostatebma klasikuri da

Ziebis periodSi dagrovebuli gamocdileba, epoqis suliskveTebis

Sesabamisad warmoaCines da saRvTo didebulebis gancdiT, sazeimo ieriT

gaajeres. am faqtorTa saukeTesod warmomCen magaliTad gvesaxeba 964

wliT daTariRebuli kumurdos taZari, romlis SeswavliT, Cven kidev

ufro Rrmad SevigrZeniT am periodis sataZro xuroTmoZRvrebis arsi.

rac gulisxmobs ara ubralod salocav Senobas, an mxolod qveynis

didebulebis warmomCen grandiozul nagebobas, aramed yovelives

sinTeziT, qristianuli religiis mTavari swavlebebis damtevi

simboloebiT Seqmnil arqiteqtonikur Tu dekoraciul sistemas.

qarTuli xuroTmoZRvrebis safasado Semkulobis saerTo niSnebis

ganxilviT, kidev erTxel davinaxeT masSi aRbeWdili erovnuli xasiaTi,

gemovneba da temperamenti, riTic naTlad gansxvavdeba sxvadasxva qveynis

xuroTmoZRvruli skolebis erovnuli niSnebisgan, iqneba es bizantiuri

arqiteqtura, somxuri, rusuli, Tu dasavleT evropis romanuli stilis

arqiteqtura. qarTulma xuroTmoZRvrulma skolam, taZarTa eqsterieris

warmosaCenad, garda uSualod mosapirkeTebeli masalis zedmiwevniT

SerCeva-damuSavebisa, droTa ganmavlobaSi, didi yuradReba miapyro

dekoraciul elementTa farTod gamoyenebas. ornamentuli Tu

reliefuri figuruli gamosaxulebebi sul ufro Seesisxlxorca

qarTul sataZro xuroTmoZRvrebas da misi erT-erTi mTavari

maxasiaTebeli gaxda. ramdenadac qarTuli xuroTmoZRvrebis mTavari

saxasiaTo niSania proporciaTa Tanafardoba, msubuqi zeswrafva,

safasado Semkulobac am mimarTulebas eqvemdebareba da mTavari

aqcentebiT centralur, vertikalur RerZze iyris Tavs.

samecniero literaturaze dayrdnobiT, ganvixileT qarTuli

arqiteqturis ganviTarebis etapebis maxasiaTeblebi da kidev erTxev

warmovaCineT X saukunis II naxevaris Zeglebi romlebic qmnian gardamtex

periods, rodesac arqiteqturul masaTa yvela calkeuli Semamkobeli

Page 177: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

177

elementis harmoniuli, teqtonikuri SerwymiT safasado gaformebis

sistemis Camoyalibebas eyreba safuZveli.

safasado Semkulobis erT-erTi mTavari komponentis - reliefuri

mqandakeblobis calke ganxilviT Cven warmovadgineT X saukunis II

naxevris farglebSi ganviTarebuli evoluciuri xazi: qarTvel

mkvlevarTa araerTgzis deklarirebuli zogadi gansazRvreba, rac X

saukunis monumentur qandakebas axasiaTebs da rac sibrtyobriobidan

moculobiTi sxeulis miRwevaSi mdgomareobs da amasTan, eqspresiulad

gazviadebul, disproporciulad warmodgenil figurebs qmnis.

sainteresoa aseve reliefis mTavari gamomsaxvelobiTi enis safuZvelSi

xazobrivi dinamikis dominantoba, riTic igi srulebiT TviTmyofad saxes

iZens. am konkretul aspeqtTan dakavSirebiT paralelebis moZiebam sxva

qveynebis arqiteqturuli Zeglebidan iberiis (pirineis) naxevarkunZulis

preromanuli stilis arqiteqturis magaliTebTan migviyvana. kerZod ki,

espaneTis santa maria kuintanila de las vinias taZris magaliTTan. aq

dadasturda saocari msgavseba rogorc reliefis kompoziciur agebaSi

ise figuraTa darRveul proporciebSi, Tavisa da xelebis eqspresiulad

gazrdisa da, rac mTavaria, grafikul-xazobrivi dinamikis mTavar

Semamkobel elementad warmoCenis TvalsazrisiT. garda figurul

gamosaxulebaTa Soris msgavsebisa Zalian xSiria aseve ornamentul

motivebs Soris msgavseba. gansakuTrebiT sagulisxmoa e.w. Subispirisebri

motivis zusti analogis arseboba portugaliisa da espaneTis araerT

taZarze (Igreja de Manhente, Barcelos, Santa Maria das Júnias, Mosteiro de São Salvador de

Arnoso). es Zalian saintereso sakiTxia, gansakuTrebiT im fonze, rodesac

arsebobs garkveuli mosazrebebi istorikosebs Soris zogadad iberiis

naxevarkunZulis macxovreblebisa ( konkretulad baskebsa) da qarTvelur

tomebs Soris naTesauri kavSiris Sesaxeb. am mxriv Cven vawydebiT im

faqtobriv masalas rac ziari saxviTi enisadmi midrekilebiT

warmoCndeba da risi safuZvelic SesaZloa genetikur-kulturuli

siaxlove aRmoCndes.

am etapis (Xs.-is IInaxevris) erT-erTi gamorCeuli da yovelmxriv

uaRresad saintereso Zegli javaxeTSi mdebare kumurdos

mravalafsidiani taZaria. ramdenadac mis Sesaxeb samecniero

literaturaSi ar moipoveba monografiuli xasiaTis naSromi, Cven

Page 178: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

178

kvlevis didi nawili swored mas davuTmeT da SevecadeT misi yvela

aspeqti gangvexila.

kvlevam daamtkica kumurdos xuroTmoZRvris udideso ostatoba da

Rrmadganswavluloba, ramdenadac igi mtkiced warmodgeba rogorc

Zlieri arqiteqtori, romelic srulad flobs konstruqciul elementTa

teqtonikurobis SegrZnebas. kumurdos eqsterierSi mocemuli srulebiT

cxadi da, TiTqos, martivi Tavisufali jvris gegma, Sida sivrceSi

moulodnelad damatebiT elementebad nawevrdeba, magram amave dros xazs

usvams rogorc maT damoukidebel arsebobas, ise erTi mimarTulebiT –

centrisken – gumbaTqveSa sivrcisken miswrafebas. es yovelive ki

miRweulia, saqarTveloSi arsebuli mravalafsidiani yvela nimuSisgan

gansxvavebiT, gverdiTa mklavebSi afsidTa erTmaneTis paralelurad

SewyvilebiT da ara gumbaTqveSa sivrcis garSemo radialurad

ganlagebiT (gogiuba, kiaRmis-alTi, boWorma, nikorwminda, da sxva.).

