selahattin hilav - entelektüeller ve eylem.pdf

8/10/2019 Selahattin Hilav - Entelekteller ve Eylem.pdf

1/146


2/146

ENTELEKTELLER VE EYLEMDnceler-Tartmalar-Syleiler

Selahattin Hilav 1928 ylnda stanbu l'da dod u. 1946'da stan

bul Erkek Lisesi'ni, 1950'de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm'n bitirdi. 1954-1958 yllar arasnda Paris'te Sorbonne niversitesi'nde felsefe derslerini izledi.Yurda dndkten sonra ok sayda gazete, dergi, ansiklopedi ve ve yaynevinde alan Hilav'n, aydnlanman felsefenin ve Marksizm'in Trkiye'de kuramsal olarak anlalma

snda nemli katklar oldu. Yazko Felsi'fe Yazlar'm ynetti.Diyalektik Dncenin Tarihi ve 100 Soruda Felsefe gibi alm alaryla dikk ati ekti. Eletiri ve incelemelerini Edebiyat Ya-z lan (YKY) ve Felsefe Yazlar (YKY) adl iki kitapta toplad.M arx, Engels, Sartre, Schopenhauer, Freud, Garaudy, Nerval (Douda Se/alat, YKY), Diderot ve d'Alembert (A nsik lopedi:Seilmi Maddeler,YKY), Foucault (Bit Bir Pipo Deildir,YKY)ve Kojeve (Hegel Felsefesine Giri, YKY) gibi pek ok yazar

dan ev iriler yapt.

Selahattin Hilav 12 Mays 2005'te stanbul'da ld. 2006'da adna iki armaan kitap yaymland: Sellatti Hilv'a Sayg(haz. D. zlem-G. Ateolu), Felsefeden Edebiyata Selahat-tin Hilav (haz. S. Badatl). niversite sonras renim iin gittii Paristen daysna yaz d m ektplarderlend i: Selahat-tin Hilav ve Paris Mektuplar (Sema Rifat'n S. Hilav stne bir ara trm asy la birlikte).


3/146

Selahatti HilavmYKY'deki kitaplar:

Felsefe Yazlar (1993)Edebiyat Yazlar (1993)

Entelekteller ve Eylem (2008)


4/146

SELAHATTN HLAV

Entelekteller ve E ylemDnceler-Tartmalar-Syleiler

Hazrlayan:

Sema Rifat

QE30 S T A N B U L


5/146

Yap Kredi Yaynlar - 2706Cogito- 165

Entelekteller ve Eylem / Selahattin HilavHazrlayan: Sema Rifat

Kitap editr: Fahri GlloluDzelti: Hakan Toker

Kapak tasarm: Nahide Dikel - Elif Rifat

Bask: -Er OfsetYzyl Mal. Massit 3. Cad. No: 195 Baclar / stanbul

I. bask: stanbul, Mays 2008ISBN 978-975-08-1432-7

Yap Kredi Kltr Sanal Yaynclk Ticaret veSanavi A.. 2008Sertifika No: 1206-34-003513

0u kitabn telif haklar Onk Ajans Ltd. ti. araclyla alnmtr.

Btn yayn haklar sakldr.Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda

yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbulTelefon: (0 212) 252 47 00


6/146

i i n d e k i l e r

Sunu (Sema Rifat) 7

Entelekteller ve Eylem 11

Toplumcu Sanat Felsefesi 16

1. Toplumcu Sanat Felsefesinde Yeni Grler 16

2. Toplumcu Sanat Felsefesinin Yeni Gelimeleri AsndanSanatn z Problemi 19

3. Sanatn Grevi Nedir? 23

4. Sanat ile Halk Arasndaki likiler 27

Sanat Bir Deiim ve Olutur (Sylei) 30

Toulouse-Lautrec zerine 36

Grard de Nerval ve Douda Seyahat 39

Louis Aragon 50

Nzm Hikmet ve Tarihin Mahkemesi 54

Zihin Kulan zerine eitlemeler 58

Alexandre Kojve ve Hegel Felsefesine Giri

zerine Aklamalar 68Meczup, Mecnun, Divane ve Budala zerine 76

"Kavram" Kavram 79

Cinsiyet ve Psikanalizevirisi in Terim Aklamalar 82

Felsefe Terimleri (Tartma) 86

"Bu nsanla Baa klmaz" (Sylei) 102

Selahattin Hilav ile Konuma (Sylei) 113


7/146


8/146

Sunu

Selahattin Hilav'm salnda kitaplatrd yazlarnn dnda eitli dergi, gazete, hatta kitaplarda yaymlanm daha

baka yazlarnn olduunu biliyordum. lmnden sonra arivime katlan belgeler arasnda yllar nce yaymlanm bazdergi ve gazete kuprlerine rastladm. Aralarnda kendi yazlarn ierenler de vard. Bunlar zerinde de kendi el yazsyla(dolmakalemle) notlar bulunduunu grdm. Selahattin Hilav

bazlarndaki "m rettip hatalarn" kendi eliyle dzeltmi, yazlarn ilk olarak nerelerde yaymlandn not etmi, bazlarnn

da kitaplarnda yaymlanmadn belirtmi ["Yazlar'a alnmad" diye not koymu].

Daha nce Selahattin Hilav'm Paris'ten daysna yazd mektuplar dnsel olgunlama evresinde yaad etin"varolusal" serveni yanstmak amacyla Selahattin Hilav veParis Mektuplar (2006) ad altnda yaymlamtm. Bir sredir deyaptlarnda yer almam yazlarn zerinde alyor ve bun

lar belki kitaplatrlabilir diye dnyordum. Bu kez amacmonun dnce evreninin rn olan ama, yle ya da byle, yaptlarnn dnda kalm son "paralar" da bir araya getirerek"btn"e ulatrmakt. Bu arada kendisiyle yaplan syleilerinde yaamnn yan sra dncesine de belli bir lde k tutaca kamsmdaydm. Byle bir almay gerekletirmeye giri

memde beni yreklendiren ise, Gven Turan'dan gelen ve YKYyayn kurulunca da desteklenen neri oldu. Geriye bir tek soru


9/146

8 Entelekteller ve Eylem

kalyordu: Bu yazlar hangi balk altnda toplanabilirdi? Onunkitabna balk nermek sorumluluk isteyen bir iti. Ancak bu

konuda yant yine Selahattin Hilav' kendisinden geldi. Ve enuygun baln, Selahattin Hilav'a en yakannn Entelektellerve Eylemolduunu dndm. nk kitabnn iinde bu baltayan bir yaz da yer alacakt.

Selahattin Hilav "ortalarda griinmek"ten ok "masasndaretmeyi" seven bir yazar; Bat dncesinden aktard yenisoluklarla kltr dnyamza farkl bak alarnn, yeni deerlerin girmesini salayan bir evirm en; ve "tabii", felsefeci; dile,edebiyata, sanata -zellikle de resme- hem derinlemesine hemde topluca, kuatc biimde bakmay, bu alanlardaki yaratclkrnlerini "okuma"y bilen bir felsefeci.

Selahattin Hilav'n Marksist dnya grnn yansmalarna inceleme ve eletiri yazlarndaki saptamalarda rastlamamak

olanaksz. Maddeci diyalektik yntem dorultusunda incelediiherhangi bir yazar ya da olgunun "konumunu belirlemek", onu"yerine oturtmak" iin eitli karlatrmalar yapar, ele aldkonuyu balantl grd br konu ve gereklerle ilikisi iinde deerlendirirken toplumsal, siyasal, kltrel bilgiler vermeyedikkat eder. O, bir gerein sav, kar-sav ve bireim (tez, antitez,sentez) srecinde ortaya kt grn benimseyen bir felse

fecidir.Bu kitapta yer alan yazlar, syleiler ve tartm alar bir yan

dan Selahattin Hilav' farkl balamlarda Marksist dnya grn yanstrken te yandan onun eletirel bak asna da ktutuyor. Burada belirtilmesi gereken bir nokta da balca zelliklerinden birinin edebiyat alanna felsefi bak asn getirmiolmas. Nitekim bu kitapta da grlecei gibi (szgelimi "ZihinKulan zerine eitlemeler") Selahattin Hilav'n yazlarndafelsefi boyutun varln her zaman koruduu bir gerek. nkona gre bir iir incelemesi bile sz konusu olsa, eer alma felsefi boyuttan yoksunsa inceleme yetersiz kalr, teknik dzeydenteye gidemez.

te yandan kavramlar konusunda Selahattin Hilav son de

rece titizdir. Baz kavramlarn da 1960'l yllarda ilk kez dnceyaammza girmesini o salamtr. Bunlar zellikle Marksist


10/146


11/146


12/146


13/146


Deinmeye altmz bu szck ve anlam eitlenmesi,aslnda, hepsini kapsayan geni anlamda ele alman entelektel

ile eylem arasnda ortaya km farkl ve somut bantlar yanstmaktadr. Bu bantlardan yola klarak yaplacak kavramsal ve soyut bir snflandrma ve ayrm, tarih boyunca birokeitlenme gstermi entelektel ve eylem ilikisinde balca ikikmelenme olduunu gsterebilir. Birinci kmede, suya sabuna dokunmadn dnen, ama aslnda, resmi ideolojilerin vegrlerin eylemlerine, bilerek ya da bilmeyerek, isteyerek ya daistemeyerek katlma durum una den entelekteller yer alacaktr. kinci kmeyi de iinde yaadklar kurulu dzenlerin siyasal yapsn, iktidarn, ideolojisini, dayatt kurallar ve manevideerlerini, basksn ve hakszlklarm kabul etmeyen, eletirenve "mevcut olan"dan deil, "olmas gereken"den kaynaklanangrlerini, manevi deerlerini ve bunlara bal ideallerini savu

nanlar ve bu dorultuda eyleme girienler oluturacaktr.

* * *

Tarih sayfalar bu iki kmenin geirdii maceralarn sayszrneini sunuyor bize. Dinin toplumsal yaama egemen olduutarihsel dnemlerde resmi ve yaygn gre kar kan ve ona

aykr bir retiyi yayan okumu ve bilgili kiilerin yorumlarn benimsemi sradan insanlarn oluturduu mezheplerin vetarikatlarn iddet eylemlerine girimesinin birok rnei var.syan ve suikast eklinde ortaya kan bu tr eylemler arasndaen nl ve arpc olanlarn, esrar iirerek ve kurduu yapaycennete sokarak tarikatna balad fedailerine birok kimsenin yan sra medrese arkada olan nl Seluklu veziri Niz-mlmiilk' de ldrten ii din bilgini Haan Sabbah'n eylemleri olduunu syleyebiliriz.

* * *

reti-rgt-eylem ilikisini salam bir ekilde kurmas ve

uygulamas bakmndan Hasah Sabbah kendisinden yedi yzyl sonra ortaya kan nihilistlerin ve anaristlerin manevi atas


14/146


olarak grlebilir. Balarnda Neayef ve Bakunin gibi bugnkanlamda gerek entelektellerin bulunduu bu iki grup, kuruludzene ynelik kuramsal saptamalarndan ve eletirilerindenkaynaklanan "mevcut her eyi ykma" tutumunu benimseyerek,iktidar temsilcileri olarak grd kiileri ldrerek, ideallerineuygun yeni bir toplum dzeni yaratmaya yneliyordu. SovyetDevrimi'nden sonraki i sava srasnda Boleviklerin yanndayer alan Nestor M ako ve spanyol Sava'nda nemli rol oynayan anarist-sendikaclarn da ayn dorultuda benzer eylemle

re giritikleri biliniyor.* * *

Fransz Devrimi'nin zgrlk ve eitlik ilkelerinin yaygnetkisi sonucu ortaya kan ve btn Avrupa'y saran ve monarilere kar giriilen mcadeleler, ulusalclk anlay ve ulusal

zgrleme hareketleri, topyac sosyalist akmlar ve uygulamalar, entelekteller ile eylem arasndaki ilikinin daha pekimi ve belirginlemi olduunu gsterir. Ama entelektellerintemsil ettii bilgi ve kuramla pratik (eylem) arasndaki ilikiyisiyasal, ulusal ya da topyac ideallere deil de tarihi ve ekono-mik-toplumsal yapy felsefi ve bilimsel bir irdeleme yntemiyleele alarak snf gereine ve mcadelesine dayandran ve dolaysyla, devrimci etkinlikte entelektellerin roln ve eylemle aralarndaki ilikiyi en net ve kesin bir ekilde ortaya koyan dnyagr Marksizmdir.

K. Marx, "dncelerle belli bir maddi (ekonomik ve toplumsal) durumun tesine geilemez" ve "eletiri silahnn yerini silahlarn eletirisi almaldr" diyordu. Marksist gr kesin,

kurucu ve srekli sonu verecek eylemin ancak devrimci deiiklii yapma olgunluuna ulam olan ii snfna ve emekikitlelere dayanlarak gerekletirilebileceini ve eletirel kuramile devrimci eylem arasnda, bunlarn birincisini kincisine iletecek ve balayacak bir oluumun, bir rgtn, bir partinin,yani bir aracnn, bir dolaymn yaratlmas gerektii zerindede nemle duruyordu. Baka bir deyile, dnyay ve dolaysy

la insann kendisini deiiklie uratan ve bilimsel, teknolojik


15/146


16/146


inak iin La Cause dit peuple' (Halkn Davas) ynetti, bask veiddete maruz kalanlar her tr olanakla savunmay amalayanLe Secours rouge (Kzl Yardm) derneine katld ve etkinlik

gsterdi ve 1964'te kendisine verilen Nobel Edebiyat dl'nkabul etmedi.

