SENAULLAH AMRiTSART

AJ:ımediyye (Amritsar 1 937); Batş-ı Ka­dir ber-Kadiydni Telsir -iKebir (Amrit­sar 1941; Mirza Mahmud Ahmed'in tefsi­rinin tenkidi) ; Likhrdm aôr Mirza (Am­ritsar 1942) ve Nd-Kabil Muşartnit Mir­za (Amritsar 1943) gibi kitapları da vardır (Kadiyanllik'le ilgili eserleri için ayrıca

bk. Safiyyürrahman el-A'zam!, s. 224-255;

Sohdravl, Te?kire-i Ebü'l-Ve{a, s. 72-92).

Bölgedeki Müslüman Cemaatlere ve Ki­

şilere Dair Eserleri. 1. Delilü'l-Fur]fan bi­Cevabı Ehli'l-Kur' dn (Amritsar 1906)

Ehl-i Kur'an ekolünün kurucusu Abdullah Çekralevl'nin Burhdnü '1-fur]fan 'ald şa­ldti'l-Kur' dn adlı kitabına cevap olarak yazılmıştır. z. Haksari TaJ:ırik aôr Us ka Bani (Amritsar 1939). inayetullah Meşriki ve Haksar hareketi hakkındadır. 3. Ijild­fet u Risalet (Amritsar 1930) . Şla'nın ha­lifelik ve peygamberlik konusuyla ilgili gö­rüşlerine reddiye niteliğindedir. 4. Hitdb be-Mevdudi (Amritsar 1946; Haydarabad­Dekken 1952) MevdQdl'nin Tercümdnü'l­Kur'an adlı dergide ortaya koyduğu hadis görüşüne reddiyedir. s. Ma']fil.lat-ılfane­

fiyye (Amritsar 1936). Hanefiler'in altı ko­nuda ileri sürdüğü görüşlerin eleştirisine dairdir. 6. Şem'-i TevJ:ıid (Amritsar ı 938;

Sergôda 1957). Bu eser ve bundan sonra­ki üç eser müellifin Birelvller'e karşı eleş­tirilerini içerir. 7. Tek't,ibü '1-müfekkirin (Amritsar 1922) 8. Aşli lfanefiyyet aôr Ta]flid -i Şa{ışi (Amritsar 1926) . 9. İ]fti­da-yı Ehl-i lfadiş (Amritsar ı 931 ). 10. Fü­tUJ:ıô_t-ı Ehl-i lfadiş (Amritsar 1905) Ehl-i had!s ekolü ile Hanefiler arasındaki ihti­laflı konulara dair mahkeme kararlarına dayalı bir çalışmadır. 11. Ten]fid -i Ta]flid (Amritsar I 927) Müellifin DiyQbendi alimi Seyyid Murtaza Hasan Diyübendi ile tak­lit konusunda yaptığı münazarayı içerir. 13. Fı]fh aôr lfanefiyye (Amritsar ı925) .

Ehl-i Hadis Düşüncesine, Fıkha, Kcla­

ma ve Diğer Konulara Dair Eserleri. 1. Fe­tava Şena'iyye (haz. Muhammed Daüd Raz, HI , Lahor ı972). Müellifin kırk dört yıl içerisinde verdiği fetvalardan seçmeleri içerir. Z. Ehl-i lfadiş ka Met>;heb (Amrit­sar 1899, 190ı , ı907 , 1915, 1921, 1926,

1928; La hor 1955, ı 971 ). Amritsarl'nin Ehl-i had!s'le ilgili düşüncesini özlü biçim­de ortaya koyan bir eser olup ekol içinde kabul görmüştür. 3. İctihdd aôr Ta]flid (Amritsar 1918, 1923, 1925; Lahor 1968).

