:

Seminarski rad:POSLOVNO PRAVO

HARTIJE OD VRIJEDNOSTI

U V O D

Hartije od vrijednosti imaju izuzetno veliki značaj u svakoj tržišnoj privredi. Može se

s punim pravom reći da se privreda ne bi mogla razviti do sadašnjeg stepena da nije bilo

raznovrsnih hartija od vrijednosti, i da je savremena tržišna ekonomija nezamisliva bez njih.

Instrumenti finansijskih tržišta dosta često se poistovećuju sa hartijama od vrijednosti, što

je dvostruko netačno.

- Prvo, neke hartije od vrijednosti nemaju karakter instrumenata finansijskih tržišta, tj.

instrumenata kojima se transferiše štednja, već predstavljaju ili instrument plaćanja ili

uopšte nisu novčane, već robne hartije od vrijednosti.

- Drugo, ima veliki broj instrumenata finansijskih tržišta koji ne spadaju u korpus hartija

od vrijednosti.

Da bi što bolje razjasnili ovu podjelu, u radu sam izložio pojam i vrste hartija od

vrijednosti, njihove opšte (zajedničke) karakteristike, njihove diferencirane karakteristike,

zatim njihove opšte funkcije i značaj, da bi se tek nakon svega toga moglo sasvim razjasniti

koje su hartije od vrijednosti, izvršiti njhova podjela i na kraju po nešto reći o svakoj od njih.

1. POJAM HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

Postoje različite definicije hartija o vrijednosti među kojima se najviše koriste sledeće: ''Hartija od vrijednosti je pismena isprava kojom se njen izdavalac obavezuje da ispuni obavezu upisanu na toj ispravi njenom zakonitom imaocu“ „Hartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obećava isplata novca, kamate, zarade ili dividende“.

U savremenom privrednom životu pojam hartija od vrijednosti ima različito značenje. Zakon o hartijama od vrijednosti definiše: Hartija od vrijednosti je pismena isprava emitovana u materijalizovanom ili nematerijalizovanom obliku, koja vlasnicima daje prava u odnosu na emitente u skladu sa zakonom i pod uslovima emisije.

Iz gornje definicije proizilazi da su hartije od vrijednosti isprave koje moraju da ispunjavaju određene uslove i to:

Da su to pismene isprave Da je u tim ispravama označeno izvesno građansko (imovinsko ili lično) pravo Da je postojanje (i mogućnost ostvarenja) tog prava veoma jasno povezano sa

postojanjem same isprave (hartije od vrijednosti).

Gledano na drugi način, da bi se stekla svojstva hartije od vrijednosti, u pismenoj ispravi mora da se inkorporira pravo po osnovu dužničko-povjerilačkih odnosa. To pravo se ne može ostvariti ni preneti na drugog bez same isprave. Pored inkorporacije prava, ova pismena isprava treba da poseduje sposobnost za promet (negocijabilnost). Tek po ispunjenju ova dva osnovna uslova (inkorporacija prava i negocijabilnost) pismena isprava stiče svojstva hartije od vrijednosti.

Kod svake hartije od vrijednosti bitna su tri lica:

1. izdavalac ili emitent, odnosno lice koje je hartiju izdalo2. poverilac ili korisnik, i on je kao vlasnik hartije legitimisan da koristi pravo

koje iz hartije proizilazi3. dužnik ili obveznik, dužan je o roku i na utvrđen način da izvrši obavezu, ili

činidbu, koja iz hartije od vrijednosti proizilazi

2. OPŠTE (ZAJEDNIČKE) KARAKTERISTIKE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

Zajedničke karakteristike svih hartija od vrijednosti su sledeće:1. formalnost pravnog posla: hartija od vrijednosti uvijek mora biti u obliku

pismene isprave2. inkorporiranost pravnog posla: u hartiji od vrijednosti uvijek je inkorporirano

neko imovinsko stvarno pravo, s tim što pored imovinskog može biti inkorporirano i neko drugo pravo

3. vezanost inkorporiranog prava za postojanje same hartije kao pismene isprave, bez koje se ovo pravo ne može ostvariti ni prenositi na druge

4. prenosivost, negocijabilnost, tj. sposobnost hartije od vrijednosti da bude predmet pravnog prometa, takođe je opšta karakteristika hartija od vrijednosti.