Felsefenin k noktas, yntemleri ve temel kavramlar farkl ve hatta birbirine kar olan Russell ve Sartre'n benimsediklerietik deerler ve gerek aydnlara zg sorumluluk duygusuylaeylemde bir araya gelilerini, Sartre'n "Russell Mahkemesi"ne1967'de bakanlk etmesi bir kez daha gsterdi.

Cogito, 2002, Say 31, s. 103-106.


17/146


18/146


felsefesinin imknszl ya da iflas olarak grmek yanlt. Hakldncelerden hareket edilerek varlan bu yorumlar toplumsal sanat felsefesinin temel kavranlan ve bu felsefe iinde bugne kadar

yaplm almalar gznnde tutulduu zaman metotlu ve tutarlbir dnceyle varlmas kabil olmayan belli birtakm grlerinyaygnlamasna yol amt. nk, sanat olaynm bilimsel metotve dnceyle incelenemeyeceini sylemek bu olayn akl-d birvarlk alan olduunu ya da toplumsal ve tarih gereklerle hibirilikisi olmayan mutlak ve akn bir dzeyde bulunduunu sylemekten baka bir ey deildi. Ayrca byle bir dnce sanat sosyolojisinin, psikolojisinin, tarihinin ve felsefesinin imknszln ilerisrd gibi bu disiplinlerle sanat eletirmesini (tek tek eserlerindeerlendirilmesi ve yarglanmas) de birbirine kartryordu. Budnce eletirmenin belli bir dnemde ve belli eilimler tarafndankabullenilmi eklini sz geen disiplinlerle bir tutarak birincininyanllm kincilerin yanll ve imknszl olarak gryordu.

Ayrca sanatn bilim ve dnce ile ele alnamayacan syleyen budnce sanatnn dnya ile ilikisini kestii ve te yandan gnlk politikayla geni anlamda politikay birbirine kartrd iinsanatnn zgrl problemini zlemez hale sokuyor ve tarih gelime karsnda sanatnn kendi ii hakknda edinebilecei

bilgi ve bilinci (Henri Lefebvre'in deyimiyle "estetik bilinci") hemgereksiz hem de imknsz klyordu.1Oysa toplumcu felsefe akm

iinde ortaya kan "yeni" grler, bu felsefenin iinde ok gerilere uzanan iki akmdan birinin yeniden n plana kmas ve imdiye kadar geerli olarak kabul edilen toplumcu sanat yorumununaksak yanlarnn bir yana braklarak doru yanlarnn yeni grasndan ve bu yeni grle daha st bir plana ykseltilerek, btnteki bilimlerde grdmz gibi, incelenen olaylar hakknda daha

yaklak bir bilgi salayabilecek genel bir varsaymn kurulmasmmmkn klmaktan baka bir nitelik tamyordu. Bu deiiklik veyenilik toplumcu felsefe ve sosyolojide yine son yllarda ortaya km belli birtakm deiikliklerden farkl deildi. Nitekim toplumcufelsefede "yabanclama" (Alieuation Entfremdung)kavramnn yeniden benimsenerek nem kazanmas ve Marx' felsefenin, idealizm karsnda yer alan ve idealist niteliini tayan btn bilimsel

1 Henri Lefebvre, Cmlrtoution 1'estluHiquc.


19/146


ve felsef almalar kendi dnda brakan ve idealist olmasndantr reddeden bir dnce olmaktan kararak, idealizmin geli

tirdii geerli yanlan iine alarak aan ve bir st planda senteziniyapan bir felsefe olarak grlmesi ya da tarih gelimede art ardagelii ve evrensellii tartma konusu olmayan ekonomik yaplarnyani smfsz-ilkel-toplum, klelik, derebeylik, kapitalizm ve sosyalizm gibi retim biimlerinin arasna bir yenisinin yani Asya-tipi-retim-biiminin katlmas kimseyi artmazken, sanat alanndakialmalarn yeniden deerlendirilmesi ve normal olarak gelimesi,

bu alanda toplumculuun iflas gibi anlald. Oysa sanat inceleyenbilim kollar ve sanat felsefesi, bilginin gelimesinin z demek olan"yanl-doru diyalektiinin" (Hegel) dnda kalamazd.

Nitekim srf bu adan, toplumcu sanat felsefesinde ortaya kan yeni grlerin aklanmasnda kendisinden yararlandmzve Ernst Fischer hakkmdaki yazsnn serbest evirisini okurlarmza sunacamz Roger Garaudy'nin bu felsefede sregelmi

olduunu syledii iki grn temel bir ayrl dile getirmeklebirlikte, sanat eserlerini toplumcu felsefe asndan aklamak isteyenlerin almalarnda (somut olarak ele alndklar zaman) heriki grn iie gemi olarak ve mantki sonularna kesin olarakvardrlmam bir halde bulunduklarn sanyoruz. Bundan trbu iki grn toplumsa] felsefe aratrmalarnda, Garaudy'nin,Lukcs'a balad akm iinde aratrmalar yapanlarda olduugibi ikinci akma balad Arago'un teorik almalarnda dabirbirinden tamamen ayrlm ve katksz bir halde bulunmadn dnyoruz. Ernst Fischer'in ve Brecht'in yllarca nce yaygn olarak kabullenilmi grn dna kan daha bilimsel birgr savunduklar ne kadar doruysa Plehanov, Troki, FranzMehring, Christopher Caudwell, Granvill Hick, Auguste Cornu,

Claude Roy, Lucien Goldmann ve zellikle Henri Lefebvre gibidnrlerin de toplumcu sanat grnn gelimesinde bugn yararlanlacak almalar yaptklar da o kadar dorudur.Bu bakmdan, Garaudy'nin serbest evirisini vereceimiz yazsnda, yeni grlerin eski almalarla olan ilgisini belirtmeyealacaz.

Yn,19 ubat 1965, Yl 4, say 99.


20/146

2 . Topl umcu Sanat Fel sefesi ni n Yeni Gel i mel er iAsndan Sanat n z Probl emi

Roger Garaudy, toplumcu sanat felsefesinde ortaya kanyeni grleri aklarken, Ernst Fischer zerine yazd denemede yle diyor:

Marx'i estetik anlay iinde birbirinden farkl ve hattbirbirine kart diyebileceimiz iki akmn sregeldiini gryoruz. Bu akmlardan birincisi, Jdanov'un aklamalarnda dile

gelmi ve sistematik bir biimde Macar filozofu Gyrgy [Georg]Lukcs tarafndan ortaya konmutur. Lukcs, Hegel felsefesinin

bsbtn etkisinde bulunduu genlik anda yazd RonaTeorisi'nden2 son eseri Estetik'e kadar bu gr geni kltrne ve bilgisine dayanarak savunmu ve uygulamtr. Toplumcusanat felsefesinde grdmz ikinci akm ise, Bertolt Brecht'inpiyesleriyle teorik aklamalarnda ve Fransa'da Aragon'un iirve romanlar ile estetikle ilgili teorik almalarnda kaynanbulmutur. AvusturyalI dnr Ernst Fischer bu ikinci akmnen parlak temsilcilerinden biridir. Fischer Sanatn Gerekliliiadleserinde, dncelerini baarl bir biimde dile getirmitir.3Marx'i felsefe iinde sanat konusunda ortaya kan bu iki akmiyice bilinmezse bugn yaplan tartmay ve ileri srlen yeni

grleri kavramak mmkn olmaz. Bu iki akm sanatn zve grevi (fonksiyonu) konusunda olduu gibi sanat yaratnn kstaslar ve deeri konusunda da birbirine kart grlerolarak ortaya kmaktadrlar. Ayrca bu iki akm sanatyla halkarasndaki iliki ve bu ilikinin douraca sonularn tm bakmndan da birbirinden farkldr. imdi, bu iki akm ve farklarn aklamaya alalm:

ki akmn fark sanatn z hakknda ileri srdkleri grn farkllndan domaktadr. Lukcs'n gznde sanat bilginin bir biiminden baka ey deildir. Nitekim Hegelci felsefegelenei de sanat bilginin bir eidi olarak grr. Sanatn felsefeden fark bilgiyi kavramlarla deil imgelerle (imajlarla) dile

3 Bkz. G. Lukcs, La Thorie cin roman,Bibliothque Md iations.

3 Bu kitabn birinci blm, Cevat apan tarafndan evrilmi ve Yeni Dergi'nindrdnc saysnda yaymlanmtr.

Toplum cu Sanat Felsefesi 19


21/146

2 0 Entelekteller ve Eylen

getirmesidir. yleyse, sanatn da her eit bilgi gibi nesnel birgerekliin, yani verilmi ve hazr bir gerekliin yanss olarak

tanmlanmas gerekir. Zaten Hegel'e gre bu nesnel gereklikide'ni soyt diliyle aklanabilir. Sanatn yapt i bu gereklii somut ve duyulabilir halde vermesidir. Bu dnce akmnn

bilgide bulunan ve M arx'n "aktif yan" dedii eyi grmezliktengeldii apaktr. Byle bir gr gerekilii de dar bir biimdetanmlamak zorunda kalmtr.

Oysa, bu grlere kart olarak Fischer, sanat her eyden

nce bir i (emek) biimi olarak tanmlamakta ve bir i biimiolmas dolaysyla bilgi tadn sylemektedir. Bu ok nemli

bir farktr. nkii sanat her eyden nce bir i ve aksiyon biimiyse sanatta ar basan yan tabiatn taklit edilmesi deil, yaratolacaktr. yleyse sanatnn yapmas gereken i bilgi vermekten (retmekten) ok aratrmaktr. Gerein taklit edilmesineve yansya mukabil, pratii (aksiyonu, praksisi) stn grmekmaddeci diyalektii daha nceki ilkel maddeciliklerden ayran en nemli noktadr. Maddeci diyalektikte insann yaratcatlganl ve abas n plana gemitir. Nitekim Bertolt Brecht,ampirizme dayanan natiiralist bir estetii ve Platoncu idealizmi,sanat bir yans gibi grmelerinden tr reddederek, "Tiyatrozerine Yazlar"nda kendi teorik aratrmalarna "Aristotelesi

olmayan" estetik adn veriyordu. Ve bu deyimle, estetiin "zdeleme fenomeni (olay) zerine dayanmadn" belirtiyordu. Nitekim tiyatro sanatnda, seyircinin sahnede oynayanlarla"zdelememesini salamak ve bylece tiyatro sanatnn hayatn bir yanss haline gelmesini nlemek iin "uzakta-tutma"(distanciation) tekniinin gerekli olduunu ileri sryordu.4 Bylece sanat eserinin seyredilmesi srasnda (tpk yaratlmasnda

olduu gibi) zdelemenin ve yansnn nne geilmi ve aktifyan gerekletirilmi olacakt. Brecht, "insan, aktif seyirci olmayann gelitirir ve inceltir" divordu. Gerekten de plastik sanatlarda yanl olarak "deformasyon" denilen eye tekabl eden birey tiyatro sanatnda da vardr ve bu, alglama fiilinin oluturu-

4 Brech t'in tiyatro sanat ve "Epik tiyatro" komsuda dnd klerini dile getirenyazlar. Kmuran ipal tarafndan baaryla evrilmi ve yaymlanmtr. Bkz.

Epik Tiyatro zerine,DE Yaynlar, 1964.


22/146


cu (yapc) ve aktif rolnn bilincine varlmasndan yani bununsalanmasndan baka ey deildir. Bu, gerekliin insan tarafndan "insaniletirilmesinin" hatrlatlmas ve insann gereklii sadece yorumlamakla yetinmeyip onu deitirebilme gcnde tadnn belirtilmesidir. Brecht, "ortaya konuluu ne kadareksiksiz olursa olsun biimlendiril meye balad andan itibarengereklii deiiklie uratmak gereklidir. Gerekliin deiiklie uratlabilir olduunu ve ele geldiini anlatmak iin bundan baka are yoktur." diyor. Nitekim Brecht'in zerinde s

rekli olarak urat ey, seyircinin sahnedekilerle kendini aynkimse gibi hissetmemesi, yani sahnedekilerle zdelememesive onlar ele alp zerinde dnmesi, yarglamasdr. Brecht'in"Aristotelesi olmayan diye adlandrd bu estetik GastonBachelard'm bilgi ve sanat alannda ak tif ve yaratc yan (ura)n plana karan "dekart-olmayan" epistemolojisini akla getirmektedir. Bachelard'm bu gr, amzn, bu genel gerei

ni, baka bir alanda dile getirmek iin ileri srlmt. NitekimMarx da bu aktif ve yaratc yana insann i (emek) ile "tabiatninsaniletirilmesi"nin sonsuz diyalektii diyordu. Bu deyimleMarx gerekliin insan tarafndan durmadan bakalama uratlmas n ve yaratlmasn anlatmak istiyordu. Ernest Fischer budncelere dayanarak sanat eserinin, nesnel bir gerekliin ya

da duyulabilir bir gerekliin kopyas olmadn gsterdii gibiPlaton'un zleri gibi aklla kavranld sylenen bir dnselgerekliin ya da ncesiz-sonrasz (ezel-ebed) bir insan tabiatnn kopya edilmesi demek olmadn da gsterdi. Sanat idealistlerin anlad ya da Kandinsky'nin mistik bir zellik tayan "izorunluk" grnn ileri srd gibi i-benliin dar yanstlmas da deildi. Fischer, sanat eserini insan ile dnya arasn

daki ilikilerin bir "modeli" olarak grr. Burada "model" kelimesi sibernetik bilginlerinin kulland anlamda kullanlmtr.5Fischer sanat eserini i'ten (emek'ten) kalkarak tanmlad ve i'i

bir Marx' olarak snf ilikileri dnda ele almad iin kitabnda sanatn insan ile dnya arasnda bulunan derin bir ilikiyidile getirdiini gstermitir. Bu aktif iliki, gittike daha byk

S Yani insanla dnya arasnda bulunan ve tarihi aamalara bal olarak diyalektikbi im de durm adan dei en bir ili ki yaps a nla m n da.