4. İslam aôr Britiş Law (Amritsar ı 90 ı , 1905, 1923; Sergôda 1957). Kitapta İslam hukuku ile ingiliz hukuku karşılaştırılmış ve İslam hukukunun üstünlüğü savunul­muştur. s. Mes'ele-i Hicaz per Na?-ar (Amritsar 1925). Hicaz ve Hicaz'ın yöneti-

506

miyle ilgili genel bilgiler içermektedir. 6. TaJ:ırik-i Vehhdbiyet per Ek Na?-ar (Am­ritsar 1929). 7. Şend'i Pakit Buk (Amrit­sar 1934; Lah or ı 982 ) Müellifin çeşitli din ve mezheplere dair görüşlerini içeren bir cep kitabıdır. 8. Ijaşa 'ilü'n-nebi (Amrit­sar 1899, 1903, 1905, 1910, 19I5, 1919,

1922) . Tirmizi'nin eş-Şema'il adlı eseri­nin çocuklar için yapılmış muhtasar bir çe­virisidir. 9. es-Selamü 'aleyküm (Amrit­sar 1908, 1913, 1915, 1919, 192I, 1923) İs­lam'da ve diğer dinlerdeki selamların ince­lendiği bir risaledir. 10. Hiddyetü'z-zev­ceyn (Amritsar 1930) . Karı-koca ilişkileri,

nikah vb. konulara dairdir. 11. Rüsum-i İsldmiyye (Amritsar I 907) Evlilikle ilgili yanlış adet ve geleneklerin reddi ve sün­nete uymanın önemi hakkındadır. Müelli­fin çeşitli konulara dair diğer kitapları da şun!ardir : f:!adiş-i Nebevi aôr Ta]flid-i Şa{ışi(Amritsar 1909, 1912, ı9!4) ; Ta]flid-i Şa{ış aôr Selefi (Amritsar 1912); İttibd'-ı Sel ef (Amritsar 1909) ; 'İlmü'l-fı]fh (Am­ritsar 19ı 3, ı92ı); Uşulü'l-fı]fh (Arapça, Amritsar ı 937) ; Fı]fh aôr Fa]fih (Amritsar 1925); İslam aôr Ehl-i lfadiş (Amritsar ı9ı6 ; Lahor ı970) ; Amin Raf-i Yedeyn (Amritsar 1921, ı935); FatiJ:ıa Ijalte'l­imam (Amritsar 1921); Sultan İbn Su'ud, 'Ali Beraderan aôr Mü'temer (Amrit­sar 1 926) ; lfaydt-ı Mesnune (Amritsar I 935); et-Ta'rifatü'n-naJ:ıviyye li-ifade­ii talebeti'l-'Arabiyye (Arapça, Amritsar 1352 ); İslami Tari{! (Amritsar 1899, 1900,

1902, 1903, I 904); Kelime-i Tayyibe (Am­ritsar 1 914; bu konulara dair kitapları için bk. Sohdravl, Te?kire-i Ebü 'l-Ve{a, s. 145-170).

BİBLİYOGRAFYA :

Senaullah Amritsari. Tefsir-i Şena'i, Lahor 1414/ 1994, I, 16; VIII, 1 00; a.mlf .. İslam aôr Mesif}_iy­yet, Gucranvala 1982, s. 3 ; Abdülhay ei-Haseni, Nüzhetü'l-l].avatır, VIII , 95-96; Abdülmacid Der­yabadi, Mu'aşırin, Karaçi, ts . (Meclis-i Neş riy­

yat -ı islam ). s . 124-126; Safiyyürrahman ei-A'za­mi, Fitne-i Kadiyaniyyet aôr Mevlana Şena'ul­