Treba ukazati da je pojam negocijabilnost jezički i istorijski širi od pukog čina prenosivosti. U istorijskom razvoju negocijacija je imala potpunije značenje: pregovaranje, pogađanje, trgovanje, čiji je samo završni čin bio prenos hartije od vrijednosti. Danas je u pravnoj terminologiji preovladala identifikacija negocijacije sa prenosom. Ipak to ne znači da prenosu ne predhodi trgovanje

3. PODJELA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI PO NJIHOVIM SPECIFIČNIM KARAKTERISTIKAMA

Sa stanovišta ekonomske nauke i prakse najvažnije specifične karakteristike mogu se specificirati na sledeći način:

1. u zavisnosti od načina na koji se prenose, tj. od načina ostvarivanja prometa imovinskog prava, hartije od vrijednosti se klasifikuju na:

hartije koje glase na donosioca, ovo govori da se pretpostavlja da onaj ko poseduje hartiju ima pravo da raspolaže i njome i pravom koje ona inkorporira

hartije po naredbi koje glase na ime, ali uz dodatak ''po naredbi'' ispred imena, odnosno ''ili po njegovoj naredb'' iza imena, što znači da je to lice ovlašteno da naredi da se obaveza ima ispuniti nekom drugom licu, ovaj opet po naredbi da se to učini nekom trećem licu itd.

hartija na ime, one se prenose prema opštim pravnim propisima, raznim ugovorima i taj prenos se mora dokazivati

2. u zavisnosti od prinosa, hartije od vrijednosti dijele se na: hartije od vrijednosti bez prinosa hartije od vrijednosti sa fiksnim prinosom hartije od vrijednosti sa promenljivim prinosom

3. prema roku dospeća, hartije od vrijednosti klasifikuju se na:a) oročene: po viđenju kratkorične dugoročne sa neodređenim rokom dospeća

4. sa stanovišta funkcionisanja tržišta, razlikuju se: a) hartije od vrijednosti koje nisu instrument finansijskih tržišta

robne hartije od vrijednosti novčane hartije od vrijednosti koje služe samo kao instrument plaćanjab) hartije od vrijednosti čijom se trgovinom vrši transfer štednje: hartije od vrijednosti koje su predmet trgovanja, ali ne berzanskog hartije od vrijednosti koje su predmet trgovanja, ali ne berzanskogc) finansijski derivati koji su stekli status hartija od vrijednosti i koji su predmet

berzanskog trgovanja, a izvedeni su iz pismenih isprava koje nemaju karakter hartija od vrijednosti.

4. PODELA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

Prema vrsti inkorporisanog prava, hartije od vrijednosti se dijele na: obligaciono pravne – upisano pravo imaoca da zahteva od dužnika isplatu

određene svote novca (npr. mjenica, ček, obveznica, lutrijski lozovi, blagajnički lozovi, blagajnički zapis, komercijalni zapis, certifikat)

stvarnopravne-robne – upisano neko stvarno pravo imaoca hartije, najčešće pravo svojine ili pravo zaloge (npr. skladišnica, teretnica ili konsoman, prenosivi tovarni list)

hartije sa pravom učešća – pismene isprave o vlasništu na udjelu u osnovnoj glavnici trgovačkog društva (preduzeća) na osnovu koga vlasnik akcije ima pravo da učestvuje u dobiti i upravljanju društvom

Sa stanovišta sposobnosti prenosa, hartije od vrijednosti mogu biti: hartije od vrijednosti na ime – predstavljaju isprave u kojima je, prilikom

njihovog izdavanja, tačno naznačeno ime lica ili naziv firme poverioca, odnosno vlasnika. Pravo iz hartije od vrijednosti na ime prenosi se cesijom. Prenos se tehnički vrši ubeležavanjem na samoj hartiji firme, odnosno imena novog imaoca i potpisivanjem prenosioca. Kod cesije hartija od vrijednosti na ime, dužnik ne može doći u nepovoljniji položaj zbog njihovog prenosa na novog poverioca. On može u toku prenosa staviti svoje primedbe starom poveriocu ili staviti te primedbe novom imaocu.