23/146


24/146

Toplumcu Sanat Felsefesi 2 3

3 . Sanat n Grev i N edi r?

Toplumcu sanat felsefesi iinde gelimi iki dnce akmnn, sanatn z sorusuna verdikleri cevaplar geen yazmzda aklamtk.7 Garaudy'nin birini Jdanov ve Lukcs'a tekiniBrecht ve Aragon'a balad bu iki akmn sanatn z hakknda yaptklar aklamalar, sanatn grevi sorusuna verdiklericevabn da farkl olmasna yol amtr. Gerekten de, sanatHegel, Lukcs ve Jdanov'un yaptklar gibi bilginin bir eidi

olarak grrsek sanat almasnn deerini belirleyen kstaslarile bilginin kstaslar arasnda benzerlik olmas gerekir. Bu kstaslardan en nemlisi btnlk (totalit) kstasdr. yleyse, birsanat eseri gereklii ne kadar eksiksiz ve tam olarak dile getirirse o kadar byk ve gzel olacaktr. Bu gr benimsersekann toplumunu btn olarak (her yanyla) dile getirmi olanBalzac'n eserini her eit gerekiliin (ralisme) rnei olarakkabul etmemiz gerekir. Buna karlk, ato ve Dava'da^ yabanclam bir toplum iinde yaayan insann dnya ile arasnda bulunan ilikiyi ksmen ve bir bakma soyut bir biimde dile getirmiolan Kafka'y, btnlk kstas adna gereki (realiste) saymamanz gerekir. Bu temellerden hareket ettii iin, Gyrgy Lukcs,Eletirici Gerekiliin Anlam9 adl eserinde Thomas Mann ile

Kafka'y karlatrm ve Kafka'y beenmediini aklamt.Oysa Ernst Fischer, bunun tam tersine, daha nce szn ettiimiz Sanatn Gerekliliiadl kitabnda Kafka'nn da Brecht'in deparaboller (remzler) kurmakla ie baladklarn ve bu iki yazararasndaki farkn, gelecee dnk olmak ve gelecekle ilgili perspektifleri dile getirmekle, yabanclamann tesine gidememekve bu yabanclamay protesto etmekle yetinmek arasndaki fark

olduunu syler. Yani, Fischer'e gre, bu iki byk sanat arasndaki fark Brecht'in gelecekle ilgili perspektifleri grp gstermesi, buna karlk Kafka'nn yabanclama olaynn tesinegeememesi ve bu olay sadece protesto etmekle kalmasdr.

7 "Toplum cu Sanal Felsefesinin Yeni Gelimeleri Asndan Sanatn z Problem i."Yn,26 ubat 1965, say 100 [Bkz. yukarda 2. blm].

8 Km uran ipal tarafndan dilimize evrilmitir. stanbul, Ta Yav.V La Signification du ralisme critique,Gallimard.


25/146


Sanatn bir bilgi eidi olarak grlmesi sanatn grevi konusunda bir baka kstas kabullenmemizi de gerektirir. Gerekten de, sanat sadece bir bilgi eidi olarak grrsek sanateserlerinin eitim bakmndan grd i, o anda ve dolayszolarak belli bir ey retmesinden ibaret olacaktr; bylece aratrma ve yaratma konusunda oynad rol nemsenmeyecek vegzden kaacaktr. Bu gr belli bir eletirme grnn domasna yol aabilir ve amtr.10 lk yazmzda szn ettiimiz

ve bugn artk aldn belirttiimiz bu eletirme gr, eleald herhangi bir sanat eserinin deerini yarglarken bu eserintoplum iindeki ileri kuvvetlerin ya da ii snfnn gnlk yada ksa sreli politik mcadelesinin amalarna uygun dmesiya da dmemesini kstas olarak ele alyordu. Bu mcadeleninksa sreli perspektiflerini sindirmemi ve dile getirmemi birsanat eseri dekadanlkla yani yozlamlkla damgalanyordu.

Bununla birlikte Garaudy'nin Hegel ve Lukcs izgisinde gelitiini syledii felsefe akm iindeki dnrlerin ve Marx'gelenekten ilham alm baka dnrlerin tmnn bu eletirme grn benimsedikleri sylenemez. L. Troki Edebiyatve Devrit'den yle diyor: "Bizim, iilerden sz etmeyen sanata yeni ya da devrimci demediimiz doru deildir. airlerin,mutlaka, fabrikalara ya da sermayeye kar tavr almay dile ge

tirmeleri gerektiini de sylemiyoruz. Geri, yeni sanatn, iisnf mcadelesini bir ana-konu gibi ele almas gereklidir. Amabu, yeni sanatn sadece belli birtakm konular ilemesi gerektii anlamna gelmez. Yeni sanat en geni bir alan her yndeilemeli ve dile getirmelidir. Yeni sanat lirik iiri de yaratmakzorundadr. nk lirik iir olmadan yeni insan yaratlamaz.

Ama lirik iiri yaratabilmek iin airin dnyay yeni bir biimdeduymas gerekmektedir." Roger Vailland da yle diyor: "Top-lumlarn tarihini ve ada olaylar maddeci bir adan grmek,

bir yazarn sadece emekilerin yaad ortamlarla ve yaptklarmcadelelerle ilgilenmesini gerektirmez. Yazar, maddeci griyice benimseyebilmise, yar otomobilleri ya da zrafa av ileilgili romanlar bile yazsa bu grnn dile gelmesinin nne

10 Bkz. Yn,say: 99.11 L. Trolsky, Literatre and Revalttlion,The n iversite of M ichigan Press, 1960.


26/146

Toplumcu Sanat Felsefesi 2 5

geemez. Yazar, tuttuu tarih felsefesini ne kadar iyi hazmetmise, gr, eserlerinde o lde iyi dile gelir. Bir yazar, politikann ya da felsefenin basmakalp dilini at lde gerek

bir yazar olur."12Garaudy yukarda sz geen dar eletirme grnn

zellikle "olumlu tip" konusundaki tartmalarda btn snrlln ve tehlikelerini aa vurduunu belirtiyor. Toplumcu sanat grne bal bir romancnn, eserlerinde, ann gelimekanunlarn iyice bilen ve yazarn szcs grevini yerine getiren bir "olumlu tip" (mspet tip) yaratmas gerektii dncesizerinde bizde de tartlmtr. "Olumlu tip"in gerekli olduugenellikle savunulduu srada Breclt yle diyordu: "Olumsuztip'in olumlu tip'ten daha ilgi ekici olmas nereden ileri geliyor? nk, olumsuz tip eletirici bir biimde oynanm aktadr."Ne var ki Brecht'in bu szlerini sanatn pedagojik (eitici) yann reddettii eklinde anlamak doru deildir. Breclt bunu

sylerken sanatn eitici yann reddetmiyor ama sanatn bugrevini kendine zg (has) bir dzeyde yapabileceini belirtiyordu. Ayrca gnlk politikann gerekleri ile sanat yaratarasnda dorudan doruya iliki kurmaya kalkmay yanlbuluyordu. Gerekten de, sanat eseri ile gnlk politika arasnda deil, gerek ve geni anlamyla politika arasnda bir ilikikurmak doru olur. Toplumcu felsefe asndan gerek ve geni

anlamyla politika, ii snfna ve emekilere yarnn insannyaratmalar konusunda yardm etmek demektir. Bir eserin byk bir sanat eseri olmas iin o gnk mcadelenin sloganlarn imgeler halinde dile getirmesi ve onlar rneklendirmesimutlaka gerekli deildir. Bir eserin byk bir sanat eseri olmasiin insana kendisi hakknda en gerek ve yce bilinci vermesiyani insana tabiat, toplumu ve kendisini deiiklie uratabi

lecei konusunda bilin salamas; onu aydnlatmas gereklidir. Burada sz konusu olan, imdi'nin ya da gelecein idealizeedilmesi deil, insana kendisini amas gerektiini duyurmaktr. Nitekim, bir sanat eseri byk olduu lde, yani tarihinherhangi bir annda domakta olan yeni bir dnyay ve kendini amakta olan insann varln duyurduu lde heyocan-

12 "Roger Vailland'la Grme", L'Exprcnsdergisi, say 316.


27/146

landrmaktadr. stelik bu grevini, iinde doduu tarih vetoplumsal artlar bizim yaadmz artlardan bsbtn farklolduu zaman bile gerekletirebilmektedir. Sanat felsefesinde"aheserlerin srekli yaay" diye adlandrlan bu problemeMarx Eski Yunan sanatndan sz ederken deinmiti. Fischereski Yunan trajedilerinin Klelik dzeni zerinde kurulmu birtoplumu yanstmakla birlikte, bu toplumda insann yceliinive snrsz ama gcn ortaya kardklar lde bizi heye

canlandrmaya devam ettiklerini ve yine bizi iinde yaadmz farkl tarih artlarda daha byk ve yce iler gerekletirmeye ardklarn sylyor.13

Sanatn grevi konusunda yukarda akladmz temel dncelerden kalkan bir eletirme anlay dar kstaslar kabul etmemek vie sanat eserlerini mekanik bir biimde ikiye ayrarak"yozlam " ve "ilerici" diye iki grup altnda toplamamak zorun

dadr. Dar ve ksa sreli bir faydaclk asndan bakarak gerekilik ile romantizm, eletirici gerekilik ile toplumcu gerekilik arasnda da kaba bir fark gzetmek doru deildir. Nitekim,toplumcu gerekiliin ayn zamanda bir eletirici gerekilikolmas gereklidir. nk, toplumcu gerekilii kabul etmi olsada bir sanatnn sanatn temel grevini gz inde tutmadanyaratmas kendi iini gerektii gibi yerine getirmemesi demektir.

Sanatn asl grevi "yattrmak" deil "tedirgin etmek"tir; bizolmakszn hareket ederek gelien verilmi bir gereklii dile getirmeye kalkmak deil, gerekliin gelimesi ve deimesinin

byk bir lde kiisel aksiyonumuza bal olduunu ve bu gerekliin yetersiz yanlarndan bizim kii olarak sorumlu bulunduumuzu duyurmaktr; ksacas, sorumluluun uyandrlmasve farkettirilmesidir. Brecht, "Bugnn dnyas, bugnn insanlarna ancak deiiklie uratlabilir bir ey olarak tasvir edilebilir" diyor.14 Toplumcu felsefenin salad kavrayc grten vetarih gelime ile bu gelimenin kanunlarnn bilgisinden yoksunolan sanatlar da yabanclam insann eksiksiz ve btnsel (to-

13 Bkz. Sanal ve Sosyalizm,Sosyal Yay., 1962, s. 145-148.14 "Gerek sanat eserleri hayatn ve insan duygularnn yeni bir yann aa vu

rurlar. O g ne kad ar iyice bilincine varm admz ve benliimizde sakl kalmeyleri aklarlar bize. "James T. Farrell, The League of Frightened Philistines and Other Papers,New York, Th e Vanguard Press, s. 173.

2 6 Entelekteller ve Eylem


28/146


29/146


30/146


31/146

Sanat Bir Dei im ve O l u t ur*

Ahmet Uraz: Germain Bazin'inSanat Tarihi'/** evirmenizinzel bir nedeni var m?

Selahattin Hilav: Evet. Bazin, sanat tarihinin, yani grselsanatlar tarihinin irdelenmesinde kendini gsteren ada yak

lamn nemli bir temsilcisi. Bu yaklamda kendisine nclk edenler var kukusuz: Waldemar Deonna, Elie Faure, HenriFocillon, Erwin Panofsky gibi. Sz konusu yaklamn amacsanat tarihindeki saysz ve farkl olay ve rn soyutlamalaradayanarak derleyip toparlamak, snflandrmak ve saydam birkavraya ulamak. Yani, zaman iindeki art arda gelimeleriiinde ele alnan bu olay ve rnlerin yzeysel bir dkmn

yapmakla yetinmeyip genel belirlenimlerini, formlarn, yaplarn bulmak; bir sanat rnleri morfolojisi yapmak. Baka birdeyile Bazin, formalist sanat tarihileri arasnda yer alyor, amabu rnlerin tarihsel, toplumsal, felsef ve bilimsel arkaplanla-rnm nemini de belirtiyor. zellikle sanat akmlarnn (Simgecilik, zlenimcilik, Gerekstclk gibi) ortaya klarnaklarken bu yola da bavuruyor. Bu bakmdan Bazin'in sanat

rnlerini formlar asndan ele alp kapsayc kmeler ve aamalar (Primitif ve Arkaik aama, Klasik aama, Akademik veManiyerist aama, Barok aama) iinde bir araya getirirken burnler arasndaki etkileimleri ve ilikileri gz ard etmediinive bu bakmdan, tarihsel boyutu da gz nne alan bir "yap-

* Selahaltin Hilav ile syleiyi yapan Ahm et Uraz.** Sanat Tarihi,Germ ain Bazin, eviren ler: 1. Blm: zra N ural, II. Blm: Selaha l-

tin Hilav, stanbu l, Sosyal Yay., 19 98 ,5% s.


