selman lameborshaj 1 - radhima.files.wordpress.com · megjithatë, nuk kalonte jeta e fëmijëve pa...
TRANSCRIPT
2
HYRJE
Përkthimin e librit në gjuhën shqipe u’a dedikoj motres time të
dashur Naile Novruzaj (Lameborshaj), kushëririt të pa harruar Arshi
Ramosaço dhe mikut tim të shtrënjtë Vezir Muharremit, të cilët nuk kanë
qënë asnjëherë indiferentë për jetën time.
Kjo punë e vogël letrare - një lloj përmbledhje e jetës time në Rusi dhe Shqipëri, ku
gjithmonë i rrethuar nga njerëz të përzëmërt, janë përpjekur që jetën time me dallgë ta bëjnë
të qetë. Me këtë libër përpiqem ti tregoj lexuesit mbi punën shkencore në pyjet e atdheun tim
të dytë dhe të dashur - Rusinë, në të cilën jetoj më shumë se 50 vjet, dhe nuk e kam ndier
veten të vetmuar, po ashtu dhe të atdheut tim të parë dhe të pa harruar Shqipërisë.
Kur fillova të shkruaj këto kujtime i vura vetes detyrë që të jem i sinqertë dhe ti shkruaj
emrat dhe mbiemerat origjinalë të njerëzve që i kujtoj me mirënjohje deri në ditën e sotme.
Po theksoj se ideja për të shkruar këtë libër erdhi tek unë mbas moshës 80 vjeçare. Dhe këtë
detyrë nuk e shtyjta siç thonë, në afate të largëta, por vendosa, sa jam i gjallë ta realizoj.
E kisha të qartë se e vetmja mënyrë ti shfaq mirënjohjen time popullit Rus, t’u a them
mirënjohjen time nipërve, stërnipërve dhe mbesave të mia, dhe të gjithë atyre që dëshirojnë ti
lexojnë kujtimet e mia – është ajo që ti shkruaj në letër.
Me këto kujtime, unë dua të shpreh mirënjohjen time të thellë popullit rus (sovjetik)
vendit, ku u diplomova dhe u bëra shkencëtar, krijova familje, rrita dhe edukova dy fëmijë
tre nipër dhe dy mbesa dhe Shqipërisë time, atdheut tim të shtrëjtë ku u linda dhe u poqa.
Ndiej një dashuri të veçantë dhe të ngrohtë për gjithë popullin rus dhe popullin shqipëtar
për pyjet ruse dhe pyjet shqipëtare, të cilët më kanë ndihmur gjatë gjithë jetës ta ndiej veten
njeri të lirë.
Që nga dita e parë e punës në Bashkimin Sovjetik dhe gjatë gjithë jetës në Rusi më
kanë shoqëruar dhe më kanë ndihmuar njerëz të mirë dhe të dashur. Për ata, po i shkruaj këto
kujtime. Veç kërkoj falje para lexuesve për pa saktësi të datave. Unë mendoj se pa saktësia e
datave nuk është e rëndësishme. Shpresoj se lexuesi, e kupton se pas 40,50,dhe 70 vjetësh
nga ndodhit e jetës, është e pa mundur të mos e harrosh ditën, muajin dhe vitin kur ka ndohhur
kjo ose ajo ngjarje. Në të njëjtën kohë, theksoj se ky libër nuk është vetëm libër kujtimesh,
por edhe një reflektim mbi shumë ngjarje të rëndësishme politike dhe shoqërore që kanë
ndodhur në jetën time në Shqipëri dhe Rusi.
3
Që në fëmijni, unë kam njohur të gjithë hidhërimin e jetës - humbjen e nënës, urinë,
frikën, vdekjen e të dashurve të mi, dhe vështirësitë e regjimit diktatorial të Enver Hoxhës.
Duke lexuar kujtimet e mia, lexuesi do të ndjekë rrugën time që disa herë ma kanë
ndryshuar kushtet edhe kuptimin e jetës, por fuqia e mahnitëshme e fjalëve të miqve të mi
Shqipëtarë dhe Rusë, sidomos mbështetja e tyre në Rusi më kanë mbrojtur shumë herë nga
rreziqet. Lexuesi gjithashtu mëson nga këto kujtime emrat dhe mbiemrat e bamirësve të mi.
Të pa emëra kanë mbetur vetëm dy persona, njëri në Shqipëri dhe tjetri në Rusi që me shpifjet
e tyre më prunë mua ndopak bezdi. Por, pavarësisht nga e keqja që donin të më bënin, unë
shpirtërisht i kam falë që të dy.
Dëshira ime ka qënë gjithmonë të punoj për të mirën e popullit shqipëtar dhe tashma
edhe të popullit rus dhe pyjeve rusë. Theksoj se gjatë gjithë jetës time në mërgim, as një herë
nuk i kam harruar pyjet e vendin në të cilin u linda, u formova si person dhe arrita t’ju sjell
dhe atyre disa të mira. Këto kujtesa më kanë dhënë mua energji dhe vullnet për të punuar dhe
jetuar në mërgim.
Duke shfrytëzuar rastin, dua ti shpreh mirënjohjen time Presidentit të miqësisë Rusi –
Shqipëri Sergej Georgeviç Kuleshovit i cili e bëri të mundur botimin e këtyre kujtimeve në
gjuhën ruse.
Selman Lameborshaj
4
NË VËND TË PARATHËNIES
Nga dritarja e dhomës ku u linda unë, edhe në shkurt, ju mund të shikoni me orë të tëra
pamje terheqese dhe të bukura. Portokallet, limonat dhe mandarinat që rriten kudo në këto
vënde e mbushin ajrin me një aromë të mrekullueshme dhe të kënaqin syrin frutat e
portokalleve si topa të verdhë. Të mahnitin me pamjen e tyre. bimët më të lashta të botës -
ullinjtë, të cilët rriten kudo, të krijonë pështypje se ata rriten edhe nga guri, fletet e tyre
gjithmon të gjelbëra dhe pak si të argjendta psikologjisht të shërojnë nervat, kurse gjat dimrit
kokërat e zeza, të kënaqin syrin, të qetësojnë.
Numuri i të gjitha bimeve që rriten në tokat pjellore dhe bujare të Radhimës të kujtojnë
një manual serioze botanik – këtu në shkurt takon mercinen, koçimaren me frutat e saj të
shijshme dhe të ëmbëla, manaferrat e zeza, bime frutore të bahçeve dhe shumë bimë ekzotike
të ndryshme.
Dritaret e shtëpisë të babait tim, në shtëpinë stërgjyshore të familjes Lameborshaj, jane
po thuaj gjithëmon të hapura. Shtëpia e jonë qëndron në bregdetin Adriatik në fshatin
Radhimë të Shipërisë së harruar në atë kohë nga qytetërimi, por jo nga Zoti. Radhima ështe
një parajsë e vërtetë e natyrshme. Bukuria dhe begatia e natyrës radhimjote e kanë lehtësuar
punën e vështirë, e cila i shoqëron Radhimjotët gjat gjithë jetës.
Nëse ju pyetni ndonjë banor Radhimjot se sa ditë të vrërëta ka në muaj nga këjo anë,
do mendohet dhe do shqypëzojë më duket se gjithë viti është me diell. Në Radhimë 300 ditë
në vit janë me diell. Radhimjotet janë gjithmon të nxirë nga dielli por jo nga zëmëra. Janë
gjithmon të thekur por të gëzuar, sepse këtu ditë e natë dëgjojnë melodinë e veçantë të detit
dhe këngën e bilbilave.
Prej dritareve të shtëpisë të Lameborshajve qoftë verës ose dimrit, shikon pasqyrën e
detit Adriatik, dhe mbas detit, sikur lind nga thellësia e tij, del para syve Karaburuni.
Mali Karaburun si hero magjik del direkt nga thellësitë e detit dhe e ndan botën
Radhimjote nga hapësira e tërë e këtij deti të pastër dhe të ngrohtë dhe krijon një gji të qetë
që në mëngjes ndrit si pasqyrë. Në horizontin e detit duket ishulli misterioz i Sazanit nga i cili
deri në Itali mund të zgjatish dorën.
Nëse natën do gjëndesh në malin Lungara që është mbi Radhimën mund të shikosh
llampat e ndezura të qyteteve Italianë.
Ajri në Radhimë është aq i qartë dhe i pastër sa që Ju mund të shikoni çdo gjë shumë
shumë larg. Duket sikur nëpër mes tij ju shikoni të ardhmen. Këtë ajër - ju mund ta pini si
verë. Ky është ajri i atdheun tim të largët, ajri i fëmijënisë time.
5
Pamje të tillë nga dritaria e shtëpisë Lameborshaj e shikon çdo ditë e në
çdo kohë të vitit
Lindja e fëmijës kudo në botë është ditë gëzimi, aq më tepër kur lind djalë. Në Shqipëri
është gjithmonë festë familjare.
Në Radhimë, dhe natyra në çdo kohë të vitit, është e gëzuar kur lindin fëmijet. Por në
natën e ditëlindjes time më 12 shkurt 1931, fshati dukej sikur do mbytej nga shiu që binte si
me kova dhe akoma më të tmershme e bënin atë natë vetëtimat dhe bubullimat e
njëpasnjëshme, që dukej sikur do bëhej përmbytja e Botës. Në natën e lindjes time nuk ishte
e mundur të hapje dritaren, dhe nëna ime e varfër vuante nga zaguzhija.
Nga dritarja përveç shkëlqimit të rrufeve dhe bubullimave të vazhdueshme që tundnin
gjithë shtëpin, hapja e dritares do fuste në dhomë gjithë kohen e keqe. Bile dhe në dimër netë
të tilla të tmerrshme në Radhime, si pas kujtimeve të pleqve, janë shumë të rralla.
Me sa duket, lindjen time e prisnin me gëzim vetëm prindërit.
Natyra, si duket ishte kundër lindjes të fëmijës të dytë të Hyrisë.
Mamia - nënë Havaja tha se në natë të tillë lindin vetëm, jetëgjatët. Por jeta e tyre eshtë
e pjerrët dhe me zikzake si rruga malore. Po nuk u rrëzuan gjat rruges pa tjetër do ngjiten në
majën më të lartë.
Sa u gëzuan babai dhe gjyshi që prisnin në dhomen tjeter kur i njoftoi nënë Havaja për
lindje e djalit, trashëgimtarit të shumëpritur në Lameborshaj. Emrin e kishin zgjedhur më pare.
Në qoftë se lind djalë, e kishin vendosur ta quanin Selman që do të thotë - një njeri fisnik.
6
Pra, unë u linda në fshatin Radhimë, në kohën e feudalizmit, kur familja jonë jetonte
me pasuri të mjaftueshme. Të ardhurat nga tokat bujqësore, nga ullinjtë, qumështi, djathi,
gjalpi dhe leshi nga 50 kokë dhëntë dhe rroga e gjyshit ishin të mjaftueshme për jetën e mire
të një familjeje të vogël në bregdetin Adriatik.
Gjyshi Lame, vëllai i avokatit të famshëm të Shqipërisë dhe Turqisë Mehmet Lame-
borshaj për të cilin, jo vetëm familja jonë, por edhe i tërë fshati e ndienin vehten të mbrojtur
nga padrejtësitë, me krenari shqiptonte emrin e Mehmetit për arsye se ai nuk ishte frikësuar,
kur e mbrojti fshatin nga përpjekjet grabitqare të fshatit fqinj Kanina për të kapur një zonë të
madhe të kullotave të Radhimës.
Gjykata i gjykoi këto kullota pronë të Radhimës.
Gjyshi Lame ishte burrë me shtat të lartë, mbi 190 cm, i pashëm dhe i bukur i veshur
gjithmonë në stilin skocez. Babai i im Halili kishte një shtat të shkurter, rreth 170 cm, me
mustaqe alla Çaplin të cilat e zbukuronin fytyrën e tij. Ai vishej si evropianet, ishte njeri i
punës, fjalës, trimërisë dhe i shakave.
Babai mbas mbarimit të shkolles të fshatit u muar me bujqësi. Nëna Hyria ishte zonjë
shtëpie dhe ndimësja e parë e Babait.
Gjyshi Lame qysh në moshën e re mbeti i ve, por më vonë u martua përsëri. Ka punuar
dhe punonte në shërbim publik, merrte të dhjetat e bereqetit të krahinës tone dhe ja dorëzonte
shtetit.
Në përgjithësi banorët e Radhimës në kohën e feudalizmit ishin shumë të vllazëruar me
njëri tjetërin. Fëmijet i edukonin kolektivisht. Çdo i rritur mund të ndëshkonte çdo fëmijë të
fshatit për çapkënllëqe, po ashtu siç ndëshkonte dhe fëmijën e tij.
Megjithatë, nuk kalonte jeta e fëmijëve pa çapkënllëqe sidomos kur ata e dinin me sak-
tësi që të rriturit punojnë në fusha nga mëngjes deri vonë në darkë.
Që nga dita që mbjellin misërin dhe deri te vjelja e tij, ata janë gjithmon në arë, sepse,
mbas mbjelljes, misri gjat rritjes duhet të prashitet dy ,tre herë, dhe disa here duhet të vaditet.
Mbasi misri verdhet, duhet ti këpusin majën e cila shërben si ushqim për kuajt dhe lopët.
Dhe fëmijët e fshatit për fatin e keq të tyre nuk janë gjithmon të lirë. Misrin zakonist e
mbjellin bashkë me fasulen, prandaj kur piqet misri piqen dhe fasulet, vjeljen e fasuleve e
kryejnë fëmijet e moshës 6-10 vjeçare, gjat dimrit dhjetor, janar dhe shkurt fëmijët mbledhin
ullinjtë. E tillë është alegria e zakonshme e fëmijëve të fshatit Radhimë.
Në një sezon në Radhime marrin dy vjelje të lashta.
7
Së pari mbjellin grur, pastaj në të njëjtën fushë mbjellin misër dhe fasule me një pro-
dhimtari 30-40 kv për hektar. Në mars fillojnë të mbjellin kulturat e bahçës si dhe duhan për
vete, dhe për shitje. Me një fjalë gjatë gjithë vitit radhimjotët janë të zënë me punë.
Gjat jetes time, që nga dita që e mbaj mënd veten, kam qenë i rrethuar me dashurinë e
Mamudies, babait dhe motrave, gjyshi më donte më shumë nga të gjithë, po ashtu kam qënë i
shoqëruar nga dashuria e kushërirave dhe kushërijve të shumtë të mi, dhe i rrethuar nga dashu-
ria dhe vëmëndija e dhjetra shokëve dhe shoqeve që i përmënd në këtë libër.
FËMIJËRIA IME
Kam lindur dhe jam rritur si fëmijë fizikisht i dobët. Fëmijët e fshatit nuk shoqëroheshin
me mua, më quanin fëmije të dobët, më përbuznin me emër “vesh llapush” dhe nuk më pra-
nonin në shoqërin e tyre. Shokët e mi më të mirë në fëmijëri ishin motrat, kushërirat dhe
kushërinjtë, me të cilët kam luajtur dhe jam rritur. Nga të rriturit më të dashurit e mi kanë qenë
gjyshi, motrat dhe Mamudieja.
Babai shpesh më dënonte për atë që isha xanxar, që nuk kujdesesha për kafshët shtëpi-
jake, shpesh nuk shkoja për të mbledhur ullinj, kështu që pothuaj gjithmon më dënonte fizi-
kisht dhe e kisha frikë. Megjithë atë, gjat gjithë jetës time ai ka qënë gjithëmon shëmbëll shpirt
gjërësie, bamirësie, burrërie, dhe shakaxhi i rrallë.
Në fëmijëri, kisha përshtypje, se jeta në familjen tonë është e qetë. Me aktivitet të plotë.
Gjithmon të lumtur.
Por shpejt e kuptova që gabova.
At`here në shtëpinë tone jetonte kushëri i parë i babait - jetimi Sihat, një djalë i gjatë,
dhe simpatik. Ai ishte 5-6 vjet më i ri nga babai dhe gjithëmon i ndihmonte atij në punët
bujqësore. Ne, të gjithë pjesëtarët e familjes, e trajtonim shumë mire, kishim për të dashuri
dhe respekt.
Familja jonë, në atë kohë priste nga Hyrija lindjen e fëmijës të pestë.
Por pa e pritur, dhe pa e pandehur, ngjarjet u nderlikuan si në romanet e Shekspirit.
Thashethemet e fshatit tregonin se Hyrija fëmijën e pestë e ka jo, nga Halili por nga Sihati.
Të tilla thashetheme të padenja, i dëgjuan Hyrija dhe Sihati të cilët vendosën të largohen
fshehurazi nga fshati.
Përndryshe, ata i priste vdekja.
Në Radhime dhe kudo në Shqipëri në atë kohë dominonin ligjet mesjetare, për trathëti
të burrit gruja vritej pa gjyq. Praktika tregonte se dhe nga thashethemet të cilat në fshat nuk
8
dihej përhapësi i tyre dhe nuk e gjëje dot të vërtetën, përsëri burri bënte të njëjtën gjë i vriste,
të dy të dyshuarit.
Në mbrëmje, kur të gjithë u mblodhën në shtëpi dhe u zbulua arratisja e Sihatit me
Hyrinë, babai mori pistoletën dhe iku duke i kërkuar fajtorët në të gjithë Shqipërinë.
Pas shumë kërkimeve të pa rezultatëshme, u kthye në shtëpi.
Natyrisht, jeta familjare, nga kjo ngjarje u acarua sidomos për ne fëmijët e Hyrisë. Ki-
shim frikë përbuzjen e ndonjërit nga fshatarët.
Që ditën e dytë punët shtëpijake i mori përsipër motra e madhe Elibaja, e cila sapo i
kish mbushur 12 vjeçe.
Ajo, e mbajti shtëpinë si zonjë. Të gjithë pjesëtarët e familjes ishin gjithmonë të ngopur
të veshur dhe të pastër.
Vetëm pas shtatë-tetë muajsh të largimit të Hyrisë dhe Sihatit babai u martua me Ma-
mudie Muraten nga Tragiasi, një grua e ve me vajzë tre-vjeçare erdhi në shtëpin e Lamebor-
shajve dhe gjithë jetën e saj e ka nderuar familjen tonë. Mamudia nga trupi ishte e shkurtër,
por shumë e lezeçme, me gërsheta të gjata deri te beli. Ajo ishte nja 15-16 vjeçe më e madhe
se Elibaja.
Shumë shpejt, ajo na e zëvendësoi nënën.
Së bashku me Elibanë, e pruri shtëpinë në një rregull të mrekullueshëm. Motrat i
mori për sipër për t’ju mësonte argalinë dhe shtizat. Ajo i mësoi ato të bëjnë çarape, triko,
sixhade dhe qylymë.
Mamudirja thoshte se vajzat duhet ta bejnë pajën me duart e tyre.
Ne shumë shpejt u adaptuam me rregullat e reja. Respekti për Mamudien rritej nga dita
ne ditë e më shumë. Por më e preferuar në familjen tonë ishte vajza e saj Tarika, vajza bjonde
e qeshur dhe e bukur. Ajo ende jeton në Radhimë, për të gjithë fisin tone ajo është motra me
e dashur, dhe ajo e vlerëson dashurinë tone.
Por, ne fëmijët e Hyrisë, ende ishim të strukur. Kishim frikë dhe turp për të dalë në
publik. Kishim gjithmon frikë se dikush nga fëmijët e fshatit mund të na thërriste “ ju fëmijët
e nënës të keqe”. Dhe për shkak të këtij sebepi, loznim dhe e kalonim kohën në avllinë tonë.
Vështirësi dhe sfida të tilla unë kam hasur gjatë fëmijërisë time.
Më kujtohet mirë dita e parë e shkollës.
Në mëngjes Mamudia më përgatiti mua për në shkollë.
Në një çantë të endur në argali më vuri abetaren, fletoren dhe lapsin.
Me uratën e Perëndisë, më nisi për në shkollë.
9
DITA E PARË NË SHKOLLË
Shkolla e fshatit tonë është një ndërtesë e vogël.
Ishte e ndërtuar në vendin më të lartë të fshatit. Në majë të Bregut.
Ndërtesë një-katëshe me zyrën dhe dhomën e gjumit të mësuesit, dhomën për dru zjarri
dhe një sallë të madhe për nxënësit - nga të klases të parë deri në të katërtën.
Rreth shkollës me vështirësi të madhe ishte përpunuar një rrip toke tre metrash në të
cilën nxënësit mbillnin lule.
Atë ditë shkova në shkollë me një dëshirë të madhe për të mësuar.
Mësuesi ynë, Z. Gasper para shkollës i takonte nxënësit me dashuri duke i përqafuar
çdo njërin. Mandej të gjithë hymë në klasë dhe filloi solemnisht të urojë pesë nxënësit e klasës
të pare, mandej u caktoi vëndet e mesimit.
Mua më vuri të vetëm në një bango.
Unë mbeta i pa kënaqur nga këjo ndarje.
Mësuesi e kuptoi pakënaqësinë time dhe thirri Merushen (e vetmja vajzë në shkollë) të
rrinte me mua ne nje bange.
Kur ajo u ul në bangon time nxënësit e klasave të larta filluan të qeshin. Mësuesi i pyeti:
Pse qeshni? Ata nuk u përgjigjën, por filluan të qeshin përseri me fuqi më të madhe.
Shkaku qëndronte në atë ,se Merushija ishte nxënese e klasës së pare e mbetur për vitin
e dytë radhazi , ishte nxënëse jo e rregullt dhe jo e aftë në mësime.
Do rrijë bashkë me vesh llapushin në një bango.
Me sa duket, ata menduan se mësuesi ja gjeti tenxhersë kapakun.
Të qeshurat e nxënësve qenë për mua ofendimi më i madh, dhe fillova të qaja.
Mësuesi erdhi tek unë dhe filloi të më qetësojë duke më fërkuar flokët e mi kaçurela
dhe duke më thënë lloj lloj komplimentash.
Unë nuk pushova së qari deri sa mbaruan mësimet.
Në kokën time, atë ditë më lindi e vetmja dëshirë, t’a braktisja shkollën.
Më mirë të bëhem bariu i dhënve tona, të cilat në atë kohë i kulloste xhaxhi Selimi, se
sa të bëhem përqeshja e shkollës. Vendosa të bëhem një bari i mirë si xha Ismaili.
Pas shkollës, shkova në shtëpi, me sy të përlotur dhe i mërzitur.
Mamudieja më priti ne fund të kalldrëmit dhe e shqetësuar nga pamja ime më pyeti: -
Pse ke qarë? Çfarë ka ndodhur me ty?
Ja shpjegova atë që ndodhi, dhe në fund i thashë vendimin tim - unë nuk do shkoj më
në shkollë. Do të bëhem bari, si xha Ismaili dhe do kullos dhëntë tona.
10
Ajo më dëgjoi me vëmendje dhe më tha: për vendimin tënd duhet të konsultoheni me
gjyshin. Më mori për dore, dhe më çoi nën hijen e arres, ku pushonte ai.
Gjyshi sa po më pa, u gëzua.
Por, kur pa syt e mi të përlotur, e pyeti Mamudien çfarë ka ndodhur me Selmanin?
Mamudieja ja tha çdo gjë që kish ndodhur me mua, dhe më në fund i tha vendimin tim për
t’a lënë shkollën dhe të bëhem bari i dhënve tona.
– Bari! Mire pra bari! shqiptoi gjyshi.
Ai ngriti sytë nga Mamudieja dhe i tha: - Ju shkoni dhe merruni me punët e shtëpisë,
unë dua të flas një për një me nipin.
Kur Mamudieja u largua gjyshi u drejtua nga unë. - Keni vendosur të bëheni bari, dhe
pa marrë përgjigje, vazhdoi: - Bari është profesion i mirë, gjithmonë jashtë në mejdis, gjith-
monë me delet, së bashku me krijesat e perëndisë, gjithmon me qumësht dhe mish.
E vetmja gjë e keqe për bariun është dimri. Në dimër është gjithmon ftohët dhe
pothuajse gjithmonë bariu ndodhet në shi me rrufe dhe bubullima. Bariu duhet të jetë burrë i
fortë dhe i shëndetshëm.
Ju jeni i dobët.
Për të dobëtit perëndia ka urdhëruar që të mësojnë.
Do të them se vëllai i im Mehmeti si dhe ti lindi i dobët, por ëndrra e tij e fëmijërisë
ishte që të bëhej avokat, dhe shkoi në shkollë me kënaqësi.
Sa po u ul në bango i tha Hoxhës, (atëherë në fshat fëmijët i mësonte Hoxha) unë do
mësoj mire dhe do bëhem avokat.
Dhe të gjithë nxënësit ushqenin te Mehmeti një respekt të madh.
Pas mbarimit të shkollës fillore e ndihmuan miqtë tanë Dermishaj nga Vlora ku ai atje
mbaroi shkollën e mesme. Mandej shoqëria patriotike Shqipëtare i dha burse për të vazhduar
studimet e mëtejshme në fakultetin e drejtësisë të Universitetit të Stambollit. Dhe, me të vër-
tetë, ai u bë avokat i njohur i Shqipërisë dhe i Turqisë.
Gjyshi duke parë në syt e mi kënaqësinë time nga tregimet e tij, papritur më pyeti -
Selman! a e di ti sa profesione ekzistojnë në Shqipëri?
Unë i’u përgjigja - di vetëm profesionin mësues – Po! profesioni mësues është një nga
profesionet më të përhapura në Shqipëri tha gjyshi. Por që të jesh mësues i mirë duhet t’i
duash me të njëjtën dashuri si të shkëlqyerit dhe të prapambeturit.
Ti nuk je i tillë.
Ty të pelqejnë vetëm njerëzit e fortë.
11
Ti do që kali yt të jetë gjithmonë i pari.
Ky lloj karakteri quhet karakter egoistik.
Egoistët askush nuk i do, dhe të tillë nuk bëhen mësuesa.
Por ti ke cilësit e tua të mira.
Ti e ndihmon babain, dhe në përgjithësi je i mënçëm, je kërkues, çdo gjë ty të intereson.
Unë mendoj se për karakterin tënd të përshtatet profesioni i gjeologut.
Me një here e pyeta - çështë ky profesion, gjeolog? - Profesioni gjeolog – tha gjyshi
është profesioni i kërkimeve të metaleve të çmuara mbi tokë dhe nën tokë, të naftës dhe gazit.
Dhe kush gjen flori, ose metale të tjera të çmueshme, bëhet njeri i pasur. Njeriun e pasur dhe
mbreti do të jetë i kënaqur ta mirëpresë.
Në Shqipëri për fat të keq tha gjyshi - nuk kemi universitet për të marrë profesionin
gjeolog, por në rast se ti do mësosh shkëlqyeshëm do i shesim dhëntë dhe do të dërgojmë të
mësosh në Francë. Atje ti do mësosh profesionin gjeollog dhe do mësosh gjuhën franceze,
mësimi i gjuhës të huaj eshtë gjithashtu profesion ndimues, mund të përkëthesh literaturë nga
frëngjishtja në shqip dhe bëhe dy here i pasur. Kështu o Selman po të mësosh mire me një të
shtirë do vrasësh dy lepuj.
Duke dëgjuar gjyshin fillova ta ndiej veten gjeollog, njeri i pasur, me mundësi të
shumta ti ndimoj ekonomikisht familjes time dhe gjithë fshatit të rrojnë si në qytet. I zhytur
në të tilla mendime, e ndërpreva bisedën e gjyshit dhe ju drejtova atij.
Gjysh! Të premtoj! Duke fillur që nga nesër do mësoj me zell që të bëhem gjeollog i
mirë.
Shumë mirë më kënaqe me fjalët që më thua. Të bekoftë Zoti për suksese tha gjyshi.
Nesër shko në shkollë pa kapriza dhe dëgjo mësuesin. Ne e kemi mësuesin shumë të
mirë, është i butë dhe i kujdeshëm për nxënësit.
Dhe mos harro të marrësh një dru zjarri prej dushku dhe vure në dhomën e druve në
shkollë. Dhe mësuesi ka nevojë për tu ngrohur, për të pregatitur kafe ose gjellë. Kështu u kemi
shërbyer mësuesve në Radhimë gjithëmon.
VITET E SHKOLLËS
Rruga e mbarë që më uroi gjyshi për të mësuar, më bëri pershtypje shumë të mira. Të
nesërmen, pa kërkuar nga askush ndihmë,u bëra gati dhe u nisa për në shkollë.
Mbasi vura kopaçen në stivën e druve, dhe sikur diten e djeshme, nuk kishte ndodhur
asgjë me mua u futa në klasë, u ula në bangon time, u përshëndeta me Merushen dhe mësuesin,
mandej ju drejtova mësuesit.
12
Zoti mësues, unë vendosa të mësoj mirë dhe do bëhem gjeologj. Nxënësit e klasave
të larta përsëri qeshën me profesionin tim të zgjedhur, por mua kjo qeshje nuk më bëri asnjë
përshtypje.
Mësuesi m’u përgjigj – bravo Selman unë kam besim se ti do bëhesh gjeolog i mirë.
Mandej u drejtua nga nxënësit që qeshën dhe i pyeti. A e di ndonjëri nga ju që qeshët
profesionin e gjeologut? me se ata merren?
Asnjëri nuk u përgjigj.
Me që nuk e dini po ju a them unë, vazhdoi Z. Gasper.
Profesioni gjeolog është profesioni më romantik në botë. Gjeologu me trastë në supe
ngjitet dhe zbret nga malet e larta, nga e shikon vëndin si në pëllëmbë të dores dhe kërkon të
zbulojë miniera të tëra, me metale të çmuara, ose nëpër fusha shpojnë tokën për të gjetur naftë
ose gaz që janë aq të dobishëme për çdo shtet të botës. Gjeologët janë njërëzit më të respektuar
në çdo shtet. Ata i respektojnë dhe mbretërit. Gjeologët janë njërëzit më interesantë në botë,
ata janë me të pasionuar dhe të admiruar . Kur e mbaroi tregimin mësuesi të gjithë nxënësit e
duartrokitën.
Pas kësaj dite nuk kaloi as një javë, kur mua m’u ngjit emëri gjeolog. Nxënësit filluan
të më përshëndetnin me këtë emër, jo më me të qeshur por seriozisht, dhe me respekt.
Çdo ditë me përcillte për në shkollë dhe më priste nga shkolla gjyshi.
Mua më pëlqente shumë ky ceremonial. Aq më tepër që gjyshi ishte pjesëtari më i
dashur në familjen tonë për mua. Mundet nga ky shkak mua m’u hoq frika dhe fillova
çapkënllëqet.
Më kujtohet si sot një ngjarje e asaj kohe.
Një ditë mbas mësimeve unë, Qaniu dhe Isai vendosëm të shkojmë në ullinjtë e
bahçave ku nuk shkon njeri për të pirë nga një cingar duhan.
Mandej u nisëm çdo njëri për në shtëpi.
I ulur në parmakun e portës më priste gjyshi.
Sa po më pa mua buzëqeshi.
U ngrit nga parmaku, u përshëndet me mua më mori për qafe, më puthi në faqe, dhe
me një herë më shikoi i vranët dhe më pyeti – Selman ti ke filluar të pish duhan?
Unë u trondita nga kjo pyetje, dhe nuk i thashë gjyshit të vërtetën. Jo i thashë nuk pi
duhan.
Gjyshi filloi të më shikojë me neveri për gënjeshtrën dhe më tha – unë s’kam pirë as
një herë duhan prandaj nga larg e ndiej erën e duhanit. Pa e zgjatur muhabetin më mori për
13
dore dhe kur mbrritëm nën hie të arrës u kthye nga unë dhe më pyeti: Selman i di ti të mirat
që ka njeriu që pi duhan?
Jo! ju përgjigja.
At`here duro pak dhe më dëgjo mua. Njeriu që pi duhan në jetë ka tri të mira:
e para – kush pi duhan, në shtëpin e tij kusari nuk shkon kurrë të vjedhë,
e dyta - ata që pinë duhan qeni nuk i ha, dhe
e treta - ata që pinë duhan nuk plaken.
Gjysh kjo është e pa mundur e kundeshtova unë.
Si është e pa mundur, kur e vërteton vetë jeta – m’u përgjegj gjyshi.
Tek ai që pi duhan kusari nuk vete të vjedhë se ai gjithë natën kollitet. Kusari në
prezencë të të zotit të shtëpisë nuk vete kurrë të vjedhë. Ai që pi duhan shumë shpejt fillon të
lëvizë me shkop, njeriun me shkop qeni e ka frikë dhe nuk i lëshohet. Ai që pi duhan nuk
plaket kurrë sepse vdes i ri.
Kështu i dashuri nipçe, po ke qejf që të të shoqërojnë në jetë “tri të mirat që vijnë nga
të pirët e duhanit” – pi duhan sa të dush.
Tregimi i gjyshit më la përshtypje të thella, dhe më ngjalli refleksin kundra duhanit.
Prej asaj dite dhe deri më sot nuk kam vënë cigare në gojë, dhe shpesh e kujtoj gjyshin me
adhurim për këshillën e tij. Unë dhe mbas moshës tetedhjet vjeçare e ndiej veten të shëndoshë.
Tani më posht po filloj t’Ju tregoj jetën shkollore.
Nuk kalun as tre muaj, kur unë fillova të dallohem në mësime në mes nxënësve të
klasës së parë. Unë fillova t’a kosideroja vehten të lumtur kur me mua shoqëroheshin dhe më
pas u bëmë shokë të ngushtë me Isa Zybererin, Qani Braihimin dhe Ramo Kojanin. Çdo ditë
shkoja në shkollë me dëshirë të madhe.
Dëshirën time për të vajtur në shkollë dhe për të mësuar mirë gjithmon e bekonte
gjyshi, babai, Mamudieja dhe Elibaja, për fat të keq Mamudieja dhe Elibaja ishi analfabete.
Në kohën e feudalizmit 99% të grave dhe 40% të burrave ishin analfabetë.
Ditët dhe muajt në shkollë kalonin pa u kuptuar.
Unë shumë shpejt fillova të shkruaja me kaligrafi të bukur dhe fillova të lexoj me
ngadalë Naimin dhe Çajupin të cilët më von u bënë poetët e mi më të dashur.
Qëndrimi në një bango me Merushen, si thoshin shokët pozitivisht influencoi dhe tek
ajo. Ajo filloi të mësojë më mirë dhe të jet më e rregullt. Sa herë që nënë Labika – nëna e
Merushes më takonte në rrugë më falënderonte mua për mbështetjen që i bëja Merushes në
shkollë
14
FILLIMI I LUFTËS
Si çdo fëmije të moshës tetë vjeçare,lufta i paraqitet para syve si lodër. Jeta në
Radhimë në atë pranverë të datës 6 prill të vitit 1939, ishte shumë e qetë, fshatarët merreshin
me punet bujqësore fëmijët ose dëfrenin në Sello, ose ishin në shkollë. Por nga ora 11 mbi
Radhimë dhe Komunen e Dukatit filluan të fluturojnë dy aeroplanë italianë të cilët hidhnin
me mijëra trakte që njoftonin shqipëtarët se diten e nesërme, ushtria italiane do zbarkonte në
Shqipëri për t’a mbrojtur atë nga Greqia e cila ka synime ta zaptojë Shqipërinë.
Nga këto prokllamata, s’pati burrë në fshat që të mos indinjohej. Të gjithë flisnin se
mbreti i shqipërisë Amet Zogu iku nga Shqipëria duke e marrë pasurin e popullit me vehte të
ngarkuar në kamiona. Na tradhëtoi mbreti duke e lënë popullin të pa mbrojtur, helm ju bëftë
posuria e popullit. Në të tillë mënyrë Shqipërija u bë viktimë e tradhëtisë të mbretit Ahmet
Zog.
Në datën 6 prill shumica e burrave të krahinës Dukat afro 400 burra nga Radhima,
Tragjasi dhe Dukati u mblodhen te hani i Abaz Gegës dhe nën udhëheqjen e Shyqyri
Alimerkos dhe Veli Kapos u nisën për në Vlorë t’a mbronin vendin nga okupimi italian.
Heret në mëngjezin të datës 7 prill fshati u zgjua nga kanosja e luftës që filloi në
Vlorë. Pleqtë, gratë dhe fëmijët u mblodhën tek hunda e Rizit ku Vlora duket si në pëllëmbë
të dorës, dhe dukej e qartë edhe fusha e luftës.
Nga ajri dhe nga deti Italianët bombardonin fortifikatat Shqiptare. Për disa orë luftë,
italianët e okupuan Vlorën. Në rrugët e Vlorës si kuçedra të dala nga deti u mbushën rrugët
me dhjetra tanke dhe me mijra ushtarë të armatosur deri në dhëmbë. Ata, praktikisht pa
rezistencë i zaptuan gjithë vëndet kryesore të qytetit. Me të tillë ushtri, vullnetarët shqipëtarë
të armatosur me sopata dhe lopata ikën nëpër shtëpitë e tyre, ishte marrëzi t’i rezistoje ushtrisë
së rregullt me sopata, lopata, çiftet dhe teket e gjuetise.
Shumë shpejt italianët u bënë zotërit e vëndit. Në vëndet më kryesore vendosën
postblloqet dhe rregullat e kohës të luftës. Në Radhimë ata ndërtuan në disa vënde fortifikata
dhe depo municionesh, ndërtonin rrugë kalimi në vëndet malore e punë të tjera. Nga këto
përgatitje kuptohej qëllimi i tyre, që sa më shpejt t’a sulmonin Greqinë dhe t’a bënin okupimin
e saj një ore e më parë Por blickringu i tyre nuk pati sukses.
Në breg të detit Adriatik në vëndin e quajtur Nisi italianët ndërtuan shpejt e
shpejt molin për ankorimin e anijeve të ndimës të shpejtë për të plagosurit dhe
vazhdonin të ndërtonin depon më të madhe të armëve në Shqipëri.
15
Mbasi e filluan luftën me Greqinë, çdo javë aniet çonin të plagosurit në Itali.
Kjo të jepte të kuptoje se sa e “lehtë” ishte lufta e Italisë me Greqinë”.
Që t’i inkurajonte ushtarët italianë në vitin 1940 në Radhimë erdhi dhe vetë
Duçja, por dhe ardhja e Duçes nuk pruri rrezultatet që ata prisnin. Lufta e Grekëve
ishte heroike dhe Italija në fund të fundit e humbi luftën.
Në këtë luftë Greqia pati si ndihmë luftën partizane shqiptare që me hov të
madh filloi të zhvillohej qysh nga viti 1940. Që nga ky vit, filloi lufta partizane në
Shqipëri dhe u bë fuqi e madhe në luftë për çlirimin e Shqipërisë nga okupatorët
italianë dhe më vonë gjermanë. Çdo ditë e më shumë rriteshin forcat partizane dhe
lufta e tyre u shkaktonte humbje të shumta okupantëve.
Në datën 14 gusht të vitit 1941 partizanët e komunes së Dukatit nën
udhëheqjen e Shyqyri Alimerkos nga Tragjasi dhe Veli Kapos nga Radhima, natën
depërtuan në depot e Nisisë dhe u vunë zjarrin. Kjo ishte një nga depot më të mëdha
në Shqipëri, ku ruheshin mbi 12 mijë ton municione, kurse më 25 Dhjetor të po këtij
viti e dogjën dhe depon e dytë në Ramec. Këto ngjarje unë i kam akoma të freskëta
sikur të kisshin ndodhur dje.
Ne fëmijët e luftës u rritëm para kohe. Ne rronim atëhere me mendimet dhe
dëshirat e të rriturve dhe i kujtojmë me përsosmëri çdo gjë që ndodhte.
Shkolla e Radhimës dhe në vitet e luftës funksiononte. Me gjithë rezistencën
që i bënte populli okupatorëve, prap se prap në shkollat e Shqipërisë filloi propaganda
fashiste. Nxënësit që mësonin mirë i agjitonin të inkuadroheshin në organizatën e të
rinjve fashistë “Këmishat e zeza” e udhëhequr nga Duçja. Në qoftë se do të pranoje
të futeshe në këtë organizatë,shkolla gjat verës të dërgonte për pushime një muaj në
Itali. Atë vit shkolla propozoi të futeshin në ketë organizatë dy nxënës të shkollës
Xhemilin në klasen e katërt dhe mua në klasën e tretë, dhe në pushimet e verës të
shkonim në Itali.
Kur u thashë në darkë prindërve mbi propozimin e shkollës, që të gjithë ishin
kategorisht kundër. Familja jonë futet në radhën e familjeve patriotike të Shqipërisë
dhe ishte turp i madh që antari i familjes tonë të futej në organizatën fashiste. Të
nesërmem i njotuam si unë dhe Xhemili se nuk ishim dakord të bëhemi antarë të
16
organizatës fashiste. Mësuesi u gëzua për vendimin tonë dhe e gjithë shkolla na
duartrokiti.
Në vitin 1942 unë e mbarova klasën e katërt në Radhimë dhe klasën e pestë
duhet ta vazhdoja në Tragjas. Deri në atë ditë , përveç shkollës të Radhimës, shkolla
të tjera nuk kisha parë. Mendoja se të gjitha shkollat e fshatit do te ishin njëlloj. Por
kur pashë shkollën e Tragjasit u çudita. Atje kishte fushë për të lozur futboll, hekura
dhe sende të tjera për gjimnastikë, dhe për të mësuar ishte një ndërtesë e gjatë . Gjyshi
për të mësuar në Tragjas më rregulloi në shtëpin e mikut të tij Azem Troqes, shtëpia
e tyre ishte afër shkollës,kështu që nuk do humbasja kohë në rrugë.
Sipas këshillës së gjyshit mbrrita një javë më parë që të përtëritja mësimet e
klasës së katërt. Familja e Azem Troqes më priti mirë, sot për fat të keq nuk mbaj
mënd as njërin nga ajo familje, përveç një djaloshi të vogël që e quanin Melesin.
Çdo ditë unë përsërisja mësimet dhe Melesini gjithmon ishte afër meje dhe
herë shikonte mua, herë shikonte xhaxhain e tij rrobaqepës. Ai sidomos shikonte me
vëmëndje veprimet e rrobaqepësit. Melesini çuditej kur e shikonte xhaxhain sidomos
kur mbaronte punën. Ai gërshërët i hidhte në dysheme kurse gjëlpërën e vinte me
kujdes në kapellë.
Një ditë Melesini e pyeti xhaxhain: “Xhaxhi! Kush kushton më shtrëjtë
gjëlpëra apo gërshëra” – sigurisht gërshëra ju përgjigj xhaxhai.
Atëhere pse Ju gërshërët e hidhni në dysheme ndërsa gjëlpërën e vini me
kujdes në kapele?
Xhaxhai me vëmendje e dëgjoi të nipin kurioz dhe me një zë të qetë i tha:
shkaku qëndron në atë që unë gërshërët shpirtërisht nuk i dua. Ato e kthejnë cohën në
copa copa, ndërsa gjëlpëra i mbledh copat bashkë dhe krijojnë syrtyk të lezeçëm dhe
të ngrohtë për ty i dashuri nipçe. Këtë princip e zbatoj dhe në jetë. Unë nuk
shoqërohem me njërëz të cilët bëjnë ndarje dhe grindje mes shokëve. Shoqërohem me
njërëz që sjellin dashuri dhe vëllazëri në shoqëri. Njeriu i mirë dhe kur të kritikon ka
qëllim që të të bëjë ty më të mirë.
Unë pa dashur u bëra dëshmimtar i bisedës të xhaxhait me nipin dhe m’u fiksua
për gjithë jetën në mëndjen time mësimi që tha xhaxhai Melesinit.
17
Klasën e pestë në Tragjas e fillova në shtator të vitit 1942. Me lëndët si
gjeografia dhe historia unë isha i njohur nga mësimet që na jepte Z. Gaspër në kohën
e lirë për ata që donin të dinin më shumë. Arithmetikën unë nuk e kisha frikë, kështu
që shumë shpejt hyra në rregjimin e shkollës të Tragjait.
Më interesantja për mua ishte fakti që çdo lëndë e jepte mësues i veçantë. Unë
në çdo mësim merrja shumë njohuri të reja, secili mësues kishte mënyrën e tij të të
spjeguarit dhe nuk ngjante një mësim me tjetrin.
Çdo ditë shkoja në shkollë me dëshirë shumë të madhe. Ndërmjet mësuesve
më pëlqente shumë mësuesi i historisë i cili n’a fliste jo vetëm për të kaluarën e
Shqipërisë, por në mënyrë mahnitëse fliste për të ardhmen e saj. Ai fliste me bindje të
plotë se lufta partizane do fitojë në Shqipëri, se partizanët çdo ditë e më shumë po
tregojnë heroizma të pa para dhe populi mburret me ta, i do dhe i ndimon çdo ditë.
Ai fliste kaq bukur dhe e përshkrunte luftën partizane në të tillë mënyrë që çdo
nxënës kishte dëshirë të hidhej në radhët e tyre. Unë ëndërroja që sa po të mbaroja
shkollën do shkoja në brigadat partizane. Kjo dëshirë u bë edhe më e madhe kur më
pranuan anëtar të rinisë komuniste.
Duke filluat nga Janari i vitit 1943 lufta partizane po zhvillohej me intesitet të
larte. Tragjasin që ishte vatra e partizanëve në jug të Shqipërisë, Italianët më pas
Gjermanët mundoheshin t’a zhduknin si fshat duke e djegur ose shkatërruar me
artileri. Numuri i shtëpive të djegura dhe të shkatërruara në Tragjas rritej nga muaji
në muaj dhe banorët largoheshin nga fshati. Tragjasi i bardhë dhe i dukshëm që nga
larg, tashma dukej i zi nga djegiet e shumta. Në Shkurt ose në mars të vitit 1943
shkolla u mbyll, mësuesit shkuan në brigadat partizane, dhe mua m’u desh të
kthehesha në shtëpi, në Radhimë.
Sapo u ktheva në shtëpi fillova të plotësoja detyrat që më ngarkonte Këshilli
Nacional Çlirimtar i fshatit kurse nga qershori i vitit 1944 u ndimova dhe fuqive
partizane.
Në datën 29 Nëntor Shqipëria festoi çlirimin nga okupatorët e fundit,
gjermanët. Filloi për Shqiptarët jeta e lirë. Unë bashkë me moshatarët e mi, që kishim
shkollë, filluam intesivisht t’i ndimojmë pushtetit të ri demokratik të fshatit. Por unë,
18
si i çmëndur, prisja nga dita në ditë fitoren e ushtrisë të kuqe, fitoren e BRSS mbi
gjermaninë.
VAZHDIMI I SHKOLLËS NË SHQIPËRIN E LIRË
Nëntë Majin festën e fitores të BRSS mbi Gjermaninë hitleriane e gjithë
Shqipëria e festoi si festën e saj. Kjo ditë mua më kujtohet si sot, sepse pikërisht në
atë ditë mua më lindi shpresa të shkoj në Bashkimin Sovjetik.
Në Qershor të vitit 1945 babai i dorëzoi dokumentat e mia në degën e arsimit
që të më japin bursë dhe të vazhdoj shkollën e mesme. Shumë shpejt n’a lajmëruan se
më dhanë bursë në gjimnazin e Gjirokastrës. Këtë gjimnas e mbarova në vitin 1948
ku përveç një pese në gjuhën shqipe, të gjitha notat e tjera i kisha dhjeta. Gjat
pushimeve të vitit 1947- 1948 shkova vullnetar në ndërtimin e hekurudhës Durrës –
Peqin dhe Durrës – Tiranë.
Mbas mbarimit të gjimnazit u pranova si bursist në Teknikumin Bujqësor në
degën e zooteknikës të cilin e mbarova me nota të shkëlqyeshme në vitin 1952.
Si student me merita të mira dhe me nota të shkëlqyeshme më dhanë bursë për
të studiuar në Bashkimin Sovjetik në institutin e pyjeve të Moskës për të marrë
profesionin silvikulturor. Për të tillë specialista Shqipëria atëherë kishte nevojë të
madhe.
U PLOTËSUA ËNDËRRA E IME
Në mars të vitit 1942, kur sa po i mbusha 11 vjeç, për herë të parë dëgjova nga
Zenel Hamiti kushëriri i dytë i babait, që në botë ekziston një shtet i madh i quajtur
Bashkimi Sovjetik. Jeta e njërëzve në këtë shtet është si në Parais.
Ky ishte tregimi i Zenelit njërit nga partizanët e parë të rrethit të Vlorës. Ai
ishte agjitatori i zjarrtë i Radhimës i cili i bindëte bashkëfshatarët të inkuadroheshin
në luftën partizane për ta çliruar atdheun nga okupatorët italianë. “Në këtë luftë të
drejtë ne do të na ndimojë Bashkimi Sovjetik” – Zeneli thoshte se gjithë bota sot lufton
kundra fashistave dhe nazistave. Ai numuroi një radhë shtetesh që janë në koalicion
në këtë luftë çlirimtare, por mua më mbeti në mënd dhe më ra në shpirt nga të gjitha
shtetet që përmëndi Zeneli, vetëm Bashkimi i madh Sovjetik, atdheu ku jetojnë 200
milionë njerez si vëllezër dhe motra.
19
Bashkimi Sovjetik tha Zeneli është shteti ku jetojnë popuj të mbi 100
nacionaliteteve me të njëjta të drejta të njeriut, që punojnë dhe jetojnë të lumtur, me
të drejta të barabarta, të mësojnë të shërohen dhe të strehoen falas.
Në 22 Qershor të vitit 1941 vazhdoi Zeneli, pa as një lajmërim për luftë ushtia
gjermane u vërsul si bandite e tmershëme t’a zaptonin dhe ta shduknin nga faqja e
dheut këtë shtet të lumtur. Por populli Sovjetik në këtë moment u ngrit dhe u tregoi
gjermanëve rezistencë të pa parë dhe duke filluar nga nëntori i vitit 1941, kur fuqitë
gjermane filluan të tërhiqen nga rrethet e Moskës filloi fitorja dhe fundi i luftës në
favor të Bashkimit Sovjetik.
Mbas këtij njoftimi unë fillova, kudo që ishte e mundur, të dija mbi fitoret e
ushtrisë së kuqe. Shumë herë i lutesha Gjik Cekodhimës që i vetmi në fshat kishte
radio, të më njoftonte mbi fitoret e ushtrisë së kuqe, dhe ai si besnik më njoftonte mua
mbi beteja të ndryshme.
Unë i lutesha Zotit çdo darkë, kur shtrihesha per gjume dhe çdo mëngjes kur
zgjuhesha, që të dëgjoja gjithmon lajme të mira për fitoret e ushrtisë së kuqe dhe isha
i bindur se dita e fitores të Bashkimit Sovjetik mbi gjermaninë nuk do te ishte e largët.
Mbas çlirimit të Stalingradit në shkurt të vitit 1943 kur mua Gjika më tha
lajmin e mirë, unë e quajta këtë lajm shënjë të mbarë, mbasi Shkurti është muaji i
lindjes time, prandaj i lutesha Zotit që pas moshës 12 vjeçe duhet të fillojë mbarësia e
ushtrisë së kuqe dhe Bashkimi Sovjetik do fitojë shumë shpejt këtë luftë të ashpër.
Gjithmon mua më përcillte e njëjta dëshirë t’a shoh me syt e mi këtë shtet
përrallor, siç ishte gjithmon në imagjinatën time. Athere mendoja që mbasi ta vizitoj
BRSS do vdes i qetë.
Kur studjoja në gjimnazin e Gjirokastrës babai me që e dinte dëshirën time, në
letrat që më shkrunte ma kujtonte se po të mësoj mirë, shteti kur të mbarosh shkollën
e mesme, pa tjetër do të dërgojë në Bashkimin Sovjetik. Dhe unë duke patur një
dëshirë të tillë mësoja mirë.
Siç e përmënda edhe më lart në vitin 1952 ëndërra ime e shënjtë, me gëzimin
e madh timin dhe të gjithë të afërmve të mi m’u plotësua.
20
Këtë lajm unë e lexova në gazetën “Bashkimi” më 11 qershor të vitit 1952. Në
gazetë lexova që Selman Lameborshit mbas mbarimit të teknikumit bujqësor të
Tiranës, shteti e dërgon me bursë në Bahkimin Sovjetik të studjojë në institutin e
pyjeve të Moskës.
Në këtë moment shpirti i im u qetësua, vetëm më erdhi shumë keq që babai 4
muaj më parë na la jetimë dhe nuk ishtë afër meje të gëzohet si dhe unë.
Kështu pra më datën 11 Qershor të vitit 1952 shteti demokratik Shqiptar m’a
plotësoi dëshirën time. Në shpirtin tim shpërtheu një gëzim i madh, doja ta përqafoja
dhe ta puthja çdo njeri që më dilte përpara.
Në atë natë të 19 tetorit të vitit 1952 në shtëpin e dajo Hasanit në Tiranë, ku
unë qëndrova deri sa të nisesha për BRSS, nderkohe që prisja me pa durim nisjen,
asnjëri nuk ra për të fjetur. Të gjithë ishin të emocionur dhe prisnin mëngjesin të më
përcillnin në rrugë të largët. Më këshillonin si duhej t’a mbaja vehten në BRSS që të
mos turpëroja Shqipërinë, e cila më bëri mua një nder të madh me besim që të mësoj
mirë dhe të bëhem inxhinjer i pyjeve me diturit e shkencës sovjetike.
Dajo Hasani i cili ishte në krye të një delegacioni të kuvëndit popullor, në
vitin 1948 vizitoi për herë të parë BRSS, na tregonte mbi vizitat që kish bërë në qytete
të ndryshme dhe përshtypjet e thella që kishte nga këto vizita. Ai fliste me ndjenja të
thella nostalgjije për Leningradin, Stalingradin, Kievin dhe Minskun.
Por dita e pa harrur për të ishte takimi me Stalinin. Përshtypjet e tij nga takimi
me njeriun “e madh” ishin të pa përshkrueshme. Ai fliste për këtë takim në mënyrë të
tillë sikur të ishte takuar dhe kidhte biseduar me vetë Zotin.
Unë u çudita kur dajua u ngrit dhe nxori nga sirtari, ku na tregoi katër
telegrame të marra nga Stalini me urimet e çdo viti të ri.
Nga tregimet e dajos për Stalinin mua më ngjallej dëshira që të më bjerë rasti
ta shikoj dhe unë këtë njeri “të madh”.
Tregimet e dajos për Moskën, për Sheshin e kuq, për mauzoleumin e Leninit
në të cilin ai duket sikur flë më ngjallnin dëshira të zjarrta për ta vizituar mauzoleumin
e Vlladimir Iliç Leninit – krijuesit të parë të shtetit socialist, Sheshin e kuq, Kremlinin,
lumin e Moskës dhe vënde të tjera historike për të cilat tregonte dajua.
21
Tregimet e dajos nuk mbetën pa i cilësuar vetit e mrekullueshme të popullit
Sovjetik, për miqësinë e ngrohtë që tregojnë për popullin Shqiptar.
Por përshtypjet më të mira në Rusi i bënë gratë ruse.
Sipas dajos ato janë gratë më të bukura në botë.
Vajzat ruse të larta si selvi, me format elegante trupore, nuk e lënë rehat
shikimin e meshkujve. Grat Ruse janë kijesa delikate dhe shumë të edukuara.
Hadixheja motra ime që jetonte te dajua, e entusiazmuar nga fjalët e dajos tha:
unë jam e bindur që Selmani pa bukuroshe ruse nuk kthehet në Shqipëri.
Nga fjalët e motrës të gjithë qeshën, kurse hallë Mina – gruaja e dajos i mori
këto fjalë me seriozitet dhe tha që Selmani s’ka pse të martohet në Rusi, kur të kthehet
në Shqipëri inxhinjer do i gjëjmë vajzën më të bukur të Tiranës - tha ajo me besim të
plotë.
Të gjitha bisedat në këtë natë kishin një qëllim që të më jepnin kurajo për gjat
pesë vjetëve të studimeve në BS.
Kështu me biseda dhe duke pirë kafe e përcollëm atë natë.
Në mengjezin e 20 tetorit erdhi shoferi i Zenelit, Ministrit të minierave të
Shqipërisë dhe më tha të merrja valixhen dhe të ulem në makinë se pse atij i duhet të
kthehej mbas tre orësh në Tiranë. Unë u ndava me të gjithë të pranishmit, hipa në
maqinë dhe u nisëm për në Durrës.
Rruga Tiranë Durrës mua gjithmon më pëlqente.
Rruga prej Tirane deri afer Kasharit në të dy anët e saj ishin të mbjellë plepa
të cilëve u ishin bashkuar degat e sipërme dhe dukej sikur udhëtoje në një tunel të
gjelbër. Bile dhe në vapën e mesditës nën hijen e tyre gjithmon ndien freski.
Gjat gjithë rruges unë kënaqesha me pamjet që më dilnin para syve.
Mbas 40 minutave makina qëndroi para hyrjes të portit të Durrësit.
Dola nga makina, mora në dorë valixhen prej fibre u përshëndeta me shoferin
dhe u futa në port. Sapo u futa në port u ballafaqova me përfaqësuesin e ministrisë të
arsimit i cili më njoftoi se vapori do niset vonë, prandaj lere valixhen në dhomën e
ruajtjes dhe ktheu në orën 17.
22
Dhimitër Jançe, shoku dhe kolegu im i profesionit të ardhshëm ose si i flisnin
me përkëdheli Miço ,më priste jashtë portit dhe më ftoi që gjat kohës së lirë të
shetisnim bashkë dhe të njihemi me kuriozitetet e Durrësit.
Bashkë me Miçon ramë dakort që ta fillojmë njohjen me pallatin e mbretit
Ahmet Zogut për të cilin kishim dëgjuar por nuk e kishim parë. Pallati nuk ishte
shumë larg nga porti dhe mbas 20 minutash rrugë mbrritëm në teritorin e pallatit.
Nga arkitektura pallati nuk ishte ndonjë ndërtesë e rrallë. Në krahasim me
pallatet që ndërtojnë biznesmenët e sotëm dukej shumë i thjeshtë. Ishte një pallat me
tre kate me disa kollona nga ana e hyrjes, ballkonet ishin ndërtuar me pamje nga deti.
Nga prapa pallatit ishte një park me bimë ekzotike ku shetitnin pallojtë. Brënda në
pallat ishte e ndaluar hyrja pa pasur leje.
Ne na thanë se mbretit i pëlqente pallati veror dhe zakonisht pushimet e verës
i kalonte në Durrës. Mbasi bëmë një shetitje nëpër park unë me Miçon ishim të të
njëjtit mendim se nuk është keq të jesh mbret.
Mbas vizitës së pallatit të mbretit, ramë dakort të shetisnim rrugët e Durrësit
dhe bregun e detit. Në orën 14 ishim ne mes të qytetit ku lexuam në një ndërtesë të
shkruara me gërma të mëdha “RESTORANT DURRËSI”. Të dy u gëzuam dhe
vendosëm të drekemi. Kur u futëm brënda pamë se atje kishin ardhur të dreken artistat
e ardhëshëm të Shqipërisë: Avni Mula, Xhoni Athanasi, Ibrahim Tukiçi, Mentor
Xhemali e të tjerë. Ata bashkë me ne, do të shkonin në Moskë të mësonin në
konservator. Dreka shkoi shumë mirë duke dëgjuar shakatë, këngët dhe zërat e tyre të
mrekullueshëm.
Në orën 17,30 ishim afër vaporrit “Çiaturi”. Kur u ngjita në kuvertën e tij, i
cili do çonte në BRSS, duhan, ullij dhe 100 studenta shqipëtarë, të cilët do studionin
në institute të ndryshëm në teritorin e Bashkimit Sovjetik, ndjeva në shpirt një gëzim
që nuk mund ta përshkruaj. Zëmra filloi të binte më shpesh, koka sikur mu çlirua nga
një rëndësi e pa kuptuar, me shpirt dhe me ndjenja unë do shkelja në shtetin e
imagjinatës time. Ky ishte plotësimi i ëndrrës time, që pas tre ditësh do jem në teritorin
e BRSS.
Në orën 18 vaporri i ngriti spirancat dhe u nis për udhëtimin e largët.
23
Filluam lundrimim afër bregdetit Adriatik shqipëtar i cili dukej më i bukur se
sa nga ana tjetër.
Mandej filluam të lundronim afër ishujve të shumtë greke, kurse në orën 12 të
datës 21 tetor u futëm në Bosfor dhe shumë shpejt mbrijtëm në Stamboll.
STAMBOLLI
Në këtë qytet vaporri qëndroi më shumë se dy orë, dhe studentat patën fatin
t’a shikojnë dhe të njihen, sipas tregimit të ciceronit, me mrekullitë e këtij qyteti të
lashtë.
Qyteti mua më bëri përshtypje të jashtëzakonshme. Ai ishte i mbuluar me
gjelbërim, mbi shtëpit e qytetit dukeshin me dhjetëra minare të larta me dy tre vënde
për hoxhën. Nëpër rrugët e tij lëviznin shumë lloje transporti: vetura, taksi, autobuza,
trolejbuza dhe tramvaje.
Jeta, në Stamboll vlonte.
Tramvajet ujore lëviznin nga pjesa aziatike në pjesën europjane dhe në të
kundërtën.
Ciceroni që erdhi në vaporr dhe filloi të n’a fliste për historinë e qytetit dhe
mbi jetën e sotme të tij. Mua më lindi dëshirë e madhe të njihem më afër me këtë qytet
të mrekullueshëm. Por për fat të keq nuk më ra rasti ta rivizitoj këtë qytet të
mrekullueshëm.
Mbasi mbaroi ciceroni ekskursionin njohës ,vaporri rifilloi lundrimin për në
detin e Zi. Të gjithë studentat shqipëtarë si dhe unë prisnim me pa durim të shikonim
“Xhenetin e parë në botë” – Bashkimin Sovjetik.
Mbasi dualëm në detin e Zi qëndrimin e dytë e bëmë në Bullgari në portin e
Varnës. Përsëri te neve erdhi ciceroni i cili na tregoi historinë dhe të sotmen e një prej
qyteteve më të mëdhenj të Bullgarisë.
VARNA
Ciceroni na tha se Varna, nga madhësia dhe popullsia është qyteti i dytë në
bullgari, pas Sofies. Përveç kësaj është dhe qëndëra më e madhe financiare dhe
kulturore, gjithashtu dhe nyja kryesore e transportit Bullgar. Varna ka lidhje detare
me të tillë qytete si Odesa, Stambulli, Batuni, Soçi dhe Poti. Si pas të dhënave zyrtare
24
popullsia e qytetit është mbi 300 mijë banorë, kurse në të vërtetë harrin deri në 600
mijë banorë.
Qyteti Varna
Në vitin 1391 Varnën e zaptoi ushtrija Osmane të cilët duke marrë parasysh
shtrirjen e saj të përshtatëshme gjeografike dhe strategjinë ushtarake e kthyen atë në
një kala të pa zaptuar. Në luftë me okupatorët osmanë të cilët udhëhiqeshin nga Murati
i Dytë në Varnë u vra mbreti i Polonisë.
Pothuajse 500 vjet Varna ka jetuar nën zgjedhën e imperatorisë osmane, vetëm
në vitin 1878 u çlirua me ndimën e ushtrisë perandorake ruse dhe u bë pjesë e shtetit
Bullgar.
Transportin e qytetit të Varnës e përbëjnë autobuzat, trolejbuzat dhe taksitë.
Në distancë 10 kilometra nga qëndëra e Varnës funksionon aeroporti i saj.
Në planin e rindërtimit të qytetit parashikohet ndërtimi i një metroje të lehtë.
Ndërmjet ndërtesave më të përmëndura të qytetit Varna janë – Kisha e Nënës
së Shënjtë dhe muzeu arkeologjik në të cilin ruhen koleksione me orenditë prej floriri
të kohës së frakës, që janë nga më të vjetërat në botë.
Në qytet ka një delfinar (akuarium) të mrekullueshëm.
25
Jo shumë larg nga qyteti është ndërtuar në shkëmb një manastir unikal i
krishter, ku kallogjerët jetojnë këtu që nga shekulli i katërt në qelitë e ndërtuara në
shkëmb. Që atëhere manastiri ishte shpallur përkujtimor historik.
Ciceroni n’a tha se Varna është kurorti (qytet) me famë botënore ku pushojnë
me mijëra turistë nga shtetet socialiste të Evropës. Nga ora 12 kur Varna ishte e
mbuluar nga gjelbërimi jeta në të vlonte, ajo ishte e zhytur në punë. Mbi pasqyrën e
detit lundronin vaporrë të ndryshëm ku dukeshin punët e ngarkim-shkarkimit. Nga
Varna vapori “Çiaturi” e mori drejtimin për në portin e Rumanisë Konstanca.
KONSTANCA
Konstanca si pas të thënave është porti më i madh i Rumanisë në detin e Zi.
Siç n’a e tregoi më von ciceroni 500 vjet para erës së re në këtë vënd qënronte qyteti
i lashtë që bënte tregëti me vëndet rreth bregdetit të Zi.
Qyteti Konstanca
Në vitin 29 para erës së re ky rajon u okupua nga Roma. Në vitin e tetë para
erës së re në këtë qytet imperatori August e internoi poetin Ovidi, i cili vdiq pas tetë
vjetëve. Sot në Konstancë në sheshin August qëndron përmendorija e poetit Ovid. Me
emërin Konstancë qytetin e pagëzuan për nder të Konstancës motërës të Konstandinit
të madh (274-337). Në vitin 1419 qyteti ra nën zgjedhën e Imperatorisë Osmane.
