semavi eyice_İstanbulun mahalle ve semt adları hakkında bir deneme

8/3/2019 Semavi Eyice_stanbulun Mahalle ve Semt Adlar Hakknda Bir Deneme

1/18

iSTAN BU L'U N M AH ALLE VE SEMT ADLAR I, 'HAKK INDA B iR DENEM ESEMAVi EYlcE

Istanbul'un semt ve mahalle adlanmn ~ogunun menseleri bilinmek-a ~ beraber, bunlarm aralannda adeta birer bilmece teskil edenler de.;az degildir, istanbul'un eski eserleri He mesgul olanlann sik sik kar-~lla~tIklan ve bazen tarihi topografya bakimindan miihim ipuclariverebilecek bir mahiyete sahip olan bu isimler hakkinda etrafh bir.arastirmamn yaprlmasi liizfirnuna isaret ederken, muhtelif vesilelerle-ve bilhassa sehrin tarihi topografyasi veeski eserleri ile ugrahglmlzda-dikkatimizi ceken bazi hususlan burada hiilasa etmek, boylece ileridebu sahada yapilacak tedkiklere faydah olmak isteriz 1.

Istanbul semt ve mahalle yer adlannmaralannda Ferrer, Samatya,ilstinye, Tarabya, Pendik, Burgazadasrgibi belki Bizans rnenseli veyahie degilse Rum asilh olanlar vardir. Bunlardan Fener (Halle) in Pha-.narion (T O c po :v ap JO v) 2 dan,' Samatya'nm kdkii "kum" mariasma gelen.Psamaihos olan Psarnathion ( TO ljJ cx J.l6 :6 Io v ) dan 3 , istinye'nin Leosiheneshas isminden Bizans lehcesinde meydana getirilen Soslhenion ( i : W 0 ' 6 E V 1 0 V )dan 4, Tarabya'nm saghk, tedavi, sifa manasma gelen Therapeia~ ( e . ; : p C ( ' I T O : l O : ) dan 6, nihayet Pendik adimn da etrafr surla cevrili manasi-m Hade eden Panieikhion [rrcvretxrov) dan 0 geldig! kabul edilmekte-

1 Bu yazunrz hit dilcinin kaleminden C;ll.:ml degildir. istanbul ile ilgili arastrr-.malarrrmz srrasmda karllatIglmlz bu kiiC;iik. dagIDlk notlarr kendi Olc;iimiizde bir srra-I.amaya t1ibi tutarak derlemege c;aIH~hk. Bu sahamn, c;ok daha yet er li miitehassrslarr hi\)-siiphesiz bu geni konuyu c;ok daha miikemmel bir lickilde inceliyerek ortaya koyaeak-.Iardrr. . '

2 R. jan in. Constantinople byzantine, Paris 1950, 376.1) R. J a n in. ap n: eser, s. 384; A. M. S c h n e ide r , Yedikczle uad Umgebung.

'Oriens, V (1952) 198, not 4.4 R. Jan in, aynz eser, s, 436.(; R. Jan in, aynz esercs, 438.'0 R . J a II ii 11 , agnz eser, s. 457.


2/18

200 Semavi Eyicedir. Burgazadast'tuu ise, bu adi esasmda Bizans devrindeki ismiolmarnakla beraber 7, Turk diline burc, kule-kale manasma gelen grek-ce Pgrgos ( r rupyoc , ; ) dan Burgos eklinde giren bu kelime, Grek men-sell oldugundan bunu dabir dereceye kadar aym ziimreye dahil et-mek mfimkiindfir zanmiidayiz. Fakatsurasr muhakkak ki, Tiirk devr]~staIibul'unun Bizans menseli mahalle veya semt adlan cok mahdutsayidadir. Bunlardan yukarrda isaret ettigimizbirka(,f misal, umumi-yetle yakmbir tarihe kadar ahalisinin biiyiik bir kisnum Rumlannteskil ettigivyerlerdir. Ve belkide . bunlar Bizans'a kadar inmemekleberaber, Osmanh devri rumlannm yarattigr adlardir. HaIbuki, fetihten.sonra hizla tiirklesen sehirde yeni mahalle adlan dogmus, ve Bizans.devrinin mahalle ve semt . adlan tamamen unutulmustur. Osmanh ida-resi zamamnda bilinmeyen bir devirde Rum halk tarafmdan yaratilanadlara misal olarak ise, beIki Talavla ile Makrikoy'ii~ hatta belki deLanga'YI gostermek kabildir, Taiaola, dilimizde beygir ahm-s-tavlaolarak kullamlan T C X V A C X dan gelrnistir 8 . Ayru kelime stabula sekli ileLatincede de kullamlarak bu kokten fransizcaya once estable olarakgirerek, sonra etable seklini almistrr. Aym keIimenin dilimize bu ikincjkokten de tsiabl seklinde g'irrnls olrnasi dikkate deger. (bk. islubi-l'amire). BaklTkoy'iin esasmi teskil eden Makrikoy ise, Biz:ans devrindeadi Hebdomon oIan bu yere sonralan verilen rumca Ivlakrikhorion;yani Uzunkoy admm bozulmus bir seklidir 0. Langa'mn ise eski grek-~e Vlanka'dan geldigi ileri . siirillmekte ve esasmm Bizans (,fagma;kadar indig! muhtemeI goziikmektedir. Nitekim, oldukca eski Turkvesikalannda bu ad iyulanka, Vldnka, Uldnka veya Llldnge sekillerin-de karsrmiza c ika r 10. Kalamis da grekce karms, saz anlammdakfKalamos ( K e X A C X f . l O C ; ) dan gehnektedir. Yogurtcu deresi agzmdaki arazi-

7 R. Jail in, apni eser, 462; R. H a lit K a ray'm ' ''Bllrgazlz isimler > b!l:hgllaltinda Ak~am gazetesinde (12 Marl: 1947) yaymladlgl krsa bir yazrsmda purgos men-eine hi~ temas etrneksiz in, inandtrrer olmaktan uzak bir bakrm tahminlerde bulundu-gUlla burada iaret edebiliriz.