32/146

salc" olduunu syleyebiliriz. Nitekim, Sanat Tarihi'nin (Histoirede l'Art) sonu blmnde Bazin yle diyor: "Birbirinden okuzak yerlerde ortaya kan form larn arasndaki benzerlik eitli

ekillerde aklanabilir. Aradaki mesafe ne kadar byk olursaolsun, bu durum etkileme olanaklarn tamamen ortadan kaldramaz. rnein in figrleri, Trkistan'dan ve ran'dan geereksanatsal formlar Bizans ve slam dnyasna ulatran pek Yoluyla Bat'ya getirilmi olabilir. Ya da ok uzak bir ortak kken,tarihin ok uzun bir dnemi boyunca birbirinden ayr dmhalklar arasndaki benzerlikleri aklayabilir ve belki de, Amerika ktasndaki Kolomb ncesi sanat formlar ile in sanatnnok eski dneminin formlar arasndaki garip benzerlik bu bakmdan aklanabilir. Ayrca, herhangi bir etki olasl sz konusu olmakszn, benzer durum ve koullarn, ok byk zamanve mekn farklarna ramen, benzer sanatsal formlar dourduu da bilinmektedir ve bu tr paralelliklerin en nls, Gotiksanat ile onu bin yl ncesinden ruhan bakmdan deta habervermi olan Gandhara Yunan-Buddha sanat arasndaki paralelliktir. Toplumbilimde bu olguya 'yaknsaklama' deniyor." (s.571) Burada ilgin olan yan, Bazin'i, sanat tarihinin aklanmas bakmndan toplumbilimin verilerine de dayanmak gerektiini belirtmesi, yani sanat toplumbilimine ak kap brakmasdr.

A.U.: Bazin, Sonu blmnde, sanatn kaynana ya da temeli-ne ilikin eitli kuramlar aklyor, ama lagi kuramdan yana oldu-unu belirgin bir ekilde ortaya koymuyor denebilir mi?

Selahattin Hilav.: Sonu blmnde, sizin de belirttiinizgibi, sanatn kaynan ya da temelini bireysellikle, toplumsalve kltrel evreyle, yaygn dnya grleriyle, corafya ve rkzellikleriyle, sanat-iradesiyle, hayat karsnda benimsenen tu

tumlarla, oyunla, psikolojik gereklerle ve bilindyla aklamaya ynelen kuramlarn dkm yaplyor. Bazin'i sanatnkaynana ilikin olmayan ama sanat rnlerinin ortaya klarna, paralelliklerine, benzerliklerine, tekrarlanmalarna veadeta srekli olarak yeniden geri gelip dngler oluturmasnailikin aklamalarnda formalist ve yapsalc anlay benimsedii ak olarak ortada. Sanatn somut rnlerine ve bunlarn

Sanat Bir Deiim ve Olutur 31


33/146

ortaya k ve grnlerine, yani Hegelci anlamda "fenome-nolojik" dzeyine ilikin olan bir anlay bu. Sanatn derinlerin

de yatan ve belirleyici olan kaynaklar ve eilim ler konusundaise, Bazin'in, Heinrich VVlfflin tarafndan ileri srlen ve sanattarihindeki iki dnemi, yani zaman ve meknla snrl iki farkl slubu deil de insanolunun hayat karsnda benimsediiiki farkl ve kart tutumu belirten ve psikolojik zellik tayan"Klasik" ve "Barok" kavramlarna dayand grlyor. Bazin,VVlfflin'in ileri srd bu kavramlar aklarken yle diyor:

"Klasisizm, birlik ve btnlk demektir ve doay insan leine indirger.

Klasisizmin bir varlk halini dile getirmesine karlk Barok,olu ve deimeyi dile getirir ve doaya adeta k olduu iin,insan kozmik ritmin iine eken bir dalmdr. Barok insanolunun tutkularn, hznlerini, aclarn, ak ve lm dile getirir; Klasisizm ise btn ruhsal yetileri akln denetimine girmive gcnn doruk noktasna ulam olgun insanla ilgilenir sadece." (s. 564) Sanat yaratnn ve dolaysyla sanat rnlerinindaha da derinde yatan kaynaklarn ve belirleyici eilimleri elealnca da yle diyor Bazin: "Biri Avrasya'nn Dou'sunu, tekiBat'sn kapsayan evrilmi uygarlklarn iki blgesi de, plastiksanatlar, kavrayabildikleri lde ilemilerdir. Bu iki blge ara

sndaki farkllklar, temellerinde yatan ritimleri arasndaki benzerlii grmemizi engellememelidir. Gerekten de, bu iki blgenin her birinde kart merkezlere dayanan iki farkl kutup yeralr ve bunlarn birincisi, insanoluna, evrene olan balln vedoast glere boyun eiini hatrlatmaya ynelir; kincisi ise

bunun tersine, insanolunu, bu glerden kurtulmaya ve dnce araclyla hem dnyaya hem de kendine egemen olacak e

kilde sadece kendi gcne gven duymaya ynlendirir." (s. 572)Bu alntlar, Bazin'in, sanat yaratnn derinlerde yatan dinamik g olarak insanolundaki iki kart eilimi kabullendiini ortaya koyuyor. Bunlarn birincisi, Bazin'in de belirttiigibi, kendi varoluunu doast gler (bunlar arasnda tek-tanrc dinlerin Tanrs da yer alr) asndan ele alan ve anlamlandran edilgin ve akl-d diyebileceimiz eilim; kincisi ise

doast glere kar kan ve kendisinin dndakini (bunun



34/146


35/146


36/146

Sanac Bir Deiim ve Olurur 35

varlktr; dolaysyla, zgrlktr ve gerek bireyselliktir ve buzellikleri olduu iin de tarihi olan, yani tarihsel bir varlktr.yleyse sanatn z, insann olumsuzlayc ve ac etkinliinin

ve eyleminin, yani praksisinin zel bir eidi (tpk bilim, teknoloji ya da siyasal mcadele gibi) olmas asndan, insanolununkendini bu zel alanda ve zel aralarla nesnelletirmesi, kendini yaratmas ve seyretmesi ve kendinin-bilincini zenginletirmesidir. Hegel, bundan tr sanat Tin'in, yani insanolununve yaratt tarihin ve kltrn duyusal dnya iinde kendinigstermesi (nk sanatn malzemesi kavramlar ve soyut dnceler deil, duyularla alglanr varlklar ve onlara dayananimgelerdir) olarak, yani insansallamasmn ve zgrlemenin

bir aamas olarak gryordu. Dolaysyla, sanat etkinliinin,praksisinin, yaratclnn derecesi ne ise insann hayvansalvarlndan syrlmasnn, zgrlemesinin, kendinin-bilincinevarmasnn; ksacas, insan adna layk olmasnn derecesinin de

ne olduunu syleyebiliriz.

Cumhuriyet Kitap, l Haziran 1998, say 434.


37/146


38/146

Toulouse-Lautrec zerine 37

Bu iki dnce Lautrec'i irkinin gzelden, mutsuzun mutludan, ac ekmenin zevk iinde yaamadan, geip gidenin kalandan daha gerek, daha zsel (essentiei) olduu dncesinegtrmtr. Bu yzden yaptnda karamsar bir z, acl birdnya gr dile gelir.

I V

te yandan bu karam sar dnya grnden hi ayrlmayanbir nitelik var. Alayclk bu (humour). Baz sanatlar karamsarolduklar halde alayc deillerdir. nsandan btn btn umudu kesmemi olanlarda grlmez bu nitelik. (Picasso Tepoquebleu" [Mavi Dnem], Buffet "le cirque" [sirk], Rouault.) Bu sanatlar insann gelecek byklnn, kurtuluunun, kendini amasnn hangi ynde gerekleeceini gstermemilerdir

ama, byle bir umuda alan yollar da tm kapamamlardr.Lautrec bu yollar alayclkla almamasna kapamtr. Hilik,

bounalk, ac, insann iinden kamad mutlak durumlardronun gznde, insan bunlar hi mi hi aamayacaktr. Glmekten, alaya almaktan baka ne gelir elden. Kara geree kar elinde kalm tek tutum (tavr) alayclktr Lautrec'in. Gerekten dealay dnyaya kar takmlabilecek tavrlardan biridir ama gerei deitirmeye alan bir tavr deil, insan oyalayan, bireysel,"ferd" bir zm (solution) salayan, tm znel (enfs) bir tavr. Baka bir deyimle sadece zneyi etkileyen bir tavr; nesneyideil; yani bir avunma arac yoksa insanla dnya bantlarndzenleyen gerek bir zm deil. Eninde sonunda gereiolduu gibi kabullenmeyi, umutsuzluu, insann gerek kar

sndaki yenilgisini gsterir. Srrealistler "Alayclk umutsuzluun yzndeki maskedir" diyorlar; Lautrec'in alaycl eldendrmemesi karamsar dnya grnn baka bir zelliinin,acy, hilii, umutsuzluu mutlak belirlenimler gibi grdnn kantdr.


39/146


Lautrec'in, bayaptn (aheser), insann hilii, komii bilinli bir ekilde gsterdii, onu meslek edindii yerden yanisirkten kartmas rasgele deildir. "Le cirque" ismini tayanbu yapt bir sra desenden kurulmu. Canbazlar, hayvan terbiyecilerini, palyaolar gsteriyor. nsan korkutuyor, karartyor

bu resimler. lk iki krizinden sonra, iyileme dneminde izmihepsini; hem de aklndan.

V I

Yukarki notlar (II1-IV) Lautrec'in karikatriims bir desene katn da aklyor. Bu ynden Goya'ya, Daumier'yebenziyor. Karakalem desenleri, Baudelaire'in Daumier'nindesenleri iin sylediini doruluyor: "kendiliinden renkli"- naturellement color.

1/

Selalattin Hilav ve Paris Mektuplar,Sema Rifat, stanbul,

K ltr Yay., 200 6, s. 124-125.


40/146

Grard de Nerval veDou'da Seyahat

Grard de Nerval (asl ad: Grard Labrunie), 22 Mays1808'de dodu. Babas tienne Labrunie doktordu. ki yandaannesini kaybeden Nerval, babasnn Rhin ordusundaki grevinden ayrldktan sonra Paris'e dnmesi zerine, CollgeCharlemagne'da okumaya balad. Orada Thophile Gautierile yakn bir dostluk kurdu. 1826'da "Napolon ve Sava Fransa, Ulusal Atlar" ad altnda ilk edebiyat denemelerini yaym lad ve Goethe'nin Fanst'ununbir blmn evirdi. Bu eviri1827'de basld. 1828'de Victor Hugo, Clestin Nanteuil ve yzyl sonra Gerekiistclerin hayranln kazanan Petrus Bo-rel gibi air ve yazarlarn oluturduu romantikler topluluu

ile iliki kurdu. 1829'da m ziini H ector Berlioz'un hazrlad"Faust'tan Sekiz Sahne" adl ilk tiyatro yazarl denemesinigerekletirdi. 1830'da Thophile Gautier ile birlikte nl Her-nani savana katld. 1832'de, tp rencisiyken, kolera salgnkurbanlarnn yardmna kotu. 1834'te annesinin bykbabasnn lm zerine 30.000 franklk bir mirasa sahip oldu vetalya'da seyahate kt. Delice tutkun olduu Jenny Colon bu

srada Paris'te sahneye kyordu; onu vmek ve yceltmekiin 1835'te Le Monde dramatique adl dergiyi kurdu. Dergininbir yl sonra batm as zerine gazetecilik yapmaya balad. Ayn yl Gautier ile Belika'ya gitti. 1837'de, La Presse'te, tiyatroolaylar iin srekli yazlar yaymlyordu. Ayn yl, AlexandreDumas ile birlikte yazd Piqitillo'd,Sylvie roln Jenny Colonoynad. 1838'de Jenny Colon bir bakas ile evlendi; bu olay


41/146


Nerval'i btn yaam boyunca etkiledi. Ayn yl Leo Burckartadl piyesi yazmak zere A. Dumas ile Almanya'ya gitti. Piyes

1839'da Paris'te sahneye kondu. 1840'ta kinci Faust'u evirdi.Nerval ilk sinir krizini 1841 ubat ay sonunda yaad. Kriz

Mart sonunda yeniden ba gsterdi. Monmartre'da Dr. EspritBlanche'm yannda bir sre kald. Jenny Colon 1842'de ld veNerval 1843'te Dou seyahatine kt. 1 Ocak'ta Marsilya'dan ayrld; Malta, Msr, Suriye, Kbrs, stanbul ve Napoli'den sonra, 5Aralk'ta yeniden Marsilya'ya dnd. 1844, 1845,1846 yllarndaBelika'ya, Hollanda'ya, Londra'ya gitti; Paris civarnda ve ocukluunun getii Valois'da dolat. 1848'de, dostluunu gittike glendirdii Heinrich Heine'den evirdii iirleri yaymlad.1849'da sinir krizi yeniden ba gsterdi; doktor Aussadon veLvy tarafndan yaplan tedavisi 1850'de de srd. 1851'de Voyageen Orient (Dou'da Seyahat) yaymland. Bu yllarda baz piyes

leri eitli tiyatrolarda sahneleniyordu. Tedavi iin Passy'de Dr.Blanche'm yannda bir sre kald. 1852'de Hollanda ve Valois'yatekrar gitti ve Les Illumins'yi yaymlad. 1853 ve 1854 yllarnda,sinir krizleri sklarken, Fransz edebiyatnn en ilgin ve sekinverimleri arasnda yer alan Sylvie, Petits chteaux de Bohme, Conteset Facties, Les Filles du feu, Les ChimresveAurliaart arda yaymland.

Nerval 19 Ekim 1854'te akl hastanesinden kt ve orada burada dolamaya balad ve 26 Ocak 1855'te, Paris'te Vieille-Lanterne sokanda l olarak bulundu. Bir akam nce Thtre Fran-ais'ye uram ve Halles semtinde yemek yemiti. Nerval'e veeserlerine ksaca yer veren bir edebiyat tarihinde (Marcel Bra-unsehvig, Notre littrature dans les textes, Paris, Armand Colin,1929,, c. 2, s. 528), drt satrlk u ilgin not var: "Nerval, 26 Ocak1855'te, gn aarrken, Paris'in dar sokaklarndan biri olan ruede la Vieille-Lanterne'deki, kt hretli bir meyhanenin pencere parmaklna asl olarak bulundu (sokan olduu yerde, daha sonra, Sarah-Bernhardt tiyatrosu ina edildi). ntihar etti yada ldrld". Bu arada, Gustave Dor'nin sz konusu soka vepencere parmaklna asl adam canlandran bir litografi yapt

n (1855) da syleyelim.