26
Për herë të parë me emërin Konstancë është përmëndur në vitin 950. Prej vitit
1419 qyteti u fut nën diktaturën e Imperatorisë Osmane. Mbas luftës së ashpër të
popullit Romun për pamvarësi Konstanca si qytet i lirë u bashkua me anën veriore të
Dobruzhës të liruar nga Rumania.
Prej Konstanës vaporri morri drejtim për në BRSS.
Sa po dolëm nga porti i Konstancës deti i Zi i përshëndeti studentët shqipëtarë
me valë 4-5 ballëshe. Vaporri filloi të lekundet dhe në përgjithësi studentat i zuri
sëmundja e detit. Më kujtohet që kur zbritëm në tokë të Odesës, na dukej se dhe toka
po tundej ende nën këmbët tona.
ODESA
Odesa ishte qyteti i parë i Bashkimit Sovjetik, shteti që çdo student kishte
dëshirë të madhe të njihej me të. Sa po zbritëm në tokë dhe bëmë hapat e para e
harruam sëmundjen e detit dhe të gjithëve u lindi dëshira të njiheshin me qytetin e
parë Sovjetik.
Përfaqësuesi i legatës shqipëtare në Moskë, pas një përshëndjetjeje zyrtare, na
njoftoi se ate natë do flinim në Odesë dhe të nesërmen në darke do niseshim për në
Moskë. Në kohën e lirë mund të njiheshim me vëndet më interesante të qytetit. Ndër
të tjera ai tha se Odesa është xhevair në detin e Zi, qytet i parqeve të gjelbër i kulturës
dhe i traditave humoristike.
Me të vërtetë Odesa na priti shumë përzëmërsisht dhe na çuditi me bukuritë
dhe kuriozitetet e saj, sidomos me parqet e shumta, teatrat, muzeumet, bulevardet, me
popullin e saj të shumtë dhe alegro. Bukuria e ndërtesave unikale të Odesës, të
ndërtuara në stile të ndryshëm dhe në epoka të ndryshme historike ,bëjnë një harmoni
të plotë të Odesës dhe formojnë një ansambël arkitekturial.
Ne vizituam shkallët e Patjomkinit, kishën e Ekaterinës. Shetitëm në rrugën e
Deribasovit, pamë monumentin e Robinoviçit – heroit të anekdodave odesiste.
Odesa – qytet mikpritës. Kur e morën vesh që ne jemi studenta shqiptarë,
odesistët filluan të na tregojnë shënja vëmëndje, ata ishin gjithmon të qeshur dhe fillun
të na flisnin mbi kuriozitetet e qytetit.
27
Neve na treguan kopshtin e qytetit, parkun e fitores, sheshin e kishave,
përmendoren e A.S. Pushkinit, të A.S. Reshelje, teatrin e operës dhe kuriozitete të
tjera.
Studenti ynë shqiptar i vitit të tretë të Institutit të gjeodezisë të Moskës
Abedini, kur na i përkthente fjalët e biseduesve gjithmon qeshte. Ai na tha se çdo
odesist kur flet për qytetin e tij kthehet me një herë në artist komik.
Parqet e Odesës në tetor
Kur kaluam në rugën e Arnautëve ne u interesuam përse e kanë quajtur rrugë
të arrnautëve? Një burrë i moshuar n’a tha, se kjo rrugë eshtë e njohur për atë se gjoja
këtu ka jetuar Astap Bendi dhe kontrabandistët e njohur të Odesës, këtu ka qënë foleja
e kontrabanditizmit. Një burrë tjetër që dëgjonte shpegimin e të parit mori fjalën dhe
tha: se emri i rrugës e ka prejardhien nga lagjia e Arnautëve.
28
Teatri i operës dhe i baletit në Odesë
Këtu shumë kohë më parë jetonin arnautët (shqipëtarët). Turqit i quanin
shqipëtarët arnautë, që do të thotë njërëz të egër.
Dhe me të vërtetë, siç tregojnë të dhënat historike, kontaktet e para ndërmjet
Rusisë dhe Shqipërisë kanë ndodhur në shekullin e XVIII. Shkaku i takimeve ishte se
Rusia në atë kohë u bë fuqia më e madhe në luftë kundër imperatorisë Osmane. Lufta
ndërmjet dy shteteve u bë sinjal i luftës kundër imperatorisë osmane në Ballkan dhe
sidomos në Shqipëri.
Në atë kohë me mijëra Shqipëtarë u bashkun me ushtrinë Ruse për të marrë
pjesë në luftë kundër Turqisë, ata luftuan nën udhëheqjen e gjeneralëve të shquar A.G.
Orllovit, F.F. Ushakovit, D.N. Senjavinit e të tjerëve duke treguar trimëri, heroizëm
dhe besnikëri ndaj ushtrisë Ruse.
Po thuaj 240 vjet më parë fati e bashkoi Shqipërinë me Rusinë në luftë kundër
të njëjtit armik. Atëhere lindi miqësia ndërmjet të dy popujve tanë. Shumë Shqiptarë
bashkë me ushtarët Rusë u vranë gjat sulmit të famëshmin Shpikingësit. Shumë
Shqiptarë mbas luftës u vendosën për të jetuar në Odesë. Me sa jam i informuar dhe
sot e kësaj dite në rrethin e Odesës është një fshat i tërë ku jetojnë Shqipëtarët e asaj
kohe. Në vitin 1952 të shekullit të kaluar në Shqipëri punonin me qindera specialistë
sovjetikë, të cilët ndihmonin për ndërtimin e socializmit dhe jetës së re në Shqipëri.
29
Odesa, ne studentave Shqipëtarë, na bëri përshtypje të pa para, që nuk harrohen
për gjithë jetën. Më darkë të kënaqur nga Odesa hipëm në tren të u nisëm për në
kryeqytetin e Bashkimit Sovjetik , ne Moskë.
Treni udhëtonte nëpër fushat e pa mbarimta të Ukrainës. Unë nuk kisha parë
ndonjëherë fusha të tilla të pa mbarimta të cilat më prunë në një emocion të pa parë.
Unë mendoja, se me të tilla hapësira Bahkimi Sovjetik mund të ushqejë gjysmen e
botës.
Afërsisht në drekë mbritëm në qytetin e Kievit, kryeqyteti i Ukrainës. Për fat
të keq, qëndrimi i trenit nuk zgjati shumë dhe nuk na u dha mundësia të njihemi me
këtë qytet.
MOSKA
Nga mezi i natës ishim shumë afër Moskës. Pothuajse disa minuta para
qëndrimit të trenit, studentët e vitit të tretë na ftuan në koridor dhe nga dritarija na
treguan siluetin e Universitetit Lomonosov në kodrat e Leninit. Ne me entusiazëm dhe
me gëzim në zëmër po e shikonim ndërtesen e madhe dhe të bukur të universitetit dhe
në imagjinatën tonë dilnin përpara syve mijëra studentë që studionin në këtë
universitet
Moska në Tetor
30
Kur dolëm nga stacioni i trenit para syve tanë na doli Moska e zbukuruar me
drita dhe portrete të antarëve të byrosë politike që akoma nuk ishin demontuar pas
Kongresit të XIX të PK të BRSS. Mua përveç pamjes së Moskës më la përshtypje të
mira se si Abedini dinte të orientohej në natën e Moskës dhe na çoi në konviktin e
Stromikos ku kaluam natën.
Në mëngjes Abedini erdhi tek ne dhe na çoi në Institutin e pyjeve. Në stacionin
Jarosllavskaja hipëm në trenin elektrik dhe u nisëm për në stacionin Stroitel. Kur
zbritëm nga treni, pamë që rruga për në institut nuk ishte e asfaltuar, gjatë rrugës kishte
plot pellgje me uje për sipër të cilave ishin shtruar dërrasa të gjata dhe të gjëra mbi të
cilat kalonin udhëtarët.
Nga stacioni i trenit deri në institut ecëm rreth 15 minuta. Instituti doli para
syve tanë një ndërtesë tre katëshe me formë «Г» me tabelë tek hyrja “Instituti i pyjeve
të Moskës”.
INSTITUTI I PYJEVE NË MOSKË
Kur u futën në institut Abedini shumë shpejt e mori vesh se ku ndodhet
dekanati i fakultetit dhe për pak kohe u ngjitëm në katin e dytë dhe qëndruam para
derës të dekanatit.
Instituti i pyjeve në Moskë
31
Në dekanat na pritën me gëzim dhe me buzëqeshje si dekani i fakultetit Viktor
Mihajlloviç Pikallkin dhe sekretarija Tamara Aleksejevna Arsenjeva. Dekani filloi ti
tregojë Abedinit mbi specialitetin e silvikulturorit, mbi jetën intelektuale në institut
dhe në fakultet. Tamara Aleksejevna është organizatorja e jetës kulturale në institut
tha dekani.
Viktor Mihajlloviçi ishte burrë kolos, një nga trimat e vërtetë rusë. Pikërisht të
tillë unë i parafytyroja burrat rusë: me trup të lartë, me gjoks të fortë, me fytyrë të
qeshur dhe me zëmër të hapur. Vetëm të tillë burra e bënë të mundur fitoren mbi
gjermaninë naziste mendoja unë.
Për fat të keq, në atë kohë bagazhi i ynë në gjuhën ruse ishte në 10-12 fjalë dhe
ne nuk i kuptuam fjalët e mira që thoshte Viktor Mihajlloviçi në adresën tonë. Vetëm
pas përkthimit të Abedinit ne e kuptuam se si Viktor Mihajlloviçi kujdesej për
studentat, ashtu si kujdeset babai i mirë për fëmijët e tij.
Mbas bisedës Viktor Mihajlloviçi ftoi në dekanat dy studenta rusë dhe u dha
porosi të kujdeseshin për ne, u tha që t’u ndihmojnë studentave Shqiptarë. Të dy
studentat në pamje ishin me trup sportiv, të gëzueshëm dhe si doli më vonë edhe shokë
besnikë. Mua më shoqëroi studenti Sergej Voropaevi kurse Miçon – Genadij
Komapov. Valixhet i lamë në dekanat, u ndamë me Abedinin dhe shkuam pas shokëve
të rij në auditoren ku zhvillohej puna praktike në matematikë.
Ata na prezantuan me pedagogen,të cilën me sa e kuptuam e quanin Roza
Jakovlevna Berija. Ajo na shikoi që të dyve me vëmëndje dhe buzëqeshje, nxori nga
sirtari dy fletore dhe dy lapsa dhe n’a i dha. Na uli në një tavolinë boshe dhe filloi
shpegimin.
Unë me Dhimitrin nga një herë shikonim njëri tjetrin me frikë se kur do vijë
koha të kupojmë ç’flet pedagogia. Nga një herë disa fjalë që i dëgjonim në shpegimin
e saj hapnim fjalorin Rusisht-Shqip dhe e mësonim kuptimin.Vetëm kur Roza
Jakovlevna shkroi në dërrasë ekuacionet, unë hapa fletoren dhe fillova ti zgjidhja.
Gjat punës time Roza Jakovlevna siç më tha Miçua shpesh shikonte në
drejtimin tim. Kur unë mbarova së shkruari ajo erdhi tek unë dhe nuk e kuptova çfarë
donte. Ajo zgjati dorën mori fletoren e shikoi dhe filloi të flaë studentave.
32
Më von e mora vesh çfarë tha.
Roza Jakovlevna u tha studentëve, që studenti shqipëtar, duke mos ditur as një
fjalë rusisht dhe duke mos e kuptuar spjegimin tim i zgjidhi ekuacionet më shpejt dhe
pa as një gabim, si duket në Shqipëri matematikës i japin rëndësin e duhur.
Mbasi mbaruan leksionet Sergei dhe Genadi na përcollën në dekanat? Morëm
valixhet dhe n’a çuan në konvikt.
Mua më çuan në katin e dytë në dhomën ku jetonin studentat e kursit të tretë
Pazharskij dhe Krushevi.
Studentat e pritën banorin e tretë në dhomën e tyre me dëshirë dhe me
ngrohtësinë që është karakteristike për sovjetikët.
Sa po u njoha me ta, filluan të më mësonin sa më shumë fjalë ruse. Ata e filluan
që nga krevati, dysheku, jastëku, çarçafi, jorgani deri te sendet e tjera që ndodheshin
në dhomë, t’i përsëritja pas tyre disa herë me radhë dhe kështu çdo ditë.
Por mësuesi më i mirë për mua ishte Sergei Vorapaevi, i cili çdo mëngjes më
mirte nga konvikti dhe gjith ditën e kalonim bashkë duke dëgjuar leksionet dhe duke
mësuar sa më shumë fjalë dhe shprehje në gjuhën ruse. Për shëmbëll unë dëgjova
fjalën “kepka” dhe e pyeta çdo të thotë. Ai si përgjigjie ma uli kapelen time deri sa më
dhëmbi hunda. Kështu pra nuk e harroja më çdo të thotë fjala “kepka”.
33
Kishte dhe raste kur ai nuk më kuptonte përse e pyesja. Për shëmbëll unë i
tregova me gjisht zogun që fluturonte në hapësirë dhe ai m’u përgjeq “njebo”, që
rusisht do të thotë qiell.
Kështu për disa kohë në vend të zogut thoja qiell deri sa Sergei ma korigjoi
gabimin.
Që në ditët e para Sergei u bë shoku im i ngushtë. Në datën 7 Nëntor të vitit
1952 më ftoi në shtëpin e tij të festojmë së bashku dhe të më njohë me prindërit e tij
dhe me vëllain.
Sergej jetonte në qytetin Pushkino të rrethit të Moskës në një ndërtesë prej
druri dy katëshe në rrugën Zheleznodorozhnaja shtëpija numur 4 në një dhomë afro
24 metro kuadrate, me guzhinë të përbashket, pa as një komoditet, me tualetin në
rrugë, ujin e pijshëm e merrnin në çezmen ose pusin e afërt.
Dhoma kishte tri dritare, për ballë derës dy dhe një në të majtë nga hyrja. Në
anën e djathtë ishte soba e ndertuar ne tulla dhe e veshur me pllaka të bardha e cila e
ngrohte dhomën dhe shërbente për pjekjen e byrekëve dhe gatimeve të tjera. Afër dy
dritareve ishte kulltuku automatik dy vëndesh, në murin e anës së majtë ishte vendosur
servanti, kurse në murin e derës ishte një krevat i hekurt dysh.
Në mes te dhomës ishte një tavolinë kuadrate që hapej kur vinin miq, rreth
tavolinës ishin nja gjashtë karrike.
Kur unë u futa në dhomë, me një herë më ranë në sy fytyrat e qeshura dhe të
gëzuara të prindërve të Sergeit dhe ajo pak frikë që kisha më përpara u zhduk me një
herë. Sergei më prezantoi: ky është miku im Shqiptar, mbi të cilin ju kam folur, e
quajnë Selman, ose e flisni me fjalën ruse Selmag, veç në vënd të “g” vini “n” kështu
mbahet mënd më mirë. Mandej më njohu me prindërit. Ky është babai i im e quajnë
Ivan Jermallaeviç, shkurt xhaxhi Ivani. Kjo është nëna ime Agripina Aleksejevna ose
shkurt teze Grunja. Ky është vëllai im i vogël Borisi.
Ivan Jermallajeviçi dhe Agripina Aleksejevna pas prezantimit më përqafuan
dhe më puthën si djalin e tyre.
34
Borisi më dha dorën dhe m’a shtërngoi fort dorën. Mandej u ulëm rreth
tavolinës që ishte mbushur me lloj loj mezesh dhe byreçka të vogëla që e mbushnin
dhomën me një erë të këndëshme.
Kur u ulëm rreth tavolinës Ivan Jermallajeviçi i mbushi piqerët me vodkë dhe
na ftoi të pimë për nder të 35 vjetorit të fitores të revolucionit të tetorit. Nuk i dha
vodkë vetëm Borisit.
Për herë të parë vura votkë në gojë. Piqerin(goten) e parë nuk munda ta pija
plotësisht, nuk më mjaftoi fryma. Xhaxhi Ivani e pa që unë nuk e piva me fund dhe
më tha: ska gjë që se pive me fund, kur të mësohesh do e pish me fund, vetëm kur pi
vodkë duhet të hashë mirë.
Me të vërtetë pas vodkës mu hap një oreks i mirë dhe fillova ti ha me qejf
byreçkat me mish dhe byreçkat me lakra dhe vezë të gatuara nga teze Grunja, të sapo
dala nga furra, akoma të ngrohta dhe me aromë të shijshme. Tavolina ishte e mushur
me pjata me sallame dhe djathëra të ndryshme, kishte bile dhe havjar të kuq. Unë i
provova që të gjitha gjellët që ishin në tavolinë nga pak.
Rreth tavolinës mua më bënë shumë pyetje si për jetën time dhe për
Shqipërinë. Me ato pak fjalë që dija dhe me shënja e me duar, mundohesha t’u
përgjigjesha.
Darka kaloi për mrekulli, unë me gjithë që nuk piva shumë vodkë, e ndjeva
veten të pirë, prandaj xhaxhi Ivani nuk më lejoi të kthehem në konvikt, më shtruan në
një kreat portativ dhe unë fjeta një gjumë të embël deri në mëngjes.
Unë kurrë nuk e mendova që mikpritja do vazhdonte.
Sot filloi vazhdimi i mikpritjes që nga mëngjezi.
Në mëngjes tavolina ishte lot e përplot si dhe në darkë.
Xhaxhi Ivani na ftoi të ulemi rreth tavolinës të hamë mëngjes dhe më propozoi
«Pohmelitca» që do të thotë të pim në mëngjes nga një piqer vodkë që gjat ditës të
mos të të dhëmbë koka. Kur e kuptova qëllimin e “pahmeljes” kategorisht e refuzova.
Në tavolinën e mëngjesit unë u interesova kush janë nga pofesioni prindërit e
Sergeit: xhaxhi Ivani ishte pjesëtar i luftës të dytë botrore, sot punon shofer autobuzi
35
në Moskë. Teze Grunja shtëpijake, për të jetuar me familjën më mirë, punon si
rrobaqepëse në shtëpi.
Ata jetojnë jo si mendoja unë për jetën në BRSS ,si në Parais.
Mbas vizitës që bëra në shtëpin e Sergeit kuptova se njërëzit e thjeshtë në
BRSS janë po aq mikpritësa si dhe në Shqipëri, të gostisin me të gjitha të mirat që ka
shtëpia, në mëmyrë të tillë që t’i kujtosh përgjithëmon – për rusët mikpritja është
traditë popullore.
Më von lexova në një libër historik – që bujaria dhe mikpritja ruse është në
traditë. Në të kaluarën mikun duhet ta ushqesh deri sa të ngopet. Lexova se mikut i
luteshin me lotë në sy që ai të provonte të gjitha gjellët që ishin në tavolinë. Kjo
shpegohej nga ajo që fshatërat ishin larg njëri tjetërit dhe miku ndodhte të vinte shumë
rrallë. Prandaj miku që futej në shtëpi ishte gëzim për të zotë e shtëpisë. Që në ato
kohë mikpritja në Rusi qëndron në një nivel të lartë. Mikëpritjet që bënin Carët,
çifligarët dhe tregëtarët janë të gjalla dhe sot e kësaj dite. Kur lexoja librin mendova
se miqësia ndërmjet njërëzve ka lindur nga mikpritja. Mikpritja e përzëmërt e pastron
njeriun nga çdo e metë dhe e mbush jetën e tij me gëzim.
Mbas kursit të dytë, në kohën e lirë fillova të lexoj mbi historinë e popullit rus
libra të ndryshme. Një nga karakteristikat e veçanta të popullit rus është shpirtgjërësia
e tij për çdo njeri, vetia të integrohet me kulturën e popujve të ndryshëm dhe ta
respektojë atë si të kulturen e tij.
Unë merrja kënaqësinë më të madhe kur shikoja miqësine dhe vllazërinë e
popujve të BRSS, durimin etnik të tyre dhe vetin e keqardhies për disfatat e njëri
tjetërit.
Të gjitha këto veti të mira, si duket e bënë të mundur krijimin e BRSS, me në
krye popullin rus jetojnë në vllazëri dhe harmoni të plotë dhe janë të njëjtë para ligjit.
Këto janë mendimet e mia, lexuesi është i lirë të ket mendimin e vet.
Unë më posht po vazhdoj tregimin tim.
Në mëngjezin e datës nëntë Nëntor unë isha duke dëgjuar leksionin e profesor
Varancovit për entomologji. Studentëve u pëlqente lektori ai ishte orator dhe salla
ishte lot e përplot me studenta.
36
Ditët e para në çdo leksion unë rrija bashkë me Miçon, mandej vendosëm që
do influencojë më mirë në mësimin e gjuhës ruse po të rrimë me studenta rusë.
Unë u ula në një tavolinë me Tanë Kallashnikovën kurse Miçua me Irinë
Biantovskën.
Pas leksioneve ne mirrnim konspektet e tyre dhe i shkruanin në fletoren tone.
Këjo mënyrë na bëri neve që shumë shpejt të rrisim bagazhin e fjaleve dhe shprehjeve
ruse. Takimet e vazhdueshme me studentat rusë influeconin në mësimin e shpejtë të
gjuhës ruse.
Ne Shqipëtarëve të gjithë studentat e kursit na trajtonin shumë mirë, na
kushtonin vëmendje dhe dashuri shoqërore. Nga kjo vëmëndje ne e ndienim veten si
peshku në ujë.
Në vitin e dytë ne erdhëm me një bagazh të madh të fjalëve ruse.,na erdhi
besimi në vetvehte dhe filluam të kuptonim dhe të flasim më lirisht me akcentin
Shqipëtar dhe me një masë gabimesh gramatikore.
Koha e studimeve tona në BRSS perkoi në kohën e rindërtimit të pas luftës.
37
Mbas luftës të dytë Botërore, siç na tregonin shokët, sepse shtypi mbi to nuk
shkruante, gjëndja e bujqësisë pyjeve dhe e gjenetikës u keqësuan nga rezultatet e
shkencës të gënjeshtër në biologji të Denis Trofimoviç Llisenkos. Shumë drejtime të
shkencës silvikulturore ishin shpallur në atë kohë nga Llisenkua të gabuara.
Me parrullat e luftës kundër shkencave Maltuziane, Morganise dhe
Veismamiste u zhdukën shumë shkencëtarë të njohur si akademiku V.N. Sukaçov,
N.P. Dubinin dhe shumë specialistë të tjerë në lëmin e gjenetikës bujqësore.
Akademiku N.I. Vavillov – shkencëtari më i nohur në botë si botanist,
seleksioner, gjenetik dhe gjeograf u bë viktimë e diktatorit Stalin. Me një fjalë u
zhdukën të gjithë ata që shihnin dhe e deklaronin shkencën e Llisenkos si shkencë të
gënjeshtër. Me gjithë atë mua më dukej se kjo luftë, nuk ishte luftë për të gjetur të
vërtetën, por luftë e shkencëtarëve për të larë hesapet me njëri tjetërin.
DEZILUZIONI I PARË PËR BRSS
Duke jetuar në BRSS në mes të studentëve dhe popullit sovjetik, çdo ditë më
ndryshohej mendimi se jeta në Bashkimin Sovjetik nuk është si parajsa. Në Bashkimin
Sovjetik nuk ekziston ajo jetë e ëmbël që ish krijuar në imagjinatën time.
Në Bashkimin Sovjetik diktova dy të vërteta.
Por cila është e vërteta e të vërtetës nuk isha në gjëndje në atë kohë ta zgjidhja.
E verteta e parë – e vërteta oficiale, siç deklarohej me radio dhe shtyp, qëndron në atë
që pas luftës jeta e popullit sovjetik filloi rrënjësisht të përmirësohet. Në vitin 1946 në
20% u ngritën rrogat e puntorëve dhe nënpunësve, të specialistëve që punonin në
ndërmarje dhe aksione të Uralit; të Lindjes të Largme. Po në atë vit u rritën rrogat e
specialistëve që kanë arsim të mesëm dhe të lartë dhe punonjësve të instituteve
shkencorë, të mjeksisë dhe të arsimit. U ngrit autoriteti i punonjësve me tituj
shkencorë. Rroga e doktorrit të shkencave me titull profesor nga 1600 rubëla u ngrit
në 5000 rubla, e kandidatit të shkecave me titull docent nga 1200 u rrit deri 3200 rubla,
rektorëve të instituteve nga 2500 u rrit në 8000 rubla. Në institutet shkencorë për titujt
shkencorë kandidatit të shkencave u shtohej mbi rrogën nga 1000 rubëla, kurse
doktorave 2500 rubla. Në atë kohë rroga e ministërit ishte 5000 rubla, e sekretarit të
38
parë të partisë të rajonit – 1500 rubla. Stalini si krye ministër e kishte rrogën 10000
rubla.
Në dhjetor të vitit 1947 në BS. Ndodhi një ngarje e rëndësishme që nga gëzimi
që pruri dhe nga emocioni mund të krahasohet me 9 Majin, ditën e fitores, ditën e
mbarimit të luftës. Siç njoftohej në vendimin këshillit të ministrave dhe të Komitetit
Qëndrot të Partisë me № 4004 në datën 14 dhjetor të vitit 1947, thuhej se: «… që nga
data 16 dhjetor e vitit 1947 anullohet furnizimi i popullit me tallona si në ushqime
dhe sendeve industrialë, gjithashtu anullohen çmimet e larta në tregëtin e lirë dhe
vihen të njëjtat çmime për gjithë shtetin». Ky lajm ka qënë gëzimi më i madh për çdo
nënështetas Sovjetik.
Si dihet sistemi i tallonave gjat luftës shpëtoi me miliona njërës që të mos
vdesin nga urija, por pas luftes ajo u shkaktonte njërëzve çdo ditë e më shumë
diskonfort psikollogjik. Asortimenti i ushqimeve që shitesin me tallona ishte shumë i
varfër. Pershëmbëll në dyqanet e bukës kishte vetëm dy lloje: bukë elbi dhe bukë gruri,
të cilat shiteshin me peshë sipas tallonit.
Asortimentet e mallërave që prodhonte industria sovjetike ishte shumë e pakët.
Në të njëjtën kohë në dyqanet komerçialë kishte një bollëk të shumtë, që sot mund ta
kenë zili çdo super marketing, por çmimet në ato dyqane ishin të pa mundëshme për
shumicën dominuese të popullit. Ai mund të blinte ndonjë gjë vetëm në rastet e hallit.
Pas anullimit të sistemit të tallonëve u arrit që mallrat që gjëndeshin në çdo
dyqan të shtetit mund të bliheshin nga çdo qytetar i BS.
Për shëmbull ,ëmbelsirat që shiteshin në dyqanet komerçiale nga 30 rubla, tani
mund t’i blije në çdo dyqan të shtetit me 3 rubla. Më shumë se tre herë u ulën çmimet
në prodhimet ushqimore.
Prodhimet industriale, para anullimit të tallonëve shiteshin me bono speciale,
të cilën dhe po ta kishe nuk ishe i garantuar se mund ti blije kur të doje.
Prej marsit të vitit 1949 deri në marsin e vitit 1951 filluan të ulen çmimet
mesatarisht në 20% në vit. Çdo ulje e çmimeve kthehej për popullin në festë.
39
Kur më 1 prill të vitit 1952 nuk u bë ulje e çmimeve populli u dëshpërua shumë.
Duke parë pakënaqësinë e popullit Qeverria nga mesi i prillit i uli çmimet si dhe vitet
e tjerë..
Ulja e fundit e çmimeve në Bashkimin Sovjetik u bë më 1 prill të vitit 1953.
Gjat periudhës tetëvjeçare të pas luftës çmimet u ulën po thuaj se në dy herë,
kështu që jeta e qytetarëve sovjetikë nga viti në vit përmirësohej.
Historija njerëzore nuk njehte as një precedent të tillë. Ky përmirësim u jepte
shpresa qytetarëve sovjetikë që shteti i tyre do bëhet “parajs në botë”.
E vërteta e dytë qëndronte në atë që pas luftës dhe gjat gjithë kësaj kohe mund
të përfundoje në burg vetëm e vetëm nga ndonjë letër anonime në organet e sigurimit.
Asnjë sovjetik s’e kishte jetën të sigurtë nga KGBja.
Ndërtimet madhështore të atyre viteve bëheshin me duart e të burgosurve dhe
të tradhëtarëve të popullit d.m.th. të atyre që u kapën nga Gjermania si robër lufte.
Pikërisht në vitin 1950, me që nuk dukeshin rezultatet e “shkëlqyera”
ekonomike, prapaganda shtetërore filloi t’a ngrërë kultin e Stalinit, duke e shfrytëzuar
atë si simbol i të gjitha fitoreve të luftës të dytë botërore.
Në të gjithë shtetin ndihej mungesa e shumë prodhimeve të përdorimit të gjërë
dhe atyre ushqimorë.
Shumë e keq qëndronte problemi i strehimit. Qytetarët jetonin në baraka, në
shtëpi komunale dhe konvikte.
Vështirësit jetësore shumë pak i ndjeu elita e partisë dhe e shtetit – liderët
komunistë të niveleve të ndryshëm merrnin nga shteti ndihma të posaçme me paketa
personale, rrogë të lartë dhe leje për të blerë në dyqanet speciale të hapur vetëm për
elitën e shtetit ose në magazina speciale.
Pjesa më e privilegjuar e shtetit ishin ushtarakët dhe punonjësit e industrisë
ushtarake të cilët gjithashtu i kishin rrogat të larta dhe privilegjet e shumta.
Arsimi falas sipas mendimit tim, krijonte kondita të privilegjuara për
përgatitjen e specialistëve të kompleksit Ushtarako -Teknik. Në të njëjtën kohë në
bisedime mbi arsimin ishin zhdukur nga leksiko kuptimi i zgjedhjes së lirë të
profesionit, të drejtat e studentit, marrëdhëniet ndërmjet njërëzve e të tjera.
40
Mjekësia falas ishte konvejer (kalvar) i pa shpirt, pa të drejta të zgjedhjes së
mjekut dhe spitalit ku do shëroheshe. Ndërsa për elitën komuniste kishte spitale dhe
poliklinika speciale për ti vizituar dhe për ti shëruar.
Fëmijët dhe të rinjtë sovjetikë ishin të detyruar të futeshin në organizatën e
pionerëve ose të rinisë. Për ata që nuk kishin dëshirë të futeshin në këto organizata,
me një herë fillonte gjurmimi i tyre dhe shumë rrallë-kush nga ata mund të mbaronte
shkollën e lartë dhe të rregulloheshin në punë të mirë.
Në lëmin e propagandës “të sukseseve të socializmit të zhvilluar”, në bisedime
të fshehta të popullit thuhej, që sukseset reale teknike – janë kopje e trofeve të sjella
nga Gjermania ose shpikje të civilizimit perëndimor, të përvehtësuara me anën e
spiunazhit.
Cilësia e prodhimeve të vëndit mbetesh shumë mbrapa nga analogët e
prodhimeve të shteteve të perëndimit, përveç teknikës ushtarake dhe studimeve të
kozmosit.
Tregëtia private ishte jashtë ligjit.
Punë mund të gjëje vetëm në favor të shtetit, pa i zgjedhur konditat e punës
dhe të pagesës. Formalisht në BRSS nuk kishte papunësi, faktikisht ishin krijuar vënde
pune të tillë ku punonin bashkë burrë dhe grua me një rrogë të tillë që nuk mjaftonte
për t’u ushqyer normalisht.
Në atë kohë në BRSS frigorifera, fshirëset elektrike, mobilie të reja ishin gjërat
luksoze që nuk mund t’i blinte shumica e qytetarëve, mund t’i blenin vetëm
funksionerët e lartë të shtetit dhe të partisë.
Turizmi nuk stimulohej, bile dhe brënda shtetit.
Për të shkuar jashtë shtetit mund të ëndërronin vetëm diplomatët dhe
funksionarët e lartë të shtetit dhe Partisë. Por dhe ata zakonisht shkonin vetëm në
shtetet socialiste.
Gjithë pushtetin e drejtonte një parti – Partia Komuniste e BRSS. Të tjera parti
nuk kishte dhe ishte e pa mundur të krijoheshin, për ndryshe — përgjegjësia penale.
41
Në zgjedhje rekomendohej vetëm një kandidat për të cilin duhet të votoje pro,
formalisht mund votoje dhe kundra – por kjo quhej luftë e hapur kundër shoqërisë,
dhe në qoftë se diktohej kush votoi kundra e priste ndëshkimi juridik.
BRSS ishte shteti autoritar më i ashpëri në botë, ku shtypej çdo dëshirë e njeriut
vetëm e vetëm për të mbrojtur idenë utopike të “ndërtimit të komunizmit” e cila e çoi
shtetin në katastrofën e plotë politike dhe ekonomike.
Në Bashkimin Sovjetik ishte ndërtuar makina më e fortë e propagandës, me
tirazhe të mëdha shtypeshin çdo ditë gazeta, revista dhe libra që flisnin mbi jetën e
mrekullueshme të qytetarëve sovjetikë, por të vërtetën shpesh qytetarët sovjetikë e
mësonin në takimet me njëri tjetrin duke dëgjuar “zërat armiqësorë”.
Shumë gjëra që dëgjova nga ata që e kishin përvojen, dhe i pashë me syt e mi
në Bashkimin Sovjetik më deziluzjonuan.
Unë e kuptova që BRSS nuk është “parajsë në tokë” si e imagjinoja unë para
se të vija në Bashkimin Sovjetik. Mua më vinte shumë keq që Bashkimi Sovjetik si
një nga shtetet më të pasura të botës, niveli i jetës ishte më i ulët nga të gjitha shtetet
e përparuara.
JETA VAZHDON
Pa marrë parasysh ndryshimin e mendimmeve të mia për Bashkimin sovjetik
unë dhe Miçua vazhdonim të kënaqeshim nga marrëdhëniet e mira të studentëve
sovjetikë me ne. Çdo ditë e më shumë bindeshim për internacionalizmin sovjetik, për
atë që me të vërtetë shikonin tek çdo i huaj miqësi dhe dashuri.
Nga të gjithë popujt e BS dalloheshin Rusët si njerez me shpirt të gjerë, të
sinqertë dhe të dashur, të cilët i dashurova me një herë dhe për gjithë jetën.
Duke menduar mbi jetën në Bashkimin Sovjetik dola në konkluzon që “parajsa
në botë” nuk është e mundur të ndërtohet në asnjë shtet të civilizimit të sotëm. Në çdo
shtet njerëzit janë të gënjyer nga propaganga e klases dominuese të shtetit.
Mua mbas mbarimit të vitit të parë, me qënë që kisha ndihmuar luftën partizane
në Shqipëri, Komiteti profesional i Institutit më dërgoi të pushoj dhe të përmirësoj
shëndetin në senatoriumin “Profesorskij ugollok” në Krime buzë detit të Zi për 21
ditë.
42
Koha e pushimeve kaloi shumë shpejt, mu duk si një ditë.
Në datën 2 gusht u ktheva në konviktin e Institutit.
Në konvikt isha një i vetëm. Miço punonte në ekspeditën entomologjike në
Siberi dhe do kthehej në datën 28 gusht. Atë ditë unë pastrova dhomën dhe vura
rregullin e duhur në dhomë, si dhe përgatita darkën.
Në orën 22 u shtriva për të fjetur dhe me që gjumi nuk rrutullohej në kokë
mora për të lexuar romanin e Sterio Spases “Afërdita përsëri në fshat”. Nuk e dallova
kur më zuri gjumi.
Në mëngjes më zgjoi Genadi Komarovi. Ai u gëzua shumë që më gjeti në
konvikt, mbasi më përqafoi, më shikoi me vëmëndje dhe më tha “Selman bëhu gati
shpejt e shpejt, se do vemi në shtëpinë time në Jegorevsk. Prindërit e mi kanë shumë
dëshirë të njihen me shokët e mi Shqipëtarë”.
Treni u nis nga stacioni Kazansk më orën 15. Në orën 18,30 mbritëm në
Jegorevsk dhe u nisëm në këmbe për në shtëpi. Mbas 20 minutave arritëm në shtëpin
e Genadit.
Shtëpija një katëshe ishte prej druri dhe dispononte një bahçe të madhe të
rrethuar me havlli dy metroshe që nga rruga nuk të shikonte njeri.
Unë u çudita se të gjitha shtëpitë rreth Genadit ishin të njëllojta dhe të gjitha
private.
Kur Genadi e hapi portën me një herë u dëgjua të lehurit e një qëni të fortë. Ai
ishte i lidhur me një zinxhir të gjatë, por nga të lehurit dukej sikur do të këpuste
zinxhirin dhe do ta copëtonte çdo njeri të huaj që futej në bahçe.
Genadi e urdhëronte që të pushonte qenin, por më kot.
Nga të lehurit e qenit dolën nga shtëpia motra dhe vëllai i Genës ,dhe ata i
flisnin qenit që të pushonte por pa rezultat. I shoqëruar nga lehja e tmerrshme e qënit,
dhe i shoqëruar nga të zotët e shtëpisë unë u futa në shtëpi.
Në tavolinën e madhe në mes të dhomës ishin ulur nëna dhe babai i Genadit.
Sapo u futëm në dhomë Genadi i njoftoi prindërit se kishte ardhur me shokun e tij
Shqiptar. Mandej u drejtua nga unë dhe më tha: ky është babai i im mund ti flasësh
43
xhaxha Vikulla, kjo është nëna ime mund ti flasësh teze Zoja, kjo është motra ime
Valja dhe më në fund tha: ky është vëllai i im i vogël, por shumë i mënçëm - Kostia.
Pas prezantimit Genadi dolli nga dhoma dhe xhaxhi Vikulla më propozoi të
ulem rreth tavolinës dhe me një herë më bëri pyetje se sa vjeç isha. Sa po mbarova
përgjigjen në dhomë u fut Genadi me një kokosh nënë sqetull dhe e thiri motërën që
pas therjes ta pastroje nga puplat. Mbasi e theri ja dha të motrës ta pastronte dhe t’a
gatuante gjellë për darkë. Mandej më ftoi të më njihte me çiflikun e tij.
Qenin e futa në banjë me tha ,kështu që do shetisim pa lehjen e qënit.
Havllia e tyre zinte afro gjysëm hektari tokë, ku ishin ndërtuar disa ndërtesa
për bagëti dhe pula.
Në ndërtesën e parë më njohu me lopën”Zajka”, që i rrinte afër viçi i saj. Emrin
e Zajkës Genadi e shqiptoi me një dashuri dhe krenari – ajo na jep 15 litra qumësht në
ditë. Është ushqyesja e familjes tonë – tha Genadi. Çdo ditë vere ajo kullot me tufën
e lopëve të fshatit, në darkë bariu i çon nëpër shtëpit e tyre.
Mandej Genadi më çoi në një ndërtesë tjetër ku ishte shtrirë një derr që
ushqente tetë derrkuca, afër saj në një qeli tjetër ishte derri mashull. «Këtë në tetor do
ta therim tha Genadi – dhe do sigurojmë dimrin me mish dhe me dhjamë». Afër qelisë
të derave ishte një barangë ku po hanin bar pesë dhën dhe një dash. Këto në përgjithësi
i mbajmë për lesh, mishin e shesim në Pazar. Kurse në kotecin e pulave nuk dimë sa
pula janë, por çdo herë që vinë miq ato na shpëtojnë si me vezë dhe me mish.
Pas njohjes time me gjënë e gjallë, filloi të më njohë me bahçen. Pjesa më e
madhe e bahçes ishte e mbjellë me patate. Disa lehëza ishin mbjellë me panxhar dhe
më tutje me rrjeshta të drejta ishte pjekur qepa dhe hudhëra, kishte dhe erëza të
ndryshme.
Në bahçë ishin plot pemë me fruta: disa lloj mollësh, dy rrënjë vishnjë pa fruta,
tri kumbulla, dhe dy dardhë, për rreth havllisë rriteshim manat e ferrës, rrush frëngu i
kuq dhe i zi, gjithashtu dhe krizhovnik me kokrra si rush i floritë.
I çuditur nga ato që pashë në shtëpinë e Komarovit u shpreha: ju jetoni si
kulakë çdo gjë private. Genadi buzëqeshi dhe nuk foli as një fjalë.
44
Mbas njohjes me havllinë u futëm në shtëpi ku na priste darka e begatëshme
dhe e shijshme. Biseda rreth tavolinës zgjati deri shumë von.
Të zotërve të shtëpisë u interesonte çdo gjë mbi Shqipërinë, mbi shqipëtarët.
Shumë dolli u ngritën për miqësinë BRSS-Shqipëri. Të zotët e shtëpisë, përveç Kostës
pinin raki sheqeri, vetëm unë pija raki krizhovnika që e kish përgatur qysh nje vit më
parë Vala.
Si pas të thënave të Genadit, Jegorevski ishte një qytet provincial i rrethit të
Moskes. Është themeluar në vitin 1778. Ka një kombinat tekstil dhe një fabrikë
këpucësh. Qyteti përbëhet nga ndërtesa një dhe dy katëshe, dukej qytet i pa
kujdesëshm. Rrugët të ngushta dhe të pa asfaltuara. Ndërtesa e stacionit të trenit dhe
e autobuzave ishin shumë te vjetra dhe të pa mir-mbajtura që të dy ndërtesave u duhej
remont kapital.
Në darkë vetë i tretë me Genadin dhe Valën shkuam në sheshin e tancave
(vallzimit). Vallzuam deri sa u lodhëm. Shumë von u kthyem në shtëpi dhe ramë për
të fjetur. Në të tillë menyrë i kalova ditët e pushimit në Jegorevsk. Programi ishte i pa
ndryshueshëm: mëngjes, drekë, darkë, vallzim. Pushimet nën kujdesin e shokut tim
kaluan si një ditë. Bile dhe për një kohë kaq të shkurtër unë u miqësova dhe më vinte
keq të ndahesha me t’a.
Kur u ktheva në konvikt rashë në pushtimet e përzëmërta të Miços. Nga ky
takim unë dhe Miçua i derdhën disa pika loti lumturie. Në shpirt ndodhi një letësim i
pa parë më parë.
Pas ndarjes të gjatë ne me gjithë qejf e filluam bisedën në gjuhën shqipe.
Filluam shakatë, nga një herë përsëri ngriheshim dhe përqafoheshim.
I bënim njeri tjetërit pyetje të ndryshme dhe e shikonim njëri tjetërin me një
dashuri të rrallë.
Miçua m’i tregoi përshtypjet nga ekspedita dhe banimi i tij në Veri.
Unë e dëgjoja Miçon me vëmëdje dhe më lindi një farë zilie. Miçua e kuptoi
gjendjen time, dhe shtoi se Veriu nuk eshtë për njërës me shëndet të dobet, atje përveç
mushkonjave që çdo shqipëtar nuk i do, më të kqijat e të kqiave janë mizat e imta
45
gjakpirëse. Nga ato s’ke si mbrohe, ato futen në sy, në hundë, në veshë, dhe në gojë.
Vetëm rjeta e hollë që vendos në kokë të shpëton nga ata parzitë.
Dhe mejdisi në veri nuk është si në jugë.
Por unë tha Miçua nga vizita e veriut kam përshtypjet më të mira të jetës, e
para nga shoqëria e përzëmërt, dhe nga përpjekjet e çdo njërit për ta ndihmuar tjetrin.
Kjo ishte veti e të gjith pjesëtarëve të ekspeditës.
Në datën 1 shtator filluan leksionet.
Leksioni i parë ishte biologjia e kafshëve të egëra dhe shpendëve. Këto
leksione i jepte docenti Niksi Nikoçio, me origjinë italiane.Leksionet e tij ishin shumë
origjinale dhe interesante.
Ai ishte orator i shkëlqyer.
Akoma më interesante ishin mësimet praktike të tij.
Më kujtohet një situatë interesante që ndodhi në mësimin e paktikës.
Një nga sudentet mbante në dorë një sorrë të balsamosur, docenti i bëri pyetje
“ku eka cefkën sorra” studentija filloi ta kërkojë nga bishti. Niksi Nikoçio me
buzëqeshje i tha studentes jo e dashur, mos e kërkoni aty. cefkën shpendët e kanë në
këmbe dhe jo nënë bisht. Të gjithë studentët ja plasën gazit.
Ai e kishte qejf t’i zinte studentët në pozitë të keqe, por qejfi më i madh ishin
studentet të cilat i bente të turpëroheshin dhe të skuqeshin nga mos dija.
Leksione interesante si nga përmbajtija dhe nga vlera e tyre praktike për
silvikulturorët e ardhëshëm ishin leksionet e akademikut S.S. Sobolev mbi studimin e
tokës.
Akademiku çdo herë na e kujtonte se pa mësuar vetit e tokës nuk eshtë e
mundur ta përcaktosh ekzaktësisht përmbajtjen e kulturave pyjore në këtë ose atë tokë.
Çdo specialist që merret me mbjellen e kulturave pyjore duhet të jetë dhe specialist i
mirë i njohjes të tokës.
Lektori më i dashur në kursin tonë ishte profesor V.A. Barinov, një burrë plak
i imët nga trupi, por simpatik, erudik i gjithanëshëm. Për mua ai nuk ishte vetëm
gjeodezist por historian dhe gjeograf.
46
Në kursin tonë në atë kohë studionin studentat nga vendet socialiste të botës:
Kinezë, Koreanë, Bullgarë, Rumunë, Polakë, Çekë, Gjermanë dhe Shqipëtarë.
Profesor Barinovi dinte mbi jetën, historinë dhe kulturën e çdo shteti si kur i kish
vizituar disa ditë më parë këto vënde.
Në syt e mi ai ishte njeri enciklopedik.
Për çdo student biseda me profesor Barinov ishte lumturi.
Profesor Barinov gjatë gjithë jetës të tij, as një studenti nuk i ka vënë notë
negative. Ai thoshte në se studenti ka në plan të bëhet specialist, ai ato lëndë që i ka
lënë pas dore gjat jetës studenteske, po ti nevoitem në jetë do t’i hapë persëri dhe do
t’i mësojë ato që i duhen për të arritur rezultatet pozitive.
Kohë interesante në Bashkimin Sovjetik filluan mbas kritikës të kultit të
Stalinit, sidomos mbas takimit të N.S. Hrushovit me J.B. Titon në OOH.
Aqë më tepër kur marrëdhëniet mes Jugoslavisë dhe BRSS u përmirësuan.
Lektorët sovjetikë të Marksizëm– Leninizmit filluan t’a ngrinin autoritetin e Titos. E
bënë atë parashikuesin më të mirë të kultit të individit të Stalinit. E bënë një nga
njerëzit më përparimtarë në botë.
Vetëm Miçua si komunist shqiptar dhe unë si simpatizant i tij ishim kundër
atyre që flisnin.
Titon ne e quanim tradhëtar të lëvizjes komuniste botërore, armik të shqipërisë
dhe të gjithë gadishullit balkanik. Të gjitha këto erëra të reja që fillun të fryjnë në
Bashkimin Sovjetik Miços dhe mua nuk na pëlqenin.
Kursi i dytë për mua ishte më interesant se sa i pari.
Në vitin e dytë unë fillova të flas dhe të kuptoj më lirisht rusisht, për së dyti u
krijua më shumë kohë e lirë për të vajtur në kino, teatro dhe dëfrime personale.
Në vitin e tretë ne e ndiem veten të fortë në mësime dhe më shumë të lirë në
jetën private.
DASHURIA E PARË
Të gjitha vajzat e kursit tonë unë i shikoja me simpati, por më pëlqente më
shumë Lena Voronkova. As njëra nga vajzat e kursit nuk tregonin ndonjë simpati për
mua, kështu që me të gjitha vajzat e kursit unë kisha shoqërinë studenteske.
47
Një ditë duke kaluar në koridor nga një sallë leksioni në tjetërën, u hap një derë
dhe nga ajo dualën studentet e vitit të parë të fakultetit të gjelbërimit të qyteteve në
përgjithësi të gjitha vajza.
Shikimi i im ra te një nga vajzat që mua mu duk më e bukura, për çudi ne u
poqëm në shikime me njëri tjetërin, dhe mua më lindi dëshira të njihem me këtë vajzë.
E mësova numurin e grupit të tyre dhe çdo ditë kërkoja mundësinë që të takohesha.
Mbas një jave e pashë që doli nga salla e leksionit dhe në moment i mblodha
të gjitha energjit e mia dhe u drejtova tek ajo dhe ju luta të qëndrojë një minutë. Ajo
po më shikomte e habitur sepse unë i impresionuar i fola asaj në gjuhën shqipe. Ajo
duke mos kuptuar asgjë, filloi të qeshë, duke mos ditur si të përgjigjet. Unë e kuptova
që i fola shqip duke ardhur në vete i fola rusisht: “unë kam dëshirë të madhe të njihem
me juve”. Shumë e qetë më dha dorën dhe më tha që më quajnë Nadia, dhe unë i
thashë emërin tim, unë jam e gëzuar nga njohja por unë shpejtoj për në leksion.
Takohemi pas leksionit.
Unë tani jam i lirë dhe do shkoj në konvikt, po ke dëshirë mbas leksionit të
vini tek unë. Jetoj në konviktin e tretë në dhomën e pestë.
Do përpiqem të vij mu përgjigj Nadia.
Nga përgjigjia e saj u gëzova pa masë.
Në orën 16,30 dëgjova trokitje në derë. E hapa dhe para syve të mi qëndronte
Nadja e bukur dhe e qeshur. Mua në këtë moment sikur më pushoi zëmëra dhe me një
zë që dukej se dilte nga varri e ftova Nadjen në dhomë.
Kur u ulëm rreth tavolinës dhe filluam të pinim çaj unë ju drejtova Nadjes
dhe i thashë: «Sot jeta ime me ardhien tuaj, nje vajze të bukur si ëngjëll, e
buzëqeshur, u kthye në përralle».
Me ardhien tuaj dhoma ime u bë më komode.
Për mua sot u bënë dy festa – vazhdova të flasja unë – festa e parë është
njohja me juve dhe e dyta – takimi jonë i parë.
Unë vazhdoja të shikoja Nadjen dhe çdo herë e më shumë me simpati të
rrallë. Ajo më dukej vajzë mbretëreshë, me mesin e këputur, me gji të masës
48
standarte, me fytyrë pak mongolite, me faqet e saja të freskëta, me duart dhe
gjishtërijt elegantë, dhe me buzëqeshje magjepse.
Unë isha i bindur se asaj i duhet një dashuri e shënjtë.
Duke shikuar njëri tjetërin dhe duke biseduar, qëndruam një kohë të gjatë
rreth tavolinës.
Po thuaj se afër mbarimit të bisedës Nadia më pyeti i kujt nacionaliteti jeni
juve – Shqiptar ju përgjegja unë.
Për herë të parë në jetë shikoj afër vetes Shqipëtar, tha Nadia. Më tregoni ju
lutem në ç’vënd të Shqipërisë keni lindur dhe m’a përshkuaj pak a shumë Shqipërinë
si shtet?
Me krenari për Shqipërinë fillova ti tregaja evenimentet më të rëndësishme
historike. Mandej i tregova për vëndin tim të lindjes për Radhimën që ndodhet në
buzë të detit Adriatik. Në syt e saj lexohej një admirim të madh.
Mandej Nadia më tregoi mbi jetën e saj. Ka lindur në qytetin Çeljabinsk,
prindërit e saj inxhinjera në lëmin e energjisë atomike. Babai i saj punon zëvëndës
drejtor i institutit të energjisë atomike në qytetin Dubna, ku jetojnë sot e kësaj dite.
Nëna është inxhinjere, por merret me punët shtëpijake dhe e ndihmon babain.
Nadja në kohën e mësimeve jeton tek shoqja e saj në Bollshevo.
Mbas bisedës dhe pirjes të çajit i propozova Nadjes t’a përciell deri në shtëpi.
Ajo e priti propozimin tim me gëzim.
U nisëm për në shtëpi në këmbë dhe gjat’ rrugës filluam bisedën mbi
shkrimtarët Sovjetikë dhe Shqiptarë. Ajo nga shkrimtarët shqiptarë nuk njihte as
njërin. Unë i tregova asaj që në Shqipëri s’ka student që të mos njohë shkrimtarë
rusë dhe sovjetikë. Literaturën Ruso-Sovjetike në shqipëri e studiojnë që në shkollat
e mesme. Unë për shëmbëll i kam lexuar në gjuhën shqipe Nënen e Gorkit, Si u kalit
çeliku i N. Ostrovskit, Anna Karenina e L.Tolstoit. Në Shqipëri janë përkthyer
Pushkini dhe Lermontovi dhe shumë poetë sovjetikë. Këtu në Moskë kam filluar të
lexoj Turgenievin dhe Çehovin,
Turgenievi dhe mua më pëlqen tha Nadija.
49
Mandej filloi të më flasë për shoqen e saj Katerinën, e cila gjithashtu është
studente e fakultetit të ekonomisë pyjore. Si me shaka tha unë do të prezantoj me të,
por kij kujdes që të mos dashurohesh, ajo është vajzë e bukur ruse.
Unë e percolla Nadjen deri te porta e bahçesë, u ndamë dhe unë u nisa për në
stacionin e trenit Bolshjevo dhe shumë shpejt harrita në konvikt.
Kur rashë të flija, para syve më dilte figura e Nadies, me zërin e saj të ëmbël,
me qeshjen gazmore. Në çfarë ore më zuri gjumi nuk e di as vetë.
Të nesërmen tek hyrja në institut prisja ardhjen e Nadies dhe që nga larg e
dallova që vinte bashkë me shoqen e saj. Sa po u afruan dhe më panë Nadja ju
drejtua shoqes – Ja Katjusha ky është Selmani, me nacionalitet Shqiptar, për të cilin
të kam folur gjithë rrugës – tani ai është miku im. Katjusha më dha dorën dhe ne u
bëmë të njohur.
Katja me të vërtetë ishte vajzë e bukur. Bjondinë e me një kosë të trashë deri
në vithe që j’a këput zëmërën çdo Shqiptari, me sytë bojë qielli, me figurë si lastari.
Ramë dakort që pas leksioneve jam i ftuar për darkë te Nadija dhe Katija.
Mbas leksioneve të tre u nisëm per në Bolshjevo, pas 20 minuta mbrritëm në
shtëpi. Na e hapi derën një grua me moshë mesatare me trup të shkurtër por të plotë
dhe na ftoi të futemi në dhomën e miqve. Kjo është nëna ime shqiptoi Katja duke
drejtuar dorën nga ajo – e quajnë Marija Mihajllovna Gundajeva, ajo është një nga
banorët e moçëm të Bolshjevit. Punon në përgjithësi në bahçe, në kopsht dhe në
shtëpi, ndihmon në pastrimin e kishës që eshtë afër shtëpisë. Nuk arritëm të ulemi
rreth tavolinës kur në këtë momrnt u fut në dhomë një djalë i shkathët 12-14 vjeç.
Katja më shikoi mua dhe më njoftoi që ky është vëllai im i vogël Borisi, unë kam
dhe dy vëllezër të mëdhenj, njëri agronom dhe tjetri inxhinjer – jetojnë larg nga
Moska.
Mbas prezantimit u ulëm rreth tavolinës dhe filluam të pimë shampanjë, të
bëjmë shaka dhe të tregojmë anekdoda. Mandej filluam vallzim dhe të këndonim
kënget hite ruse të asaj kohe.
Mbas kësaj dite unë ishja mik i shpeshtë në shtëpin e Gundajevet.
Familja e Gundajevëve më priste gjithmon me ngrohtësi dhe dashuri.
50
Borisi më donte mua si vëlla të madh, shpesh më shoqëronte dhe kurdoherë
interesohej për Shqipërinë.
Unë me gjithë dëshirë i tregoja Borisit mbi zakonet dhe vetitë e Shqiptarëve,
të cilat i dëgjonte me vëmëndje dhe i mbante mënd.
Keshtu kalonin ditët dhe muajt me mësime, me takime dhe me dashuri. Në
një ditë Janari të vitit 1955 Nadja më njoftoi se për miqësinë tonë ajo u ka shkruar
prindërve dhe ata kërkojnë që të fotografohemi bashkë, dhe t’jua dërgoj atyre. Unë
me gjithë që nuk isha dashnor i fotografive rashë dakord.
Në ditët e para të shkurtit në Bolshjevo erdhi nëna e Nadies dhe ajo më ftoi të
shkoja në shtëpi për t’u njohur me të. Sapo e hapa portën e avllisë të Gundajevëve e
pashë që po shpejtonte Nadija në takim dhe më njoftoi që nga fotografia jonë i
pëlqeva nënës. Mandej me buzëqeshjen e saj shtoi – mendoj se i gjallë do ti pëlqesh
akoma më shumë.
Kur u futa në dhomë Nadija më njohu me nënën dhe u ulëm rreth tavolinës
ku fillun pyetjet e njëpasnjëshme. Marija Emeljanovna gjatë gjithë bisedës tregonte
simpati dhe solidaritet për miqësinë tonë, dhe kur u ndamë shqiptoi se ajo e di që
unë kam lindur më 12 Shkurt prandaj më uron që ditëlindjen ta kaloj i lumtur me
suksese në mësime dhe në jetë.
51
Në datën 12 Shkurt Nadija më uroi ditlindjen dhe më propozoi që pas
leksioneve të shkojmë në shtëpinë e saj t’a festojmë ditlindjen time bashkë. Sa po u
futa në dhomë pashë që tavolina ishte e mbuluar në mes të dhomës në të cilën
qëndronte një vazo me mollë dhe një shishe shampanjë.
Mandej Nadja hapi dollapin dhe nxori një pako dhe m’a dha duke më thënë
që ky është peshqesh nga familja e Nikollajevit për studentin e pamshëm Shqiptar
që të bëhet akoma më i pamshëm.
Kur e hapa pakon pashë një kostum hungarez me ngjyrë kafe, më gëzoi
shumë një peshqesh i tillë. Mbas darkës Nadja e hekurosi kostumin dhe mu lut ta
vishja. Kostumi më rrinte sikur të ishte qepur për mua. Nadja e kënaqur më rrutulloi
për rreth vetes disa herë duke përsëritur – je djali më elegant i institutit të pyjeve.
Në mëngjes u futa në sallën e leksionit i veshur me kostumin e ri dhe pothuajse të
gjithë më uruan - me shëndet kostumin e ri, i cili më shkonte shumë.
Me Nadjen takoheshim po thuaj çdo ditë. Për fat dhe praktikën e bemë
bashkë në Kamshillovkë. Një muaj të tërë ne ishim bashkë. Bile dhe mushkonjat
gjak pirëse nuk i dallonim kur shkonim për të studjuar provat e mbjella në
Kamshillovkë gjat 10 vjetëve të fundit.
Bisedimet tona ishin të drejtuara në të ardhëshmen. Ne bisedonim për
martesën e ardhëshme, mbi punën dhe jetën e përbashkët në Shqipëri, mbi atë se si
do i presim prindërit e Nadjes kur të vijnë për pushime në Shqipëri në buzë të detit
Adriatik.
Në fund të Qershorit u kthyem në institut, në Korrik fillonin pushimet e
verës.
Nadja më lajmëroi se nesër vinë prindërit e saj dhe dëshërojnë që pushimet e
verës ti festojmë në ndonjë nga restorantet e Moskës.
Të nesërmen në konvikt erdhën me një makinë Vollga Nadja me prindërit.
Unë u njoha me babain e Nadjes Nikollaj Nikollajeviçin. Ai me një herë tha që
Selmanin të tillë e parafytyroja, më pyeti si e mbarova vitin dhe u kënaq me sukseset
e mia.
52
Në restoranin e hotelit Metropol pimë shampaskë me dolli për pushime të
mira vjetore, për Shqipërin trime, për shëndetin e prindërve të Nadies, por as një
fjalë nuk u tha për marrëdhëniet e ardhëshme tonat.
Të nesërmen ata erdhën me makinë të ndaheshim sepse po niseshin për në
Dubna. U ndava me prindërit mandej me Nadjen e cila më premtoi se do më
shkruante letra. Por gjatë gjithë verës nuk mora asnjë letër.
Në një shtator filluan leksionet por Nadja nuk dukej në institut, as në shtator,
dhe as në tetor. Unë u bëra shumë merak dhe nuk e dija shkakun e mos ardhies të
Nadies në institut. Vendosa të shkoja në Dubna, por kur vajta të blija biletë më thanë
që të huajt pa leje nga sigurimi nuk mund të shkojnë në Dubna.
Unë nuk e merrja dot me mënd çfarë kishte ndodhur, pse marrëdhëniet tona u
prishën, pse e pata kaq të shkurtër lumturinë time, mua më dukej se kjo qe dashuri
reciproke.
Por mendimet e mia nuk e përmirësonin gjendjen, Fakti i ndarjes ishte fakt
real në jetën time. Unë e ndieja që me dhëmbje të mëdha po mundohesha ta hiqja
nga zëmëra dashurinë time të parë.
Më von Katja më informoi që Nadja dhe prindërit nuk janë fajtorë të ndarjes
tuaj. Puna qëndron në atë që Nikollaj Nikollajeviçi zuri një post të tillë ku nuk i
lejohet krushqia me të huajt. Prindërit vendosën që Nadja do ta durojë ndarjem më
lehtë në rast se për një vit merr pushime akademike. Pas kësaj ndodhie unë vendosa
të mos dashurohem më me asnjë vajzë Sovjetike.
ZGJEDHJA E PROFESIONIT
Prej vitit të tretë studentët zgjedhin prefesionin e ardhëshëm të tyre. Miçua
për vete zgjodhi mbrojtjen e pyjeve nga sëmundjet dhe insektet, kurse unë zgjodha
mbarështrimin pyjor dhe me zell të madh fillova të mesoj çdo gjë të lidhur me
profesionin e ardhëshëm. Dashurinë për profesionin e ardhëshëm filloi t’a mbjellë
profesori Nikollaj Pavlloviç Anuçin dhe ëndërrat e mia në jetë ishin të lidhura me
mbarështrimin e pyjeve të Shqipërisë.
Mbarështrimi pyjor në pyjet e Shqipërisë nuk kryhej, prandaj Nikollai
Pavlloviçi e aprovoi zgjedhjen e profesionit tim dhe shpesh më ftonte në Katedër
53
dhe më spjegonte problemet e mbarështrimit pyjor në kondita malore. «Duhet pa
tjetër të blesh librin e mbarështrimit pyjor të Gulisashvilit më këshillonte Nikollaj
Pavlloviç». Ai shkruan për mbarështrimin e pyjeve malorë të Gjeorgjisë.
Ai më tregonte mbi mbarështrimin pyjor në Gjermani, dhe mbi pyllin
normal, mbi mbarështrimin pyjor të Rusisë e të tjera.
Unë i dëgjoja me vëmëndje të gjitha kshillat e Nikollaj Pavlloviçit dhe më
mbeteshin si kshilla jetësore për mbarështrimin pyjor të Shqipërisë.
Duke e ditur se në Shqipëri nuk ka literaturë mbi mbarështrimin dhe taksimin
e pyllit, si pas kshillave të profesorit N.P. Anuçinit fillova të blej dhe të krijoj
biblitekën time personale.
Diturit e mia dhe dashuria për mbarështrimin dhe taksimin e pyjeve rriteshin
nga dita në ditë, unë ndieja çdo ditë se fillova ta kuptoj dhe ta dashuroj këtë shkencë
pyjore. Nuk kalun shumë ditë nga dashuria ime e madhe për mbarështrimin pyjor,
kur na ftuan mua dhe Miçon në legatën Shqiptare në Moskë dhe na pyetën mbi
zgjedhjen e profesionit të ardhëshëm. Miçon e pyetën të parin dhe ai u përgjigj se në
të ardhmen ai do merret me mbrojtjen e pyjeve nga sëmundjet dhe insektet. Me një
fjalë do bëhesh doktori i pyjeve e mbylli fjalën përfaqësuesi i legatës. Po ti Selman
çfarë profesioni ke zgjedhur m’u drejtua mua – Mbarështrimin pyjor ju përgjegja
unë, në këtë lëndë mua më mëson profesori më i njohur në BRSS dhe në botë,
profesori Nikollaj Pavlloviç Anuçin.
Perfaqësuesi i legatës më dëgjoi me vëmendie dhe më në fund më tha:
mundet mbarështrimi pyjor është shumë i rëndësishëm për Shqipërinë, por ty të kanë
dërguar në BS për të studjuar mënyrën e projektimit të brezave pyjorë. Prandaj i
dashuri Selman diplomën duhet t’a shkruash dhe ta mbrosh mbi krijimin e brezave
pyjorë, dhe as një profesion tjetër nuk të lejohet.
Për mua ky ishte urdhëri i parë dhe më i keqi që mora në BS. Urdhëri që m’i
prishi endërrat e mia, mbi mbarështrimin e pyjeve të Shqipërisë.
Tani më duhet t’a ndryshoj drejtimin. E mendova se rrugë tjetër për mua nuk
kishte, jam i detyruar të plotësoj atë specialitet që e kërkon Shqipëria.
54
Sa po u ktheva në institut, me një herë shkova në kabinetin e profesorit N.P.
Anuçinit dhe ja tregova fatkeqësinë time. Ai më dëgjoi me vëmëndie dhe pa folur as
një fjalë mori telefonin dhe i telefonoi Ushakovit P.I. të cilit ju lut të më ndihmojë
në hartimin e planit të projektit të diplomës “Për projektimin e brezave pyjorë”.
Selman- u drejtua nga unë dhe më tha: mos u shqetëso Pjotër Ivanoviçi ra dakort të
të ndimojë ty për të shkruar diplomën mbi Projektimin e brezave pyjorë.
Mandej me qetësinë që e karakterizonte atë më tha - unë jam i bindur se
dituritë mbi mbarështrimin pyjor nuk do shkojnë kot.