hartije od vrijednosti po naredbi – su isprave kao i hartije na ime, osim što je kod njihovog izdavanja ugrađena dodatna klauzula ''ili po naredbi''. Na ovaj način izdavalac hartije se obavezuje da će svoju obavezu plaćanja izvršiti licu naznačenom u hartiji ili bilo kom drugom licu na koga svoja prava iz hartije ono prenese. Pravo iz hartije od vrijednosti po naredbi se prenosi indosamentom. Indosament je pismen izjava (naredba) na poleđini hartije od vrijednosti ili na posebnom dodatku- alonžu, kojom imalac hartije- indosant prenosi svoja prava iz hartije na drugo lice-indosatara. Klauzula ''po naredbi‚'' omogućuje indosataru da putem indosamenta postane indosant, tj. da izvrši prenos prava na drugog poverioca.

hartije od vrijednosti na donosioca – su pismene isprave koje, sadrže u sebi označenje da se radi o hartiji na donosioca. Neke hartije se smatraju na donosioca i po samom zakonu (na pr. ček u kome nije naznačeno ime lica kome će se taj ček uplatiti). Loša im je strana što su u prometu nesigurne. Hartije od vrijednosti na donosioca emituju se u ogromnim količinama različitih apoena (obveznice, akcije . . .) pa je njihovo evidentiranje po nekim serijskim i sličnim brojevima ekonomski neisplativo a tehnički veoma komplikovano. Može se reći da ne postoji mogućnost njihove sudske amortizacije.

HARTIJE OD VRIJEDNOSTI

Red.broj

Naziv hartije od vrijednosti

Pripadnost prema načinu prenosa

Pripadnost prema prinosu

Pripadnost prema roku dospjeća

1. konsoman ...na ime(...po naredbi)

...bez prinosa ...po viđenju

2. Prenosivi tovarni list

...na ime(...po naredbi)

...bez prinosa ...po viđenju

3. skladišnica ...na ime(...po naredbi)

...bez prinosa ...oročena-kratkoročna

4. mjenica ...po naredbi ...sa fiksnim prinosom

...mjenica po viđenju

...mjenica na određeno vreme

po viđenju...mjenica na

određeno vreme po izdavanju...mjenica na određeni dan

5. ček ..na ime...na donosioca

..bez prinosa ...po viđenju

6. akcija ..na ime...na donosioca

...sa promenljivim prinosom (obična)

...sa fiksnim prinosom

(prioritetna)

...sa neodređenim

rokom dospeća

7. Obveznica (obligacija)

..na ime...na donosioca

...sa fiksnom i varijabilnom

kamatom

...kratkoročna

8. Blagajnički zapis ..na ime...na donosioca

...sa fiksnom i varijabilnom

kamatom

...kratkoročni

9. Komercijalni zapis

..na ime...na donosioca

...sa fiksnom i varijabilnom

kamatom

...kratkoročni

10. Državni zapis ..na ime...na donosioca

...sa fiksnom i varijabilnom

kamatom

...kratkoročni

11. Certifikat o depozitu

..na ime...na donosioca

...sa fiksnom i varijabilnom

kamatom

...kratkoročni

12. Finansijski derivat

...na ime ...bez prinosa ...kratkoročni

5. OSNOVNE KARAKTERISTIKE POJEDINIH VRSTA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

1.Konsoman (teretnica) je isprava kojom brodar potvrđuje prijem robe na brod radi prevoza pomorskim putem ili unutrašnjim vodenim putem i kojom preuzima obavezu da tu robu po izvršenom prevozu preda legitimnom imaocu te isprave. Konsoman ne putuje zajedno sa robom, već se odvojeno šalje primaocu robe. Robni promet je olakšan u slučaju kad konsoman glasi na donosioca, jer ne samo što se prodaje roba čiji je brodski transport u toku već je i prenos konsomana veoma jednostavan: predaje se iz ruke u ruku bez ikakvih formalnosti.

2.Tovarni list je isprava koja prati robu u drumskom, železničkom i avionskom saobraćaju. Ako se pošiljalac i prevozilac sporazumeju da prevozilac izda tovarni list po naredbi ili na donosioca, onda je reč o prenosivom tovarnom listu koji upravo zbog toga ima karakter hartije od vrijednosti. Prenosivi tovarni list po naredbi prenosi se indosamentom primaoca, a ako njegovo ime nije naznačeno, onda je reč o tovarnom listu po sopstvenoj naredbi koji se prenosi indosamentom pošiljaoca. Prenosivi tovarni list na donosioca prenosi se prostom predajom iz ruke u ruku.