8 Tatavla semti,.1923 densonra resrnen Kurtulus admi alrmsbrr ,9 Hebdomon hakkinda bk- R. Jail in, aym eser, 408, vd.; buraya evvelce Uzun":

lar'da denildigini, J . v, Ham mer. Ccnstantinopolie und del' Bosporus, Pesth. 1822, II,11 'de yazmaktadir. CUlllhuriyet devrinde yer adlarr tiirK~ele.HrHirken Makrikoy de-Baktrkoy olmustur.

10 A. D . (D r .) M 0 r d t: m a II Il , Eequisee iopographique de Constantinople, I . . . i l le 1892,58, I l l ' . 104 'de bu adm esasmm halk dilinde liman alll~mlllda olan aolaka ( i . 1 i i J A C X I ( C X ) da-n,geldikini ortaya atmtstrr- Ayrrca bk. Janin, aym eser, 304; E. H. Ay,ver.Qi .Fattldeori sonlarinda Istanblzl mahalleleri, ~ehrill iskiint: oe niifusu, Ankara. 1958, s. 33.


3/18

Istanbul'un mahalle va semt adlan 201nin sazlik olusu bu adm dogrnasma yol acmis olrnakla be raber, bunursne zaman yerle~tigi,. aydmlanmarnaktadir 1J.

Sehrin Tiirk devrinde dogan yeni mahalle ve semt- adlan " mensebakmundan bir kac grupa aynlabilir. Bunlann biiyiik bir ekseriyeti,merkezini reskil eden bir cami, bir mescit veya bazi hallerde diger.herhangi bir hayir binasimn -aduu, veya banisinln .admr almislardir.Mahalle adlan icinde birvakif binanm ikinci panisinin ismini alnusolanlar da vardir. Hdjiz Pasa 13, Oruc Gazi1\ Arabact Bagazld~r.,,:Balabanaga HI gibi mahalle adlan, dogrudan-dogruya bu mahallelerin I 'ielerindeki bir takim cami ve mescitler ile alakahdir. Bugiin bu camive mescitler harap olduklarmdan veya izleri kalmadigmdan bu isirnlerde ilk bakista garip adlar intibaim birakmaktadirlar. Aym isekilde,diger bir takim isimler de kulaga garip gelmektedir 17. Mesela, M e , . - -can 18, Nevbahar 10, Ca1lbazige 20, Ordek kasap 21 gibi is imler de bit

11 J . C. Hob h 0 use, A journey through Albania and other provinces of Tur-:key in Europe and Asia 'to Constantinople during the years 7809 and 1810, London1810, So 881 'de, Kalamrs adnnn esasmlrCalamoti'ye bagII gosterir. Sakrzadasi 'mn Ann-,dolu'ya bakan tarafmda da Kalamoti admda bir yer vardrr,

12 Fethi miiteakip istanbul' un mahalle ve semt adlarr hakkinda bk. E. H.A y v e r d i,not 70'duki yazz. Ayrrca i~tanbul'un eski mahalle adlarmi toplu bir ekildeg'osteren bir liste olarak, $ehrem6.lIeti hududu dahilinde bulunan mahallat esamisi, is -tanbul1329.

13 A y van s a ray II H a f 1 Z H iis e y i 11 Efendi, Ha:likatii'l-cevamic , I, 87 ;.istanbul Belediyesi, Ista1lbul sehri rehberi, istanbul 1934 'de bu mahalle admm kaldml-mrs oldugu goriiliir. Hafiz Ahmed Pasa 'run yaptmhgl earni harap bir halde durmak-tadir.

14 Hadika, I, 39; bu mahalleye adini veren Orue Gazi earnii , 1957 'de yrktrr rl-mistrr.Hj Ha-Itka, I, 147; krs, S. E y ic e , Arabae! Bayazzd mescitli maddesi. Istanbu[Ansiklopedisi, (2. baski] II, 918.16 Hadika, I, 62; krs. S. 'E y ic e , Balabanaga mescidi mad., Ista1lbul Ansif


4/18

'202 Semaoi Eyicehususta misal olarak gosterilebilir. Bu isimlerin de bir .takim mes-.cit adlan ve bunlarm banileri He alakah olduklan bilindiginegore, bu adlarm da menselerini bulmak zorluk gostermiyor 22. Ancak,bunlann aralarmda bazi isimler, onlarin dogrnalanna sebebolanabi--delerin yak olmasi ve halk dilinde bu adlann bozulmalan ile, izah.edilmesizor krl iklara girrnislerdlr. Nitekim, Fatih civarmdaki Sanguzel semtinin admi bu. hususta bir misal olarak goslerebiliriz. Buisim ashnda San Giirz, San Kerez veya Sangez'den gelrnektedir P.XV; - XVI. yiizyilm bu taninrms ulemauilesinin Fatih'in Kiztasi yaki-mndaki mezarlan ve digerhtthralan1917 yangmmdan sonra ortadankaybolmus, halk ise Sarrgezi Sartgiizel sekline sokrnustur. Aynca birtakim olmii~ kimselerin hatiralanm yasatrnak gayesi He onlann adlarr-naIiir cami yapildrg: ve etrafmda zamanla tesekkiil eden mahalleveya serntin de bu adr aldlgl malumdur. Kanuni Siileyrnan'm 1553' de,olen oglu ~ehzade Cihangir'in ~4 ve gene yasmda olen Suad Hamm'm 2&'adJan boylece Cihangir ve Suadiye semt adlanna esas olmustur, Digertaraftan bazr semtlerin de fetihten sonra sehrin iskam ile alakah '01-'dugu bilinmektedir. Karaman 26,