amave dros, kumurdos ostati udides niWs avlens ornamentul

Semkulobasa da reliefuri figuruli gamosaxulebebis urTierTSerwymis

mxrivac, sadac orive komponents TavisaTavadi mniSvneloba gaaCnia, Tumca

reliefi ideuri sazrisis wamyvani elementia, xolo CuqurTmovani

figurebi misi arsis Semavsebeli da Semamkobeli.

kumurdos gverdiTa fasadebis sarkmlebis ornamentaciis struqtura,

srulad Seesabameba am periodis qarTuli xuroTmoZRvrebis Semkulobis

maxasiaTeblebs, rasac warmoadgens ornamentTa zedapiris, fonis

paralelurad, gadasworeba. amiT ki xdeba amoZerwili CuqurTmisTvis

ganzrax - moculobiTi formis ganeleba da sibrtyobrivi efeqtis win

wamoweva. ostatis amgvari mxatvruli modelirebisadmi swrafva winare

periodis maxasiaTeblebidan unda iyos nakarnaxevi. aq xdeba xazobriv-

grafikuli stilis etapobrivi ganviTarebis Cveneba, sadac Cans rogorc

axali tendenciebi: formebis fonidan mkafiod amoyvana, amasTanave,

sqematuri gamosaxulebebis nacvlad CuqurTmis TiToeuli Semadgeneli

elementis srulfasovnad gamoqandakeba. ise Zveli mxatvruli

xerxebisadmi Sinagani erTguleba.

Cven zemoT vsaubrobdiT X saukunis II naxevris safasado reliefis

stilistur maxasiaTeblebze da gamovyaviT mkafio tendenciebi, rac

pirvel rigSi moculobiTi, daunawevrebeli sxeulis formebiT da aseve

Page 179: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

179

(SenarCunebuli) xazobriv-grafikuli modelirebis teqnikiT xasiaTdeba.

am mxriv, erT-erTi TvalsaCino nimuSia kumurdos samxreTi karibWis

trompebSi warmodgenili angelozebis figurebi. ukve aRvniSneT, rom

SemorCenili samive maTganis mTavari gamomsaxvelobiTi struqtura

absoluturad erTnairia, sadac eqspresiul maxvilad SaravandiT

Semosili gazrdili Tavi da orantis niSnad xelebapyrobili

Jestikulaciaa mocemuli. frontaluri, gayinuli sxeulis formebi

srulebiT moklebulia diferencirebulobas da warmodgeba erTiani

moculobiTi `milis” saxiT, rac samosis niSnad sxvadasxva mxares

mimarTuli mokle grafikuli RarebiT aris dafaruli.

X saukunis II naxevris taZrebis safasado Semkulobis azrobriv-

simboluri mniSvneloba, rom mravlismomcveli Seswavlis sagania es

kumurdos Zeglma naTlad daamtkica. SemorCenili saxiTac ki, misi

Semkuloba simboluri Tu mxatvruli TvalsazrisiT bevris mTqmelia. aq

TiToeul gamosaxulebas imdenad Rrma semantikuri mniSvneloba gaaCnia,

rom calke gansaxilveli Temaa. Tumca, amasTanave yvelaferi saerTo

sazriss qmnis.

kumurdos xuroTmoZRvari safasado SemkulobaSi mraval simbolur

formulas gvTavazobs. X saukuneSi eklesiis samwysosTvis es formulebi

cxadze cxadi iqneboda. simbolo umTavresia mTels liturgiaSi, wirva

simboloTmetyvelebaa mTlianad. simboloebiTaa savse Zveli aRTqma,

romelic axal aRTqmaze metyvelebs da axali aRTqma romelic uflis

mosvlisaTvis gvamzadebs. Cvens epoqaSi ki moxda wyveta, erTgvari

gaucxoveba da daSoreba simboloTmetyvelebisgan da amitom Cven gviwevs

yovel gamosaxulebas siRrmiseulad gavyveT rom CavwvdeT maT arss.

adreqristianuli simbolikis safuZvlebis ganxilvaze dayrdnobiT

saSualeba mogveca gvemsjela TiToeuli figuruli gamosaxulebis ideur

mniSvnelobaze da gvecada amogvexsna is daSifruli gzavnili rasac

kumurdos taZari eqsterieridan dawyebuli interierSic agrZelebs, rac

sulis xsnas, maradiuli coxvrebis damkvidrebas ukavSirdeba da

amasTanave warmoaCens yvela im rgols rac qristianuli sarwmunoebis

safuZvels moicavs.

ramdenadac kumurdoSi mTavar fasads aRmosavleTi warmoadges

azrobriv-simboluri qvakuTxedic swored aq iSleba. mxatvruli

Page 180: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

180

kompoziciis analizis safuZvelze Tamamad SeiZleba daskvnis gakeTeba,

rom kumurdos ostati flobs saocar unars dauqvemdebaros X saukunis II

naxevrisTvis qarTuli safasado dekoraciisTvis cnobili yvela xerxi

mis mier Cafiqrebuli ideur-semantikuri sazrisis warmoCenas. igi iyenebs,

rogorc feradovan aqcentebs, sibrtryobriv-grafikul kaligrafiul

maneras, ise Zlierad moculobiTad modelirebul figurebs. anu, aq

swored mxatvruli xerxebiT xdeba mTavari ideuri aqcentebis gamoyofa

da erTgvarad, rebusiviT daSlili arsis TiToeuli Semadgeneli nawilis

Tanmimdevrobis miniSneba.