lah Amritsarl, Benares 1399/1979, s . 224-255; Abdurrahman Abdülcebbar ei-Ferivai, Cühüdü eh­li'l-f}_adiş fi l].ıdmeti'l-Kur"ani 'l-Kerim, Benares 1980, s. 39-43; Perv'in Rozine, Cem'iyyetü'l-'ule­ma-i Hind: Destavezat-ı Merkezi İclasha-yi 'Am 1919-1945, isiamabad 1980, s . 13-14, 35-39; sa­liha Abdülhaklm Şerefeddin, Kuran-ı Hakim key Urdu Teracim, Karaçi, ts. (Kadim! Kütübhane), s . 400-404; Süleyman Nedvi. Yad-ı Re{tgan, Ka­raçi 1983, s . 369-373; Abdürreşid lrakl Sohdravi, Berr-i Şagir Pak u Hind meyn 'Ulema-i Ehl-i Ha­diş ki Tefsiri Ijidmat, Siyalküt 1988, s. 26-28; a .mlf .. Te;;:kire-i Ebü 'l-Vefa, Gucranvalii 1984, tür.yer.; Halid Şebbir Ahmed, Taril].-i Muf}_asebe-i ~adiyaniyyet, Mültan 1987, s. 270; Ahmed Han, ~uran-ı Kerim key Urda Teracim: Kitabiyat, İs­lamabiid 1987, s . 65-67; Abdülmübin Nedvi, Mev­lana Şena'ullah Amritsari: Mul]. taşar Halat aôr

Tefsiri Ijidmat, Gucranvala 1988, tür.yer.; a.mlf .. "eş-Şeyb Şena"uıW.h eı-Amritsari" , el-Ba'şü 'l­

İslami, XXXIj4 , Leknev 1406, s. 71-82; XXXIj5 ( ı 407), s. 69-79; Abdülmecid Hactim Sohdravi. Siret-i Şena'l, Lahor 1989; M. Daüd Raz. Hayat-ı Şena'i, Delhi , ts .; Cemi! Nakvi. Urda Tefasir: Ki­tabiyat, İsiamabad 1992, s. 40; Fazlurrahman b. Miyan Muhammed. Re'fsü 'l-münfi?ırin şeyl].ü'l­

lslam f}_atreti mevlana Şena'ullah Amritsarf, La­hor 2001 , tür.yer. ; Abdülhamit Birışık. Hind Alt­kıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İstanbul 2001, s . 157-170; M. Riexinger. Sana'u/lah Amritsari (1868-1948) und die Ahl-i-Hadis im Purıjab un­ter britischer Herrscha{t, Würzburg 2004; Taeed­din Ezheri, "Tefsir-i Şena"i aôr Redd-i Meıahib-i

Batıla", FikroNEı?ar, XXXVI/3 -4, İsiamabad 1999, s. 291-309. ı:;;,:ı

IJ!1II!J ABDÜLHAMİT BiRIŞIK

L

SENAULLAH PANiPETİ (~~J.ıi>-W)

(ö . 1225/1810)

Hindistanlı alim ve s ufi. _j

1143 (1730-31) yılında Hindistan'ın Pa­n!pet şehrinde doğdu. Celaleddin Pan!pe­t! Çişt! ( ö . 8 5 2/ ı 448) vasıtasıyla soyun un Hz. Osman'a ulaştığı söylenir. Eğitimine Panİpet'te Kur'an'ı ezberlemek ve Arap­ça öğrenmekle başladı. Ardından Delhi'ye gidip Şah Veliyyullah ed-Dihlevi'den fıkıh ve hadis dersleri aldı. Zahiri ilimlerdeki tahsi­lini tamamladıktan sonra Nakşibend!-Mü­

ceddid! şeyhi Muhammed Abid Sünnaml'­ye intisap etti ve şeyhinin tavsiyesiyle yi­ne bir Müceddid! şeyhi olan Mazhar Can-ı Canan'a mürid oldu. On sekiz yaşına geldi­ğinde hem medrese ilimlerinden hem ta­sawuftan icazet aldı . Pan!pet'e dönerek bir yandan eser telif etmekle, diğer yan­dan talebe ve müridierin yetişmesiyle meş­

gul oldu. 1 Receb 1225 (2 Ağustos 181 O) ta­rihinde Panıpet'te vefat etti. Gulam Ser­ver Lah ür! onun 1216'da ( ı8o ı) öldüğünü kaydeder.