5/18

istanbul'un mahalle ve sernt adlari 203uzun zarnan duran beyaz bir Bizans saraymdan degil, fakat dogrudan.dogruya Anadolu P.ksaray'mdan lstanbul'un bukismma iskan edilentopluluktan alrmstir 29, Halbuki son zamanlarda 'e;:lkan yeni bazi ya-banci nesriyatta dahi, Aksaray admm burada evvelce mevcut birBizans sarayi ile ilgili bulundugu yanhs olarak iddia olunmaktadir B C .Fakat mahalle adlan arasmda bazilan ilk bakista bir iskan He ilgiliimis tesirini birakmalanna ragmendurum ashnda boyle degildir.Nitekim Akseki sl,Usklibiye32 , Kirmc(siz 3 S, Oskiiplii 3 4 mahalleleri buadlan, 0 yerde birerhayrat birakrms veya 0 yer ile ilgili olan Akse-kili, Kirrnastih, Oskuplii sahtslardan gelmektedir.

Sehrin tarihi topografyasunn heniiz imkanlar varken yeter derece-de tesbit edilmis olmayisi, Tiirk devrinde yaratildrgmda hie;: iiphe.olmayan bazi yer adlanmn menselerini karanhk bir hale sokmustur.Bu hususda bir misal vo lmak iizere Bostancz adim gosterebiliriz.TiirkAnsiklopedisi'nin Bostancr rmaddesinde "... bu semtin, adim nasilaldlgl bilinmiyor.Bununla beraber, bu adm evvelce orada bostan ekenbir sahisla ilgili oldugu tahmin ediliyor. Gercekten 25-30 yil onceburada bostan tarlalan vardl!l5" seklinde yanhs bir aciklamada bulu-nulmustur, Halbuki, Bostanci admm mensei hususundakibu izahm yan-b oldugunu bircok eski Ttirk kaynaklanndan, bu arada Evliya Gele-bi'den ogrenmek miimkiindiir. Evliya Celebi Seyahatnflinesi'nin muh-telif yerlerinde bugiin Bostanci dedigimiz yer, Bosianctbast cisri=Bostanctbast kiipriisii veya Bostanctbasi derbenii kiipriisii (Cisr-i Der-bent) olarak gecmektedir 36. Kitabesi sokiHiip yokedildigi icin yaptiran

29 Aynz yerde.30 Vaktiyle Dr. M 0 r d t man n , Esquisse topographique de Constantinople. LilIe

1892, 60, nr. 107 'de ileri surdugu bu fikir, R. Jan i n, Constantinople byzantine. s.130 'da tekrar lanrmstrr,

31 A.y v e r d i, Istanbul mahalleleri, 11;Hliseyin A y van s ar a Y'I, Hadika, I. 52.32 A y v e r d i istanbul mahalleleri, 51; Dskiibiyye, Anadolu'da Oskiibi ,(imdi

Konuralp) ile i1gilidir.33 A y v e r d i, istanbul mahalleleri, 31.31 A y v e r d i,istanbul mahalleleri, 51. Bu rnaballeye admr veren mescidin


6/18

Semaoi Eyice

ve zamam tesbit olunarnayan bu klasik Tiirk kdpriisii elanrnevcuttur;~ehriri inzibatrm temin eden Bostanci ocaglrfl kollugunun ise yerinde.bugiin karakoibulunmaktadlr.~ehirsmmmn kaprsi ve Anadolu ldan.gelen yolun kontrol noktasi olan bu yerde nobet tutan Bostanci ocagl;mensuplanndan dolayi bu semtin adim alnus oldugu asikardrr.

Bireok semt veya mahalle adlannm menselerini . kolayhkla bulmak:miinikiin olmasmakarsihk, bazrlan da vardir ki, bunlarda tam ve ke-sin biro k5k gostermekmiiinkiin" olmamakta, veya simdiki halde bu:kok heniiz dikkate carpmamis "bir halde bulunmaktadir. Ancakherbiriinandmci, bir takim tahminler ortaya atilmaktadir. Mesela, Beyoglu"admm mensei hususunda ortaya atilan cesitli fikirlerden hangisinin.dogru olduguheniiz" aydinlanrms degildir, Beqoglu 'nu, Bey yolu'nabaglayan eski bit hipotez bir tarafa brrakilacak olursa 87, XVI. yiizyildaIbrahim Pasa'mn yamnda buIunan ve aslinda bir Do] oglu olan LuigiGritti'den bu adin geldigi ileri siiriihnekte oldugu gibj38, yine XVI,yfizyrhn tanmmis simalanndan "Frenk bey oglu" deniIen Don YasefNassi'nin konagi burada oldugu icin bu adin buraya verildigini de'lddia edenler 30, hatta Beyoglu adimn "ashm Trabzon prensi David'inoglu Alexios 'a dahi baglamak isteyenler vardir 40. Halic kryrsrndakfBalat'm da adim Bizans menseli Palation'dan (=Saray) aldigrm soyle-yenler oldugu gibi 11, bu adm. Bah. Anadolu'daki. Balat'dan iskarredi ...len cingeneler He buraya verildigi de ileri siiriilmiistiir 42. Boyle hentiztam izahmi bulamarnrs isimler arasmda Findikli, Besiktas gibi adlangosterebiliriz. Bunlarda birincisi icin de muhtelif fikirler ileri silnilmiis,bu ism in kah otel, han manasma gelen arabca /unduk (J.A,:,9) veya 0-nun ltalyanca karlhgl oIan Fondaco'dan geIdigi 43; kah ise buradaki