Në Shqipëri pa tjetër në fillim do fillojë mbarështrimin e pyjeve.
Pa mbarështrim pyjor nuk lind ekonomija pyjore, prandaj më përpara do
merreni me mbarështrimin pyjor, se sa me brezat pyjorë që në Shqipëri duhen shumë
pak. Kështu që unë jam i bindur se do t’i ndimosh atdhut tënd të dashur.
Gjat ndarjes më tha që po t’u desh ndihma ime, pa trokitur në derë futu në
kabinetin tim dhe më thuaj vështirësit e tua, unë jam gjithëmon gati të të ndihmoj.
Pjotër Ivanoviçi n’a jepte teorinë dhe praktikën e mbjelljes të kulturave
pyjore. Sa po u futa në kabinetin e tij më tha që Nikollaj Pavlloviç më telefonoi për
së dyti dhe ma shpegoi fatkeqësinë tënde.
Mos u shqetëso tani po të jap planin tradicional të projektit të diplomës për
brezat pyjorë dhe po bëjmë planin e mbledhjes të materialeve për shkrimin e
diplomës.
Praktikën do e bësh në Kamshillovke, atje ku janë të mbjella me dhjetëra
prova me lloj të ndryshme kulturash pyjore me dëndësira të ndrysjme.
Ti do zgjedhësh nga ato që mund të mbillen në Shqipëri në krijimin e
brezave pyjorë.
Të gjitha pushimet e vitit të katërt i kalova në Kamshillovkë duke mbledhur
material për të shkruar projektin e diplomës. Përveç mbledhjes së materialit m’u
desh të lexoja një seri librash për problemin e ri. Leximi i literaturës më ndimoi në
zgjedhjen e variantëve ekonomikë.
55
Në Shtator u ktheva në Institut dhe me një herë j’a paraqita Pjotër Ivanoviçit
materialin e mbledhur dhe analizuar. Atij i pëlqeu materiali, dhe më shumë akoma i
pëlqyen variantet ekonomike.
Më këshilloi të filloj të shkruaj projektin e diplomës.
Me shkrimin e projektit ditët kalonin si një ditë e veteme dhe nuk e dallova
kur mbaroi viti.
Në Dhjetor për mua ndodhi një e pa pritur.
Në një nga ditët e dhjetorit tek unë erdhi kujdestari i studentave të huaj në
Institut Stanisllav Grigorjeciç Sinicin dhe mu lut të shkoj dhe unë bashkë me grupin
artistik të institutit i cili do japë koncert në Internatin e jetimëve në Pushkino ku t’u
tregoj atyre si jetojnë fëmijët e internateve në Shqipëri.
DASHURIA E DYTË
Pas drekës të gjithë pjesëtarët e grupit hipën në autobuzin e institutit që do të
nisej për në Pushkino. Në autobus unë u ula pranë studentes të vitit të pestë të
fakultetit të transportit ujor të drurit Zajcevoj Susanne. Ajo më pëlqeu si nga bukuria
dhe nga eleganca. Kurse pas daljes në skenë me rolin e Irina Zelonoj m’u duk jo
vetëm vajzë simpatike por dhe artiste e mrekullueshme. Zëmëra ime ju dorëzua asaj.
Mua më lindi dëshira të dija sa më shumë mbi jetën e Susanës. Kur u kthyem,
përsëri u ulëm bashkë, dhe mbas pyetjeve të mia Susanna më tergoi, që ajo jeton në
Moskë me nënën dhe motërën e madhe. Babai i saj ish major i organeve të sigurimit
ka kohë që ka vdekur. Nëna punon makiniste e shtypit dhe punon në byron e
makinistave në Lljubjankë.
Pas njohjes me Susanën fillova, që pas leksioneve, ta përcjellja në shtëpi.
Bisedat me të zhvilloheshin rreth projektëve të diplomave. Ajo ishte e bindur se do
ta mbronte diplomën shkëlqyeshëm. Unë isha i dyshimtë dhe i tregoja asaj mbi
vështirësit e mia. Susanna çdo herë më qetësonte se dhe unë do ta mbroj diplomën
shkëlqyeshëm
Pak më vonë ajo më njohu me nënën dhe motrën e saj. Nëna e saj Vera
Vlladimirovna, një grua tipike Ruse me buzëqeshjë të ëmbël, më priti si studentin
Shqiptar qe m’u duk me dashuri dhe me pakë frikë.
56
Unë e vrejta në syt e saj që përveç dëshirës të njihej me mua dukej dhe një
shqetësim i lehtë që nuk e kuptova shkakun: që do t’i largohej vajza, apo nga frika
që punon në organe të sigurimit.
Motra e saj Galina – inxhinjere gjeodete dhe deputete e keshillit të rajonit –
u gëzua me njohjen tonë dhe me një herë filloi të më pyes mbi Shqipërinë.
Vitin e ri unë e përcolla bashkë me Susanën. Shoqërija nuk ishte e madhe:
Vera Vladimirovna, Susanna, unë, Galina dhe burri i ardhëshëm i saj Sergei – një
djalë i shkathët, alegro, që kish berë ushtrin si marinar, i cili këndonte çestushëk dhe
kërcente çiçotkë, solli në atë mbrëmje një alegri të rrallë.
Pas vitit të ri unë e vizitoja çdo ditë shtëpinë e Susanës, ajo më ndihmonte në
redaktimin e diplomës. Marrëdhëniet tona miqësore dhe shpirtërore forcoheshin nga
dita në ditë, dhe u kthyhen shumë pak më von në dashuri. Unë i propozova Susanës
të bëhej gruaja ime.
MARTESA E PARË
Më 16 mars të vitit 1957 unë me Susanën në zyrën e gjendjes civile u bëmë
burrë dhe grua. Këtë ngjarje e festuam me të afërmit dhe gjitonët e Susanës. Por
dasmën e vërtetë e organizoi për ne Instituti i pyjeve.
Në menxën e Institutit rreth një tavoline të gjatë ishin ulur të gjithë studentët
e kursit tonë si të kursit tim ashtu edhe të Susanës. Në krye të tavolinës ishte Drejtori
dhe sekretari i partisë të Institutit. Ceremonin e celebrimit tonë e hapi drejtori i
Institutit Jevgeni Ivanoviçi i cili na uroi jetë të lumtur, dhe të begatëshme fëmijë të
shumtë dhe të shëndoshë dhe suksese në profesionet e zgjedhura.
Në fund të përshëndetjes theksoi se këto ditë Qeveria e BRSS i dhuroi
Shqipërisë 0,5 miliardë rubla, kurse instituti i ynë i dhuron Selman Lameborshit dhe
në emerin e tij të gjithë Shqipërisë - Briliantin e pa çmuar – Susannë Zajcevën. Në
këtë mbrëmje u ngritën me dhjetëra dolli për lumturinë tonë, për miqësinë e ngushtë
ndërmjet BRSS dhe Shqipërisë. Po thuajse mbas çdo dollie të gjithë bërtisnin Gorko,
unë dhe Susana putheshim dhe e ndienim veten të lumtur.
57
Mbas ceremonisë unë dhe Susanna filluam të shkruajmë projektet e
diplomës, Vera Vladimirovna i redaktoi përfundimisht i shtypi në makinë dhe i
broshuroi bukur.
Në datën 15 Qershor unë e mbrojta shkëlqyeshëm diplomën, të nesërmen dhe
Susanna e mbrojti diplomën shkëlqyeshëm.
Mbasi mbrojtëm diplomat mua më duhesh në radhë të parë të përgatitesha
për t’u kthyer në Shqipëri, të blija librat që do më duheshin çdo ditë për punë, dhe të
blija disa peshqeshe për motrat dhe Xhixhinë.
Në datën tre Gusht, në ditën e mbylljes të festivalit botëror të rinisë dhe
studentave të Moskës, von në darkë me tren u nisa për në Odesë, prej andej me
vaporrin “Rusija” lundrova deri në portin Shqiptar – Durrës.
Për të më përcjellë në rugën e largët në stacionin e trenit Kievskaja erdhën
Susanna, Vera Vladimirovna, teze Grunja dhe Sergej Vorapajev.
U ndamë.
Të gjithë të pranishmit më uruan rrugë të mbarë dhe treni luajti nga vëndi
dhe u nis për Odesë. Nga dritarija unë pash Susanën se si ajo vraponte nëpër
platformë duke më përshëndetur me dorë. Më erdhi shumë keq kur shikoja të
dashurën time si të humbur, por isha i bindur se së shpejti do takoheshim në
Shqipëri.
NË ATDHE
Pas tre ditësh vapori “Rusija” mbrijti në Durrës.
Çdo ditë, prej ditës të ndarjes me Susanën mendoja vetëm për të: kur do vijë
në Shqipëri, si do e durojë jetën në hotel? Si do e rregullojmë jetën e përbashkët në
Shqipëri? Çfarë disponoj dhe çfarë më duhet të blej? Do na mjaftojë rroga ime për
jetën, pak a shumë të mirë për dy veta?
Prej të tilla mendimeve unë ndjeja një frikë të pa kuptuar.
Në fund të Gushtit u prezantova në degën e kuadrove të Universitetit të
Tiranës, ku më njoftuan se unë do punoj në fakultetin e shkencave natyrore në degën
e florës dhe faunës.
Drejtusi i fakultetit ishte Kolë Paparisto.
58
Ai në të njëjtën kohë ishte dhe zëvendës rektor i Universitetit për punë
shkencore, kabineti i tij ishte në katin e dytë. Para se të paraqitsha në vëndin e punës
u prezantova para atij.
Kur u futa në kabinetin e Kolë Paparistos para syve të mi u shfaq një burrë
me shtat të lartë me fytyrë dhe sy të qeshur dhe të mënçëm. Sa po u hap dera dhe u
futa brënda më pyeti për çfarë problemi keni ardhur tek unë? Unë i thashë që më
dërgoi tek ju përgjegjësi i kuadrove. Mbas mbarimit të Institutit të pyjeve të Moskes
jam emeruar në degën e florës të fakultetit tuaj.
Sa po mbarova fjalët atij si kur i buzëqeshi gjithë trupi dhe shqiptoi - «O, o, o
shoku Selman Lameborshaj! Mirëseerdhët. Në ju prisnim juve. Diturit tuaja të
mësuara në BS, do të na ndihmojnë ne të vëmë po të tilla rregulla dhe në pyjet e
Shqipërisë.
Por në fillim juve, ju duhet të njiheni me florën e Shqipërisë, prandaj do
punoni në sektorin e florës dhe faunës nën udhëheqjen e profesorit Ilia Mitrushit.
Juve do rrini në kabinetin 16 në ndërtesën e bibliotekës, atje ju kanë caktuar vëndin e
punës tuaj. Unë e falënderova shokun Kolë Paparisto dhe u nisa për në vëndin e
punës.
Kur hapa derën e kabinetit, pashë që rreth tre tavolinave rrinin tre burra. Unë
u përshëndeta dhe i njoftova, që me porosinë e Kolë Papristos unë do punoj nën
drejtimin e profesorit Ilia Mitrushi.
Sa po i dëgjuan fjalët e mia që të tre burrat si me urdhër u ngritën në këmbë. I
pari që doli për tu takuar me mua ishte më i madhi me moshë më dha dorën, duke
më shikuar me vëmëndje dhe tha – sa ngjani me Halilin juve. Dhe më pyeti si është
me shëndet. Unë ju përgjigja, për fat të keq ka vdekur më 9 shkurt të vitit 1952,
është varrosur në Radhimë. Ai më shprehu ngushëllimet e tij.
Mandej më njohu me të pranishmit: Xhafer Qosja bashkë punëtor i vjetër
shkencor, dhe me tjetrin bashkë punëtor i ri shkencor Mustafa Demiri i cili ka
mbaruar studimet në Bullgari.
59
Mustafai përveç që më dha dorën por dhe më përqafoi si kur të ishim me
kohë të njohur. Më në fund ai më i madhi prezantoi vehten: mua më quajnë Ilia
Mitrushi dhe ju do punoni nën drejtimin tim.
Mbasi u ulëm sejcili në vëndin e tij shoku Ilia filloi të tregojë që në vitin
1950 kur ai u njoh me babain tim.
Atëhere kur me vendimin e Qeverisë duhej të ndërtoheshin në Karaburun
rezervuarët dhe koritat e ujit për bagëtinë u njoha me babain tënd.
Ai tha se babai i im ishte burrë i mëçëm, organizator dhe energjik. Pa punën
organizatore të tij rezervuarët e ujit në Karaburun nuk do ishin ndërtuar.
Mua me vinte shumë mirë kur dëgjoja fjalë të mira për babain tim.
Mandej më ftoi afër vehtes dhe më njohu me planet e studimeve të sektorit
në vitin e ardhshëm dhe me detyrën time, dhe tha që vitin e ardhshëm duke filluar që
nga Maji deri në Tetor do studioja florën rreth liqenit të Prespës.
Juve në fillim ju duhet të njiheni me literaturën e shkruar për këtë problem.
Në katin e parë eshtë biblioteka e pasur e Universitetit. Atje do e gjesh çdo
gjë që ju duhet.
Gjat një kohe të shkurtër mua mu bë e qartë se që nga sot e kësaj dite unë do
punoj si bashkëpunëtor i ri shkencor në sektorin e florës të Universitetit të Tiranës
nënë udhëheqjen e Ilia Mitrushit dhe që nga viti 1958 do studioj florën rreth liqenit
të Prespës.
KOHËT E NDRYSHIMEVE NË ATDHE
10 Shkurt 1958 erdhi në Shqipëri Susanna. Ajo për një kohë të gjatë nuk
mundi të rregullohej me punë, dhe kur në Maj më dërguan me shërbim në Prespë e
rregullova t’a marr me vete si ndimëse.
Ne punuam në Prespë pesë muaj e gjysmë dhe në Tetor me një bagazh të
madh shkencor u kthyem në Universitet. Këtu mora një lajm jo të këndshëm.
Lajm që m’i ndryshoi të gjitha planet e mia.
U informova se në fund të javës ne vijim vjen në Universitetin e Tiranës
Profesorja e Universitetit Llomonosov të Moskës Nina Sergejevna Turkova e cila do
60
japë fiziologjinë e bimëve studentëve të Universitetit të Tiranës, dhe me urdhër të
rektorit unë jam emëruar përkthyes dhe asistent i saj.
Nga ky lajm u dëshpërova shumë, sepse materiali që mblodha në Prespë do
mbetet i pa përpunuar për një kohë të gjatë. Për së dyti mua do më duhet kohë që ti
kuptoj dhe ti përkëthej leksionet e profesoreshës dhe së treti do më duhet të merrem
me rregullimin e jetës të profesoreshës.
Në fiziollogjin e bimëve unë nuk isha specialist i mbaruar, prandaj për mua,
mendova unë do hapen horizonte dhe problem të reja.
Në tetor të vitit 1958 fillova rregullimin e profesoreshës në shtëpin që j’a
caktoi Universiteti dhe mandej u mora me përkthimin e leksioneve të shkencëtares të
njohur në bote, të njeriut të mrekullueshëm e cila u bë si nënë edhe për mua edhe për
Susanën. - Ajo u bë një mik i afërt me familjen tonë dhe një këshilltare e mre-
kullueshme në të gjitha pikëpamjet.
Nina Sergejevna ishte gjithmon gati të më kshillonte si për mënyrën e përkë-
thimit të leksioneve për studentat dhe për rëndësinë që ka fiziollogjija e bimëve për
mua si inxhinjer i pyjeve. Në të vërtetë Fiziollogjija e bimëve gjat jetës më ka
ndimuar disa herë. Nina Sergejevna pruri mbarësi në shtëpinë tone.
61
Susanna u pranua në punë në Ministrinë e Ndërtimit, ku së bashku me
specialistë sovjetikë do merrej me problemin e furnizimit të Tiranës me ujë të
pishëm.
Mua punët filluan të më shkonin mbarë.
Në korrik të vitit 1959 Nina Sergeeva e mbaroi kontraten dhe iku për në
Moskë.
Mbas ikjes të Nina Sergejevnës, Rektori i Universitetit më thirri në kabinetin
e tij dhe më tha: që unë si inxhinjer i pyjeve i paisur me dituritë e shkencës Sovjetike
sot per sot duhet të merrem me pyllëzimin e kodrave rreth Universitetit dhe liqenit
artificial që është pjesë e Universitetit, sepse Universiteti pa gjelbërim nuk ka
pamjen e duhur.
Unë me entuziazëm ju vura punës së re: fillova nga zgjidhja llojet e
drurorëve të vëndit, dhe ekzotikë që duhen mbjellë në këto kodra, mandej vendosa
sasinë dhe cilësinë e gropave që do hapen me punë vullnetare të studentave, keshtu
edhe filloi hapja e gropave.
62
Për një kohë të shkurtër m’u desh të largohesha nga puna: Susanna nga mezi
i gushtit duhej të nisej për në Moskë. Vendosa t’a shoqëroj në këtë udhëtim gruan
time shtatzanë që në Shtator do më dhurojë fëmijën tim të parë.
Duke shfrytëzuar mundësinë që ndodhesha në Moskë, vizitova Institutin e
Fiziologjisë të bimëve të Moskës për të kërkuar për 20 mijë bimë stimulatorë të
rritjes. Kur Instituti i Fiziollogjisë të bimëve e mori vesh, që këta stimulatorë i
duhen Universitetit të Tiranës, me kënaqësi ranë dakord për të ndihmuar, dhe mbas
një ore në paketa të posaçme dhe me instruksionin për përdorimin e tyre m’i
dorëzuan mua.
Unë shfaqa mirënjohjen time Drejtorit të Institutit të Fiziologjisë së Bimëve
dhe u nisa për në shtëpi. Të nesërmen, më 9 Shtator të vitit 1959, në orën 9, në
maternitetin numur 9, më dhane lajmin e mire që Susanna lindi djalë të shëndoshë.
Mbas një jave Susanën me djalin i solla në shtëpin e vjehrrës dhe vetë mbas
dy ditësh u nisa për në Shqipëri, ku fillova për të përfunduar punën e mbjelljes të
fidanave, tashmë të përpunuar me stimulatorët e rritjes. Në maj të vitit 1960 mbjell-
jen e teritorit e përfundova me sukses.
Paralelisht me pyllëzimin, përpunoja dhe materialet e mbledhura në Prespë.
Nga rezultatet e përpunimit të materiallit shkrova disa artikuj rreth gjendjes të pyjeve
shqiptarë dhe masat për përmirësim e tyre. Këta artikuj luajtën një rol të madh në
trasferimin tim në Drejtorinë e Përgjithshme të Pyjeve, pranë Ministrisë së Bu-
jqësisë.
Në atë kohë ndihej mungesa e madhe e specialistëve të pyjeve, prandaj
Drejtori i Përgjithshëm i Pyjeve Miço Kallamata, kur lexoi artikullin tim, shkoi tek
Ministri i Bujqësisë për ta ndihmuar trasferimin tim nga Universiteti në Drejtorinë e
pyjeve.
Rektori i Universitetit nuk ra dakort me kërkesën e Ministrit. Por Ministri i
Bujqësisë nëpërmjet të Komitetit Qendror të PPSH e aprovoi trasferimin tim, dhe
nga një Tetori i vitit 1960, fillova punën e re.
63
Në drejtorinë e pyjeve menjëherë më emëruan anëtar të ekspeditës për kriji-
min e brezave pyjorë për rreth plantacioneve të agrumeve të Konispolit dhe Sa-
randës. Për të kryer detyrën më ndimuan diturit e marra në Institutin e pyjeve të Mo-
skës dhe literatura që prura nga Bashkimi Sovjetik.
Mbasi u ktheva në punë rastësisht rashë në bisedë me inxhinjerin e talentuar Vito
Koçin mbi gjendjen e mbarështrimit të pyjeve në Shqipëri. Ai me keqardhje më tha
se nuk dime nga tja fillojmë. Unë i dhashë mendimin që ai të bisedojë me Drejtorin
e Përgjithshëm të pyjeve për të ftuar në shqipëri specialist të mbarështrimit Bullgar
për të na ndimuar në formimin e ekspeditave të mbarështrimit në Shqipëri.
Brenda një muaji në Shqipëri mbërritën dy ekspertë nga Bullgaria, të cilët
flisnin në mënyrë të përsosur rusisht.
Së bashku me ta dhe Viton filluam të hartojmë instruksionin e mbarështrimit
të pyjeve të Shqipërisë, në të njëjtën kohë kërkuam të blejmë në Bullgari 10 matësa
të diadetrit, 10 matësa të lartësisëtë drurëve pyjorë dhe 10 Biterlihë matësa të
dëndësisë.
Organizuam pesë ekspedita të mbarështrimit dhe në fund të prill 1961 fil-
luam mbarështrimin e pyjeve të Shqipërisë.
Ekspeditën e mbarështrimit të pyjeve të Çorrovodës ma caktuan mua. Për
herë të parë në jetë fillova në praktikë mbarështrimin e pyjeve. Bashkë me mua
punomte gjeodeti dhe dy teknikë fshatarë të mi Molotov Skëndo dhe Birxhe Ramo-
saço.
Punën e filluam më 25 prill 1961. Fondi pyjor i Çorovodës kryesisht përbëhej
nga makie me gjelbërim të përjetshëm. Detyra jonë ishte që atje ku ishte e mundur të
parashikonim rekonstruktimin e tyre më pyje dushku.
Në tetor u kthyem në Tiranë.
Dy ditë pas kthimit në punë, drejtori më dërgoi me shërbim në Përmet, ku
duhet t’i caktoja drejtorit të sharrave të Tepelenës 500 metra kub pyll bredhi. Ky
shërbim qe fillimi i fatkeqësive të mia.
Drejtori i sharrave më priste në Përmet.
64
Pas takimit hëngërëm bashkë drekë në restorant dhe në dy kuaj u nisëm për
në pyll. Gjat rrugës drejtori e mori vesh që unë kam mbaruar Institutin e pyjeve të
Moskës, dhe filloi të më bëjë shumë pyetje në lidhje me Moskën, me jetën e popullit
sovjetik, por veçanërisht atij i interesonte ç’kurorëzimi i kultit të individit të Stalinit.
Unë i përgjesha sinqerisht ashtu si isha i bindur.
Drejtori nuk më kundërshtonte në përgjigjiet e mia.
Si mendoni ju! Mua më duket se Hrushovi po e drejton Bashkimin Sovjetik
drejt kapitalizmit, tha drejtori.
Unë e kundërshtova këtë mendim të tij se ky kalim në BS është i pa mundur.
Më tej të gjitha bisedimet u kthyen në bisedime politikë dhe të gjitha rreth
politikës të Hrushovit, të cilin ai e konsideronte si tradhëtar dhe gënjeshtar i idealeve
komuniste, i cili kishte premtuar për ndërtimin e komunizmit në BRSS, por në të
vërtetë, të gjitha veprimet e politikës sovjetike, janë drejtuar në të kundërtën.
Pasi ja mata të gjithë kubaturën e duhur drejtori në një mënyrë delikate mu
lut mua ta shtoja dhe 100 metro katror sipërfaqen e parcelës që të mos gabojmë në
kubaturë, unë nuk rashë dakord.
Mbas mbarimit të punës drejtori i sharrave bashkë me të dy kuajt u kthye në
Përmet.
Tre ditë më vonë unë u ktheva në Tiranë.
Sapo u futa në zyrë, ra zilja e telefonit.
Më telefononte zëvëdës ministri i bujqësis Ilias Reka dhe më ftoi që sa më
shpejt të shkoja në kabinetin e tij. Sapo u futa në zyrë vura re shokun Ilias që ishte i
shqetësuar. Mbasi u përshëndet me mua më pyeti se çfarë bisede të çmëndur ke berë
me drejtorin e sharrave në Përmet. Pas përgjigjies time më tha se drejtori mbi bise-
dën tuaj ka informuar organet e sigurimit dhe dje në darkë e telefonuan Ministrin,
dhe e urdhëruan që Ministrija të marrëm masat më të rrepta edukative karshi teje.
Ti e kupton çdo të thotë?
Që të të shpëtojmë nga burgu vendosëm që sot, me urdhër të Ministrit të të
trasferojmë në ndrërmarjen pyjore të Elbasanit me detyrë inxhinjer i kullotave
dimërore, për ri-edukim politik.
65
Duhet të nisesh sot, nesër është von.
Pas dy orësh unë qëndroja para Drejtorit të ndërmarjes pyjore të Elbasanit
shokut Jani Maçolli. Ai më tha se është në dijeni të trasferimit tim.
Shko dhe ulu në këndin e kuq më urdhëroi drejtori; pas gjysmë ore do i vë në
dijeni personelin e ndërmarjes.
U ula në një karrike në fund të sallës dhe prisja momentin e ç’kurorëzimit
tim para kolektivit të ndërmarjes pyjore nga drejtori.
Pas gjysmë ore në dhomë filluan të hyjnë njerëz.
Praninë time, askush nuk e dallonte.
Mbasi u mbush salla me nënëpunësa, hyri drejtori i shoqëruar nga një
djalosh, siç e mora vesh më von nga kryeinxhinjeri i ndërmarjes.
Kur hynë ata, të gjithë të pranishmit u ngritën në këmbë dhe e kthyen drejti-
min nga drejtori.
Drejtori mbasi e shikoi kolektivin me buzëqeshje, i urdhëroi të ulen.
Mandej filloi të flasë: Ju kam thirrur t’ju njoftoj se prej kësaj dite kolektivi
ynë hyn në radhën e kolektiveve patriotikë të Shqipërisë, e kolektivëve besnikë të vi-
jës të Partisë, të udhëheqësit tone të dashur nxënësit të Leninit dhe Stalinit shokut
Enver Hoxha.
Sot Ministria e Bujqësisë na ka dërguar tek ne për edukimin politik Selman
Lameborshin, më shikoi, ku isha ulur dhe më urdhëroi të ngrihem që të më shikojë
kolektivi.
Unë u ngrita, dhe i gjithë kolektivi e drejtoi shikimin nga unë.
Pamjet e njerëzve që u drejtuan nga unë ishin mjaft miqësore, dhe mua m’u
lehtësua në shpirt gjëndja ime e trishtuar.
Ja, e shikoni Selman Lameborshin - ai është simpatizant i politikës të Hru-
shovit. Detyra jonë është që t’a riedukojmë me patriotizëm dhe dashurinë për atd-
heun, për Partinë dhe politikën e saj. Unë shpresoj se ju do ta kryeni me sukses këtë
besim të Ministrisë të Bujqësisë.
Mbas këtyre fjalëve drejtori doli nga salla.
66
I pari që u ngrit nga vëndi dhe erdhi në drejtimin tim, ishte ai djali i ri që u
fut bashkë me drejtorin. I gjithë kolektivi e përcillte atë me shikim, dhe ata të gjithë
u kthyen në drejtimin e tij.
Ai erdhi afër meje dhe m’u prezantua.
Mua më quajnë Pullumb Tirana. Jam kryeinxhinjeri i ndërmarjes pyjore, i di-
plomuar në Rumani.
Tani sapo përfundova së lexuari librin tuaj « Miku i gjelbër». Faleminderit
për një libër të tillë. Bleva 20 copë dhe u’a dhashë punonjësve të ndërmarjes që dhe
ata ta lexojnë.
Unë i kam lexuar dhe artikujt që ke botuar në gazeta dhe revista.
Kolektivi e priti me buzëqeshje njohjen tone dhe sidomos fjalët e kryeinxhin-
jerit.
Në fytyrat e tyre u duk një farë gëzimi.
Mandej më prezantoi para kolektivit në mënyrë tjetër.
Ai tha: të gjitha fatkeqësit e Selmanit, janë rezultat i asaj që ai kudo flet të
vërtetën. Në Shqipëri disave sot nuk u pëlqen kjo e vërtetë.
Mandej Pullumbi ju drejtua kolektivit se kush, nga banorët e Elbasanit jep
dhoma me qera. Punonjësit filluan të shqiptojnë emra dhe mbiemra të ndryshëm.
Pullumbi i ndaloi dhe tha se sipas mendimit të tij Selmanit i duhet një dhomë
me afat të gjatë, dhe po ra dakort e zonja e shtëpisë, nga shtëpit më të afërta që di ai
,është shtëpija e Marija Dhamos.
Kur arritëm në shtëpinë e Marisë portën e oborrit e hapi nëna e saj. Një grua
e moshuar që na priti pa as një përzëmërsi dhe n’a pyeti pse kemi ardhur.
Pullumbi u përgjigj: kemi dëgjuar se ju jepni me qera një dhomë në katin e
dytë, kështu që ne kemi ardhur për të bërë pazar.
Po shkojmë ta shikojmë u përgjigj e zonja e shtëpisë.
Pullumbi sa po u fut në oborr e dalloi një të metë.
Shoh se ju jeni keq me dru zjarri, pyeti ai plakën.
- Po, mezi i blejmë në pazar - ishte përgjigjja.
67
- Ne jemi nga ndërmarja pyjore - vazhdoi Pullumbi - dhe nëse biem dakord
me çmimin, shqetësime rreth druve të zjarrit nuk do te keni më.
Zonja n’a çoi në katin e dytë dhe e hapi derën.
Kjo është dhoma që e jap me qera.
Dhoma ishte bosh, por shumë e pastër.
Aty pranë ishte kuzhina me një stufë Çekosllovake për ngrohje dhe gatim.
Mua më pëlqeu dhoma dhe i thashë Pullumbit të biem dakort, e porosita që nesër të
më caktojë një makinë me dy punetore per t’i trasportuar diten e nesërme plaçket
nga Tirana. Natën e kalova në hotel dhe të nesërmen në mëngjes makina me tre
punëtorë qëndronte para hotelit. Në Tiranë, të gjitha orenditë e mia i ngarkuam në
makinë dhe u nisëm për Elbasan.
Ndërsa unë po rregullohesha me strehim në shtëpinë e Maria Dhamos në
ndërmarjen pyjore me urdhërin e drejtorit më emëruan inxhinjer të pyllëzimit dhe
luftës kundra erozionit.
Urdhërin në darkë ma solli Pullumbi dhe më tha: që me keqardhie nuk mundi
të më caktonte rrogën që kisha në Ministri.
Drejtori ishte kundra.
Gjat gjithë jetës time i jam mirënjohës Pullumb Tiranës që më mbështeti në
ditët më të vështira të jetës time.
Së bashku me një brigade të vogël punëtorësh, e fillova punën për pyllëzim e
përroit të Zaranikës duke ndërtuar në fillim taraca të vogla që e zvogëlonin erozio-
nin, mandej filluam mbjelljen e fidanave pyjorë.
Në tetor të vitit 1962 me kërkesë të Komitetit të Partisë të qytetit, ne gjitha-
shtu filluam pyllëzimin e një kodre të vogël shkëmbore prej disa hektarësh, ku nuk
rritet asgje dhe që prish pamjen solemne të varreve të dëshmorëve partizanë. Ashtu
si në rastin e parë, filluan ndërtimim e shumë taracave dhe hapjen e gropave dhe
mbushjen të tyre me tokë pjellore.
Puna ishte mjaft e vështirë, por punëtorët e kualifikuar të kulturave pyjore
bënë gjithçka që ta mbaronin punën me sukses.
Mbarimi i pyllëzimit të Krastës ishte planifikuar më 30 prill 1963.
68
Në fillim të prillit ndërmarja mori letër nga Ministria që të më dërgonin me
shërbim pranë Ministrisë së bujqësisë me qëllim që të udhëhiqja ekspeditën e
mbarështrimit në Kukës për inventarizimin e pyjeve të Krumës.
Nga kjo letër më lindi shpresa se do më transferonin përsëri në Tiranë.
Kështu që e fillova punën me entuziazëm të madh.
Në fund të Gushtit nga Elbasani mora telegramin e Pullumbit, i cili më ur-
dhëronte të kthehesha urgjentisht në Elbasan.
Sa po mbrrijta në ndërmarrje shkova drejtpërsedrejti tek drejtori i cili më priti
me buzëqeshje dhe me një here nxori nga sirtari një letër.
Në ndërmarje kam punuar afro dy vjet, por gjatë kësaj kohe unë kurrë nuk
kam parë drejtorin të qeshur në takimet me mua. Në përgjithësi unë takohesha
shumë rrallë me drejtorin. Të gjitha urdhërat i merrja nga Pullumbi.
Pasi më përshëndeti më tha: Ministria ju ngarkon një çështje të rëndësishme
publike, unë shpresoj se ju do ta plotësoni me nder dhe m’a dorëzoi letrën e zëven-
dës Ministrit,Ilias Rekës, i cili urdhëronte të më dërgonin me shërbim në Shistavec.
Shkaku qëndronte sepse banorët e Shistavecit janë ankuar në qeveri për kul-
lotat. Ku në vënd të kategorisë së dytë ata vazhdimisht paguajnë taksat për katego-
rinë e parë.
Kryeministri urdhëroi Ministrinë e Bujqësisë për të studiuar çështjen dhe në
mënyrë të drejtë të caktohet kategoria e kullotave.
Pas leximit të letrës, shkova në zyrën time dhe pashë mbi tryezë dhe një letër
tjetër. Në letër ishte shkrur vetëm emri dhe mbiemri im, por në shpirtin tim lindi një
frikë e pa kuptuar. Kur e hapa letërën e pashë që ishte e shkruar nga dega e siguri-
mit. Në letër, më porosisnin që të paraqitem në organet e sigurimit në kabinetim nu-
mur 20 në nje bisedë konfidenciale. Unë nuk e shtyjta vizitën në një kohë tjetër, ven-
dosa të shkoj po atë ditë.
ARRATISJA
Muret e bardha të zyrës së vogël, në të cilën, përvec tavolinës dhe disa karrikeve,
nuk kishte asgjë tjetër, ndriçoheshin nga rrezet e diellit që vinin nga dritarja. Mbi
tavolinë ishte varur portreti i Enver Hoxhës Sekretarit të parë të Komitetit Qëndror të
69
Partisë Punës të Shqiperisë. Nën portret, sikur ishte vazhdimi i tij, rrinte kapiteni i si-
gurimit - i veshur me të tilla rroba ushtarake të cilat ja zbukuronin rripat e kryqëzur në
gjoks. E gjithë kjo pamje më ra në sy sapo u futa në zyrë.
Kapiteni, sapo u futa, ngriti kokën nga të shkruarit, me shikoi me buzeqeshje.
Kini ardhur në kohën e duhur shoku Selman. Bravo ju qoftë. U gëzua sikur ishim me
vite të njohur.
Me gjithë që kapitenin e shikoja për herë të parë, unë gjithashtu i buzëqesha.
Uluni shoku Selman tha kapiteni dhe u drejtua nga unë.
Keshtu.
Ju keni lindur me 12 shkurt të vitit 1931 në Radhimë të Vlorës, i keni mbushur
32 vjec, ju kanë trasferuar tek ne nga Ministrija e Bujqësisë.
Duke i folur këto fjalë me shpejtesi.
Të vërteta janë fjalët e mia, nuk gaboj? M’u drejtua mua me pyetje.
Jo shoku kapiten nuk gaboni, ju pergjigja unë.
Nga toni i pyetjeve të kapitenit, unë ndjeva një erë rreziku.
Ju kemi ftuar ju për një punë të rëndësishme shtetërore.
Ju jeni një burrë i ndershem. Gjat luftës ju i keni ndimuar partizaneve, bile jeni dhe
i dekoruar për trimëri. Ne e dimë që ju jeni patriot i zjarrtë dhe prandaj jemi të bindur
se do të na ndimoni.
Ju keni mbaruar institutin e pyjeve në Moskë, të tillë , që kanë mbaruar studimet
në Bashkimin Sovjetik tek ne në Elbasan ka shumë.
Ne kemi deshirë që ju të kontaktoheni shpesh me ta.
Për ne është shumë e rëndësishme, të dimë se qysh mendojnë ata mbi marëdhëniet
tona me BRSS.
Çfarë bisedimesh bëjnë, dhe si e vlerësojnë, kultin e individit të Stalinit të madh,
i aprovojnë ata veprimet e Hrushovit?
Ju më kuptoni mua?
Nga porosia e tij mua m’u rrënqeth mishi, nuk dija si ti përgjigjesha. Në këto mo-
mente si në film më shkuan para syve episodet e pa numurta të miqësisë dhe dashurisë
që kanë Sovjetikët për ne Shqiptaret. Për vllazërimin që ushqeja unë për ta.
70
Tani duhet brënda ditës, ta harroj miqësinë e tyre dhe të nesërmen ti tradhetoj. Të
bëhem spiun i Sigurimit Shqiptar.
Unë i hutuar po e dëgjoja kapitenin e punëve të brëndëshme, duke e kuptuar,
se refuzimi i drejtë për drejtë për të spiunuar është i pa mundur. Në kokë vinin si
rrufe mendime të ndryshme, se si ti mënjanohesha përgjigjes.
Shoku kapiten, i fola unë, mbas një pushimi të vogel që bëri kapiteni në bisedë,
të ju them të vërtetën, specialiteti i im nuk më jep mundësi të shkoj në vizita shoqerore,
unë kohën më të madhe e kaloj në pyll ose në kullota. Mandej këtu s’kam shoqëri me
asnjë njeri, dhe për tu shoqëruar me ta asnjëri nuk më ka propozuar.
Kjo është gjëndje që rregullohet tha kapiteni, duke buzeqeshur.
Sigurisht ju përgjegja unë, por problemi nuk qëndron vetëm në atë. unë duhet ti
analizoj mundësit e mia.
Aqë më tepër, që unë për disa ditë, me kërkesën e Zëvëndës Ministrit të Bujqësisë,
duhet të shkoj me shërbim, të sqaroj ankesën e fshatarëve të drejtur në qeveri, për
arsye se nuk ju kanë përcaktuar drejt kategorinë e kullotave. Me një herë e nxora
letërën zyrtare nga xhepi dhe ja dhashë në dore.
E lexoi letërën me vëmëndje.
Domethënë në Shishtavec, i menduar, shqiptoi kapiteni, afër kufirit Jugosllav...
Mirë, atëhere do ta vazhdojme bisedën tonë kur të kthehesh nga shërbimi. Bile ne do
të ndihmojme ta zgjidhesh me sukses këtë detyrë kaq të rëndësishme.
Pamja e kapitenit nga lajmi që mori, nuk mbeti më e qeshur.
Dukej sikur u prish nga fytyra.
Nga pamja e tij mua mu ftoh zëmëra.
Por pas një minute më uroi rruge të mbarë dhe më lejoi te largohesha nga zyra.
Kur dola në rrugë, pa e kuptuar as vetë, në shpirt m’u mblodh si gur i rëndë dhe
më lindi një urrejtje e madhe për rregjimin Enverian.
Nga gjëndja e pa zgjidhur, nga sytë më dolën pikat e para të lotëve.
Në mëndjen time në atë moment me lindi ideja e arratisjes nga Shqipëria.
Të këshilloheshe për këtë mendim bile dhe me njeriun me të afërt është rrezik ta
marrë vesh sigurimi.
71
Sapo erdha në shtëpi, mora të gjitha dokumentat e duhura dhe u nisa për në
shërbim. Vetëm kur harrita në Shishtavec, i kuptova çfare do të thoshin fjalët e
kapitenit, se ne do t’ju ndimojmë.
Gjat punës më shoqëronin tre ushtarë të armatosur me kallashnikovë dhe kryetari
i këshillit të fshatit, me dyfek gjerman ne sup.
Të rrethuar nga ata unë fillova punën.
Vendosja provat e barit.
I shpegoja kryetarit të këshillit të fshatit ku qëndronte gabimi i përcaktimit të ka-
tegorisë të lartë të kullotave, kurse ushtarëve që gjithmonë me rrethonin, u tregoja
qyfyre të jetes dhe anekdoda, të cilat u a humbën atyre vigjilencën për të më ruajtur.
Një rast i favorshëm për t’u arratisur më erdhi në datën 10 Shtator.
Në këtë datë unë do t’i mbaroja provat e cilësisë të kullotave, kurse gjeodezisti
do t’a mbyllte sipërfaqen e tyre në vëndin që ishte nja dy metra larg piramidës
kufitare.
Punoja me gadalë dhe prisja kur dielli do vinte në atë anë që t’u verbonte sytë
ushtarëve, dhe po të qëllonin, nuk do ishin precizë.
Llogaritë i bëra shumë të sakta.
Kur mbaruam punën, filluan përegatitjet e ngarkimit të teodolitit në kalë, u
bëmë gati të niseshim për në fshat. Ushtaret i hodhen automatikët në sup. Në këtë
moment unë u hodha me një nxitim të pa parë në drejtim te piramidës kufitare,
mbas të cilës ishte një e rrëpirë e thellë. Me gjithë atë, një plumb mi dogji flokët e
kokës, për disa milimetra më posht plumbi do ma kish marrë jetën.
Kur mbrrita në fund të tatëpjetës, tre ushtarë Jugosllavë më qëndruan, me
lidhën duart, dhe më çuan në postën e tyre.
Mbasi më pyetën për shkakun e arratisjes dhe i pane flokët e kokës time të djegur,
me një xhips,më nisën për Gjakovë.
Në Gjakovë më dhanë për të ngrënë dhe për të pirë.
Gjat ngrënies ata bisedonin me mua.
Mbas nja dy orësh po me atë xhips me shpunë në burgun e Shkupit, i cili ishte
mbushur plot me Kosovare të cilët ishin kapur për vjedhje në kohën e tërmetit të qytetit.
72
Të nesërmen më çuan në burgun e Pejës, më futën në një qeli të ftohët, ku ndënja
24 orë pa ngrënë dhe pa pirë. Mbas 24 orëve me një makinë Fiat me çuan në burgun
e Gjurakovecit.
Këtu më caktuan një qeli me masë 2,5 me 3 metra, aty ishte një krevat i hekurt i
shtruar me dyshek dhe çarçafë të pastert dhe poçja për ujët e hollë. Mbas gjysme ore
më prunë për të ngrënë mëngjesin.
Ne kete burg më mbajtën 8 muaj.
Gjat qëndrimit tim në burgun e Jugosllavisë ata e kuptuan qëllimin e arratisjes
time dhe më lejuan të shkruaj lutje në legatën Sovjetike në Beograd të më pranojnë si
emigrant politik.
Në këtë kohë, me qënë se shtypi Jugosllav kish njoftuar mbi arratisjen time, tek
unë, në burg erdhën përfaqësuesit e legatës Amerikane dhe Kanadeze me propozim të
shkoj në këta shtete të jetoja dhe të punoja atje. Gjatë kësaj kohe dhe Jugosllavet më
propozuan emigrim politik në Jugosllavi dhe të punoja sipas specialitetit që kam. Unë
të gjitha propozimet i refuzova dhe prisja me pa durim përgjigjen nga Bashkimi
Sovjetik. Së shpejti përgjigjen e mora dhe më datën 22 prill të vitit 1964 mbrrijta më
Moskë.
MBRIJTJA NË MOSKË
22 prill të vitit 1964 në orën 22 treni mbriti në stacionin Kievskaja të Moskës.
Për të më pritur kish ardhur vetëm Susanna. Ajo më priti me një pamje të ftohët. Më
dha dorën, dhe me dorën tjetër më shtyti që të mos e puthja. Mua më tronditi kjo pritje,
por e mbajta veten. Me një valixhe të vogël ku ishte i gjithë kapitali u futëm në metro.
Gjat udhëtimit i bëra shumë pyetje Susanës por ajo më përgjigjej shkurt ose po ose jo
ose nuk përgjigjej fare. Susanna nuk më bëri as një pyetje gjat rrugës. Kur arritëm në
shtëpi, vjehrra ime Vera Vladimirovna kur më pa u gëzua, më përqafoi dhe më puthi
si birin e saj.
Sapo u futa në shtëpi pyeta Verë Vlladimirovnu ku është PavIik.
Përgjigja qe e thjeshtë: "Ai është duke fjetur." J’u afrova me kujdes krevatit dhe
pashë ëngjëllin tim duke fjetur. Në atë moment e ndjeva veten njeriun më të lumtur
73
në botë, Para syve të mi kaloi e gjithë rruga dhe të gjitha vuajtjet e jetës dhe mendova
se për këto minuta të lumtura jam në gjëndje t’i ripërsëris ato vuajtje.
Në mëngjes, në 7:30 u zgjua Pavli. Dhe si me urdhër u ngrit në këmbë, fërkoi
sytë dhe e drejtoi shikimin nga krevati ynë dhe me një zë të gëzueshëm bërtiti “Erdhi
babai i im!, Erdhi babai i im! Erdhi babai i im!”. Zbriti nga krevati i tij dhe u ngjit në
krevatin tonë duke u hedhur mbi mua; duke më përqafuar dhe puthur me dashuri. Ky
moment ishte aq prekës sa që si unë dhe Susanna filluan të na kullojnë lotët e gëzimit.
Pavlik, duke parë lotët e mia më pyeti: "Babi Pse po qan?" "Nga lumturia që të shikoj
ty" - ju përgjigja. "Babi, mu drejtua mua Pavlik, unë dua që ti të më çosh në kopshtin
e fëmijëve!” Natyrisht, e pranova kërkesën e Pavlit me kënaqësi.
Që të tre u ngritëm nga krevati dhe filluam përgatitjet e mëngjezit. Vera
Vladimirovna filloi të përgatitëte mëngjezin dhe të përegatitë edhe rrobat e nipit. Unë
u ula në kolltuk dhe Pavlik menjëherë u ngjit në prehrin tim. Ai më shikonte me syt e
tij të gjelbër dhe shumë të dashur për mua, më përqafonte dhe më shiknte përsëri për
një kohë të gjatë. Mandej Susanna e mori Pavlin t’a vishte. Unë ju luta asaj t’i vishte
Pavlit trikon që ja prura dhuratë nga Jugosllavia.
74
Trikoja sikur e zbukuroi më shumë pamjen e Pavlit. Nga kjo dhuratë, djali u
gëzua. U nisëm për në kopshtin e fëmijëve. Në trolejbus unë u ula në karriken bosh
afër një gruaje ,Pavlin e ula në gjunjët e mi. Fytyra e djalit shkëlqente nga lumturia,
donte t’a ndante këtë gëzim me ndonjë tjetër. Ai së pari vrejti gjithë trolejbusin, dhe
më von u kthye dhe i foli fqinjës që ishte ulur pranë nesh. "Hallë! Sonte natën më
erdhi babai nga Shqipëria, dhe ai do të jetojë në Moskë me mua". "Urime", i tha gruaja.
"Babain e kam pritur një kohë të gjatë, tani ai do të jetojë me mua ", - vazhdoi Pavlik
me entusiazëm.
Gruaja si dukej nuk ishte në gjendje shpirtërore për të vazhduar bisedën. Unë
gjithashtu shikova gjithë trolejbusin dhe nuk e pashë alegrinë e mëparëshme të
Moskovitëve sot dukeshin të gjithë të shqetësuar.
Kur arritëm në kopshtin e fëmijëve, Pavlik u shkëput nga dora e ime dhe vrapoi
për në grup. Shumë shpejt e pashë bashkë me edukatoren që po më afroheshin mua.
Pavlik me padurim donte të më njihte mua me edukatoren.
Maria Ivanovna - ky është babai im, dje kur unë isha duke fjetur, ai erdhi nga
Shqipëria, dhe tani gjithmon do më sjellë dhe do më marrë nga kopshti "Unë jam
shumë e kënaqur që erdhi babai yt Pashenka unë e shoh që ju jeni shumë të lumtur»
tha edukatorija. Mandej bashkë me Pavlin u kthyen në grup kurse unë u nisa për në
shtëpi.
Nga kopshti i fëmijëve, që ndodhej në rrugicen Devjatinskij pereullok ,deri në
shtëpi në rrugën Durova vendosa t’a bëj në këmbë për t’a parë Moskën, që kisha
shumë vjet pa e parë.
Mbasi kalova Sadovoje kalco afër legates Amerikane u drejtova për në dyqanin
ushqimor në katin e parë në ndërtesën e lartë të tipit Stalinian i cili në vitet 1952-1957
konkuronte me dyqanin e Elisejevit.
Para syve të mi doli një kontrast i pa besuar. Në vitrinën e sallameve dhe bul-
meteve një varfëri e pa pare në - 2-3 varietete sallami, pak lloje qumështi dhe mishi
në përgjithësi të klasës të tretë.
Fytyrat e blerësve dhe shitësve ishin të zymta.
75
E gjithë kjo pamje më dëshpëroi, por në të njëjtën kohë mendoja dhe shpresoja
se kjo situatë në BRSS së shpejti do të ndryshonte.
Gjat’ rrugës për në shtëpi vizitova shumë dyqane si ushqimorë, të veshjeve,
mobilje, enëve, dhe më në fund vizitova tregun qëndror në Svetnoi bulevar. Kudo
shikoje varfëri të mallrave.
Dyqanet pa dashur i krahasoja me ata të Beogradit.
Krahasimi nuk ishte në favor të kryeqytetit sovjetik.
Në Beograd, pashë një zgjedhje të madhe të produkteve, bollëk të përgjithshëm
të çdo gjëje, dhe shërbimi në shitje shëmbullor.
Dyqanet në Moskë mund ti krahasoje vetëm me dyqanet e Tiranës.
U ktheva në shtëpi i mërzitur nga ato që pashë.
Kur erdha në kopsht të merrja Pavlin, edukatorija Maria Ivanovna më njoftoi se
Pavli e ndau gëzimin me të gjithë shoket e grupit, gjatë orës të qetësimit ai nuk fjeti
as një minute prandaj e vini në gjumë më shpejt nga zakonisht.
Nuk kaloi as një javë kur unë mora letër nga Departamenti i Punëve të
Brendshme të Moskës, e cili më njoftonte që më 29 prill, të prezantohem për t’u njohur
me rregullat e banimit tim në Moskë. Me vete të kem dhe dy fotografi për pasaportën
e re.
Në Departamentin e Punëve të Brendshme rreth tre orë më bënë pyetje të ndry-
shme, dhe mandej më çuan në sektorin e vizave dhe regjistrimit për të huajt, ku
plotësova formularët e nevojshëm, dhe pas tri ditësh mora pasaportën si person pa
nënështetësi me të drejtë që për çdo vit të bëja rinovimin.
Kur më dorëzuan pashaportën më njoftuan: se unë nuk kam të drejtë të quhem
emigrant politik, për shkak se Shqipëria është akoma anëtare e kampit socialist, dhe
për këtë arsye unë duhet ta siguroj jetën me punën time.
PERSON PA NËNSHTETËSI
Sapo mora pasaportën person pa nënshtetësi, fillova të mendoja për punë, por
kujt ti drejtohesha nuk dija. Susanna nuk më ndihmonte as me këshilla as me
veprime, vetëm motra e saj - Galina Pavlovna, dhe vjehërra Vera Vladimirovna, më
76
ndihmonin ekonomikisht. Prilli i vitit 1964 ishte i ftohët dhe Gala solli tre metra
cohë ushtarake dhe më qepi pallto vjeshte.
Mbas 20 ditëve nga marrja e pasaportës Susanna më paralajmëroi ose
rregullou në punë ose ik nga erdhe. Unë dhe vetë e dija se me një rrogë të vogël të
Susanës dhe me pensionin e Vera Vladimirovsës, një familje prej katër vetësh është
e vështirë të jetojnte atëhere në Bashkimin Sovjetik, por si dhe kush mund të më
ndihmonte në atë situatë nuk dija se kujt t’i drejtohesha.
Fillova nëpër Moskë të lexoj shpallje ku kërkohen punëtorë.
Afër metrosë Krasnaja vorota lexova njoftimin e Ministrisë së transportit,
ftonte për në punë shofera të autobuzëve, troleibuzëve dhe tramvajeve të kategorive
të parë, të dytë dhe të tretë dhe nxënës per të mësuar, me rrogen - 70 rubla në muaj.
Mbas mbarimit të kursit rroga fillimisht ishte 140 rubla në muaj.
Nuk kisha kohë për t’u menduar, shkova me një herë në adresën e lexuar.
Shefi i kuadrit ma dëgjoi me vëmëndje problemin tim dhe më tha se nuk
kisha shkuar në adresën e duhur. Ju jeni inxhinier i pyjeve, dhe duhet të kërkoni
punë në ndërmarjet pyjore.
Pas disa herësh të telefonuari, përgjegjësi i kuadrit më shkroi dhe më dha
adresat e ndërmarjes Pan Bshkimore të mbarështrimit dhe Ndërmarjes të pyjeve të
Moskës. E falënderova dhe u largova me një gëzim që "bota nuk është pa njerëz të
mirë," dhe ndihma të vjen nga atje ku nuk e pret.
Pas 50 minutash arrita në zyren e pergjegjësit të mbarështrimit.
Sekretarja më tha se tek përgjegjësi është një mik nga Lituania dhe do të
prisni disa minuta. Duke pritur më shumë se 15 minuta m’u duk se kaloi një vit.
Nervozimin tim e dalloi sekretaria dhe më pyeti arsyen e ardhjes. Mbasi më dëgjoi
më tha mos u mërzit Boris Aleksejeviç është njeri i mirë dhe pa tjetër do të gjëj punë
për ju.
Kur u largua vizitori Lituanez, sekretarja hyri në kabinetin e përgjegjësit dhe
ja shpegoi arsyen e ardhjes time.
77
Gjat mungesës së sekretares lexova emërin dhe mbiemërin e shefit – Boris
Aleksejeviç Kozlovskij dhe mu duk se ky njeri për mua ishte si i njohur, por si dhe
qysh nuk më kujtohej.
Kur u futa në zyrë Boris Aleksejeviçi më shikoi me vëmendje dhe më pyeti:
mos jeni student i Nikollaj Pavlloviç Anuçina? Unë ju përgjegja pozitivisht.
Ai më tha se kur kam mbrojtur diplomën ai ishte Presidenti i mbrojtjes të
diplomave dhe tani m’u kujtuat që atëhere ishit student Shqiptar, por gjatë këtyre
gjashtë viteve keni ndryshur, ju kanë lënë kaçurelat e zeza.
Mandej më pyeti si është e mundur që ndodheni në Bashkimin Sovjetik.
J’a tregova me detaje rrugën time nga Elbasani deri në Moskë.
Më tepër se një orë më dëgjoi me vëmëndje të madhe.
Në fund të bisedës ftoi shefin e kuadrit dhe më prezantoi me të.
Shoku Selman është inxhinjer i pyjeve, nxënësi i dashur i Nikollaj Pavlloviç
Anuçina, organizator i mbarështrimit në Shqipëri, prandaj të lutem ti gjesh punë të
mirë dhe të pagushme në ekspeditat tona.
U përshëndeta me Boris Aleksejevin dhe dola me shefin e kuadrit.
Shefi i kuadrit sapo mbrritëm në kabinetin e tij, menjëherë filloi të më
propozojë vënde të ndryshme pune. Mua nga të gjitha propozimet m’u duk më
romantike puna në ekspeditën e gjashtë e cila gjat gjithë verës ishte në pyll, ku
përveç rrogës mujore prej 150 rublash do merrja dhe 60 rubla në muaj para shërbimi.
Unë rashë dakort plotësisht.
Shefi kuadrit më shkroi adresën e ekspedites - Rruga Novo - Basmanskaja,
ndërtesa 4. Më tha se do t’i njoftoj për ardhjen tuaj dhe në 21 maj duhet të jesh në
punë. I gëzuar dhe i lumtur unë nxitoja për në shtëpi për të kënaqur të afërmit e mi
NË EKSEDITËN E GJASHTË TË NDËRMARJES PANBASHKIMORE
TË “MBARËSHTRIT PYJOR”
Më 21 Maj në orën 9:00 u paraqita tek përgjegjësi i ekspeditës së gjashtë
Zubkov Nikollaj Mihajlloviçi. Ai më përshëndeti me një ngrohtësi të rrallë, më
tregoi vëndin e punës dhe më thase me se do merresha ato ditë para se të shkonim në
ekspeditë.
78
Puna që më propozoi ishte e njohur për mua – të nxirrja nga provat që më
dorëzoi lartësitë dhe diametrat mesatarë. Në tryezën time, më dhanë letër të
milimetruar, të dhënat e provave të ndryshme, një laps të mprehtë, dy trekëndësha
dhe një fletore të pastër.
Me një here fillova punën.
Mbas tre orë pune, i pa stërvitur ndjeva një të lodhur.
Shoku, i cili ishte ulur pranë meje, më propozoi të dalim jashtë të pinim nga
një cigare, por unë u përgjigja se nuk e pi duhanin, dhe vazhdova punën.
Pas pushimit të drekës tek unë erdhi një grua e re bjodine me një buzëqeshje
të lezeçme dhe m’u prezantua: më quajnë Lubov Sergejevna Kaçmanova.
Jam kryetarja e komitetit sindikal të ekspeditës.
Qëllimi i bisedës tone: është të më njohësh me problemet e jetës tënde.
Je i kompletuar me rrobat e veshjes, dua të di vështurësit e tua të sotme.
J’u përgjigja se tani për tani kam shumë probleme, por problemi më i madh i
jetës u zgjidh - tani unë jam në punë, kjo është më kryesorja, gjërat që më mungojnë,
dalë ngadalë mund të plotesohen.
Lubov Sergejevna nuk më më pyeti më dhe u largua.
Dy-tre ditë Lubov Sergejevna nuk më ra në sy në sallën e ekspeditës. Gjat
kësaj kohe unë punoja me zell që t’a mbaroja detyrën para afatit, dhe t’u ndihmoja
shokëve për tu përgatitur për nisjen e ekspeditës në Magadan.
Mbas disa ditësh pashë Lubov Sergejevnën e cila erdhi tek unë dhe më tha
gjatë këtyre ditëve u takova me Kazllovskin dhe me Presidentin e bashkimeve
profesionale të pyjeve të Bashkimit Sovjetik të cilët i informova për gjëndjen tuaj.
Ata e analizuan gjëndjen dhe dhanë ndihmë për të të blerë për Ju rroba vere dhe
dimri.
I kërkova leje shefit të ekspeditës, dhe tani kemi leje për të shkuar në CUM
më tha Ljubova Sergejevna.
Në dyqan Lubova Sergejevna zgjodhi dy kostume nje gri dhe një blu.
Unë isha dakord me zgjedhjen e saj.
Mandej zgjodhi dy këmisha, dy kollare, pallto dimëri dhe dy pale këpucë.
79
Mbasi i pagoi paratë, shitëset m’i lidhën plaçket në dy pako.
U ndamë me Lubova Sergejevnën dhe u nisa për në shtëpi.
Në shtëpi gjeta vetëm Verë Vladimirovnën.
Kur më pa ajo me dy paketa më pyeti nga e gjete këtë pasuri.
Ja shpjegova dhe ajo u gëzua, duke shtuar se ishte e sigurtë, se me punën
tënde ti do i falënderosh bamirësit e tu.
Paketat i vuri mbi kulltuk dhe vendosëm të mos i hapnim derisa të vinte Su-
sanna nga puna.
Gjat kësaj kohe unë mora Pavlin nga kopshti.
Susanna erdhi në shtëpi pas nesh.
Sapo hyri në dhomë pa në kulltuk paketat dhe pyeti: nga erdhën këto paketa?
Vera Vladimirovnaja i spjegoi.
Susanna më shikoi mua dhe në gjuhën shqipe shqiptoi: "Lypës Shqiptar".
Unë bëra sikur nuk e dëgjova.
Megjithatë, u dëshpërova shumë nga brutaliteti i fjalëve të saj.
Zemra më dhëmbi nga kjo pa drejtësi dhe keqkuptim i marrdhënieve tona.
Kur u shtriva për të fjetur në syt e mi më rridhnin lotët, kthehesha nga një anë
në anën tjetër. E kuptova se kisha nevojë të qaja me dënesë.
Sapo e kuptova që Susanën e zuri gjumi u ngrita nga kevati dhe vajta në
tualet ku me një herë ja plasa të qarit. Mandej lava sytë dhe rashë përsëri për të
fjetur. Shumë shpejt më zuri gjumi.
Në mëngjes vesha kostumin gri që e zbukuronte kollarja.
Pavlik sapo më pa të veshur me rroba të reja tha: babai im duket si drejtor.
Vera Vladimirovna buzëqeshi.
Susanna iku në punë pa më folur asnjë fjalë.
Atë ditë u vonova në punë, sepse për një kohë të gjatë prita trolejbusin që ta
çoja Pavlin në kopësht.
Kur hyra në zyrë i gjithë kolektivi më priti me gëzim.
Gratë thanë se Selmani, po të shëndoshej edhe pak, do jetë burri më i bukur
dhe më elegant në ekspeditë.
80
Burrat me shaka thane: se ata te Selmani shohin një konkurent serioz.
Për disa kohë vazhduan shakatë, por për mes shakave unë e pashë si në
pasqyrë shpirtmirësin e tyre.
Kjo ishte simpatia dhe dashuria e parë që më kushtuan qytetarët Sovjetikë. Në
fund të punës më informuan se ekspedita në datën 15 Qershor niset për Magadan.
Në datën 6 Qershor i përpunova të gjitha provat dhe j’a dhashë shefit.
Mandej shkova në depo t’ju ndihmoja shokëve në përgatitje për udhëtim.
Duke u ndihmuar shokëve më ndodhi një takim i pa pritur.
Ballë për ballë u takova me ish (starostin kujdestarin) e studentëve të huaj në
Institutin e pyjeve Stanislav Grigorjeviç Sinicin. Kur më pa u habit: si është e
mundur të ndodhesh në Bashkimin Sovjetik. Më pyeti se ku punoja...
Takimi me Stanisllavin ma ndryshoi fatin dhe rrugën time.
Unë e kosideroj këtë ndryshim si një sinjal nga lart.
Nuk e zgjatëm shumë bisedën se ai shpejtonte për në punë dhe u ndamë të dy
me një ngohtësi shoqërore.
NË EKSPEDITËN SHKENCORE TË KËRKIMEVE TË “MBARESHTRIT
PYJOR”
Mbas dy ditëve Stanisllav Grigorieviçi u duk përsëri në depo duke më kërkuar dhe
sa më pa më urdhëroi «Selman merri plaçkat e tua, përshëndetu me shokët e ekspeditës
së gjashtë, sepse prej kësaj dite me urdhërin e Boris Aleksejevit ti trasferohesh me detyrë
inxhinjer i vjetër në ekspeditën shkencore që e drejtoj unë.
E pyeta me ç’qëllim u bë ky trasferim.
Mu përgjigj thjeshtë, një njeri me shëndet si tëndin t’a dërgosh për gjashtë muaj
në Magadan është krim. Prandaj u anullua vendimi i parë.
«Këtë vit ti do studjosh prodhimtarinë e pyjeve të rrethit të Moskës.
Tani do shkojmë të të njoh me antarët e ekspeditës time – tha ai i bindur për
vendimin e drejtë.
Më erdhi shumë keq të ndahesha me kolektivin i cili më ngrohu shpirtin tim,
atëhere, kur unë kisha nevojën më të madhe. Përveç të tjerave ata më veshën dhe më
mbathën si birin e tyre.
81
Në të njëjtën kohë unë isha i prekur nga kujdesaria dhe përpjekjet e Stanisllav
Grigorjeviçit për të më shpëtuar nga rreziqet e pritëshme të Magadanit.
I mërzitur u ndava me çdo punonjës të ekspeditës së gjashtë dhe me dhëmshuri
në zëmër u ndava me Ljubova Sergejevnën e cila bëri për mua përpjekjet e para
miqësore internacionale për të vetmin shqipëtar që punonte në ekononinë pyjore.
Po atë ditë bashkë me Stanisllav Grigorjeviçin u nisëm për në ekspeditën
shkencore të Mbarështrimit. Sapo erdhëm, Stanisllav Grigopjeviçi më prezantoi me të
gjithë kolektivin dhe mandej me radhë më njohu: Viktor Vasiljeviç Stjopin –
udhëheqës i ekspeditës, teknik i ekonomisë pyjore Gera, i cili nga pamja më tepër
ngjante në mundës se sa në teknik pyjesh. Ishte një djalosh i shëndoshë me peshë mbi
100 killogram, simpatik i dashur dhe i qetë.
Më njohu me inxhinjeren e pyjeve Elena Nikollajevnu Svallovu – gruaja e
profesorit tim; me Sashën inxhinjerin e ri që sa po ka mbaruar Institutin e pyjeve të
Moskës; aspirantin e vitit të dytë Viktor Mihajlloviç Rjabinin dhe me nxënësin që sa
po kish mbaruar klasën e dhjetë – një djalosh esmer me flokë kaçurela – Viktor
Tedejevin, më njohu me dy vajza simpatike inxhenjere të pyjeve Natashën dhe Allën.
Më në fund më prezantoi një djalosh zeshkan që rrinte në tavolinë më vete duke thënë:
ky është Boris Zejdi – teoriku dhe mendimtari i ekspeditës tonë. Ai do punojë
gjithëmon në Moskë, do përpunojë materialet që do t’i dërgoni ju.
Stanisllav Grigorjeviç pas njohjes me njëri tjetërin më tha: detyra e ekspeditës
tonë qëndron në marrjen e vendimit mbi bazën e shumë provave sipërfaqore dhe
prerjen e shumtë të modeleve drurëve pyjorë në pyjet e rrethit të Moskës, për të
përcaktuar ambientet e rritjes se cili lloj druri ka prodhimin më të lartë, të cilët më von
do shërbejnë si pyje etalonë për rrethin e Moskës.