Keskin zekası sebebiyle şeyhi Mazhar ona "alemü'l-hüda", Abdülaziz ed-Dihlevi de "zamanın Beyhakl'si" lakabını vermiş. Pan!pet'e kadı olarak tayin edildiği ya da halkın fıkhl meselelerini çözdüğü için "ka­dı" unvanıyla anılmıştır. Mazhar, "Eğer Al­lah Teala kıyamet günü bana hediye olarak ne getirdiğimi sorarsa Senaullah'ı göste­ririm" diyerek ona verdiği değeri belirt­miştir. Senaullah Pan!petl'nin iki eşinden biri olan Bibi Acibe'nin tasawuf yolunda ilerleyip Mazhar Can-ı Canan'ın halifesi ol­duğu bilinmektedir. Senaullah Panipetl'­nin kendisinden sonra halife bıraktığına dair bilgi bulunmamaktadır. İstanbul'a ge­len ve Üsküdar'daki Selimiye Dergahı'n-

da gömülü olan Kara Seyyah Hacı Ahmed Efendi'nin Mazhar'ın halifelerinden Sena­uilah Hindlden icazetli olduğu nakledilmek­teyse de (Hüseyin Vassaf. II. 161) Mazhar'ın

Senaullah Panipeti ve Senaullah Senbheli adlarında iki halifesi bulunduğu için bu icazetin hangisinden alındığı kesin olarak bilinmemektedir.

Eserleri. Senaullah Panipeti tefsir, fıkıh ve tasawuf başta olmak üzere birçok alan­da eser kaleme almış olup bazıları şun­lardır: 1. et-Tefsirü '1-Ma?:hari. Bu Arap­ça tefsir Hindistan'ın Delhi ve Haydaril­bad şehirlerinde on ci lt halinde yayımlan­dıktan sonra Pakistan'da da neşredilmiş (Ouetta 1412/ 1991). ayrıca Abdüddaim el­Celali tarafından Urduca'ya çevrilerek ya­yımlanmıştır (Delhi 1960-ı968: I-XII, Ka­raçi 1980) z. Md Jd büdde minh. Hanefi mezhebine göre yazılmış Farsça bir ilmi­hal kitabı olan eserin (KanpOr 1873: Del­hi 1956: istanbul 1990) Keşfü'l-{ıace is­miyle Urduca bir tercümesi yapılmıştır (Miret 1323/1905) . 3. lfa]fi]fatü'l-İslam (lful)-ulw'l-İslam). İslamiyet'e göre kişinin görevleri ve üzerindeki haklar konusunu ele alan Farsça bir eserdir (Leknev 1844:

istanbul ı 990). 4. Te~kiretü'l-mevtd ve'l­]fubur. Farsça'dır (Lahor 1288/1 871: istan­bul ı 990). s. Te~kiretü'l-me'ad. Ölüm­den sonraki hayata dair Farsça küçük bir risaledir ( KanpOr 1280/1863). 6. Risdle der İbd]J.at ve ljurmet-i Sürud. MOsikinin dini hükmüne dair Farsça bir risaledir. 7. Cevahirü'I-Kur'an. Kur'an ayetlerinin indeksidir. 8. İrşadü't-talibin. Tasawufi adab ve seyrü süiCık konularını ele alan Farsça bir eserdir (Delhi ı 899) . 9. Risale der Mes'ele-i Sema' ve Vaf:ıdet-i Vücud (Delhi ı891). 10. es-Seytü'l-meslı11. Şia'yı eleştiren Farsça bir kitaptır (Delhi ı 262/

1846 ı 11. Risale-i İJ:ı]fa]f. Abdülhak ed­Dihlevi'nin imam-ı Rabbani'ye yönelttiği eleştirilere cevap mahiyetinde Farsça bir eserdir (Ahmed Münzevl, III , 1479).