37 J . von Ham mer, Constantinopolie und der Bosporus, Pesth, 1812, II, 111..1 1 8 C. E sad (Arseven), Eeki Galata, istanbul 1329, 14-15; J . H. M 0 r d t m ann,

"Constantinople ", mad. Encpl, de l'Lslam, I,896-397, aim. 911"912; Ere m y a < ; e Ie b iKdmlirciiyan , Istanbul iarihi, 247.39 A. G a I ant i,Don Joseph Nassi, istanbul, ts., 11.40 W. Mill e r , Trebizond the Last Grek Empire, London 1962., 110; M. Z iy a,

Istanbul ve Bagazir;i, istanhul,192e, II, 236. A. Bra y e r , Neuf annees a Constantinople,Paris 1836, J , 5; inc it) iy an, XVIII. astrda /&tanbui!. istanblJI.1956, 92.

U A. M. S e h n e ide r. Bevolk~rung. 235, pot 35.42 E v I iy a < ; e I e b i, Seyahatl111mll, ], 114; Schneider'e gore bu iddia sadeee-

bir yakistrrmadrr.43 J . v ; Ham mer , Constantinopolis un d der Bosporus, I. 187.


7/18

Istanbul'un mahalle ve seml adlarr 205.fmdik agac;larmdan geldig! iddia olunmustur 44. Tabiatiyle bunlardanbirincisinin, digeri derecesinde inandmci olmadigi muhakkaktIr. Besik--fa$ adma geline, bunun mensei hakkindaki fikirler hayli Iarkh ve-coktur. Uzun zaman buras 10m Bizans devrinin 9ifte siitun rnanasmagelen Diplokionion ( A i 1 T A O I < I W V l o v ) 'u oldugu zannedilmis ve XVI. .yiizyildaBe$ikta$'da iki siitun goren Pierre Gylli (=Gyllius) bunlarm 0siitunda.oldugunu kaydetmi~,' modern ilim adamlan ise, bu siitunlann yanitaslann, Besiktas adma esas oldugunu kabul etmislerdir. Bu hipotezin1pek inandinci olmadigi, bu siitunlar ile besik arasmda hie; birmii-nasebet bulunmaytsmda kendisini belli ettikten baska, biraz etrafh bir,tariht topografya arastirmasr, Diplokionion mevkiinin bugiinkii Be$ikfa$'-tan ziyade Kabatas ile Dolmabahce' arasmda olmasi gerektiginigos-termektedir 45, .Besikias adimn mensei hakkmdaIlerl siiriilen diger e;e-sitlibipotealerden, bunu Haci 'Bektas'a -bagh~"ari' fikir kadar 46, Beta'ile ilgili gormek isteye'n' de 4 7' kanaatimize gore hakikate uyma rnak --tadlr. Ayrica ;Besiktas adunn gemi be~igj .ile de belki bir'miiriasebeti-olabilecegi ortaya 'anlrmstir v e bu 'en akla gelen "teklif ' gibii,goziik-.mektedir 48. Fakat gecen yiizyilm bazi seyahatnamelerinde rastlacllgi .miz bazi ufak kayidlann bu hususta daha inandmci bir mense goster--diklerini burada belirtmemiz yerinde olacaktir, R. R. Walsh 49, Lady

44 Fmdiklr adunn, buradaki f'mdik al!'ac;lan yetitirilen baheeler ile i1gisi hakkm--da belli bash kaynaklar .iein bk. C. 0 I Ii0 n I u, Fin dikli semiinin tarihi hakkmda bir-aral1tzrma, Tarih Dergisi, VI I , (1954), s. 62-63.

45 R. Jan in, Constantinople byzantine, 429, krs. apru eser, s. 4~2. Yazar, Be-,ikta~'l hem Diplokionion, hem de Hagios Mamas olarak teshis etmisbir, Buondelmonti'--nin islanbul reslmleriude (bunlar ic;in bk. G. G e r 0 I a, Le Vedute di Constantinopoli diCristofaro Buondelmonti, Studi Bizantini e Neoelenici, 1Il (1931), s, 249-279, bir akar-.suyun list tarafmda ve sahilde bu c;ifte siitunlar goriilmektedir ki, bu akarsu, ge~en'yiizYllda yapllan haritalarm hepsinde iaretlenen kiiC;iik c;iftlik parki vadisindeki (Stad-'yum'un oldul!'u yer) dere olduguna gore, siitunlann Dolmabahc;e'nin biras daha yukan-.smda Kabatas'a c:l0l!'ru..bir yerde olmasrHzun gelir. ' ,

46 J . C. Hob h use, .A journey, through Alb~nia and other provinces of Tur-,key .. , London 1813, s 863. ' '47 E. G r s v en 0 r., Constantinople, New York 18~5, I, 155 "da. i~aret edildigi--ne gore bu ad menseiui, Barba.os'un kiyida . gemilerini bagladlgl be merrner babadan-dolayi atmrstrr ki.bunun ds kaynagl, Hadika, .11, 94 'deki nottur.