Mbas largimit të Stanisllav Grigorjeviçit afër meje u mblodhën të gjithë antarët
e ekspeditës me interes t’a shihnin dhe të njiheshin me një inxhinjer e pyjeve shqiptar
dhe të mësonin lajme të reja mbi Shqipërinë, sepse për fat të keq për disa vite me radhë
nuk kishin dëgjuar as gjë mbi Shqipërinë.
82
Në ato vite në të gjithë Bashkimin Sovjetik, si e mësova më von, kishte vetem
pesë shqipëtarë të cilët nuk e njihnin njëri tjetërin dhe jetonin në qytete të ndryshme,
një nga ata isha edhe unë.
Ata sapo u afruan filluan të më bëjnë një seri pyetjesh mbi gjëndjen politike dhe
ekonomike të Shqipërisë.
Konkretisht unë nuk isha në gjëndje ti sqaroja, aqë më tepër që po i mbushja 10
muaj i larguar nga Shqipëria dhe nuk mund t’u a thosha të vërtetën e aktuale. Vetëm
për një gjë isha i bindur që diktatura Enveriane s’ka ndryshuar është po ajo që lashë,
dhe besoja akoma më e ashpër.
Ju i dini shumë mirë pasojat e diktaturës Staliniane e fillova unë përgjigjen e
pyetjeve që më drejtuan. - Në Shqipëri diktatura komuniste është një nga diktaturat
më të tmershme në botë.
Po re në dorë të Sigurimit do i pësosh masakrat më të ashpra staliniane dhe më
të rejat Enveriane, të kohës së barbarizmit të lindura vetëm në Shqipëri.
Prej vitit 1960 Enveri u bë diktatori më i rrepët në botë.
Ai i ka duart deri në brryl me gjak.
Çdo ditë e më tepër zhduket inteligjenca shqiptare, së shpejti në Shqipëri nuk
do mbeten njërëz të mënçur, do zëvëndësohen me kriminela.
Koha më ka bindur që stili i drejtimit të çdo diktatori qoftë Hitleri, Musolini,
Franko, Stalini ose Enveri – është barbarizmi. Ata kënaqen kur e çojnë popullin në
errësirë të plotë, kur popujt nuk shohin asgjë ç’ndodhte rreth tyre. Diktatorët janë të
qetë kur populli vuan, sepse vuajtjet e popullit ata i shfrytëzojnë në lodrat e tyre politike
duke kërkuar në popull armiq “të popullit”.
Të dashur shokë vazhdova unë – ju propozoj që ta lëmë politikën për herë tjetër.
Shikoni çfarë dite e mrekullueshme është dita e sotme. Çfarë erë e këndëshme fryn në
dritaret tona nga parku Bauman, me çfarë gëzimi valon Moska e sotme. Unë sot kam
një gjëndje të mirë shpirtërore dhe dua të dëgjoj nga ju plane të mira për të ardhëmen
që mund t’ja tregoj më darkë djalit.
83
Më mirë më tregoni me detaje punën e ardhëshme, mbi rrugët që do bëjmë deri
në fund të Tetorit. Do kemi mundësi të kthehemi ndonjë herë në Moskë, a po gjithë
verën do e kalojmë në pyll?
Viktor Vasiljeviçi me një herë u përgjigj se mundësia e kthimit në Moskë është
shumë e vogël. Gjat gjithë verës ne duhet të marrim një numur të madh provash
sipërfaqore në Vollokollamsk, Mozhajsk, Çehov, Kashirë dhe në ndërmarjen pyjore të
Sollneçnogorskit. Mandej na e tregoi metodën e mbledhjes së informacionit të çdo
prove, që pa dashur m’u fut një frikë, do të jemi vallë në gjëndje t’i mbarojmë gjat
kësaj kohe.
20 Qershor hipëm në makinë dhe u nisën per në ekonominë pyjore Talldëm të
ndërmarjes të Vollokollamskit. Gjatë gjithë rrugës mahnitesha me bukurin e pyjeve të
rrethit të Moskës.
Sa po mbritëm në Talldëm n’a priti silvikutori i ekonomisë pyjore, i cili n’a tregoi
barakën ku do flinim, gjithashtu kuzhinën dhe pusin ku do marrnim ujë për të pirë dhe
për të gatuar. Këtu unë me një herë e ndjeva ajrin e pastër dhe aromën e pyllit, dhe m’u
duk vetja sikur linda për së dyti. E ndjeva nga afër ngrohtësin dhe miqësinë e shokëve
të ekspeditës me të cilët do punoj gjat gjithë verës.
Gjat kohës që po merreshim me rregullimin e fjetjes, Еlena Nikollajevnën e
caktuam dezhurn në kuzhinë dhe e dërguam bashkë me dy inxhinjeret të n’a pregatisin
drekën. Pas drekës burrat shkuan me Viktor Vasiljeviçin në pyll për vëzhgim, për të
gjetur vëndet tipikë për marrjen e provave sipërfaqore. Mbas katër orësh u kthyem në
bazë ku të gjithë së bashku filluam të pregatisnim darkën.
Viktor Vasiljeviçi na porositi që të skuqim më shumë patate, sepse për darkë ka ftuar
dhe personelin e ekonomisë pyjore të Talldëmit.
Në orën 20 rreth një tavoline të gjatë nën hijen e një hormoqi 100 vjeçar u ulën të
gjithë të pranishmit. Para se të fillonim darkën Viktor Vasiljeviçi n’a prezantoi para
miqëve. Kur erdhi radha ime ai tha se Selmani është Shqiptar, gjë që i çuditi, sepse ata për
herë të parë po shikonin Shqiptar në pyjet e Talldëmit.
Mandej n’a prezantoi ne me Silvikultorin; gruan dhe vajzën e tij, inxhinjerin e
pyllëzimit të kulturave pyjore dhe më në fund me Llogaritaren.
84
Tavolinën e kishin mbuluar me një perde të bardhë, para çdo njeriu ishte pjata me
patate të skuqura. Mbi tavolinë ishte një pjatë e madhe me sallatë prej domatesh,
kastravecash qepë të njoma, kishte pjata me sallam, me djathë dhe konserva me mish e
peshk dhe disa shishe me vodkë dhe vere.
Dolline e parë e ngriti Viktor Vasiljeviçi për nder të mik pritësve “të miqve të pa ftuar”
të personelit të ekspeditës tonë. Por shtoi se rezultatet e punës do t’u ndihmojnë atyre në
zgjedhjen e përbërjes të llojit të kulturave pyjore si pas kërkesave të llojve drusorë karshi
tokës, si dhe gjatë shërbimeve të pyllit për të arritur në kohën e prerjeve kulturore përbërjen
më rentabele të pyllit.
Mbas kësaj dollie filluan sugjerimet mbi dobinë e punës tonë në intesifikimin e
ekonomisë pyjore të BRSS. Gjat kohës të debateve të zjarrta, pa u dukur u ngre vajza e
silvikultorit Lena, nxënëse e klassës të tetë dhe u drejtua për në shtëpi. Nuk kaluan as pesë
minuta kur ajo u kthye duke mbajtur në duar një gramafon të cilin e vuri në anë të tavolinës
dhe foli: të dashur shokë, rreth tavolinës tonë eshtë një Shqiptar që në syt e tij duket
melankoli e madhe, që t’ja heq mërzinë, unë solla një pllakë gramafoni me këngë shqiptare.
Është mirë ta dëgjojmë sëbashku. Të gjithë ranë dakord dhe në pyjet e Talldëmit tingëlloi
zëri i ëmbël i Ibrahim Tukiçit, i cili këndonte disa këngë shkodrane. Duke dëgjuar zërin e
tij, mua me një herë mu larguan mendimet e zymta dhe në shpirt si kur u fut një gëzim i
bardhë. M’u kujtua koha që isha në Jugosllavi dhe propozimet për të shkuar në Amerikë,
Kanada dhe Jugosllavi dhe mendova që mora vendimin më të mirë në jetë të vija në BRSS.
Është e pa mundur të gjesh njërës të cilët e kanë në shpirt dashurinë gjenetike për të huajin,
që janë në gjëndje ta ndiejnë hidhërimin tënd si të tyre.
Në këtë natë të qetë qershori mua pas këngës m’u ndryshua gjëndja shpirtërore dhe
po e shikoja me dashuri mejdisin e rrethit të Moskës dhe më dukej vehtja i lumtur kur nuk
ke nevojë për as gjë tjetër.
Ndryshimin tim shpirtëror e dalluan të gjithë të pranishmit. Silvikultori u ngrit dhe ju
lut Lenës që të ma dhurojë mua atë pllakë gramafoni. Lena ju përgjigj, që ajo për atë qëllim
e pruri diskun e gramafonit.
85
Për një kohë të gjatë tingëllonin këngët shqiptare në pyjet e Talldëmit, në të njëjtën
kohë rreth tavolinës u zhvlluan debate të ndryshme dhe përsëri m’u lutën t’ju a tregoj
historinë e ardhjes time në BRSS.
Mbas tregimit njëri nga të pranishmit u shpreh se Selmani për të ardhur në Bashkinin
Sovjetik ka kryer vepër heroike. Mandej filluan kujtimet e të pranishmëve mbi represionin
kanë pësuar të afërtit e tyre gjat kohës së Stalinit.
Në orën 24 të gjithë antarët e ekspeditës u ndanë dhe shkuan për të fjetur.
Në mëngjes në orën 6 u ngritem dhe pas mëngjezit shkuam në pyll për vendosjen e
provave sipërqafore.
Mëngjezi ishte i kthjellët dhe me diell, por në pyll ishte akoma ftohët, Vesa e
mëngjezit nuk kish arritur të thahej, fletët e shkurreve dhe të barit huk ishin tharë akoma,
dhe në të gjithë pyllin të ndriçuara nga rrezet e diellit që depërtonin mes degëve të pishave
dhe hormoqëve ndritënin si rruasza mbi qylymin e gjelbër pyjor.
Këjo bukuri përrallore m’i largoi mendimet e zymta, dhe më lindi dëshira të mos
ndahem kurrë me pyllin rus.
Mendimet e mia të gëzushme m’i preu urdhëri i Viktor Vasiljeviçit.
Merrni të gjithë sopatat dhe filloni të pastroni vijat e kufirit të provës përfaqësore. Me
një herë filloi puna. Si «maço» i vërtetë filloi ti priste shkuret Gera, ishte e veshtire të
konkuroje me të. Pa dijeni dhe eksperiencë priste vetëm Tedejevi.
Puna në provat sipërqafore do preçizion të madh, sepse ato mbeten për vëzhgime
të vazhdueshme. Që të mbeten të fiksuara në çdo vënd të provës sipërqafesore vihen nga
katër shtylla të posaçme, në «faqen» e të cilave shkruhet № i parcellës dhe № i provës
sipërfaqesore
86
Të tilla shtylla përgatiten dhe ngulen në thellësi 0,5 metra nga punëtorë të
specializuar me çmim të posaçëm.
Viktor Vasiljeviçi propozoi që këtë punë ta bëjmë ne dhe parat e provave ti harxhojmë
për të blerë ushqime për ekspeditën. Me këtë propozim të gjithë ranë dakord.
Me naivitetin tim mendova se me parat e tepërta që do marrim do e përmirësojmë
racionin, por mbas mbarimit të ditës së punës me ato para blenë vetëm verë dhe vodkë.
Darka e tretë gjithashtu koloi duke pirë verë dhe vodkë. Më terjaqitë për vodkë ishin shoferi
Vasili dhe tekniku i ri Tedejev, të gjithë të tjerët pinin normën e duhur.
Mbasi kryem punën në Talldëm, ekspedita jonë u nis për në ndërmarjen pyjore të
Vollokollamsit. Pyjet e ndërmarjes pyjore të Vollokollamsit ishin më produktivë se ata të
Taldëmit prandaj vendosja e provave sipërfaqore ishte më e lehte dhe më e këndëshme
Mbasi mbaruam provat në Vollokollams u nisëm për në ndërmarjen pyjore të
Mozhajskit, qëndruam në ekonomin pyjore të Glazovskit e shtrirë në bregun e liqenit me
uje pishëm të Mozhajskit me vënde të mrekullueshëm për pushim. Gjat rrugës dilnin
panorama që dukeshin sikur shikoje panot e Levetanit ose Shishkinit.
Sapo zbritëm nga makina Viktor Vasiljeviçi më ftoi të shkojmë bashkë në kabinetin
e silvikultorit. Kur hapa derën pash se punonte, Ljosha Saveljev shoku im që kishim
87
studjuar 5 vjet bashke në institutin e pyjeve, i cili sa po më pa u çudit pa masë dhe i
emocionuar foli: Selman nga qielli zbrite në pyjet tanë?
Si është e mundur që ndodhe në Bashkimin Sovjtik?
Unë u gëzova kur pashë Aljoshën dhe i thashë se erdha nga Shqipëria dhe punoj në
ekspeditën e Viktor Vasiljeviç Stjopinit. Takimi me Ljoshën ishte sa aq i pa pritur, po aq
dhe i gëzueshëm për të dy.
Nga tregimet e Ljoshës mësova, se pas mbarimit të institutit atë e kiahin emëruar
silvikultor në këtë ekonomi pyjore, se ai u martua me shoqen e Susanës – Martën, ajo
punon tani zëvëndës silvikulturore po në atë ndërmarje. Ata rritnin vajzën e tyre te bukur
tre vjeçare.
Gjat kohes të takimit me Loshën në kokën time u rrutullua një numur i madh
kujtimesh. Unë kujtova ditën e ceremonis të martesës tonë në institut, se si gëzohej shoqja
e saj Marta dhe gjittë shokët që studionin me mua dhe me Susanën, me çfarë dashurie e
vërente Susanën shoqia e saj. Kish ndodhur që pikërisht në ceremonin e dasmës tonë u
njhën Aljosha me Martën dhe mandej u martuan. Ljosha filloi të më pyes mua për Susanën
dhe familjen time.
Gjatë bisedimeve tona, antarët e ekspeditës u njohën me ambjentin e vëndit dhe
zgjodhën vëndin më të mirë për të fjetur. Aljosha e aprovoi vëndin e zgjedhur.
Aljosha, kur dolëm nga zyra, n’a propozoi të ndezim zjarr dhe të ziejmë supë prej
peshku të freskët, sa po të zënë në liqen.
Gat kohës që punuam në ekonomin pyjore të Gllazovskit unë u strehova te Ljosha
dhe isha i mbështjellë me dashurinë dhe kujdesin e të zotëve të shtëpisë.
Mbas pune binim në kujtimet e jetës studenteske. Unë i mësova nga Aljosha fatet e
të gjithë studentëve të kursit tonë.
Mbas Mozhajskit shkuam për të punuar në ekonominë pyjore të Bellozerskit të
ndërmarjes pyjore të Kashirit.
Për herë të parë gjat ekspeditës ne na rregulluan për të fjetur në shtëpin e miqve me të
gjitha komoditetet.
Të nesërmen, pas mëngjezit, heret shkuam të vendosim provat sipërfaqsore që na i
rekomendoi silvikultori.
88
Pyjet e Bellozerskit, sidomos në ato parcela ku ne punuam, të mahmitnin me bukurinë
e tyre. Pyjet e pishës ishin të mirëmbajtur dhe të pastër, që kur futeshe në ta shpirti të
kënaqet.
Si pas shkencës silvikulturre të shkencëtarit të famëshm Rus Geopgi Fëdoroviç
Morozov – pylli nuk është rritja e thjeshtë e drurëve pyjorë, por një botë me drurë pyjorë
ku influencojnë te njëri tjetëri duke krijuar fenomene të tjera, të cilat nuk ekzistojnë dhe
nuk ngjajnë në drurët pyjorë që rriten të vetmuar.
Prandaj si pas G.F. Morozovit, pyll quhet një bashkim i drurëve pyjorë, tek të cilët
dallohet jo vetëm influenca e drurëve te njëri tjetëri, por dhe influenca e tyre mbi tokën
dhe atmoaferën.
Kur ecja nëpër pyjet e Bellozerskit kujtova si e karaktizojnë Gjermanet pyllin.
Në pyjet e pishës njeriu e ndien veten si në tempullin e Zotit, kudo rregull natyror,
pastërti dhe bukuri, mbetet vetëm të ngresh duart nga Zoti dhe të falesh.
Në pyjet e mështeknës e ndien veten si në pallat të çelebrimit, të ndritshëm dhe alegro
ku të lind dëshira të martohesh.
Vetëm në pyjet e errët të hormoqit e ndien veten si në bueg, ku mund të të lindë dëshira
të varesh.
Në Rusi i njohin këto thënie, por shumë rrallë janë ata që e dinë se ato janë shprehje
Gjermane.
Në fund të shtatorit, mua për herë të parë më pruri fati të ndodhem në pyll llari.
Pylli i mrekullueshëm prej llari bëri tek unë përshtypje të thella. Halat e llarit, në atë
kohë kishin ngjyrë të verdhë floriri, kurse shtresa e pyllit ishte aq e butë, sa të lindte
përshtypja se ti ecën mbi një qylym të butë. Trungjet e llarit me ngjyrë gri të pastër deri
në majë të drejtë dhë shumë të lartë.
Ata në moshën 50 vjeç dukeshin si trungjet e pishës 100 vjeçare.
Ky pyll i mrekullueshm deri më sot më del përpara syve dhe nuk do t’a harroja për
gjithë jetën. Në pyjet e Bellozerskit vendosëm gjashtë prova sipërfaqore. Mbas proves të
gjashtë vendosëm të bëjmë darkën e ndarjes, dhe për këtë qëllim i lamë në kuzhinë tre
gratë dhe shoferin.
89
Kur u kthyem në shtëpi, darka ishte gati. Tavolina ishte e shtruar me plot gjëra të
shijshme, në tavolinë kishte bile dhe buterbrode me hajvar të kuq, një tortë të madhe në
mes dhe një shumicë shishesh me shampanje dhe vodkë. Duke e parë një tavolinë të tillë
Viktor Vasiljeviçi pyeti, për çfarë rasti e keni shtruar këtë tavolinë?
Përgjigjija qe e tillë. Sot inxhinjerja jonë Natasha i mbushi 25 vjet. Ajo vendosi t’a
festojë jubileun e saj me ekspeditën dhe shoferi me gjithë qejf shkoi në Kashirë dhe bleu
gjithë çka që porositi Natasha.
Mbasi mbaroi mbrëmja Viktor Vasiljeviçi urdheroi gratë që ti fshehin të gjitha
shishet e vodkës dhe shampanjës që mbeti, që në mëngjes të mos pijë as njëri dhe
sidomos shoferi. Nesër shkojmë në ndërmarjen pyjore Solneçogors dhe do bëjmë
rrugë të gjatë mbi 200 kilometra.
Në Solneçogorsk përveç provave që do vendosim duhet të dorëzojmë në
laboratorin e analizës të tokës të Sollneçnogorsit elementat nyjorë të tokës që kemi
mbledhur në për ndërmarjet pyjore për analiza kimike dhe fizike.
Mbasi pimë nga një çaj të fortë, në mënges heret ngarkuam plaçkat në makinë dhe
u nisëm për rrugë të gjatë. Por nuk kaluam as një kilometër, kur makina filloi të bëjë
zigzake dhe gati sa s’u rrëzuam në kanal. Viktor Vasiljeviçi filloi të bjerë me grushte
mbi kabinë deri sa u ndalua makina. Kur hapi kabinën, e pa shoferin të pirë tapë. Afër
tij qëndronte një shishe vodke bosh. Mezi e nxori nga kabina dhe me ndihmën e
shokëve i ngritën në kamion. Viktor Vasiljeviçi e mori timonin në duart e tij dhe na çoi
deri në rrugën kryesore dhe qëndroi. Më tutje ai na tha se nuk mund ta drejtojë makinin
se nuk ka kartën e shoferit, prandaj do presim që të na rimorqojnë ndonjë maqinë. Nuk
kaluan as pesë minuta, kur e biseduam me shoferin e një kamjoni që shkonte për në
Moskë të na rimorqojë. Pas tre orësh erdhëm te ndërtesa e ndërmarjes pran Bashkimore
«e Mbarështrimit». Viktor Vasiljeviçi me një herë shkoi tek përgjegjësi i ekspeditës i cili
n’a prezantoi shoferin e ri. Vasili mbeti në Moskë.
Po atë ditë të premten në darkë mbirrtëm në ndërmarjen pyjore Solniçnogorsk, e cila
ndodhej afër stacionit të trenit Povarovo. Neve na priti Genadij Sergejeviç Poljakovi –
përgjegjësi i laboratorit të analizave kimike të tokës. Ai menjëherë mori provat e tokave
që i prumë dhe na tregoi vëndin e gjumit.
90
Ju lutëm të qëndrojë me ne për bashkëbisedime dhe të hamë darkën bashkë.
Gjat bisedimeve Genadi Sergejeviçi e kuptoi sa të lodhur jemi dhe n’a propozoi që
të shtunën dhe të dielën të pushojmë. Unë po ju pregatit banjon ruse të shtunën për gratë
dhe të dielën për burrat. Ne të gjithë u gëzuam se kishim kohë pa bërë pushim dhe pa u
larë në banjon ruse.
Biseda me Genadi Sergejeviçëm vazhdoi deri në orën 24. Genadi Sergejevi, njeri me
dituri dhe eksperiencë të madhe, na dha shumë këshilla për mbëledhjen dhe përpunimin e
materialeve të ekspeditës. Pa u kuptuar gjat darkës dhe bisedimeve u pinë pesë shishe
vodke dhe tre shishe verë.
Në mëngjes gratë përgatitën mëngjezin dhe e zgjuan Viktor Vasiljeviçin. Ai u mundua
të zgjonte të tjerët, por as njëri nuk e ngriti kokën nga jastëku.
I pari u ngrita unë.
Mezi u ngrita, e ndjeja vehten të këputur, në gojë kisha një farë hidhërimi.
Ja thashë gjëndjen time Viktor Vasiljeviçit ai mu përgjigj: Pimë shumë o vëlla, shyqyr
që sot e nesër nuk do punojmë.
Më dha katër rubla dhe më urdhëroi të shkoj në dyqan dhe të blej një shishe vodke, të
pinë djemtë nga pak që të mos u dhëmbë koka gjat ditës.
Ishte java e parë e Tetorit, dhe koha ishte e mrekullueshme, dielli i mëngjezit e bënte
akoma më të bukur natyrën shumë ngjyrëshe të Povarovos. Fletët e verdha të mështeknave
që rriteshin afër rrugës e kishin mbuluar rrugën si me një çarçaf të verdhë. Panjat dhe
krategusat shumë ngjyrëshe i jepnin mejdisit një pamje përrallore. Sa po dolla në ajrin e
pastërt mua mu muarn mëntë, jo shumë larg dyqanit u pengava nga një shkurre dhe u shtriva
për toke. Në këtë moment afër meje kaloi një grua e cila tha me neveri: Nga vodka si rusët
dhe shqipëtarët nga njërëz, kthehen në derra.
Zëri i saj tingëlloi në veshet e mi si alarm ushtarak, kur duhet të veprosh shpejt e shpejt.
Në këtë moment unë mendova që në rusi mua nuk më njohin si shqipëtar, por jo si Selman,
dhe me veprat e mia unë turpëroj Shqipërinë.
U ngrita, shkova në dyqan – bleva vodkën.
Kur u ktheva në ekspeditë tavolina ishte shtruar për të ngrënë mëngjezin, mbi
tavolinë ishin pjatat të mbushura me kashë, dhe disa pjata me sallam. Të gjithë prisnin
91
mua dhe sapo erdha u ulën rreth tavolinës dhe e filluan nga vodka. Kur erdhi radha
tek unë, refuzova të pi. Që prej kësaj dite, për tre vjet me radhë nuk vura vodkë në
gojë.
Dy ditë . të shtunën dhe të dielën, pushuam për mrekulli. Të shtunën përgatitën
banjon për gratë, të dielën për burrat. Unë pata një kënaqësi të rrallë nga avulli
dhe era e banjës dhe e ndjeva veten si në fëmijëri.
Sipas zakoneve ruse pas banjës duhet të pish të paktën njëqind mililitër vodkë.
Kur mbarum banjën unë refuzova kategorisht të pija, u ngrita nga tavolina dhe
dola për shetitje duke dëgjuar këngën e zogjve dhe duke u mahnitur me lulet e
livadheve.
Mbasi mbaruam të gjitha provat sipërfaqore në Solneçnogorsk, u kthyem në
ndërmarjen e mbarështrimit ku n’a dhanë rrogën për katër muaj.
U ktheva në shtëpi,aty më priti Vera Vlladimirovna, Kur më pa mua të
shëndoshë dhe alegro – u gëzua shumë dhe filloi të më pyeste mbi punën tonë në
pyll. Mbas bisedës të përzëmërt me vjehrrën u nisa për në kopshtin e fëmijëve të
marrja Pavlin. Kur u kthyem, Susanna ishte në shtëpi, por nuk shprehu as një
emocion nga takimi me mua. Vetëm kur i dhashë rrogën për katër muaj në dorë, në
fytyrën e saj u duk një farë gëzimi.
Të nesërmen filloi jeta ime e zakonëshme; Çdo ditë çoja Pavlin në kopsht, shkoja në
punë dhe merrja djalin nga kopshti i fëmijëve. Me gjithëse përpjekjet ishin drejtuar në
përmirësimin e marrëdhënjeve të mia me Susanën; prapseprapë ato bëheshin çdo ditë e
më të këqija. Shpesh konfliktet ndodhin pa as një shkak.
Një ditë më njoftoi se do ndahesh nga unë, sepse ti je spiun shqiptar dhe ajo nuk do
që për mua të vuaj edhe Pavli.
Unë isha gati të çmëndesha. Nuk e kuptoja çfarë po ndodhte me Susanën. U mundova
të bisedoj me të, nga i lindën të tilla mendime, pse ajo donte t’a linte djalin pa baba kur ne
e donim njëri tjetrin shumë? Ajo nuk më jepte as një përgjigie ngrihej nga kulltuku dhe
mbyllej në dhomën e fjetjes. Me gjithë atë unë nuk e humbasja shpresën që marrëdhëniet
tona do rregulloheshin.
Por jeta e zgjidhi shpresën time ndryshe.
92
Një ditë, pas një kohflikti të radhës, kur Pavli ishte në gjumë, me një brutalitet të ashpër
Susanna bërtiti: Zhduku nga shtëpija e ime – shko ku të duash.
Unë dola nga shtëpija, nuk dija ku të shkoja, hipa në tramvaj dhe shkova ta kaloj natën
në stacionin e trenit Jarosllaskaja. U ula në një karrike dhe në kokën time mu çfaq para syve
gjithë jeta, dhe për herë të parë e ndjeva veten njeri pa fat, i huaj dhe i vetëm.
Nuk e kuptova se si u rashë në dyshim dy burrave që shetisnin nëpër sallë, qëndruan
afër meje dhe më kërkuan pasaportën, unë i pyeta me ç’të drejtë doni t’ju tregoj pasaportën,
ai kryesori nxori librezën e kuqe ku ishte e shkruar oficer i sigurimit. Unë u dhashë
pasaportën person pa nënështetësi për të huajt. Ata më urdhëruan të shkoja me t’a.
U ngjitëm në katin e dytë të stacionit dhe u futëm në një dhomë të vogël ku ishte një
tavolinë me disa telefona mbi të, disa karrike dhe një kultuk; më urdhëruan të ulem dhe
filluan pyetjet se si u ndodha në stacion dhe në BRSS. Unë u’a shpegova ç’ndodhi me mua
dhe në fund u thashë që nesër në mëngjes do shkoj në organet e punëve të brëndëshme të
më lejojnë të largohem nga BRSS.
Më dëgjuan me vëmëndje, mandej bënë disa telefonata dhe më thanë që juve nuk ju
lënë të ikni nga Bashkimi Sovjetik, dhe më këshilluan që nesër të bëja lutje për t’u ndarë
me gruan, mandej të ndani dhe shtëpinë.
Në Moskë ka mbi se dy milion gra të pa martuara dhe të ndara, jemi të sigurtë se do
gjësh grua që do të të dojë dhe do të dhurojë aq fëmijë sa je në gjëndje t’i ushqesh. Mandej
më propozuan sonte të flë në kulltuk, nesër në orën shtatë do më zgjuanin ata.
Për një kohë të gjatë nuk po më zinte gjumi, i mbetur vetem me mendimet dhe dhëmbjet
e mia, nuk e parashikoja dot se si mund të ndahesh me gruan dhe me djalin tim të dashur
dhe aq më tepër të ndaja shtëpinë, me ndarjen do prishesh lumturija dhe qëllimi i ardhjes
time t’i ndihmoja djalit dhe gruas të rronin mirë, të edukoja djalin me ndjenja patriotike për
Rusin, t’a njohte ta donte dhe të mburrej me Shqipërinë. Vetëm për këtë qëllim unë e
rrezikova jetën.
Nuk më kujtohet kur më zuri gjumi.
Në mëngjes në orën shtatë ashtu si më premtuan më ngritën nga gjumi, i falënderova
mikpritësat dhe shkova në bufen e stacionit të haja mëngjezin mandej u nisa për në punë.
93
Kur u ktheva nga kopështi me Pavlin e mora vesh që Vera Vlladimirovna qysh në
mëngjes iku për të jetuar te Gala që t’i shërbente mbesës tetë vjeçare të lindur me sëmundjen
dawn.
Çdo mbrëmje në shtëpi bashkë me Susanën kthehej në xhenem, shumë shpesh
mbaronin me skandale. Tani unë për Susanën nuk jam ai që isha dhe çdo veprim i imi atë e
nevrikoste.
Tani unë flas jo si më parë, haja ndryshe, ecij për çudi, bile dhe dhëmbet nuk i laj si
duhet. Nga detyra si grua ajo më refuzoi. Nuk dija si tja bëja hallit. Në punë më këshillonin
të ndaheshim. Unë rashë në gërthë kurth
FATI I SHKRUAR NGA ZOTI
Fati i çdo njeriu, si duket, është i shënuar që kur jemi në bark të nënës, nga Zoti dhe
ta ndryshosh fatin nuk është e mundur. Në një ditë Janari të vitit 1965 Sanisllav Grigorjeviçi
m’u lut të marr pjesë në shtëpin e Shkencës dhe teknikës për të dëgjuar leksionin e
profesorit Valentin Grigorjevç Njesterovit mbi Pyjet e ardhëshëm.Në sallën e konferencës
ishin ulur afro 50 veta, dhe sa po u futa Valentin Grigorjeviçi më shikoi me vrejtje, me gjithë
që ishim takuar në vitin 1959 më njohu, u ngrit nga karrikija dhe më takoi, u përshëndet me
mua dhe me një herë më pyeti – si është e mundur që ndodhesh sot në Moskë. Unë ju
përgjigja se me dy fjalë nuk mund të përgjigjem. , është histori e gjatë, – ai m’u lut të
vijoja bisedën me të pas leksionit.
Leksionin e dëgjova me interes. Për herë në BRSS rekomendohej metodika e
optimizimit të përbërjes të kulturave pyjore, që të mos përcatohet me mëndje dhe
intuitë sipas eksperiencës, por në baza të metodave ekonomiko-matematike.
Mua kjo metodë më ngalli interes, përveç kësaj më lindi dëshira të punoj nën
drejtimimin e Valentin Grigorjeviçit.
Mbas leksionit unë mbeta vetem me Valentin Grigorjeviçin dhe j’a tregova gjithë
historinë e ndodhjes time në BRSS. Mbas tregimit tim ai tha : shyqyr Zotit që mbete i
gjallë, problemet e tjera do rregullohen. Mandej më pyeti çfarë përshtypje të bëri leksioni.
I thashë se shumë gjëra nuk i kuptova, por vetë ideja është interesante – unë gjat gjithë
jetës e kam dashur dhe e dua matematikën, dhe mua më lindi ideja të punoj në këtë
drejtim dhe nën udhëheqjen tuaj. Ai më rekomendoi të bëj gati të gjitha dokumentat për
94
t’u pranuar në aspiraturë në katedërën e silvikulturës të akademisë bujqësore Timirjazev të
clën e drejtonte ai. Si referat mund të paraqitni artkullin tuaj “Pyjet e Shqipërisë” të
botuar në revistën Ekonomia pyjore në vitin 1960.
U gëzova me shpresë, se pranimi i im në aspiraturë do të jetë surprizë për Susanën
dhe mundet të rregullohen marrëdhëniet tona familjare dhe jetësore.
PRANIMI NË ASPIRATURË
Mbasi i përgatita të gjitha dokomentat, i dorezova në sektorin e aspiraturës të
Akademisë. Përgjegjësja e aspiraturës ishte e njoftuar për ardhjen time nga profesor V.G.
Nesterovi dhe me një herë i mori dokumentat, u njoh me dokumentat dhe më kërkoi t’i
jepja pasaportën. U njoh me pashaportën dhe më tha, me këtë pasaportë nuk kam mundësi
ti pranoj dokumentat, sepse jeni qytetar i një shtetit të huaj, në rast se dua të hyj në aspi-
raturë duhet të merrja nënështetësinë Sovjetike. Duhet të veprosh shpejt, po veprove
shpejt tha ajo , do t’a ruaj vëndin per ju.
Sapo dolla nga sektori i aspiraturës u nisa për në degën e Vizave dhe rregjistrimit
për të huajt, ku kërkova të më jepnin nënështetësinë Sovjetike. Pa më pyetur më dhanë
formularin e lutjes që t’a plotësoja, dhe pas 20 ditëve mora kartolinën ku më njoftonin
të shkoja në degën e rregjistrimit për të huajt duke pasur me vetë pasaportën për të
huajt dhe dy fotografi për pasaportën e re.
Kështu në ditët e para të Marsit të vitit 1965 u bëra nënështetas i BRSS.
Po atë u pranuan dokumentat e mia në degën e aspiraturës dhe më njoftuan, se provimet
e konkursit fillojnë në ditët e para të prillit, për vëndin tënd ka katër konkurentë, kështu që
duhet të përgatitesh mirë në provime më tha përgjegjësja e aspiraturës.
Më dhanë vërtetim për ndermarrjen time, ku thuhej se ndërmarja është e detyruar t’i
japë leje një muajore për të dhënë provimet në aspiraturë.
Provimet që duhet të jepeshin ishin silvikultura, fillozofia dhe gjuha e huаj. Një muaj
në bibliotekën e Akademisë u pregatita per provimet dhe ajo kohe kaloi si një ditë duke
lexuar literaturë të ndryshme dhe duke ëndërruar për të ardhmen.
Të gjitha provimet i dhashë shkëlqyeshm, dhe sipas vleresimit më pranuan ne
aspiranturë në katedërën e silvikulturës me rrogen 100 rubla në muaj.
95
Atë ditë unë shpejtoja të merrja Pavlin nga kopështi dhe të gëzoja gruan me lajmin
e mirë. Në shtpi Susanën e gjetëm të nevrikosur dhe lajmin e pranimit tim në aspiraturë e
priti pa dëshirë. Ajo filloi të më qërtonte, pse nuk u këshillova me të kur vendosa të hyj
në aspiraturë.
Ajo ishte kundra hyrjes time në aspiraturë sepse per tre vjet me radhë do rrojmë në
varfëri, me rrogen 100 rubla në muaj.
Përveç kësaj Susanna shprehu bindjen e plotë se të tillë idiotë si unë nuk jane në
gjëndje ta mbrojnë disertacionin. Sherri vazhdoi për një kohë të gjatë dhe mbaroi me
informacionin që ajo sot dha lutjen në gjyq për t’u ndarë me mua.
Ky qe helmi me i tmershëm për mua. Ajo kërkoi nga unë vertëtim që isha dakord të
ndahesha. Nuk e përmbajta dot vehten, fillova të bërtas dhe isha gati sa ta qëlloja me
grusht, u permbajta kur pashë në syt e Pavlit frikë.
Susanna po ashtu e pa gjëndjen time të keqe, mori djalin për dore dhe të dy u mbyllën
në dhomën e fjetjes. Kur mbeta i vetëm e parapashë jetën që më pret mua me Susanën.
Vetëm më mbante shpresa se në Rusi unë nuk jam i vetëm, njerëzit e mirë mua më
shoqërojnë kudo dhe do më ndimojnë të rregulloj jetën.
Në mëngjes i thashë Susanës të më diktojë përbajtjen e vërtetimit që do nga unë.
Sa po mbrijta në katedër shkova në kabinetin e profesorit dhe ja thash të gjithë historin e
djeshme, më dëgjoi i tronditur dhe me dhimbje. Dola nga kabineti dhe u ula në vëndin
tim te punës.
Nuk kaloi dhe gjysmë ore kur Valentin Grigorjeviçi më thirri në kabinet dhe më
njoftoi se për tre vjet do jetosh në konviktin № 3 të aspirantëve të akademisë rreth 15
minuta më këmbë larg nga katedra. Në konvikt më rregulluan në katin e tretë në dhomë
ku flinin dhe tre aspirantate tjere, më dhanë edhe lejen e kalimit. Mandej shkova në
sektorin e kuadrove ku më vërtetuan firmën në kërkesën e Susanës dhe u nisa për në
kopsht të merrja Pavlin.
Duke pritur ardhjen e Susanës unë i mblodha plaçkat e mia në një valixhe të vjetër
dhe sapo erdhi ajo e pyeta, gjat kësaj kohe vendimi yt nuk ka ndryshuar, përgjia qe
negative. Atëhere kur u binda që Pavli nuk më shikonte kur të largohesha, mora valixhen
dhe shkova në konvikt.
96
Në konvikt u njoha me të tre aspirantat që banonin në dhomë nga të cilët: Levi
dhe Zinovi Zhivitskij, ishin vëllezër – nga Ukraina, Levi vëllai i madh, aspirant i V.G.
Nesterovit, Zinovij aspiranti profesorit të katedrës V.P. Timofejevit dhe i treti Gjeorgji
Xhurmanskji Bullgar aspirant i profesorit N.N Timofejevit përgjegjësit të katedërës të
seleksionimit dhe gjenetikës.
Pas prezantimit të tyre u prezantova unë.
Më quajn Selman Lameborshaj, me nacionalitet Shqiptar, jam aspirant i V.G.
Nesterovit.
Të zotët e dhomës, për nderin tim, e shtruan tavolinën me ç’kishin dhe vazhduam
njohjen me njëri tjetërin më me detaje.
Gjat kohës që jetova në konvikt, gjithmon shkoja i pari në katedër, gjë që i pëlqente
profesorit. Ai më shikonte me çfarë entusiazmi punoja.
Në një nga ditët më ftoi për të shqyrtuar metodën e mbledhjes së informacionit të
duhur për zgjidhjen e temës.
Valentin Grigorjeviç u bë për mua burim i ujit të pishëm në shkretëtirë, tek ai unë
gjeta babën dhe shokun tim të shtrënjtë; ai nxiti te lindëte tek une dëshira për t’u marrë me
shkencën pyjore. Mund të them me krenari – ai ishte pedagog dhe psikollog i lindur nga
Zoti. Ai shumë shpejt e njohu karakterin, zgjuarsinë dhe dëshirën time për të punuar, m’i
tregoi shumë mirë orientimet e reja dhe asnjëherë nuk harronte të më lavdëronte për çdo
sukses të arritur, fakt që mua më pëlqente dhe më frymëzonte.
Valentin Grigorjeviçi shumë më parë dinte zgjidhjen teorike të çdo problemi të pyjeve,
gjë që të mbronte nga hapat e kota në kërkime dhe të fuste besim dhe fuqi për të punuar
në shkencë.
Në atë kohë ai më këshilloi që të shkoja në zyrën e drejtorisë së pyjeve të Moskës, të
cilët ishin drejtuesit e mbarështrimit të ndërmarjes “Pylli rus “ dhe të interesohesha për
informacionin që më duhej për shkruarjen e disertacionit.
Sapo hapa derën e kabinetit që më rekomenduan, pashë shokun e kursit të institutit të
pyjeve Anatolij Judin. Ky ishte takim i pa pritur, dhe që të dy u gëzuam si fëmijë.
Për një kohë të gjatë vazhduan bisedat tona.
Anatoli u interesua për fatin e shokut tonë Dhimitër Jançes.
97
Më në fund si i çuditur më pyeti si u bë e mundur të jesh në Bashkimin Sovjetik në
kohën kur nuk kemi marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë.
Unë ja tregova me detaje gjithë rugën që bëra nga Shqipëria deri në Bashkimin
Sovjetik.
Anatoli më tregoi detyrën e tij dhe më tha që problemin tim mund t’a zgjidhë dhe
vetë, por para zgjidhjes së problemit dua që ti të takohesh dhe me një shok tëndin që disa
ditë më parë më pyeti? Si jeton vallë partizani ynë shqiptar në Shqipërinë e sotme.
Gjat kohës të jetës studenteske vetën Aleksandër Mihajlloviç Borodini, nga dashuria
dhe shoqëria më fliste mua Partizani Shqipëtar, dhe siç doli ai ishte përgjegjësi i
ndërmajes të pyjeve të Moskës.
Pa trokitje Anatoli e hapi derën e kabinetit dhe foli: "Aleksandër Mihajlloviç pa
shiko kë të prura", – dhe unë për disa minuta u ndodha në pushtimin e tij të fortë.
Nuk e di si reagon çdo njeri në të tilla situata të pa pritura,por mua nga gëzimi m’u
mbushën sytë me lot dhe gjuha sikur mu trash, dhe nuk munda të shqiptoja as një fjalë.
Aleksandër Mihajlloviçi e kuptoi gjëndje time dhë më dha një godë ujë.
Mandej më shikoi me vrejtje dhe tha Selmani nuk ka ndryshuar, vetëm kaçurrelat i
kanë rënë. "Kaçurelat ja dogji plumbi kur kaloi kufirin ", – i tha Anatolij, dhe deri sa unë
nuk ishja në gjëndje të flisja Anatolij i tregoi Borodinit të gjitha peripecitë e jetës time
në Shqipëri. Më në fund i tregoi shkakun e arddhjes time në ndërmarje dhe i tha se ai
është aspirant i Valentin Grigorjeviçit.
Aleksandër Mihajlloviç u gëzua nga ky lajm, dhe tha që dhe ai është aspirant me
korispodencë i Nesterovit, vitin tjeter ka për ta mbrojtur disertacionin.
Mandej u interesua si quhet tema e disertacionit tim. "Optimizimi i përbërjes të
kulturave pyjore të Pyllit rus " I thashë unë. Ai u kthue nga Anatolij dhe i tha, që disa
ditë më parë pati një bisedim me I.P. Seperoviçin, kryeinxhinjerin e "Sojuzgiproleshozit".
Ai shprehu dëshirën që t’ju ndimojmë në gjetjen e organizatës për tu optimizuar përbërjen
e pyjeve të ardhëshëm të ndërmarjes pyjore "Pylli rus ", prandaj qysh sot mund të lidhim
kontratë për dy vjet me katedërën e silvikulturës të Akademisë Timirjazev që të
projektojë pyjet e ardhëshën në çdo lloj toke të ndemarjes “Pyjet Rusë”.
98
Mbas mbarimit, projekti do shqyrtohet në këshillin teknik të institutit
Sajuzgiproleshoz, dhe mbas aprovimit zbatohet në praktikë.
Dua të shtoj tha Aleksandër Mihajlloviçi se Selmani gjat këtyre dy vjetëve, përveç
rroges do marrë dhe 120 rubla në muaj nga tema.
Janë të rrallë ata, kujt Zoti u bie të tillë fat tha Aleksandër Mihajlloviçi.
I pajisur me ndimën e shokëve të mi me plane “Napolone” u ndava me ta duke marrë
me vete të gjithë formularët e duhur për të lidhur kontratën dhe u nisa t’ja them rezultatet
e bisedës profesorit. Brënda një jave kontrata u nënëshkrua si nga Akademia dhe nga
ndërmarja pyjeve të Moskës.
Në ditët e para të Korrikut unë mora shperblimin dhe rrogën nga tema dhe vendosa
të shkoj tek Pavli icili më telefonoi dhe më njoftoi se donte të takohej me mua. Derën e
shtëpisë e hapi Susanna, ftohët , u përshëndet me mua, unë doja të takoja sa më shpejt
Pavlin. Unë e pushtova dhe e putha djalin me dashuri. U ulëm në kulltuk dhe fillova t’i
tregoj djalit mbi jetën në konvikt, për stadiumin që është afër konviktit, për prospektin
prej Llari, që në vjeshtë merr ngjyrë të verdhë floriri, për dushkun që e ka mbjellë Pjetri
i parë mbi 300 vjet më parë. Pavli më dëgjonte mua me vëmëdje, dhe më bënte shumë
pyetje.
Susanna merrej me punët e saj dhe dukej sikur nuk i bënte përshtypje ngrohtësia
ndërmjet djalit dhe babait.
Pa pritur ajo e pyeti Pavlin. Pavli të pëlqen ty të jetosh me babain në konvikt. Djali
pa u meduar j’u përgjigj pozitivisht. Pas fjalëve të Pavlit përsëri filloi një skadal i ri.
Susanna filloi të shajë Pavlin i cili i trëmbur nga bërtitjet nënës afrohej afer meje dhe
nuk e kuptonte shkakun e fajit të tij.
Si me urdhër ushtarak më tha që t’a marr me vete kulishin shqiptar dhe të dy të
zhdukeni nga shtëpia e saj.
Mua nuk më mbeti gjë tjetër, mblodha plaçkat e Pavlit në një rrjetë të madhe dhe
bashkë me djalin u nisëm për në konvikt. Atë ditë unë e kuptova që Susanna është e
sëmurë nga psiqika.
Prej kësaj dite Pavli jetonte me mua. Kur do binim të flinim në krevatin tim të
ngushtë, Pavli më qetësoi duke më thënë, që ai flë shumë i qetë, do kthehem nga muri
99
dhe nuk ke për ta ndier që flëmë bashkë. I tronditur nga fjalët e tij e putha disa herë dhe
i thash, flij shpirti i babit sa më shpejt, nesër do ngrihemi herët, kopshti është larg nga
konvikti dhe na duhet kohë e gjatë në udhëtim.
Gjat tre muajve, që Pavli jetonte me mua, Susanna nuk telefonoi asnjëherë, dhe
nuk u interesua si jetojnë djali me babanë në konikt. Vetëm, një javë para ditëlindje së
saj, nga fundi i shtatorit, vajti në kopsht për të marrë djalin.
Unë i kisha porositur edukatoret, që pa lejen time të mos t’ja jepnin djalin ndonjë
tjetëri. Prandaj Susanës i refuzuan t’i jipnin djalin, aq më tepër që Pavli i tha nënës të
presim babain dhe të tre të shkojmë në konvikt. Për Susanën këto fjalë e tronditën
psiqikën e saj dhe ajo filloi të bërtasë me histeri që as njëri s’ka të drejtë të mos j’a japë
djalin nënës, si duket është komplot kundër meje.
Më vonë filloi të ofendojë edukatoret me shprehje arrogante. Në këtë momeht
Drejtoria e kopështit thirri policinë. Kur dy poliët e çuan Susanën në postën e policisë
ajo i informoi ata që së shpejti do bëheni pishmënd që e prunë në polici, sepse unë jam
gruaja e revoulcionarit më të njohur Shqipëtar.
Kur policia më kërkoi dhe më ftuan të flas në telefonin e katedrës, më njoftuan, që
grun tuaj e kemi prurë në polici për ofendimin që u bëri punonjësve të kopshtit, unë u
çudita nga ky lajm dhe u thashë që sipas mendimit tim ajo është psiqisht e sëmurë,
duhet sa më shpej të thirni doktorin.
Në fund të bisedës i informova që ajo është ndarë nga unë dhe nuk është më gruaja
e ime.
Pyetje të tjera polici nuk më bëri.
Së shpejti e mora vesh që Susanën e shtruan në spitalin psiqiatrik me sëmundje
skizofreni.
Mbas një jave unë dhe Pavli shkum në spital të vizitonim Susanën.
Ajo kishte ndryshuar rrënjësisht. Dukej flegmatike, pa as një interes dhe emocion
që takoi djalin dhe ish burrin e saj.
Dukej që atë e kuronin me ilaçe qetësuese, si dukej për këtë shkak ishte pasive tek
çdo gjë. Kur e shikoi për një moment Pavlin me vëmëndje i dolën lotët nga sytë, dhe
100
kur u bëmë për të ikur më porositi mua që radhën tjetër t’i bie fotografin ku të dalim të
dy, me Pavlin.
Paveli vazhdoi të flërë me mua në konvikt.
Atë e donin të gjithë shokët e dhomës.
Dashurinë dhe kujdesin më të madh për të e kish Georgi Xhurmanskij.
Ai si baba me eksperiencë shumë herë më këshillonte se si ta edukoja djalin dhe
gjithmon më ndihmonte për të gatuar, në pastrim, bile merrte pjesë dhe në dëfrimin e
tij. Unë nga puna në aspiraturë dhe puna e përditëshme me Pavlin e ndjeva vehten të
lodhur, por dashurija dhe përgjegjësia për Pavlin më jepte energji të reja.
Pas vitit të ri më ftoi në kabinetin e tij rektori i Akademisë Ivan Semjonoviç
Shatillovi më njoftoi se Akademija mori një leje pushimi për fëmijë me afat të gjatë
në senatorium më të mirë të rrethit të Moskës në qytetin Zvenigopod. Më propozoi t’a
merrja unë për djalin. Atje do të kesh mundësi ta vizitosh kur të duash. M’a shpegoi
se kërkesën e bënë në saj të lutjes që shkroi Valentin Grigoreviç Nesterovi i cili i
përshkroi vështirësit e tua. Akademia është e interesuar të ketë kuadro të afta – e
mbylli bisedën Ivan Semjonoviçi, – të punosh për të shkruar dhe mbrojtur
disertacionin dhe në të njtën kohë pa pasur as një komoditet të rritësh djalin është
shumë e zorshme, mund të sëmuresh. Ne s’kemi të drejtë, të humbasim njerëzit e aftë.
Duke dëgjuar atë, unë nuk dija me ç’fjalë t’a falënderoja për këtë mirësi që më
bëri, me gjithë qejf e pranova propozimin e Ivam Semënoviçit.
Pavli këtë lajm e priti me të qarë, vetëm kur unë i premtova se do t’a vizitoja
sa herë që ai të dojë ra dakord. Kështu çdo të shtunë dhe të diel unë shkoja në
senatorium te Pavli, kur telefononte Susanna shkoja edhe tek ajo në spital.
Kur shkoja te Pavli e mësova vehten të mos dëgjoja çfarë flisnin rreth e rrotul në
vagonë, pa e humbur kohën kot shkruaja mendimet e mia mbi kontraten dhe
disertacionin.
E tillë punë e lodhëshme vazhdoi tetë muaj deri sa doli Susanna nga spitali,
madej e mora djalin nga senatoriumi dhe ja çova Susanës në shtëpi, kur u bë takimi i
tyre ai ishte i përzëmërt, unë u ndava me ta i qetë.
Tani Pali nuk rron më, ka katër vjet që ka vdekur.
101
Kur Pavli u rrit, me ngjante mua.
Pavli ishte njeri i dashur, dhe me ndjenja të shkëlqyeshme humori.
Mbas mbarimit të shkollës së mesme u pranua në punë në uzinën mekanike të
metropolit si frezator. Ai shumë shpejt e mësoi profesionin e ri, për këte flisnin rezultatet
e punës dhe të ardhurat që mirrte çdo muaj. Ai arriti kualifikimin më të lartë në punë. Pas
një viti e thirrën si rekrut dhe dy vjet ishte ushtar.
E bëri ushtrinë në Kaukaz në fshatin Kubaçi, atje ai përvetësoi dhe një profesion të
ri - përpunimin e sendeve te çmuara. Me mjetet e tij çuditeshin bile edhe specialistat e
njohur nga forma dhe bukuria që kishin. Mbas mbarimit të ushtrisë përsëri u rregullua në
punë në uzinën e parë, dhe shume shpejt u martua me vajzën minature bjondinke Marinën
dhe pas një viti u lindi vajza Julia.
Julia rritej fëmijë e dashur dhe e zgjuar, e donte Pavlin marrëzisht, në moshën
gjashtë vjeçe dinte të shkruante dhe të lexonte. Fantazitë fëmijnore të saj mua më
kënaqnin, mendova se atë e pret një e ardhëshme e mirë. Por për fat të keq për shkaqe të
ndryshme jeta e saj, shkoi në rrugë tjetër.
Pas katër vjetëve pas Julës, Marina i dhuroi Pavlit djalin që ja vunë emërin
Roman, ngjante nga pamja me Pavlin. Rritej i qetë dhe i dëgjueshëm, mbas mbarimit të
shkollës u pranua në kolegjin e medicinës, por nuk dallohej nga dëshira per të studiuar,
dhe nuk donte t’a detyronte vehten të punonte, kështu që e la disa herë kolegjin ,mandej
e pranonin përsëri po deri më sot nuk ka marrë diplomë të kolegjit të medicinës. Unë kam
dëshirë të zjartë, dhe ëndërroj që ai ta gjëjë rrugën e jetës.
Pavli ishte njeri krijues, si thonë njeri me duar të florijta, ç’ja shinte syri j’a bënte
dora, gjat një kohe u muar me përgatitjen e sendeve te çmuara dhe u’a dhuronte të afërme
të tij, filloi të merret me përgatitjen e thikave kaukaze, gjë që kërkonte një farë mjeshtërie
dhe praktikë, mbas tyre filloi te pregatitë pistoleta luftarake.
Procesi i prodhimit të pistoletës e zuri për shpirti sa, që ai harroi pasojat e prodhimit
të saj.
Pistoletën e parë dhe të fundit në vilën e shokut te vet ,shkuan ta provojnë në
saktësin e të qëlluarit, mbasi u bindën për preçizionin e saj Pavli iku dhe j’a la pistoletën
shokut i cili çdo ditë e provonte dhe gjitonët të shqetësuar nga goditje e shpeshta
102
deklaruan në polici. Po atë ditë e arestua Pavli dhe shoku i tij, të cilin më vonë e liruan.
Kurse Pavli do të gjykohej.
Kur dëgjova afatin që Pavli duhet të bënte në burg, kërkova fjalën dhe u luta të
mos e dënojnë djalin me burg, le ta dërgojnë në fabrikën e pushkëve në Tullë ku ai të
punojë pa rrogë dhe ti studiojnë aftësit e tija. Mundet në personin e tij do lindë një
Kallashnikov i dytë në Rusi. Gjykatësi qeshi me propozimin tim dhe Pavlin e dënuan
me dy vjet burg.
Deri sa Pavli ishte në burg, sipas mundësive, i ndimoja Marinës dhe fëmijëve, e
ndimoja dhe Pavlin në burg. Pas një viti Pavlin për punë të shkëlqyeshme e lejuan për
15 ditë të kthehetsh në familje. Kur u kthye nga burgu doktorët e nxuarën me bronkit
kronik dhe i dhanë vërtetim që Pavlit i duhej shërim stacionar. Pavli vërtetimin e dërgoi
në burg duke u kërkuar leje që të shtrohet në spitalin e Moskës, pëgjigjia ishte pozitive.
Duke qënë në spital afro një vit, atë e liruan nga burgu, kështu që ndënji në burg vetëm
një vit.
103
Mbas kthimit të Pavlit në shtëpi marrëdhëniet me Marinën u prishën, më në
fund ata u ndanë, nuk kaluan shumë kohë kur Pavli e la shtëpinë dhe shkoi të jetojë pa
çelebrim tek gruaja e ve Svjetllana Ivanova. Dua t’ju kujtoj se Marina deri më sot mba
mbiemërin Lameborshaj dhe me punën e saj mbiemërin e ka lavdëruar.
Pas vitit 1991 gjëndja ekonomike në Rusi ndryshoi, erdhi koha e tregut dhe
konkurencës. Çdo njeri mendonte si t’a rregullonte jetën dhe Pavli vendosi të marrë leje
të hapë mjeshtërinë e gomistit. Svjetllana në të njëjtën kohë kërkoi leje të hapë afër
gomisterisë një dyqan me paisje për vetura.
Shumë shpejt atyre u dhanë leje në hapjen e mjeshtërisë dhe dyqanin, dhe pas një
jave në ofiçinen e tij qëndronte radha e makinave. Të ardhurat nga puna ishin të mira;
të adhurat mjaftonin për të ushqyer familen e re dhe familjen e parë.
Blenë makinë importi të mirë, filluan ndërtimin e vilës shtëpi dy katëshe prej tulle,
pishinën dhe banjo filandeze. Puna e rëndë dhe pa kujdesia e tij për shëndetin mbas dy
vjetëve filloi dhëmbia e zëmërs nga e cila e shtruan në spital Mbas daljes nga spitali
doktorët e ndaluan të punojë për gjashtë muaj. Për këtë qëllim ai shkoi të jetojë në vilë
dhe nga një çikë mund të punonte që të kalonte koha më lehtë. Kështu vazhdoi gjashtë
muaj, mandej pa u konsultuar me doktorët doli në punë dhe sapo kaluan tre ditë, në ditën
e katërt më dy Nëntor të vitit 2010 i ndodhi infarkt i gjërë dhe i fundit. Për disa sekonda
vdiq.
Pavli ishte njeri i mrekullueshëm, i dashur dhe besnuk, por për fat të keq rrojti një
jetë të shkurtër. Kur e mora vesh për vdekjen e tij, për mua qe goditja më e rëndë në
jetën time, dhe vetëm nga qendrimi i të afërmëve në Moskë dhe në Shqipëri mbeta i
gjallë. Ata më dhanë fuqi t’a përciell ëngjëllin tim në rrugën e fundit. Deri më sot nuk
vij dot në vehte nga kjo humbje. Gjithmon e kërkon shpirti pranin e tij.
Po e lë udhëtimin kronollogjik dhe po kthehem në vitet e aspiraturës. Në shkrimin e
disertacionit më dolën disa vështirësi, kryesorja ishte pa dienija ime për plotësimin e
matricës me anën e të cilës mund të optimizoja pyjet e ardhëshëm. Në këtë problem nuk
ishte në gjëndje të më ndimonte as Valentin Grigorjeviçi. Pas gjashtë muajsh që lidhëm
kontraten time, me Valentin Grigorjeviçin tokohesha praktikisht çdo ditë, dhe çdo herë
104
shqyrtonim të njëjtin problem: cili duhet të jete informacioni dhe qysh duhet të plotësohen
matricat për çdo lloj toke.
Çdo ditë që kalonte m’a shtonte alarmin në zëmërën time.
Unë fillova të dyshoj në aftësit e mia: do të jem vallë në gjëndje të shkruaj raportin
për pyjet e ardhëshëm të ndërmarjes Pylli Rus ?. Kryeinxhinjeri i institutit
Sajuzgiproleshoz m’i dërgoi mbi 1000 analiza kimike dhe fizike të tokave të ndermarjes,
të cilat duhet të shërbenin si kufizuesa në përcaktimin e përbërjes optimale të kulturave
pyjore por si t’i përdorja nuk e kisha idenë.
Në një ditë të ftohët dimeri Valentin Grigorjeviçi më thirri në kabinet dhe më njoftoi,
se nesër në orën 10 do lexojë një leksion pergjegjesi i katedërës të kibernetikës Akademisë
Plehanov, në sallën e madhe mbi «Mbushjen e matricave për optimizimin e problemeve
në bujqësi» dhe më porositi të marr pjesë dhe t’i them profesorit përmbajtjen e leksionit.
NJOHJA ME PROFESOR POPOVIN
Në orën 10 në tribunë, në sallën e madhe të mbushur plot me dëgjuesa doli një burrë
me trup mesatar dhe të fortë me flishen e dekoratavë të luftës së dytë botërore në xhaketë.
Mbasi e shikoi sallën me një shikim të ëmbël u prezantua: «Ivan Gerasimoviç Popov,
përgjegjësi i katedërs së ekonomisë kibernetike të akademisë Plehanov. Dhe me një herë
kaloi tek tema e leksionit: «Leksioni i im i dedikohet përdorimit të metodave ekonomiko-
matematike në planifikimin e prodhimtarisë në bujqësi. Në këtë leksion nuk ka lirikë, dhe
në fillim mund të jetë i mërzitshëm por aktualiteti i saj është bërë sot më se i dukshëm».
E filloi leksionin me metodat tradicionale të planifikimit dhe të metat e tyre të cilat
bazohen në metodën e balancimit dhe të intuitivitetit. Në të kaluarën kibernetikën e
kosideronin shkencë borgjeze tha profesori dhe ishte ndaluar në BRSS përdorimi i saj.
Tani koha ndryshoi, dhe çdo specalist që punon në planifikim duhet t’i njohë metodat e
reja të planifikimit. Tregoi shumë shëmbuj konkrete të planifikimit të ri.
Nga ç’foli Ian Gerasimoviçi unë në mënyrë të qartë kuptova që pa bazat normative
dhe pa formuluar kriterin e optimacionit nuk ka mundësi të optimizosh as një problem.
Pas leksionit i bëra pyetje në se kishte informacion per zgjidhjen e planifikimit në
ekonominë pyjore, lektori më ftoi t’a vazhdojmë bisedën në katedër të Akademisë
105
Plehanov të nesërmen nga ora 11, duke më thënë që t’i marr gjithë informacionin që kam
mbi këtë problem.
Unë me gjithë qejf e prita ftesën dhe të nesërmen në orën 11 isha në katedër.
Ivan Gerasimoviç më dëgjoi me vëmëndje. Mandej më tha, që sipas mendimit të tij
në fillim mua më duhet të kalkuloja se sa lëndë ushqimore marrin nga toka për të rriur një
metr kub i çdo llojë druri pyjor që do të optimizohej në çdo lloj toke. Për veç këtyre duhet
të dish edhe normat e harxhimit të rezervave njerëzore, materiale dhe financare.
Dienit e mia mbi metodat e programimit linear ishin shumë të përcipta dhe profesori
më propozoi të futem në kurset tre muajore të mbrëmjes për njohjen me metodat e
programimit linear. Me qënë se pranimi në kurse ka mbaruar, profesori më pranoi si rast
të jahtëzakonëshëm.
Mbasi e mesova orarin e leksioneve, me pa durim prisja fillimin e tyre.
NJOHJA ME METODAT E PROGRAMIMIT LINEAR
Pa marrë parasysh vendosmërinë time të mësoja për metodat e programimit linear,
unë isha shumë i impresionuar: do të jem vallë në gjëndje të kuptoj dhe t’i përdor në
praktikë metodat e programimit linear?-, por që nga leksioni i pare e kuptova se «poçet
nuk i pjek Zoti». Interes i madh më lindi « metoda simplekse » e programimit linear në
maksimum dhe minimum të kriterit të optimizacionit, gjihashtu dhe metoda e
shpërndarjes ose si quhet metoda e trasportit në maksimum dhe minimum të kriterit të
optimizimit.
Mbas mbarimt të kursit unë isha i bindur se isha në gjëndje t’a zgjidhja problemin
e projektimit të pyjeve të ardhëshëm të ndërmarjes «Ruskij les».
Mbas shumë kërkimeve me metodëm «povë(provr) dhe gagime(gabime)» për të
përpunuar koeficientët e optimizimit, mua m’u bë e mundur të përcaktoja, që për
rritjen e një metëri kub të një lloj druri pyjor duhej një sasi konstante për çdo element
ushqimor të tokës si azot, fosfor, kalium e të tjera.
Valentin Grigorjevin, mbasi e njoha me rezultatet, i kosideroi ato si shpikje e re
shkencore, sidomos në përdorimin e tyre në matricat e optimizimit me metodat
ekonomiko – matematikore të cilat u bënë materiali kryesor i disertacionit tim të
kandidatit të shkencave.
106
Me ndimën e këtyre koeficientëve unë optimizova pyjet e adhëshëm të
ndërmarjes "Ruskij les", në çdo lloj toke si për teritorin e pyjeve të shfrytezimit te
prodhimtrisë maksimale dhe për teritorin e pyjeve për turizëm në maksimum,
prodhimtarie të fitoncidëve, dhe pas shqyrtimit në Sovjetin teknik të
Sojuzgiproleshozit u rekomenduan për në praktikë. Mbi rezultatet e studimeve shkrova
dy artikuj dhe i botova në Referatet e Akademis Timirjazev.
Mbas këtyre rezultateve Valentin Grigorjeviçin e ftuan për një cikll leksioesh
mbi projektimin e pyjeve të ardhëshëm në Vollgograd, Kiev dhe Minsk dhe mua ven-
dosi të më marrë si asistent.
Që të shoqëroja profesorin tim të dashur në turne në për qytete që unë nuk i kisha
parë u realizua dhe një ëndër tjetër e jetës time.
NË VOLLGOGRAD
Në Vollgograd ne qëndruam në hotelin qëndror dhe sa po u rregulluam vendosëm të
vizitojmë Qytetin-Hero.
107
E filluam vizitën nga «Mamaev-Kurgan», i cili më bëri përshtypje të
jashtëzakonëshme. Në këtë ansambël arkitekturor hynin shumë muzeume. Duke kaluar
nga njëri në tjetërin të shoqëronte një muzikë e tillë që me zor i mbaje lotët.
Vollgogradi ishte i shtrirë gjat bregut të Vollgës në gjatësi prej 65 kilometra. Ai ishte
qyteti më i gjatë në BRSS dhe sot në Rusinë Federative.
Qyteti shikohej madhështor, atje nuk dukeshin gjurmat e luftës, vetëm mulliri që e
kanë lënë shënjë të luftes të kujtonte luftën e ashpër të Stalingradit.
Në ditën tjetër vajtëm në Institutin e shkencave Të «Agromelioracit» të qytetit
Vollgograd ku ishte parashikuar leksioni i profesorit V.G. Hesterovit me temë
"Kibernetika dhe efekti i saj në ekonominë bujqësore".