3.Skladišnica je isprava koju ovlašćeno skladište izdaje deponentu robe kao dokaz da je primio navedenu robu na čuvanje i rukovanje i kojom se obavezuje da po proteku roka čuvanja izda robu legitimnom imaocu ove hartije od vrijednosti. Skladišnica ulazi u red hartija od vrijednosti jer, pored ostalih karakteristika koje imaju hartije od vrijednosti, u sebi sadrži pravo svojine i zaloge koje je prenosivo na drugo lice. Skladišnica olakšava kreditne poslove, s obzirom da može biti založena za dobijanje lombardnog kredita. Skladišnica ima pozitivnu ulogu i u poslovima platnog prometa jer može da služi kao isprava kojom korisnik otvorenog akreditiva dokazuje da je robu uskladištio u odgovarajućem skladištu i na taj način ispunio uslov za naplatu iz tog akreditiva.

4.MjenicaMjenica je obligaciono pravna hartija od vrijednosti čiji je sadržaj novčano potraživanje. Mjenica je najvažniji trgovački efekat. Ona je zamišljena kao jednostrana deklaracija o preuzimanju obaveza. Za postanak mjenice neophodno je izdavanje jednostrane izjave koja sadrži naredbu ili obećanje na plaćanje određene sume novca.

Opštepoznati značaj mjenice u korpusu hartija od vrijednosti proističe iz više razloga: Mjenica je najstarija hartija od vrijednosti - datiraju još iz antičkog doba, a u

savremenoj istoriji njen razvoj počinje u XII veku. Mjenica je stogo formalna hartija od vrijednosti i pravo inkorporisano u njoj je

apstraktno. Mjenica je postala najpoznatija hartija od vrijednosti, zbog raznovrsnih funkcija

koje je imala: najpre funkciju menjačkog, zatim kreditnog, obezbeđujućeg, platežnog instrumenta.

Mjenica je hartija od vrijednosti čiji su oblik, sadržaj, prenos i način ostvarivanja regulisani zakonom, koja predstavlja bezuslovni pismeni nalog izdavaocu mjenice upućen drugom licu da u određeno vreme i na određenom mjestu isplati određeni iznos novca licu naznačenom u menici ili drugom licu po njegovoj naredbi.

Prve mjenice predstavljale su obećanje plaćanja izdavaoca poveriocu što odgovara današnjim vlastima mjenicama i služile su kao instrument platnog prometa.

Pojavom kredita, mjenica preuzima funkciju obezbeđenja urednog vraćanja kredita, čime se udaljava iz sfere platnog prometa. Svi poslovi sa mjenicom, bez obzira na njenu funkciju, zasnivaju se na pravnim načelima koji je odvajaju od ostalih trgovačkih i građanskih poslova.

Osobine mjenice: Mjenice imaju sledeće osobine:

formalizam – da bi bila važeća, mjenica mora da sadrži sve elemente propisane zakonom.

apstraktivnost – iz hartije se ne vidi razlog preuzimanja trasantove ili trasatove obaveze

strogost – važi samo ono što je u menici napisano i kako je napisano. Prava iz mjenice ostvaruju se prema zakonom propisanim uslovima.

Mjenice se mogu razlikovati prema različitim kriterijumima. Najvažnije razlikovanje je ono koje kao kriterijum uzima broj lica koji se javlja u menici. Prema tom kriterijumu razlikuju se:*transirana mjenica – kod ove mjenice izdavalac mjenice-trasant daje bezuslovni nalog drugom licu-trasatu da isplati iznos upisan u menicu trćem licu-remitentu ili licu po njegovoj naredbi u određenom roku. Može se umnožavati. Tu postoje tri lica-trasant, trasat i remitent. Ova mjenica je isprava koja sadrži: označenje da je mjenica, napisano u samom slogu isprave, na jeziku na kome je sastavljena; bezuslovni uput da se plati određena svota novca; ime onoga kojiv treba da plati; označenje dospelosti; mesto gde plaćanje treba da se izvrši; ime onog kome se, ili po čijoj se naredbi mora platiti; označenje dana i mesta izdanja mjenice; potpis onoga koji je izdao menicu.*sopstvena mjenica – predstavlja pismeno kojim se njen izdavalac obavezuje da će u vreme dospelosti platiti remitentu određenu sumu novca. Ona se ne može umnožavati. Kod ove mjenice trasant i trasat predstavljaju isto lice. Ona predstavlja neopozivu izjavu izdavaoca da će meničnu sumu isplatiti. Kod ove mjenice ne postoji akceptiranje mjenice, ali ni neke druge mjenične radnje.