4 8 C. Bay sun, Besiktas: dair, Akademi-Flkir hareketleri derg isi, nr, 6 (1946).,'s. 12-14; krs. J . W. R e dh use, T'iirkceden lngilizceye Lugat, istanbul 1921, 397;bu fikir, N. Goy ii n c;, Besiktas'm iarihi, 1943, istanbul Oniversitesi, Edebiyat Fakiil-d;esi Tarih boliimii, tez [nr. 421) de kabul edilmisbir : Ayrlca bk." Besiktas maddesi,lstanbul Aneiklopedisi, V. 2562 vd,

49 R. Wa Ish, A residence at Constantinople, London 18B8 (2. baski), I, 272.


8/18

2 0 6 Semaoi EyiceE', Hornby 50 ve daha sonralart H. Zschokke 51 Beikta$ adirun, burada.B~rbaros Hayreddin Pasa tiirbesi yakmmda goriil'en ve i~i insan bici-rrtinde oyulrnus .olan yekpare tastan bir veya iki lahidden geldigini'yazarlar, Bunlardan Lady Edmund Hornby 1856 'da yaptig; seyahatinin'uotlarmda bu hususta hayli etrafh aciklamada da bulunur. Lady Horn-by, Barbaros tiirbesi yamnda "iki adet Roma devrine ait muazzam.lahid' bulundugunu, bu "enteresan rnezarlarm iyi bir resmini cizme-gi . '. , ." istemesine ragmen, iizerlerindeki yazrlarm cok bozulmus 01-masi yiiziinden bu tasavvurundan vaz gec;tigini bildirir.

Besikias ornegi, fetihten sonra doganTurk menseli adlarda ne -kadar tereddiidlii problemler He karsilasildrgrm acikea gosterir. Tama--.men Turk menseli oldugunda hie; bir siiphe bulunmayan ve lstanbul'unilk Kadisr HlzIrBey'e, temlikedildiginden bu adi aldlgl bilinen Kadi-kogii'niin 52 Kh~lkedon'dan geldigini ve bunuDor menseine baglamakisteyen ..garip hipotezin 53 benzerlerini istanbul'un baska yerlerinin ~d--.larmda da rastIamak miimkiindiir. Galata _ile Cibali bu bakimdan ha-.lira ilk g'elen misallerdir. ilk adi Sgkai ve iusiiniapolis olan Galata, ...bu ad He eski Bizans kaynaklarmda ve. patrikhane fermanlarmda zik-l"


9/18

istanbul'un rnahalle ve sernt adlan991 (=1583) tarihli bir ferrnanm olusu, buralarda pekala ineklerin .yetistirilebilecegini gosterir.56 Galata admm " italyanca nhtim, iskelemanasmdaki calata kelimesinden geldig! yolunda zahiren cok inan-diner iddia ise, buraya italyanlann XII. yiizyilda yerlesmesinden cokonce bu adm mevcud olmasmdan dolayi reddedilmesine kafigelmi-tir.6, Galata'yi arabca ka/'at veya tiirkce kal'a, kale He de ilgili gar-. mek imkansizdtr.P' Bu iic; ayn hipetoziyi kafi gormeyerek yenibir :teklif ortaya atan Mordtmann, bunun heniiz manasi c;oziilmemi~ bir trak.kelimesi olabilecegini ilerisiirerken, Galata adma benzer adlara Trakya ..kiyilarindaki yanmadalarda rastlamldigma dikkati ceker. 59 Nihayet :Galata hakkmdaki son hipetoz ise, Galata'yi T C x rat-chou ya bagla-maktadir. Sehrin XIII. regio'sunu teskil eden Galata oici denen maha.l-lelere boliinmiis ve bunlardan birinde bir Galatia'hmn evi oldugundan..once yalmz 0 oici ve sonra biitim regio Galatia'hrun vmahallesiolarakadlanrmstir 60. Galata misali, tarihci, filologve arkeologlann eski ono--mastik hipotezler hususunda ne kadar geni bir yaraticiliga sahip .bulunduklanm gosterir. Bu kadar cok ve birbirinden farkh hipotezinarasmda hakikiyi bulmak cok zordur. Ancak italyanca calata ve trakrnense meselesi belki akla en yatkm ohm izahlardir. Cibali ise, Galataderecesinde olmamakla beraber. yine oldukcacdegisik ve hatta garip ..

56 A h rn e dR e f ik, Onalnnci': astrda Istanbul haqati, istanbul 1931', 146.57 Krs, S c h n e id e r > No rn i dis, Galata, s. l , not 2; R. Janin, aym eser. :418,

yokus halindeki sokak anlarmna gelen italyanca G a I a t a kelirnesi mensei, Glavany-tarafmdan ortaya atrlrrustrr, Her ne kadar burasi fethe kadar bir Cenova, yani italyan,kolonisi olrnus ise de, 0 devirde italyanlar bu yeri Galata olarak degil, fakat Pera .v"eya Peyre seklinde adlandrrryorlardr.


10/18

:208 Semaoi Eyice hipotezlere yol acan bir addir XVI . yiizyilda lstanbul'a gelen batihseyyahlardan Fransiz P. Gyllius buraya [ubalice, Alman Levenklau.ise Teubali demis, gene Alman ressarm Melchior Loriehs, Cibali adinm-Cep kdkiinden geldigini sanarak Cibalikaprsi 'm Sackior seklinde ce-virrnistir 61. Fatih Vakfiyeleri 'nde Cebe Ali kapisi olarak gecen bu..semte admi veren bir yatmn bu gun dahi mezan bulunmakta ise,.de 62, 1453 (h. 857) tarihli olan bu mezar tasimn sekli ve yazrsi XV.~yiizYlla ait olamiyacagim Re;lkc;a gosterir. Fakat surast muhakkak ki,Cibali adr Cebe Ali veya Ciibbe Ali admda tarihi bir sahsiyetten: gelmektedir. Evliya Celebi'ye gore Ciibbe Ali aslen Misir'h olup Bursa'ya,gelmi:;!, burada Zeyneddin-i Hafi'nin.kurdugu Zeyniye tarikatlIlagirmi,,at~ulundanb~r ciibbe .K!ydiginden l : H l .namla amlml'~ ve lstanbul'un_iethi .srrasmda Cibali kapisr onunde sehid dii1imiitiir 63. Baska ve ina-mlmasi"imkijnslzgoziiken bir halk rivayetine gore ise, Ciibbe Ali,' .,feti~te~-()nce"Bizans'a yerlemi'bir ermi. olup, . oldiigii anda sehrin