Për të dëgjuar leksionin ishin mbëledhur mbi 30 veta të cilet i dëgjuan me vëmëndje
çdo fjalë të profesorit. Kur profesori foli për projektimin e pyjeve të ardhëshëm, si
shëmbëll u binte pyjet e ardhëshëm të ndërmarjea «Ruskij les».
Kur u tregonte për punën shkencore timen, u fliste ndëgjuesve sikur ishin e vetëmja
nou-hau në ekonomin pyjore të BRSS.
Për mua ishte nder i madh kur në fund u tha ndëgjuesve që aspiranti i im
Lameborshaj Selman me nacionalitet Shqipëtar, icili duke rrezikuar jetën u arratis nga
regjimi represiv i Enver Hoxhës, tani punon tek ne, dhe ka arritur suksese të mëdha në
shkencën pyjore. Unë jam i bindur që mbiemëri Lameborshaj do mbetet në historinë e
shkencës pyjore të BRSS.
NË KIEV
Gjat rrugës për në Kiev Valentin Grigorjeviçi ma tregoj shkurtimisht historinë
e Kievit, vendosjen e Kievit dhe vëndet më të njohura dhe karakteristike të dhe
piktoreste. Kievi, siç e pashë unë ishte qytet i bukur dhe i gjelbër. Si pas tregimit të
profesorit, në qytet ka mbi 60 parqe me blin dhe gështënja që lulëzojnë gjat pranverës
dhe verës, ka dhe dy kopshte botanikë, të cilët janë gjithëmon të mbushur me vizitorë
turista.
Mua më mahnitën ndërtesat e qytetit, po ashtu dhe ndërtesa e Akademisë
bujqësore ku profesori do të lexonte leksionin «Pylli dhe shëndeti i njeriut». Valentin
Grigorjeviçi e përfundoi leksionin e tij me fjalët, që vetëm kibernetika e sotme na jep
108
mundësi që të kalkulojmë përbërjen e llojve të drusorë të pyllit ose parkut të cilët
sëbashku prodhojnë maksimum fitoncidësh, mbrojtës të shëndetit të njeriut. Të tillë
pyje aspiranti i im Selman Lameborshaj i ka projektuar në zonën turistike të qytetit
Serpuhov. Përbërja e pyjeve u caktua jo nga mëndja, ose intuitiviteti por u përcaktua
me përdorimin e metodave të optimizimit linear në maksimum të prodhimit të
fitoncidëve, dhe me plotësimin e konditave tokësore, klimatike dhe ekonomike.
Mbas leksionit më rrethuan ndëgjuesit dhe fillun të më pyesën mbi metodën e
optimizimit. Unë u a pëshkrova ekuacionet matematikisht, por siç e kuptova shumë
pak ishin ata që i kuptuan funksionet e ekuacioneve. Në Kiev unë u njoha me shumë
silvikulturorë të njohur në BRSS, por përshtypje të mira më bëri docenti A.Z.
Shvidenko ai më pëlqeu për diturit e thella që kishte për statistikën pyjore, dituritë mbi
mbarështrimin pyjor, dhe shpirt gjërësin e tij.
Për nderin tonë Akademia organizoi mbrëmjen e përcjellies në një
restorant të ekspozites bujqësore ku muarën pjesë një rreth i vogël profesorësh. Në
një shoqëri të ngushtë ne hëngërëm darkën dhe vazhuam bisedimet mbi shkencën
pyjore dhe të ardhëshmen e saj. Unë me interes të madh i dëgjojava bisedimet e
shkencëtarëve dhe shumë mendime të tyre i mbaj mënd edhe deri më sot.
Pas darke na përcollën deri në stacion të trenit ku u nisëm për në Minsk.
NË MINSK
Nga ora 13,30 arritëm në stacionin e trenit Minks, icili ishte kopje e stacionit
Bellorskaja të Moskës. Ne na takoi përfaqësuesi i Akademisë Bjelloruse, me makinë
të markës "Pobjeda" e sapo dale nga fabrika dhe n’a çoi në sallën e ndërtesës të
Akademisë ku në orën 14 V.G. Nesterovi do të lexonte leksionin «Kibernetika në
ekonomin pyjore».
Leksioni u dëgjua me vëmëndje, dhe me interes. U bënë shumë pyetje, për të
cilat profesori dha përgjigjie të plota. Përfaqësuesi i akademisë e dinte që në orën 23,30
duhet të niseshim për në Moskë, na propozoi qe të vizitojmë Memorialin në «Hatinj».
Fshati Hatinj ndodhet dy orë larg Minskut. Sapo mbritëm, para syve tanë na dolën
me dhjetra shtëpi të djegura ku kishin mbetur vetëm oxhakët, që të kujtonin se dikur
këtu ka qënë fshat.
109
Tek hyrja në memorial qëndronte perkujtimorja e plakut të raskapitur që mbante
në duar një çupë të vrarë: Muzika melankolike dëgjohej nga çdo anë e memorialit.
Tragjedia ndodhi në datën 22 mars të vitit 1943, atëhere gjermanët i dogjën të gjallë
140 banorë të fshatit, ndër të cilët 75 fëmijë.
Muzeumi nën qiellin e kthjellët këtë ditë të ngjethte mishin, të bënte përshtypje
të dhimbëshme, kurse kur dëgjoje tregimin dhe intonacionin e ciceronit të ftohej
shpirti dhe të vinte për të qarë. Unë nuk isha besimtar, por në këto momente, pa
dashur, i lutesha Zotit të mos lejojë më të tillë masakra. Me zëmër të lënduar ne u
ndamë më këtë vënd ku ndodhi tragjedia.
Pas darkës ne na përcollën në stacion të trenit dhe në orën 23,30 treni u nis për
në Moskë.
Në kabine Valentin Grigorjeviçi më pyeti për përshtypjet e mia nga ky turne.
Unë j’u përgjegja: e kam të vështirë ti shpreh ndjenjat e mia rusisht, por mund t’ju
them se ky turne ka qënë një mësim i mirë si nga ana shkencore, sociale dhe më
efektivi në jetën time. Profesori me përgjigjien time mbeti i kënaqur.
Dhe me të vëtetë nga ky turne unë mësova shumë gjëra që më von më ndimuan
në praktikën time. Për së dyti unë u njoha me tre qytetet e bukura të Bashkimit
Sovjetik, për së treti i konspektova të gjitha pyetjet dhe përgjigjet e shkëlqyeshme
të profesorit të cilat më ndihmuan në mbrojtjen e disertacionit, dhe së treti – kohën
e lirë e shfrytëzova për të shkruar pjesë të disertacionit të cilat m’i redaktonte
Valentin Grigërjeviçi.
Unë gjithmon e kujtoj Valentin Grigorjeviçin me simpati dhe mirënjohje për
atë që gjat kohës së studimit në aspiraturë, mora më shumë lavdërime se sa kritika
dhe këjo metodë më jepte energji të reja për t’i kaptuar vështirësitë që më dilnin
përpara.
TAKIMI I PA PRITUR
Në qershor të vitit 1967, për mua koha e lirë ishte e kufizuar. Kisha filluar të
shkruaja faqet e fundit të disertacionit, prandaj në sallën e aspirantëve e detyroja vehten
të largohesha nga bisedimet, që bëheshin me njëri- tjetrin. Nga kjo gjëndje "vetmie"
110
më përmëndi zèri i Tanjës, sekretarja e profesorit Njesterov, që rrinte mbi kokën time
dhe tha: Selman, ngrije kokën dhe shiko kush ka ardhur.
E ngrita kokën dhe pashë afër meje një burrë me mustaqe, që nga pamja ngjante me
mua. Tanja mendonte se erdhi vëllai, prandaj me kuriozitet priste reagimin tim.
Miku i ardhur m'u prezantua në gjuhën Shqipe:-Tugjatjeta bre burrë!
Unë jam Haxhi Kalaj nga Shkodra, i arratisur nga Shqipëria në tetor të vitit
1961, jetoj në qytetin Gorki, - tha i ardhuri.
Nuk shqiptova asnjë fjalë, u ngrita nga vendi dhe u përqafuam me Haxhiun,
duke e shtërnguar njëri-tjetrin aq fort sikur do hapej gjoksi dhe do ta fusnim njëri tjetrin
në zëmër. U puthëm dhe që të dyve na u derdhëm lotët e gëzimit, që u takuam në Rusi
dy shqiptar të arratisur, qè flisnim që të dy në gjuhën amtare. Që të dy u përmëndëm,
111
kur pamë se rreth nesh qëndronte në këmbë i gjithë personeli i katedrës, të cilët
gëzoheshin që me erdhi vëllai.
Pas shumë pyetjeve dhe bisedave u bë e qartë, si per mua dhe per personelin e
katederës, se kush ishte ky shqiptar, që ngjante nga pamja dhe nga fati me mua. U bë e
qartë se nga e mori vesh per mua, që jam aspirant i katedrës së silvikulturës së
Akademisë Timirjazev. Në konviktin ku jetoja unë, jetonte dhe një aspirante nga
Gorki, që e njihte Haxhiun. Ajo e njoftoi atë se në katedërën e silvikulturës është dhe
njè aspirant shqiptar. Ai nuk i besoi një lajmi të tillë, por nga dëshira, që ky lajm të
ishte i vèrtetë dhe pas gjashtë vjetëve të takonte shqiptarin e panjohur, i lindi
dëshira, që menjëherë të nisej per në Moskë. Mori leje nga puna per një dite dhe
lajmèroi shtëpinë e tij se do të nisej për në Moskë për t’u takuar me një shqiptar. Pas
punës i hipi trenit dhe në orën 9.00 të mëngjezit mbrriti në stacionin Kurskaja të
Moskës. Në orën 11.00 u ndodh në katedrën e silvikulturës.
Më tregoi Haxhiu, në filim të tetorit të vitit 1961 bashkë me një shok ushtarak,
natën pa hënë, të paisur me hartë topografike dhe të armatosur me pistoleta, duke
kaluar neper arat e korrura nga misri dhe duke u ndaluar afër çdo stive mos dëgjonin
ndonjë zhurmë, arritën në Bunë, në një vënd ku pas kalimit të saj ndodhesh në teritorin
Jugosllav.
Me not kaluan Bunën dhe u dorëzuan në postën e kufirit Jugosllav. Shoku i tij
mbeti si emigrant në Jugosllavi, kurse Haxhiun në fund të vitit 1961 e lejuan të vinte
në BRSS të bashkohej me familjen e tij.
Mbas dy orë muhabetesh në katedër dhe tregimesh mbi jetën tonë në BRSS, duke
folur rusisht që të merrnin vesh dhe personeli i katedrès, dolëm per shetitje në parkun
e Akademisë.
Ne duke shetitur flisnim vetëm në gjuhën amtare, por si dallova Haxhiu disa fjalë
shqipe i kishte harruar dhe i thoshte rusisht.
Megjith atë, në këto momente mua me dukej vetja se isha në Shqipëri, dhe m’u
kujtua citati i Faik Konicës, që shkruante "Duhet të jesh jashtë Shqipèrisë, për të
kuptuar se ç'forcë të madhe dhe bukuri ka per veshët kjo fjalè, Shqipèri", prandaj
takimi me Haxhiun me pruri në Shqipëri dhe me lindi një gëzim te madh në shpirtin
112
tim. Koha me bisedime dhe me tregime me Haxhiun kaloi shumè shpejt. Në orën 18
shkuam në mencë për tu drekuar dhe darkuar, mbasi Haxhiu duhej të kthehej nesër në
punë. Pas ngrënies, u nisëm për në stacionin Kurskaja.
Ajo ditë takimi me Haxhiun ka mbetur për mua ditë e paharruar. Haxhiu prej
asaj dite u bë njeriu të cilin e prisja me padurim takimin tonë dhe ai u bë miku me i
dashur në familjen time. Megjithëse takimet tona ishin të ralla, por familja e
Haxhiut gruaja Ludmilla dhe djali i tij Hiqmeti ishin gjithmon të dashuruar në
familjen time deri në ikjen nga Rusia për të jetuar në Kanada.
HAXHIU NISET PËR TË VIZITAR SHQIPËRINË
30 vjet më parë, më 31 dhjetor të vitit 1961, erdhi Haxhiu ne qytetin Gorkij, sot quhet
qyteti Nizhnij Novgorod te gruaja dhe djali. Fati e pruri që pikërisht më 31dhjetor të vitit
1991 do të kthehet për tu takuar me Shqiperinë, me vëllezërit, motrat dhe nipërit e tij të
shumtë.
30 vjet i mërguar nga atdheu. Gjat këtyre 30 vjeteve, gjithmon me shpresë dhe pritje
të pa durueshme për t’u kthyer në Shqipëri.
30 vjetët e mërgimit kanë lenë aqë gjurmë dhe plagë të pa numurta në zëmërën dhe
trupin e Haxhiut sa që ështe zor ti numurosh. Shkopi që mban si shokun më të dashur,
është rezultat i katastrofës automobilistike që i la në trup, 25 vende thyerje kockash. Njëra
këmbë që është më e shkurtër nga tjetëra është po ai shkak. Por këto janë plagë të
dukëshme të cilat mund ti lexosh në syt e Haxhiut. Por sa plagë të tjera të pa dukeshme
mban zëmëra e tij. Ato i di vetëm Haxhiu.
Mendimet se vëllain e kanë futur në burg vetëm e vetëm sepse u arratis Haxhiu u thinj
pa i mbushur 35 vjec. Mendimet se nipërit dhe mbesat e tij nuk do ti lejojnë të marrin
arsim të lartë sepse e kanë xhaxhanë të arratisur, e bënë qe të mos e qepte syrin. Netë të
tëra i ka kaluar pa gjumë. Nga këto mendime ju shtuan rrudha në ballë dhe në fytyrë,
Gjëndja sociale që mbretëronte në atdheun e dytë, e detyronte të mendonte akoma
më shumë. Padrejtësitë që filluan të lulëzojnë pas Tetorit të vittit 1964 në jetën shoqërore
të Bashkimit Sovjetik, e detyronte të mendonte cdo ditë për fatin e tij. Por këto
konkluzione që dilnin nga mendimet e tij, nuk kish mundësi ti diskutonte me asnjeri,
për veç gruas, sepse për mendime të tilla të futnin në kategorinë e të pa
113
kënaqurve. Ishte rrezik që për ato mendime mund të të izolonin nga shoqeria, me
preteks i sëmurë psiqik, duke të futur në spitalin e të «çmëndurve».
Keshtu pra biogrrafia e Haxhiut ne mërgim, për shumë vjet filloi të shkruhet jo me
bojë por me djersë, dhe me gjak zëmre nga vuajtjet shpirtërore. Me qëllim, që në këto
kondita, të mos i humbasësh virtytet Shqipëtare: besnikërinë, bujarinë, krenarinë,
mikpritjen, ndershmërinë, duhet ta mbash veten, të mos futesh në burg për mendimet që
nuk e ndryshojnë gjëndjen. Virtytet Shqiptare, që për të mërguarit janë pjesë e pa ndarë
e atdheut, dhe krenaria për atdheun, të detyrojnë, që në çdo konditë, të mos i harrosh.
I ndarë nga atdheu për një kohë të gjatë, dhe kur nuk ke asnjë atdhetar me të cilin
të këmbesh cdo ditë disa fjalë shqip, fillon të harrosh shumë fjalë të gjuhës atrore, fillon
të të vështirësohet të folurit në gjuhën e nënës. Por për çudi, në këto momente të ndimojnë
këngët dhe vjershat popullore, të cilat i këndon, me zëmër dhe me zë, kudo që ndodhe i
vetmuar ose me shokë.
Gjysherit dhe stërgjysherit tanë që kane sajuar këngë dhe vjersha të tilla, që
mbahen mënd për gjithë jetën kanë kohë që kanë vdekur, trupi i tyre është tretur, por
këngët dhe vjershat e tyre u’a kanë lënë trashëgim nipërve dhe stërnipërve të tyre që i
kujtojnë kudo që të jenë, në atdhe ose larg atdheut.
Mendoj se poetët dhe këngëtarët popullorë të Shqipërisë, me kuptimin që u kanë
dhënë vjershave dhe këngëve të tyre ngjajnë me Homerin dhe Danten, me Shekspirin
dhe Bajronin. Poetët dhe këngëtarët shqipëtarë kanë qënë trima si Skënderbeu si Pali,
Mamica dhe Bajram Curi. Të pamshëm si Naimi dhe Cajupi, të zgjuar si hoxhë Nastradini.
Nuk e dimë nga ç’vënde të Shqipërisë janë ata? Ku i kanë vorrezat që mund t’ju vesh
lule në shënjë respekti .
Me gjithë atë, për ne të mërguarit ata kanë qënë gjithmon të gjallë. Ata kanë qënë
ripërtëritësit tanë të gjuhës shqipe, kanë qënë mësuesit më të mirë, njerëz më të mëncëm
që "takon" dot jashtë atdheut.
Me zëmër dhe me shpirt Haxhiu, gjat gjithë këtyre viteve, me ndimën e poetëve dhe
këngëtarëve popullorë, ka qënë gjithëmon i lidhur me atdheun.
Në këto ditë të fundit të Dhjetorit, kur erdhi rasti ,ishte jo vetëm në ëndër, por në
realitet të shkonte Haxhiu në Shqipëri, i dolën vështirësi të pa parashikuara.
114
Në shtëpin time ku kish qëndruar Haxhiu, na telefonoi Pavëll Nishku, përfaqësues i
legatës Shqipëtare në Moskë, për të prenotuar bileta për në Shqiperi. Na lajmëroi se
biletë për Haxhiun nuk është në gjëndje që t’a blejë, prandaj kërkoi që të takoheshim në
metro Turgenjevskaja, të n’a japi dokumentat.
Ky lajm hodhi një mjegull melankolije në sytë e Haxhiut dhe u dukën pikat e lotëve
të dëshpërimit.
U nisëm për tu takuar me Pavlin.
Mbasi muarëm dokumentat unë e pyeta Pavlin. Ku duhet të pritet bileta? Pavli na
tregoi vëndin dhe numurin e zyrës të përgjegjësit.
Bashkë me Haxhiun u nisëm të bisedonim me përgjegjësin e prenotimit të biletave.
Para derës të zyrës, mua më hyri një frikë në zëmër, por vendosa të dalë ku të dalë,
dhe me një herë trokita në derë. Hapa derën pa e dëgjuar urdhërin të hyj brënda. Kur u futa
në zyrë pashë përgjegjësin e prenotimit. Përgjegjëse ishte një grua me moshë rreth 40
vjecare. me flokë të krehura mbrapa dhe të fiksuara nga të dy anët me krehëra. Kur u futa
brënda, ajo ngriti kokën dhe po më shikonte. Shikimi i saj ishte plot indiferentizëm dhe
po me të tillë indiferentizëm më pyeti. Për çfarë pune kini ardhur.
Nuk e di nga më erdhi guximi, që ju përgjegja. Kam ardhur t’ju bije juve në gjunjë që
të më jepni një biletë për Titograd. Mbas derës pret shoku im që ka 30 vjet që është arratisur
nga Shqipëria. Ai është shumë i sëmurë, invalid i kategorisë së dytë. Jam i bindur se po
nuk i dhatë biletë, ai do vdesë nga infarkti. Mbasi më dëgjoi më tha të ftoj Haxhiun. Sa po
u fut Haxhiu e pa gjëndjen e tij. Pa bërë as një pyetje më urdhëroi mua të shkoni në arkën e
gjashtë. I jepni dokumentat dhe i thoni biletores, që me urdhërin tim, t’ju japë një biletë
për Titograd, për pasnesër.
Kur u drejtuam për në sallën e biletave Haxhiu u hutua fare, e mora për dore dhe me
një te ecur breshke arritëm në sallën ku shiten biletat. Haxhiun e ula në një nga shkëmbet
e sallës dhe vetë u drejtova në arkën e gjashtë, i dorëzova dokumentat dhe i thashë porosin
e përgjegjëses. Arkëtarja i telefonoi përgjegjëses dhe mbasi mori aprovimin e saj më tha
që të pres në sallë sa të bëhen gati dokumentat.
U ula në shkëmbin ku ish ulur Haxhiu, i thashë se së shpejti do marirm bileten, ai
nuk dha as një përgjigje. Ai e kish ulur kokën dhe kish rënë në mendime të thella. Cdo
115
minutë pritje Haxhiut i dukej si muaj, lëvizte në shkëmbin ku ishte ulur dhe i binte
dyshemesë me fundin e bastunit. Pinte herë pas here duhan, ngrihej nga shkëmbi dhe
dilte jashtë sallës, ku përsëri qëndronte dhe pinte duhan.
Kur arkëtarja e arkës së gjashtë më lajmeroi se dokumentat janë gati dhe biletën do
ta mirni pas një ore, në kasën numur pesë, Haxhiu nuk e dëgjoi mirë çfarë tha arkëtarja dhe
u zverdh nga fytyra. U drejtua nga unë - Selman përsëri n’a refuzuan? Unë ja shpjegova.
Arketarja tha se pas një ore bileta do të jetë gati.
Përsëri për Haxhiun filloi pritja. Përsëri në kokën e tij filluan të vinin mendime të
ndryshme, të mira dhe të këqija. Para syve të tij dilnin rrugët e Shkodërës, vëllai i dashur
që ka hequr të zit e ullirit nga pushteti i Enverit, motrat, nipërit dhe mbesat e tij.
Presim me pa durirn. Kur do të na ftojë arkëtarja e arkës të pestë të paguajmë paratë
për biletën. S’kemi durim se kur do ta vëmë biletën në xhep.
Presim dhe fytyra e Haxhiut ndryshohet. Ai ose zverdhet ose skuqet nga fytyra. Nuk
di ku ta vërë shkopin. Kur rri e fut shkopin në mes të kënbëve, kur ngrihet mbështetet mbi
shkop, ose i bie dyshemesë me bisht të shkopit si kur do nxjerrë inatin në dysheme.
Presim dhe gjëndja nervore e Haxhiut bëhet me e keqe. Është kthyer në njeri të pa
aftë të flasë. Pret dhe pi duhan. Qesh ose më mirë bën sikur qesh, kur unë bej ndonjë shaka.
Minutat e pritjes i duken Haxhiut si vite të tëra.
U ngrit nga vëndi ku ishte ulur, doli jashtë sallës, përsëri e ndezi cigaren, përsëri pret
me pa durim të n’a ftojnë të blejmë biletën. Nuk i besohet se mbas disa minutave do ta
shikojë biletën në dorën time. Nuk i besohet që mbas 30 vjetëve në datën 31 dhjetor të vitit
1991 do të niset për Shqipëri.
Shokë hajdeni të bleni biletën n’a ftoi arkëtarja e arkës të pestë. Me një herë u ngritëm
që të dy. Haxhiut filluan ti dridhen duart, të dridhet i tëri, nuk ishte në gjëndje të fliste dhe
të vepronte.
Na Selman paratë, unë nuk jam në gjëdje ti numuroj. Paguaj merr biletën më tha
Haxhiu dhe filloi të shikonte veprimet e shpejta që bëja unë. Mbas tri minutash para syve
të Haxhiut unë tunda biletën. Haxhiu më përqafoi, më puthi dhe filloi të qajë me dënesë
nga gëzimi.
116
Mbas kësaj ore filluan pritje të tjera: për të hipur në tren, për të arritur në Shqipëri,
për tu takuar me të afërmit, por këto janë pritje të durushme. Pritjen e ditës 29 dhjetor të
vitit 1991 në stacionin e prenotimit në Moskë Haxhiu s’ka për ta larruar sa të jetë gjallë.
PËRPUNIMI DHE MBROJTJA E DISERTACIONIT
Mbasi i printova pesë ekzemplarë të disertacionit, j’a dhashë ekzemplarin e dytë
profesorit të katedërës Vladimir Petroviça Timofejevit që t’a lexojë dhe të bëjë vrejtje e
tij mbi metodat e zgjidhjes të problemit të optimizimit të pyjeve të ardhëshëm të
ndërmarjes "Ruskij les". Për mua ishte i rëndësishëm mendimi i Vlladimir Petroviçit,
nga fakti që ai nuk ishte simpatizant i metodave kibernetike.
Vlladimir Petroviçi pas një jave ma ktheu disertacionin, duke më thënë që,
inxhinjerët e pyjeve me shekuj kanë pasur dëshirë ta përcaktonin saktërisht përbërjen e
kulturave pyjore për çdo lloj toke, ju e zgjidhet këtë problem për mrekulli. Vlladimir
Petroviçi bëri disa plotësime në paraqitjen e shkurtër të literaturës dhe redaktimin e
disa shprehjeve.
Me mirënjohje i mora parasysh dhe i korigjova të gjitha vrejtje e Vladimir
Petroviçit dhe pas një jave, në mëngjes j’a dorezova për t’a lexuar udhëheqësit tim
Valentin Grigorjeviçit, i cili e lexoi brënda ditës dhe në orën 17.00 më thirri në kabinet.
Sapo u futa ai u ngrit më përqafoi dhe tha që ai mburret me mua, e para që për dy vjet e
gjysëm në katedër nuk ka përgatitur disertacionin asnjë aspirant, dhe e dyta gjat kësaj
kohe të shkurtër i përvetësuat metodat kibernetike më të rea dhe i përdore në praktikë.
Tani detyra e dytë jotja është që të shkruash autoreferatin sa më shpejt.
Mua m’u desh vetëm një javë dhe para afatit j’a dhashë autoreferatin profesorit. Po
atë ditë ai më njoftoi ditën e shqyrtimit të disertacionit në katedër.
Në ditën dhe orën e caktuar në sallën e leksioneve filloi sugjerimi i disertacionit
tim, përveç personelit të katedërës dhe aspirantëve në sallë ishin ulur përgjegjësi i
katedërës të tokave bujqësore, sekretaja e këshillit shkencor të fakultetit dhe krye
inxhinjeri i Institutit Sajuzgiproles-hoz.
Mua më dhanë fjalën dhe më porositën që deklarimin të mos e zgjat mbi 20
minuta. Pas deklarimit filluan pyetjet e shumta. Unë përpiqesha t’ju përgjesha shkurt,
117
kur hasja vështirësi në gjuhë ose në terma të reja në ndihmë më vinte Valentin
Grigorjeviçi.
Pas përgjigjeve të mia filloi diskutimi i disertacionit. Të gjithë të pranishmit i dhanë
vlerë pozitive studimeve të mia, profesor V.P. Timofejevi u shpreh me lavdërim në
adresën time. Në përmbëledhje Valentin Grigorjeviçi tha se sipas diskutimeve disertacioni
i S.H. Lameborshajt është gati për t’a mbrojtur në këshillin shkencor të fakultetit dhe
rekomendoi oponentët e disertacionit. Ai rekomandoi profesorin B.D. Zajcevin
silvikulturor dhe doktorin e shkencave për tokën pyjore dhe përgjegjësin e katedërës
të ekonomisë kibernetike të Akademisë Plehanov profesorin I.G. Popovin.
Me rekomendimet e Valentin Grigorjeviçit të gjithë ranë dakort.
Mandej profesori e porositi sekretarin e këshillit shkecor që ta shumfishojne ate dhe
autoreferatin në 50 ekzemplarë dhe të dërgohet në adresat e duhura.
Mua më tha që për dy muaj të përgatitja fjalimin dhe pllakatat demonstraive të
disertacionit. Fjalimin t’a mësosh përmëndësh më urdhëroi që në ditën e mbrojtjes të jesh
në lartësin e duhur.
Në datën 14 shtator në gazetën "Veçernaja Moskva" u botua lajmi që në datën 19
tetor në orën 10.00, në sallën e Këshillit shkencor në korpusin 17 të Akademisë
Timirjazev, bëhet mbrojtia e disertacionit për titull kanditat i shkencave bujqësore nga
Lameborshaj Selman Haliloviçit me temë "Projektimi i përbërjes të kulturave pyjore
të pyjeve të ardhëshëm të ndërmarjes "Ruskij les".
Në datën 19 tetor salla e Këshillit shkencor ishte mbushur me dëgjues. Përveç
antarëve të Këshillit shkencor ishin ulur mbi 50 veta që kishin dëshirë të më dëgjonin
për problemin e ngritur.
Presidenti i Këshillit shkencor informoi sallën se antarë të komisionit në sallë janë
të mjaftë si kuorumin për mbrojtjen të disertacionit, prandaj mbrojtjen e disertacionit
mund t’a fillojmë. Mandej porositi sekretarin e Këshillit shkecor t’i njohë të pranishmi
me karakteristikën e disertantit.
Mbas kqyrjes të të gjitha formaliteteve, presidenti i këshillit shencor m’a dha
fjalën mua.
118
Kur po ngjitesha për në tribunë, nga frika më fillun të më dridheshin gjunjët, dhe
në moment m’u duk sikur e harrova gjuhën ruse, dhe sikur e harrova fjalimin që e kisha
mësuar përmëndsh.
Por sa po vajta tek tribuna, e gjithë kjo frikë u zhduk dhe unë me akcentin shqipëtar
por të qartë në gjuhën ruse e mbarova përmbajtjen e disertacionit dhe e mbarova në kohën
e caktuar.
Mbas fjalimit më bënë një seri pyetjesh.
Përgjigjiet e mia ishin të sakta sepse 90% e tyre u ngjanin pyetjeve që i bënë profesorit
V.G. Nesterovit ne turne, përgjigjiet e të cilit mua më kujtoheshin në moment.
Pas përgjigjeve të mia e mori fjalën oponenti im i parë profesori B.D. Zajcevi i cili
konkludoi, që disertantit vetëm për përpunimin e koeficientëve ushqyes që harxhojnë për
të rritur një meter kub dru, dhe që zë një pjesë të vogël të disertacionit kemi të drejtë ti
japim titullin kandat i shkencave, ai për herë të parë në historin e shkencave pyjore përdori
për optimizim metodat më të reja kibernetike. Profesori I.G. Popov, oponenti i dytë, mbas
analizës të disertacionit thesoi: se në Akademin Plehanov për diturin e përpunimit të
matricave dhe marrjen e rezultateve reale të përbërjes të kulturave pyjore në çdo lloj toke
u japim titullin e kandidat i ekonomisë, prandaj unë jam dakort me oponentin e parë që
aspiranti ka bërë një punë të madhe kërkuese prandaj kemi plot të drejtë ti japim titullin
kandidat i shkencave bujqësore. Të dy oponentët theksuan që disertacioni i plotëson të
gjitha kërkesat e Komisionit të Atestimit të Lart, Lameborshaj Selman Haliloviçi e meriton
përvetësimin e titullit të kërkuar.
Në përgjigjien time unë i falënderova oponentët dhe thashë që vrejtjet e tyre do ti
studioj në punën time të ardhëshme.
Më në fund e mori fjalën profesori V.G. Nesterovi. Ai më karakterizoi mua si njeri të
apasionuar në shkencën pyjore, si punëdashës dhe skurpuloz, i cili me gjithë mungesën e
dijenive të plota të gjuhës ruse, i bëri studimet në nivelin e lartë dhe për dy vjet e gjysmë
e bëri të mundur mbrojtjen e disertacionit.
Gjat kohes të sugjerimit unë dëgjova shumë fjalë të mira në adresën time.
Mbas sugjerimeve sekretari shkencor i njofti të pranishmit per 12 klikimet që kishin
ardhur në autoreferat.
119
Pas pakë kohe Presidenti i këshillit shkencor j’a dha fjalën kryetarit të komisionit të
votimit i cili i lexoi rezultatet e votimit të këshillit shkencor. Muarën pjesë në votime 23
veta, pro votuan 23 veta. Të pranishmit i duartrokitën rezultatet e votimit dhe mua më
uruan suksese në punën e ardhëshme.
Konkluzioni i im në këto momente ishte që unë isha njeriu më i lumtur, i rrethuar
me njerëz të mirë dhe të respektuar. Që në Rusi unë nuk jam i vetëm, shokët dhe miqtë
e mi zëvëndësuan për mua njerëzit e mi të dashur në Shqipëri. Me ndihmën e tyre unë
hyra në anën e shkencës pyjore Sovjetike.
Pas mbrojtjen e disertacionit në katedër ishte shtruar tavolina e gjatë për 30 veta.
Shtruarja e tavolinës ishte bërë me ndimën e shokut tim Viktor Nikolajeviç Pitjajev.
Ky xhest më bindi plotësisht se çfarë shokë të mirë janë afër meje, pa ndonjë interes
qe bënin kaq të mira për mua.
Në orën 18.30 të gjithë të ftuarit u ulën. Tamada të mbrëmjes zgjodhëm Valentin
Grigorjeviçin. Ai e hapi banketin me dollinë e parë për mbrojtjen e shkëlqyeshme të
disertacionit të sotëm, për sukseset e më tejshme të kandidatit të ri të shkencave bujqësore.
Dollin e dytë e ngrijti për punë të pa lodhëshme të Selmanit që pas 4-5 vjetëve të gjithë së
bashku t’i urojmë mbrojtjen e disertacionit të doktorit të shkencave.
Duke dëgjuar çdo herë mbas çdo dollie, komplimenta në adresën time, unë më shumë
gëzohesha për shpirtmirësinë dhe miqësinë e të pranishmëve se sa nga komplimentat, që
më shumë ishin fantazi e çdo folësi, se sa të vërteta.
Mua më erdhi shumë mirë kur Valentin Grigorjeiçi ngrijti goten për shëndetin
e xhaxhi Ivanit, icili tha Profesori që Selmanit gjat jetës në BRSS i ka zëvëndësuar
Babain, kurse djali i tij Sergei është për të si vëlla.
Xhaxhi Ivani u gëzua nga kjo dolli, u ngrit në këmbë, më puthi mua dhe me
fjalë mirënjohje tha, është hera e parë në jetë që unë ndodhem në të tillë mbrëmje,
dhe e quan për nder të që sot në mbrojtjen e disertacionit të Selmanit tim të dashur,
jam i rrethuar nga shkencëtarë të shkëlqyeshm të shkencës pyjore të B.S.
Nga fundi i banketit unë i falënderova të pranishmit dhe ngrita dolli për
profesorin tim të dashur, pa ndimën e pa lodhur të të cilit të nuk do të ishte sot ky
120
banket thashë, dhe me preteksin e lodhjes të madhe kërkova leje të largohem nga
banketi , bashkë me shokun tim Gjeorgji Xhurmanskim u nisa për në konvikt.
Sa po më ra koka te jastëku më zuri gjumi me një herë. U zgjova në orën 13,00
dhe e ndjeva veten të shkarkuar nga një barrë e rëndë.
MARTESA E DYTË
Në një ditë Nëntori në koridorin e katit të tretë, më qëndroi aspirantka e katedërës të
gjenetikës Llarisa Shmakova dhe me gjithë shpirt më uroi per mbrojtjen me sukses të
disertacionit. Me gjthë që nuk ishja i njohur mirë me të m’u bë qejfi nga ngrohtësia e
përshëndetjes të saj.
Mbas mbrojtjes të disertacionit, çdo ditë mendoja për jetën time të ardhëshme, kisha
dëshirë të krijoja familje, të shijoj dhe unë ngrohtësinë dhe rehatin familjar, me një fjalë
doja të krijoja familje.
Çdo ditë i shikoja vajzat e konviktit të aspiraturës, dhe vija në konkluzionin, se
Llarisa dallohet nga të gjitha vajzat nga ana e punëve shtëpijake. Për këtë më bindi Georgi
Xhurmanskij i cili e njihte nga puna e saj në katedrën e gjenetikës i cili e vleresoi në
mënyrë pozitive.
Llarisa ishte vajzë me trup mesatar, brune me floke gjysmë kaçurela dhe të dëndur,
më tepër ngjante si një vajzë Shqiptare se sa në Ruse. Ajo ishte miope, dhe mbante
gjithmon syze të cilat ja zbukuronin fytyrën. Unë dallova tek Llarisa se ajo, përveç punës
në katedër, në konvikt e shikoje duke thurur çapape, triko, doreza dhe gatuante gjellë të
shijshme. Të gjitha këto që dëgjova dhe vrejta vendosa ta bind Llarisën që të bëhet gruaja
ime.
Unë mundohesha të takohesha me Llarisën çdo ditë, ku bëheshin bisedime mbi
gjenetikën, për disertacionin e saj, mbi punët që i duhen bërë për të filluar të shkruaj
disertacionin. Sa më shpesh që takoheshim aqë më shumë shikoja tek ajo veti të mira.
Dhe e kuptova që i pëlqeja edhe asaj dhe bindesha në zgjedhen e mbarë që bëra.
Në fund të Dhjetorit i propozova Llarisës të bëhej gruaja e ime, ajo më tha që
shpirtërisht është dakord, por pa aprovimin e nënës në zgjedhjen e saj nuk më jepte dot
përgjigjie.
121
Mbrëmjen e vitit të ri 1968 e kalova në qytetin Krasnogorsk të rrethit të Moskës në
familjen e Llarisës. Nëna e saj Sofija Mihajllovna, pa marrë parasysh moshën e saj ishte
grua shumë e bukur. U njoha me kunatin e ardhëshëm Juri Mihajlloviç Shmakovin. Më
pritën përzëmërsisht në shtëpin e tyre.
Pas vitit të ri unë dhe Llarisa u kthyen në konvikt. Mbas aprovimit të Sofi
Mihajllovnës për martesen me Llarisen ne nuk ndaheshim më nga njëri tjetëri.
Unë e njoha Llarisën me «Prindërit» e mi Rusë – me xhaxhi Ivanin dhe teze
Grunjën. Ata mbetën të kënaqur nga kjo njohje dhe më uruan lumturi familjare, nga sytë
e tyre unë e kuptova që Llarisa u pëlqeu dhe e aprovuan zgjedhjen time.
Në datën 30 Prill ishte caktuar ora e celebrimit tonë në gjëndjen civile të rajonit
Xherxhinsk të Moskës. Këtu unë erdha i shoqëruar nga Georgi Xhurmanskij, Llajosh
Radiça – aspirant Hungares, xhaxh Ivani dhe Sergei. Pak më von erdhi Llarisa e
shoqëruar nga Lala Sing – aspirantka indiane dhe Zindra Antonajtis aspirante
Letuaneze.
Llarisa kish veshur kostumin e ri të bardhë i cili i shkonte për bukuri. Flokët e saj
të zinj të rregulluar për mrekulli dhe të mbuluar lehtësisht me një shami nayloni të
bardhe e bënin më të bukurën e të gjitha nuseve që prisnin radhën.
Kur erdhi radha jonë dhe dyert e sallës u hapën para nesh, me një herë dëgjova
muzikë të njohur – tingëllonte nje tango Shqiptare. Kjo melodi ishte surprizë për mua
dhe m’a rriti kenaqesine . Unë me Llarisën në fillim këmbyem dhe i vunë njëri tjetërit
unazat në gisht, mandej nënëshkruam kontraten e celebrimit. Dhëshmimtar për mua
ishte Georgi Xhurmanskij, kurse për Llarisën Lala Sing që jetonte në një dhomë me
Llarisën. Pas celebrimit me të pranishmit pimë shampanjë dhe u nisëm për Krasnogorsk,
ku n’a prisnin miqtë. Gjithësej ishin të pranishëm 35 veta, dasma kaloi për mrekulli me
alegri dhe urime të pa numurta, dhe të nesërmen filloi jeta e zakonëshme familjare. Ne
çdo ditë me Llarisën shkonim në punë, dhe ktheheshim nga puna në shtëpi, ku gjithmon
na priste çlodhja, pastërtia dhe gjellë e shijshme. Të gjitha këto i bënte vjerra e ime Sofija
Mihajllovna.
122
Pa marrë parasysh qe ajo punonte tetë orë në uzinë, asaj i mjaftonte koha jo vetëm të
gatuante por dhe të mbante pastërti në shtëpi dhe ti mbante në rregull lulet rreth shtëpisë
dhe brenda në shtëpi, gjithashtu të mbante bahçe me zarzavate. Ne sipas mundësisë e
ndihmonim.
Së shpejti Llarisa më informoi se ajo ishte me shtatzane dhe nga fillimi i vitit 1969
familja e jonë do shtohej Mua ky lajm më gëzoi shumë, por gëzimin ma prishi
ultimatumi i vëllait të Llarisës i cili më tha që sa më shpejt ta liroj shtëpin e tij sepse
edhe ai do të martohej.
Unë nuk e ndava këtë ultimatum me gruan dhe me vjehërën, por me një herë fillova
të bëj hapat e para të rregullohem me stehim. Në radhë të parë vizitova Sovjetin e
rajonit Xherxhinski ku unë jam i rregjistruar, dhe mora premtimin se pas një viti do të
më vënë në radhë të më strehojnë në një dhomë. Koha kalonte, çdo ditë marrëdhëniet
ndërmjet vëllait dhe motërës perkeqësoheshin. Jurij nuk shihte veprimet e mia dhe të
gjithë vrerin j’a hithte motrës se tij.
Një nga ditët unë u ktheva nga puna më shpejt në shtëpi dhe nuk e gjeta Llarisën
brënda, dhe me zëmër e kuptova që në shtëpi ka ngjarë ndo një gjë. Siç e mësova Jurij
123
në gjedje të pirë u kthye nga puna dhe fillioi t’a qërtonte të motrën, fjalë pas fjale ai
mori gantelin dhe qëlloi të motrën, shyqyr që ajo e luajti kokën, për ndryshe do ta
kisha gjetur gruan të vdekur, ajo me një herë iku dhe gjeti strehim tek gjitonët tane të
mirë në familjen e Gleb Kirushinit. E gjithë ndodhia bëri përshtypje të thella dhe më
erdhi keq për Llarisën dhe në moment vendosa të shkoj në Komitetin Qëndror PKBS.
Ne KQ më njoftuan se nuk merren me problemet e strehimit, prandaj j’u
rekomtndojmë të shkomi në Sovjetin e rajonit.
Unë u indinjova nga burokracia e organeve të Partisë, dhe gati sa te qaja u thashë
që unë jam shqiptar dhe erdha me shpresë se do më dëgjojnë dhe do më ndihmojnë,
por për fat të keq shpresat e mia dolën të kota. Sapo dola nga porta e KQ dëgjova një
zë komandues të qëndroj. Tek unë erdhi një nënëpunës i KQ dhe më pyeti i kujt
nacionaliteti jeni? Ju përgjigja Shqiptar. Ai më ftoi në kabinetin e tij, ku unë j’a
tregova të gjithë tragjedinë time si munda të ndodhem në BRSS, mandej j’a tregova
problemin e ardhjes time në KQ. Ai më dëgjoi me shumë vëmëndje, nuk m’a ndërpreu
as një herë tregimin tim dhe nuk më dha as një pyetje, mandej mori telefonin dhe
telefonoi në sektorin e strehimit të rajonit Xherxhinsk dhe e urdhëroi dëgjuesin që
urgjentisht të strehoni shokun Lameborshaj. Mbasi mbaroi së foluri u kthye nga une
dhe më tha: tani do shkoni në zyrën e strehimit të rajonit tënd në rrugën Bezboshnij
pereullok – 4 te shoku Kravçenko dhe i thuaji që vjen nga KQ nga Fjodorovi.
Pas 30 minutave unë qëndroja para shokut Kravçenko, i cili, pas informacionit
tim filloi të kërkojë dhe të më propozojë në cilat shtëpi ka dhoma bosh. Unë rash dakord
në dhomën 20 metro katror në ndertesën numur 24 në rrugën Shepkina me tre gjitonë ,do
duhej te prisja disa ditë kur do më japin urdhërin per strehim dhe çelësat e shtëpisë.
U ktheva në shtëpi si me krahë, doja sa më shpejt të qetësoja Llarisën. Ajo e priti
me gëzim lajmin tim, që problemi u zgjidh brënda një dite.
Në datën 31 Dhjetor të vitit 1968, shoku Khavçenko më dorëzoi urdhërin dhe
çelësat e shtëpisë, që ishte për mua peshqeshi më i madh që marr në jetë në vitin e ri. Unë
tani pas vitit të ri do jetoj në dhomën time, pa ultimatume.
Kur j’a dhashë urdhërin dhe çelësat Llarisës, ajo nga gëzimi qau me dënesë dhe më
tha se dhe fëmija në bark merr pjesë në këtë gëzim të përbashkët.
124
Vitin e ri 1969 e përcollëm bashkë me vjehërën, në shtëpinë e Sofi
Mihajllovnës, me shpresa të plota që pas disa ditëve do jetojmë në dhomën tonë, këtë
gëzim e shtonte dhe fakti që së shpejti do bëhemi prindër.
Unë ëndërroja për vajzë.
Në datën 2 jenar Llarisa, Sofija Mihajllovna dhe unë e kaluam pragun e derës në
shtëpin 24 në rrugën Shepkina. Në koridor n’a takoi një grua jo e re, e pashme
inteligjente, dhe jo e qeshur. N’a pyeti kush jemi dhe mandej n’a u prezantua – mua
më quajnë Ana Moiseevna Podolskaja, dhe ajo dhe djali i saj kishin zënë dy dhoma të
vogla. Në dhomën e tretë ngjitur me dhomën tuaj jeton një plakë e moshuar Ana
Jakovlevna. Në përgjie të saj unë i prezantova familjen time, për vete u thashë se me
nacionalitet jam Shqiptar, gjë që e pruri Anë Moisejevnës një gëzim, dhe tha se ajo
ushqente një simpati të rrallë për popullin trim Shqiptar, që asaj i pëlqejnë kengët
shqip dhe i pëlqen shumë filmi "Luftëtari i madh i Shqipërisë Skënderbeu ". të cilin e
çfaqen vjet më 29 Nëntor me televizor.
Në atë kohë gjenerata e rritur ushqente simpati të madhe tek populli shqipëtar, një
dashuri dhe respekt për këngëtarët tanë Avni Mula, Xhoni Athanas, Lluka Kaçaj,
Mentor Xhemali e të tjerë, prandaj fjalët e Ana Moisejevnës i prita si fjalë të sinqerta.
Mbas njohjes me gjitonët ne e hapëm derën e dhomës. Dhoma na u duk e madhe,
e ndritëshme me dy dritare të mëdha, me dysheme me parket ahu që shkëlqente nga
të lyerit me mastikë, me tavan të lartë deri në 3,65 metra. Gëzimi ynë në këto momente
ishte pa kufi.
Nënë e bijë filluan të fantazojnë se si do i sistemojnë mobiliet në dhomën bosh
dhe vendosëm të shkojmë në dyqanin e mobiljeve i cili është shumë afër dhe të blejmë
gjërat më të neojshme. Mbas dy orësh dhoma mori pamjen e dhomës ku mund të
jetohej për mrekulli, mbas një jave i transferuam të gjitha plaçkat nga Krasnogorski
dhe filuam të jetojmë në dhomën tonë.
Duke u marrë me rregullimin e shtëpisë koha kalonte pa u kuptuar. Vetëm në
datën 8 shkurt unë mora dhe një gëzim të ri. Llarisa më dhuroi mua vajzën time të
dëshiruar. Ja vumë emrin Sofia. Me lindjen e saj, u fut dhe mbarësia në shtëpinë tonë.
Ndodhi që Pavlik të shkonte në shkollë tre minuta larg shtëpisë tonë, dhe pas mësimeve
125
vinte tek ne, loste me motërën dhe bënte mësimet me ndimën e Llarisës dhe sidomos
gjuhën anglishte ku Pavli s’kishte pasion për gjuhët e huaja. Në dhomën tonë ai e ndiente
vehten të lumtur nga marrëdhëniet e përzëmërta që tregonim ndaj tij. Unë isha i lumtur
që pesë ditë me radhë jam i rrethuar nga të dy fëmijët e mi, vetëm të shtunën dhe të dielën
j’a kushoja vetëm Sonjës.
Ndodhte nga jë herë, që Pavli nën influenën e shokëve m’a prishte qetësinë me
çapkënllëqet e tij, por me gjithë atë unë isha i lumtur që isha afër tij, e shpëtoja nga
rreziku, dhe flisja me të si burri me burrin gjë që Pavlit i pëlqente.
Në Janar të vitit 1970, gjitonia jonë e moshuar Ana Jakovlevna vdiq. Ajo nuk
kishte as një trashëgimtar dhe ne gjitonet e varrosëm me të gjitha ceremonite. Gjat
mbëmjes të përkujtimit doli problemi i dhomës së saj. Dhe që të mos tja japin ndo një
pianeci, nënë e bir më këshiluan mua të shkoj në Sovjetin e debutatëve të rajonit dhe
të kërkoj zgjerimin e strehimit duke më dhënë dhomën që u lirua pas vdekjes të
gjitones, me preteks se familja e jonë sot përbëhet nga tre veta, për veç këtyre mua si
kandidat i shkencave kam të drejtë për sipërfaqe të tepërme.
Pas një muaji mora urdhërin të jetoj në sipërfaqe 40 mertro kuadrate në dy dhoma. Në
keto dy dhoma unë jetova mbi më se 10 vjet.
Sonjëçka po rritej, dhe Llarisës i duhej të dilte në punë. Për këtë qëllim ftuam gjyshe
Grushën, që për ca kohë të jetojë me ne deri sa ta rregullojmë vajzën në çerdhen e fëmijëve.
Më shumë se gjysmë viti na ndimoi gjyshja jonë e mirë, duke ndënjur me Sonjën për sa ne
ishim në punë. Ne gjithëmon e kujtonim ndimën e gjyshe Grushës me falënderime respekt
dhe dashuri të madhe për të.
Në vitin 1980 në Moskë planifikohej të bëheshin lodërat Olimpike dhe që nga viti 1978
në rajonin tonë filloi ndërtimi i objektëve Olimpikë. Në teritorin më të afërt filloi
rikonstruktimi: shkatëronin shtëpit e vjetëra dhe ndërtonin ndërtesa të reja moderne. Këto
rikonstruktime e zunë dhe shtëpinë tonë dhe në fund të atij viti n’a lajmëruan për
shpërngulje. Mbasi i shikuam shumë variante, qëndruam në variantin e shtëpisë në rrugën
Dezhnjova në veri-lindje të Moskes. Apartamenti përbëhej nga tri dhoma, guzhina, tualet
,banja të ndara dhe ballkonit, gjithësejt në një sipërfaqe 61 м2.
126
Në dhjetor të vitit 1978 n’a i ngarkuan plaçkat dhe u transferuam në vëndin e ri të jetesës
në rrugën Dezhnjova. Në këtë apartament jetoj dhe sot e kësaj dite.
Mbasi e rregulluam apartamentin filluam të zgjedhim shkollën për Sonjën dhe e ftuam
vjehrrën pensioniste që të jetojnte me ne dhe të kujdesesh për Sonjën duke e shoqëruar për
në shkollë. Në fillim çdo gjë kalonte për mrekulli. Unë me Llarisën ktheheshim nga puna
në shtëpi ku mbretëronte pastërtia dhe rregulli, Sonja e gëzueshme dhe darka e shijshme,
por shumë shpejt e kuptuam që vjehrra Sofija Mihajllovna me karakterin e saj dominus na
e hoqi lirinë tonë. Ajo filloi të mos i dëgjojë pretendimet tona dhe të veprojë ashtu si ishte e
bindur. Marrëdhëniet e Sofi Mihajllovnës me Llarisën më shumë ngjanin në marrëdhënie
të vjehrrës të rreptë me nusen e re se sa në marrëdhënie të vajzës me nënën, këto
marrëdhënie mua nuk më pëlqenin, por i duroja për hatër të çupës.
Në korrik rë vitit 1979 Instituti i punës ku punoja unë e bëri të mundur ndarjen e një
cope toke per të ndërtuar 120 vila për baskëpunëtorët, jo shmë larg nga stacioni i trenit
Radonjezh, në një vend piktoresk në buzë të lumit Voria, këtu më ndanë dhe mua 600 metra
katror tokë.
Për ndërtimin e vilës shteti na dha nje kredi prej 3000 rubla për 10 vjet. Në sajë të
ndërmarjes pyjore të institutit e cila na i shiti lenden drusore dhe materialet e tjera të
ndertimit me çmimet e ndërmarjes, në gusht të vitit 1980 m’u bë e mundur t’a ndërtoja vilën
time.
Llarisa ishte shumë e kënaqur kur pa vilën të ndërtuar. E donte vilën më shumë se
shtëpin. Në pranverën e vitit 1981 filluam t’a kultivojmë teritorin. Ajo si agranome e mirë
që ishte e projektoi teritorin për mbjelljen e kulturave të ndryshme bujqësore.
Së pari mbollëm në kufitjë ndarës lule shtrydhe dhe në fund të qershorit fillam të hamë
me shumë dëshirë kokrrat e kuqe e të mëdha dhe të ëmbëla, kurse vitin e dytë filluam të
mbushnim kovat dhe u a jepnim njërëzve tanë dhe gjitonëve të dashur.
Pushimet e verës të vitit 1981 të tre i kaluam në vilë, në vjeshtë mbollëm bimët frutore
dhe shkurre të ndryshme, ndërtuam një serë të madhe e cila n’a furnizonte çdo ditë me
domate dhe kastraveca të sapo këputura.
127
Kështu të qetë dhe të lumtur jetuam deri në nëndor të vitit 1983. Psa kësaj date
lumturiaja jonë u vështirësua. E keqja erdhi pa pritur dhe pa imagjinuar, si bubullimë në
ditën me qiell të kthellët.
Mbasi i bënë biopsinë e gjirit, konstatuan se Llarisa është e sëmurë nga kanseri i gjirit
të djathtë. Asaj i propozuan operacionin e gjirit dhe ajo ra dakort. Operacioni shkoi mbarë
dhe pas një muaji Llarisa e ndeu veten shumë mirë. Verën e kaloi bashkë me Sonjën në vilë,
kurse unë kthehesha nga puna dhe i furnizoja me ato ç’ka më porosisnin. Të shtunat dhe të
dielave shkonim shpesh në Zagors për të vizituar gjyshen Grunja. Ajo gjithmonë kënaqej
kur e vizitonim ne të tre.
Gjyshja i kish kaluar të tetëdhjet vjetët, kujdesej për të këngëtarja e korit të kishes me
emërin Lusa, një grua shumë e kujdesëshme dhe me karakter të mirë.
Gjyshja Grusha ishte nje plakë fetare. Çdo ditë ajo shkonte në kishën Troice-Sergejevi
që është afër shtëpisë ku ajo jetonte.
Kur unë dhe Llarisa shkonim për vizitë tek gjyshja, për herë e përcillja në kishë dhe e
presja deri sa mbaronte liturgjia, e cila vazhdomte nga një herë edhe më shumë se dy orë.
Nga një herë e presja gjyshen duke dëgjuar edhe vetë liturgjinë. Një ditë në liturgji mori
pjesë Patriarku i Moskës dhe gjithë Rusisë Pimen. Pas liturgjisë Patriarku u dhuroi të
pranishme ikona të vogëla. Kur erdhi radha tek unë, më shikoi me vrejtje, dhe nxori nga
çamta Bibëlën e sa po dalë nga tipografija dhe ma dhuroi duke thënë se çdo njeri inteligjent
duhet ta lexojë këtë libër, pas leximit të saj do bëheni më i mirë, sepse në të, ju do lexoni
fjalët e Zotit, ky libër do t’ju ndihmojë në minutat e vështira të jetës.
Pas kësaj dite unë e frekuentoja kishën jo vetëm në Zagors por dhe në Moskë, dhe për
fatin tim m’u largua melankolia, dhe nostalgjija. Dilja nga kisha gjithmon i liruar nga
mendimet e zymta. Frekuentimi i kishës dhe fillimi i leximit të Biblës m’i lehtësuan telashet
e jetës. Për fat dhe në familje mbretëronte dashuri dhe respekt për njëri tjetërin.
NË SHKENCËN PYJORE
Në ditët e para të Nëntorit të itit 1967 unë u paraqita para Valentin Grigorjeviçit jo
si aspirant, por si kandidt i shkencave – bashkë punëtor i vjetër shkencor i laboratorit
të “Kibernetikës të natyrës të gjallë”. Sa po u takuam profesori më informoi se unë jam
128
i pari bashkë punëtor i vjetër shkencor i emëruar zyrtarisht, kam shpresë se shumë shpejt
ti do të bëhesh udhëheqësi i laboratorit tha profesori.
Mandej Valentin Grigorjeviçi më porositi se nga duhet ta filloja punën. Në radhë
të parë më tha duhet të kompletosh laboratorin me aparaturën e duhur për të kryer
analizat e tokave dhe të bimëve, jo vetëm të pyjeve por dhe të bujqësisë. Mbaje mënd
atë që dikur shkenca e vuri energjinë atomike në shërbim, e cila po i shërben me nder.
Mendoj se nuk do të jetë shumë e largët dita kur shkenca do ta vërë dhe fotosintezën në
shërbim të njeriut të prodhojmë grur në fabrikë aq sa i duhet njerëzimit për të qënë
gjithëmon i ngopur, – më tha profesori.
Ai më këshilloi mua të vizitoja laboratoret e analizës së tokës dhe të bimëve pyjore
e bujqësore, të njihesha dhe t’a mesoja punën e aparateve, përdorimin e reaktivëve dhe
t’i kopjoja metodikën a analizës. Rektori i Akademisë tonë I.S. Shatillov më premtoi të
më ndimojë në krijimin dhe funksionimin e laboratorit.
Detyra për mua ishte e qartë, unë me një herë ju futa punës. Mbasi vizitova të gjitha
laboratoret e Akademisë tonë që punojnë në drejtimin e përshkruar nga profesori u paisa
me të gjitha emrat e aparateve dhe me metodikën e punës të tyre. Mbas vizitës të
laboratorëve të Akademisë, fillova të vizitoj laboratoret e Institutit të fiziologjisë të
bimëve.
Në datën 15 Dhjetor e përgatita listën e aparateve dhe reaktivëve që duheshin për
të funsionuar me sukses laboratori ynë i ardhëshëm. Përveç listës ne i përgatitëm dhe
koston e zgjerimit të laboratorit, po ashtu dhe personalin e ri që duhej të punonte në këtë
laborator.
Të gjithë këtë informacion Valentin Grigorjeviçi j’a dorëzoi Rektorit për aprovim.
Ai premtoi se së shpejti laboratori do financohej nga Ministria e bujqësisë dhe ju do
filloni punën. Por për fat të keq gjatë tërë vitit 1978 nuk morëm asnjë rubel. Kështu,
megjithse laboratori zyrtarisht ishte krijuar, faktikisht nuk punoi asnjë ditë sipas funksionit
të tij. Me gjithë atë mua rregullisht m’a paguanin rrogën në 190 rubla. Shkaku kryesor ishte
mungesa e financimit nga Ministria e bujqësisë.
Unë e humba shpresën jo vetëm për rritjen karierës dhe ngrijtjen e rrogës, por dhe
në mundësinë e hapjes të laboratorit të “Kibenetikes të natyrës të gjallë”.
129
Rroga prej 190 rublash nuk më mjaftonte. Unë kisha gruan shtatzanë dhe presja
shtimin e familjes, përveç kësaj 25% e rrogës shkonte tek Pavli. Valentin Grigorjeviçi
më qetësonte me shpresën se së shpejti çdo gjë në Bashkin Sovjetik do nryshojë në të
mirë. Por koha kalonte, për kompletimin e laboratorit para nuk kishte, përveç kësaj
Valentin Grigorjeviçi vuante nga një sëmundje e rëndë dhe më shumë ndodhej në
spitale se sa në katedër. Fillova të mendoj për ndo një punë tjetër.
Një ditë në gazetën e industrisë pyjore lexova një lajmërim, që në institutin
Panbashimor të projektimit dhe informatimit të industrisë pyjore kërkohej zëvëndësimi
i vëndit vakant Bashkëpunëtor i vjetër shkencor në laboratorin e ekonomisë të
shfrytëzimit të pyjeve.
Të nesërmen shkova në atë institut në zyrën e kuadrove dhe j’u prezantova
përgjegjësit të saj. J’u përgjigja në të gjithë pyetjet që më bëri. Ajo më tha të shkruaja
një lutje drejtuar zëvëndës drejtorit për shkencën, dhe shtoi sa po t’i biesh dokumentat
e duhura do nënëshkruaj vendimin e pranimit tënd në punë me detyrë bashkëpunëtor i
vjetër shkencor.
Ditën tjetër shkova te Valentin Grigorjeviçi në spitalë dhe ja shpjegova hapat e
mia për të gjetur punë të re. Ai më shikoi me mërzi, mbasi hoqi në shpirt tha që atij i
vjen keq të ndahet me mua, por për fat të keq, me sëmundjen e tij, dhe me gjëndjen
tënde ekonomike, nuk jam në gjëndje të të ndimoj, prandaj jam i detyruar të bie
dakord dhe të të lejoj largimin nga puna.
Mua më vinte për të qarë, kur mendova se do ndahem me Akademinë Timirjazev
dhe sidomos me Valentin Grigorjeviçin, të cilit i jam mirënjohës sa të jem i gjallë.
Dhe atij si e kuptova unë ivinte keq të ndahesh me mua. Duke u ndarë me njëri
tjetërin, ne u përqafuam si djali me babanë.
NË INSTITUTIN PANBASHKIMOR TË KËRKIMEVE TË
PROJEKTIMIT EKONOMIK DHE INFOMATIV TË INDUSTRISË
PYJORE
Pas një jave punë në vëndin e ri, më ftoi Përgjegjësi i kuadrove dhe më pyeti,
keni dokumenta që të vërtetojnë kohën që ke punuar bashkë punëtor i ri në
Universitetin e Tiranës. Të vetmin dokument që vërteton punën time në Universitet
130
eshtë libreza e Bashkimeve Profesionale në të cilën për çdo muaj vihet pulla e postës,
po ashtu është artikulli im i botuar në revistën «Lesnoe hozjajstvo» № 9 i vitit 1960,
ku është shkruar emri dhe mbiemri im dhe detyra e punës. Përveç këtij informacioni,
në Universitetin Llomonosov punon profesor N.S. Turkova të cilën unë e kam
asistuar kur ajo punonte në Universitetin e Tiranës.
Unë të thirra më tha përgjegjësija e kuadrit se pa dokumenta nuk mund të njihet
stazhi dhe nuk mund të të jap rrogën që e meriton. Bashkë me përgjegjësen e
kuadrove vendosëm të këshillohemi me zëvëndësin e drejtorit e punëve shkencore
V.K. Antonovin. Me një respekt të rrallë na priti dhe me vëmëndje e dëgjoi
përgjegjësen e kuadrit. Valerij Kuzmiç u drejtua nga unë dhe më tha, të nxirrja kopjen
e librezës të Bashkimive Profesionale dhe të artikullit, të shkruaj një lutje me kërkesë
për njohje si rast i rrallë dhe i veçantë, stazhin e punës time në Universitetin e Tiranës
dhe ti çoj në Mimistrin e punës të BS në sektorin e punes dhe rrogës. Pas disa ditëve
i dorëzova dokumentat e mia në sektorin e punës dhe te rrogës.
Nuk kaluan as dy javë kur më ftoi drejtori i institutit dhe më njoftoi se Ministria
e Punës, si një rast të jashtëzakonshëm, e vërtetojnë punën tuaj në Shqipëri si
bashkëpunëtor i ri shkencor, dhe unë shkrova urdhër që rroga juaj të jetë 270 rubla
në muaj, kur se pas tre vjetëve do rritet rroga deri në 300 rubla. Ai më uroi mua
suksese në punë dhe unë dolla nga kabineti drejtorit i kënaqur që si me urdhër të
peshkut; në krahasim me atë që merrja në laboratorin e “Kibernetikes të natyrës të
gjallë” m’u rrit rroga në 80 rubla.
Më emëruan bashkëpunëtor të vjetër shkencor në laboratorin e ekonomisë, të
cilin e udhëhiqte kandidati i shkencave ekonomike М.М. Тrubnikov. Ai në atë kohë
ishte duke e mbaruar disertacionin e doktorit të shkencave me temë Përcaktimi i
moshës së prerjes të drurëve pyjorë në kohën kur arrijnë minimumin e shumës të
harxhimeve në rritje.
Kur u njoh me mua dhe e mësoi që unë i di mirë përdorimin e metodave
ekonomiko-matematike, m’u lut që ta ndihmoja në modelimin e kriterit të
optimizimit të moshës të prerjes në minimumin e shumës të harxhimeve të rritjes.
131
Në Nëntor të vitit 1969 M.M. Trobnikov e mbrojti disertacionin e doktorit të
shkencave me sukses në Akademin Bujqësore të Kievit. Mbas mbrojtjes së
disertacionit të tij dhe unë fillova të interesohem në optimizimin e moshës të prejeve
me metodat ekonomiko-matematike.
Në maj të vitit 1970 Ministria e industrisë pyjore e ngriti para qeverrisë
problemin e ndryshimit të rregjimit të prerjeve të pyjeve të kategorisë të parë, të cilët
zënë një sipërfaqe prej 200 mlion hektarësh dhe në të cilët është e ndaluar prerja e
tyre për industrinë pyjore..
Që të pregatisnin masën e madhe të popullit në shqyrtimin e këtij probleni
vendosen të bëjnë një film mbi gjëndjen e keqe të pyjeve të kategorisë të parë. Mua
më emëruan konsultantin kryesor të mbledhjes të materialit për filmin.
Keshtu qe gjat vitit 1970 u njoha me gjëndjen e keqe të pyjeve të kategorisë të
parë të BRSS dhe shkrova disa artikuj në gazeta dhe revista ku shqyrtoja rëndësinë e
tyre rekreative dhe shëndet mbrojtëse të popullsisë dhe metodat e mirëmbajtjes së
tyre për t’i plotësuar këto funksione.