amgvarad, aq mocemulia formulebis saxiT: mxatvruli kompoziciis

saerTo qargis Semkvreli sami jvris Tema, rac centrSi qristes mewamuli

jvriT aris xazgasmuli, xolo fasadis gverdiTa, qveda sarkmlebTan

wnuli jvrebiT. unda aRiniSnos, rom Tu gaviazrebT qarTul safasado

SemkulobaSi ikonografiuli programis arsebobis sakiTxs, romelic

gansazRvravs, garkveul wilad, gamosaxulebaTa ganlagebis struqturas –

es yvelaze Tamamad swored sami jvris kompoziciasTan mimarTebaSi

SeiZleba. am sakiTxTan dakavSirebiT Cven moviyvaneT levan rCeuliSvilis

kvleva da naTlad davinaxeT Tu rogor imkvidrebs fexs es kompozicia

qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis gzis vrcel qronologiur

WrilSi da rogor xdeba droTa ganmavlobaSi misi gamomsaxvelobiTi

struqturis cvalebadoba, sadac naTlad Cans Tavidan misi ideis

upiratesoba (bolnisis sioni), xolo Semdgom ukve (gurjaanis

yvelawmindidan dawyebuli) misi mxatvrul-gamomsaxvelobiTi aspeqtis

gazrda da centraluri fasadis saerTo Semkulobis sistemaSi aqtiuri

monawileoba. amasTan dakavSirebiT, unda iTqvas, rom kumurdos ostati

abalansebs sami jvris ikonografiuli sqemis simbolur mniSvnelobas da

mis mxatvrul funqcias. radganac Cven mravaljer davrwmundiT, rom igi

arc erT mcire detals SemTxveviT ar iyenebs da maT yovelTvis ideurad

tvirTavs, gverdiTa jvrebTan dakavSirebuli ornamentuli elementebi

niSandoblivad gveCvena, amitomac dakvirvebiT ganvixileT yvela mcire

niuansi da (erTi SexedviT mxolod dekoraciuli elementebi, rac

moicavs qarTul safasado SemkulobaSi Rrmad damkvidrebul

gadanakecian TavsarTs, xolo meore mxares, TiTqmis, analogiurad wnuli

ornamentiT dafarul TaRs, da aseve mcire ornamentul detalebs)

Page 181: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

181

vvaraudobT, rom aq asaxulia erT mxares momnanie avazakis simbolo,

romelmac Seicno qristes RvTiuri gangebuleba da uflis SendobiT

zeciuri sasufevlis Rirsi gaxda, amitomac misi jvari flankirebulia

samebis niSnebiT (rac aseve TavisTavSi moicavs maradisobas, sam wminda

niWs da aS.) da daburulia gadanakeciani TavsarTiT, rac samoTxis Ria

karad davinaxeT, xolo meore mxares warmodgenilia avazaki romelic

qristes bolomde Seuracxyofda da wilad xvda qerubimebiT daculi

samoTxis daxSuli kari. amgvarad, esec gaxlavT erT-erTi dasturi imisa

rac zemoT ukve aRvniSneT, rom kumurdos ostati warmogvidgens

qristianuli sarwmunoebis fundamentur movlenebs, vrceli azrobrivi

mniSvnelobis damtev Zalian lakoniur, konkretul gamosaxulebebs, rac

uzrunvelyofs sakraluri mniSvnelobis Sefarulad warmodgenas.

kumurdos Semkulobis azrobriv-simboluri arsi amiT ar

amoiwureba, igi bevrad ufro farTod iSleba da centraluri sarkmlis

sapireSi Caiqsoveba. Cven maqsimaluri yuradRebiT SeviswavleT dekoris

yvela komponenti da, TiTqos, `sasxvaTaSorisod~ warmodgenil

gamosaxulebebSi qristianuli sarwmunoebis kidev erTi fundamenturi

mniSvneloba amovikiTxeT. es gaxlavT sarkmlis SemomzRudavi samkaulis

masiuri reliefuri TaRis konsolebis kuTxeebSi sibrtyobrivad

gamokveTili adamianis saxis niRbebi. aq, erT mxares - orsaxa ianusis

cnebis qristianul religiaSi transformaciiT, warsulisa da momavlis

gamaerTianebeli, Zveli da axali aRTqmis simboluri arsi amovikiTxeT,

xolo meore mxares qveynis oTxi mxaris mcveli genia. am gamosaxulebebs

erTvis maxarebelTa oTxi simboluri cxovelis saxiT warmodgena. Cven

gvaqvs araerTi SemTxveva sadac calkeulad gamoisaxeba xarisa Tu lomis

gamosaxulebebi, xSirad Sesasvlelis Tu sarkmelTa Riobis mcvelebis

saxiT, rasac uZveles tradiciasTan mivyavarT, magram ase konkretulad

oTxi maxareblis simbolos saxiT angelozis, arwivis, frTosani lomisa

da frTosani xaris gamosaxulebebis magaliTi reliefur, monumentur

qandakebaSi namdvilad ar mogvepoveba (Tu ar CavTvliT kankelis

fragments artaanidan da oSkis rvawaxnaga svetis kapitelis

gamosaxulebebs Soris, maxarebelTa simboloebis tetramorfis saxiT

aRbeWdvas).