. ,.diiseceg'ine Bizans'hlarca inamldigrndan kendisine azami .: hiirmet gos-:.terilmi.ve imparator tarafmdan her ;Yll bir eiibbe gonderilmitir. Genel"olarak yerlesmis ve en akl~ yatkm inamsa ~ore ise CibaW.aduli,",esasl, fetih,..sirasmda bu bolgede surlara hiieum eden kuvvetlerin basmda bu ka- pidan sehre giren Bursa subasisi Cebe Ali Bey'den gelmektedir 04.

Bir takim adlar da vardir ki, simdiki haide birer problem mahiye-'ti arzetmektedir. Bunlarm arasinda UskLldar,. Koska; Tahtakale, A'lIrat- pazart, Perikog, Pankalit vs.yisaymak miimkiindiir. Uskiidar'm, bat!,yaymlarmda yerlesmis izahr, Skozitarion'dan geldigidir 65. Halbuki bunu"haberei, ulak aniamma gelen farsca-tiirkce kansimi ) I.S:::"I kelimesine"baglamak ve boylece Tiirk devrinde dogmu bir ad olarak kabul demiimkiindiir 66. Aneak, evvelee Khrysopolis denilen bu yerin hie; degil-

61 A. M. S e h n e ider ,.Mauern und Tore am Goldenen. Horn zu Kanstantine-> p e l , Giittingen 1950, s. 76. 6 1 1 Vekiflar Umum Miidiirliiij'ii. F6.tih Mehmed [f Vakfiyeleri. Ankara 1939; H." ,N IiZ I mEt t e k , lstanbulu1l manen fet/li 'lie Giibbe Ali, istanbul 1943.03 E vIiy a C ; e Ie b i,Seyahatn6.me, I, 99. ..

6 4 I.H Ii miD ani !jmen d ,lzahlz Dsmanli tarihi kronolojtei, tstanbuI1947., 1,254 ,368 ,65 R. Jan in, Constantinople byza1ltine; 450, Oskiidar admm antik rraka baij'lauan

.ilgi rrekici, haUIi belki de dog-ru olan bir izahi da Roma devrinde scutum. ylini kalkan...talyan Scutarii denilen roma askerlerinin burada bir kllasl oldugudur, (okcular: sagit- .tarii: hafif kalkanlrlare cetrati[; bu askerler hakkmda, bk. H. Lam e r, Romische Kul- -iur im Biide; Leipzig 1933, 32. R. G r 0 sse, Romische Militaergeschichte, Berlin 1920,-'ble. indeks. BuIzah, Ere.my,a


11/18

istanbul'un rnahalle ve semt adlarr 2 0 9

-se XII. yiizyrlda Skouturion adi He tamnrnaga baslarnis oldugu anlasihyor.Nitekim, Dordiincti Hach seferi ile lstanbul'a gel en Villehardouin bura-ya Escutaire demektedir r,7, Ancak, bu iki fikri bagdastirmak kabildir ..!$oyle ki, daha Bizans devrinde rnensei farsc;adangelen Oskiidar adiburaya verilmis olabilir o s. Koska ise hie bir sekilde izahi miimkiinolmaz gibi goziiken bir addir. Halbuki, alman seyyahi Hans Dernsch-warn, XVI. yiizyilda bir Koska Mehmed Pasa'dan bahsetmektedir P.Bunun dogrusunun Koca Mehmed Pasa seklinde olacagi yolundakifikrin tamamen yanhs oldugunu Yugoslavya'da Mostar'da bulunanKoski Mehmed Pasa camii admdan i.anlamak miimkiindiir 70. ;iu halde,Koska serntinin bu adi, Koska MehmedPaa'dan'dan aldlgl, akla enmygun izah olacaktIr." Tahtakale admda ise ilk bakista hiebir problemyokmus intibar uyanmaktadir.rHalbuki mantrksizhk, Istanbul gibi yerde;tahta'dan kale olarnayacagr dilsiinillecek olursa daha iyi anlasihr. Uzun.siiredir teklif olunan "izah, bu adm k aI a I1 anlarmna gelen Tahi-iikal'u dan indigi yolunda idi ". Fakat buna karsihk bir de Taht-z kulle'izahi vardir ki, Kule alit anlarmna gelen bu ad da aym derecede inan-diner intiba birakmakla beraber, dogru olmasa gerektir. Bu izahdakikule, Siileyrnaniyede'deki evvelden beri 'mevcudiyeti bilinen gozetlemekulesidir. Auraipaeart aduun esasi, maalesef cok geni ol~iide yerles-rnis yanhs bir kanaate gore, kadm esirlerin satildigr esir pazarrmnburada olusundan dolayi verilmis degildir. Zira eski kaynaklar, seya-hatnarneler, kadm esirlerin sahldig. pazann Kapahcarsi'nm, Nuruosma-niye tarafmda, Kiirkctiler-kapisi ile Divanyolu arasmdaki sahada oldu-

1 1 7 G. de V i II e h a r d 0 u in, La conquete de Constantinople (E. Faral baskisi],i lJol. 136, 137, I, 139. "

68 Bizans'da bunun gibi Dogu rnenseli adlar vardir. Bunlarrn en dikkat c;ekiei-olam, irnparatorluk sarayi smrr larr icinde bulunan ve bir oyun sahesr olan Tzyganes~-t eriou'dur. Tiirklerden Bizans'a gec;en