42/146


43/146


g kazanmam gerek". Nerval'i, z varlm ve mutlak hakikati bulacan umduu bu bakayeri aramasyla, gnlk yaamn

tesine geip rya, imgelem ve grm (vizyon) dnyasnda doal duyum ve alglar bakalama uratmaya ynelmesi at babirlikte yryor ve edebiyat verimlerinde semboln, imgenin veszcn en n safa gemesine yol ayor. Nerval kendisindensonraki Fransz iirini superaturaliste (stdoac) dedii bu anlay ve tutumu bakmndan etkilemitir. Bu anlay, Nerval'in,ateli bir Romantizm savunucusu olmasna ramen, Lamartine'in

hznl ve yaknma dolu dnyasyla ya da Hugo'nun tumturakl havasyla yetinememesini de aklar ve Rimbaud'nun uszlerinde, yllar sonra yeniden dile gelir: "Khin olmak, bilinmeyeni bilen haline gelmek gerektiini sylyorum. air, btnduyularn, bitmez tkenmez, snrsz ve saduyud bir rnda karlmasyla kendini khin haline getirir (15 Mays 1871)";"Sessizlikleri, geceleri yazya geiriyordum, dile getirilemeyeni

kaydediyorum... Yalm sanrlara altryordum kendimi;bir fabrikann yerine bir cami, meleklerin oluturduu trampetiler, gkyznn yollarnda st ak arabalar, bir gln dibinde bir salon;canavarlar, srlar gryordum aka... Daha sonra, biiysel safsatalarm, szcklerin sanrsyla aklyordum! Zihnimin kargaasn, kutsal bir ey olarak grdm sonunda (Cehennemde BirMevsim, Szn Simyas). Apollinaire de Nerval iin "Gzelim

beyin! Onu bir erkek karde gibi sevecektim", diyecektir.Douda Seyalatte, Sleyman peygamberin azndan, "ger

ek iir, imgeler peinde koar", diyor Nerval. Aurelia'nn ilkcmlesinde de, "Rya, ikinci bir yaamdr" diyor. Rya ile gerek, grlemeyen ile grlebilen, zihnin yaratt gerek d imge ile d dnyaya ilikin duyum ve alg arasndaki fark ve bant zerinde duran ve bunun yan sra, Freud'u retilerinin

de etkisinde kalarak, bilindn eitli tekniklerle boaltmayiirin en nemli mekanizmas olarak gren Gerekstciilerin,btn bunlar, kendisine gre dert edinmi olan Nerval'e hayranolduklar biliniyor. Nitekim, Andre Breton yle diyor: "Gerekten de Nerval, bizim benimsediimiz anlaya en st dzeydesahipmi gibi grnyor". Ksacas, Sembolistler de Gerekst-cler de Nerval'e ok ey borlu. Kayp Zamann zindeni yazar


44/146

Grardi/t Nervalve Douda Seyahac 4 3

Marcel Proust'un da, Nerval'in ocukluk anlarn ve gemiiniarayn dile getiren Sylvie'den ok etkilendii biliniyor. Henri

Lematre, ann havas iinde kalmasna ramen, kendisineballndan vazgemeyerek, tinsel araylarn srdren ve yllar aarak evrensellie ulaan Nerval, "bugn, romantik kuan

btn yazarlarnn, modas en az gemi olan ve hatta, en adaolan deil mi?" diye soruyor (Oevres de Gerard de Nerval,Introduc-tion, s. XV, Paris, Garnier, 1986).

M i st i si zm ve Gereki l i k

Nerval, felsefi gr bakmndan, oktanrcln da etkisinde kalm bir tmtanrc, bir mistik. Okuduu ok sayda kitapta batini (irek) ve gizemli dinsel retileri inceliyor, ruhg-

ne inanyor. Dou'da yapt seyahatten dnnde, ikinci vedrdnc yzyllar arasnda Bat'da ortaya km olan ve Doukltlerini (sis, Kybele, Mithra ve Gne tapnmalar) pek de tutarl olmayan bir bileim iinde eritme amac gden akm zerinde nemle duruyor. Bu arada, onsekizinci yzylda yaamolan ve aralarnda Jacques Cazotte ve Restif de la Bretonne gibitanrsal bir esin ve bilgiyle aydnlanm olarak bilinen yazarla

rn retilerini inceliyor ve bu konuda daha nce yazdklarnada yer verdii bir kitap yaymlyor (Les Illumins ou les Prcur-seurs du socialisme, Lecou, 1852). Nerval'in felsefe ve din tarihikonusundaki geni ve derin bilgisi bu kitapta kendini akagsterir. Btn bu ilgiler, eilimler, aratrmalar ve incelemelerDou'da Seyahatin son ve kesin metninde eitli alardan dilegelmitir. Nerval Masonluu da benimsemiti. Nitekim, yle di

yor: "Ama benim, dul kadnn ocuklar'ndan biri ve bir louveteau(farmason stat ocuu) olduumu" (Dou'da Seyahat,Yazma)."Dul kadnn ocuklar" sz Mason topluluu yelerini belirtirve Masonlarn manevi atalar olarak kabul ettikleri ve ad KutsalKitapta geen Hiram usta, Naftali kabilesinden dul bir kadnnoludur. Nerval, Dou'da Seyahat'te, Lbnan'da bulunduu srada inceledii ii kkenli Drzi dini ile Masonluk arasnda iliki

kurarak yle diyor: "Drzi akkallar (din bilginleri), Dou'nun


45/146

farmasonlardr. Drzilerin belli birtakm Hal valyelerininsoyundan geldikleri konusundaki iddialarn aklamak iin ba

ka bir nedene gerek yok. [...] Temple valyeleri, Lbnan' igalettikleri iki yz yi iinde, kkleri derinlere inen bir kurumuntemellerini atmlard. Farkl rklardan ve dinlerden milletleriegemenlikleri altma almalar gerektii iin, yerel detlerin de izlerini tayan bu mason birlikleri sistemini onlarn kurduu besbellidir. Ama bu valyelerin tarikatn etkileyen Dou fikirleride onlarn Avrupa'da din sapknlyla sulanmalarna bir l

de yol amt. Bildiin gibi, farmasonluk, Temple valyelerininretisini bir miras gibi benimsedi. te bylece bant kurulmu oluyor ve Drzilerin, eitli lkelerde ve de zellikle skodalarnda (cebelelSkuzi/e) dank halde bulunan dindalarndan sz ettikleri anlalyor. Bu szlerle, sko/al kardeleri vestatlar ve de dereceleri eski Temple valyelerine denk gelenfarmasonluk rtbelerini kastediyorlar". Tarih biliminin verileri

ne tam tamna uymasa da Nerval'in bu aklamalar yukardabelirttiim iz tmtarc, batini, mistik ve evrensel din anlayna bir kez daha tanklk ediyor.

Ne var ki Nerval, Hint mistisizminde ya da slam tasavvufunun byk blmnde grld gibi dnyadan ve tenselbazlardan el etek eken bir tmtanrc deil. Onun am ac Tan-r'ya ulap onun iinde eriyerek mutlu olmak da deil; ama

Tanr'y ve tanrlar ya da Doa'y somut insanoluyla ve yaamla buluturmak. Bu felsefi ve dinsel dnce tarz Nerval'ingereki yanyla birleice zgrln, eitliin, adaletin, kardeliin, hogrnn, barln , emein ve em ekinin uygarlklarn yaratlmasndaki rolnn ve neminin savunucusubir yazar kyor karmza. Bu, Nerval'in ada yanlarndanbiri. Sevdii kadnlarda tanralar ve tanralarda sevdii ka

dnlar gren ama gncel yaamn gereklerini klyutmazlklairdeleyen, saptayan ve eletiren Nerval'in, akn ve ikin varlkgrleri arasnda bir iie gemilie, bir bileime ynelmiolduu sylenebilir.

Nitekim Nerval, yeri gelince, felsefe eitimiyle yetitiinive Voltaire'ci olduunu vurgulamaktan geri kalmyor. Aklc veirdeleyici bir bakla ele ald baz dinlerin, insan yaamn k



46/146

G erarJ tk Nvvulve Douda Seyahat 4 5

stlayan dogmalarn, resmi din adamlarnn toplumsal ve siyasal alanda kimi zaman oynadklar yozlatrc rol eletiriyor.

Sleyman peygambere cevap veren Saba Melikesi'nin azndanyle diyor: "Bu zdeyi, rahiplerinizin korkak retileriyle clzlatrlm dininizden kaynaklanyor [...] Her eyi hareketsiz-letirmekten, toplumu kundak bezine sarp sarmalamaktan veinsann bamszln vesayet altna almaktan baka ii yok orahiplerin. Tarlalar srp tohum atan Tanr m? Kentleri ve saraylar Tanr m ina etti? Tanr m Sleyman'n tapnann her

yannda parldayan demiri, altn, bakr ve btn o teki madenleri sundu bize? Hayr, Tanr, yaratklarna dehay ve etkinliiiletti; abalarmza bakp glyordur kukusuz ve snrl yaratlarmzda, bizim ruhumuzu aydnlatan kendi ruhunun parltsn gryordur. Tanr'nn kskan olduuna inanp onun hereye yeten gcn snrlandryorsunuz; kendi yetilerinizi tanrlatryorsunuz ve onunkileri kmsiiyorsunuz. Ey yce kral!

Dininizin nyarglar bir gn ilimin ilerlemelerini, dehann at-lmlarm engelleyecek ve insanlar ufaldnda Tanr'y da kendiufack boyutlarna indirgeyecekler ve sonunda inkr edecekler"(Dou'da Seyahat,VI. MELLO). Viyana'da katld bir dinsel kutlamadan etkilenen ve honutluk duyan Nerval Katoliklii deyle eletiriyor: "Hayranlk duyduum ey bayramlk elbiselerini giymi byk kalabalk, koro yerinin ortasnda parldayan

gm mihrap, stunlar boyunca uzanan ince uzun parmaklklara adeta aslm olan yzlerce mzisyen deil, ama olaanstbir ilahide btn sesleri birletiren itenlik dolu esiz inant.Binlerce sesin oluturduu bu koro, kilise ilahicilerinin pes vetiz perdeler arasnda durmadan gezinmelerine ve dindarlarnatlak seslerine alm biz Franszlar iin gerekten artcyd.Daha sonra, tribnlerden orkestrann kemanlar ve trompetleri,

kantatrislerin sesleri duyuluyordu ve yinin ihtiam gz kam atryordu; bizim pheci insanlarmza pek az dindarca grnecekti btn bunlar kukusuz. Ama pek az insann inanmay veuygulamay kendine layk grd, ylesine ask suratl, ylesine kskan, lm ve yoksunlukla dolu bir Katoliklik fikri sadecebizde var. Din, sevimli ve kolay olduu, fedakrlktan ok inantalep ettii iin Avusturya'da da talya'da, Ispanya'da olduu gi

bi geni ve derin etkisini koruyor.


47/146

4 6 Ente lekteller ve Eylem

te bvlece, ilk inananlar gibi, mutlu doumTanrs'nn ayaklarnn dibinde sevinip neelenmeye gelmi olan btn bu g

rltc kalabalk bayram gecesini ziyafetlerle ve danslarla sonaerdirmeye gidiyordu. Dini inancn herkes tarafndan ciddiyealnd lkelerde yaplmas gereken ve bizim Kilisemizin yasaklad bu trenlerde bir kez daha bulunduum iin kendimikutluyordum" (Douda Seyahat, VIII. GNLE DEVAM). Busatrlar Nerval'in bask ve kstlamalardan syrlm, eitliki, bar, hogrl, sevecen, neeli ve haz dolu bir dinsel yaam ide

alini bir kez daha ortaya koyuyor.Nerval, Douda Seyahat'te de grld gibi, gidip dola

t yerlerin tarihi, toplumsal ve siyasal dzeni, gelenekleri vedetleri konusunda geni bilgi ediniyor; saptamalar yapyor veeletiriyor; kendi tinsel dnyasn ve kklerini ararken bakas'm,teki'ninesnel olarak kavramaya yneliyor. Jacques Hur'nin belirttii gibi, bakaln ve tekiliini gerektiince canlandrmak

iin Dou'ya dardan deil, ieriden yaklamak istiyor. Nitekim Msr'da, Lbnan'da ve stanbul'da Batl bir seyyahn yabancln hissettii ve evresini oluturan dilsel gerei okura aktarabilmek iin yaznsal syleminin iine Arapa ya da Trkeszckleri sokuyor. Bylece, kendisinden nce Douda seyahatetmi olan Volney, Chateaubriand ve Lamartine gibi yazarlararasnda, bvle bir yola bavurmu ilk ve biricik yazar olarak

dikkati ekiyor (Grard de Nerval, Voyage eu Orient, Prsentation,s. 19, Imprimerie Nationale, 1997).