Në vitin 1972 vdiq nga një sëmundje e rëndë përgjegjësi i laboratorit tim Mihaill
Mihajlloviç Trubhikovi. Udhëheqës të ri emëruan Klement Klementeviç
Abramoviçin. Ai gjat gjithë jetes ishte simpatizant i konjukturës të industrisë pyjore, dhe
ishte kundër prerjeve të moshave të mbëdha, nga të cilat, prerjet vjetore përcaktoheshin në
550 milionë metra kub, ndersa me mosha më të ulëta volumi i prerjeve rritej në 40%.
Që ta zgjidhnin këtë problen ekonomikisht më dhanë mua temën: «Optimizimi i
moshes të prerjeve të drurëve pyjore të BRSS me metodat ekonomiko-matematike».
Me frikë në zëmër e fillova punën për optimizimin e moshave të prejes të drurëve
pyjorë. I mblodha gjithë materialet e duhura dhe fillova të plotësoja një seri matricash për
optimizimin e moshës së prejeve. Më pak se dy vjet m’u deshen dhe i përcaktova moshën
e prerjeve të drurëve pyjore të BRSS sipas llojeve dhe bonitetëve.
Mosha e prerjeve që përcaktova unë nuk ndryshonte shumë nga ato që rekomendonte
Ministija e ekonomisë pyjore, perveç plepit të egër që u përcaktua 30-40 vjeç në vrarësi
nga boniteta.
132
Kur i pa Klement Klemeteviçi moshat e prerjes, pakënaqësija e tij s’kishte kufi. Ai më
urdhëroi që ti përcaktoja edhe një herë, dhe mosha e prerjeve të jetë 30 deri 40% me të ulet
se ato që rekomendonte Ministrija e ekonomisë pyjore.
Unë i kundërshtova pretendimet e tij, se mosha e prerjes nuk mund të përcaktohet
sipas dëshirës të njërit ose tjetërit. Ajo përcaktohet si pas të dhënave ekonomike dhe varet
nga madhësia e sortimentve që pregatitim nga drurët e prerë. Po të ulim madhësinë e
sortimentëve ulet dhe mosha e prerjeve kjo, si dihet është detyrë e Ministrisë së përpunimit
të drurit.
Klement Klementeviçi m’u përgjegj, se ulja e moshës të prerjes nuk është dëshirë e
tij, por politika dhe strategjija e Ministrisë të përpunimit të drurit, prandaj kush paguan
paratë ai e porosit muzikën, kështu që ti je i detyruar të plotësosh dëshirën e udhëheqësit.
Unë isha i bindur se përcaktimi shkencor i moshës së prerjeve nuk do ndryshonte
shumë nga ato që përcaktova unë herën e parë. Moshat e prerjeve, si pas mendimit tim janë
optimale si për Ministrinë e përpunimit të drurit dhe Ministrisë të ekonomisë pyjore. Por
ta bindja për këtë K.K. Abramoviçin nuk isha në gjëndje.
Që të mos konfliktoja me udhëheqësin dhe Institutin, vendosa urgjentisht të gjeja një
vënd pune tjetër. Në ato kohë në ndërmarjen Panbashkimore të Mbarështrimit u hap pjesa
shkencore. Atje mua më njihnin mirë dhe me një herë ranë dakord të punoja me ta. Të
nesërmen e lajmërova Klement Klementjeviçin që do largohesha nga puna. Ai lajmin tim
e priti me kënaqësi. Pas një jave unë fillova punën në pjesën shkencore të ndërmarjes
Panbashkimor të Mbarështrimit.
NË PJESËN SHKENCORE TË NDËRMARJES PANBASHKIMORE TË
“MBARËSHTRIMIT PYJOR”
Në pjesën shkencore të ndërmajes unë e fillova në Prill të vitit 1974. Më pranuan në
sektorin e llogaritjeve të sasisë të prerjes në ndermarrjet pyjore të Bashkimit Sovjetik.
Përgjegjësi i im Ivan Mihajlloviç Baçkovi, kandidat i shkencave bujqësore, ishte një burrë
i qetë dhe mendues.
Nga bisedimet e para të njohjes, ai i përcaktoi aftësitë e mia në shkencën pyjore dhe
më dha temën të cilen duhet ta zgjidhja: "Optimizimi i sasive të prejeve të lëndes drusore
në vartësi të shpërndarjes të tyre sipas klasave moshave ". Mua më pëlqeu tema. Me gjithë
133
qejf rash dakord dhe me entuziazm j’u futa punës. Mu desh një kohë të njihesha me
metodat ekzistuese dhe të metodave të reja të propozuara nga shkencëtarë të ndryshëm.
Në sajë të kësaj literature unë shkrova metodën e kërkimeve shkencore e cila u aprovua
në kshillin shkencor.
Principi i kalkulimit të sasisë të prerjeve ishte fomuluar nga profesor M.M. Orllovi
dhe qëndronte në atë që prerjet e përvitëshme duhet të kalkulohen në të tillë mënyrë që
ta çojnë çdo ndërmarje pyjore në shfrytëzim të barabartë dhe të përherëshëm, detyra ime
ishte t’a modeloja këtë poces dhe pas një kohe t’ja arrija qëllimit.
Dhe unë e përpunova një metodikë të tillë.
Ajo u pranua dhe 70% të kalkulimit të prerjeve të BRSS kryheshin me metodin time.
Pas mbarimit të kësaj metodike më propozuan temën: "Sistematizimi i normave që
përdoren në projektimin pyjor dhe automatizimi i tyre në procesin e projektimit ". Unë
fillova punën.në muajin Tetor të vitit 1976 në Institutin Panbashkimor të studimeve
silvikulturore dhe të mekanizimit të ekonomisë pyjore (VNIILLM) që shpalli konkurs
në plotësimin e vëndit vakant - Përgjegjës i sektorit të drejtimit pyjor në laboratorin e
Ekonomisë. Përveç meje dhanë dokumentat në konkurs dhe dy konkurentë të tjerë. Në
Dhjetor këshilli shkencor më pranoi në këtë detyrë mua.
NË INSTITUTIN PANBASHKIMOR TË STUDIMEVE
SILVIKULTURORE DHE TË MEKANIZIMIT TË EKONOMISË PYJORE
(VNIILLM)
Punën në vendin e ri e fillova sapo mbaroi festa e vitit të Ri 1977. Laboratori i
Ekonomisë përbehej nga sektori i ekonomisë, të cilin e drejtone kandidati i shkencave
ekonomike Ivan Vasiljeviç Turkeviçi, ai drejtonte dhe laboratorin,ndersa sektori i kalkuli-
meve ekonomike drejtohej nga kandidati i shkencae ekonomike N.P. Roshin dhe sektori i
sapo formuar i drejtimit pyjor, të cilin do e drejtoja unë.
Tematika e sektorit ishte e gjërë: duheshin zgjidhur si problemet e ekonomisë pyjore,
po ashtu dhe problemet e industrisë pyjore. Para meje vunë temën e përpunimit të normativave
të prerjeve kulturore të pyjeve. Së bashku më përgjegjësin e laboratorit të prejevë kulturore D.I.
Derjabin i cili si dhe unë ishte përgjegjes për zgjidhje e temës, dhe nënë udhëheqjen Ivan
Vasiljeviçit fillum zgjidhjen e problemit.
134
Marrëdhëniet me mua nga të gjitha anët ishin të mira, puna e përbashket me Dimitr
Ivanoviçin më ndihmoi t’i kuptoj prirje kulturore nga të gjitha anët, gjë që influencoi, në
modelimin e saktë të normativave.
Pas disa muajsh I.V. Turkeviçi më tregoi punën e madhe që kishte bërë për të shkruar
disertacionin e doktorit të shkencave ekonomike me temë - "Përcaktimi i rentës pyjore
në BRSS ", vetëm kam ngecur për një kohë të gjatë në modelimin e kriterit të optimizimi
të rritjes sipas moshave të drurëve pyjorë.
Unë i kuptova vështirësit e tij por nuk i premtova për ndihmë konkrete, sepse edhe
unë nuk dija nga t’ja filloja.
Por rasti më ndihmoi.
Duke studiuar, kulturat pyjore në ndërmarjen e Zagorskit, për të pëcaktuar normat e
prerjeve kulturale, zbulova që tempi i rritjes të kulturave të një moshe, pa marrë parasysh
bonitetin, po ti krahasosh me lartësinë e trungut janë konstantë.
Në sajë të këtyre të dhënave unë ndërtova modelin matematik për pyjet e pishës në
bazë të cilëve u bë e mundur të prognozoje për çdo moshë lartësinë, diametin dhe masën
e drurit dhe mandej për të gjitha llojet drusorë pyje formuse. Këto modele i përdori me
sukses I,V. Turkeviçi në disetacionin e tij. Kjo qe ndihma e ime konkrete për të.
Mbas mbarimit të temës të institutit në adresë të sektorit nga Ministija e ekonomisë
pyjore, filoi të propozohej një tematikë e gjërë si: përpunimi i sistemit automatik i
zgjidhjeve të temave shkencore që mund të përpunohen në institutet e shkencave pyjore
të BRSS; përpunimi i sistemit të drejtimit operativ në ndërmarjet pyjore duke marrë për
bazë ndërmarjen pyjore të Zagorskit; automatizimin e shpërndarjes të makinave dhe
mekanizmave në ndermarrjet pyjre të Bashkimit Sovjetik; formimi i grupeve të njëllojta
të ndërmarjeve pyjore të pjesës Evropiane të BRSS.
Problematika që vinte nga Ministija e ekonomisë pyjore çdo vit e më tepër
vështirësohej dhe mua për një moment m’u duk se nuk isha në gjëndje t’i zgjidhja.
Përsëri më ndihmoi fati që në sektorin tim kisha një specialist; që kish mbaruar Institutin
e Financave. Atë e quanin Manua Aleksandroviç Shenker, djalë i ri dhe simpatik. Duke
më parë gjëndjen time të keqe shpirtërore kur lexoja temat, erdhi tek unë dhe më tha: juve
135
ju duhet ndonjë ndimë. Unë ja lexova tematikën, dhe ai më tha, mos u bën merak të gjitha
këto probleme kanë zgjidhje.
Të tilla probleme janë zgjidhur në shumë sektorë të ekonomisë popullore, detyra jote
qëndron në atë që nga ana shkencore, këto probleme ti adaptosh per nevojat e Ministrisë
të ekonomisë pyjore, të gjithë punën teknike e marr pësipër unë. Dua të theksoj se me
problemet që i ngarkova Manusi i kreu me nder.
Mbas automatizimit të shpërndarjes të makinave dhe mekanizmave nëper ndërmarjet,
filluam grupimin e 1726 ndëmarjeve në grupe të njëllojta në saje të 50 kritereve. Gjithësej
dolën 126 grupe të njëllojtë. Mbas mbarimit të çdo teme Ministia i jipte sektorit
shpëblime të mëdha parash.
FATKEQËSIT E MIA NË (VNIILLM)
Për të festuar festën e grave 8 marsin të vitit 1985 Përgjegjësi i Bashkimeve
profesionale të institutit, n’a dha urdhër që të përgatitim emrat e grave dhe të punonjësve
që duhen të shpërblehen. Bashkë me përgjegjësin e bashkimeve profesionale të laboratorit
Manus Aleksandoviçin i dorëzum listat, në të cilat dy persona që punonin më tepër për
vehten e tyre se sa për sektorin nuk i futa në listë për tu shpërblyer.
Një muaj më vonë erdhën në institut dy punëtorë të Sigurimit dhe kërkonin
personalisht mua. Sa po u takuam më pyetën ti je Selman Lameborshi, pas përgjigjes
time pozitive, më ftuan të shkoja mbas tyre. Të tre bashkë arritëm në kabinetin e
mbrojtjes që është në budrum të institutit, njëri nga ata e hapi derën me çeles dhe u
futëm brënda. Mbasi u ulëm filluan pyetjet, të cilat mua më tronditën, që unë qënkam
spiun i shteteve të huaja, veç na trego, tha njëri nga ata, për cilin shtet punon. Nga
pyetjet e tyre mua më hyri një frikë e madhe në shpirt dhe ndjeva veten si lepuri i
rrethuar nga qëntë, i hedhur posht si një rrobë e vjetër.
Unë e ndjeva veten të pa vlerë, dhe të vetmuar dhe me një herë m’u kujtua thirja
në sigurimin e Elbasanit. Po dhe si atëhere mendova se mbrojtje nuk pres nga njeri.
Sa më shumë mendoja aqë më shumë shqetësimi i im zmadhohej. Pyetjet m’i bënin
shpejt që unë nuk arrija t’i mendoja përgjigjet: "Ti me nacionalitet je Shqiptar" U
përgjegja pozitivisht. Ne kemi të dhëna që ju shpesh shkoni në qytetin e Kozmonautëve
Çkallov? Për çfarë meritash ju dekoruan me medalien e Kozmosit? Si u bë e mundur që
136
ti bleve kostum në dyqanin e Kozmonautëve? – mua m’u duk se s’kanë të mbruar pyetjet
e tyre.
U mundova t’i ndërpres dhe t’u them se nuk jam fajtor para pushtetit Sovjetik. Mos
më kini ngatëruar me ndo një tjetër por nuk ma dhanë fjalën.
Mandej fillova t’u përgjigjem në pyetjet që më bënë. Në qytetin Çkallov unë kam
qënë me lejen e Ministrisë së bujqësisë, së bashku me një delegacion të madh; në këtë
Ministri në sektoin e propagandës punon gruaja ime Llarisa Lameborshaj, me lutjen e saj
më aprovuan dhe mua antar të delegacionit. Ne na shoqëronte kozmonauti Klimçuk dhe
kur e mori vesh që në këte delegacion merr pjesë dhe një Shqipëtar më dhuroi një dinsiktiv
që u’a dhurojnë miqve të rrallë të cilët vizitojnë qytetin. Në dyqanin e kozmonautëve atë
ditë ishte i lirë çdo antar i delegacionit të blente çfarë i donte qejfi. Unë bleva një kostum,
prandaj unë s’kam bërë asnjë veprim të pa lejushëm nga vajtja e ime në qytetin Çkallov.
Përveç këtij rasti këmba ime s’ka shkelur më në këtë qytet.
Përgjigjiet e mia i dëgjoni me mos besim. Mua kjo situatë më tronditi akoma më
shumë, dhe po prisja pyetje akoma më të këqija. Pa e ulur tempin e pyetjeve më pyetën
– çfarë metoda të ndalura shfrytëzoja unë për të shkruar, të ashtuquajturin disertacionin
e doktorit të shkencave, vetë punon a po i detyron punonjësit e tu të shkruajnë
disertacionin tënd. U thashë që për fat të keq në sektorim tim s’kam as një specialist të
mbarështrimit dhe as njëri nuk është në gëndie të shkruaj bile dhe një faqe të disertacionit
tim, prandaj çdo kapitull e shkruaj vetë. Ata u munduan të më zënë në gënjeshtër, duke më
thënë se çdo ditë inxhinjeri Kokin punon për ty, por unë u mundova t’u tregoj të vërtetën.
Kokin ju thashë është inxhinjer marine, invalid, që skam mundësi t’a pushoj ose ta
transferoj nga puna, prandaj në kohën e lirë ai më ndihmon në redaktimin e pjesëve të
shkruara nga unë.
Sapo mbarova unë fjalën, me ironi më pyetën si është e mundur të shkruash
disertacionin e doktorrit kur akoma nuk e ke mësuar si duhet gjuhën ruse. Unë i
kundërshtova, se tema e disertacionit tim nuk është nga fusha e filologjisë, por për
ekonominë e pyjeve, mbi optimizimin e planeve të mbarështrimit, për përdorimin e
metodave matematike dhe makinave kalkuluese elektronike në ekonomin pyjore. Mbi këto
probleme unë kam botuar shumë artikuj, ju mund të njiheni me ta në bibliotekën e institutit.
137
Ata shikuan njëri tjetërin dhe nuk më bënë pyetje të tjera. Më thanë që sot unë jam i lirë,
nesër do ta vazhdojmë bisedën.
I indinjuar thellë në shpirt, sa po dola u drejtova për te drejtori t’i tregoja çfarë
ndodhi me mua. Sa po hapa derën pash që në kabinetin e tij ishte ulur dhe sekretari i
partisë të institutit Viktor Ivanoviç Suvorovi. Ata e dinin ku isha unë dhe filluan të më
qetësojnë; mbasi piva një gotë ujë fillova t’jua tregoj gjëndjen time në kabinetin e
mbrojtjes, dhe pyetjet e pa vënd që më bënë. Duke më dëgjuar mua të dy ata dolën në
konkluzionin, se e gjithë kjo tragji -komedi është rezultat i ndo një letre anonime, të
cilën si duket e ka shkruar ndonjëri nga punonjësit e mi në organet e Sigurimit. Nesër
V.I. Suvorvi do t’u vijë në ndimë më tha drejtori.
Të nesërmen e filluam përsëri duke më bëre pyetje të njëpasnjëshme, por pyetjet
bëheshin në prezencën e sekretarit të partisë të institutit, në shumicën e tyre ai përgjej
vëtë në pyetjet e bëra pradaj unë në shpirt isha më i qetë se sa dje. Pas pak kohe në
kabinetin e mbrojtjes u fut dhe vetë drejtori i institutit akademiku Nikollaj
Aleksandroviç Moisejevi dhe sa po u fut me ironi shqiptoi "u thye Selmani" a po si
partizan nuk flet asgjë. Ata nuk e kuptuan shakanë e drejtorit dhe shikuan njëri tjetërin
të frikësuar. Drejtori vazhdoi të flasë, unë e njoh Selmanin më shumë se 7 vjet si njeri
të ndershëm, punëtor shëmbëllor dhe të zgjuar dhe nuk di asnjë gjë të keqe. Drejtori
shtoi se për punë të mirë byroja e partisë do ti propozojë të futet në parti si kandidat
partie. Këtë e vërtetoi dhe Viktor Ivanoviçi. Bisedën Nikollaj Aleksandroviçi e mbaroi
me propozim që ta mbyllim këtë proces të pa drejtë dhe të pa denjë kundra Selmanit.
Për çudi fjalët e drejtorit influencuan pozitivisht në punonjësit e sigurimit. Ata e
falënderuan drejtorin dhe shumë shpejt u larguan. Pas ikjes të tyre nga syt e mi dolën
dy pika lot gëzimi. Mua përsëri m’u kthye bindja se Rusija u bë për mua mbrojtësia
më e mirë e imja se sa Shqipëria ne vitin 1963.
Në Rusi, në kohën e duhur u ndodhën afër meje shumë njërës të mirë dhe të pa
frikshëm, që më erdhën në ndihmë, kur e vleresuan se më masakrojnë pa fakte. Më
kryesorja për mua ishte fakti se unë e ndjeva që në Rusi nuk jam i vetëm, por i
shoqëruar nga njërëz të mirë.
138
Me gjithë atë ditët e 10 dhe 11 prillit të vitit 1985 kanë mbetur për mua ditë të
zeza të jetës time në BRSS, dhe sot në Rusin Federative
Por brezi i zi për mua nuk mbaroi vetëm me këtë.
Në Maj të vitit 1985 Llarisa e njdeu veten keq. Dha përsëri një radhë analizash dhe
rezultati ishin për të qarë. Doktorët me thanë se filloi recidivimi i kancerit të gjirit. Filluan
terapinë kimike dhe lloje të tjera kurimi por rezultate pozitive nuk kishte. Llarisa qëndronte
para sëmundjes si burrëreshë. Një muaj para vdekjes atë e shtruan në spital, ku unë një
muaj të tërë ndënja afër saj në karrike.
Natën kur i shikoja vuajtjet e saj shkoja tek infermjeria që ti bënte gjëlpërë me drogë
që pak a shumë e qetësonte, çdo ditë e më shumë gjëndja e saj perkeqësohej. Unë që e
shikoja gjëndjen e saj më dridhej mishi. Para vdekjes mu lut që t’a varrosim në vorrezat e
fshatit Vozdvizhenskoe që është afër vilës tonë, dhe pas vdekjes së saj të martohem me
Irina Panasik, e cila si pas mendimit të saj do të kujdesej për mua dhe do ta dojë Sonjën.
Në datën 29 Qershor Llarisa vdiq.
Unë bëra ç’ishtë e mundur t’ja plotësoja amanetin e saj dhe t’a varrosja në vorrezat
që kërkoi. Me lotë në sy j’u luta kryetarit të fshatit të më lejojë të varros gruan në
vorrezat e fshatit. Duke marrë parasysh gjëndjen time pushteti i fshatit lejoi ta varrosnim
gruan në ato vorreza dhe më shoqëruan duke më treguar vëndin e varrit.
Më shumë se 100 veta e përcollën Llarisën në rrugën e fundit. Në mbrëmjen
përkujtimore të pranishmit folën shumë fjalë të mira në adresë të Llarisës.
Të nesërmen shpirtërisht e ndjeva veten të vetmuar, të lodhur. Para syve të mi, ditë
dhe natë, më dilte figura e Llarisës , e cila kishte për mua një dashuri dhe vëmedje të
madhe. Unë nuk isha në gjëndje t’a harroja kurre por përsëri kujtoja amanetin e saj të
martohem me çdo kusht për të shpëtuar Sonjën nga të pa priturat e saj.
Me vjehërrën Sofija Mihajllovna, pas disa kohësh marrëdhëniet tona u prishën,
dhe ajo pas dy muajsh iku në shtëpin e saj në Krasnogorsk. Unë mbeta me Sonjën.
Pa Llarisën mua m’u vështirësua jeta. Çdo ditë e më teper e kuptoja që Sonja pas
vdekje të Llarisës nuk më bindej mua, gjë që mua më shqetësonte. Ajo çdo ditë largohej
nga unë, sikur unë isha fajtori i vdekjes të Llarisës, përveç këtyre ajo filloi të mësojë keq.
139
Në fund të fundit, mendova se një i vetëm në konditat e krijuara nuk isha në
gjëndje ta zbusja Sonjën. Si duket duhet të plotësoja amanetin e dytë të Llarisës për
krijimin e familjes së re,dhe ishte ajo qe e dha këtë mendim. Por tani nuk dija si të
gjeja sebepin për tu takuar me Irina Aleksandrovën Panasek.
Unë mendoj se rastin ma pruri Zoti.
Në punë, pas vdekjes të Llarisës e shihnin çdo ditë gjëndjen time shpirtërore të
keqe dhe më propozuan të punoj tre muaj ciceron në pavjonin e ekonomisë dhe
industrisë pyjore në Ekspozitën qëndrore të bujqësisë. Vendosën që do te më bëhej më
interesante jeta në mes të njërëzve që duan të dinë çdo gjë mbi pyllin. Dhe ata nuk
gabuan.
Në shtator të vitit 1985, mbasi mbarova një nga eksursionet e zakonëshëm, erdhi
tek unë një burrë i moshuar dhe më pyeti – A e njihni drejtorin e pyjeve të ndërmarjes
Sollneçnogorskit Panaseka Aleksandra Vasiljeviça. Ju përgjigja që nuk e njoh, por jam
i njohur me vajzën e tij. Ai mu lut që me anën e vajzës t’i jepnim përshëndtje dhe
falënderime nga Andrej Tihonovi për atë që kur m’u dogj shtëpija më dha falas
materiale ndërtimi nga ndërmarja pyjore, dhe unë me një herë ndertova shtëpin prej
druri më të mirë se të parën.
"Bamirësit tim unë do t’i jem mirënjohës per jete ", – më tha në ndarje burri
moshatar me emërin Andrej Tihonov.
MARTESA E TRETË
Në darkë i telefonova Irinës dhe ju luta ti japë babait përshëndtjet e
përzëmërta të Andrej Tihonovit që dikur, pas djegies së shtëpisë Aleksandër
Vasiljeviçi e ndimoi me materiale ndërtimi. Nga ajo e mësova që Aleksandër
Vasiljeviçi eshtë i sëmurë nga një sëmundje e rëndë.
Unë fillova t’i telefonoja më shpesh Irinës të mësoja mbi shëndetin e babait dhe
mundohesha ti jepja kurajo. Unë i propozova të takohemi, por ajo, çdo herë më thoshte
që është e zënë. Dhe me të vërtetë vetëm për të vajtur në punë humbiste dy orë vetëm
vajtje. Unë i propozova t’a takoja pas punës dhe ta shoqëroja deri në shtëpi. Ajo ra
dakord.
140
Në datën 1 Tetor të vitit 1985 u takova me Irinën në agjencinë e trenit
Jarosllavskaja, dhe u nisëm për në Jaseno, ku ajo banonte me prindërit. Gjat rrugës i
propozova të futemi në ndonjë kafene, të pimë kafe dhe të hamë nga një akullore. Gjat
qendrimit rreth tavolinës me bisedime unë mora guximin dhe i propozova të bëhej
gruaja e ime. Ajo me gjithë shpirt qeshi dhe më tha, si mund t’i propozosh gruas që nuk
e njeh të martohet me ju. «Nuk është e vërtetë» – i kundërshtova unë. «Ne tetë vjet me
radhë takohemi tek shoqja juaj Vera Ishenko në ditlindjen e saj dhe për shumë raste të
tjera që ajo na fton, ku mblidheni të gjashta shoqet e Universitetit, dhe ku gjithmon
ndodheshim unë dhe Llarisa.
Gjat kohës që ndodheshim te Vera nga bisedat e shoqeve kam dëgjuar shumë fjalë
të mira për juve dhe familjen tuaj. Kam dëgjuar shumë për prindërit e tu, mikpritësa dhe
të dashur. Si pas të thënave të shoqeve të tua ato vinin me dëshirë të madhe në shtëpi
tuaj në Sokolnikah e cila ishte në mes të pyllit ku kishit një kopsht të madh. Më kujtohet
nga bisedat e shoqeve se si mblidhen të afërmit tuaj të shumtë dhe se si me alegro e çoni
kohën nënë drejtimin e babait tënd Aleksandër Vasiljeviçit që është shpirti i tavolinës.
Irina e dëgjoi tregimin tim pa më kundërshtuar, veç mbas fjalëve të mia më tha: që ajo
nuk ka ndërmënd të martohet. Në moshën time nuk martohen është von. Mandej shtoi se
asaj i pëlqen të jetojë bashkë me prindërit që ajo i do ata me shpirt e mezëmër. Përveç
këtyre shtoi Ira unë jam nikoqire e keqe: nuk di të gatuaj, prandaj unë nuk do jem grua e
mirë shtoi ajo.
Fillova ta bind atë në të kundërtën, që në jetën bashkë shortore, diturija për të gatuar
nuk është kryesorja, të gatuash mund ta mësosh kur të duash. Kryesorja është në respektin
për njëri tjetërin, dëshirën që t’u sjellim kënaqësi dhe lumturi njëri tjetërt. «Unë kam
eksperiencën e jetës familjare dhe jam gati të të ndimoj në çdo gjë». Jam i bindur se me ju
çdo gjë do bëhet e mbarë. Unë të kuptoj që ti e ke të zorëshme të biesh dakort, por të lutem
mendo për propozimin tim, jam dakord të pres. Tani të lutem më trego shkurtimisht mbi
familjen tënde.
Irina e filloi tregimin e saj se familja e tyre eshtë shumë e dashur me njëri tjetërin dhe
të gjithë pjesëtarët e familes për veç asaj me profesion janë të gjithë silvikulturorë. «Babai
i im – Aleksandër Vasiljeviç është inxhiner pyjesh, për një kohë të gjatë ka qënë drejtori
141
i ndërmarjes pyjore Podmoskovija, mandej punoi në Ministrinë e pyjeve sot është
pensionist. Nëma – Tamara Aleksandrovna – teknike pyjesh ka punuar gjithmon bashkë
me babain tani në pension. Dy motrat e mia të mëdha kanë mbaruar institutine pyjeve si
edhe juve.
Motra e madhe Nina Korolova (mba n mbiemrin e burrit) mbaroi institutin në vitin
1953, punon në Ministrinë e pyjeve, është e ndarë nga burri, jeton me ne, ajo ka vajzën e
rritur Aljonën, e cila ka familjen e saj jeton në shtëpin e burrit. Motra tjetër Marija
Sherbakova – jeton në Petrozavodsk bashkë me burrin, punojnë në Institutin e pyjeve të
Karelisë. Ajo ka dy djem të rritur, të cilët kanë krijuar familjet e tyre, jetojnë në Moskë.
Ja shkurtimisht kjo është familja e ime.
Por unë kam një shumice me kushërij dhe kushërira, me të cilët jetojmë me merak
për njëri tjetërin. Kushërira e ime Gala – është patologe e pyjeve dhe njeriu më i afërt për
mua – e kishte si motër.
Unë i tregova për vehten time dhe për fëmijët e mi , Pavlin dhe Sonjën, dhe për atë
që në Shqipëri unë kam 8 motra dhe njerkën e plakur shumë të mirë, e cila qysh në fëmijni
n’a e zëvëndësoi nënën. Kam mbushur 30 vjet që nuk di asgjë për t’a, sepse ndërmjet
shteteve tanë nuk kemi marrëdhënie diplomatike. Gjithmon jetoj i shqetësuar për ta, e
ndiej veten fajtor për atë që nga ikja ime mundet vuajnë të afërmit e mi.
Irina më dëgjoi me vëmëndje dhe në syt e saj pashë që i vinte keq për mua.
Mandej unë fillova ti tregoj për Shqipërinë, për të cililën Irina nuk dinte as gjë.
Duke ja përshkruar bukuritë e atdheut tim të mrekullueshm, shtetit që është
xhevairi i Ballkanit në buzë të detit Adriatik dhe Jonik, më në fund shpreha fatin e keq
që as unë dhe as ju nuk do kemi mundësi ta vizitojmë këtë vënd të shënjtë për mua.
Pas këtij takimi dëshira ime që t’a bëja Irën gruan time më rritej çdo ditë. Unë
vazhdoja t’a telefonoja, por gjëndja e saj shpirtërore për atë që babai ishte i sëmur,
ishte gjithëmon po thuaj e ndrydhur.
Ditët kalonin shpejt dhe ne një nga këto ditë i propozova Irës të vizitojmë bashkë
Muzeumin në Abramcovo, ajo ra dakort. Kur po udhëtonim në trenin elektrik, me
qënë se vila ime është para stacionit Abramcovo të zbresim në Radonjezh të shikojmë
vilën dhe më von shkojmë në muzeum.
142
Irinës i pëlqeu vëndi ku ndohet vila. Vëndi është shumë piktoresk, në buzë të lumit
Voria, dhe i rrethur me pyll që duket si amfiteatër. Sa po u futëm në vilë unë me një
herë e ndeza sobën që të ngrohej vila, dhoma u bë ngrohët dhe komode. Unë i tregova
Irës prodhimet që mora nga vila si mollë, domate, qepë, hudhra dhe patate. Ajo u çudit
me sasinë dhe cilësin e tyre. Për deri sa në sobë ishte zjarri i ndezur, ne gatuam mishin
që solla unë, ngrohëm çain dhe me meze domatesh hëngërëm një drekë të mirë.
Mbas dreke fillova t’i tregoj gjithë vilën. Irina më tha se asaj i pëlqeu vila, vetëm i
vjen keq që mbrapa derës nuk ke ndertuar nje verandë për të pushuar në verë ne ajrin e
pastërt, që serën e kam ndërtuar para dritares dhe e zë gjithë pamjne e mrekullueshme që
mund të shihet nga dritarja. Unë nuk i sugjerova mendimet e saj, por e kuptova që ajo fliste
atë që duhej, më von unë i aplikova me koregjimet e duhura mendimet e saj në realitet.
Shpejt filloi të erret, prandaj vendosëm të kthehemi në Moskë. Duke u ndarë me
Irën në stacionin tim Llosinoostrovskaja më falënderoi për ditën e mrekullueshme që
kaluam bashkë. Irina sa po mbriti në shtëpi më falënderoi në emër të nënës për mollët,
domatet dhe hudhrat të cilat i pëlqyen shumë.
Në festat e Nëntorit Irina më ftoi në shtëpin e saj të më njohte me prindërit. Sapo
u futa në shtëpi dhe u njoha me të gjithë të afërmit e saj, më lindën përshrypjet më të
mira për këtë familje.
Të gjithë u ulën rreth tavolinës të mbushur me çdo gjë, bile, me gjithëse shumë i
sëmurë, u ul në krye të tavolinës Aleksandër Vasiljeviçi, qendroi aty ndo një orë dhe
vëmëndjen më të madhe e kishte nga unë duke më bërë një seri pyetjesh, mandej tha që
me gjithë qejf bisedova me mikun tonë, por me që u lodha, kërkon leje të shkojë të
shtrihet në krevat. Kur unë u bëra gati të largohesha u futa në dhomën e Aleksandër
Vasiljeviçit ti thosha faleminderit për mikpritjen dhe mirë u pafshim, dhe si përgjigje
dëgjova: «Unë u kënaqa me njohjen me tonë, dhe dotë jem i lumtur po të miqësohem në
të ardhen». Unë mbeta i kënaqur nga fjalët e tij.
Në datën 8 Nëntor unë ftova Irën të vizitonte shtëpinë tonë. Bashkë me Sonjën
gatuam një drekë të shijshme, dhe bisedat rreth tavolinës ishin të përgjithëshme. Mua
mu duk se Sonja dhe Ira e gjetën bisedën e përbashkët. Kur Irina u largua e pyeta
Sonjën, si mendon duhet vallë të martohem unë me Irën? Ajo me një herë m’u përgjeq:
143
«Baba, unë mendoj se grua më të mirë se Irën kurre nuk ke për të gjetur, dhe për mua
ajo do bëhet shoqe e mirë ». Mua m’u bë qejfi që Sonjës i pëlqeu Irina, tani detyra e
ime, ishte qe sa më shpejt t’a bind Irinën të bëhet gruaja ime.
Gjëndja shëndetësore e Aleksandër Vasiljeviçit u bë shumë e renduar dhe në
datën 5 Dhjetor ai vdiq. Unë shkova në ditën e varrimit t’a përcillja në rrugën e
fundit dhe t’a ngushëlloja Irinën për humbjen e rëndë – vdekjen e babait.
Fillova t’i telefonoja Irës më rrallë, e urova për vitin e ri por gjëndja e saj
shpirtërore ishte akoma me vuajtje, prandaj bisedimet tona nuk bëheshin për
marrëdhëniet tona. Në Shkurt i telefonova Irës të vinte të më ndihmonte në
organizimin e ditëlindjes së Sonjës. Ajo ra dakort, erdhi, poqi një sasi byrekësh rusë,
përgatiti disa lloj sallatash, dhe serviri tavolinën.
Në ditën e lindjes të Sonjës erdhën disa nga shokët e shkollës si dhe shoqia më e
mirë e saj Olia që jeton në ndërtesën tonë një kat më posht. Sonja atë ditë ishte shumë
e gëzuar. Për mua ishte gëzim kur shikoja mirë kuptimin e Sonjës me Irën.
Koha filloi të kalojë shpejt. Erdhi Qershori. Sonja e mbaroi shkollën, e mori
deftesen e pjekurisë, dhe doli problemi, i vazhdimit te arsimit të më tejshëm.
Sonja është vajzë e zgjuar me kujtesë shumë të mirë, lexonte shumë, vizatonte
bukur, por vendosmëri për zgjedhjen e profesionit të ardhëshën nuk ishte në gjëndje,
prandaj në fillim kërkoi të punonte.
Marrëdhëniet e mia me Irinën vazhdonin po me atë mënyrë. Unë i bëja agjitasion
të martohej me mua, dhe në fund të fundit ajo ra dakort të jetojë me ne pa bërë
çelebrime dhe në Tetor të vitit 1986 erdhi në shtëpin tonë. Prej ditës të ardhjes unë
fillova ti flas me përkëdheli - Irisha.
Në kohët e para jeta jonë me Irishën nuk ishte gjithmon e kthjellët, e para sepse
Sonja kishte një karakter të vështirë, dhe ne ishin të dy me karakter, çdo njëri me
ligjet e tij. Por më kryesorja ishte, që unë dallova atë që Irisha çdo ditë e më shumë
po lidhej me mua dhe Sonjën me vëmëndje dhe dashuri. Në vitin 1987 ajo vendosi ta
lidhë fatin me familjen tonë, kështu që ne datë 11 Qershor u rregjistruam në gjëndjen
civile dhe u bëmë burrë e grua.
144
Pas një viti Sonja krijoi familjen e saj dhe shkoi të jetojë në një apartament një dhomë
e një kuzhinë, por për fat të keq, marrëdhëniet familjare nuk u puqën, dhe ata shumë shpejt
u ndanë. Martesa e dytë vazhdoi më gjatë por përsëri përfundoi me ndarje dhe vetëm për
të tretën herë Sonja e gjeti fatin e saj kur u martua me një burrë të mrekullueshëm Eduard
Ahmetovin.
Tani ata të dy rrisin tre fëmijë: Valerija dhe Gjergji nga burrat e parë të Sonjës dhe
Radioni fëmija i përbashkët me Eduardin. Eduarti eshtë jo vetëm burrë shumë i mirë por
dhe baba i mrekullueshëm për të tre fëmijët.
Kur lindi Lerusa – mbesa e jonë e parë, Irisha ja i dha asaj të gjitha ndjenjat e pa
harxhuara të nënës: dashuri dhe vëmëndje të madhe. Qysh prej ditës të lindjes dhe deri sa
shkoi në shkollë Lera shumë shpesh rrinte në shtëpinë dhe vilën tonë, duke prurë për ne
gëzime të rralla.
Tani fëmijët u rritëm, Leusa i mbushi 20 vjeçe, është bërë njeri jo ordiner në jetë,
është person krijues, pikturon shumë mirë dhe mbaroi koleghin e filmave animatorë.
Gjergji i mbushi 15 vjeç, ai mëson në shkollë, lexon shumë
145
Radioni, Eduardi dhe Sonja
Është djalë shumë i kujdesëshëm, dhe zëmërmirë, ndimësi më i mirë i Sonjës, i cili
me dëshirë të madhe vjen dhe në shtëpinë tonë. Nipi më i vogël – Radioni është fëmijë
që ka dëshirë të dijë çdo gjë, eshtë djalë shumë i zgjuar.
.
146
Ai i mbushi 8 vjet dhe mëson në klasën a tretë. Kemi dëshirë të madhe që nipërit t’a
gjëjnë rrugen e jetës, të bëhen njërëz të mirë dhe të lumtur.
Në vitin 1990 erdhi të jetonte me ne nëna e Irishës Tamara Aleksandrovna, me të
cilën unë kisha marrëdhënie të shkëlqyeshme. Për vëmëndjen e saj karshi meje si nënë,
unë e doja atë me gjithë shpirt dhe fillova ti flas nënë. Tek ne vinin kushërijt dhe
kushërirat e Irishës. Në mes të tyre unë e kosideroja veten si njeri të tyre, të gjinisë të
tyre. Në mes të kushërijve të Irishes ishin dy doktora të mrekullueshëm: kardiolog
Leonid Leonidoviç Gollubiev dhe nevrolog Valerij Leonidoviç Gollubiev, të cilet kur
ishte nevoja na vizitonin dhe na mjekonin e shëronin.
Jeta bashkshortore me Irishë pak nga pak filloi të kullojë në vijën e duhur dhe ne
jemi të lumtur. Irisha ishte dhe është nikoqire e mirë e shtëpisë tonë, ajo është njeri
xhevair, mikpritëse dhe e dashur. Shtëpia dhe vila u bënë për ne vëndet e qetësimit
shpirtëror, pas punës unë kthesha me dëshirë të madhe në vilë ose në shtëpi.
Vila jonë e dashur
147
Ira me nipin dhe mbesën e saj të dashur shijojnë lulet në vilë
Gjat verës kohën më të shumtë e kalonim në vilë, ku Irisha në përgjithësi merrej
me mbjelljen dhe mbajtjen në rregull të luleve dhe gjithë mon mbretëronte një bukuri
e rrallë në vilën tonë. Ne kishim marrëdhënie të shkëlqyeshme me të gjthë komshitë
e vilës. Në vilën tonë u bënë si traditë vizitat e shoqeve të Irishës, shpesh ditëlindjet e
tyre i festonin në vilën tonë. Dua të theksoj se Irisha eshtë organizatore e
mrekullueshme e çdo lloj feste. Në sajë të fantazisë të saj, në familjen tonë u formuan
disa traditaMë në fund, në fillim të vitin 1990 u regulluan marrëdhëniet e Shqipërisë
me Rusinë dhe shtëpia jonë u bë «han ndalimi» për shumë shqipëtarë të pa njohur nga
Tirana, Fieri, Vlora, Shkodra, Elbasani bile dhe nga Peshkopia e Kruja
148
.
. Ata në një mënyrë, ose në nje tjetër e mësonin telefonin e shtëpisë time dhe sapo
zbrisnin në Moskë më telefononin, dhe më luteshin t’u ndihmoja me strehim dhe me
përkthimin në gjuhën ruse. Ata nuk dinin as një fjalë rusisht. Irisha më kuptonte çdo
të thoshte për mua të takohesha me shqipëtarë pas 30 vjetëve pa takuar dhe pa ditur
asgjë për Shqipërinë, sa dëshirë të madhe kisha të mësoja mbi Shqipërinë, prandaj me
zëmër të hapur priste çdo shqiptar që vinte tek ne.
Duke filluar që nga viti 1991 filluan të vijnë në shtëpinë tonë të afërmit e mi. I
pari erdh nipi i im shtatëmbëdhjëtë vjeçar Fatbardhi dhe qëndroi tek ne për gjashtë
muaj. Pa marrë parasysh kohën e vështirë për të gjithë Rusin, ne mbetëm të kënaqur
nga nipi i përzëmert, i bukur dhe i dashur, me ndjenja të mira humori, i cili shumë
shpejt filloi të flasë rusisht. Unë kënaqesha kur shikoja me çfarë vëmëdje dhe dashuri
e shikonte Irisha atë, dhe ai i pëgjej po me të tillë vëmendje. Ne u mësuam dhe e
deshem me të sikur të ishte djali i ynë. Tani ai banon në Kanada, ka krijuar familjen
149
dhe ka hapur firmën e tij, dhe deri më sot me kënaqësi e kujton kohën që jetoi në
Moskë.
Radha e të afërmve të mi për të ardhur nga Shqipërija në Moskë vazhdon me
vite me radhë. Në Nëtdor të vitit 1992 erdhi për dy muaj motra Rabie me djalin
gjashtëmbëdhjetë vjeçar Ranelin. Pas tyre në verën e vitit 1993 erdhi kushëriri
Kastrioti me gruan Gensianën dhe djalin Gjergjin. Sa po ikën ata, erdhi motra e ime
e dashur Xhixhua me të shoqin Malon. Kurse në verën e vitit 1994 erdhën bashkë dy
mbesat Mariana me Lufterin, Rudina me Romeon me fëmijë - Suela 8 vjeçare dhe
Ermalin 5 vjeçar fëmijët e Marianës, dhe Xheni 6 vjeçare e Rudinës. Pas tyre erdhi
per një javë Jahjai dhe në maj të vitit 1995 erdhi për të qëndruar një javë kushëriri
Arshiu.
Tani e kam të vështire t’a kujtoj se si unë dhe Irisha ishim në gjëndje t’a
përballonim një masë të tërë shqipëtarësh të pa njohur, po ashtu dhe motrave, nipërve
dhe kushërinjve. Unë i jam mirënjës Irishës që ajo kur do që të vinin shqipëtarë ose
njerzit e mi i priste me dashuri dhe mikpritje, të cilët kur vemi në Shqipëri ja
shpërblejnë asaj reciprokisht.
Irisha më mban të rretuar me dashuri dhe ngrohtësi të përditëshme dhe është bërë
ndihmësja e ime e parë, sidomos në punët e redaktimit të artikujve dhe librave të mia
që shkruaj në gjuhën ruse. Unë nuk do t’a harroj as një herë kurajon dhe mbështetjen
e saj që kur e përgatita dhe e mbrojta me sukses disrtacionin e doktorit të shkencave
në qershor të vitit 2005.
Në vitin 1993 mua me Irishën n’a u dha rasti të shkojmë në Shqipëri, duke bërë
një rrugë të vështirë ( 48 orë me tren deri në Bullgari dhe 17 orë me autobus deri në
Shqipëri), dhe shume te gjate arritëm në Tiranë.
Pas 30 vjet i ndarë me Shqipërinë isha më i lumturi në botë që e shikoja prap
atdheun tim të dashur, që takohesha me motrat e mia të shtrënjta, dhe kur e mësova,
që të gjithë janë shëndoshë e mirë, dhe as njëra nga to nuk u persekutua rëndë nga
arratisja ime isha gati të fluturoja.
Është e vështirë ta përshkruash atë kujdes dhe dashuri që më rrethuan motrat dhe
burrat e tyre, nipërit dhe mbesat e shumta dhe shumë shqipëtarë të cilëe u ndihmova
150
në Moskë. Për nderin tonë u mblodhen shumë njërëz, piqeshin qëngja në hell dhe
vazhdonte me bankete të mëdha duke kënduar këngë popullore labçe.
Ne na shetitën në për shumë vënde të Shqipërisë që nga Shkodra deri në Sarandë,
dhe unë gëzohesha me ato që shihja, dhe aq më tepër, kur e shihja që Irisha mahnitej
me bukurit e Shqipërisë, ajo e dashuroi Shqipërinë dhe të gjithë të afërmit e mi me
gjithë shpirt.
Pas këtij rasti kemi qënë në Shqipëri dhe dy herë në vitin 2005 dhe në vitin 2012, dhe
çdo herë shkonim në Shqipëri me dëshirë të madhe, dhe çdo herë mirnim një masë të
madhe gëzimi nga takimet me të afërmit e mi.
Përveç dëfrimit të shijshëm që bënim në Shqipëri, ne u miqësuam dhe u shoqërum,
me familje besnike si të Vezir Muharremaj dhe Dhimitër Savës.....
Irisha ka qënë inisiatorja e dy udhëtimeve turistike: në Spanjë (2002) dhe në Egjypt
(2009). Çdo njëra nga këto vizita kanë lënë gjurmë të mira në shpirtin tonë.
Shumë shpejt kaluan 27 vjet të jetës bashke shortore me Irishën, të jetës time më të
lumtur që kam bërë gjat gjithë viteve të jetës time
Me shkrimet e më sipërme u vura shumë vëmëndje jetës time personale, tani dua tju
njoh pakë me jetën shkencore ku 99% të saj kam qënë i shoqëruar nga shokë dhe shoqe
idealë me të cilët jo që nuk e kam ndier veten të vetmuar, por kam qënë dhe jam i rrethuar
me vëmëndjen dhe dashurinë e tyre kudo që kam punuar. Në qershor të vitit 1986 Këshilli
shkencor i Institut më zgjodhi përgjegjës të laboratorit të sapo formuar, të Automatizimit
të ekonomisë pyjore, i cili do zëvëndësonte laboratorin e klasifikimit të prodhimeve
pyjore. Në laboratorin e vjetër personeli përbehej nga 16 nënpunësa
Më lejuan mua të marr me vete në laboratorin e ri Manus Aleksandroviç Shenkerin,
kështu që laboratorit të ri j’u shtuan edhe dy vetë.
Me emërimin e ri të laboratorit, ndryshoi rrënjësisht dhe tematika e tij shkencore –
tani do merremi me tematikën e automatizimit të ekonomisë pyjore
151
PËRGJEGJES I LABORATORIT TË AUTOMATIZIMIT TË EKONOMISË
PYJORE
.Me drejtorin ramë dakord që në fillim se duhej plotësuar laboratori me
kompjutera, mandej duhet t’i mësoja të gjithë udhëheqësat e temave të institutit me
matematikën që duhej për të zgjidhur problemet në kompjuter.
Shumë shpejt laboratori i Automekanizimit u plotësua me kompjuterët e nevojshëm
dhe sipas planit duhet të fillonin mësimet për personelin e Institutit.
Mbas kompletimit të laboratorit, në kabinetin tim ftova bashkëpunëtorin e laboratorit
Zhilenko Aleksandër Timofejeviçin, ish nënkolonel në Bajkanur, inxhinjer matematik dhe
pedagog i mirë.
Duke marrë parasysh eksperiencën e tij i thashë që dy orë në javë të mësoje
udhëheqësat e temave të Institutit me metodat e statistikës variable, në mënyrë që të dinë
152
në mënyrë matematikore problemet që do kalkulojnë në kompjuter. Ai me një herë ra
dakord.
Mua më duhej të zgjidhja për vete dhe një problem urgjent, të kisha afër një ndimës
që të më redaktonte shkrimet dhe korespondencën time. Dhe për zgjidhjen e këtij
problemi më ndihmoi Aleksandër Timofejeviçi i cli më rekomandoi të bisedoj me
Ludmilla Mihajllovna Kildishen. Ajo më tha ai, me profesion është ekonomiste, por
shkruan shpejt dhe ka talent poetik.
Kur u takova me Ludmilla Mihajllovnën j’a trgova problemet e mia dhe ju luta po të
donte të më redaktonte të gjitha shkrimet e mia dhe të punonte drejtpërdrejti nën vartësin
time. Ajo me gjithë dëshirë ra dakord.
Puna e përbashket me këtë grua të bukur dhe të zgjuar shkonte shumë mirë, raportet
e mia vjetore nga përmbajtja, gramatika dhe stilistika pranoheshin me Urra. Unë i jam
mirënjohës kësaj gruaje per marrëdhëniet e mira me mua, për mbështetjen që më bënte në
momentet e vështira. Ajo për një kohë të gjatë u bë jo vetëm shoku im por dhe miku i gjithë
familjes time.
Në vitin 2003 Ludmilla Mihajllovna erdhi në kabinet dhe më njoftoi se i propozuan
vëndin e llogaritares në një ndërmarrje të qytetit Mitish me një rrogë shumë të lartë në
krahasim me atë që merrte në laborator. Unë e dija me siguri që në VNIILLM s’ka as një
mundësi t’ja rritnim kaq të lartë rrogën, dhe duke ditur gjëndjen e keqe ekonomike të
familjes të saj, nuk gjeja dot argumenta per t’a ndaluar. Me dhimbje në zëmër rash dakord.
Ljudmilla Mihajllovna më falënderoi për punën e përbashkët dhe për mirëkuptimin qe t’a
lejoja
Si thonë, kur vjen fatkeqësia e parë prit dhe të tjerat. Disa ditë më von pata dhe një
humbje tjetër, humbjen e shokut tim të dashur, specialistit shumë të mirë për laboratorin –
Manusa Aleksandroviça Shenkera.
Në Nëntor të vitit 1988 Manus Aleksandroviçi mbrojti disetacionin e kandidatit të
shecave ekonomike shkëlqyeshëm , dhe mbas gjysmë viti atë e ftuan ë Institutin e ngrijtjes
të kualifikimi të punonjësve të sistemit të Ministrisë të pyjeve me rrogë dy herë më të
madhe se sa e merrte në Institutin tonë.
153
Manus Aleksandroviçi ishte jo vetëm zëvëndësi im në punë, por ai u bë shoku im i
dashur, këshilltar dhe ndihmës në të gjitha punët. Që ta kisha afër, j’u luta zëvëndës
drejtorit të Automatizimit Aleksandër Hikolajeviç Fedosimovu, t’a lejonte Manusin të
punonte në laborator me gjysmë rroge. Ai ra dakord.
Kështu Manusi punonte në Institutin e ngrijtjes të kualifikimit që ishte 200 metra
larg nga instituti ynë, dhe vinte çdo herë sa po e telefonoja.
Por këto ditë të vitit 2003 ai ikte jo vetëm nga instituti por dhe nga Rusija.
Ikte për të jetuar në Izrael.
Më erdhi shumë keq të ndahesha me të, por çfarë të bësh, jeta është jetë.
Mua m’u desh të mbaja vehten dhe të mendoj për të ardhmen.
Në punë nuk shkonte çdo gjë ashtu si e planifikuam. Me vështirësi përvehtësohej
automatizimi dhe kompjuterizimi në sistemin e Ministrisë të pyjeve. Për zgjidhjen e
këtij problemi, sipas mendimit të zëvëndës drejtorit duhej marrë eksperiencë nga
shtetet e huaja, dhe me urdhërin e tij mua dhe përgjegjësin e laboratorit të planifikimit
në perspektivë të ekonomisë pyjore V.D. Vollkovin na dërgoi me shërbim në
Çekosllovaki në Institutin ekonomik të Pragës, me të cilin instituti i jonë ka marrëdhënie
shumë të mira.
STUDIMI I EKSPERIENCËS ÇEKOSLLOVAKE TË AUTOMATIZIMIT
TË EKONOMISË PYJORE
Në qershor të vitit 1989 Praga, na priti me një kohë shumë të mirë. Për një javë unë dhe
Vollodia duhet të njihemi dhe të përvetësojmë eksperiencën Çekosllovake. Bashkëpunëtori
i institutit i cili u bë ciceroni ynë ditën e parë n’a njohu me historinë e Pragës. Ne shetitëm
buzë lumit Vlltava, u kënaqëm me ndërtimet me arkitekture gotike të ndërtesave në
qënder, frekuentuam muzeumin historik e të tjera gjera kurioze. Ne na interesonte çdo
gjë, prandaj u futëm në disa dyqane, ku na mahniti mbushja e tyre me çdo gjë që të donte
qejfi. Dukej ndryshimi i dyqaneve të Moskës me të Pragës. Me një fjalë dukej qartë niveli
i lartë i jetës në Pragë më krahasim me Moskën.
Për një javë që punuam në institutin e Pragës na njohën me teorinë dhe praktikën e
automatizimit në ekonominë pyjore dhe industrinë e pyjeve. Në Çekoslovaki teoria e
“Bioekos”, e përpunuar nga profesor Nesterovi në Akademin Timirjazev ishte zbatuar në
154
praktikë, po ashtu ata kishin modeluar dhe përdornin në praktikë procesin e prerjeve
kulturore në ekonominë pyjore.
Në bashkëpunim me Industrinë e pyjeve kishin përpunuar modelin e sortimentimit
(llojit) të drurëve të prerë në vartësi nga lartësija e trungut, diametrat në 1.3 metro dhe
diamrtri në gjysmë e trugut, si rezultat përqindja e drurit që përpunohej ishte shumë më e
lartë se sa në Rusi.
Përshtypja më e thellë për mua ishte përqindja e rrugëve të trasportit të drurit dhe
e mundësive të mekanizimit të prerjevë kulturale, ose të pyllëzimit të pjesëve të zhveshura
nga pylli.
Çdo vijë ndarje e parcelave pyjore ishte kthyer në rrugë të asfaltuar, unë si
mbarështues u mahnita me rregullin që mbretëronte në pyll. Niveli i intesifikimit të
ekonomisë pyjore ishte shumë më i lartë se sa në BRSS.
Në Çekosllovaki, nga automatizimi i drejtimit operativ të ndërmarjeve pyjore,
mësimi i personelit në përdorimin e metodave ekonomiko-matematike dhe
kompjuterizimit, kishte harritur rezultate të ndieshme.
Kur u kthyem, në Ministrinë e pyjeve në Moskë ne n’a thanë se rezultate të tilla
do t’i shihni dhe në BRSS në republikat e Balltikut, prandaj që t’i forconi ato që shikuat
në Çekosllovaki, qysh nesër po ju dërgojmë me shërbin në Lituani.
STUDIMI I EKSPERIENCËS TË INSTITUTIT SHKENCOR TË
PYJEVE LITUANEZË
Kështu unë me Vlladimir Dmitrieviç Vollkovin mbrijtëm në Rigë me tren. Në
stacion të trenit ha priti drejtori i institutit të ekonomisë pyjore të Lituanisë Imre
Karloviçi, me të cilin ne ishim të njohur. Ai e drejtonte makinën vetë, nuk mbante
shofer personal dhe sapo hipëm në makinë n’a njoftoi, se para se të vemi në institut
unë do t’ju njoh me bukuritë dhe madhështitë e Rigës.
Si çdo qytet, kur e sheh për herë të parë, të lë patjetër përshtypje. Riga na kënaqi
me pamjet e saj të vjetëra dhe të reja, me bukurinë e rrallë të saj. Lumi Daugava e
ndan qytetin në mes, dhe bashkohen të dy anet e qytetit me urat e pa numurta, ku çdo
urë ka bukurinë dhe arkitekturën e saj. Duke shetitur nëpër Rigë ne pamë shumë parqe,
Teatro dhe Muzeume, si dhe kishat madhështore katolike.
155
Mbas vizitës të Rigës Imre Karloviçi, na pruri në institut të n’a tregojë botime e
nënëpunësve mbi këtë temë. Kur u njoha me ato dallova në konkluzion, se temat
shkencore të Lituanisë nuk ndryshojnë nga ato që kryen në laboratorin e automatizimit,
të vetmin dallim që ketu artikujt janë të botuara në revista, kurse të laboratorit në forme
të raporteve vjetorë. I vetmi ndryshim ishte automekanizimi i vëndeve të punës të
institutit.
Kudo që shkuam na prisnin me gjithë shpirt dhe na përgjigjeshin shumë korekt në
pyetjet që bëjnim, dhe vetëm në darkën e fundit m’u prishën përshtypjet për Rigianët.
Vladir Dmitrieviçi, me që instituti n’a përcolli me shtërgimin e duarve, vendosi t’a
festonim largimin tonë nga Riga të dy bashkë në restorantin që ishte afër hotelit tonë.
Restoranti ishte i këndëshëm me shërbim të mrekullueshëm. Në restorante orkestra
loste dance të ndryshme. Ne filluam të hanim meze dhe të pinim vodka me balcam
Lituanez dhe duke vazhduar të analizonim problemet e shërbimit tonë.
Pas një kohe orkestra filloi të lozë tango dhe drejtusi i restorantit e shpalli vallzimin,
“vallzim të bardhë”, kur damat zgjedhin kavalierët.
Pa pritur tek unë u drejtua një vajzë Lituaneze dhe më ftoi të vallzoja me të, unë me
gjithë qejf u ngrijta.
Gjat kohës të vallzimit vajza më pyeti i kujt nacionaliteti jini Gruzin a po Armenin?
Unë jam Shqiptar j’u përgjegja. Ajo u gëzua aq shumë sa më zuri për koke dhe më
puthi në faqe. Duke parë çudin time, ajo më tha që për herë të parë shikonte Shqiptar
dhe aq më e gëzushme për të që vallzoja me të. Gjatë vallzimit ajo më informoi, se
ajo dhe gjithë rinia Lituaneze i urrejmë Rusët, ata janë okupuesit e vëndit tonë.
Unë nuk hyra në polemikë me të, por për vete mendova: sa të mira rusët kanë
bërë per Lituaninë, dhe më erdhi çudi si është e mundur që rinia të jetë kundra Rusisë.
Mua mu duk jo e vërtetë.
Të nesërmen, heret në mëngjes, hipëm në tren dhe u nisëm për në Moskë.
Mbas kthimit nga shërbimi, filloi puna e zorshme për automatizimin dhe
kopjuterizimin e ekonomisë pyjore.
Për fat të keq, jo vetëm në VNIILLM por dhe në të gjithë ekonomin popullore të
BRSS u ul niveli i financiar. Puna në laborator çdo ditë e më shumë vështirësohej.
156
Punonim nga 12-14 orë në ditë, me rrogën dy herë më të ulët, përeç këtyre
vështirësive e shfrytëzoja Irishën të më redaktonte shkrimet e mia. Fuqit e mia ishin
drejt mbarimit.
TEMATIKA E RE SHKENCORE E FITUAR ME KONKURS
Në datën 12 Shkurt, në ditën e 60 vjetorit të ditëlindjes time, më dhanë lajmin e
rinizit të dytë timin. Më thanë se laboratori i automatizimit, laboratori i mbarështrimi
dhe laboratori i silvikulturës të Institutit shkencor Silvikultura dhe ekologjia malore në
qytetin Soçi fituan me konkurs temën: "Përpunimi i sistemit të vlerës së faktorëve
ekologjikë në konditat e shfrytezimit të pyjeve dhe përpunimi i metodave që mënjanojë
influencën e tyre negative në prodhimtarinë e pyllit, duke e modeluar dhe kalkuluar
automatikisht në makimat elektronike këtë influencë". Studimi i temës me afat pesvjeçar
– udhëheqësi i temës Ivan Pavlloviç Koval, doktor i shkencave bujqësore, përgjegjësi i
laboratorit të silvikulturës të Institutit të silvikulturës dhe ekologjisë së pyjeve malorë në
qytetin Soçi.
KËSHILLIMI I PARË I ZBATUESVE TË TEMËS (NË QYTETIN SOÇI)
Në mujain Maj do te bëhej mbëledhja e parë kordinuese në Institutin e silvikulturës
dhe ekologjisë së pyjeve malorë në qytetin Soçi, i cili shtrihet në teritorin e dendrarit të
Soçit në një sipërfaqe prej 50 hektarësh. Nga Instituti i ynë u nisëm për kordinim doktori i
shkencave bujqësore Vladimir Simjonoviç Çuenkovi, bashkëpunëtori i ri shkencor V.
Girjaevi dhe unë.
Në stacionin e trenit na priti me makinë Boris Pavlloviç Shevcovi shoku i
Vladimir Simjonoviçit dhe pas 20 minutash arritëm në Institit. Unë për herë të parë
ndodhesha në qytetin Soçi prandaj gjat rrugës kënaqesha me gjelbërimin dhe lulëzimin
e bimëve ekzotike, me parqet dhe lulilishtet e qytetit.
Mbasi u rregulluam në apartamentin e miqve të Institutit, Boris Pavlloviç na
shpjegoi historinë e (dentro parkut te brendshem) dhe na i tregoi pjesët më interesante të
tij. Pjesa bregdetare e dentroparkut ishte e shtrirë anës së detit të Zi, këtu ndodhej
akuariumi më i madh i Rusisë.
Pjesa e mesme e dendrarit shtrihej në disa kodra të ulëta ku hapej një pamje e
mrekullueshme e detit. Pjesa malore e dentroparkut që nuk kish kohë të gjatë që ish
157
përvetësuar, ishte e mbjellë me bimë të vëndit dhe bimë të zgjedhura nga çdo
republike e BRSS. Prej këtej hapej një panoramë e bukur e qytetit dhe e dentroparkut
ku dukeshin valierët me shpendë dhe kafshë të ndryshme, shatërvanet dhe skulptura
të ndryshme të dentroparkut. Në përgjithësi të gjitha së bashku krijonin një ansambël
të mrekullueshëm natyror.
Reliefi malor, afërsia e detit dhe klima subtropikale e bënin të favorshëm rritjen e
shumë llojeve bimësh dhe jetën e kafshëve të ndryshme. Në dentropark rriteshin afro 2500
lloje bimësh dhe shkuresh, dhe barëra subtropikalë, të mbledhur nga gjithë bota. Në alenë
kryesore rriteshin qeparisa të drejtë të cilët bashkoheshin me alenë e palmave dhe të
oleandërve. Na bëne përshtypje të mire dhe mbjelljet në grupe të qeparizëve luzianë
dhe kënetorë me formë ozhuresh, gjithashtu dhe (parcela)aleja me magnole e cila të
drejtonte në dalje të dentroparkut.
Dentroparku vëndi më i preferuar për shetitje i turistëve dhe banorëve të qytetit. Ai
është muze i vërtetë i natyrës të gjallë. Në pranverë i kënaqte vizitoret me lulëzimin e
mimozës, sakurës, ftoit japonez, akacies së bardhë, në verë me erën e mrekullueshme të
magnoles, në vjeshtë – me ngjyrat e shumë llojshme të fleteve dhe frutave të drurëve dhe
shkurreve; kurse në dimer me pamjen e bimëve gjithmon të gjelbëra dhe me gjitonëri me
drurët halorë, në sfondin e detit bëjnë një peizash të mrekullueshëm… Prandaj dentroparku
është vënd përallor në çdo stinë të vitit.
Me këto bukuri ne u kënaqëm tre ditë, dhe kur e mbaruan punën e kordinimit
vendosëm që dhe mbledhjen e dytë t’a bëjmë në Soçi, të tretën në Postov dhe të fundit në
Moskë.
Në sajë të punës krijuse dhe intensive, temën e mbaruam për katër vjet e gjysmë,
por ndryshimet politike në BRSS prunë shumë shqetesime jo vetën në ekonomin
pyjore por në të gjithë ish BRSS të gjitha Republikat, të cilat morën liri të
vetqeverrisjes s’a tu donte qejfi, kryen shumë ndryshime jo vetëm në ekonominë
pyjore por dhe në gjithë ekonominë popullore të rusisë.
Në sajë të reformave të njëpasnjëshme financimi i Institutit u pakësua në 30%, dhe si
rezultat u bë në 30% pushimi nga puna i bashkëpunënëtorëve dhe filloi reorganizimi i
Institutit. Unë në ato kohë nuk e ndjeja veten mirë nga shëndeti dhe më ra në punë një
158
mikroinsult , më shtruan me një herë në spital, kur u ktheva në punë j’u luta drejtorit të më
lirojë nga detyra si përgjegjës i laboratorit dhe të më emërojë bashkëpunëtor i vjetër
shkencor. Drejtori me mirëkuptim e priti lutjen time dhe menjë herë nënëshkroi urdhërin
e ndryshimit të detyrës time, por me që nuk po gjënte përgjegjës të përshtatëshëm për
laboratorin unë po thuaj falas i kryeja të dy detyrat.
Mua mu vështirësua jeta më keq se mepërpara, prandaj ju luta Vlladimir Simjonoviçit
të më mirte në laboratorin e tij si bashkëpunëtor i vjetër shkencor. Drejtori ra dakord dhe
nxorri urdhërin për ta likuiduar laboratorin e automatizimit.