Page 182: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

182

kumurdos ostati uzomod Tavisufalia Tavis gadawyvetilebebSi da

arqiteqturis simbolikaSi ierarqiulad aRmatebul adgils - gumbaTqveSa

trompebs, rac mxolod zeciur mkvidrTa adgils warmoadgens - Tamamad

uTmobs qtitorTa gamosaxulebebs. qarTul xuroTmoZRvrebaSi, gogiubas

taZris saxiT, Cven gvaqvs gumbaTqveSa trompebSi ciur mnaTobTa da

maxarebelTa gamosaxvis magaliTi, aseve yarsis somxur arqiteqturaSi Tu

dasavleT evropis romanuli periodis taZrebSi maxarebelTa simboluri

gamosaxulebebisTvis TiToeuli trompis daTmoba (Jaca,Cathedral of St Peter the

Apostle ), xSiria am adgilebSi angelozTa gamosaxvac (The Sainte-Foy abbey-

church in Conques), magram kumurdos msgavsad, trompebSi qtitorebis

warmodgenas analogi ar moeZebneba. Cven SevecadeT amogvexsna Tu ra iyo

maTi aq ganTavsebis mizezi. Semkulobis yvela elementis, struqturul-

formiseli analizis safuZvelze, ideuri arsis amokiTxviT mivediT im

daskvnamde, rom aq asaxulia zeciur sasufevelTan myofi, gardacvlili

leon mefe (rasac xazs usvams misi gamosaxva SaravandiT da aseve

Crdilo-dasavleT afsidSi daculi sulis mosaxseniebeli warwera) da

misi sulisTvis mavedrebeli guranduxt dedofali. am mxriv, aq

mocemulia ara tradiciuli saqtitoro reliefi, risi araerTi magaliTi

gvaqvs qarTul monumentur mqandakeblobaSi, aramed srulebiT sxva

kuTxiT gaazrebuli istoriuli pirebis gamosaxva. aq xdeba im Temis

gagrZeleba rasac mTeli taZris Semkuloba eZRvneba – es gaxlavT

adamianTa sulis xsna, sikvdilis damarcxeba da saukuno samyofelis

damkvidreba. marTalia, oSkis vedrebis kompoziciebSi qtitorTa CarTvac

am Temas asaxavs, magram iq aqcentirebulia amqveynier mmarTvelTa

didebuleba, rasac xazs usvams maTi mdidruli Sesamoseli. aq ki piriqiT,

miuxedavad imisa, rom ostatisTvis kargad aris cnobili moculobiTi

sxeulis gamoqandakebis teqnika, igi sxeulsganSorebuli, gardacvlili

leon mefis warmosaCenad maqsimalurad sibrtyobriv, statiur, sada,

Seumkobel gamosaxulebas warmogvidgens, rasac acocxlebs mxolod

farTod gaxelili, sulis sarke – Tvalebi.

kumurdos TiToeuli niuansis Seswavlam saSualeba mogvca

dagvenaxa, Tu rogor aris ideurad Sekruli yvela saxis gamosaxuleba,

iqneba es taZris fasadTa saerTo Semkuloba Tu interieri sadac, taZris

Tanadrouli anikonuri mxatvrobiT, warmodgenilia semantikuri sazrisis

Page 183: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

183

kulminacia. aq konqis saWeqi qvis mewamulad SeferviT da misgam

gadmofenili sxivebiT uflis yovlismomcveli saxea daSifruli. xolo

sakurTxevlis sabjeni TaRis konsolebis kuTxeebSi, odnav SesamCnev

adgilas, adamianis oTxi saxis gamokveTiT - weliwadis oTxi dro, JamTa

Seuqcevadi svla, bunebis ganaxleba da Sesabamisad aRdgomis triumfia

asaxuli. am mxriv Cven vxedavT, Tu rogor ikvreba yoveli detalis

semantikuri mniSvneloba da ramxela siRrmea gamosaxulebaTa

formiseuli struqturis miRma.

aRsaniSnavia, rom es Tema: aRdgomis Jams qristes sikvdilze

gamarjveba, triumfi – X saukunis ZeglebisTvis Zalian organulia da

sxvadasxva saxis simboluri kompoziciiT vlindeba. gansakuTrebiT

gamoirCeva wm. daniel winaswarmetyvelis (azavreTi, burnaSeTi, tabawyuri,

joisubani da sxva) Tu wm. iona winaswarmetyvelis saswaulebrivi xsnis

(javaxeTi-sof. saRamos taZris ekvderis sarkmelze; kvaisajvaris

SemorCenili reliefi, xaxulis karibWis Semamkobeli erT-erTi

gamosaxuleba) amsaxveli kompoziciebis simravle, rac, yvelasaTvis

cxadia, Zvel aRTqmaSi warmodgenil aRdgomis winaswaruwyebas

gulisxmobs. Tumca vfiqrob, kumurdo maT Soris gansakuTrebul adgils

ikavebs, radganac aq mocemulia ara erTi formula, aramed

simboloTmetyvelebis mTeli cikli, sadac TiToeuli figuruli

gamosaxleba Tu ornamentuli motivi erTmaneTs avsebs da erTianad

qadagebs qristianobis arss.

daskvnis saxiT gvinda kidev erTxel aRvniSnoT, rom kumurdos

taZris kompleqsuri kvleva saSualebas gvaZlevs gamovkveToT, qarTuli

xuroTmoZRvrebis es erT-erTi umniSvnelovanesi Zegli, ara marto misi

mravalafsiadianobidan gamomdinare, aramed rogorc erT-erTi pirveli

Zegli qarTul xuroTmoZRvrebaSi sadac Sekrulia rogorc

arqiteqturuli formebi, ise Semkulobis mxatvrul-kompoziciuri sistema

da warmoCenilia erTiani ideur-Sinaarsobrivi sazrisi.

am mxriv, kumurdos, qarTuli xuroTmoZRvruli skolis erT-erTi

marTlac unikaluri da uaRresad Rirebuli taZris, Rirsebebis

warmoCenis Semdgom kidev ufro mtkivneulia taZris dRevandeli

savalalo mdgomareoba. Cven detalurad aRvwereT taZarze warmoebuli

1939-40 wlis Tu 1970-80-iani wlebis sarestavracio samuSaoebi, maTi

Page 184: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

184

udidesi mniSvneloba da amasTanave nakli, rac mis arasrulyofilad

Catarebas gulisxmobs. is, rom mklavebis gadaxurva ar dasrulda dResac

didad azianebs taZars. Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze

da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas

(elementarulad, ar xorcieldeba fasadebze gaCenili sokos qimiur-

biologiuri analizi, mklavebis gadaxurvis SekeTeba – aRarafers

vambobT morRveuli gumbaTisa da dasavleTi mklavis Sesaxeb – radganac

es rTuli sakiTxia da mravalmxriv gansaxilveli Temaa, magram

gadaudebeli sareabilitacio-sakonservacio samuSaoebi rom

Casatarebelia es udaoa. masTan gansakuTrebiT mniSvnelovania taZris

mimdebare teritoriis arqeologiurad Sesaswavla, rac aucileblad

gansaxorcielebelia.

kumurdo qarTuli kulturuli memkvidreobis erT-erTi margalitia

da mas Sesabamisi dafaseba da gafrTxileba esaWiroeba. aqedan

gamomdinare, Zalian did imeds vitovebT, rom es kvleva garkveul

wvlils Seitans kumurdosadmi mzrunvelobis gaRviZebaSi da amasTanave

qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis etapebis daxasiaTebaSi kidev

ufro mkafio saetapo niSvnelobis adgils daikavebs.

Page 185: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

185

Bbibliografia

monografiebi:

1. abesaZe i., bagratiSvili q., dimitri SevardnaZe, Tb.,1998; 286gv. 210-213gv.