Bir tr efsane olan "Halife Hkim'in Hikyesi"deki u satrlar Nerval'in ok uzak bir konuyu ele ald zaman bile gerekilii ve eletiricilii ile birok toplum iin geerli olan birilikiyi, ekonomik, siyasal iktidar ve toplumsal yaam arasndakimi zaman ortaya kan ilikiyi aklamas bakmndan dikkate

deer: "Bu adamlar ona [Hkim'el, toplumsal hayatn srlarn, tefecilerin, mallar ellerinde tutanlarn, kanun adamlarnn, lonca

bakanlarm n, islifilerin ve Kahire'nin en byk tccarlarnnevirdikleri dalavereleri, birbirlerini nasl desteklediklerini, ho-grdiiklerini, evlilik ilikileriyle glerini ve etkilerini nasl artrdklarn, her eyi rten ve rm insanlar olarak, resmifiyatlar isteklerine gre nasl ykselttiklerini ya da alalttklar


48/146

C enin/ Je :Vmv/ ve Douda Seyahat 4 7

n, nasl ktl ve bolluu ynettiklerini, ayaklanmay ve savakkrttklarn ve bir lokma ekmek bulmak iin abalayan halk

nasl bask altnda tuttuklarn anlatyorlard" {agy., V. KAHREYANGINI).

te yandan, mutlak ve merkezi bir iktidar altnda yaayan,Dou despotluunu doal bir olay olarak kabul eden; Bat'dagerekleen ekonomik gelimeyi, snf mcadelelerini ve siyasalatmalar yaamad iin zgrlk, eitlik, insann saygnlve haklar gibi fikirleri aklndan bile geiremeyen ve dolaysyla

gerek anlamda bir birey, bir vatanda haline gelemeyen ve kulhalinde kalan insanlarla Dou'da geirdii maceralarda karkarya gelen Nerval'in u gereki gzlemleri de ilgin: "Zamanzaman kstah davranan ya da hemen boyun een, her zamankuvvetli ve geici izlenimlerin etkisinde kalan ve de despotizmin Dou'nun normal siyasal ynetiminde ne kadar ar bastn anlamak iin mutlaka tanmanz gereken bu insanlar [...][Bunlar! Bir sopa vursanz, aslnda byle bir hakknz olup olmadn dnmez ve bilmez... Durumunuz ona baya grnrnce, ama bbrlenirseniz ve yksekten atarsanz karnzdakibasitlii etkileyen nemli bir ahsiyet olursunuz hemen. Dou,herhangi bir eyden hibir zaman kukulanmaz; orada her eymmkndr." (agy.,VIII. TEHDT).

Nerval bir yandan efsanelerin, fantastik yklerin, sembollerin, ryalarn, imgelem dnyasnn; te yandan phecilikle,alay dzeyine inmeyen ince ve keskin bir mizahla gzlemlediigerek dnyasnn iinde. Bu ikilik, eserlerinde, sz konusu ikidnyann dile getirilmesine uygun den farkl edebiyat trlerinin yazd ayn eserde bile bir araya gelmesine yol amtr.Nitekim Dou'da Seyahat bunun ok belirgin bir rneidir. Bu

kitap, herhangi bir seyahat anlats gibi, yazarnn bir yerden birbaka yere gidiini ve grdklerini art arda ve kesintisiz olarak,yani izgisel bir sre iinde ve tam anlamyla seyahatname tr olarak dile getirmez. Nerval, 1843 yl banda, Marsilya'dan

bir gemiye binerek Msr'a gitmiti. Ovsa, kitabn en bandaki"Dou'ya Doru" blmnde, daha nce Avrupa'da yapt seyahatleri anlatr; hayallerinin rnnden baka ey olmayan

baz yerlere uradn ve sonunda Msr'a ulatn syler. Bu


49/146


kitapta mektuplara, gnlklere, eklere, paralara, arkeoloji bilgilerine, kadim yklere de yer verilmitir. Btn bunlar biredebiyat tr olarak seyahat anlatsnn dna taan eylerdir.

Jacques Hur, Nerval'in bu yaz tarzna "para para" ve zellikle "paralanm" demenin ok yerinde olduunu syleyerekMichel Foucault'nun u cmlesini aktaryor: "Bugn Nerval, bizim gzmzde, dil ile kurulmu srekli veparalanm belli birbantdr..." (agi/.,s. 36).

Del i l i kl e Yzl e mek

Nerval sanrlarn, grmlerini, ryalarn yazya dkenSwedenborg, Apuleius ve Dante'den sz ettikten sonra, kendiakl hastal iin yle diyor: "Onlar rnek alacam ve tmyle

zihnimizin gizemleri iinde gemi olan bir hastaln izlenimlerini tam tamna aktarmaya alacam -bu hastalk terimini niin kullandm bilmiyorum; nk, bana gelince, kendimi bukadar iyi hi hissetmemitim. Kimi zaman, gcmn v etkinliimin iki katna ktna inanyordum; her eyi biliyordum, hereyi kavryordum gibi geliyordu bana; imgelem gcm de sonsuz hazlar sunuyordu" (agj.,s. 754). Nerval'in yeteneine hayran

olan ve hastalnn tedavisiyle yakndan ilgilenen Dr. Blancheda bir mektubunda yle yazyor: "Ayn imgelem gcne ve ayn alma yatknlna sahip olduuna inanarak, eskiden olduu gibi, eserlerinin kazancyla yaayacan umuyordu ve herzamandan daha fazla alyordu, ama bu beklentileri boa mkt acaba? Bamsz yaratl ve mizacnn ycelii, en salamdostlarndan bir ey kabul etmesini engelledi. Bu ruhsal nedenlerin etkisinde akl gitgide yoldan kt; zellikle de deliliineyzleerek bakt iin" (agi/., s. LXV1I-LXVIII).

"Yzleerek bakmak" szlerinin Nerval'in deliliine doalbir eymi gibi baktn, ondan gocunup kanmadn, belkide bir rya gibi grdn belirttii sylenebilir. Gerekten de,Nerval'de sanrlar ve grmler ile dilde ve yazta gsterdii olaanst zek, betimleme yetenei, saydamlk ve amazlk birarada. Bu iki u her zaman etkileiyor, iie geiyor ve birbirini


50/146


51/146

Loui s A ragon

Yzylmza damgasn vurmu yazarlardan biri olan Aragon 1897 ylnda Paris'te dodu. Daha ocukluk yalarnda edebiyata kar derin bir ilgi duydu. Kkl bir ailenin ocuu olanAragon salam bir eitim grd: Birinci Dnya Sava srasndaTp Fakltesine devam ediyordu; orduda grev ald ve savatansonra Paris'e dnerek Andr Breton ve Philippe Soupault ile birlikte Littratureadl dergiyi yaymlad. Gen air, bu yllarda ncsanat hareketi dadaizmi benimsemiti. lk iir kitab Feu de Joie'y1920'de yaymlad. Daha sonra gerekstclk (surralisme) ha

reketine katld ve dnya sanatn kkl bir deiiklie uratmolan bu anlayn en nemli temsilcilerinden biri oldu. 1921'deAnicet ou le Panaroma, 1922'de Les Aventures de Tlmaque isimlinesir eserlerini verdi. ki yl sonra yaymlad Le Libertinageisimlikitab byk bir tepki ve ilgiyle karland. Gen sanatnn nyaylmaya balamt artk. 1926 ylnda ise gerekstclk dneminin aheseri saylan Le paysan de Parisisimli romann yazd.

Gerekstcl, "manev dnyann atan vehelerinin beklenmedik bir sentezi" ve " her eyi bir mucize haline dndrenanlay" olarak benimseyen Aragon, bu eserinde, gnlk hayatn ve alelade varlklarn temelinde yatan artc ve gz kam atrc iirsel gerilimi byk bir ustalkla dile getirmitir,1928'denl denemesi Trait du style'i yazd. Ayn yl sanatnn dnyagrnde kkl bir deiikliin ortaya kt ve gerekstcanlaytan sosyalist fikirlere doru kayd grlr. Yine aynyl nl kadn yazar Eisa Triolet ile evlendi. Sovyet Rusya'da bir


52/146

sre kaldktan sonra, gerekstcii arkadalarndan kesin olarak ayrld (1935). Sanatnn dnya grndeki bu kkl deiiklik Hourrah d'Oural! (1934) isimli iir kitabnda btn akl ile kendini gsterir. Aragon gerekstcln ferdiyeti

bakaldrma anlayndan tamamen syrlarak sanatn emekikitlelerin kurtuluu ve yeni bir dnyann kurulmas amacnayneltmiti. Bu ikinci dnem Aragon'un "sosyal gerekilik"dnemidir. Lautramont'un dne uyarak iirlerinde her

eyden nce "pratik hakikati" ve romanlarnda ise "gerek dnyay" dile getirmeye girien Aragon, ayn zamanda politik mcadeleye de bizzat katlarak, Commune, L'Humanit ve Ce Soirgibi solcu gazetelerde alt. 1934'de Les Cloches de Ble, 1936'daLes Beaux quartiersisimli romanlarn yaymlad. Daha sonra LesVoyageurs de V Imprial\ (1942) ve Aurlien'i (1944) kaleme ald.1949 ve 1951 yllar arasnda alt ciltlik Les Communistes isimli

nl romanm yaymlad. Aragon "Gerek Dnya" ad altnda toplad ve 1934'ten itibaren yazmaya koyulduu bu romanserisinde on dokuzuncu yzyln son on ylndan yirminci yzyln birinci yarsnn sonuna kadarki Fransz toplumunun eitli vehelerini kendine has slubu ve gerekilik anlay ilebaarl bir ekilde dile getirmitir. kinci Dnya Sava srasndaistilac Almanlara kar giriilen kar koyma hareketine katlm

ve Gney Fransa'da kimliini belli etmeden yaayarak halkmcadeleye aran nl iirlerini yazmtr. Yurtseverlik, akve umut dolu bu cokun eserlerinde Aragon'un Fransz iirininhalk ve klasik geleneklerine dnd; allagelmi nazm ekillerini iine yepyeni bir muhteva dkerek baarl bir ekildekulland grlr. Elden ele gizlice dolaan bu iirler karkoy-na hareketi zerinde byk ve olumlu bir etki yapmtr. Les

yeux dEisa (1942), Muse Grvin (1943), La Diane franaise(1944)ve En trange pays dans mon pays luimme (1945) bu dneminrnleridir. Daha sonralar, Les yeux et la mmoire(1954), Le Romaninachev(1959) ve Les Potes(1960) isimli eserlerini yaymlamtr.1958'de yazd La Semaine sainte isimli tarih roman biiyk ilgiekmitir. Belli bir tarih devreyi byk bir titizlikle tasvir ettii

bu romannn kahraman nl ressam Gricault'dur. La Mise mort(1965) isimli romannda ise kendi hayatn canlandrm ve

Louis Aragon 51


53/146


54/146

Louis Aragon 53

hayal gcnden yaratmtr. Genilii, eitlilii, ayrntlarladolu oluu, byk bir gzlem ve tasvir gcn dile getirmesi

bakmndan Aragon'un "G erek Dnya" ad altnda kaleme ald bu romanlar ayn a ele alarak Fransz toplumunun genel bir tasvirini yapmak isteyen Jules Romain ve Roger Martindu Gard gibi byk romanclarn eserleriyle karlatrlmtr.Aragon'un iir dolu kavray ve canlandrma gc bakmndanadalan olan byk yazarlarn bir oundan stn olduuaka grlmektedir. Tarih olaylarn incelenmesi bakmndan

olduu kadar, hayatn artc ve ekici yanlarnn esiz bir gzellikle dile getirilmesi bakmndan da "Gerek Dnya" Franszedebiyatnda zel yeri olan bir eserdir.

Bugn Trk okuruna sunduumuz kitap, "Gerek Dnya"serisinin 1939 ylyla ilgili olan blmdr. Fransz dilini en ustaca kullanan sanatlardan biri olarak kabul edilen Aragon'un esiz slup gzellii ve ekil alanndaki byk ustal ile iir dolu

gerekilii bu eserde i ie gemi ve kaynam halde ortayakmaktadr. Yazar, roman teknii bakmndan, modem aralar ve zellikle "i monolog"u kullanmaktadr. Teknik alandagerekletirilmi btn yenilikleri benimseyerek kullanan Ara-gon, bu imknlar dnya grnn ve kavraynn hizmetinevermitir. Trk okuru, sosyalist ve gereki bir anlayla yazlan

bu romanda kullanlan teknikleri ve slubu, bu eit eserlerde

genel olarak grlenden farkl bulacaktr. zellikle konumalarda ve kahramanlarn ruh hallerinin tasvirinde sk sk rastlanangei ve atlamalarda, yazarn ekil alannda bavurduu zelteknikler aka kendini gsterir. Bundan tr, okurun her andikkatli olmas gereklidir. Eseri dilimize aktarrken bu glkleri elden geldiince hafifletmeye altk. Yine bu amala, kimizaman serbest bir eviriye ynelmemiz zorunlu oldu. lkemiz

de iirleriyle uzun yllardr tannan ve sevilen Aragon'un bu romanna da Trk okurunun ayn ilgiyi gstereceini umuyoruz.

Gerek Diinya,l.ouis Aragon,

Franszcadan eviren: Selah attin Hilav, stanbu l, Kk, 1968, s. 7-10.


55/146

Nzm H i kmet ve Tari hi n M ahk emesi

Nzm'n edebiyat ve devrimci kiilii, verdii rnler vebunlar dolaysyla bana gelenler, idealine ball ve direnci,dnyaca kazand n ve uyandrd hayranlk bu konulardayazlm kitaplardan, denemelerden, incelemelerden, ansiklopedi ve szlk maddelerinden kolayca renilebiliyor bugn. Trkiye'de durumun her zaman byle olmam olduu da unutulmuyor herhalde. Ne var ki, i bununla bitmiyor.