S obzirom da je mjenica hartija od vrijednosti, jasno je da postoji mogućnost njenog prenosa. Mjenično pravo se prenosi indosamentom.

5.ČekPod čekom se podrazumeva hartija od vrijednosti kojom se njen izdavalac nalogom

obraća drugom licu koji je bankarska organizacija, da o dospelosti isplati čekovni iznos na teret njegovog pokrića, zakonitom imaocu čeka. Čekovi su najznačajniji instrumenti platnog prometa.

Trasat kod čeka su banka ili finansijska organizacija koje obavljaju poslove platnog prometa.

Bitni elementi čeka su: označenje da je ček, napisano u samoj ispravi bezuslovan nalog da se isplat određena svota novca i sredstava trasantovog

pokrića naziv trasata (banke) datum i mesto izdavanja potpis izdavaoca čeka (trasanta).

Podjela čekova vrši se najčešće po dva osnovna kriterijuma: prvi kriterijum polazi diferenciranja imaoca prava iz čeka, a drugi respektuje namenu čeka.

Prema načinu određivanja imaoca prava iz čeka, treba razlikovati sledeće: čekovi na ime čekovi po naredbi čekovi na donosioca alternativni čekovi

Sa stanovišta namjene čeka, može se identifikovati više njegovih vrsta:1. isplatni čekovi – su čekovi kod kojih trasat isplaćuje čekovnu svotu u gotovom

novcu. Isplatni čekovi su česti kod tekućih računa građana, ali isto tako i u poslovanju pravnih lica ako se radi o isplati zarada ili o drugim isplatama za koje je zakonom dopušteno da se vrše u gotovom novcu.

2. obračunski ili virmanski čekovi – su oni kod kojih se isplata čekovnog iznosa ne vrši u gotovom novcu, nego prenosom obračunskim putem sa tekućeg računa transanta na osnovu naloga koji je on uputio trasatu, a u korist tekućeg ili žiro računa nekog drugog lica. Na obračunskim čekovima na licu čeka mora biti izričita klauzula kojom se ukazuje na obračunsko svojstvo ovakvog čeka, kao na primer, ''jedino za obračun'', ''putem prenosa'', ''obračunski ček'' itd.

3. barirani ili precrtani čekovi – su takvi čekovi na čijem licu se nalaze dve paralelne linije koje su dijagonalne. Njihova osnovna specifičnost je da se ne realizuju isplatom remitentu, nego odgovarajućoj banci koja je naznačena između tih dijagonalnih crta, a koja tada istupa kao punomoćnik remitenta. Barirani črkovi su česti u poslovnoj praksi kod nas, na primer kod potrošačkih kredita, da bi se na taj način ostvarila odgovarajuća kontrola od strane banke.

4. dokumentarni čekovi – su oni koji se mogu prezentovati trasatu za naplatu samo uz određenu robnu dokumentaciju kojima se dokazuje trasatu da je korisnik čeka predhodno izvršio obavezu iz osnovnog posla.

5. akreditivni čekovi - su oni koje mogu emitovati određene banke u korist klijenta.

6. putnički čekovi – su oni kod kojih se banka javlja u ulozi trasata, a štampa ih samo banka u vidu posebnih knjižica sa unapred odštampanim čekovnim iznosom na okrugle svote. Danas ovi čekovi postaju sve univerzalnije sredstvo plaćanja.

7. cirkularni čekovi – su oni kod kojih banka izdaje ček svom klijentu koji kod nje ima pokriće na računu te se na taj način javlja u ulozi trasanta. Time se omogućuje da klijenti banke, kao čekovni poverioci, naplaćuju čekovne svote kod korespondenata banke izdavaoca koji se regresiraju kod banke izdavaoca.