Panipetlnin bunların dışında şu eserle­ri de zikredilir: Risale-i Fıl}h der Me~a­hib-i Erba'a, Fetava-yı Ma?:hari, Risa­l e-i Pencruzi der Uşı11-i Fı]fh, Feva'id-i Seb'a, Risale der 'A]fa'id-i lfa]f]fa, Risa­Ie-i Tel{ıiş-i Hevami', Çihilljadiş, Ter­cüme-i Şema'il-i Tirmizi, Risale der Zikr-i Neseb-i Athar ve Ezvac-ı Mübd­reke, Keyfiyyet-i Mura]fabe ve E~kdr, Me'a{ıi~ü'I-a]fva, Vaşıyyetname, el-Lü­bdb, İrşadü 'n-na]fışin ve te'yidü'I-ka­milin, Risale derEnsab-ı Eviad-ı ljaz­ret-i Müceddid-i Elf-i Şani. Senaullah Panipeti'nin mektupları Kelimat-ı Tayyi-

bat adlı mecmua içinde bir bölüm halin­de yayımlanmıştır (bk bibl.).

BİBLİYOGRAFYA :

Ketimat-ı Tayyibat (der. Ebü 'I-Hayr Muham­med Muradabadl). Delhi 1309/1891 , s. 97-158; Naimullah Behraiçi. Beşarat-ı Ma.?hariyye, Bri­tish Museum, Or., nr. 220, vr. 146•-166•; Abdul­lah Dihlevi. Ma~amat-ı Ma.?hariyye, İstanbul 1993, s. 93-97; Gulam Server Lahüri, fjazlnetü'l-aşfiya', KanpOr 13 12/1894, 1, 689-690; Hüseyin Vassaf. Se{fne, ll, 161 ; Gulam Mustafa Han, Leva'ii)-i fjan­~ah-ı Ma.?hariyye, Karaçi 1975 , s. 54-65, 242-249; Abdürrezzak Kureyşi. Mirza Ma.?har Can-ı

Canan aôr un ka Kelam, A'zamgarh 1979, s . 87-89; Ahmed Münzevi, Fihrist-i Müşterek-i Nüsf:ıa­ha-yi /jatt1-yi Farsf-yi Pakistan, İsiamabad 1984, lll , 1479; Sajida s. Alvi, "Qazl Sana' -Ailah Panlpa­tL An Eighteenth-Century Sufi- 'Aiim: A Study of His Writings in their Sociopolitical Context", Islamic Studies Presented to Charles J. Adams (ed W. B. Hallaq- D. P. Li tti e). Leiden 1991, s. 11-25; Abdülhay ei-Haseni. Nüzhetü'l-f:ıavatır, Lek­nev 1992, VII , 128-129; Mahmud Hasan Arif, Te?­kire-i KMl Mul)ammed Şena'ullah Panlpetl, La­hor 1995; Fozail Ahmad Qadri , "The Intellectual Legacy of Qadl Thanaullah Panlpatl" , IS, XXVII/ 2 ( 1988), s. 151-159; İhsan İlah!Rana, "Şena"ullah Panlpetl", UDMİ, vı, 1032-1 034; Fatıma Fena, "Panlpetl, Şena'ullah", Danişname- i Cihan-ı is­lam, Tahran 1379 hş . /2000, V, 490-491.

L

!il NECDET TOSUN

SENCER Ebü'l-Haris es-Sultanü'l-a'zam

Muizzü'd-dünya ve'd-d!n Ahmed Sencer b. Melikşah es-Selcukı

(ö . 552/ 1157)

Son büyük Selçuklu hükümdan (1118-1157).

_j

25 Receb 479'da (5 Kasım ıo86) Sincar'­da doğdu. Babası Sultan Melikşah'tır. Sen­cer isminin ona doğum yerinden dolayı ve­rildiği rivayet edilir (İbn ü'l-Es!r, X, ı 4 ı : ibn Hallikan, ll , 428) . Adının Sancar olduğunu, bu kelimenin Türkçe "saplamak" anlamın­daki sançmak kelimesinden türetildiğini belirten kaynaklar da vardır (Dfvanü luga­ti't-Tilrk, ll , ı7ı , ı 80, ı 82: lll, 310; ibnü'l-Ez­rak el -Fariki. s. 287: Ebü 'l-Fida, l/4, s. ı 06: İA, X. ı 87, 486) Sencer'in çok güzel yüzlü olduğu (Zekeriyya b. Muhammed ei-Kaz­v1'n1', s. 4 ı 5). çocukluğunda geçirdiği çiçek hastalığının Ömer Hayyam tarafından te­davi edilmesine rağmen yüzünde korkunç izler bıraktığı belirtilmektedir. Henüz al­tı yaşında iken babası Melikşah'ın ölümü­nün ardından hanedan mensupları arasın­da cereyan eden taht kavgaları sebebiyle yeterince eğitim alamadığı anlaşılmakta­dır. Ancak küçük yaştan itibaren devlet idaresinde önemli tecrübeler edindiği. bu eksikliğini kabiliyet ve tecrübeleri sayesin­de giderdiği söylenebilir.