2. abzianiZe z., elaSvili q., simboloTa ilustrirebuli enciklopedia,

2 tomad, Tb., 2011;

3. arqiteqturis Zeglebis restavracia, red. d.TumaniSvili, Tb., 2006;

215gv.

4. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis

cxovreba, tomi IV, Tb., 1973

5. beriZe v., Zveli qarTuli xuroTmoZRvreba, Tb., 1974; 208gv.

6. beriZe v., qarTuli xuroTmoZRvrebis istoria, or tomad, Tb., 2014w.;

7. beriZe v., samcxis xuroTmoZRvreba, Tb., 1957; 264gv.

8. berZeniSvili n., istoriuli geografia, saqarTvelos istoriis

sakiTxebi, wigni I, Tb., 1964

9. berZeniSili d., narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografiidan,

(zemo qarTli, Tori, javaxeTi) Tb., 1985;

10. biblia, ezekiel winaswarmetyveli, [1.4;1.5;1.6];

11. biblia, `gamocxadebaÁ wmidisa maxarebelisa da RvTismetyvelisa

iovanesi, romeli gamoucxada mas RmerTman” [4,6-11];

12. gabaSvili c., portalebi qarTul arqiteqturaSi, Tb.,1955;

13. gengiuri n., kupelhale, Tb., 2005;

14. giviaSvili i., koplataZe i., tao-klarjeTi, Tb., 2004;

15. gunia მ., safaris miZinebis taZari, samagistro naSromi, Tb., 2007

(xelnaweris uflebiT);

16. doliZe v., garbani, Tb., 1958;

17. TumaniSvili d., (redaqtori), xuroTmoZRvrebis konservacia, Tb.,2007,

267gv.

18. vaCeiSvili n., sakandidato disertacia, tonTios eklesia (javaxeTis

darbazuli eklesiebis mxatvrul-istoriuli problemebi), Tb., 1997

(xelnaweris uflebiT);

19. virsalaZe T., qaTuli mxatvrobis istoriidan, Tbilisi, 2007 w. 314gv.

20. TayaiSvili e., qarTuli xuroTmoZRvrebis albomi, tfilisi, 1924;

Page 186: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

186

21. kakabaZe d., qarTuli ornamentis genezisi, Tb. 2003;

22. lorTqifaniZe m., feodaluri saqarTvelos politikuri gaerTianeba

(IX-X ss.), Tb., 1963;

23. makalaTia s., mesxeT-javaxeTi, Tb., 1938

24. maCabeli k., qarTuli qvajvarebi, Tbilisi, 1998 ; 389gv.

25. menabde l., Zveli qarTuli kulturis kerebi, Tb., 1992;

26. rCeuliSvili l., TiRva, Tb., 1960;

27. rCeuliSvili l., qarTuli xelovnebis istoriis narkvevebi, Tb., 1994;

332gv.

28. silogava v., kumurdos taZris epigrafika, Tb., 1994 w. 131gv.

29. saqarTvelos istoria, tomi III, Tb., 2012w.

30. Smerlingi r., qarTuli xuroTmoZRvruli ornamenti, Tb., 1954;

31. ciskariSvili v., javaxeTis epigrafika rogorc saistorio wyaro, Tb.,

1959

32. xoStaria d., klarjeTis eklesiebi da monastrebi, Tb., 2005; 292gv.

33. xundaZe T., sakandidato disertacia, Zveli aRTqmis

winaswarmetyvelTa danielis da ionas saswaulebrivi xsnis Temebi

Suasaukuneebis (VIII-Xss.) qarTul xuroTmoZRvrul qandakebaSi, Tb.,

2004w. (xelnaweris uflebiT);

34. jobaZe v., adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebi istoriul

taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, Tb., 2006; 261gv

35. javaxeTi, istoriul-xuroTmoZRvruli gzamkvlevi, Tb., 2000;

36. javaxiSvili iv. qarTveli eris istoria, wgn. 2, Tb., 1965;

samecniero krebulebi, Jurnalebi:

37. aladaSvili n., liturgiis asaxva saqarTvelos qvis reliefebze,

akademia, tomi II; 2001;

38. aladaSvili n., oSkis taZris (Xs-is II nax.), skulpturuli dekori da

misi programis damokidebuleba monastris Tanadroul viTarebasTan,

akademia, tomi 6-7, 2006;

39. aladaSvili n., joisubnis reliefebi, sabWoTa xelovneba #7, Tb.,

1978, gv.:67-76

Page 187: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

187

40. aladaSvili n., VIII_IX saukuneebis qvaze kveTili reliefis adgili

Sua saukuneebis qarTuli skulpturis ganviTarebaSi, saqarTvelos

siZveleni 7-8, Tb. 2005, gv.:49-63

41. beriZe v., maRalaanTeklesia, qarTuli xelovneba 5, Tb., 1959;

42. beriZe v., savane (XI s-is qarTuli xuroTmoZRvreba), qarTuli

xelovneba 1, Tb., 1942;

43. gagoSiZe g., sanahinis monastris macxovris taZris sakiTxisaTvis, saq.

kulturis saministro, Salva amiranaSvilis sax. xelovnebis

saxelmwifo muzeumi, narkvevebi II,Tb., 1996;

44. gagoSiZe g., reliefis fragmentebi qalaq artaanidan,

http://saunje.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=1374%3A2013-03-29-06-32-

38&catid=1%3A2010-01-24-19-54-07&Itemid=1&lang=ka (09.05.2013)

45. gengiuri n., arqiteqturis simbolika (qristianuli saqarTvelo),

SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos universiteti, saxelovnebo

mecnierebaTa Ziebani #4 (37), 2008 gv.: 277

46. giviaSvilii., kurdRlis simboluri mniSvneloba zeganis reliefze,

Tsu, samecniero Sromebis krebuli, xelovnebaTmcodneoba, #4, Tb.,

2002 gv.:4

47. gunia m., maxarebelTa simboluri gamosaxulebebis semantika

(kumurdos taZris magaliTze), saqarTvelos SoTa rusTavelis

Teatrisa da kinos saxelmwifo universiteti,Asaxelovnebo

mecnierebaTa Ziebani #1 (58) 2014, Tb., 2014, gv.:93

48. gunia m., sataZroMreliefuriFfiguruli gamosaxulebebi

maTi roli da mxatvruli xasiaTi kavkasiis xuroTmoZRvrul

skolaTa konteqstSi. kavkasiologTa II saerTaSoriso simpoziumi,

moxsenebaTa masalebi, 2010w. noemberi

49. gunia m., safasado Semkulobis sistemis ideur-Sinaarsobrivi

sazrisis gamovlena kumurdos magaliTze, quTaisis akaki wereTlis

saxelmwifo universitetis saerTaSoriso samecniero konferenciis

masalebi, 2013w.