Yznc doum yl dolaysyla yaplan etkinliklerde N-zm'n benimsedii grler ve savunduu deerler ile Trktoplumndaki siyasal iktidar yaps, resmi ideoloji ve bunlardankaynaklanan bugnk vahim ekonomik-toplumsal-kltreldurum arasndaki kartlk ve uyumazlk zerinde pek durulmuyor. Baka bir deyile, itibar geri verilmek ve vatandal tannmak istenen Nzm'n, gittike daha ktleerek srp gidenve her zaman eletirdii bozuk dzen karsnda ne kadar haklkt gerektii gibi sz konusu edilmiyor.

* * *

Bu anma etkinliklerinde gln ve ackl manzaralar genellikle ar basyor. Gemilerini unutup anszn Nazmc kesilenlerin, prim yapacak malzemeyi bulmann heyecanna kaplanmedya erbabnn yaratt manzaralar bunlar. Ama bunlarnyan sra, Nzm'la gerekten ilgilenmi, onu anlam ve onundnya grne u ya da bu ekilde ve derecede balanm, hayranlk duymu gnldelerinin, kendi alanlarnda onunla ilgili


56/146


57/146


likleri arasnda ve onun adnn yannda yer almay hak edecektirancak. Ve bu tr bilimsel etkinlikler ile uygar denilen dnyaya

ve Avrupa Birlii'ne irin grnme abalan, ona itibarn resmeniade etmek ya da mezarn Trkiye'ye getirmek konusundaki sylemler arasnda bir iliki de olmayacaktr. nk, vatandalnntannmas da dahil, bu tr resmi ltuflara Nzm'n ihtiyac olmadn adaletsizlie, smrye, soyguna, insan hayatn hie saymaya, iddete, savaa kar kan insanlar ok iyi biliyorlar.

* * *

Vatandalk sorunu, itibarn resmen geri verilmesinin iinde snrl bir yer kaplyor. Osmanlcadan kaynaklanan ve lgatparalamak isteyenlerin bugn de hl kulland "iade-i itibar"sz Franszca rhabilitation'unevirisi. Ama rhabilitation,aslnda, "mahkm edilen bir kimseye, susuzluu kabul edilerek yasaklanm btn haklarnn geri verilmesi" demek. Dolaysyla,

bir kiiyi mahkm edenin ya da edenlerin, alacak bir davada,bu kii karsnda sank ya da sulu durumunda olacaklar sylenebilir.

Hegel, "evrensel tarih, dnyay yarglayan bir mahkemedir"diyor (Hegel Felsefesine Giri, Alexandre Kojve, ev. S, Hilav, s

tanbul, YKY, 2001, s. 188). Yani Hegel'e gre genel insanlk tarihiinsanlar, eylemlerini, kanaatlerini ve eer varsa felsefi grlerini yarglayan bir mahkeme.

Bu adan, son sz syleyen tarihin mahkemesinde Nzm'mahkm edenlerin ve btn yandalarnn Nzm'la yer deitireceklerini ve iddia makamnda Nzm'n, arkadalarnn, horgrlenlerin, hakszla urayanlarn, smrlenlerin, bask ve

iddete maruz kalanlarn ve sanklara ayrlm yerde de Nzmhakknda kararlar vermi olanlarn bulunacan syleyebiliriz.Durumalarda, "kim kime itibarn iade ediyor?" ve "kim kimevatandalk hakk tanyor?" gibi sorular ileri srlecektir. Ayrca, gnmzde, bir dncenin ifade edilmesinde su bulunupbulunmadna karar verilmesini "kant ve kesinlik" ilkesine deil de, "kamu dzenini bozma olaslna''dayandrmak isteyen,

byk ressamlarn tablolarn ya da Ports Kiiltriiadl bir kitab


58/146

Nzm H ikm et ve Tarihin Mahkemesi 57

ve baz karikatrleri yasaklayan ve haklarnda kovuturma aanve de en gzeli, adn ilk olarak grp okuduu ve hi kukusuz,"d mihraklarn bir temsilcisi" olduuna inand dnyaca nl

dilbilimci, felsefeci ve siyasetbilimci Noam Chomsky'yi "ayrlklk yapt" iin mahkemeye veren bugnk iktidarn Nzm'

barna basar gibi davranmasndaki garabet ve glnlk de irdelenecektir. Tarihin klyutmaz mahkemesi, bu arada, edinmekistedii btn d ve ekilsel grnlere ve tutumlara ramen,bugnk iktidarn ok eski geleneklere dayandn, onlardansyrlamadn, ttihat-Terakki ve Cum huriyet dnemleri iktidarnn ve resm ideolojisinin, sadece, bir yeni halkas olduunuda ortaya koyacaktr. Ve tarihin mahkemesinin kimin sulu kimin susuz olduuna ilikin son kararnda, "Nzm'n ve dahabirok insann dirisine rahat verilmedi, ls rahat braklsn"cmlesi byk bir olaslkla yer alacaktr.

Kitaplk,Mart-Nisan 2002, say 52, s. 132-133.


59/146

Zihin Kularzer i ne e i t l emel er

Yazarn has (otantik) varln bulmas, "kendi olmas" zerinde duruyor "Leyl Erbil ve yle diyor: "Anlalyor ki, 'kendiolmak', 'kendisi iin varlk' kavramm herkes 'kendince' (!) alglyor." (s. 94). Yazar ve dolaysyla edebiyatla felsefe kavramlarn

ilinti iinde ele alan bu yneli, bir bant; bizde, edebiyat ile kuramsal dnce ve felsefe arasndaki bant zerinde durmakiin bir k noktas sunuyor. Ama nce, bu kavramlarn irdelen-mesiyle ie balamak yararl olabilir.

"Kendi olma", Leyl Erbil'in kulland dar, yani felsef anlamda, varolusa! ve etik bir kavram; "kendi iin varlk" ise on-tolojik (varlkbilimsel) bir kavram. "Biz kendimiz olmalyz"

dediimizde, "Dncelerimiz, duygularmz, davranlarmz,kiiliimizden kaynaklanmaldr" demi oluyoruz. Yani buradasz konusu olan, evrenin, ortak ve yaygn dncenin bir yanss olmaktan syrlmak; herkes gibi, onlargibi dnmekten, hissetmekten, davranmaktan kurtulmak. Martin Heidegger, onlardiye evirdiimiz nl varolu kategorisi das Man' aklarkenbu kavramn kapsad insan ynlarnn gndelik konumalarnn, gevezeliklerinin gerekle de, kiinin kendisiyle de ilikisi olmadn belirtir. Onlar'a snmak, onlar'n iinde kendinikaybetmek, yani "kendi olmamak", bilinsizce de olsa, kendiniunutmay, aldatmay ve dolaysyla olduundan baka bir varlkolarak grmeyi de ieriyor diyebiliriz. Jean-Paul Sartre, Bulant'da,konu zerinde, "kendi olmama", iki yzllk, sahte kiilik, bil

mezlenme asndan durur. Fransz filozof Gaultier de Laguionie,


60/146

Zillin Kular zerine eitlemeler 59

ok daha nceleri (1913), Flaubert'e dayanarak ortaya att nl"Bovarizm" kuramnda, kendini olduundan farkl grmenin,

kendine yalan sylemenin, insandaki ok derin bir eilim olduunu ileri srmt. "nsan, olduundan farkl grr kendini,hem de zorunlu olarak byle grr ve insan varoluunun ilkesi de budur" diyordu Laguionie. Bat'da ok nl olduu halde,

bizde Bovarizm'den pek sz edilmemesi garip; ama bata resmgrevlilerimiz ve politikaclarmz olmak zere vatandalarmzn byk ounluu gz nne alnnca burada gizli bir ruhsal

savunmann sz konusu olduunu dnerek armamamznyerinde olacan syleyebiliriz.

Ontolojik bir kavram olan "kendi iin varlk" ise Hegel'denkaynaklanr. Hegel "kendiiinvarlk" (Trkenin bileik szckyapmaya byk olanak saladn ve tek bir kavramn tek bir terimle karlanmasnn felsef dnceye netlik kazandracandnerek byle yazyorum) "kendindevarlk"la diyalektik bir

kartlk iinde ele alr. Kendindevarlk, Varln bir tarzdr, ilkve temel varlk ve zdeliedayanr; yani ne ise her zaman odur.Ana Hiliin olumsuzlamasna urayarak deime ve olu, yani sre haline gelir. Aslnda, kendilerinde ele alndklarnda,Kendindevarlk da Hilik de birer soyutlamadr ve somut olan,yani gereklik, diyalektik olumsuzlamaya dayanan sretir.nsanlar, yani tarihsel, kltrel ve fenomenolojik dzeyde, ken-diiinvarlm, kendindevarl olumsuzlayarak kendini ortayakoyduunu syleyebiliriz. Hilik ve olumsuzlama olan kendi-iinvarlk, kendisiyle zde olan kendindevarl, doal olan (dndaki doay, kendi doasn, geleneklere, kurallara, kalplaradayanan toplumsal evresini) olumsuzlayarak kendisini ortayakoyar demektir bu. Yani nsanolu doal olan, verilmii, dola-

ymsz olumsuzlayarak kendi dnyasn, tarihi ve kltr yinekendisi iin yaratr ve bu, insann olumakl srecidir. Dolaysyla kendiiinvarlk, kendininbilincidir; zgrlk, tarihsellik vebireyselliktir. Hegel'in felsefesinde, kendininbilincine vararakhem kendindevarlk hem de kendiiinvarlk haline gelen de itebu olumsuzlama, zgrlk, tarihsellik temeli zerinde kendiniyaratan insanohdur, yani Tin'dir.


61/146


62/146


kuuz. Am a Bat dnce rnlerine bu adan yaklarken edebiyat ile dnce arasndaki organik ba ve etkileim i kavraya

myorlard. Dolaysyla, yazarlklar ve yaantlar ile felsef yada kuramsal dnceleri birbirinden ayr blmeler halindeydi.Edebiyat ile dnce arasndaki bu kopukluk, manevi deerlerzerinde dnen moraliste yazarlara bizde rastlamayyla dakendini aka gsterir. Bizde edebiyat alannda rn vermekile u ya da bu dnceyi benimsemek iki ayr etkinlik olaraksregelmitir. Yazar ve airler benimsediklerini syledikleri ede

biyat akm larn aklarken bile bu akm larn dnsel temelleriya da retileri konusunda salam ve doyurucu aklamalar getirememilerdir. (A. Haim'in Simgeciliinde ya da Garipiler'inGerekstclkle ilintileri olduunu ileri srmelerinde akagrlr bu).

Bu kopukluk 1950'lerin son yllarna kadar srmtr. Buyllarda edebiyatla felsefe ve kuramsal dnce arasndaki ili

kiye derin bir ilgi duyulduu, kopukluun yaratt arann kapanmaya balad grlr. 1960 hkmet darbesinin yzeyselzgrlk havas; Marx'lk, Varoluuluk ve Gerekstclkakmlarnn edebiyat ve dnce rnlerinin tannmasn isteristemez salad. 1950'lerin gen yazarlar ve airleri canl dnya kltryle kucaklayordu artk. Trk edebiyatsnn yazmaedimi ile yaam, dncesi, zlemleri arasnda organik bir ban kurulmasyd bu; edebiyatnn kendini ve toplumsal-ekono-mik-siyasal-kiiltrel evresini sorguya ekmesi, kendininbilinci-ne ynelmesiydi. stelik ilk olarak, Trk edebiyats, Bat'mnestetik ve dnsel alandaki yaratlaryla zamansal adan aynhizaya gelmiti. Bizde, Birinci Dnya Sava'ndan sonra edebiyat rnleri ortaya koyanlarn kltr asndan ok iyi donanm ve dikkate deer eserler vermi olmalarna ramen, yirminci yzylda yaarken ondokuzuncu yzylda kalm olduklarnunutmamak gerekir.

1950'ni son yllarndan balayarak kendini gsteren bu ede-biyat-dnce kaynamas felsefe kltrnn ve geleneinin clzlna ve hatta felsefesizlie ramen, roman, yk ve iirdedaha nce grlmemi bir atlganla; toplumsal, siyasal, cinseltabularn irdelenmesine, Kafka etkilerinden kaynaklanan bir


63/146


tr fantastik gerekilie(daha sonra Ouz Atay'da ilk doruk noktasna ulamtr) ve dolaysyla bu yeni anlay ve ierie denk

dmesi gereken bir dil ve slup arayna yol at. Bu anlaybenimseyen Dem ir zl, Orhan Duru ve Sevim Burak gibi yazarlarn oluturduu topluluun n safnda L. Erbil erkendenyer ald. iirde, Cemal Siireya'nn "iir geldi kelimeye dayand"sznde zetlenen bu anlay, dilin, betimledii gerei te yanndan baklan bir pencere cam gibi gsteren saydam bir ara olmaktan kp, zerinde ilemler yaplan bir hammadde gibi elealnmasna (A. Breton'un deyiiyle "szcn kprtiilmesi"ne)yol at. Resm ve kalplam dilin bylece yerinden oynatlmasnn edebiyatta bugn grlen dilsel zgrle ve szck daarcnn geniletilmesine zemin hazrlad sylenebilir.