8. vizirani čekovi – su takvi čekovi kod kojih banka-trasat može na ček trasanta da stavi klauzulu ''viđen'', koja označava samo to da se banka uverila da ček ima pokriće za isplatu, ali se ne obavezuje da to pokriće blokira do isteka roka za prezentaciju čeka.

9. certificirani čekovi – su oni na kojima banka odgovarajućom klauzulom potvrđuje da ček koji je izdao trasant ima pokriće i obavezuje se da ovo pokriće blokira do isteka roka prezentacije čeka na isplatu.

10. poštanski čekovi – su rezultat otvaranja tekućih računa u poštama po ugledu na bankarske tekuće račune, što je omogućilo da se i poste jave i čekovnopravnom poslovanju.

6.Akcija

Akcija je hartija od vrijednosti koja glasi na dio osnovnog kapitala akcionarkog društva. S obzirom da akcija ulazi u red hartija od vrijednosti, to znači da je u nju, inkorporirano određeno imovinsko pravo i da ono ima određenu vrednost.

Akcije predstavljaju vlasničke korporativne hartije od vrijednosti čijom kupovinom se stiče vlasništvo nad delom kapitala akcionarskog društva. Vlasništvo nad njima se stiče ispunjenjem obaveza u novcu ili pak stvarima ili pravima koe se mogu novčano izraziti.

Akcije su hartije od vrijednosti, jer ispunjavaju oba uslova:1. one su pismene isprave u kojima je sadržano imovinsko pravo – pravo na

učešće u dobiti, koje se izražava kroz dividende 2. prenosivost – mogu glasiti na ime, po naredbi i na donosioca, a u našem pravu

samo na ime ili na donosioca.Forma akcije propisana je zakonom. Akcije se sastoje iz dva dijela:

1. plašta akcije2. kuponskog tabaka koji sadrzi kupone za naplatu dividendi.

Plašt akcije sadrži: oznaku da je to neka hartija od vrijednosti, i ta oznaka treba da ukaže koja je

vrsta akcije u pitanju naziv i sedište emitenta naziv i sedište onoga ko je kupio akciju-kupac, drugim rečima da vidimo na

koga ta akcija glasi iznos na koji glasi akcija, taj iznos se izražava nominalno broj akcija i ukupan obim emisije akcija prava iz akcije datum i mesto izdavanja oznaka serije i kontrolni broj akcije redosled te emisije faksimil potpis ovlašćenog lica pečat emitenta.

Kuponski tabak sadrži: redni broj kupona za naplatu dividende broj akcije po kojoj se dividenda isplaćuje naziv akcionarskog društva-emitenta godina u kojoj se dividenda isplaćuje faksimil potpis ovlašćenog lica pečat emitenta.

Kada se akcije emituju utvrđuje se njihova početna, nominalna cijena. Ona se koristi za knjigovodstveno evidentiranje primljenih sredstava i emitovanih akcionarskih prava. Svaka kasnija promena cijene akcija na sekundarnom tržištu nema nikakvog uticaja na bilanse pozicije akcionarskog društva, već od toga korist (ili štetu) imaju kupci akcija (akcionari). Na tržišnu cijenu akcije nema uticaj njena nominalna, knjigovodstvena vrednost, nego uspješnost rada akcionarskog društva. Ukoliko društvo bolje radi, ima dobru perspektivu i isplaćuje visoke dividende, tada će i tražnja za njegovim akcijama biti veća. Ako je tražnja viša od ponude i cijena će rasti.

Akcije imaju tri glavne vrijednosti:1. nominalna vrednost – naznačena je na plaštu akcije. Po ovoj vrijednosti akcije

se emituju. 2. knjigovodstvena vrijednost – je ono po čemu knjižimo akcije i to knjiženje se

odnosi na preferencijalne akcije. Ova vrijednost uglavnom odgovara nominalnoj vrijednosti.

3. tržišna vrednost – ona se utvrđuje na tržištu kapitala. Tržišna vrijednost je uvijek veća od nominalne, jer akcije se ne prodaju po manjoj vrijednosti od nominalne. Ova vrijednost se stalno menja.

7.ObvezniceObveznica je zajmovna (dužnička) hartija od vrijednosti kojom se emitent obavezuje

da će imaocu obveznice u roku njene dospjelosti isplatiti primljeni iznos nominalne vrijednosti i ugovorenu kamatu.