50. donaZe m., daviT kakabaZis filmi qarTuli Suasaukuneebis

xuroTmoZRvrebis Zeglebis Sesaxeb, sabWoTa xelovneba, #10,1984

51. doliZe v., saTxis xuroTmoZRvruli Zegli, qarTuli xelovneba, 7A,

Tb., 1971;

Page 188: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

188

52. elizbaraSvili i., RarTa, Jurnali - akademia, tomi 2, Tb., 2001;

53. vaCeiSvili n., darbazul eklesiaTa Sida sivrcis mxatvruli

gadawyvetis ramdenime Tavisebureba, Zeglis megobari, 1997w. #96.

54. TumaniSvili d., simboluroba Suasaukuneebis qarTul sataZro

xuroTmoZRvrebaSi, werilebi, narkvevebi, Tb., 2001w. gv.: 57-72

55. TumaniSvili d., Suasaukuneebis qarTuli xuroTmoZRvrebis

erovnuli erTianobis Sesaxeb, werilebi, narkvevebi, Tb., 2001w. gv.73-82

56. TumaniSvili d., qarTuli taZris garesaxis erTi Taviseburebis gamo,

werilebi, narkvevebi, Tb., 2001w. 443gv. gv.: 82-89

57. TumaniSvili d., aucilebeli ZalTa Tanafardoba (Zveli

xuroTmoZRvrebis dacva-aRdgenis meTodis gamo), werilebi, narkvevebi,

Tb., 2001w.

58. TumaniSvili d., sazrisisa da mxatvruli formis mimarTebisTvis Sua

saukuneebis qarTul xuroTmoZRvrebaSi (mcxeTis taZrebis

magaliTze), gzajvaredinze, werilebi, narkvevebi, Tb., 2008, gv.:92-143

59. kvaWataZe e., `uflis didebis~ kompozicia Sua saukuneebis qarTul

skulpturaSi, saqarTvelos siZveleni, #17, Tb. 2014

60. maTiaSvili i., grifonis simbolo oSkis safasado reliefSi,

saqarTvelos siZveleni 15, Tb.2012, gv.:96-106

61. marsagiSvili g., oTxTa eklesiis monastris zeda (arseniseuli)

eklesia, S. amiranaSvilis saxelobis saq. xelovnebis saxelmwifo

muzeumis narkvevebi V, Tb., 1999w.

62. maCabeli k., Zveli qarTuli plastikis sawyisebTan, sabWoTa

xelovneba, #10, 1984 ;

63. maCabeli k., saero portreti adrefeodalur saqarTveloSi,

xelovneba #2, 1991;

64. maCabeli k., aSot kuxis reliefebi tbeTidan, macne #5, Tbilisi, 1968,

gv.:. 150-162

65. mefisaSvili r., beris saydari, qarTuli xelovneba 7 A, Tb., 1971w.

66. mefisaSvili r., eredvis 906 wlis xuroTmoZRvruli Zegli, qarTuli

xelovneba 4, Tb., 1955w.

67. mefisaSvili r., vales taZari da misi aRmSeneblobis ori ZiriTadi

periodi, qarTuli xelovneba 3, Tbilisi 1950w.

68. mefisaSvili r., samTavisis taZris aRmosavleTi fasadis

Page 189: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

189

dekoratiuli morTulobis Tavisebureba, qarTuli xelovneba #11,

Tbilisi 2001w.

69. oqropiriZe a., qarTuli xelovnebis saxviTi enisaTvis, akademia, tomi

6-7, 2006;

70. rCeuliSvili l., rat erisTavT-erisTavis nageboba TrialeTis

axalqalaqSi, qarTuli xelovneba, 7 A, Tb., 1971w.

71. sxirtlaZe z. RrmTismSoblis miZinebis kompozicia kumurdos

eklesiaSi, mecnierebaTa akademiis macne, istoriis seria, Tb., 1992 -N2,

gv.:143-159.

72. jabua n., qrizmis asaxvis versia saqarTvelos saeklesio

xuroTmoZRvrebaSi, (Jurnali) saqarTvelos Sua saukuneebis

arqeologiuri Zeglebi, Tbilisi, 2008w.

gazeTebi:

73. gunia m., kumurdo javaxeTis erTaderTi jvar-gumbaTovani taZari,

qarTuli universiteti, 2003w. oqtomberi

74. vinme mesxi, (gvaramaZe iv.,), javaxeTidam arxelogiuri SeniSvnebi,

droeba, 1882 (20 ivl.), #150, gv2-3;

75. vinme mesxi, (gvaramaZe iv.,), javaxeTidam arxelogiuri SeniSvnebi,

droeba, 1882 (22 ivl.), #151, gv2-3;

76. vinme mesxi, (gvaramaZe iv.,), axali SeniSvnebi, droeba, 1880 (17 seqt.),

#196, gv., 1-3

77. kalistrate, "neba miboZeT Tqvens gazeTSi...",iveria,1889 (30seqt.),

#206.gv.2.

78. kalistrate mRvdelmonazoni, saistorio masala, `iveria~,1891,#239,gv.3

79. Sildeli e., (mirianaSvili estate), iveria, 1895 (18 maisi), #103, gv., 1-2

80. saqarTvelo, 1916w., #154

ucxoenovani literatura:

81. Аладашвили Н.А., Монументальная скульптура Грузии, Москва,1977 г. 274gv.

82. Аладашвили Н., Некоторые особенности грузинской фасадной скульптуры X-

XI веков, II Международный симрозиум по грузинскому искусству, Тб., 1977

Page 190: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

190

83. Аладашвили Н. А., Грузинская фасадная скульптура X-XI вв., Средневековое

Искусство (Русь, Грузия), Москва, 1978г.