SENCER

Sultan Berkyaruk, amcası Arslan Ar­gun'un isyanını bastırmak için gönderdiği diğer amcası Böripars'ın yenilgiye uğra­

ması üzerine üvey kardeşi Sencer ve Ata­beg Emir Kamaç kumandasındaki bir or­duyu Horasan'a sevketti (489/ ı096) . Dam­gan'a ulaştığında Arslan Argun'un öldü­rüldüğünü öğrenen Sencer burada bek­ledi. Sultan Berkyaruk 5 Cemaziyelewel 490'da (20 Nisan ıo97) Sencer'e katılınca birlikte Nişabur'a girdiler, oradan Belh şeh­rine geçtiler. Sultan Berkyaruk, bu sefer so­nunda merkezi Merv olmak üzere Gazne sınırlarına kadar uzanan Horasan toprakla­rını Melik Sencer' e ikta etti. Emir Kamaç'ı kendisine atabeg, Ebü'l-Feth Ali b. Hüse­yin'i vezir tayin ettikten sonra lrak'a dön­dü.

4 Receb 493'te (ı 5 Mayıs ı ı 00) Muham­med Tapar karşısında uğradığı yenilgiden sonra yanındaki az bir kuwetle Utumah'a giden Berkyaruk burada kendi saltanatı­nı isteyenleri bir safta toplanmaya çağır­dı. Bu sırada Horasan'ın büyük bir kısmı ile Taberistan ve Cürcan, emir-i dad Habe­şi b. Altuntak'ın idaresindeydi. Horasan'a hakim olma meselesinden dolayı Melik

Sencer ile bozuşan Habeşi. Sultan Berkya­ruk'a Sencer'in Belh askeriyle birlikte ida­resi altındaki şehirlere hücum ettiğini bil­dirdi ve ondan yardım istedi. Sultan Berk­yaruk 1 000 kişilik bir kuwetle Ha beşi'ye yardıma geldi. Habeşlnin 20.000 kişilik sü­vari birliği ve Batıniler'den oluşan 5000 ki­şilik bir piyade kuweti mevcuttu. NCışe­can önlerinde meydana gelen savaşta Sen­cer'in ordusu Sultan Berkyaruk'un ordusu­nu bozguna uğrattı. Bu savaş Berkyaruk­Sencer münasebetlerinde bir dönüm nok­tası teşkil eder. Çünkü o güne kadar yapı­lan taht kavgalarında Sencer'in büyükyar­dımlarını gören Sultan Berkyaruk bu defa onu bir rakip olarak karşısına almıştı.

Muhammed Tapar, Sultan Berkyaruk ile yaptığı ikinci savaştan mağlCıp ayrılınca Horasan hakimi Melik Sencer' e başvurdu. Öz kardeşi Muhammed Tapar'ın Sultan Berkyaruk karşısında yenildiğini Cürcan'a geldiğinde öğrenen Sencer hemen onun ihtiyaçlarını karşıladı ve iki kardeş bir itti­fak oluşturdu. Askerleriyle birlikte Hora­san'dan ayrılıp Cürcan'da bulunan Muham­med Tapar'ın yanına gelen Sencer bura­dan onunla birlikte Damgan'a gitti. Dam­gan'dan Rey'e doğru yola çıkan Muham­med Tapar ve Sencer şehre vardıklarında Nizamülmülk'e bağlı gulamlar da kendile­rine katıldı. Bu olay onların halk nazarın­da itibarını arttırdı. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasındaki beşinci sa-

507