Obveznica je obligacija koja se izdaje u seriji. Njih mogu izdavati preduzeća, banke, savezna država i republika članica, autonomna pokrajina, opština, grad i drugo pravno lice. Ona se može izdavati i sa rokom dospeća do jedne godine, ali je njena funkcija dugoročne hartije od vrijednosti značajnija.

Imalac obveznice ima pravo na određenu kamatu, ali i pravo na povraćaj, odnosno isplatu nominalne vrijednosti obveznice u roku njene dospelosti.

Obveznica ima dva dela: 1. plašt2. kamatni kupon

Plašt sadrži: oznaku da je u pitanju hartija od vrijednosti i koja je to vrsta obveznice naziv i sedište emitenta naziv i sedište kupca obveznice, ako nije naznačeno ime kupca onda mora da

stoji na donosioca iznos nominalne vrijednosti obveznice kamatna stopa datum i mesto plaćanja i glavnice i kamate datum i mesto izdavanja obveznice ime garanta serijski broj obveznice i kontolni broj faksimil potpisa ovlašćenog lica pečat emitenta

Kamatni kupon sadrži: serijski broj redni broj visina kamatne stope datum dospeća mesto, datum i način plaćanja kamate faksimil plaćanja ovlašćenog lica pečat emitenta

Obveznice imaju tri vrijednosti:1. nominalna vrednost – jeste ona vrednost koja je označena na samoj obveznici

i koja će se isplatiti o njenom roku dospeća,2. knigovodstvena vrednost – jednaka je njenoj nominalnoj vrijednosti i po njoj

se obveznice evidentiraju u knjigovodstvu preduzeća emitenate3. tržišna vrednost – zavisi od kamatne stope koju ta obveznica donosi kupcu,

ostalih investicionih mogućnosti i kupčevog uverenja da će emitent biti u mogućnosti da isplaćuje obaveze koje preuzima emitovanjem obveznica.

Kratak pregled poređenja akcija i obveznica

AKCIJE OBVEZNICE Posrednici akcija su vlasnici Vlasnici obveznica su kreditori

Postoji pravo glasa Ne postoji pravo glasaNema datum dospelosti Postoji datum dospelosti

Akcionari imaju rezidualna prava u odnosu na profite i sredstva u slučaju

bankrotstva

Držaoci obveznica imaju i prioritetna prava odnosu na profite i sredstva u

slučaju bankrotstva Isplata dividendi ne predstavlja fiksne

rashode Isplate po osnivu kamate predstavljaju

fiksne troškove Nema poreske odbitne stavke za isplatu

dividendiU poreskoj prijavi odbitna stavka su

isplatne kamate Stopa prinosa koju zahtevaju akcionari je tipično viša od one koju zahtevaju

vlasnici obveznica

Stopa prinossa koju zahtevaju vlasnici obveznica je niža koju očekuju redovni

akcionari

8.Blagajnički zapisi

Blagajnički zapisi nose sva obilježja hartija od vrijednosti, jer je u njima inkorporirano pravo potraživanja imaoca od njihovog izdavaoca po osnovu uplaćenihsredstava i ugovorene pripadajuće kamate. Ova hartija od vrijednosti se može prenositi u cilju izmirenja dužničko-poverilačkih odnosa između korisnika društvenih sredstava, njenom prodajom, ako glasi na donosioca, a indosamentom, ako glasi na ime.

Da bi imala svojstvo blagajničkog zapisa, pimena isprava mora sadržati Zakonom određene bitne elemente i to:

označenje da je blagajnički zapis firmu, odnosno naziv i seište izdavaoca blagajničkog zapisa, odnosno

označenje da blagajnički zapis glasi na donosioca novčani iznis na koji blagajnički zapis glasi visinu kamatne stope, rok otplaćivanja glavnice i kamate mesto i datum izdavanja serijski broj blagajničkog zapisa faksimil potpisa ovlašćenog lica izdavaoca blagajničkog zapisa

Blagajnički zapis spada u kratkoročne hartije od vrijednosti i izdaje se na rok koji ne može biti duži od godinu dana.

Poslovne banke kupljene blagajničke zapise mogu koristiti za međusobno izmirivanje obaveza i kao osnovu za korišćenje kredita za likvidnost kod Narodne banke pod posebnim uslovima. Do sada nije registrovana upotreba blagajničkih zapisa među bankama za izmirenje obaveza.