84. Арутюнян В., Каменная летопись Армянского Народа, Ереван 1985

85. Бакрадзе Д., Кавквзъ въ древнихь Памятникахь христианства, Тифлис, 1875;

86. Беридзе В., Архитектура Тао-Кларджети, Тбилиси, 1981 г.

87. Белецкий Д.В., Казарян А.Ю., Храм Тхаба-Ерды, Переплетение архитектурных

традиций в Горной Ингушетии, www.neetag.ru

88. Бидерманн Г., Энциклопедия символов, 1996

89. Гамбашидзе Г., К вопросу о культурно-исторических связях средневековой

Грузии с народами Северного Кавказа, Тбилиси, 1977 ;

90. Гамбашидзе Г.Г., Три лапидарные надписи епископа Георгия (X в.) из

христианского храма Ткобя-Ерда (Ингушетия), Археология, этнология,

фольклористика Кавказа, Тб., 2004.

91. Дасса Ф., Барокко, Архитектура Между 1600 и 1750 Годоми, М., 2002;

92. Егазаров А., Иллюстрированная Энциклопедия Симболов. Астрель АСТ, М., 2007.

93. Закарая П., Зодчество Тао-Кларджети, Тбилиси, 1992 г.

94. Зубов В. П., Труды по истории и теории архитектуры. М. 2000.

95. Измаилова Т., Связи Архитекурного декора Грузинских и Армянсих Памятников ХIII

века, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб. 1983

96. Кондаков Н. П., Иконография Богоматери. СПб. Т. I. 1914. Т. II. 1915. Репринт: Elibron

Classics, 2003.

97. Лихачева В.Д., Искусство Византии, 1986

98. Мачабели К., Некоторые иконографические схемы раннехристианской пластики

грузии, IV Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб., 1983

99. Марр Н., Ани (Книжная история города и раскопки на месте городиша), М. 1934

100. Орбели И. А., Избранные труды, т I, Памятники армянского зодчества на

острове Ахтамар, М., 1968,

101. Подосинив А. В. Символы четырех евангелистов, Их происхождение и значение,

2000г.

102. Покровский Н. В. Происхождение древнехристианской базилики. С-Пб. 1880 г.

103. Покровский Н. В., Евангелие в памятниках иконографии, Москва 2001 г.

104. Pостомов И., Axалкалaкcки уeвд B Apxeoлоrичeцком отнoшeнии, Tифлиc 1898 г.

Page 191: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

191

105. Рчеулишвили Л., Композиция трех крестов в Архитектурном декоре Грузинских

Храмов средневековья, Международный симпозиум по грузинскому искусству, Тб.

1983 г.

106. Северов Н., Чубинашвили Г., Памятники Грузинской архитектуры, Ч. I,

Кумурдо и Никорцминда, М., 1947 г.

107. Такайшвили Е., Археологические экскурсии, разыскания и заметки, Тифлис,1905г.

108. Taкaйшвили E., Xpиcтиaнcкиe пaмятники, Maтepиалы no apxeoлoгии Кaвказa, Выпуск ХII,

Москва, 1909

109. Такайшвили Е., Археологическая экспедиция 1917-го года в южные провинции

Грузии, Тб., 1952 г.

110. Уваров А. С. Христианская символика. М. С-Пб. 2001 г.

111. Покровский Н., Живопись катакомб: Памятники искусства и иконографии в

древнехристианский период, По изд.: Очерки памятников христианского искусства,

Санкт-Петербург, 2000 г.

112. ШмерлингР., Алтарные преграды в Грузии, qarTuli xelovneba, 3, 1950

113. Шмерлинг Р., Церковь в селении Дарквети, qarTuli xelovneba, #6 A, 1963

114. Чубинашвили Г.Н., Кумурдо и Никорцминда как пример разных этапов развития

бароккального стиля в Грузинском искусстве, Вопросы истории искусства, Том I,

Тбилиси, 1970 г. 236-261gv. (320gv.)

115. Чубинашвили Г.Н., Вопросы истории искусства, исследования и заметки, Т. II,

Тбилиси, 2002

116. Чубинашвили Г.Н., Из Истории Средневекового Искусства Грузии, Москва, 1990;

117. Чубинашвили Н., Шашианис Самеба, Тбилиси, 1988;

118. Холл Д., Словарь сюжетов и символов в искусстве, 1996;

119. Якобсон А. Л. Закономерности в развитии раннесредневековой

архитектуры. Л. 1983.

120. Якобсон А. Л. Закономерности в развитии средневековой архитектуры. Л. 1985;

121. Almeida, Carlos Alberto Ferreira, Romanesque architecture of Entre-Douro e Minho,

Dissertation in History of Art. Faculty of Arts, University of Porto.1978.

122. Bartal R., The Survival of Early Christian Symbols in 12th Century spain,

Principe de Viana (1987). pg.:299–315.

123. Brosset M. Rapports sur un voyage archeologique dans la Georgie et dans l’Armenie,

execute en 1847-1848, St. Petersburg 1850.

124. Bizzarro T. W., Romanesque Architectural Criticism. Cambridge University Press,1992

125. Burns Ross, The Monuments of Syria: A Guide (third edition) I.B. Tauris, London, 2009

Page 192: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

192

126. Clapham A. W., Romanesque Architecture in Western Europe, Oxford, 1936;

127. Climent of Alexsandria, The Exhortation to the Greeks the Rich Man’s Salvation, London,

MCMXIX

128. D’Ubois de Montpereux F., Voyage autour du Caucase chez le Tcherkesses et les Abkhases,

en Colchide, en Georgie, en Armenie et en Crimee. t.I-XI, Paris, 1839-1843;

129. Encyclopedic dictionary of the BYBLE, NY, Toronto, London, 1963;

130. Fernie E., Romanesque Architecture, Medieval Art - Romanesque and Gothic in Northern

Europe, Blackwell publishing, 2006;

131. Giviashvili I., Georgian polyapsidal Church Architecture, V.Beridze 1st International

Sympozium of Georgian Culture, Tbilisi, 2009. pg.: 173-182 ;

132. Gagoshidze G., Georgian Churches Dedicated to St.Sabas the Purified, St. Saba’s Heritage

in the Orthodox Church from 5th century to the present, 2001;

133. Gunia M., Problems of Javakheti Region Cultural Heritage (Rehabilitation of Kumurdo

Cathedral), Caucasus Journal of Social Scienes, Volume 4, Issue 1, The University of

Georgia, Tb., 2011;

134. Gunia M., Sapara, The Church of the Assumption of The Virgin Mary (The Arrangement of

the Inner Space as a Means of Determining Construction Dates, V.Beridze 1st International

Sympozium of Georgian Culture, Tbilisi, 2009.