* * *

L. Erbil, kendisinin dnsel etki kaynaklar olan Marx'tanve Freud'dan sz ederken yle diyor: "... 25 yl nce bu iki adyan yana anmak tepki uyandryordu" (s. 122 ve 142-143)

Marx-Freud ilikisi kuram asndan da dnce tarihi asndan da nemli ve ilgin bir konu. G. Politzer ve ChristopherCaudwell Marx' adan bu iliki zerinde durmulard. Ama

ayn ilikiye bir zm getirmek iin gereken cesareti W. Reichgsterdi. Reich, Freud'uluun, psiik yaam aklamas ve birtedavi yntemi olmas bakmndan nem tadn ama getirdiiaklamalarn kapitalizmin toplumsal-ekonomik balam iindeele alnmas gerektiini ileri sryordu. (Dialektischer Materialis-mus und Psychoanalyse,1929). Oidipus kompleksinin evrenselliini kabul etmiyor ve cinsel drtlerin bask altna alnmasnn,

Freud'un dediinin tersine, toplumsal yaamn ve uygarln gelimesi iin gerekli olmadn ve bastrmn da yceltmenin de,ancak, kapitalist sistemi ayakta tutmaya yaradn sylyordu.Fred'-Marx'ln ilk temsilcisi olan Reich'tan ok sonra Her

bert Marcuse'nin topyac aklamalar getirm esine ramen ayndorultuda yorumlar ortaya koyduunu biliyoruz.

L. Erbil'in karlat tepki Marx-Freud ilikisinin bizdenasl anlaldn ya da anlalmadn ortaya koyabilmesi ba-


64/146

kmmdan dikkate deer. 25 yl nce diyor L. Erbil; yani, 1970'inilk yllar. Bizdeki ortodoks Marx'lk henz uykusundan

uyanm am o yllarda. Oysa H. Lefebvre'in Marx'lm GncelSorunlar adl kitab 1958'de yaymlanm; Marx'lk iinde ortodoks gr sorgulayan ve eletiren bir yenilenme hareketi

balam; "M arx'cihk, bir dogma deil, bir eylem klavuzudur,bir yntemdir" szleri dillerde dolamaya balam; Troki'nin,C. Caudwell'in, E. Fischer'in, Della Volpe'nin, Banfi'nin, Ga-raudy'nin ve Aragon'un Marx' sanat ve edebiyat konusundaki

grleri zerinde durulmu; Jdanov'cu kalpl amak gerektii belirtilmi; Sartre, Marx' edebiyat kuramnn Kafka'y reddetmesi deil, aklayp yerine oturtmas gerektiini ileri srmve Karl Korsch'un Marxismus und Philosoph ie'de(1923) aklad,ama mr vefa etmedii iin gremedii "Marx'ln Marx'l-" projesi, yani Marx'ln kendisine dnerek kendininbilinci-ne varp, canl, kapsayc, zmleyici ve ac bir diyalektik iinde

gelimesi projesi oktan gndeme gelmiti. Marx'ln, Freud'u-luk ve baka bilim dallarnn kuramsal aklamalar karsndada ayn projeyi benimsemesi gerekliydi kukusuz. Ama bizde,Marx' dncenin bu silkinmesi gerektii gibi kavranmam,kalp ve ortodoks dnce srp gitmiti. Bu durumun iki nedenden kaynakland sylenebilir. Bu nedenlerin birincisi felsefve aklsal dncenin clzl, kincisi Sovyetlerin resm Marx'

retiiydi. Bizde Marx'lar, Hegel'i okumadklar gibi, ortodoksMarx'lk dnda kalan ama Marx'ln yntemiyle ortaya konmu olan dnce rnlerini de merak etmemiler ve dolaysylaMarx'ln yenilenme srecini donanmsz olarak karlamakzorunda kalmlard. ttihat Terakkiden kaynaklanan ve Cumhuriyet dneminde sregide iktidarn resm ideolojisinin hemslamc grleri hem de Marxl yasaklayp ayakta durmayaalrken en masum demokratik ve sol dnceyi ezip gemesinide bu iki nedenle eklemeyi unutmamamz gerekir.

Freud'uluk ruhsal hastalklar (zellikle nevrozlar) tedaviye ynelik bir yntem olarak ortaya kmt. Klasik tptan vepsikiyatriden syrlp bir "derinlikler psikolojisi" ya da "metapsi-koloji" olmay amalayan bu yntemin dayand kuram sal aklamalar insan yaamnda bilindnn ve cinselliin o gne ka



65/146


dar gerektii gibi aklanmam rol zerinde cesaretle durarakbyk bir yenilii ve ilgiyi beraberinde getirdi. (Freud'uluunzellikle Gerekstclk zerinde derin bir etkisi olduu biliniyor). Freud ve izinden gidenler, zamanla, kuramlarnn uygarl, kltr, sanat ve edebiyat aklayan bir anahtar olduunuileri srdler. Bu haliyle Fred'uluk ile, egemen snfn ideolojisiyle aldatlm ve yabanclamaya uram da olsa, bilinli birvarlk olan ve snf mcadelesiyle kendinibilincine ulaacak

olan insana ilikin genel bir tarih ve toplum kuram olan Marx'-lk, birbirlerini kesinkes darda brakmak zorunda olan ikiretiydi. W. Reich'n bir dnr olarak bykl, Freud'uluun tarihi ve kltr cinsellie ve bilind mekanizmalara indirgemeye almasndaki aksakl ve te yandan Marx'lnekonomik ilikilerin rn olarak ele ald bireyin ruhsal yaamm yeterince irdelememi olduunu grmesi ve burada ortaya

kan soruna bir zm getirmeye almasndayd. Reich bu sorunu, Freud'uluu yukarda belirttiim iz gibi eletirip baz elerinden arndrarak ve Marx'ln genel gr iine insanncinsel ve ruhsal yaamn aklayan zincirin bir halkas olarakyerletirerek zmeye yneldi. Ne var ki Reich, bu ilgin alm alar dolaysyla, yesi olduu Komnist Parti'den de PsikanalizBirlii'nden de atld. L. Erbil ise sadece hrpaland. Oysa, bizde-

ki Marx'larm da bir yazar eletirmeden ve hrpalamadan nceMarx-Freud ilikisine eilmi olmalar gerekirdi.

* * *

L. Erbil, romanlarnda ve yklerinde olduu gibi, ZihinKliir'ndada, bizde kadnn durumu, cinsellik ve ak zerinde

srekli olarak duruyor. Sadece biyolojik gereksinime dayanan kaba cinsellik ve zlenen akn yokluu yazarmzn balca temalarndan biri. Bu konuya deinmelerinden birinde Hegel'in akailikin aklamas yer alyor (s. 24). Gerekten de, akn, karmzdakinin bedenini istemek olmadn, "karmzdakinin isteiniistemek" olduunu sylyordu Hegel. Filozofun bu aklamadaasl belirtmek istedii, baka yerlerde de belirttii (rnein TininFenomenolojisimn, "Efendi ve Kle Diyalektii" diye bilinen IV.


66/146


Blmnn A parasnda) zerinde nemle durduu bu gereksinimdir, yani znenin insan olarak bilinip tannmas, kabullenil

mesi gereksinimidir. Yani k sadece bir beden olarak deil amaayn zamanda bir insan olarak grd ve kabullendii sevgilisitarafndan istenmeyi istemektedir ve ancak byle olursa kendiside bir insan olarak kabullenilmi olacaktr. Burada, yazmznbana, yani olumsuzlama, zgrlk ve bireysellik sorununa yeniden dnm oluyoruz. Dolaysyla, Hegel'e gre akn, doal(verilmi ve dolaymsz) biyolojik gereksinimin olumsuzlanarak

ilenmemi halinden karlp daha yksek bir dzeye, yani in-sansal dzeye ykseltilerek almas olduunu syleyebiliriz. L.Erbil'in doup yaad lkede, Hegel'in bu aklamasnn kapsamna giren olaylara pek rastlanmadn da bu arada belirtmemizgerekiyor. Bat'nn uygar lkelerinde grlenin tam tersine, bizde,kadnn ve erkein, yzyllar boyunca ve bugn de byk lde

birbirinden apayn gruplar halinde yaamas; erkein ev dnda

ve ynlar halinde kasvetli bir szde toplumsal yaam srmesi;kadnn genellikle evcil bir hayvan gibi drt duvar arasnda kalmas, cinselliin biyolojik gereksinim dzeyinden karlp yksekbir dzeye ulatrlarak insansallatrlmasn olanaksz klan nedenlerdir. nne geilmez cinsel drtnn bu durumda kendine

baka kanallar bulmas da kanlmazdr. Cinselliin duygu, dnce, zlem ve hayalden, yani tinsellikten ve dolaysyla gerek

aktan yaltlm olmas, ister istemez, biyolojik bir edim olmaklasnrlandrlmasna yol aar. Yani cinsellik ve ak diye bilinen eyde, cinsel organlarn birleimi (geiimi) olarak, iftleme olarakgrlr. Bu belirlenim, cinselliin ve akn ieriini daraltt ve"duhul" zerinde merkezletii halde, ters bir diyalektikle kapsamn gelitirir. Ve bylece duhul, cinsel nesneyi (erkek iin kadnve kadn iin erkek) olumsuzlayarak amac kendi iinde bir edim

haline gelir. Buradaki kapsam genilemesi kadnlar, erkek ve kzocuklar, memeli hayvanlar ve hatta kular iine alan ve ters ilikide kendini gsteren bir eit cinsel emperyalizm gibidir (yllarca nce bir vatandamz, Eyp'te topal bir leylee tecavz ederek,

bunun ok gzel ve anlaml bir rneini vermiti). Her zamanmemeli hayvanlara ve kulara kadar uzanmasa da cinselliin veakn insansal ierikten soyutlanarak duhule indirgenmesinin,


67/146

6 6 Entelek t iicl ler ve Eylem

yani olancln, fiili livtamn, Ltiliin, Avrasya'da ok normal,meru ve hatta resm bir stat kazanm olduunu sylememiz

gerekir. Sultanlarn eitimi amacyla yazlm Kalmsnme'de, "Kmevsiminde kadnla yat nk scaktr, Yaz mevsiminde olanlayat, nk serindir" deniliyordu. Byle bir cinsellik anlay iinde Divan Edebiyatnn ak iirlerine, ecinsel ya da dnme arkclara duyulan hayranla, ters iliki yani Ltilik yznden kocalarndan dayak yiyen, boanan ya da kocalarn ldren kadnlaraamamak gerekir. Ayrca, cinsel yaamn duhule indirgenerek

insan bilincinin isteri vakalarnda grld gibi daralmas, hemen hemen her cmlesinde atalara, anaya, babaya, kz ve erkekkardee ilikin cinsel edimi dile getiren kfrler bulunan gndelik konumalarda ya da imli szck ovunlarnda da kendini gsterir. L. Erbil bu gerei u ksa ama arpc saptamasyla rneklendiriyor: "Bugn sinemaya gittik Meral'le. Giedeki adamdan

bileti alnca, 'Mersi' dedim, adam 'Girsin hepsi' dedi." (Tuhaf Bir

Kadn, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1998, s. 17).Burada, konunun biraz dna karak ilgin ve elendirici

bir noktaya deinebiliriz. Eski Yunanllar Franszlarn anorgrcc(Grek ak) dedikleri Lutlii ranllardan renmilerdi.Bizde, Eski Yunanllar, atalarym gibi barlarna basan; Anadolu'nun saysz uygarla beiklik ettiini ve dolaysyla, kylve entelektel vatandalarmzn da bata Hititliler olmak zere

btn bu uygarlklar yaratanlarn manevi ocuklar olduunusyleyen Mavi Yolculuk'ular, byle gurur verici bir ilikinin vegeleneinin, vatandalarmzn yaamnda somut olarak grlmediini; Eski Yunan sanat ve edebiyat rnleriyle gerektii gibi ilgilenilmediini grp hayal krklna uramlard kukusuz. Oysa bu hayal krklna karlk, hi olmazsa amotr grec'in,bizde, capcanl bir gelenek olarak varln koruduunu ve belki

de daha gelimi olduunu grp avunabilirlerdi. Ne var ki,bu avuntuyu bulamayan, bir ka ve hayal dnyas iinde yaayan Mavi Yolculuk'ular gndelik ve somut yaamda ok dahagerekiydiler; militarist ve baskc resm ideolojinin emirlerineharfiyen uyuyorlard. L. Erbil, Mill Eitim Bakanl "DnyaEdebiyatndan Tercmeler" serisine deinerek yle diyor: "Neki, insan varlnn en mahhas biimde ifadesi olan bu sanat

rnleri iinde bazlarna, diyelim bir Barbusse'e bir Gorki'ye


68/146

Zihin Kular zerine eitlemeler 6 7

rastlanmaz. Bir de Montaigne evirileri iin Ergin Gneninbir sorusuna deinelim. ...S. Eyubolu'nun belli yerleri, -am a

nedense hep materyalizme kan yerleri- atlad sorununa (s.138)." "Mavi Yolculuk'ular"n kendilerinin beslendiklerini sandklar ayn kaynaktan, yani Eski Yunan ve Roma'dan beslenenMontaigne'e yaplan bu hakszlktan, kendini "ilerici" ve hatta"sosyalist" sananlarn resm ideolojiyi benimsedikleri zamankarlatklar kanlmaz sonucu ve tutarszl belirtmek iinsz ettik. Yeri gelmiken resmi ideoloji ve Aydnlanma Felsefesi

ilikisine de deinmek istiyoruz. Resm ideolojinin Bat kltrn aklnca kua evirerek zmleyebileceim sanmasnn dourduu dnce acizlii ve tutarszl son yllarda dillerdendmeyen ve bir "mazmun" haline gelmi olan "Aydnlanma"szcnde de kendini gsteriyor. Hem solcu hem hmanisthem darbeci ve militarist hem de resm ideoloji savunucusu olan

bir ke yazarnn Aydnlanma Felsefesi ile Hegel'i ayn kefeye

kovmaya kalktn bir baka yerde belirtmitik (Felsefe Yazlar,"Ansiklopedi ve Aydnlanma Felsefesi", s. 364, YKY, 1993). Hemvahim hem de elendirici olan bu konu zerinde yeniden bazksa aklamalar ya

selahattin hilav - entelektüeller ve eylem.pdf

Documents