12/18

2iogunu 'aC;lkc;a gostermektedir 72. Halbuki Aoruipezan -adi ise, satici veahcilan yalmz kadmlardan ibaret olan bir pazar yerinin bur'ada bulu-nusundan dolayi verilmistir, Bunu acikca destekliyen seyahatnamelervardir 73. Aynca, boyle skadmlar pazarlan giiniimiize kadar yasamak-tadir. Nitekim, Anadolu'daki bir kadmlar pazan hakkmda etrafh birroporta] yaymlanmrstir 74. Ferikoy'iin, Sultan Abdiilmecid devrindeBeyogl~levanten cevrelerinin tamdigt Madam Feriadmda bir hammdangeldigi soylenmekte ise de, bu husus arastmlmaga muhtactir ". Pankuliuise, istanbul'un son yiizyildaki levantin (tathsu frenkleri) toplulugu ilei1gili bir addir. Tesbit edildigine gore, lstanbul'un bu taraflarmm.heniiz acrkhk, kir halinde oldugu bir devirde, burada bir lokanta-otelisleten aslen Bologna'h bir italyan olan Jean-Baptiste PancaIti (Giovanni:BatistaPancalti) den bu isirn rnenseini almaktadir ".

lstanbul'un semt ve rnahalleadianm oylece gruplara ayirmakmiimkiin olacaktir kanaatinde.yiz. Bu listede, yazirmzm ilk kisrmndaacrklananlar Ile, ,kolayhkla esasi tahmin edilebilecek durumda bulunan,adlar iizerinde .durulmarmsnr.

72 Kadm esirler in sahldli'p Esir-pezarr'mn Nuruosmaniye ile Divanyolu arasmda+ki (


13/18

istanbul'un maha lle ve semt adlarr 211I. Biz an s men Iieli v e y a g r e k d iii n den gel en a d I a r :a. Bizans menseli adlar: Samatya, Tarabya, lstinye, belki Lanka,Balat, Florya (belki Phlorion'dan) 77.b. Esasz grekr;e olan tiirkcelesmis adlar: Burgaz, Bakirkoy, Fener,belki Altimerrner 7B.C. Men~ei caprastk: adlar: Galata, Oskiidar, Karakoy.d. Turk devrinde ugdurulmu~ adlar: belki Tatavla, bir izaha goreMacka 79, Bakirkoy (adi Makrikoy sekli ile).II. T i i r k Iia h 1sad 1a r 1n d a n gel e n y era d I a r i:a. Cami oe mescid kurucularzndan gelen adlar: Abdi Subasi, Bala-banaga, Nevbahar, Sankiyedim, Sirkeci., 'b. Olumlerinden sonra namlarzna gapzlan camilerden. salus adz' alanmahalleler: Suadiye, Cihangit:.' 'c. 0ger ile ilgili bir salus adzndan gelen adlar: Emirgan'", Beyoglu,

7 ,7 Jan in, Constantinople byzantine" ~14' e gore Phlorion'un esast latince hasisim Florus'a dayanmsktadrr. Fakat bu izahm sebebi ve dayanal!'1 yokt,ur. Diller tarar~'-tan Tiirk kaynaklarmda Flurpa seklinde XVII., yii7Jyildan itibaren adma rastlanau, Flo~~ya'mn bu adi Makedonya'da Florina'dan buraya hicret eden rumlar ile ilgili gorend.iger bir hipotez'de vardrr, bk, Ere Iny a C ; ; e I e b i KomiirciiYll,n, Istanbul tarihi,istanbul 1952. 56-5Sl ; 've bilhassa, M. E r d 0 Jran, Osmanli deorinde Istanbul bahceleri,Vaklflar Dergisi, IV (1958), s. 155.

78' R. Jan i n, Constantinople byzantine, 327-328' de isaret olundugu gibi, Kons-tan tin tarafrndan kurulan ehrin 0 siradaki sfiru disma yapdan siitunlu bir yolonceExakionion (=DI siitunlar veya talal') olarak biiyiik bir mahalleye ad vermisfi, Bizan-SIO son devirlerinde halk diIinde bozulan bu ad deirierek Eximarmara'olmu~ ve bununda terciimesi Altlmermer eklini alml/ibr.' Fakat, bu a


14/18

212 Semaoi Eyice

Vanikoyii 8l, Baltalimam 82, Osmanbey 83, Pasabahcesi (DamadIbrahim Pasa'dan), Beylerbeyi (Rumeli Beylerbeyi Mehmed Pasa'dan).d. Orada iiirbesi alan vega ilgili bir evligadan gelen adlar : Laleli,belki Ayvansaray 85, Erenkoyli, Eyub, Karacaahmet, Kuzguncuk

(Kuzgun Dede), Vefa (Seyh Ebu'l-Vefa'dan).Ill.0 m a ha II e de kio z e IIikte n muayyeng o e l en a d I a r: , bir a la m e t t e n veyaa. Mahalle vega semtin arazi ozelliginden vega bir aga~dan gelenadlar: Sanyer (dogrusu i Sanyar P) ", belki Fmdikh, Ihlamur,

81 Bu ad h. 1094-1686 'da olen Hiinkar ~eyhi, Vani (yani Van'h) olarak meshurHosab'Ir Mehmed Efendi: den menseini almaktadir, Bu ahsm dl goriinii~ii ve zihniyetihakkmda bir not:' olarak bk. John Covel'in hatrrasi, ~u kitapta: Early Voyages anatravels in the Levant, London' 1893, 268269.

82 istanbul;uri 1453 'de muhasarasr sirasmda deniz kuvv etlerinin .basmda bulunanBaltaoglu Siileyman Bey'den gelen bu ad, ~ehrin kusatrlmasr srrasmda gemilerin bukoyda toplanmast i1e i1gili goriilmektedir.