135. Hearn M. F., The Revival of Monumental Stone Sculpture in the Eleventh and Twelfth

Centuries, Cornell University Press, 1991

136. Henry Fr., Irish Art, London, 1967, fig.26,p.177;

137. Hourihane C., Romanesque Sculpture in Northern Europe, Medieval Art - Romanesque and

Gothic in Northern Europe, Blackwell publishing, 2006;

138. Krautheimer R., Slobodan Curcic, Early Christian and Byzantine Architecture, Yele

University Press, 1986, pg.553

139. Khundadze T., Images of Historical Persons in Georgian Architecural Sculpture of the

Middle Ages (6th through 11th centuury), V. Beridze 1st International Symposium of

Georgian Culture, Tbilisi, 2009. pg.: 152-158

140. Lehner E., Lehner J., Folklore and Symbolism of Flowers, Plants and Trees (Paperback),

Mineola, New York, 2003 (firs published 0n 1960)

141. Lyman T. W., French Romanesque Sculpture, Boston, 1987

142. Mâle E.,Religios Art in France XIII Century, NEW YORK: E.P. DUTTON & CO. 1913

143. Matějĉek A., Art and Architecture in Europe, Batchworth Press, London, 1960

144. Pamphilus Eusebius, Ecclesiastical History, Philadelphia, 1833

145. Panofski E., Mining in the visual arts, NN-Y 1960

Page 193: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

193

146. Rudolph C., Medieval Art - Romanesque and Gothic in Northern Europe, 2006

147. Schrader J. L., A Medieval Bestiary, THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART, Bulletin

Summer, 1986

148. Speltz A., Styles of Ornament, Chicago, 1923

149. Tchalenko G., La Basilique de Qalbloze, Les annals archéologique sarab es syriennes: revue

d'archéologie et d'histoire, 1974 , pp. 9–15,

150. Thierry, Jean-Michel, La Cathédrale des Saints-Apostles de Kars, Paris, 1978.

151. Winfield D,.Some early medieval figure sculpture from North Eastern Turkey, Journal of the

Warburg, London, 1968;

152. Wölfflin Heinrich, Principles of Art History, (The Problem of the Development of Style in

Later Art), New York: Dover Publications, 1960

153. Wölfflin Heinrich, Renaissance and Baroque,Collins, The Fontana library, 1964

internet resursebi:

1. alzasis romanuli arqiteqtura http://insitu.revues.org/8808 (ukanasknelad gadamowmebulia: 01.05.15)

2. alzasis romanuli xelovneba

http://www.encyclopedie.bseditions.fr/article.php?pArticleId=5&pChapitreId=33372&pSousCha

pitreId=33375&pArticleLib=La+chapelle+de+la+Croix+%5BAlsace%A0%3A+l%92art+roman+

en+Alsace-%3EHohenbourg+%96+sainte+Odile%5D (08.05.15) 3. andaluzia, wminda petre-pavles eklesia

http://www.vanderkrogt.net/statues/object.php?webpage=CO&record=fral029 (01.05.15)

4. aragonis arqiteqtura http://www.sketchesofiberia.com/category/architectural-

patrimony/ (08.04.15) 5. espaneTis prerpmanuli arqiteqtura

http://www2.fcsh.unl.pt/iem/medievalista/MEDIEVALISTA4/medievalista-espada.htm (06.07.14)

6. veneciis qartia - http://www.international.icomos.org (ukanasknelad gamoyenebul iqna 21.12.12)

7. visgoTuri arqiteqtura

http://editorial.dca.ulpgc.es/construccion/construccion/1_historia/16_visigoda/c165.htm

(08.04.15)

8. kelturi kultura http://www.celtic-culture.com/celtic_christianity.html (04.03.14)

9. kuintanila de las vinias taZari http://ermita-quintanilla.blogspot.com/

(08.04.15)

10. marTlmadidebluri forumi http://church.ge/index.php?showtopic=5268

(10.06.13)

11. mniSvnelovani negebobebis koleqcia-

http://www.greatbuildings.com/buildings/Ste.-Foy_at_Conques.html (10.06.2015) 12. metropolitenis xelovnebis muzeumi

http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/55.66 (10.06.2015) 13. portugaliis romanuli arqiteqtura

http://portugalromanico.net/2009/11/07/igreja-e-torre-de-manhente/ (08.05.15)

Page 194: saqarTvelos SoTa rusTavelis Teatrisa da kinos · Tumca, miuxedavad amisa, aravin – zrunavs masze da aravin cdilobs am kulturuli faseulobis gadarCenas (elementarulad, ar xorcieldeba

194

14. preromanuli arqiteqtura http://sdelbiombo.blogia.com/temas/prerromanico.php;

(10.06.15) 15. preromanuli arqiteqtura http://ermita-quintanilla.blogspot.com/ (04.03.14)

16. romanuli arqiteqtura

http://www.kathedralen.net/rosheim/rosheim02.html (10.06.15) 17. saqarTvelos Zeglebi

http://www.dzeglebi.ge/statiebi/etnografia/qartuli_nacionaluri_samosi.html (15.03.15)

18. simbolizmi xelovnebaSi https://artsymbol.wordpress.com/category/eschatology/

(04.05.15)

19. somxuri xuroTmoZRvreba http://armenianstudies.csufresno.edu/ (04.03.14)

20. qristianobis leqsikoni

http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=16&t=741 (10.06.15)

21. yarsis arqiteqtura http://www.virtualani.org/citadel/hexagonalchurch.htm

(15.04.15)

22. yarsis arqiteqtura http://www.virtualani.org/kumbetkilise/(15.04.15)

23. xelovnebis biblioTeka http://www.flickr.com/photos/biblarte/with/2928242933/

(15.04.15)

24. jaka, wminda petres taZari http://www.romanicoaragones.com/0-Jacetania/08-

Catedral-ing-06.htm (09.03.15)