NË LABORATORIN E SHFRYTËZINIT PYJOR TË SHUMË ANËSHËM
Që nga qershori i vitit 1996 unë fillova të punoj bashkëpunëtor i vjetër shkencor në
laboratorin e shfrytëzimit të shumë anëshëm, duke më lënë si vënd pune kabinetin e më
përparshëm..
Që ditën e parë në punën e re, përgjegjësi i laboratorit Vlladimir Simjonoviç Çuenkovi
më ngarkoi mua dhe bashkëpunëtorit të vjetër shkencor Borisu Ivanoviç Podmaskovit të
bënim inventarizimin e pyjeve të ekonomisë pyjore Vozdvizhenskaja me metodën
statistike të Fedosimovit A.H.
Në pyjet e teritorit të Vozdvizhenskaja ndodheshin dhe vilat tona. Gjat tre muajve,
jetonim në vilë, dhe çdo ditë heret në mëngjes unë me Boris Ivanoviçin punonim në pyll
nga 8 dri në 10 orë. Mua më pëlqente të punoja bashkë me këtë njeri të qetë, punëdashës,
dhe të përpiktë në punë.
Mbas tre muajve ne e përpunuam materialin e mbledhur shkruam raportin e punës dhe
j’a dorëzuam Vlladimir Simjonoviçu, i cili mbasi u njoh me të e vlerësoi në mënyrë të lartë
punën tonë.
Vlladimir Simjonoviçi ishte jo vetëm specialist i shkëlqyer por dhe shkencëtar i njohur.
Ai ishte shumë i kujdesëshëm si për nënëpunësit e laboratorit, ashtu edhe për të gjithë
Institutin. Tek ai shpesh vinin për të kërkuar ndihmë dhe këshilla dhe ai përpiqej t’i
ndihmonte me të gjitha mundësit e tij. Atë e donte i githë instituti
Të punoje nën drejtimin e V.S. Çuenkovit ishte kënaqësi dhe gëzim i madh. Ai me
vëmëndje të plotë e studionte çdo ide të bashkëpunëtorve të tij, dhe u jepte gjithmon kshillat
e duhura.
159
.
Çdo ditë me dëshirë e prisja të vinte në kabinetin tim ku ne edhe drekeshim së bashku.
Gjatë drekë ngrënies dhe pas ngrënies së drekës, pothuajse një ore shqyrtonim problemet
shkencore të laboratorit dhe problemet «e mëdha» të ekonomisë pyjore, si dhe politikën e
shtetit. T’i dëgjoje mendimet e tij ishte kënaqësi
Vladimir Simjonoviç punonte shumë, dhe të gjitha sukseset e jetës i ka arritur në sajë
të punës të pa lodhur, prandaj me respekt të madh e shikonte dhe punën e nënpunësve të
tij, i dallonte të aftët për shkencë dhe mundohej t’u ndihmonte .
Si shkencëtar ai kishte një autoritet të madh në mes të specialistëve të ekonomisë
pyjore ruse, mundohej të zgjithte problemet e pyjeve të cilat asnjë nuk i merte përsiper t’i
zgjidhte, dhe me sukses u jepte zgjidhje. Vladimir Simëhoviçi ishte njeri i kultures të lartë,
me dijeni të gjithanëshme, çmues i hollë i muzikës, të çudiste me dijenitë historike dhe në
lëmin e fesë.
160
Ai dinte shume mire tri gjuhë të huaja, shumë mirë e kish përvetësuar eksperiencën
e huaj dhe përpiqej ta adaptonte në ekonominë pyjore ruse.
Më erdhi shumë keq që vdiq para kohe, por kujtimet e mia për të do t’i ruaj sa të jem
gjallë.
PËRCAKTIMI I DËMIT EKOLOGJIK TË PYJEVE TË MUZEUMIT TË
L.N/ TOLSTOIT “JASNAJA POLJANA “
Në Janar të vitit 1996 erdhi në Institut një letër nga drejtori i Muzeumit «Jasnaja
polana» Vladimir Iliç Tolstoit, në të cilën kërkonte përpunimin e metodikës të
kalkulimit të dëmit ekologjik që i shkakëtojnë tymet e fabrikës kimike të Shokinit
pyjeve të Muzeumit. Këtë punë drejtori vendosi ta zgjidhja unë.
Në fund të Nentorit të vitit 1996 u nisa me shërbim. Muzeumi-Çiflik i «Jasnaja
polianës» shtrihej jo shumë larg nga qyteti Tulla. Sapo erdha u futa në kabinetin e drejtorit
Vladimir Iliç Tolstoit i cili pas njohjes me mua ftoi në kabinetin e tij punonjësit e ekonomisë
pyjore dhe i njoftoi se Selman Haliloviç Lameborshaj që e shikoni në kabinetin tim, do
punojë tek ne me kontratë. Ai do përpunojë metodën e kalkulimit të dëmit ekollogjik që na
bëjnë tymërat e fabrikës kimike të Shokinit.
Ju lutem që t’i vini në dispozicion gjithë materialet që i duhen për të kryer punën.
Mandej i pyeti në se kishte ndonjëri pyetje. Njëra nga gratë e pranishme pyeti – I kujt
nacionaliteti është shoku Selman Haliloviçi – drejtori më shikoi mua dhe unë ju pëgjigja
se jam Shqiptar. Kur e mësoi që unë isha shqiptar gruaja shprehu një farë habie.
Shkakun e habisë të saj e mora vesh kur shkuam në sektorin e pyjeve, të cilin gruja e
drejtonte për një kohë të gjatë. Gruan e moshuar e quanin Julia Klementjeva Fedorova,
kandidate e shkencave bujqësore. Ajo më tregoi se në vitin 1923 vajza e L.N. Tollstoit
Tatjana u njoh me artistin e madh Austriak Aleksandër Moisiun, me nacionalitet
Shqiptar. Ai erdhi në Moskë me ftesën e teatrit Mallovo për të lozur në pjesën e L.N.
Tolstoit “(trupi i Gjalle) Zhivoj” rolin e Fjodor Pratasovit. Gjat vizitës që bëri në
Jasnaja Poliana A. Moisiu e bindi Tatjana Lvovnën t’a lërë për një kohë Rusinë, sepse
sipas mendimit të tij gjëndja në atdhe është e vështirë dhe jeta e inteligjencës ishte në
rrezik po ashtu dhe për familjen e saj.
161
Me ndihmën e presidentit Çekosllovak Masarikut – mikut të vjetër të Lev
Nikollajeviç Tolstoit, për së shpejti Tatjana Lvovna bashkë me çupën e saj iku nga Rusia.
Siç e kujtojnë të afërmit e saj, ajo shpesh me mirënjohje të thellë e kujtonte Aleksandër
Moisiun. Dhe ja pas 75 vjetëve përsëri vjen specialisti rus me nacionalitet Shqipëtar, por
tani të shpëtojë pyjet e L.N. Tolstoit. Afërsisht i tillë ishte tregimi i Julija Klementevnës.
Pas bisedës Julija Klementevna më propozoi të më njihte me Çiflikun e L.N. Tollstoit.
E filluam nga aleja (parcela) me blina shekullorë, më tregoi kopshtin më të vjetër frutor në
Jasnaja Polianes, stallën e kuajve dhe zgjojt e bletëve, mandej u drejtuam për në ndërtesën
dy katëshe, ndërtesa e bibliotekës, e cila për fatin tim të keq atë ditë ishte e mbyllur. Julia
Klementeva më tha se në këtë bibliotekë përveç veprave në rusisht të Tollstoit, janë
dhe përkthimet e tyre në shumë gjuhë të botës.
Jo shumë larg nga bibloteka ishte ndertesa më kryesore e çifligut – shtëpia
ku jetoi dhe ku i lindën të gjithë fëmijët e Lev Nikollaeviç Tolstoit. Ne i vizituam
të gjitha dhomat: sallën e madhe me një tavolinë të gjërë dhe të gjatë për të
serviruar për 24 vetë, dhomën e fjetjes dhe kabinetin e shkrimtarit.
Kur dolëm nga shtëpia, Julia Klementjevna më tha që teritori i çiflikut zë 412
hektarë i ndarë në 37 blloqe, nga të cilët 28 blloqe janë të zënë me pyje. Prej vitit
1993 sipas urdhërit të Presidentit të Rusisë Muzeumi-Çiflik i L.N. Tollstoit
«Jasnaja Poliana» është memorial shtetëror dhe Muzeum.
Julia Klementjevna u alarmua e para për dëmet që i bën pyjeve kombinati kimik i
Shokinit i cili ndodhet 10 kilometra larg muzeumit dhe erërat çdo herë i bien tymrat së
bashku me elementët dëmtues kimikë.
Në vitin 1967 nga tymrat e kombinatit në teritorin e muzeumit filloi tharja në masë
e drurëve pyjorë. Po thahej aleja (parcela) e njohur e mështeknave, po thaheshin kulturat
e hormoqit të mbjellë nga Tolstoi në formë rombi, u thanë dy pisha e zeza të sjella nga
Ballkani dhe të mbjella me dorën e shkrimtarit.
Qysh atë vit për të studjuar gjëndjen e keqe të pyjeve u ftuan shencëtarë të instituteve
të ndryshëm: nga katedra e silvikulturës të akademisë Timirjazev, nga instituti i shkencave
të frutikulturës, nga instituti i fizikës të tokës e të tjerë. Të gjitha këto studime bëheshin
në llogari të kombinatit. Por për fat të keq, as njëri nuk përpunoi metodikën e kalkulimit
162
të dëmit ekollogjik që u bënte kombiati pyjeve të muzeumit. Një prej tyre bile doli me
konkluzionin që tymrat e kombinatit nuk u bëjmë dëm pyjeve por u bëjnë mirë, duke i
vrarë dëmtuesit e pyllit.
Unë studimet e mia i fillova nga analiza e të dhënave të mbarështrimit të pyjeve të
Jasnoja Polianes të viteve 1960, 1972, 1983, 1990, dhe 1995. Gjat analizës diktova se
në krahasim me mbarështrimin e vitit 1960 perveç keqësimit të gjendjes ekollogjike
që s’ka masë vlerësimi, dallova që rritja vjetore mesatare nga një periudhë në tjetrën
ulej. Por sa ulej nga mosha dhe sa nga dëmi ekologjik që shkaktohej nga kombinati
duhej studjuar. Në bazë të humbjes të ritjes vjetore duke e marrë parasysh dhe plakjen
e pyllit perpunova një model matematik në sajë të të cilit mund të percaktoje humbjen
fizike dhe ekologjike të pyjeve. E tillë metodë e kalkulimit ekologjik me vlerësim
ekonomik përpunohej për herë të parë në BRSS. Ajo u aprovua nga kshilli shkencor i
VNIILLMit, u dëgjua dhe u aprovua nga kolegjumi i Ministrisë të pyjeve dhe
Ministrisë të mbrojtjes të mejdisit. Me një fjalë u aprovua nga të gjithë dhe ju dorëzua
Muzeumit-Çiflik të Jasnaja Polanes për kalkulimin e dëmit ekologjik. Në datën 14
Tetor të vitit 1988 metodiken e dekoruan me medaljen e florijtë të ekspozitës Qëndrore
të BRSS. Por më e rëndësishmja për mua ishte se dëmi ekologjik i kalkuluar me
metodikën time u pagua nga kombinati në favor të muzeumit.
Përveç përpunimit të metodikës, mua më shqetësonte zëvendësimi i dy pishave
të zeza, të mbjella dikur L.N. Tolstoi. Unë kisha dëshirë që ti zëvëndësoja por në
Moskë nuk gjëndeshin dot fidana të tillë.
Si gjithmonë më ndihmoi rasti. Në Moskë takova Suzana Karagjozin, e cila
shoqëron të sëmuret nga sytë në Institutin e syve të Fjodorovit, dhe j’u luta të më
sillte nga Shkodra 4-6 fidana pishe të zezë për t’i mbjellë në «Jasnaja Poljana».
Në fund të tetorit Suzana e plotësoi porosinë time dhe solli nga Shqipëria 6 fidane
pishe të zezë me rrënjë të mbrojtura.
Që t’i çoje fidanat në vëndin e duhur më duhej makina. Unë ja paraqita gjëndjen
drejtorit të institutit tim S.A. Rodinu dhe ai menjëherë më dha në dipozicionim tim
një autollajn me shoferin. Bashkë me shokun tim Mark Sergejeviç Shapoçkin i
morëm pishat, dhe bashkë me Suzanën dhe Jorgo Blacin i çuam pishat në «Jasnaja
163
Poljana» dhe j’a dhuruan drejtorit të muzeumit Vlladimir Iliç Tolstoit, i cili i mori
me falënderime të përzëmërta.
Gjat bisedimit me drejtorin morëm vesh që në bibliotekën e L.N. Tollstoit nuk
ka asnjë libër nga shkrimet e Tollstoi të përkthyera në gjuhën shqipe. Kur më ra rasti
e njoftova ambasadorin e Shqipërisë në Moskë Sokol Gjokën për këtë gjëndje. Ai
premtoi se do merrte masa për ta plotësuar këtë mungesë. Premtimin e tij e plotësoi me
nder. Në vitin 2012 ambasada e Shqipërisë i dhuroi Muzeumit të «Jasnaja Polianes» 20
volume të veprave të L.N. Tollstoit të perkthyera në gjuhën Shqipe.
VAZHDIMI I PUNËS GJAT PERIUDHËS TË PENSIONIT
Shpresat e mia se me daljen në pension në shkurt të vitit 1961 se do të pushoja
me kënaqësi, pa as një mendim për punën dhe për pyllin rus shumë shpejt u
ndryshuan. Si duket njerëzit që punojnë në shkencë infektohen nga sëmundja e
vetëvleresimit. Ju duket vetja, se dhe pas daljes në pension ata janë në gjëndje të
krijojnë. Vetëm jepu temat.
Po nga këjo sëmundje u sëmura dhe unë.
Nuk kalonte ditë që unë të mos mendoja dhe të mos gjeja probleme të pyjeve që
më dukej se jam në gjëndje ti zgjidh.
Kështu ndodhi në Shkurt të vitit 1991, kur fitova me konkurs temën e re, kështu
vazhdoi dhe më von.
Në vitin 1998 me inisiativë të Qeverisë së Moskë u hap konkurs për të zhvilluar në
parkun Nacional «Llosinij Ostrov», monitorin e përvitëshëm. Konkursin e fituan Instituti
ndërkombëtar i pyjeve (MILL) dhe Instituti ynë (VNIILLM). Drejtimin e përgjithëshëm
të temës e kryente doktori i shkencave gjeografike Nefedjev Viktor Viktoroviç (MILL),
ndërsa kalkulimin e dëmit ekologjik dhe vendosjen e provave sipërfaqsore do ta kryente
(VNIILLM), ku për mbarimin me sukses të temës formuam grupin shkencor. Mua më
emëruan udhëheqës të temës, M.S. Shapoçkin zëvëndësi i im, profesor V.S. Çuenkovi –
konsultant. Për të zgjidhur temën u deshën dhe 5 inxhinjerë. Në maj të vitit 1998 filluam
punën nga vendosja e 60 provave sipërfaqsore, proporcionale të shpërndara në teritorin e
parkut. Pas dy vjetëve temën e mbaruam, puna u pranua nga këshilli shencor i parkut
Nacional dhe filloi zbatimin në praktikë.
164
Duke punuar në laboratorin e shfrytëzimit të shumëllojshëm të pyjeve Vlladimir
Simjonoviç më këshillonte të shkruaja disertacionin e doktorit, më thoshte që me diturit e
mia, eksperiencën shkencore dhe materialet që disponoja unë kam mundësi ta shkruaj dhe
ta mbroj disertacionin shumë shpejt. Por unë isha i bindur që është von t’a mbroje
disertacionin e doktorit në moshën time.
Në vitin 2003 dolli nga shtypi monografija e ime «Principet kryesore të shfrytëzimit
ekologjik të pyjeve». Libri u pranua pozitivisht nga specialistët e pyjeve, dhe përsëri
Vlladimir Semjonoviçi më tha se tani mund t’a mbroja disertacionin e doktorit të
shkencave në bazë të librit.
Më 22 Qershor të vitit 2004 Instituti i ynë pësoi humbje të pa zëvëndësueshme,
pa pritur, në moshë akoma të re vdiq Vladimir Simjonoviç Çuenkovi.
Shumë shpejt pas kësaj humbje të rëndë, mua më thirri drejtori i Institutit Sergej
Anatoljeviç Rodin, dhe më urdhëroi që sa më shpejt të përgatitja disertacionin e
doktorit të shkencave. Ai më tha që unë jam pjekur shumë kohë më përpara për të qënë
doktor i shkencave. Për të mbrojtur disertacionin e doktorit ju i kini të mjaftë artikujt
broshurat dhe librat e botuara. Prandaj ju këshilloj ta mbroni si përmbëledhje të të gjitha
veprave tuaja.
Unë vendosa të veproj si pas këshillit të Sergej Anatoljeviçit, dhë brënda një
viti në ditën e vdekjes të Vlladimir Simjonoviçit, u bë mbrojtja e disertacionit tim në
sallën e mbrojtjes të disertacioneve të Akademisë Timitjazev. Mbrojtja u bë e
shkëlqyeshme.
Në vitin 2004 përgjegjës i laboratorit të shfrytëzimit të shumë anëshëm të
pyjeve u emërua V.S. Çernjavskij, me të cilin qysh ditët e para ne nuk na u puqën
karakteret dhe pas tre muajsh unë kalova të punoj në laboratorin e ekonomisë.
Përgjegjës i laboratorit ishte Pjotër Terentjeviç Voronkovi – udhëheqës i ditur dhe i
zgjuar, shumë i vëmëndëshëm dhe i dashur tek punonjësit e tij. Ne shumë shpejt e
gjetëm gjuhën e përbashkët dhe filluam të punojmë si vëllezër, për pak kohë së bashku.
Por dhe me P.T Voronkovim nuk vazhdoi gjatë te punonim së bashku. Në vitin 2007
mua më ftoi në Akademin Timirjazev përgjegjësi i katedërës të silvikulturës V.K.
165
Hlustovi. Mbasi i peshova punët pro dhe kundër, rashë dakord të punoja në katedërën
e silvikulturës.
Që nga 1 Shtatori i vitit 2007 deri më sot punoj në katedërën e silvikulturës profesor
i katedrës nën udhëheqjen e doktorit të shkencave bujqësore, profesorit Vitalij
Konstantinoviça Hljustova, i cili i ruan dhe i zhvillon traditat e profesor V.G. Hesterov.
Gjat mbrojtjes të diplomave magjistër nga e majta në të djathtë: profesor V.K.
Hljustovi, profesor M.D. Girjaev dhe unë
Vitalij Konstantinoviç është gjithmon në kërkime shkencore, duke mos qëndruar
në sukseset e arritura. Ai përpiqet të zgjidhë problemet e sotme të ekonomisë pyjore,
por vëmëndjen më të madhe e drejton në zgjidhjen e problemeve të ardhëshme të
ekonomisë pyjore. Si pas mendimit tim atij i ka dhuruar Zoti aftësi shkencore,
zëmërgjërësi dhe vullnet të pa shteruar të punojë në të mirën e shkencës pyjore..
FILLIMI I NGROHJES TË MARRDHËNIEVE NDËRMJET BRSS DHE
SHQIPËRISË (takimi i parë me konsullin e shqipërisë në Moskë)
Shoku im Genadi Smirnovi, profesor i Akademisë Diplomatike të Rusisë
me njoftoi në Shtator të vitit 1990 se marrdhëniet me Shqipërinë janë përmirësur. Në
166
godinën përballë monumentit të Leninit, në sheshin e Tetorit, në katin e gjashtë, jeton
përkohësisht, personeli i Ambasadës shqiptare dhe pret çdo njeri, që ka dëshirë të njihet
me gjëndjen në Shqipëri, me tha ai. Po ke dëshirë shko dhe takohu me ta, shtoi më tej
miku im.
Në një dite vjeshte në fund të shtatorit, kur Moska shumëngjyrëshe, nga fletët e panjave,
plepave, mështeknave dhe drurëve të tjerë ekzotike është akoma e stolisur dhe e bukur,
unë hodha hapin e parë për tu takuar me bashkëatdhetarët e mi, dhe më dukej se do
isha në Shqipëri. Por në këtë moment të gëzueshëm, në shpirtin tim u fut një frikë
dhe në kokën time rrotulloheshin mendime të ndryshme.
Ishte një nga ditët e 28 vitëve të mija në mërgim, ku prisja dhe ëndëroja
për përmirësimin e marrëdhënieve Shqipèri - BRSS..
A do më pranojnë vallë që të hyj në konsullatë dhe të bisedoj me ta, - pyesja
veten me nje zë të brëndshëm? Mos më thonë, shporru këtej trathëtar i Atdheut, dhe
harroje rrugën për në konsullatën Shqipëtare njëherë e përgjithmonë.
Eh, po ta dëgjoja një fjalë të tillë kisha frikë se do me pushonte zemra,
megjithatë dëshira ime dhe mendimi i pa kuptuar me thoshte se ata do me prisnin si
atdhetar të tyre.
Do me dëgjojnë përse u arratisa dhe do e kuptojnë se Shqipëria per mua është
vendi më i dashur në jetë, i thosha vetes me zërin e brendshëm. Të trazuara mendimet
me shtoheshin në mëndje time çdo hap, që më afronte me konsullatën Shqiptare, prandaj
trokitjen e zemrës në kraharor më dukej sikur e dëgjonin dhe udhëtarët, që shkonin afër
meje, dhe më dukej se ata më shikonin me keqardhje.
Tek hyrja në shkallèn e apartamentit me ndaloi roja, i cili me pyeti se ku do të
shkoja,- në Ambasadën Shqiptare - iu përgjigja unë. Pas një telefonate, roja m'u drejtua
dhe me orientoi per të shkuar në apartamentin 61 në katin e 6-ë, atje banojnë dhe presin
vizita përfaqësuesit e konsullatës Shqiptare,- tha ai. Sapo u futa në ashensor dhe shkela
sustën e katit të gjashtë, këmbët e mia sikur m'u mpinë, më dridhej gjithë trupi dhe
ndjeva një boshllëk, një frikë të pakuptuar. Kur e shikova vehten në pasqyrën e ashensorit
pashë se isha zverdhur në fytyrë, kurse zemra filloi të shpejtonte ritmin e saj. Nga
ashensori dola gjysmë i vdekur e gjysmë i gjallë dhe para derës së apartamentit qëndrova
167
afro 10 minuta, sa erdha në vehte. I rashë ziles dhe në rusisht dëgjova të me pyesnin se
cili isha. Kur u përgjigja se jam një shqiptar, që banoj në Moskë, dera u hap dhe para
meje qëndronte një djalosh simpatik, me fytyrë tipike shqiptare, me flokë të zeza dhe
të gjata deri në supe, gjë që me habiti, sepse në Shqipëri në kohën time nuk lejoheshin
të mbanin burrat flokë të tillë. Kishte nje trup mesatar, dhe një veshje elegante. Buzëqe-
shja e tij m'u duk se me hoqi çdo frike që kisha para derës.
U prezantova dhe ai u zbut akoma në fytyrë kur shqipëroi: o..o..o Selman Lame-
borshi, që iku nga duart e ushtarëve, në kufirin e Shishtavecit. Shyqyr që mbete i gjallë.
Ne e dime që ju merreni me shkencën e pyjeve,- kështu është?- me pyeti, ndërkohë
që une pohova menjëherë. Pritësi me ofroi të ulesha per të vazhduar njohjen me njëri-
tjetrin. Djaloshi u drejtua nga une dhe me tha se e quanin Islam Lauka, me origjinè nga
Bajram Curri - këtu jam dërguar si sekretar, ndërsa konsull është patrioti yt nga Vlora,
Petref Hazamataj - duke shtuar, se ai ka dalë dhe pas një gjysmë ore pritet të kthehet.
Bisedën me Islamin e bëmë sikur të ishim të njohur prej kohësh. Une kisha qenë
me shërbim në Bajram Curi per të studiuar prodhimtarinë e gështenjave, ndaj dhe
biseda u bë interesante per të dy palët. Bisedimet filluan të rridhnin akoma me shumë,
kur Islami vuri në tavoline një shishe raki, meze dhe nga një filxhan kafe allaturka. Nuk e kup-
tuam si kaloi gjysmë ore, e kuptuam vetëm kur u hap dera dhe hyri në dhomë konsulli me
te cilin me prezantoi Islami:. - Ky është Selman Lameborshaj kandidat i shkencave
bujqësore, jeton mbi 28 vjet në Moske, i martuar, ka një djalë dhe një vajzë, tha ai. Zoti Haza-
mataj buzëqeshi, më dha dorën, me perqafoi si vèlla dhe u shpreh se njohu të parin shqiptar
nga të pestë të arratisurit që jetojnë në BRSS.
Rreth tri orë vazhduan bisedimet tona. Ata me pyesnin une përgjigjesha. Donin
të dinin cdo gjë nga Shqiptari, që jetonte mbi 28 vjet në Moskë. Më pyesnin mbi jetën e
përditshme të qytetarëve rusë, dhe aq me tepër mbi jetën e familjes time. U largova
nga konsullata Shqiptare në ora 23.00 dhe mbrrita në shtepi duke fluturuar nga gëzimi.
Më pas ky vend u bë si shtëpia ime, me një territor, të vogël shqiptar. U njohëm famil-
jarisht me Petrefin dhe Islamin. Gratë e tyre Lumturia dhe Fatbardha u bëne shoqe të
dashura me gruan time Irën.
168
Mbas një viti Islamin e pranuan në Institutin Diplomatik të Rusisë dhe sukseset e
tij në pregatitjen e disertacionit shkonin shumë mirë. Në nje dite Nëntori Islami e ftoi
udhëheqësin e disertacionit me gjithë gruan në restorantin Praga, ku ky i fundit i ishte
shprehur se dëshironte që në mbrëmje të ishte me ta dhe një shoku i tij shqiptar, duke
e sqaruar se ai ishte Selman Lameborshaj.
Zoti Isiam me kènaqësi e kishte pranuar propozimin, duke shtuar në bisedë se Sel-
mani është jo vetëm shqiptar por dhe miku i im me i dashur. Une e di këtë fakt, -
kishte thëne zoti Genadi, por desha t'ua bëja surprizë. Këtë bisedë ma treguan vetë ata
në atë mbrëmje të këndëshme,që kaluam së bashku. Sa kohë që në konsullatë ishin
Lefteri dhe Islami, une drejtohesha tek ata sikur të ishin fisi im. Mirësia e tyre ndaj
meje, kujdesi i vazhdueshëm per personin tim me kanë mbetur në zemër dhe i kujtoj gjith-
mon me respekt dhe dashuri. Ata ma mbushën mëndjen, duke me thënë se vajtja ime
në Shqipëri nuk do kishte asnjë pasojë të keqe, përkundrazi ngulnin këmbë ata, atje do
gjesh respektin me të madh si nga pushteti dhe nga të afermit e tu, që nuk ju besohet
ndoshta se je i gjallë.
Me besim të plote në fjalët e tyre, në shtator te vitit 1993 këmba ime shkeli në
trruallin e dashur të Atdheut tim.
MIQTË DHE SHOKËT E MI TË PA HARRUAR
Nuk jam i sigurtë mbi saktësinë, por gjyshi i im i urtë më thoshte, që vetëm dashuria
të jep mundësi t’a ndiesh dhe t’a shikosh shpirtin e mikut dhe shokut, të kuptosh vetit
dhe karakterin e tij. Duke jetuar një jetë të gjatë në Rusi unë jam munduar ti shikoj me
respekt e dashuri shokët dhe miqt e mi dhe ata më përgjigjeshin po ashtu.
Unë kam lexuar shumë mbi mbi karakterin e pa njohur të shpirtit rus, dhe mund ti
numuroj të vërtetat dhe të gënjeshtrat, po ashtu dhe shumë të gënjeshtra që i shpifin për
karakterin e popullit rus. Unë me sinqeritet mund të deklaroj se në Rusi unë e kam ndier
bamirësinë dhe dashurinë e popullit. Gjithmon kam pasur ndihmën dhe kujdesin e tyre,
me të cilat lexuesi është njohur në paragrafët e më sipërm, por shtoj, bile në momentet
më të vështira të jetës time ata kanë qënë afër meje.
169
Unë si i huaj, nga një herë e kam patur të zorshme t’i kuptoja karakteristikat e
vetvive të marrëdhënieve të rusëve me njëri tjetërin, por jam i bindur në marrëdheniet
e mira me të huajt, që e bëjnë pa asnjë interes personal.
Sa të jem i gjallë unë nuk do ta harroj shtëpinë mikpritëse të shoqes të kursit tim
Elena Voronvovës, e cila në periudhën më të vështirë të jetës time u bë si motër, shpirt-
mirësia e pritjes time në këtë shtëpi, më ndimoi t’i harroj gjithë fatkeqësit e jetës.
Kur e mori vesh Elena që mua më ka marrë malli për shokët dhe shoqet armene të
kursit tim, ajo e organizoi takimin , dhe ata erdhën në Moskë të takoheshin me mua. Për
mua kjo ishte lumturi ëndërrore, që pas shumë vjetëve të takohesha me shokët dhe
shoqet që i simpatizoja dhe më simpatizonin.
Me mirënjohje të thellë e kujtoj shoqen e kursit Irinë Sarokinoj, e cila më ndimoi
kur zgjidhej problemi i kalimit tim nga VNIPIEIl-esprom në pjesën shkencore të
Mbarështrimit.
E kujtoj shokun e kursit Leonid Godnjevin, i cili punonte me mua në VNIILLM
dhe tregonte vëmëndje të madhe, më ndihmonte me këshilla. Me qënë se vilat tona ishin
në një territor më ndimonte me fantazin e tij në planifikimin e territorit të vilës, gëzohej
për sukseset e mia, unë shihja tek ai ndimën vëllazërore.
Nuk është e mundur ti harrosh marëdhëniet vëllazërore të Jurij Almanit gjat takimit
me të në ndërmarjen pyjore. Me shpesh bisedimet ishin të lidhura me kujtimet tona
studenteske. Ai fliste me simpati dhe dashuri për shokun tonë Dhimitër Jançen, gjë që
mua më bëhej qejfi. Do ishte e pa drejtë të harroj ndihmën dhe marrdhëniet vëllazërore
të Sergej Bognovecit gjat aspiraturës.
Tani me plot dijeni dhe besim të fortë mund të them, se në Rusi unë e kam ndier
veten si në Shqipëri, dhe për këtë situatë merita u takon njërëzve të mirë që më rrethonin
çdo kohë, gjatë gjithë jetës time në Rusi.
Unë jam mirënjohës dhe gjithmon do t’i kujtoj me falënderim Anatolij Filipoviç
Cekmistrenko, Viktora Andrejeviça Feofillova, Jurija Vlladimiroviça Kopitova, Vasilij
Vasiljeviç Zagrejevit, Aleksandër Fjodoroviça Baranovit, të dashurin dhe të shtrënjtin
Fjodor Fjodoroviç Fjodorovin, Vladimir Dmitreviç Kasimovin, Anatolija Ivanoviç
Mazurkeviçin, Vladimir Andrejeviça Kitashovin, Olega Valentinoviça Mironovim,
170
Dmitrija Dmitreviça Lubiçin; Fjodëra Simjonoviça Kutejevin, Allu Valentinovnu
Shillovu, Galinë Nikollaevnu Safronovoj, Llarisë Mihajllovnë Harinoj, Olgë Dmitrevnoj
Shapoçnikovoj, Valentinë Mihajllovnu Shllikovoj dhe shumë të tjerë, lista e të cilëve nuk
ka vlerë për lexuesit, por që unë do t’i mbaj në mënd për gjithë jetën.
Por në radhë me miqtë dhe shokët e mi dua të përmënd dhe tri familje të cilat u bënë
për mua familje shumë të afërta.
FAMILJA E STJEPANOVËVE
Këjo është familja e mbesës së gruas time. U njoha me këtë familje në vitin 1986.
Takohemi shumë shpesh, e para se e duam njëri tjetërin dhe e dyta se jetojmë afër
njëri tjetrit, gjithmon na lind dëshira që të takohemi së bashku, të festojmë festat dhe
ditëlidjet bashkë.
Kemi dhe takine tadicionale kur çdo vit festojmë në shtëpinë tonë Krishtlindjen
dhe Pashkën.
171
Kryetari i familjes është Igori, kurse tani që ka arritur majat më të larta i flasin
Igor Emiljeiç, që nga dita e njohjes tone ai arrijti të mbrojë dy disertacione, u bë
professor dhe doktor i shkencave në pulmonologji me fame botërore. Shpesh familja
e ime i kërkon ndimë mjekësore Igorit dhe ai gjithmon problemin e zgjidh me rezultat
pozitiv.
Gruaja e Igorit – Aljona, në të kaluarën infermjere, tani shtëpijake, nënë dhe
gjyshe e mrekullueshme, dhe një nga nikoqiret më të mira.
Të gjitha pushimet e verës ne i kalojmë së bashku me familjen e Stjepanovet në
rrethin e Kostromasë në Shellikovo. Para disa viteve blemë atje një apartament me një
dhomë dhe një kuzhinë, afër vilës së Igorit. Qysh prej asaj kohe ne kënaqemi me
bukurin e këtij vëndi historik dhe kulturor.Të afërmit, shokët dhe shoqet e Irishës janë
bërë njërëzit më të afërt për mua, po thuajse si motrat dhe kushërijtë e mi në Shqipëri
FAMILJA E SMIRNOVIT
Me familjen e Smirnovit Irisha më njou në vitin 1986. Të dy burrë dhe grua janë
shokët e ngushtë që nga klasa e parë e shkollës fillore. Genadi – inteligjent deri në palcën
e kockës, me ndjenja humori të shkëlqyeshëm, gjithmon është shpirti i çdo kolektivi,
172
gjithmon korekt, pa shumë fjalë, Vera është gruaja e tij e bukur. Jetojnë mbi 50 vjet
bashkë.
Kanë dy vajza të mrekullueshme dhe mbesën të rritur. Kështu ndodhi që Genadij
është i vetmi burrë në shtëpi, ai i do me gjithë shpirt vajzat e shtëpisë dhe ato i përgjigjen
po me të tillë dashuri.
Familja e Smirnovëve – familje mikpritëse, gjithmon me sofër të shtruar, në të cilën
unë dhe Ira jemi miq të shpeshtë. Gjat verës me dëshirë të madhe shkojmë në vilen e
tyre në Solliçnogorsk. Vila e tyre nga një anë është kopsht botanik në miniaturë, nga
ana tjetër është një areall natyror me liqen të vogël, ku rritet çdo bimë e rajonit, dhe ku
mund të mbledhësh bile dhe kërpudha. Unë gjat gjithë kohës që jam njohur me t’a,
gjithmon ushqej një simpati të rrallë për këtë familje, edhe pas një ndodhie, që më tronditi
shpirtërisht Genadi u bë për mua vëlla. Në vitin 1991 për mua u hap mundësia e parë të
shkoj në atdhe,në Shqipëri, por në atë kohë të bleje biletë në aeroplan duheshin dollarë
Amerikanë, të cilët mua më mungonin.
Nga e majta – Genadi, Vera, Katja, Ksenja Smirnovi.
Një ditë kur u ndodhëm miq në shtëpin e Smirnovëve unë në bisedë u’a thashë
keqardhjen time pse nuk vete dot në Shqipëri. Mbasi më dëgjoi nxori nga xhepi treqind
173
dollarë dhe e zgjati dorën të m’i jipte duke shqiptuar të m’i kthesh kur të të bëhet e
mbarë. Unë nuk i mora dollarët, por thellë në shpirt nga ky xhest vëllazëror u preka.
FAMILJA E SHAPOÇNIKINIT
Unë kisha dëgjuar për personin e Mark Sergejeviçit para njohjes tonë. Flitej se ai
ishte njeri i talentuar, specialist i mrekullushm në mbarështrim. Miqësia jonë filloi nga
fillimi i vitit 1998, kur së bashku filluan të vendosim në teritorin e parkut nacional provat
e përherëshme sipërfaqsore «Llosinij ostrov». Ne na bashkoi profesioni, dhe dëshira t’i
ndimonim njëri tjetërit.
Marik, si i flasim me përkëdhelje, jetonte në apartament komunal, zinte një
dhomë ku jetonte me gruan Olgën dhe djalin e vogël Nikitën. Apartamenti ishte pa
komoditete, por Marku si optimist që ishte nuk ankohej për asgjë, dhe sidomos më
ngushtësin e banimit, ai kishte shpresë të mirrte ose të blente apartament të ri.
Pa marrë parasysh ngushtësinë e banesës në dhomën e tyre gjithmon mblidheshin
miqtë dhe shokët e tij të shumtë. Miqt dhe shokët vinin te Marku sidomos pas gjuetisë së
tij me gjah të bollshëm, dhe ai mundohej ti ushqente miqtë që ngopshin me gjellët që i
përgatiste vetë
Unë dhe Ira ishim miq të shpeshtë në shtëpin e Markut dhe të Olgës, dhe gjithmon
ne na prisnin me dashuri. Shkonim edhe në vilën e tij në Aljoshino, dhe gjithmon e
kujtojmë ajrin e pastër, ujin e ftohët të burimit dhe shishqebapet e shijshëm që pregatiste
Marku.
Tani Marku është në pension, por vazhdon të punojë në Universitetin e pyjeve.
Ka kohë që bleu apartament në Moskë, djali i tij Nikita u rrit dhe sot studion në universitet,
por me Olgën u ndanë dhe tani Olga me Nikitën jetojnë në Pushkino kurse Marku në
Okullovo. Autobuzi i mbushur me pasagjerë plot e përplot, mezi luajti nga vëndi, dhe
nga dritaret filluan të kalojnë njëra pas tjetrës ndërtesat e qytetit Sergejev-Pasad. Nga
dëndësija që mbretëronte në autobus nuk kisha qejf të bisedoja me ndonjërin. Në fillim
u hodha një shikim gruas time Irës dhe shokut tim të punes Vladimir Pankovit, dhe
rashë në mendimet e mia. Unë kisha përse të mendoja, me gjithëse vendimi i pagëzimit
në fenë krishtere për mua, nuk diskutohej, kisha vendosur t’a rroj jetën që më ka
mbetur nën mbrojtjen e Krishtit.
174
.
RRUGA QË MË ÇOI NË TEMPULLIN E ZOTIT!
Unë me shoqëruesit e mi do të shkonim në fshatin Maliniki afër të cilit ndodhet
Kisha “e Nikollai çudi bërësit” me një liqen të madh dhe të pastër. Pikërisht në një
vënd të tillë, larg zhurmës dhe bezdisë të qyteteve unë vendosa që në moshën
gjashtëdhjet e nëndë vjeçare të pagëzohem në fen e krishtere, që ti afrohem Zotit të
madh, të behem pjesëtar i jetës së pa fundme, t’a lidh jetën që më ka mbetur me emrin
e shpëtimtarit të njerëzimit, me Krishtin.
175
Mendimet e mia për një moment m’u duk sikur m’u përzihen: nuk më kujtohej
kur më erdhi në mëndje medimi që të pagëzohem? Kur m’u hap mua kjo ide e shënjtë
e Zotit?
Mundet, mendoja unë, u poqa për këtë ditë të shënjtë, mbas takimit dhe bisedës
me priftin Aleksandër Menen. Ai disa here erdhi në Institutin tone të takohej me ne.
Për ardhjen e Aleksandër Menit në Institut gjithmon më njoftonte Vollodija, i cili ishte
i njohur me peripecitë e jetës time dhe mundohej, të më qetësonte shpirtërisht me fjalët
e Zotit. Vollodija duke qënë vetë besimtar mundohej çdo herë e më shumë të më
bindëte të pagëzohesha, të bëja në kishë pagëzimin e shënjtë.
Mbas vendimit tim peer t’u pagëzuar, ai ma plotësoi dëshirën që të bëhej Babai
i pagëzimit. Tani me vite të tëra unë e ndiej kujdesin dhe ndjenat e tij të mira për mua.
Tani dhe vetë e kuptoj se pa mbrojtjen e Zotit jeta e ime do kish mbaruar shumë
vjet më parë. Atëhere kur unë sa po i kisha mbushur dymbëdhjet vjeç u nisëm me
babain për në mulli, ku para tij rritej një rrap i lartë. Duke pritur babain nën hien e
rrapit, dëgjova alarmimin e zogjve në majë të tij, dukej si kur po i trëmbte ndonjë
mace. Por kur shikova rrapin në degat e tij nuk dallova asgjë.
I habitur nga këjo gjëndie, pa menduar fare, ju ngjita rrapit që te shikoja me
saktësi kush i trëmbte zogjtë. Po thuaj se u ngjita deri në majë të rrapit ku vrejta
nëpërmes të degëve folet e zogjve. U mbështeta në një degë të fortë dhe fillova me
vëmëdje të shoh nga ana e foleve, dhe në moment u trondita nga frika: para syve më
dolli koka e nepërkes.......
Mbas tre ditësh u përmënda në krevatin e spitalit, afër kokës time rrinin në
karrike babai dhe Mamudieja. Ata u gëzuan që erdha në vete dhe më thanë që unë kam
lindur me “këmishë”. Çfarë do të thotë kjo ata ma shpjeguan më von. Nënë rrap ishin
vendosur tre gurë, mbi të cilët grat e fshatit vënë kazanin për të valuar rrobat në mes
të gurëve ndiznin zjarrin dhe ndërmjet gurëve mblidhej shumë hi. Kur u trëmba nga
nepërka, dhe për çudi rashë nga rrapi në mes të dy gurëve, koka ra në hirin e butë.
Pësova goditje të ndryshme, humbje e ndjenjave dhe turbullimi e kokës, por
megjithate mbeta i gjallë, kur në të vërtetë, isha afër rrezikut të vdekjes.
176
Njeriu që bie një herë në situata të tilla, krijon eksperiencë që t’u shmanget
rreziqeve, të mos përsëriten më gabime te tilla, krijon ndejën e vetëmbrojtjes. Me mua
një mësim i tillë nuk u përvetësua.
Po në atë vit me mua u përsërit rreziku i humjes të jetës, që ngjante shumë me
rrezikun e parë. Një ditë me diell unë isha duke kullotur dhëntë. Deri sa dhëntë hanin
bar unë bridhja në vendet për rreth, dhe ndërmjet dy gurëve e pashë majen e nje bombe
të pa plasur si limon të kuq..Mua me një herë më tërhoqi forma e saj si kuti , me një
herë kujtova babain që nuk kishte kuti duhani. Pa mendur vendosa ta hap kapakun por
nuk pata fuqi. Nga inati e vërvita në një gur disa metra larg vehtes. Рlasja e bombës
më shurdhoi dhe pashë se vetëm disa cefla të vogëla pa më gjakosur ranë mbi kokën
time. Тë tillë fati të çuditëshëm nuk i vura përseri rëndësi, siç duket ishte mosha kur
njeriu nuk mendon për vdekjen.
Në të vertetë fati sikur qeshte me mua dhe filloi të më dërgonte rreziqe të tilla. Një
rast tjetër ndodhi në Qershor të vitit 1944. Fashistat gjermane e ndien fundin e tyre
dhe gjithë helmin dhe neverinë e nxirnin jo tek partizanet por te populli i pa faj. Në
një mëngjes filluan ta mbledhin popullin e Radhimës për ta shpëngulur në një vënd
tjetër që të mos u ndihmonin partizanëve. Gjyshi sa po e dëgjoi këtë lajm më tha
mua ik me të shpejtë dhe lajmëroi partizant për ketë ndodhi. Unë dola nga havllia
dhe nga maja e Çukës po ikja të poshtës, por fashistët më diktuan dhe fillun të më
qëllonin. Unë nuk u trëmba dhe kur plumbat fluturonin me vërshëllim mbi kokën
time, binin mbi gurë ose futeshin në rrënjet e përalleve. Mbas disa orësh unë isha në
kraharorin e Veli Elmazit komandatit të kompanisë në brigadën e pestë, të cilit i
thashë çfarë ndodhi në Radhimë. Partizanëve u pëlqeu “trimërija” ime. Kështu unë
qëndrova për ca kohë në radhët partizane. Një herë më dërgun mua bashke me një
djalosh të moshës time të plotësoja një detyrë.
Po ktheshim nga detyra në një vapë të madhе, dhe që të dyve na kish marrë
etja. Gjat rrugës pamë që nga larg një burim. Sapo u afëruam tek burimi unë dëgjova
një fishkëllimë të çuditëshme dhe u qëndrova ta marr vesh nga vinte kjo fishkëllimë.
Në atë kohë shoku i im u ul për të pirë ujë. Pa pritur nga bari j’u hodh në qafë një
177
nepërke e kafshoi dhe për disa sekonda u zduk. Nja 300 metra u larguam nga burimi
me shokun tim. Ai vdiq në duart e mia. Unë s’pata as një mundësi ta shpëtoja,
Mu kujtua 10 shtatori i vitit 1963 kur unë kalova kufirin Shqipëtaro-Jugosllav,
kur plumbi i ushtarëve të kufirit m’i dogji flokët e kokës dhe për një çikë desh m’a
mori jetën. Të gjitha këto ngjarje mua më vinin ndër mëndje.
Duke u tundur gjat rrugës në autobus, pa dashur shikoja nga dritaret që po i
largoheshim qytetit, ndërsa në mendjen time rrotulloheshin si në film të gjitha
ndodhitë që pësova në Shqipëri, por memorja m’i largonte kujtimet. Kjo nuk ishte
harresë, ishte imagjinata ime që çdo gjë që ndodh ka shkakun e sajj. Bindesha se fatin
tonë e drejton vetëm Zoti.
Frenimi i pa pritur i autobuzit e tundi gjithë masën e pasagjerëve, unë nga ky
frenim mezi u mbajta në këmbë. Të gjithë shprehën pakënaqësi kur panë policin rrugor
që na ndaloi autobuzin. Shoferi me një herë zbriti nga autobuzi dhe shkoi te makina e
policisë, bisedoi pak me ta dhe u kthye në kabinë. Mbas tij erdhi një toger dhe nga
dera e autobuzit foli: qetësohuni të dashur pasagjerë, foli me një zë me grykë, që ju
ndaluam për një kohë të shkurtër me qëllim që të mos hasni më vështirësira gjat rrugës.
Zbriti nga autobusi dhe u drejtua të makina e tyre pa i dëgjuar sharjet e pasagjerëve.
Autobuzi u nis pas gjysëm ore; para nisjes shoferi na e shpegoi shkakun e
ndaljes të autobuzit. Para neve udhëtonte një Gazel në të cilin plasi bomba në sallon,
kishte të vdekur...
Pasagjerët e autobusit u shqetësuan, kurse Volodija bëri kryqin. Mua me një
herë më hyri një frikë e pa kuptuar. Më erdhi në mënd se mos jam unë shkaku i
fatkeqësive. Dhe mëndja përsëri filloi të fluturojë në të kaluarën.
Mëndja më shkoi te vera e viti 1957, kur studjoja në vitin e fundit të Institutit
pyjor të Moskës. Pikërisht në atë kohë ndodhi me mua një ngjarje që e kujtoj gjithmon.
Praktikën për të shkruar diplomën e kaloja në pyjet e rrethit të Moskes të ndërmarjes
pyjore Shollokovo. Rrugica që të çonte nga instituti deri në stacionin shkonte ngjitur
me rrugën e trenit. Unë atë ditë shpejtoja që të mos vonohesha në tren. Shpejtoja të
arrija sa më shpejt platformën Podlipki, dhe sa po e pashë platformën e stacionit që u
afrua, mandej... Dëgjova mbrapa një zë të ashpër që shante me të gjitha ngjyrat.
178
Ktheva kokën dhe pashë që 10 metra larg meje kish qëndruar treni elektrik, dhe
makinisti zbriti nga treni dhe po vinte tek unë të më qërtonte.
Çka ndodhur me ty? Mos je shurdhuar? A po të është mërzitur jeta? Mos ke
dëshirë të bësh tragjedi udhore? Po më pyeste mua gjat rrugës. Kur erdhi afër meje
më shikoi të trëmbur dhe të zverdhur nga fytyra, tundi dorën dhe më urdhëroi të hap
rrugën.
Vetëm atëhere unë e imagjinova çdo kishte ndodhur me mua. Fshiva djersën e
ballit dhe i lirova rrugën trenit elektrik i cili kaloi para syve të mi. Por më e
çuditeshmja me mua ishte ajo që unë me njëherë e harrova atë që më ndodhi në
hekurudhë. Sapo iku treni mua sikur m’u mbyll memoria.
Por pikërisht atë ditë unë e kuptova që mua më mbron Zoti. Mua pa tjetër më
mbron ëngjëlli i im. Del ashtu siç thoshte gjyshi se çdo njeri ka ëngjëllin mbrojtës të
tij.
Megjithëatë, atë ditë në autobus mendimet e mia dhe telashet e jetës shumë
herë ngatërroheshin dhe ndërlikoheshin. Vetëm kujtimi i gjyshit me pamjen e tij të
urtë ma ngrohte shpirtin tim.
Unë e kujtova atë ditë që, si unë dhe prindërit e mi kishim besimin musliman.
Me gjithë atë shumë fetarë nuk ishim, por si të gjithë Radhimjotët ishim të ndershëm.
Si duket për këtë ves të mirë Zoti na mbron gjithmon.
Autobuzi gjat rrugës qëndronte në çdo stacion ku zbrisnin dhe hipnin njërëz të
ndryshëm, por unë isha gjithmon i zënë me mendimet e të kaluarës. Nga mendimet e
të kaluarës në shpirtim tim sikur po vazhdonte një pastrim radikal. Më dukej sikur
para kungimit tim në një ceremoni të rrallë për hyrjen time në besimin krishter po
ndryshohem dhe në mentalitetin tim.
Unë përsëri, kërkoja në memorien time t’a gjëja ditën kur filloi mbarësia dhe
besimi te Zoti. Mundet kjo ishte dita kur unë isha në kishën e Zagorkit me gjyshen e
Llarisës Agripinën ose si i flisnin të afërmit gjyshe Grusha, ku pas faljes, pa e pritur,
erdhi Krye peshkopi i Moskës dhe i gjithë rusisë Pimeni dhe filloi tu dhurojë
besimtarëve ikona të vogëla, kur erdhi radha ime, mua më hoqi fati të marr nga duart
179
e këtij Bibëlën. Është e pa mundur ta shpegosh në se kjo ndodhi është gjë e rastit a po
parashikim i Zotit.
Sigurisht çdo gjë që ndodh me ne në jetë, është dëshira e Zotit të madh. E gjithë
jeta jonë është parashikuar nga Zoti.
Në kishën e “Nikollait çudi bërës” të fshatit Maliniki në liturgji ne u vonuam,
arritëm vetëm në Heruvimë.
Historia e kishës dhe këtij vëndi të shënjtë për mua ishte e njohur.
Sipas të dhënave të kishës. Në shekullin e XVII tek mullari i barit në fshatin
Maliniki u çfaq ikona e “Nikollait çudi bërës”. Atë e çuan në kishë, por të nesërmem
u çfaq përsëri në vëndin e parë. Atë përsëri, me ceremoni fetare, e vendosën në kishë.
Por të nesërmem ajo prapë u çfaq tek mullari.
Vendosën që në vëndin ku çfaqej ikona të ndërtonin një kishë prej druri. Dy
shekuj më von me dëshirën dhe me paratë e mitropolitit të Novgorodit dhe Sankt-
Petërgurgut Amvrosija (Papedov) dhe knjazit të vëndit Sherbakov ndërtuan në atë
vënd një kishë prej gurësh.
Kjo ndodhi në atë kohë u bekua dhe nga Zoti.
Pikërisht sapo e mbaruan kishën ra një shi me vetëtima një nga të cilat goditi
një nga mështeknat e afërme dhe u fut në tokë, në atë vënd plasi një burim me ujë të
shënjtë dhe të pastër si kristali. Kjo ishte shënjë jete.
Siç dihet nga ungjëlli thuhet: «Kush nuk lind nga uji dhe nga shpirti nuk mund
të shkojë në pallatet e Zotit».
Por dhe këtu në Maliniki mua më ndihmoi fati – unë do kungohesha në një
liqen të pastër po ashtu si bëhej kungimi në kohët e lashta në Rusi.
— Po kungohet robi i Zotit Sallaman shqiptoi prifti Vjaçesllav Bregeda më 2
qershor të vitit 2000 ...
Unë atëherë, për herë të parë e dëgjova emërim tim të ri dhe të shënjtë – për
nder të të shënjtit Sallamana Persianina, që ka jetuar në shekullit të pestë.
180
Zëmëra ime u mbush me disa ndjenja të reja, mua mu duk sikur u treta në liqen
dhe ndieja një gëzim të pa kuptuar ndonjëherë në jetë. Një gëzim që më dërgohej nga
Zoti. Shpirti i im sikur po fluturonte.
Unë e pash vehten atë ditë në merkato të Vlorës kur vajta për të shitur fiq. Atë
ditë shumë shpejt i shita fiqtë i numurova paratë dhe po bëhesha gati të ikja. Në atë
moment më doli para syve një plakë me trup të imët, e dobët dhe e tharë si peshku në
diell, me një zë që dukej sikur dilte nga varri mu drejtua me lutje ti jap një lekë për të
blerë bukë. Unë pa u menduar aspak i dhashë gjysmën e fitimit nga fiqtë. Ajo sa po i
pa paratë që i dhashë, me një herë nga syt e saj filluan të kullojnë lotë. Mandej shqiptoi
“Të mbroftë Zoti more djalë i mirë”. Duke ju lutur Zotit për mua plaka iku nga
merkatua. Kjo ndodhi dy ditë para se të rrëzohesha nga rrapi.
Atë ditë në kishën e shënjtë të “Nikollës çudi bërës” mu duk se pikërisht
atëhere erdhi tek unë mirësia e Zotit, sepse pikërisht në ato minuta dhe në minutat e
kungimit unë ndjeva të njëjtën lehtësi në zëmër dhe lumturi të pa spjegueshme.
181
Pikërisht atëhere në merkaton e Vlorës pa e kuptuar as vetë arrita që unë të jem
i mbrojtur nga Zoti. Pikërisht që nga ajo ditë Zoti më ka mbrojtur gjat gjithë jetës. Si
duket që atëhere dhe deri më sot jam nën vëmëndjen e tij.
Zoti dhe kur të dërgon vështirësi, ka qëllim të të provojë ty dhe zëmërën tënde
mos është mbushur me vrer. Vetëm njeriu që bën të mira me urdhërin e zëmrës është
gjithmon njeri i Zotit.
Kjo rrugë e jetës time më pruri mua në tempull të Zotit.
Tani unë jam i krishter dhe qytetar i Rusisë. Unë jam shumë i kënaqur që jetoj
në Rusi, ku më shumë se 50 vjet, nuk e kam ndier veten të huaj dhe të vetmuar.
Unë e kalova gjithë jetën në Rusi, sepse nuk ka shtet tjetër në botë ku i huaji
ta ndiej veten si në shtëpi e tij. Populli rus i çmon njerëzit me vetit që ka vetë – punë
të ndershme, shpirtmirësi, durim dhe kujdes për njëri tjetrin. Unë jetova gjithë jetën
në Rusi, sepse kultura ruse është një nga kulturat me të shquara në botë. Në asnjë vënd
të botës s’kanë lindur të tillë gjiganda si Pushkini, Dostojevskij, Tolstoi. Unë kam
vendosur të vdes dhe të varrohem në Rusi, sepse dhe toka ruse do më mbajë në
thellësin e saj me respekt dhe grohtësi.
MENDIME DHE BRENGA PËR PYLLIN RUS
Në kohën e praktikës, në vitin e largët 1953, unë për herë të parë u ndodha në
pyllin rus. Praktikën e kryenim në pyjet e ndërmarrjes pyjore Shollokovo të rrethit të
Moskës. Mua, studentit shqiptar, pylli Rus më mahniti që në minutat e para, një herë
e përgjithmonë. Pishat njëqindvjeçare me trungje të lartë gjigandë, ku rrezet e diellit
depërtonin nga kurorat e gjelbra me tufa-tufa, ndriçonin qylimin e gjelbër prej
boronice (qershi toke - Vaccinium), të mbushura me kokrra të zeza, të krijohej
përshtypje sikur ndodheshe në një tempull të Zotit, i cili bëhej akoma më i kënaqshëm
nga këngët e bukura të zogjve. Mua, si silvikultor i ardhshëm, më habiti jo vetëm
bukuria e pyllit të pishës, por ca më shumë kujdesi që tregohej për të.
Kudo mbretëronte rregulli i silvikultorit: pastërti, nuk të zinte syri asnjë dru të
rrëzuar nga era, bora, rrufeja apo nga pleqëria, nuk të shikonte syri as një ndotje
antropogjene. Toka e koridoreve ndarës të parcelave ishte e lëruar, me qëllim që të
izolonin parcelat midis tyre nga ndonjë zjarr i papritur. Në çdo kënd të parcelave
182
qëndronin shtyllat kufindarëse, të vendosura sipas shkencës së mbarështimit. Në
pjesët e mbjella me kultura pyjore ose të zëna me pyll të ri dukej kujdesi i madh
silvikulturor.
Pyjet e pa fund të Rusisë
Atëherë më lindi ëndrra që t’a zbatoj të tillë kujdes dhe rregull në pyjet e
Shqipërisë, por fati komandoi për mua ndryshe. Prej Prillit të vitit 1965 unë u bëra
nënshtetas i Rusisë dhe, që në atë kohë u dashurova me këtë shtet, me popullin dasha-
mirës dhe me pyllin rus.
Në Rusi takon shumë gjëra të mrekullueshme, por mrekullia dhe dhurata më e
madhe e Zotit për Rusinë është pylli, mrekulli të tillë vështirë ta gjesh në botë.
Prandaj, sot për mua si silvikultor i vjetër, është shumë e rëndësishme të di se
çfarë do të ndodhë me pyjet e Rusisë në të ardhmen.
Përsëri po kthehem tek praktika e vitit 1953, kujtoj silvikultorin më të njohur të
Rusisë, profesorin Nikollaj Pavlloviç Anuçin, i cili na shpjegonte neve studentëve që
hallka kryesore për ruajtjen e pyjeve është “rojtari i pyjeve”. Pikërisht nga rojtari i
pyjeve varet mirëmbajtja e pyjeve.
183
Rojtari i pyllit e dallon i pari tymin mbi pyllin e tij dhe me një here shpejton për
ta fikur zjarrin në vendin ku del tymi; në rast se nuk është në gjendje ta fikë vetë,
kërkon ndihmën e fshatarëve ose telefonon shërbimin zjarrfikës të pyjeve ta kryejë
këtë detyrë sa më shpejt.
Rojtari i pyjeve, si doktor i pasionuar, gjatë ecjes nëpër pyll, e shikon me
vëmendje çdo dru dhe ndërmjet tyre dallon hormoqet që janë prekur nga krimbat
ngrënës të lëvores (Ips tipographus), të cilin me një herë e pret dhe i djeg pa kërkuar
leje as nga ndonjë organ, sepse qëllimi i shpejtësisë në prerje dhe djegies është fakti
që të mos përhapet ai dëmtues në drurët e tjerë.
Në rast se ai dëgjon ndonjë të shtënë pushke ose dallon ndonjë trung të posa
prerë, do të veprojë energjekisht për t’i gjetur dëmtuesit. Prandaj, rojtari i pyjeve në
popull ka autoritet të lartë.
Ja pra, metodat dhe mënyrat e thjeshta të kohës së largët me të cilat e mbronin
pyllin nga çdo rrezik.
Unë nuk bëj thirrje të kthehemi në të kaluarën. Vetë kam vuajtur nga regjimi
represiv i Enver Hoxhës, por bëj thirrje që të mos i harrojmë të mirat që kishte koha e
kaluar dhe sidomos ato që i përkasin mirëmbajtjes të pyllit.
Si më kujtohet mua, në atë kohë nuk i shkonte në mënd njeriu që të zëvendësonte
specialistët e aftë të pyjeve me njerëz që nuk kanë asnjë njohuri për pyjet, por që i
kanë përvetuar mirë meritat e shërbëtorit besnik, t’i shërbejë me besnikëri të zotit, siç
po ndodh sot tek neve.
Dihet nga të gjithë që kujdesin në pyll mund ta sigurojë vetëm specialist i
ekonomisë pyjore dhe në asnjë here njerëzit e rastit.
Në kohën e kaluar, drejtori i ndërmarrjes pyjore, kryeinxhinieri dhe inxhinierët
e pyjeve ishin specialistë të nivelit të lartë, kishin njohuri për mirëmbajtjen e pyjeve,
me një fjalë, ishin “profesorë” në punën e tyre.
Atëherë dhe shkolla pyjore ruse ishte shkolla më e përparuar në botë, veprat e
shkencëtarëve tanë të pyjeve shtypeshin me tirazhe mbi 100 mijë ekzemplarë dhe
përktheheshin në shumë gjuhë të botës.
184
Emrat e shkencëtarëve të pyjeve rusë njiheshin kudo. Pikërisht kështu ishte
gjendja e ekonomisë pyjore në të kaluarën. Kundërshtimi i kësaj të vërtete është i kotë.
Kur krahasoj gjendjen e pyjeve të vitit 1953 me gjendjen e pyjeve të sotme,
zemra fillon të më dhëmbë.
Është e pamundur të bëhesh indiferent dhe të mos i shikosh pa dhembje e dësh-
përim ato që ndodhin në pyjet tona gjatë 20 vjetëve të fundit. Nga kjo gjendje të vjen
në mëndje thënia e silvikultorit gjerman Karl Gejerit, që “Pylli mund t’i qëndrojë çdo
fuqie të natyrës. Veçse, i pafuqishëm është vetëm nga një armik – njeriu”. Unë do të
shtoja që armiku më i rrezikshëm për pyjet dhe mbrojtjen e natyrës është politika e
pabazuar e shtetit për pyjet.
Reformat e zhvilluara pas kalimit të Rusisë në ekonominë e tregut nga Ministria
e Ekonomisë dhe Zhvillimit të Rusisë të viteve 1992-2012, pothuajse e varrosën
ekonominë pyjore dhe e dobësuan në maksimum industrinë pyjore si degë të
rëndësishme të ekonomisë kombëtare.
Si rezultat, pylli rus faktikisht mbeti pa zbatues të ligjeve dhe pa propagandë
jetësore dhe ca më keq, mbeti pa specialistë, zërat e të cilëve i dëgjonte qeveria dhe
ndikonin pozitivisht në ekonominë pyjore.
U zhduk nga aktiviteti pyjor rojtari i pyjeve, që praktikisht këtë mund ta quash
reformë pa asnjë logjikë ose sabotim. Është e çuditshme se si i shpjegojnë sot autorët
e kësaj reforme.
MILIONA HEKTARË DREJT DËMTIMIT MASIV NGA SËMUNDJET
Gjendja e pyjeve tanë sot është shumë e tmerrshme. Pyjet e hormoqit në 70-80
% janë të dëmtuar dhe po thahen me miliona hektarë nga dëmtuesit e lëvores dhe
sëmundje të tjera. Pyjet kanë mbetur pa asnjë farë kujdesi, janë mbushur me trungje
të rrëzuar nga mosha, era, bora, rrufeja, sëmundija i cili është bërë material mjaft i
përshtatshëm për djegie të shpejtë, qoftë nga ndonjë cigare e pashuar, nga rrufeja ose
nga reflektimi i rrezeve të diellit, kur mund të shkaktohet zjarr i papritur, që është
katastrofë për pyjet.
185
Kjo është e qartë për çdo specialist të pyjeve dhe për çdo fshatar ose qytetar që
ndodhet sot në pyll, por jo për ata që janë të ngarkuar dhe të detyruar të marrin masa
për ta ndryshuar këtë gjendje fatale.
Ata që përgjigjen për pyllin nuk duan ta shohin gjendjen reale. Sepse në shtetin
më të madh pyjor në botë u likuiduan tri ministri nga më të nevojshmet: ajo e mbrojtjes
së natyrës, ajo e pyjeve dhe ajo e përpunimit të drurit.
Sot kemi mbetur pa ministri me të drejta ligjore.
Por, më e keqja qëndron në atë që sot drejtuesit e pyjeve të nivelit të lartë, në
përgjithësi, janë persona pa asnjë njohuri për pyjet, të cilët nuk janë në gjendje ta
çmojnë rrezikun që u kërcënohet pyjeve. Kjo gjendje, që mbretëron sot në pyje dhe
në drejtimin e pyjeve e, revolton çdo specialist dhe amator të pyjeve.
Të themi të drejtën, sot ne ecim me hapa të shpejta drejt katastrofës pyjore dhe
natyrës. Sot është bërë më se e qartë se sektori i pyjeve nuk mund të zhvillohet pa
mbrojtjen e natyrës, pa mekanizma dhe organizim të miratuar nga i gjithë populli.
Bota sot ka tejkaluar çdo kufi të normave të shfrytëzimit të pasurive natyrore.
Bile dhe ujin e pijshëm ne e shfrytëzojmë më me shumicë sesa është në gjendje ta
prodhojë natyra. Nga industria jonë ne kemi aq shumë mbeturina, të cilat, sipas
strukturës dhe përbërjes së tyre, natyra nuk mund t’i ripërpunojë ose t’i asgjësojë.