83 Abdiilhamid II devrinde Serkurenfi olan ve ~ehzadeHji'indenberi Abdiilhamid'inyamnda bulundugu ic;in kolayhkla zengin olduji'u soylenen, Hakkakzfide (MatbaaCl) Os-man Bey (olm. 1890) in konaji'l burada oldugundanaemt onu adi He tamnmrstrr, C;em-berlitas'm karsismda 'bulunan ve yakm zaman oncesine kadar sinema olarak kullamlanMatbaa-i Osmaniue yi de 0 yaphrmlt1. 1963 'de burasr ylktlTl1ml~ ve yerine Dariill-~afaka tarafmdan biiyiik bir is-bam yapbrIlmlbr. '.

84 LaleH camiinin yamnda olan. LIHeli Eiaba tiirbesj,"i957'de liizurnsuz olarak(yeri ~imdi bos arsadrr}, Ylkdml, vebir adim vermekten . ba~kabir de~eri olrmyan buyahr ic;in, Laleli semtinin uzag-mda Ibn-i Kemal camiihaziresinde yepyeni bir rnezaryapllmltJr. "

85 Ayvansaray adrm burada Ylkmhsl goriilen bir saray ile ilgili goreD eski hi-potez artrk deg-eriDi kaybetmistir, bk. R. J a Din, Constantinople byzantine, 127; kr. A.M. S c h n e ide r , Mauern und Tore, 67-68. Bu adi Eyub-i Ensfir i'ye bag-llyaD eski bir.gorii de vardrr ki, bu sonralarr tekrar ortaya C;lkmlhr, krs, P. Wit t e k , Ayvansa-rap 1m sanoiuaire prive de son heros, Annuairede J l inst. de Phil. et d' histoire Orien-tales 'et Slaves, XI (Melanges H. Gregoire; Ul), 1951; 505526; M u r ray, Handbookfor travellers in Turkey in Asia including Constantinople, London 1878 (4. bask I)~9 " da buraya Hayvansaray kaptsr veya Ansari kaprsr denildigini yazar. Bu izahlardanbirincial, yani Hayvansarayrda ilg] c;ekicidir." Yukandaki Tekfursarayr denilen Bizans"sataYI harabesinin avlusunda bir suru fil; ziirafa I;!ibi hayvanlarm barmdirrldrg; bilin-dig-ine. gore [bk, B. La u fer, The giraffe in history and art (Field Museum of Na-tural history Dpt, of Anthropology, 27), Chicago 1928, 67,' A. M. S e h Dei d e r ,-Die Blachernen, Oriens, IV, 1951, s, 101), Halic sur larma aitbir kapmm Hayvansarayrkapisr olarak da adlandrrrlrms olmast muhtemel goriilmektedir.

'B6. J. v, Ham m er , Constantinopolis und der Bosporus, II, 2578' de Sariyar 1lek.lini ileri siirmelrte, $irket-i Hayriye Salnnmesi ise, bu adi bir San Baba ' ya bagla-maktadir, Biz, Evliya


15/18

lstanbul'un mahalle ve semt adlan 213Karaagac, Yayla, Goztepe,


16/18

214 Semaoi EyiceTilnel,


17/18

istanbul'un rnahalle ve sernt adlart 2 15v.


18/18

216 Semavi Epice

IX. 6z eI0I r a k u y d u r uI n a d I r :Yeniceriligin kaldmlmasi ile yok edilen Eski Odalar ve YeniiOdalar denilen Yeniceri kislalanmn yerine Ahmed Fevzi Pasa'nm adi verilen Ahmediye (Sehzadebasr'nda) ve Fevziye (Yen i-bahce 'de) mahalleleri kurulmustur. lhsaniye, Tesvikiye, zamam-riuzda Etiler, Atakoy, ldealtepe, Altmtepe, Giiltepe, boyle ozelJolarak yaratrlrms adlardir.

lstanbul'un tarihi topografyasi ve eski eserleri ile ugrasirken kar-llatJglmlz ve biiyiik bir kisrm giiniimiizde kullarnlmaga devam eden.bu semt ve mahalle adlanrnn, bu pek sathi ve muhakkak ki tamam.ve degimez olmayan gruplandirma tesebbiisiinden cok daha geni veetrafh bir cahsmaya liizum gosterdigini itiraf etmemiz yerinde olur 10B~Ancak u var ki boyle bir konu, yalmz basina bir dilcinin yapabile-ceginden de fazla bir takim ihtisaslar istemektedir. Edebl yazilar .tarihler, vekayinameler, seyahat hatiralarr, kitabe ve mezartaslan .efsaneler itina ile derlenmelidir. Yukanda srraladigrrmz bir tasnif de-nemesi, Istanbul adlan iizerinde cahsacaklann arastrrma program-lanm ne derece genis tutmalan gerektigini acikca gostermektedir. Dii-gertaraftan u da var ki, lstanbul'un mahalle ve semt adlarmm Gogu-nun mensei kesin olarak aydmlanmadlktan. baska 109, bircok ad dasimdlki halde nereden geldikleri bilinmeksizin kullamlmaktadir 110.Kanaatimize gore istanbul 'un yer adlan hakkmda yapilacak etrafhbir cahsma, renkli ve ilgi cekici muhtevasi He herhalde biiyiik birbO/ilugu dolduracaktir.

istanbul, 5 Kaslin 1963.

lO S Bazr adlan imdiki halde hiebir esasa baglamak kabil olmamaktadsr: .. Nitekim:

semavi eyice_İstanbulun mahalle ve semt adları hakkında bir deneme

Documents