9.Komercijalni zapisKomercijalni zapisi su hartije od vrijednosti kojima se izdavalac obavezuje da će

imaocu u roku dospelosti platiti nominalnu vrednost koja je na njima naznačena. Cilj izdavanja ovih zapisa je prikupljanje novčanih sredstava, a njihova sadržina je

određena zakonom. Ovi zapisi se izdaju u seriji.

10.Državni zapisiDržavni zapis je kratkoročna hartija od vrijednosti koju mogu da izdaju savezna

država i republičke članice radi prikupljanja sredstava za popunjavanje budžeta i to kada postoji vremenska neusklađenost između prihoda i rashoda u budžetu. Obaveze po državnim zapisima dospevaju za naplatu najkasnije do kraja budžetske godine u kojoj su emitovane. Sadržina ovih zapisa regulisana je na isti način kao i sadržina blagajničkih i komercijalnih zapisa. Ovi zapisi se izdaju serijski.

11.Certifikat o depozituCertifikat je obligacionopravna hartija od vrijednosti koja predstavlja potvrdu o

deponovanim sredstvima privrednog subjekta kod banke ili druge finansijske organizacije. Njime se izdavalac obavezuje da će imaocu certifikata u ugovorenom roku isplatiti iznos deponovanih sredstava sa pripadajućom kamatom.

Emitenti mogu biti banke i druge finansijske organizacije, a zakon daje mogućnost svim pravnim i fizičkim licima da ih mogu kupovati.

Certifikat o depozitu, prema roku dospelosti, može biti: kratkoročan i dugoročan; prema načinu ugovaranja: na fiksni rok (sa klauzulom ili bez klauzule obnavljanja) i na otkazni rok; prema vrsti pripadajuće kamate: s fiksnom i varijabilnom kamatom.

Uslovi ugovoreni prilikom izdavanja certifikata ne mogu se menjati.

12.Finansijski derivati

Finansijski derivati su finansijski terminski ugovori i opcijski ugovori. Već je rečeno da ugovor kao pravni instrument nije hartija od vrijednosti. Na berzama su određene vrste ugovora toliko tipizirane i standardizovane da se često kupuje ili prodaje određeni broj ugovora određene oznake. Zakonom su u tom smislu ovi finansijski derivati proglašeni hartijama od vrijednosti, kada se njima trguje na berzi,

Finansijski terminski ugovor je ugovor o terminskoj prodaji robe, zlata i drugih plemenitih metala, deviza i hartija od vrijednosti kojim se jedna ugovorna strana obavezuje da izvrši predaju, a druga da ugovorenu cenu plati određenog dana.

Finansijski terminski ugovor može biti fjučers ugovor i svop ugovor. Fjučers ugovor je prenosiv ugovor o prodaji standardizovane količine tržišnog

materijala. Fjučers ugovor zaključuju oravna lica preko berzanskih posrednika.Svop ugovor je ugovor o istovremenoj promptnoj i terminskoj prodaji tržišnog

materijala, kao i o zameni jedne bilansne aktive drugom bilansnom aktivom ili jedne bilansne pasive drugom bilansnom pasivom.

Opcijski ugovor je ugovor o terminskoj prodaji tržišnog materijala, kojima jedna ugovorena strana stiče pravo da kupi ili proda predmet opcije svakog radnog dana do isteka ugovorenog roka, a druga se obavezuje da na zahtev prve bezuslovno preda ili preuzme i plati ugovoreni predmet opcije.

Opcijski ugovor zaključuju pravna lica preko berzanskih posrednika. Ovaj ugovor je predmet kupoprodaje od dana zaključivanja do dana dospelosti utvrđenog ugovorom.

Trgovina finansijskim terminskim ugovorima i opcijskim ugovorima može se obavljati samo preko berze.

U sadašnjoj fazi razvoja ovih hartija od vrijednosti zakonsko je opredeljenje da se trgovina derivatima obavlja samo terminskim i opcijskim ugovorima, mada se na brojnim berzama u svetu trguje veoma raznovrsnim finansijskim derivatima.

Literatura:- Wikipedija- Zakon o hartijama od vrijednosti- Internet- Predavanja “Poslovno pravo I” Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment

Banja Luka