Me veprimet tona ne i kemi ndryshuar marrëdhëniet me natyrën. Ajo nuk është
në gjendje si më parë t’i asimilojë mbeturinat antropogjene. Ne e kemi lënë pas dore
mbrojtjen e natyrës.
Të gjitha veprimet tona tani janë drejtuar vetëm nga tregu, ne jetojmë për tregun,
edhe kur punojmë, edhe kur pushojmë. Pikërisht tregu na i dikton veprimet tona. Ne
sot nuk jemi më njerëz të lirë. Televizori, gjeniu më i keq i kohës së sotme, nga mën-
gjesi deri në mëngjes, për 24 orë pa pushuar, na urdhëron që çdo herë të blejmë sende
të reja, se aftësia e blerjes është masa e vlerës së individit.
Çdo ditë budallallosin njerëzit me reklamat dhe thirrjet për të blerë, duke na e
hequr aftësinë të çmojmë ku është e vërteta dhe ku është gënjeshtra. Më e rëndësish-
mja është se ata nuk mendojnë për natyrën, por mendojnë të shesin sa më shumë shishe
me koka kola, fanta dhe sprajt.
186
Unë nuk dua të kufizohem me fjalën “natyra”, po dhe me fjalën “pyll”, sepse
pylli është pjesë e natyrës. Jo vetëm pjesë e natyrës, po pjesa më e rëndësishme. Pylli
është skeleti i natyrës. Është hallka më kryesore e natyrës. Në sajë të fotosintezës –
një nga komponentët kryesorë të natyrës së gjallë, është procesi më i rëndësishëm, pa
të cilin nuk mund të ketë jetë në botë. Prandaj, sot është e pamundur që rëndësinë e
pyjeve ta nënçmosh.
Por, për ta nënvleftësuar vlerën e tij nuk duhet asnjë dituri. Këtë nënvleftësim
në Rusi pothuaj se e bëjmë çdo ditë.
Shumë udhëheqës premtojnë ta ndryshojnë gjendjen, por faktikisht rezultatet
janë zero.
Po të dëgjosh fjalimet e udhëheqësve të rangjeve të ndryshme, ata mundohen të
bindin se gjendja në ekonominë pyjore, në mbrojtjen e natyrës dhe në industrinë
pyjore nuk është katastrofike.
Vetëm dembelët nuk flasin sot, që reformat bëhen dhe zhvillohen jo si modë e
kohës, por për të mirat e qytetarëve. “Lumturinë “ nga reformat e kohës së fundit ta
tregon gjendja e tmerrshme në sektorin e pyjeve të Rusisë.
Kështu, për shembull, në vitin 1998 Kolegjiumi i Drejtorisë së Pyjeve përpunoi
konceptin e zhvillimit të ekonomisë pyjore, ku parashikohej riorganizimi i përhershëm
i bazës ligjore në drejtim të shfrytëzimit, ripërtëritjes dhe mbrojtjes së pyjeve dhe na-
tyrës. Rezultati = Zero.
Në korrik të vitit 2002 u bë mbledhja e Presidiumit të Këshillit Shtetëror “Mbi
zhvillimin e ekonomisë pyjore dhe shfrytëzimit pyjor të Republikës Federative Ruse”.
Rezultati = Zero. Në vitin 2003, Partia “Edinaja Rusija” shpalli planin e Putinit për
zhvillimin e kompleksit pyjor, ku viheshin në radhë të pare problemet e përsosjes dhe
zhvillimit të bazës juridike dhe të drejtimit të kompleksit pyjor, masat për ripërtëritjen
e pyjeve dhe për zhvillimin e monitorimit aerokozmik, rritjen e konkurrencës në tre-
gun botëror të lëndës drusore, zhvillimin e industries të ndërtimit të kotexhëve prej
druri, të bioenergjetikës dhe përsosjen e përgatitjes së kuadrove. Rezultati = Zero.
187
Në vitin 2006 u pranua sistemi i drejtimit të shfrytëzimit të pyjeve. Në dhjetor
të vitit 2007 u miratua strategjia e zhvillimit të kompleksit pyjor për vitet 2008-2020.
Rezultati = Zero.
Në mars të vitit 2011, në këshillin e zhvilluar për shqyrtimin e veprimtarisë së
Qeverisë së Federatës Ruse, drejtori i Drejtorisë Pyjore pranë Qeverisë Federative
Ruse, V.N. Masljakov theksoi se roli i drejtorisë pyjore qëndron në koordinimin e
punës për ngritjen e efektivitetit të marrëveshjeve me 44 subjekte të Rusisë Federative,
praktika e këtyre sugjerimeve me rajonet më kryesore të shtetit e ka treguar efektivi-
tetin e saj. Në të ardhmen do të vazhdojmë po ashtu. Për fat të keq, rezultatet pozitive
të këtij koordinimi sot nuk shihen në pyjet tanë.
Parashikime për drejtimin pyjor në vite të ndryshme janë bërë si nga Presidenti
dhe Kryeministri, po ashtu dhe nga Ministri dhe Zëvendësministrat e pasurisë naty-
rore. Por, rezultati i këtyre parashikimeve të kujton parashikimet e “përmbysjes së
botës”, që nuk realizohen kurrë. Të gjitha këto janë vetëm fjalë dhe asgjë më tepër.
Mundet, ka nga ata që do të më kundërshtojnë, duke prurë fakte të hapjeve të
stacioneve të mbledhjes së farërave, të financimit të ekonomisë pyjore dhe të tjera
vepra të shtetit, por këtyre kundërshtimeve asnjë njeri nuk u beson.
Me të vërtetë janë hapur disa stacione dhe fidanishte, por janë vallë këto vlera
që të mburresh?
Është njësoj, kur kryemjeku i spitalit do të mburret që në spital sollën aspirina
dhe fashë me pambuk. Këto janë gjëra që duhet të kryen, si mund të bëhet ndryshe?
Specialistët e pyjeve e dinë shumë mirë që, para shkatërrimit të ekonomisë
pyjore, në Rusi mbilleshin disa herë më shumë fidanë sipas standardeve, se sa prod-
hohen sot.
Po të njëjtën gjë mund të them dhe për financimin e ekonomisë pyjore.
Paratë i janë caktuar ekonomisë pyjore më shumë se më parë, por më pak se sa
duhen.
Ky është fakt.
188
Por, më e rëndësishmja është se çfarë efekti kanë prurë ato para në ekonominë
pyjore? Po t’i heqim miliona e miliona rubla që harxhohen në mbledhjet, simpoziu-
met, për shërbimet brenda e jashtë shtetit, për banketet e shumta dhe të tjera harxhime
jo në favor të ekonomisë pyjore, s’kemi, pra, pse të mburremi me fidanishtet apo me
teknikën zjarrfikëse, të cilat janë shumë më të pakta nga sa nevojiten.
Nga ky kujdes, dhe sidomo nga financimi i pyjeve dalin një radhë pyetjesh: Ku
është kujdesi për pyllin? Ku është rojtari i pyllit? Ku është mbrojtja e pyjeve nga
sëmundjet? Ku bëhen punët për pastrimin e miliona hektarëve të mbushur nga trungjet
e rrëzuar nga era dhe mosha? Ku janë veprimet urgjente kundër dëmtuesit të lëvores
së hormoqit, që po shkatërron me miliona hektarë? Ku është puna aktive për përpuni-
min e ligjeve pyjore për të prurë në rregull çdo veprim që kryhet në pyje?
Ku është puna aktive për ta përmirësuar Ligjin pyjor, të cilin gjithëmon e kriti-
kojmë? Ku është Programi i qartë dhe i saktë i veprimeve për shumë dhjetëvjeçarë, që
preokupon çdo specialist të pyjeve? Ku është respekti për profesionin e silvikultorit?
Pse u zhduk politika e përgatitjes së kuadrove pyjore dhe e përgatitjes së rezervave të
tyre? Nga këto veprime sot nuk kryhet asgjë, shkaku mungesë e financimit. Nga funk-
sionarët e pyjeve duket vetëm puna e pakuptueshme e qarkullimit të letrave, raporteve
e sugjerimeve, për shkruarjen e të cilave harxhohet koha më e madhe e ditës së punës
të funksionarëve dhe që në të vërtetë është vetëm imitim i punës së madhe në lëmin e
pyjeve.Për të punuar me sukses në ekonominë pyjore dhe të zbatosh kujdesin e rre-
gullat që duhen për pyjet e Rusisë është e nevojshme të dish radhën e zbatimit të pla-
neve.
Por, për t’i mësuar këto rregulla duhet të mësosh në institut gjithë lëndët pyjore,
duhet që të të zënë kallo këmbët dhe duart në punën praktike, dhe më në fund duhet
të kesh përvojë për punë në pyll dhe vetëm atëherë mund të marrësh timonin e drejti-
mit në ekonominë pyjore.
SI QËNDRON E VËRTETA E DREJTIMIT TË PYJEVE SOT?
Karakterizohet me mbizotërimin e të paditurve në drejtimin e pyllit, të cilëve
nuk u bën asnjë përshtypje se çfarë ata drejtojnë, sot pyllin, nesër baletin, pasnesër
kozmosin. Me të tillë drejtues të pyjeve nuk do të arrijmë shumë larg, të dashur kolegë.
189
Me guximin më të madh mund të them, se gjatë kohëve të fundit, në pyll nuk ka
ndryshuar asnjë gjë, përkundrazi është më keq se sa ka qenë.
Ne i shkatërruam të gjitha lidhjet dhe rregullat që ishin vendosur në pyje qindra
vjet më parë. Dhe pylli e mori hakun e vet me djegien masive të vitit 2010.
Pikërisht zjarret e vitit 2010, si në pasqyrë, e treguan pakujdesinë e funksio-
narëve, indiferentizmin e biznesit, mungesën e kulturës të atyre që dëfrejnë në pyll,
harrimin e traditave për t’i mbrojtur fshatrat nga zjarri i pyjeve. Kështu që, plani i
Putinit mbi zhvillimin e kompleksit pyjor dhe marrëveshjet e V.N. Masljakovit,
mbetën të shkruara në letra dhe në mbajtësit elektronikë.
Përpjesëtimet gjigande të zjarreve në pyjet tanë do të ngjasin çdo vit, në qoftë
se nuk do ta riorganizojmë gjithë sistemin e kompleksit pyjor, bujqësisë dhe ekono-
misë komunale.
Shpenzimet për shuarjen e zjarreve, për rimëkëmbjen e fshatrave të djegura dhe
mbjelljen e territorit pyjor të djegur, sipas llogarive të ekonomistëve, i kalojnë 300
miliardë dollarë, pa llogaritur miliona metër kub dru të djegur dhe dëmin ekologjik që
pësoi vendi.
Do të thotë se humbjet ekonomike nga zjarret e vitit 2010 i kalojnë të ardhurat
e shtetit, që merren nga ekonomia pyjore dhe nga industria pyjore së bashku.
Sipas mendimit tim, të gjitha këto harxhime do të mjaftonin për organizimin
dhe modernizimin e sotëm të pyjeve, të bujqësisë dhe ekonomisë komunale.
Niveli relativ i dëmit nga zjarret në Rusi është më i madhi ndërmjet shteteve të
përparuara të botës. Ai e kalon dëmin e zjarreve të Amerikës me tri herë, të Japonisë
me tri here e gjysmë, të Anglisë me katër here e gjysmë.
Dëmi ekologjik i zjarreve nuk është llogaritur akoma plotësisht, megjithatë dihet
që çdo hektar pyll i djegur hedh në atmosferë 80 deri 100 tonë pluhur tymi, 10 deri 20
tonë gaz karbonik, oksid squfuri dhe azoti.
Prej tymëzimit vdesin njerëzit që vuajnë nga zemra dhe tensioni i gjakut. Zjarret
pyjorë ndihmojnë në përhapjen e kërpudhave dhe mikrobeve të rrezikshme për nje-
riun.
190
Nga zjarret pyjore ngordhin shumë kafshë të egra dhe ato që mbeten gjallë
gjejnë vende të tjera banimi, kështu shkatërrohet balanci biologjik i pyllit.
Ndikimi i dëmit të madh ekonomik, ekologjik e social të zjarreve, është rezultat
i politikës jo largpamëse të qeverisë për pyjet, për bujqësinë dhe anën sociale, ai dëm
do të ndihet në atdhe për një kohë të gjatë.
Nga thatësira e kohëve të fundit, Kina mund të mbetet pa ujë të pijshëm, d.m.th.
mbeten më tepër se një miliard njerëz pa ujë. Të tilla kataklizma mund të ndodhin dhe
në shtete të tjera të botës.
Kjo gjendje alarmuese pa dashur të bën të mendosh, nëse do të shpërthejë ndonjë
herë lufta e tretë botërore, shkaku nuk do të jetë lufta për naftë ose gaz, as për të shtuar
territorin e shtetit, por për mungesën e ujit të pijshëm.
Çfarë duhet të bëjë Rusia, që sot disponon 25% të pyjeve të botës dhe pothuajse
50% të ujit të pijshëm?
Para së gjithash duhet të projektojë kujdesin për pyjet, bujqësinë dhe ekonominë
komunale brenda kufijve të pellgjeve ujëmbledhës, që t’i tregojmë botës rrugën e
ruajtjes dhe të shtimit të pasurive të ujit të pijshëm.
Çdo të thotë të drejtojmë punët e kujdesit në kufijtë e pellgjeve ujëmbledhës?
Madhësia e sipërfaqes ujëmbledhëse të lumit tregon plotësinë e lumit me ujë, sa
më e madhe të jetë sipërfaqja ujëmbledhëse, aq më shumë lumi është i mbushur me
ujë. Por siç dihet, sipërfaqja ujëmbledhëse e lumit është e veshur jo vetëm me pyll,
aty dodhen dhe ara bujqësore e livadhe, fshatra dhe qytete.
Në qoftë se çdo pjesëtar i sipërfaqes ujëmbledhëse nuk do t’u përmbahet rregul-
lave të mirëmbajtjes të sipërfaqes, atëherë dhe roli i pyjeve për të mbajtur ujin e pij-
shëm të pastër dhe të plotë bie në minimum.
Njeriu me shekuj ka ëndërruar që të ketë gjatë jetës të tij një ekonomi shembul-
lore, ose një sistem shembullor shoqëror. Në traktatin e Platinit(Plutonit) për krijimin
e shtetit ideal janë shtruar të tilla mendime.
Por në Greqi nuk u gjet njeri që t’i vinte në jetë mendimet e tij.
Sot ka ndryshuar gjendja, prandaj të tilla fantazira mund të realizohen në jetë
me ndërhyrjen e OKB-së, e cila në atë kohë nuk ekzistonte.
191
Për zhvillimin ideal të ekonomisë brënda pellgjeve të rrjedhjes ujore duhet të
jenë të interesuar të gjitha shtetet e botës. Një nga drejtimet e formimit të ekonomisë
ideale qëndron në optimizimin e sasisë së pyjeve dhe përbërjes së tyre, të fushave
bujqësore, të sasisë dhe cilësisë të objekteve komunalë për çdo sipërfaqe të pellgjeve
lumorë.
Duhet të planifikojmë funksionimin optimal të kompleksit pyjor, d.m.th.vëlli-
met e shfrytëzimit dhe të ripërtëritjes së pyllit, vëllimet optimale të nënprodukteve të
pyllit, sasitë dhe cilësitë e përpunimit në një sistem të përbashkët të të gjitha degëve
të kompleksit pyjor për të gjithë pellgun lumor të nivelit të subjektit të Rusisë Fede-
rative.
Këto kondita janë dhe kërkesë e Kodeksit të pyjeve, ku thuhet se qeverisja e
ndërmarrjes pyjore financohet nga subjekti i Rusisë Federative mbas optimizimit të
planit pyjor të subjektit të Rusisë Federative, d.m.th. zgjidhja e problemeve sociale të
ndërmarrjeve pyjore në 50 subjektet pyjore të Rusisë varet nga sasia e financimit të
planit pyjor të subjektit.
Mbi nivelin e zhvillimit të kompleksit pyjor gjykohet, para së gjithash, nga sasia
e përdorimit të produkteve drusore për çdo nënshtetas. Ky indeks për Rusinë është
dhjetë herë më i ulët se në shtetet e përparuara industriale. Për shembull, përdorimi i
letrës dhe kartonit në Rusi është 22 kg për person, kurse në ShBA – 347, në Finlandë
– 321, në Brazil – 41, në Kinë – 30; konsumi mesatar për gjithë botën harrin mbi 50
kg.
Bile dhe niveli i përdorimit të dërrasave, për të cilat nuk kërkohen mekanizma
të komplikuara, tek ne është shtatë herë më i ulët se në SHBA, Kanadë, Finlandë apo
Suedi. Përdorimi i kompensatës, një nga zëvendësuesit më të mirë të dërrasave, tek ne
është dhjetë herë me i vogël se në SHBA, Kanadë, Finlandë dhe Japoni, bile tri herë
më pak se në Kinë, Brazil, Indonezi, Kili dhe mesatarja për gjithë botën.
Të pakrahasueshme janë dhe fitimet nga eksporti i lëndëve pyjore, ku, sipas të
dhënave të vitit 2009, lider është Kanadaja me 26 miliardë dollarë, mandej SHBA me
16, Suedia me 11 dhe Finlanda me 10. Dy shtetet e fundit e kalojnë Rusinë me tri herë,
me gjithë që ata presin lëndë druri në pyll dy herë më pak se Rusia.
192
Siç theksohet në Kodeksin e pyjeve, qëllimet kryesore të optimizmit të planit
pyjor të subjekteve të Rusisë Federative janë:
- përsosmëria e sistemit të drejtimit dhe zhvillimit të kompleksit pyjor;
- formimi i sektorit të përparuar të pyjeve, me fonde të reja përpunimi, që të
bëhet i zoti të konkurrojë në të gjitha tregjet;
- optimizimi i shpërndarjes së llojeve të prodhimit të lëndëve pyjore nëpër ndër-
marrjet pyjore me qëllim që të arrijmë në prerje racionale të pashterueshme;
- ta ngremë bilancin përfitues nga shfrytëzimi i burimeve pyjore, duke e ruajtur
potencialin ekonomik dhe biologjik të pyllit.
Të gjitha këto kërkesa tregojnë faktin se kompleksi pyjor është një sistem i
madh, ku të gjitha degët e pyjeve (ripërtëritja dhe mbrojtja, prerja dhe përgatitja e
prodhimeve, si dhe përpunimi i tyre janë të lidhura me njëra tjetrën), po ashtu dhe
sasia e prodhimit të mobileve, letrës dhe kartonit kanë lidhje të drejtpërdrejtë me zhvil-
limin e kulturës dhe mirëqenies të çdo nënshtetasi.
Prandaj, kompleksi pyjor i sotëm duhet të bëhet sistem i teknologjisë së lartë për
të gjitha degët pyjore (të prerjes së pyjeve, të përpunimit të tyre, të prodhimit të celu-
lozës dhe të bioenergjisë) dhe i gjithë ai të bëhet sektor i koordinuar i ekonomisë po-
pullore nën të njëjtën udhëheqje. Një sektor i tillë do të jetë më efektiv se sektori i
naftës.
Duhet theksuar që prodhimtaria e pyjeve në krahasim me naftën është i përje-
tshëm dhe kur e shfrytëzojmë racionalisht është në gjendje ta nxjerrë shtetin nga çdo
llojë krize.
Në saje të funksionimit optimal të të gjitha degëve pyjore në Finlandë dhe Suedi
janë krijuar komplekse të tilla pyjore. Për shembull, në Finlandë ekonomia pyjore dhe
e përpunimit të drurit prodhojnë 8% të prodhimit të përgjithshëm shtetëror. 30% e
eksportit të Finlandës i takon prodhimeve të industrisë pyjore. Sipas vlerësimeve ndër-
kombëtare, ekonomia popullore e Finlandës në masën më të madhe varet nga funk-
sionimi i kompleksit pyjor – pylli është faktori kryesor në formimin e landshaftit fin-
landez. Ai është vendi i banimit të faunës fine dhe pa asnjë pengesë, vendi i dëfrimit
dhe i çlodhjes të kujtdo finlandezi.
193
Që ta bësh sektorin e pyjeve efektiv si të Finlandës, duhen jo vetëm vendimet
shtetërore në letër, por dhe optimizimi i nevojshëm i burimeve financiare, materiale
dhe njerëzore, të cilat të japin mundësi të zhvillosh kompleksin pyjor.
Nëse do të shfrytëzojmë në mënyrë më racionale burimet pyjore, ato do t’i shër-
bejnë Rusisë sot, nesër dhe për gjithë jetën. Krijimi i një kompleksi të tillë do të bëjë
të mundur në të ardhmen marrjen e efektit te shumëfishtë që e lejon vetë ekonominë
të dalë nga çdo krizë.
Për ta nxjerrë sektorin pyjor nga gjendja e sotme, sipas mendimit tim duhet të
zgjidhen problemet konceptuale të më poshtme:
E para – ta rikthejmë kompleksin pyjor në një sektor të ekonomisë popullore.
Në këtë kompleks të futen ndërmarrjet e ekonomisë pyjore, të shfrytëzimit të pyllit, të
përpunimit të drurit, të prodhimit të celulozës dhe bioenergjisë.
E dyta – të optimizohet madhësia dhe struktura e prodhimit të ndërmarrjeve
pyjore të çdo subjekti të Rusisë Federative, duke marrë parasysh gjendjen e tyre eko-
nomike, sociale dhe të burimeve pyjore.
E treta – të optimizojmë drejtimet e specialitetit të prodhimtarisë si në ndërmarr-
jet private, ato të furnizimit, po ashtu ndërmarrjet shtetërore si rritjen e fidanëve të
llojeve të ndryshëm drusore, ripërtëritjen e vendeve të zhveshura, mirëmbajtjen e kul-
turave pyjore, prerjen për të nxitur rritjen e pyllit të ri, mbrojtjen e pyllit nga zjarri dhe
sëmundjet, plehërimi, bonifikimi i vendeve të lagështa dhe kujdesi për kanalet kullues,
përdorimi i mekanizmave të prerjeve progresive të pyjeve, nga ato që gjatë prerjes
ruajnë filizat e llojit kryesor të pyllit etj.
Po e tillë vëmendje duhet treguar dhe për ndërmarrjet e përpunimit të drurit dhe
të nënprodhimeve të tij, siç janë prodhimet e lëndës të sharruar, shtyllave të minierave,
trungjeve për kompensatë dhe celulozë, lëndës teknologjike dhe druve të zjarrit, si dhe
asortimente të tjerë; prodhimi i mobilieve dhe sendeve të përdorimit të popullit, të
mbledhjes së rrëshirës, të prodhimit të mjaltit, të mbledhjes dhe përpunimit të kërpu-
dhave, bimëve mjekësore dhe teknike, dhe të krijojmë plantacione për të furnizuar
popullsinë me prodhimet pyjore të kërkuara.
194
Vetëm rezultati i prodhimit të fundit duhet të bëhet masa kryesore e punës së
përbashkët, si për ata që e mbjellin dhe e rritin, e ruajnë pyllin, ashtu dhe për ata që e
presin, e përpunojnë, pa i bërë dëme pyllit.
Përdorimi i teknologjisë së prerjeve progresive në pyje, që ruajnë ripërtëritjen
dhe shpejtojnë zëvendësimin e pyllit të prerë, si pasojë sjellin efektin shumëfunksional
të pyllit, nga fakti që shkurtojnë afatin e prerjes së pyllit në fazën e dytë, gjithashtu
pakësojnë shpenzimet e ripërtëritjes dhe të punimeve të tjera silvikulturore.
Integrimi i kompleksit pyjor në ekonominë popullore do të favorizojë mbledhjen
e një informacioni të ri ekonomik dhe teknologjik, informacion të orientuar në formi-
min e bazës për planifikime të reja më efektive.
Sot, praktika e zgjedhjeve të varianteve të kujdesit për pyllin në ndërmarrjet
pyjore dhe prodhimtarisë së lëndëve prej druri në ndërmarrjet e përpunimit të prodhi-
meve të pyllit tregon se kompleksi pyjor është proces serioz dhe varet nga një numër
i madh faktorësh.
Prandaj, sot në zgjedhjen e këtyre varianteve bëhen shumë gabime, sepse zgje-
dhja e tyre është subjektive ose intuitive. Në kohën e progresit të sotëm të matematikës
është krijuar mundësia e optimizimit të tyre.
Ky fakt tregon atë, që Rusia për ta bërë të mundur zgjerimin e eksportit të lëndës
drusore në Evropë dhe në botë, duhet të shpenzojë për rikonstruksionin e kapaciteteve
të vjetra të industries pyjore dhe për optimizmin e prodhimtarisë të produkteve dru-
sore.
Përveç kësaj, pas zhvillimit të sistemit të hapur të ekonomisë pyjore, do të ash-
përsohen kërkesat e shoqërisë gjatë shfrytëzimit të pyjeve. Para së gjithash, kjo do të
ndikojë në llogaritjen e prerjeve vjetore në bazë të zbatimit të kërkesave ekologjike.
Në rast se do të veprohet sipas propozimeve të bëra, kompleksi i pyllit rus vetëm
do të fitojë, dhe do të bëhet lider në prodhimin botëror të lëndëve drusore.
Sot, sektori pyjor i Rusisë, që ka rezervat më të mëdha të pasurive pyjore, zë një
vend shumë modest në ekonominë e shtetit.
Gjatë dhjetë vjetëve të fundit nuk është krijuar asnjë ndërmarrje e re shtetërore
për përpunimin e drurit. Por më e keqja është se vazhdojnë të pakësohen vëllimet e
195
prodhimtarisë për shkakun e vjetrimit dhe të daljes jashtë përdorimit të fondeve bazë
të prodhimtarisë.
Gjatë viteve të fundit, çmimi i fondeve bazë (duke i krahasuar me vlerën e vitit
1990) kanë rënë për gjithë kompleksin pyjor në 35%, në industrinë e shfrytëzimit në
32%, në përpunimin e drurit –39%, në industrinë e celulozës – 18% ( në përgjithësi
për industrinë pyjore të Rusisë - 17.5%).
Një nga problemet më të rëndësishme është mungesa e zhvillimit të kapaciteteve
për përpunimin e thellë të drurit mekanikisht, energjetikisht dhe kimikisht, po ashtu
është i ulët dhe niveli efektiv i përpunimit kompleks të pasurive pyjore.
Akoma më aktual është problemi i ngritjes së nivelit të zhvillimit ekonomiko-
social të rajoneve, sidomos të rajoneve ku pylli ka peshën kryesore në ekonominë e
vendit dhe kërkon vetëm politikën e zhvillimit të kompleksit pyjor. Prandaj, në të tilla
rajone duhet të optimizohen përpjesëtimet e industrive të zhvillimit të çdo subjekti të
Rusisë Federative, duke përdorur metodat më të reja të racionalizimit të kompleksit
pyjor.
Në fakt, vetëm Katedra e Silvikulturës e Akademisë Timirjazev dispononte më
parë dhe tani metodat teorike e praktike të optimizimit, por për fat të keq drejtoria e
përgjithshme e pyjeve nuk ka treguar asnjë interes për t’i përdorur ato në praktikë.
Kohët e fundit, filloi sërish me një forcë më të madhe polemika se si duhet të
jetë drejtimi i pyjeve të Rusisë. Veç, për të gjithë është e qartë se me mënyrat e
sotme të drejtimit, përparimet janë të pamundura. E gjithë dilema qëndron në atë se
çfarë duhet bërë që të shkojmë përpara. Ky drejtim mund të ketë forma të ndryshme,
por është e qartë që ajo duhet të drejtohet nga specialistë. Në këtë drejtim nuk duhet
të ketë vend për njerëz të rastit ose menaxherë me profile të shumtë, por pa asnjë di-
jeni për pyllin dhe pa përvojë pune. Ky parim duhet të bëhet aksiomë, rregull i padi-
skutueshëm.
Specialistët elektriçistë, ata për matematikë ose për përpunimin e qumështit
duhet të merren me punët e tyre, kurse për punët e pyjeve duhet të vihen në krye
specialistët e pyjeve.
196
Marr guximin të vërtetoj, që puna në pyje është shumë më e vështirë nga sa
mendojnë ata jo profesionistë që zënë vendet e profesionistëve. Drejtimi i pyjeve do
dituri të shumta, prandaj shumë specialistë të pyjeve i ofendon fakti kur i drejton një
i paditur. Kjo praktikë duhet të marrë fund, për këtë nuk duhet të ketë mëdyshje.
Një aspekt tjetër i këtij problem është forma e drejtimit, e cila është akoma më
e diskutueshme. Duhet të jenë të ndara, më vehte ekonomia pyjore dhe më vehte in-
dustria pyjore, apo të bashkuara; dhe si t’i përputhësh interesat e të dy palëve?
Siç kuptohet nga artikulli, mua personalisht më imponon variant i dytë, bash-
kimi i të gjitha degëve dhe interesave pyjore nën një çati. Në të njëjtën kohë, unë i
kuptoj mire kundërshtimet e kolegëve të mi, të cilët kanë frikë që në të tillë organizim
interesat e ekonomisë pyjore do të mbyten nga interesat e industrisë pyjore.
Por, e tillë frikë ishte me vend vetëm për kohën kur nuk i dispononim metodat
e kompjuterizimit dhe mënyrat e optimizimit të prodhimtarisë dhe punëve të domo-
sdoshme të ekonomisë pyjore. Prandaj, sot po t’i planifikojmë punët me mënyrat e
kohës, vetë procedura e zbatimit të problemeve principiale e mënjanon frikën tonë,
prandaj mendoj se fitimi i ekonomisë pyjore dhe industrisë së drurit të bashkuara nën
një çati do të jetë shumë i madh, dhe akoma më lehtë do të zgjidhen problemet, kur
fijet e drejtimit të lëmshit të madh janë në një dorë dhe jo në shumë duar.
Megjithatë, problemet e ndërlikuara pyjore kërkojnë debate të hollësishëm të
specialistëve pyjorë. Mendoj se në këtë gjendje, kur janë mpleksur problemet e pyjeve,
e vetmja rrugëzgjidhje është thirrja e kongresit të jashtëzakonshëm të pyjeve me
pjesëmarrjen e specialistëve të lartë nga të gjithë sektorët e pyjeve.
Iniciatore e thirrjes së një kongresi të tillë mund të jetë Shoqata e Silvikultorëve
të Rusisë, e cila, me keqardhje, kohët e fundit duket sikur ka dhënë dorëheqje nga
zgjidhja e problemeve pyjore.
Në këtë kongres ne duhet të shqyrtojmë të gjitha problemet që bien në sy, të
përpunojmë të tillë zgjidhje për Qeverinë, që t’a pranojë si mendimin kolegjial. Jam i
bindur se dhe Qeveria do të marrë për bazë mendimet e profesionistëve të pyjeve kur
të zgjidhë fatin e pyllit rus.
197
Nuk duhet të lejojmë më, që fati i pyllit rus të zgjidhet me dyer të mbyllura, pa
e ditur si u zgjidh nga kushedi se kush. Kështu duhet të dëgjohet zëri ynë. Sepse kjo
është drejtpërdrejt puna jonë.
Ne tani jemi në udhëkryq. Me problemet e pyjeve ne e kemi arritur pikën kul-
more, nga e cila janë hapur vetëm dy rrugë: ose më të poshtë, tek stanjacioni i plotë
dhe i fundit; ose lart, tek perspektivat e ndritshme dhe të dëshiruara. Rrugë të tretë nuk
ka.
Më në fund dua të them se në fëmijëri ëndërrova të bëhesha gjeolog dhe të
kërkoj flori në malet e Shqipërisë, por atë e gjeta në Rusi. “Floririn e gjallë!”. Ky flori
i gjallë është pylli rus, i cili për mua është më i shtrënjtë se se metali i verdhë i
djallëzuar. Çfarë mund të jetë më e shtrëjtë nga jeta? Siç dihet jetën e kemi nga uji
dhe pylli. Pylli është një gjë shumë e çmushme që rritet tek këmbët tona. Vetëm nga
budallallëku të mos e shkelim atë. Rusia eshtë më e pasura me pyje në botë, por bota
vetë është e pasur me Rusinë. Kjo është më kryesorja që duhet të rujamë në kujtesën
tonë.
MBI MIQËSINË RUSI-SHQIPËRI
Fjalimi i im në legatën shqiptare në Moskë“Miqësia Rusi-Shqipëri dje dhe sot”
Të nderuar Zonja dhe Zotërij!
Sot është nder i madh për mua të bëj këtë informim mbi miqësinë ndërmjet
Rusisë dhe Shqipërisë, në vitin e 55 vjetorit të kësaj miqësie, në legatën e Shqipërisë,
në prezantimin e ambasadorit të Shipërisë Zotit Sokol Gjoka dhe presidentit të
shoqërise Rusi – Shqipëri Zotit Sergej Kulishovit, që për mendimin tim, bëjnë çmos
për të reanimuar miqësinë që ka ekzistuar ndërmjet të dy vëndeve në vitet 1944-1960.
Rusija gjat gjithë kohës të ekzistencës të shtetit ka qënë shëmbell i bashkë
jetesës paqësore të mbi se 100 nacionaliteteve që jetojnë në Rusi. Rusia edhe sot është
shëmbell i bashkë ekzistencës paqësore me gjithë popujt e botës. Çdo miqësi e
shteteve të huaja me Rusinë ka historinë e saj.
Historia e krijimit të shoqërisë Bashimi Sovjetik – Shqipëri ka qënë e tillë: më
28 prill të vitit 1958 në Moskë u mblodhën shumë njerëz të shquar të Bashkimit
Sovjetik, ndërmjet tyre: akademiku i shkencave pedagogjike Arsenjevi A.M.,
198
kompozitori i Armenisë Aratuniani A.G., zëvendes rektori i Universitetit shtetëror
Gallkini I.S, doktoresha e shkencave filologjike Denickaja A.V, kompozitori
Azerbajxhanas Kara-Karaevi, zëvëndes ministri i kulturës Kondakovi I.P, kryetari i
kolkozit Muhametovi M, kinodramaturgu Papavai M.G, zëvëndës kryetari i shoqërive
me shtetet e huaja Sizovi N.T, kryetari i kuvëndit popullor të Rusisë socialiste
federative Tarasovi M.P, kundër admirali Çallij V.F, regjisori kinematograf Çyhrai
G.N, ambasadori i republikës popullore të Shqiperisë Nesti Nase, gjithësejt – mbi 70
persona të shquar të Bashkimit Sovjetik.
Ata e shpallen për gjithë botën, që prej kësaj dite në BRSS, për gjithmon, do të
funksionoje shoqërija e miqësisë Bashkimi Sovjetik-Shqipëri. Sot ne jemi në gjëndje
t’a çmojmë vlerën e madhe të kësaj miqësie ndërmjet vëndeve tona.
Duhet theksuar, që në ndryshim nga Shqipëria ku funksioni i shoqërisë mbaroi
më 1961, në Bashkimin Sovjetik ajo ka funksionuar vazhdimisht. Principet kryesore
të shoqërisë ishin: mirëkuptimi dhe bashkëpunimi. Disa herë në vit në shtëpin e
miqësisë ndermjet popujve në Moskë mblidheshin dashamirët e Shqipërisë të cilëve u
interesonte çdo gjë që ndodhte në Shqipëri dhe analizonin mënyrat e lidhjes së
kontakteve ndërmjet dy popujve. Me rastin e festave nacionale të Shqipërisë shoqëria
sovjetike-shqipetare dërgonte telegrame urimi në Tiranë duke i uruar popullit
shqipëtar lulëzim dhe përparime të më tejshme, por Tirana gjithmon nuk i pranonte
dhe i kthente telegramet në Moskë.
Pa marrë parasysh keto marrëdhënje, në BRSS vazhdonin të punonin
shkencëtarët albanologë në lëmin e historisë, të gjuhës dhe etnografisë. Gjat gjithë
kësaj kohe, vazhdoi punën e saj katedra e gjuhës shqipe në Universitetin e Leningradit.
Me këtë rast unë dua t’ju a kujtoj të mbledhurve se miqësia ndërmjet Rusis dhe
Shqipërisë nuk e ka fillimin ne vitin 1958 por shumë më parë. Miqësija ndërmjet dy
shteteve ka histori të vjetër. Afro 250 vjet më parë fati i pruri të dy shtetet të luftojnë
kundra të njëjtit armik, kundër imperatorisë Osmane. Pikërisht atëhere lindi miqësia
ndërmjet dy popujve.
199
Pothuajse pesë shekuj populli shqiptar ka vuajtur nën sundimin e Turqisë, turqit
i quanin shqipëtarët “Arnautë” që do të thotë njërës të egër dhe ky pseudonim j’u ngjit
popullit shqiptar deri në shelullin e XIX.
Për pesë shekuj me radhë Shqipëria ka kërkuar ndihmë nga shtete e huaja për
t’u çliruar nga shtypja turke dhe nga një herë e gjeti tek imperatorët e Rusisë. Siç
tregojnë të dhënat historike, kontaktet e para ndërmjet shqiptarëve dhe rusëve kanë
ndodhur nga mesi i shekullit XVIII. Shkaku i këtyre kontakteve ishte fakti që Rusia
në atë kohë u bë kundërshtari më i fortë i imperatorisë Osmane. Veprimet luftarake
ndërmjet këtyre dy shteteve u bënë si sinjal për veprimet antiturke në Ballkan dhe
sidomos në Shqipëri.
Në atë kohë me mijra shqipëtarë u inkuadruan në radhët e ushtris ruse për të
marrë pjesë në luftë kundër ushtrisë turke dhe me guximtari të madhe luftuan nën
udhëheqjen e gjeneralëve rusë Orllovit A.G, Ushakovit, Senjavinit D.N, duke treguar
trimëri dhe heroizëm në luftë dhe besnikëri ndaj ushtrisë ruse. Shumë shqiptarë ranë
dëshmorë në qafën e famëshme të Shipkit.
Një pjesë e ushtarëve shqiptarë pas fitores mbetën për të jetuar në Rusi. Për nder
të tyre deri në ditët e sotme në Odesë janë emrat: rruga e madhe dhe rruga e vogël e
Arnautëve.
Por gjat këtyre 250 vjetëve ka pasur vite të marrëdhënieve të ngushta dhe vite
të marrëdhënieve të ftohta.
Kontrakditat e para serioze theksohen në kohën e kongresit të Berlinit të vitit
1878, kur u vu problemi i ndarjes të Shqipërisë në favor të Sërbisë dhe Greqisë. Në
atë kohë shqiptarët përparimtarë të mbledhur në “Ligën shqipëtare” e kishin drejtuar
luftën e tyre kundër aneksimit të Sërbisë, Greqisë dhe vëndeve të tjera. Rusia pikërisht
në atë kohë ishte në favor të ndarjes të Shqipërisë. Problemi u zgjidh në favor të
pamvarësisë të Shqipërisë në konferencën e ambasadorëve në Londer në Dhjetor të
vitit 1912.
Gjat më tepër se mbi njëmijë vjeteve të historisë të popujve rusë dhe shqiptarë
miqësia e vertetë ndërmjet dy popujve ka filluar në shekullin e XX. Kjo miqësi është
e lidhur më tepër nga fakti se Shqipërija më 28 Nëntor të vitit 1912 u bë shtet sovran
200
i pamvarur. Pikërisht në konferencën e Londrës diplomati Rus A. Pitjaevi votoi për
pamvarësinë e Shqipërisë brënda kufijve të sotëm dhe de fakto u bë përfaqësuesi i
parë i Rusisë në Shqipëri. Në atë kohë ai pati takime me Ismail Qemalin dhe me
udhëheqësit e tjerë të Shqipërisë.
Gjat periudhës të udhëheqjes të Shqipërisë nga Fan Noli në vitin 1924 përsëri u
zgjuan marrëdhëniet Rusi-Shqipëri. Mbas ardhjes të Fan Nolit në pushtet, në Tiranë,
shpejt erdhi misioni sovjetik, të cilën e kryesoi një nga antarët e sigurimit Arkadij
Anatoljeviç Krakoveckij.
Pamvarësisht nga vendimi i Londërs për njohjen e kufijve të Shqipërisë ajo
vazhdimisht kërcënohej nga shtetet e huaj të tillë si Austro-Hungarija, Franca, Italia,
Greqia, në prill të vitit 1939 u zaptua nga rregjimi fashist i Musolinit. Në vitin 1943
në qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë erdhën okupatoret nazistë të Hitlerit. Ato kanë
qënë ditet e zeza të robërisë, të vuajtjeve dhe fatkeqësisë të popullit shqiptar.
Lufta me shekuj dhe vuajtjet e përherëshme nuk e përkulën popullin liridashës
të Shqipërisë, i cili gjat kësaj kohe mundi të mbrojë gjuhën, traditat dhe kulturën e tij.
Populli Shqiptar me shekuj e ka mbajtur emrin e tij krenar Shqiptar. Flamuri i
kuq me shkabën dy krenare ka qënë gjithmon simboli i bashkimit të shqiptarëve në
luftë kundër Turqisë dhe çdo okupatori. Ky simbol është i lidhur me emrin e
udhëheqësit legjendar Skënderbeut, emri i të cilit është në zëmër të çdo shqiptari.
Miqësia e vërtetë ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik lindi dhe u
forcua në shekullin e XX, sidomos gjat luftës të dytë Botnore kundra fashizmit dhe
nazismit (1939-1945). Populli shqipëtar në këtë luftë tregoi trimëri të rrallë. Me mijëra
shqiptarë (28 mijë) ranë dëshmorë për çlirimin e atdheut. Duhet theksuar se popullsia
e Shqipërisë në atë kohë ishte më pak se një milion banorë.
Gjeneratat e kohës të luftës mbajnë kujtimet më të mira të ardhies në vitin 1943
të dy misionereve sovjetike në malet e Shqipërisë si këshilltarë të luftës partizane. Për
gjat gjithë kohës për këta dy misionerët janë thurur legjenda të cilat kalojnë nga një
gjeneratë në tjetërn.
Më 29 Nëntor të vitit 1944 Shqipëria në fund të fundit e fitoi lirin e dëshëruar
me kohë. Në vënd të monarkisë lindi Republika Popullore e Shqipërisë.
201
Pas kapitullimit të Gjermanisë Bashkimi Sovjetik u bë miku më i afërt dhe
besnik për republikën e re. Që prej asaj kohe miqësia ndërmjet dy popujve mori
karakter të bashkëpunit të ngushtë.
Me ndimën e Bashkimit Sovjetik Republika Popullore e Shqipërisë vendosi
bazat e ekononisë kombëtare. U ndërtua industria e Shqipërisë. Filluan të ndërtoheshin
një numur i madh ndermarjesh industriale të kohës. Në Shqipëri punonin çdo vit me
qindëra specialistë sovjetikë. Ata kontribuonin ne industri dhe bujqesi teknologjin e
re, u ndimonin specialistëve shqiptarë të punonin me makinerit e reja. Pa hiperbolizma
mund të thuash se shqipëtarët atëhere i kosideronin njerëzit sovjetikë si vëllain e
madh.
Me mijëra të rinj shqiptarë atëhere studionin në Bashkimin Sovjetik. Shumë
nga ata u dashuruan në këtë shtet dhe me kulturën Ruse të cilën ata transmetonin tek
bashkëatdhetarët e tyre. Diturit e marra në Bashkin Sovjetik shqipëtarët me sukses i
shfrytëzonin për të ngritur ekonominë e Shqipërisë. Në vitin 1957 organizuan
Universitetin e parë në Tiranë.
Ndërmjet studentëve që mësonin në Bashkimin Sovjetik kishte mjaft nga ata
që u martuan me vajza ruse. Këto bashkime i afruan akoma më ngushtë dy popujt tanë
me miqësi farefisnore.
Në mënyrë të shkëlqyeshme zhvilloheshin marrdhëniet tregëtare. Bashkimi
Sovjetik dgërgonte në Shqipëri makina dhe paisje, mallëra të përdorimit të gjërë.
Shqipëria dërgonte në Bashkimin Sovjetik bitum, bakër, duhan, agrume, ullinj, vaj
ulliri etj.
Në masë të madhe zhvilloheshin marrëdhëniet kulturale ndërmjet dy shteteve.
Në vitin 1953 u ndërtua dhe filloi të funksionoje kinostudijoja e re shqipëtare, artistat
e njohur të Bashkimit Sovjetik dhe kolektiva artistësh vinin në Shqipëri. Në të njëjtën
kohë populli sovjetik u dashurua me artistat shqiptarë Avni Mulën, Xhoni Athanasin,
Mentor Xhemalin, Ibrahim Tukiçin e të tjerë. Po në atë kohe populli sovjetik e pëlqeu
filmin Shqipëtoro-Sovjetik “Luftëtari i madh i shqipërisë –Skënderbeu”
202
Në BRSS deri në vitin 1959 kanë studjuar shumë burra të shtetit shqipëtar të
tillë si ish Presidenti i shqipërisë A. Mojsiu, ish Ministërat e bujqësisë P. Shambi dhe
P. Dodbiba dhe shumë udhëheqësa të tjerë të shtetit shqipëtar.
Bajroni ka thënë që “Miqësia – është dashuri pa krahë”. Me të vërtetë, kush
nga ne ka dëshirë ta kalojë jetën pa pasur miq dhe vetë të jetë mik i ndonjë tjetëri? Por
që të kesh miq dhe vetë të jesh mik i dashur i dikujt – është mjeshtëri e gjithsecilit nga
ne, ajo nuk dhurohet automatikisht. Miqësia është shkencë që duhet mësuar, dhe
sidomos kur miqësia lidhet në mes të dy popujve.
Për fat të keq, siç e tregon historia, miqësia mes popujve, nuk ruhet shumë
gjatë. Miqësia e vërtetë ndërmjet popujve bazohet në mirëkuptimin, më parë të
udhëheqësve dhe popujve të dy shteteve. Kur këto mirëkuptime ndërmjet
udhëheqësve prishen, miqësia ndërmjet popujve merr cilësi tjetër. Një keqkuptim
ndërmjet udhëheqësve tanë ndodhi në Bukuresht në vitin 1959 në koferencën e partive
komuniste të botës.
Marrëdhëniet ndërmjet Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik u prishën
përfundimisht kur Moska nga ana e saj, pa e lajmëruar Shqipërinë e hoqi legatën
Sovjetike nga Tirana
Ky hap i Bashkimit Sovjetik pruri jo vetëm prishjen e marrëdhënieve politike
por dhe të gjitha lidhjet ekonomike dhe kulturore ndërmjet Bashkimit Sovjetik dhe
Shqipërisë duke e ndaluar realizimin e shumë planeve të përbashkëta aq të
rëndësishëm për ekonomin e Shqipërisë. Pikërisht atëhere Shqipëria u ndodh në izolim
të plotë politikisht dhe ekonomikisht.
Kush kishte të drejtë dhe kush e kishte fajin për këtë situatë do t’i gjykojë
historia. Por unë e marr me mënd, se çfarë dëshpërimi ka qënë për popullin shqiptar
humbja e marrëdhënieve miqësore me Bashkimin e Madh Sovjetik, politika dhe
ekonomia sociale e të cilit ishin shëmbëll i mirë që e imitonte Shqipëria e vogël dhe
çdo banor i saj.
Tragjedi të madhe pësoi populli shqiptar i cili për 30 vjet qe i izoluar nga kampi
socialist dhe po thuaj nga gjithë bota. Sot është e pa mundur t’i vlerësosh në mënyrë
objektive dëmet e kësaj tragjedie ashtu siç është e rëndë të kuptosh dhe t’ë pranosh
203
ndërtimin e 700 mijë bunkerëve gjat regjimit të Enver Hoxhës kostua e të cilëve ishte
e barabartë me koston e një apartamenti banimi, pikërisht në atë kohë, kur në mënyrë
katastrofike nuk kishte banesa për popullin. Në një dhomë atëhere jetonin nga 6 deri
në 8 persona.
Epoka e re për Shqipërinë filloi që nga kruyngrijtjet e studentave parrulla e të
cilëve ishte “Ta bëjmë Shqipërinë si e gjithë Evropa”
Rrëzimi i regjimit totalitar në Shqipëri u bë shumë i shpejtë, por pasojat e këtij
rrëzimi nuk kanë qënë në shumicën e tyre gjithmon pozitive. Tani kur shteti,
dalngadalë po futet në sistemin e ri të marrëdhënjeve ndërkombëtare, shumë gjëra janë
futur në rrugë të mbarë.
Në vitin 1990 u vendosën prapë marrëdhëniet diplomatike ndërmjet Shqipërisë
dhe Rusisë Federative, por arrijtja e miqësisë së vërtetë është akoma larg. Por në të
njëjtën kohë duhet theksuar që Qeverija Shiptare duke filluar që nga viti 1995 ka bërë
hapat e para për të arritur një miqësi të ngushtë ndërmjet popujve tanë. Ajo i dekoroi
në atë vit albanologët rusë me urdhërin e Naim Frashërit, me të cilin dekorohen
persona që kanë arritur suksese të mëdha në shkencë. Qeveria e Shqipërisë për turistat
rusë vendosi rregjim pa viza që nga 1 Maji deri në 30 Shtator të çdo viti. Në vitin 1999
legata e Shqipërisë në Moskë i dhuroi çiflikut të shkrimtarit L.N. Tollstoit dy pisha të
zeza të reja për ti zëvendësuar dy pishat që i kishte mbjellë Lef Nikollaeviçi, por që
me vonë u thanë. Në vitin 2011 me inisiativën kryetarit të kuvëndit popullor i dhuruan
bibliotekës të muzeumit të Tollstoit 20 volume të librave të L.N. Tolstoit që janë
përkthyer dhe botuar në Shqipëri.
Një aktivitet të gjërë ka zhvilluar Qeveria dhe legata shqiptare në vitin 2012
me rastin e jubileut të 100 vjetorit të pamvarësisë së Shqipërisë. Në Moskë, Sant
Petërburg dhe Nizhnij Novgorod u organizuan ekspozita e ikoneve të herëshme
shqiptare dhe ekpsozita me fotografi të Shqipërisë të sotme. Gjithashtu u bë
demonstrimi i filmave më të mirë shqipëtarë, ku me keqardhie mund të konstatoj se
në shikimin e tyre kishte shumë pak vizitorë rusë.
Rusia si duket nuk i vlerësoi përpjekjet e qeveris Shqiptare. Në të tillë
konkluzion unë vij dhe nga shkaku që deri më sot nuk është vendosur udha ajrore
204
ndërmjet Shqipërisë dhe Rusisë që e vështirëson vajtje-ardhjet reciproke të rusëve në
Shqipëri dhe shqipëtarëve në Rusi.
Sot rinia shqiptare; po ashtu dhe qytetarët e moshuar kanë shumë dëshirë të
njihen me qytetarët rusë, me kulturën dhe ekonominë Ruse.
Unë mendoj, se më përpara, në marrëdhëniet mes shteteve tona, duhet t’ja
fillojmë me lidhjet kulturore, me kontakte krijuse, dhe mbas tyre mund të zhvillohen
marrëdhëniet ekonomike dhe politike. Që në kohët më të vjetra është vërtetuar një
praktikë e tillë
Të dy shtetet sot kanë mundësi të organizojnë panaire dhe ekspozita, shitje të
mallërave tradicionalë të të dy vëndeve, të rregullojnë kontaktet e industrisë të
turizmit. Të gjitha këto mund t’ju sjellin për të dy popujve leverdi të shpejtë.
Shqipëria ka një potencial të lartë për të zhvilluar biznesin e turizmit dhe mund
të bëhet për rusët turistikë Qiproja e dytë. Por këto qëllime mund zbatohen shpejt në
rast se politikanët rusë dhe shqipëtarë, po ashtu dhe biznesmenët të bashkëpunojnë.
Në këtë drejtim punon sot vetëm shoqeria e miqësisë ndërmjet Rusisë dhe Shqipërisë
Me të vërtetë Shqipëria për turistat është vëndi i surprizave. Duke qëne shtet
malor, ajo ka 450 kilometra buzë detit Adriatik dhe Jonik me klimë dhe natyrë të
mrekullueshme mesdhetare; përveç këtyre Shqipëria ka kulturën më të vjetër në
Ballkan. Në Shqipëri mund të vizitosh qytete të vjetër me moshë më shumë se 25
shekuj si janë Berati, Kruja, Korça, Shkodëra, Vlora, Elbasan e të tjerë
Në Shqipëri mund të takosh thesare e vjetra të kulturës që ndodhen në
mbrojtjen e UNESKO nga ato mund të përmendim Beratin dhe Gjirokastrën, po ashtu
dhe dhe gërmimrt e ne Apolloni dhe të Butrintit ,Bylis etj.
206
Lana e ndan Tiranën në dy pjesë
Të gjitha këto lënë gjurmë të thella në çdo vizitues të Shqipërisë. Por me
mbresëlënëse në Shqipëri është, miqësia dhe mikpritja me njerëzt, ndershmëria e tyre
dhe besnikërija ndaj miqësis.
Punë të madhe me rastin e 100 vjetorit të pamvarësisë të Shqipërisë ka bërë
dhe shoqata e miqësisë Ruso-Shqipëtare, e cila ka zhvilluar konferenca të ndryshme
me qëllimin e njohjes të moskoviteve dhe ruseve me Shqipërin e sotme me kulturën e
saj tradicionale.
Me rastin e jubileut të pamvarësis të Shqipëris shoqëria e miqësisë Rusi-
Shqipëri botoi librin “Shqipëria, shqipëtart dhe marrëdhëniet Ruso-Shqiptare”.
Por kjo nuk mjafton për të lidhur marrëdhënie të ngushta ndërmjet Rusisë dhe
Shqipërisë të cilat ekzistonin deri në vitin 1960.
Është e ditur, që që nga viti 1961, po thuaj 42 vjet në literaturën shkencore dhe
publike, bile dhe në bisedime private Shqipërija ka qënë për rusët “terra incognita”.
Shumë qytetarë të Moskes dhe Rusisë qysh nga vitet shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë të
shekullit të kaluar nuk e dinin ku ndodhej Shqipëria dhe çfarë njerëz janë shqipëtarët.
207
Shqipëria ka mbetur për ne rusët qysh atëhere deri më sot e pa njohur (pikë e zezë)
dhe kjo, për arsye të njoftimeve të pakta dhe të shtrëmbëruara. Nga këjo gjëndje në
popull lindën shumë mite, përshëmbëll – që shqipëtarët janë ose sllavë të turqëzuar,
ose tipa arixhij, që Shqipëria është shtet mysliman islamist dhe atje jetojnë terroristat
më të egër; që gjithë shqipëtarët janë mafiozë dhe hajdutë, që Shqipërija ka si qëllim
të bëhet Shqipëria e madhe duke e okupuar Kosoven dhe disa vende nga teritori i
Greqisë dhe Maqedonisë ne të cilat jetojnë shqiptarë, duke shkakëtuar kështu rrezik
lufte në Ballkan
Rusët, Shqipërinë e asociojnë me Kosoven - ish krahu autonom i Jugosllavisë.
Gjat rregjimit të Millosheviçit në Kosove jetonin në teritorin e tyre pa as një të drejtë
të njeriut, dhe pa as një shkak qeverija Jugosllave i ndiqte nga teritori i Kosovës pa as
një të drejtë të ktheshin në atdhe. Sot me mijëra kosovarë i gjen në Turqi, Amerikë,
Gjermani. e vënde te tjera
Si rezultat - lëvizja dhe lufta revolucionare e kosovarëve e përkrahur nga
Amerika e bëri të mundur që në Shkurt të vitit 2008 Kosova të shpëtojë nga shtypja
Sërbe dhe të shpallë pamvarësinë. Sot Kosovën e kanë njohur mbi 100 shtete te botës.
Për fat të keq dhe sot e kësaj dite, shumë pak rusë nuk e dinë që Kosova dhe
Shqipëria janë shtete të ndryshme sovranë.
Për mendimin tim, në sajë të informacionit masiv të shtrëmbëruar në vendin
tonë Kosova u bë muri i pa kalueshem në marrëdhëniet Rusi-Shqipëri
Vetëm dëshira vullnetare e Qeverisë Ruse për të plotësuar vullnetin e popullit
mund të bëjë të mundur lidhjen e miqësisë të fortë ndërmjet Rusisë dhe Shqipërisë.
Por dhe pa u lidhur nyjet e miqësisë së fortë shtetet tona sot kanë shume
probleme që mund të zgjidhen me fuqi të përbashkëta.
Unë si specialist i ekonomisë pyjore mund të deklaroj se sot për bashkëpunim
ndërmjet dy shteteve ka një lëmë të madh problemesh për mbrojte të natyrës. Në radhë
të parë është problemi i ruajtjes dhe shumëzimit të pyjeve.
Si në Rusi dhe në Shqipëri afro 40% të teritorit janë të zënë me pyje. Pyjet janë
pasuri e popullit dhe mbrojtja ekollogjike e vëndit.
208
Tani është e ditur se ekonomija pyjore në kohën e sotme ka disa aspekte të
zhvillimit të saj:
Aspekti social i ekonomisë pyjore, qëndron në atë që duke i shfrytëzuar pasurit
pyjore duhet të orientohemi në ripërtëritjen e pyllit në bazë të balancimit të
prodhimtarisë dhe çfrytëzimit të tij.
Aspekti ekologjik qëndron në një zhvillim të tillë veprimtarie në pyll e cila
ndihmon jo vetëm ruajtjen e pyjeve por dhe ndikon në përmirësimin e gjëndjes të tyre.
Më në fund aspekti kulturor (shpirtëror) parashikon rregullimin e llandshaftëve
të ndryshëm në pyll, me qëllim që njeriu të marrë kënaqësi nga vizitita i tyre dhe
shpirtërisht të përzihet me madhështin e bukur të tij.
Për të arritur këto qëllime në pyll del pyetja: çfarë politike pyjore dhe të ruajtjes
të mejdisit duhet të zhvillojnë qeveritë tona?
Për mendimin tim politika pyjore Ruse dhe Shqiptare duhet të përqëndrohet
jo vetëm në rëndësin e pyjeve për shtetet e veta por duhet të kqyrë dhe kërkesat
botërore.
Në një nga punët shkencore bazë mbi gjëndjen e sotme të mejdisit të Rusisë
deklarohet, që “njerëzimi ka filluar të jetojë në botën e shkatërruar, në kondita të
ashpërsimit të krizës ekologjike e cila po kthehet në krizë të të gjithë njerëzimit”.
Para së gjithash duhet ta projektojë kujdesin për pyjet, bujqësisë dhe ekonominë
komunale brënda kufirit të pellgut lumor ujë mbeledhës që ti tregojmë botës rrugën e
ruajtjes dhe të shumëzimit të pasurive të ujit të pijshëm.
Për fat të keq mbas perestrojkës si në Rusi dhe në Shqipëri e harruan kujdesin
për pyjet dhe mjedisin. Pyjet dhe fushat sot, afër vendeve të banimit janë mbushur me
mbeturinat njerëzore.
Në shtator të vitit 2012 kur u futa në pyjet e Llogorasë në një nga thesarët e
Shqipërisë dhe i krahasova ata me pyjet e vitit 1963, sot në çdo hap të dalin përpara
mbeturina te pas përdorimit të vizitorëve, në zëmër ndjeva një dhëmbje. Kur shikova
pyllin pa as një kujdes dhe mbarështrim, u pezmatova dhe dëshira t’i vizitoj përsëri
ata pyje në të tillë gjendje më iku.
209
Duke filluar që nga viti 1991 kujdesi për pyjet si në Rusi dhe në Shqipëri nuk
bëhet si më parë. Gjat kësaj kohe në Rusi krimbi lëkurë ngrënës i hormoqit ka zhdukur
më se një miliard metër kub të pyjeve të hormoqit.
Kohët e fundit si për Rusinë dhe Shqipërinë del problemi i prerjeve jo ligjore
të pyjeve. Nga interneti e mora vesh që prerjet rrafshe në malet e veriut të Shqiperisë
janë të shpeshta. Prerjet rrafshore gjat gjithë kohes të ekzistences të kombit Shqiptar
kanë qënë të ndaluara dhe fajtorët dënoheshin rëndë.
Besoj se as një shqipëtar sot s’ka dëshirë, që malet e Shqipërisë të përsërisin
fatin e maleve të Libanit, kur me urdhërin e carit Sollomon u prenë rrafsh gjithë pyjet
e ketrit dhe sot malet e Libanit janë të zhveshur; tokën e zhdukën erozionet e shiut dhe
erës. Ketri i Libanit tani gjendet si kujtim në flamurin e Libanit dhe në kopshte
botanikë të botës.
Vetëm injoratët mund të presin pyjet malorë rrafsh dhe ti shesin trungjet jashtë
shtetit me çmime fare të ulëta, aq më keq, kur trungjet i kthejnë në dru zjarri dhe u’a
shesin popullsisë të Shkodrës, siç po ndodh sot në Shqipëri
Rusisë dhe Shqipërisë sot u kanë dalë shumë probleme të njëllojta ku per
mënjanimim e tyre, për shëmbëll ,per prerjet e pa ligjëshme mund të kontrollohet me
sistemet e reja të vrojtimit të tokës nga kozmosi nepermjet sateliteve.
Para të dy shteteve qëndron problemi i normimit të prerjeve të pyjeve në bazë të
principit të prerjeve të barabarta dhe të përherëshme, të cilat në shtetet tona nuk
zbatohen dhe gjithëmon neglizhohen.
Si në Rusi dhe në Shqipëri qëndron problemi urgjent i përpunimit të
mbeturinave. Të dy shtetet duhet të harxhojnë në ndërtimin e fabrikave të përpunimit
të mbeturinave, në qoftë se të dy qeveritë nuk duan që populli të mos vdesë nënë
mbrturinat e tij.
Problemet e mbrojtjes të pyjeve dhe mjedisit që unë i përmenda shkurtimisht –
janë një pjesë e vogël e problemeve ekonomike dhe sociale të cilat duhen ti zgjidhen
nga shtetet tona.
Unë mendoj se në rast se ne sot s’jemi në gjëndje t’a ndërrojmë të kalurën, por
jemi plotësisht në gjëndje të influencojmë për të ardhmen.
210
Sot detyra e masave informative dhe detyra e shoqërisë të miqësisë ndermjet
shteteve tona qëndron në atë që të bëjnë që marrëdhëniet ndërmjet Rusisë dhe
Shqipërise të ngrihen në një nivel të ri. Unë mendoj se në rast se ne sëbashku dotë
punojmë në drejtimin e duhur, nuk do të jetë e largët dita kur Presidenti i rusisë do
vendosi ta vizitojë Shqipërinë me vizitë miqësore. Atëhere miqësia ndërmjet shteteve
dhe popujve do të vendoset përfundimisht, dhe marrëdhëniet tona do marrin zhvillim
të ri në kohën e ndryshimeve tona demokratike
Prill 2015
211
PËRMBAJTJA
1. Hyrje 2
2. Në vënd të parathënies 4
3. Fëmijëria ime 7
4. Dita e parë në shkollë 9
5. Vitet e shkollës 11
6. Fillimi i luftës 14
7. Vazhdimi i shkollës në Shqipërin e lirë 18
8. U plotësua ëndërra e ime 18
9. Stambolli 23
10. Varna 23
11. Konstanca 25
12. Odesa 26
13. Moska 29
14. Instituti i pyjeve të Moskës 30
15. Deziluzioni i pare për BRSS 37
16. Jeta vazhdon 41
17. Dashuria e parë 46
18. Zgjedhja e profesionit 52
19. Dashuria e dytë 55
20. Martesa e parë 56
21. Në atdhe 57
22. Kohët e ndryshimeve në atdhe 59
23. Arratisja 68
24. Mbritja në Moskë 72
25. Person pa nënshtetësi 75
26. Në ekspeditën e gjashtë të N/B të “Mbarëshrtimit pyjor” 77
27. Në ekspeditën shkencore të N/B të “Mbarështrimit pyjor” 80
28. Fati i shkruar nga Zoti 99
29. Pranimi në aspiraturë 94
212
30. Njohja më profesorin I.G. Popov. 104
31. Njohja me metodat e programimit linear 105
32. Në Vollgograd 106
33. Në Kiev 107
34. Në Minsk 108
35. Takim i pa pritur 109
36. Haxhiu niset për në Shqipëri 112
37. Përpunimi dhe mbrojtja e disertacionit 116
38. Martesa e dytë 120
39. Hapat e para në shkencën pyjore 127
40. Në Institutin Pan Bashkimor të studimeve dhe projektimit ekonomik
dhe të informacionit të industrisë pyjore (VNIPIEI) 130
41. Në pjesën shkencore të ndërmarjes P/B “Mbarështrimit” 132
42. Në VNIILLM 133
43. Brezi i fatkeqësive në VNIILLM 135
44. Martesa e tretë 139
45. Përgjegjës i laboratorit të automatizimit të ekonomisë pyjore 151
46. Studimi i eksperiences Çekosllovake të automatizimit
të ekonomisë pyjore 154
47. Studimi i eksperiencës të Institutit shkencor të pyjeve Lituanezë 155
48. Tematika e re shkencore 156
49. Këshillimi i parë për zgjidhjen e temës 156
50. Në laboratorin e shfrytëzimit të shumë anëshëm të pyjeve 158
51. Përcaktimi i dëmit ekologjik të pyjeve të muzeumit-Çiflik të
L.N. Tolstoit në “Jasnaja Poljana” 160
52. Vazhdimi i punës gjat periudhës të pensionit 163
53. Fillimi i ngrohjes të marrëdhënieve BRSS-Shqipëri 165
54. Miqt dhe shokët e mi 168
55. Familja e Stepanjanit 170
56. Familja e Smirnovit 171