sepedi home language - schoolnet sa · gore moagi yo mongwe le yo mongwe a πireletπwe ka go...

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12

(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo)

MALEMESEPEDI LELEME LA GAE

thutokgoro ya ThutoREPABLIKI YA AFRIKA-BORWA

Department of Education

Sol Plaatje House123 Schoeman StreetPrivate Bag X895Pretoria 0001South AfricaTel: +27 12 312-5911Fax: +27 12 321-6770

120 Plein StreetPrivate Bag X9023Cape Town 8000South AfricaTel: +27 21 465-1701Fax: +27 21 461-8110

http://education.pwv.gov.za

© 2003 Department of Education

ISBN 1-919975-39-X

Design and Layout by: Seriti Printing (Pty) Ltd

MOKGWA WA GO ˇOMIˇA PUKU YE

Puku ye, ke lengwalo la pholisi mme le arogantπwe ka dikgaolo tπe nne. Go bohlokwa gore moπomiπi a bale lego nyalantπha tshedimoπo go tπwa dikarolong tπa go fapafapana tπa puku ye. Ditlhaloπo tπa diteng tπa kgaolo yenngwe le ye nngwe ke tπe di a latela:

■ Kgaolo Ya 1 - Matsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba

Kgaolo ye e hlaloπa ditheo le dintlhatπhupo tπa moakanyetπo tπa Setatamente sa Kharikhulamo yaSetπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo). E fa matseno a kharikhulamo gomoπomiπi/mmadi.

■ Kgaolo Ya 2 – Matsenyagae a Lekala la go Ithuta la Maleme

Kgaolo ye e hlaloπa ditlhathollo, merero, bokaalo, dikgokaganyi tπa thuto le moπomo le Dipoelo tπago Ithuta tπa Lekala la go Ithuta la Maleme. E fa tlhahlo Malemeng.

■ Kgaolo Ya 3 – Dipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo, Diteng le Dikamano

Kgaolong ye go hwetπwa Maemo a Kelo a Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe le diteng ledikamano tπa thuto. Maemo a Kelo a beakantπhitπwe ka tsela yeo e thuπago mmadi go bonakgatelopele ye e lebeletπwego go tloga kreiting ya 10 go fihla go ya 12. Maemo a Kelo a adilwe kabophara mo matlakaleng a mabedi. Diteng le dikamano tπe di πiπinywago go πomiπetπwa go ruta, goithuta le go fihlelela Maemo a Kelo, di filwe mo mafelelong a kgaolo.

■ Kgaolo Ya 4 –Kelo

Kgaolo ye e hlaloπa mokgwa wa go ela wo o diriπwago mo dithutong ka moka wo o πiπinywago keSetatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba. Bofelong bja kgaolo ye go na le peakanyo/lenaneo le leitπego la dikhouto, dikala le Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa kreiti ye nngwe le ye nngwe. Ditlhaloπi tπaBokgoni di beakantπwe ka tsela ye e lego gore moπomiπi/mmadi a ka kgona go bona kgatelopele gotloga kreiting ya 10 go ya go kreiti ya 12.

Maleme – Sepedi Leleme la Gae

iii

■ Dika

Dika tπe di latelago di πomiπeditπwe go πupa/emela Dipoelo tπa go Ithuta, Maemo a Kelo, mephato,dikhouto, dikala, ditlhaloπi tπa bokgoni, diteng le dikamano.

= Poelo ya go Ithuta

= Maemo a Kelo

= Kreiti

= Khouto

= Sekala

= Ditlhaloπi tπa Bokgoni

= Diteng le Dikamano


iv

KS

Kr


v

DITENG

MOKGWA WA GO ˇOMIˇA PUKU YE iii

DIAKRONIMI ix

KGAOLO YA 1: MATSENYAGAE A SETATAMENTE SA KHARIKHULAMO YASETˇHABA 1

DITHEO 1

Phetoπo ya leago 2

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo 2

Tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo 3

Togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni 3

Kgatelopele 3

Nyalantπho le phetiπetπo 3

Ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago 4

Go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo 4

Kamogelo, boleng le bokgoni 5

MOHUTA WA MOITHUTI YO A UKANGWAGO 5

MOHUTA WA MORUTIˇI/MORUTIˇIGADI YO A UKANGWAGO 6

SEBOPEGO LE DINTLHATˇHUPO TˇA MOAKANYETˇO 6

Sebopego sa Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba 6

Diteng tπa Ditatamente tπa Thuto mo Lekaleng la Go ithuta la Maleme 8

DITˇHUPATSELA TˇA LENANEO LA GO ITHUTA/LENANETHUTO 8

KGAOLO YA 2: MATSENYAGAE A LEKALA LA GO ITHUTA LA MALEME 9

TLHALOˇIˇO 9

MORERO 9

BOKAALO 10

Kaparetπo/boakaretπi 10

Magato a Polelo 11

DIKGOKANYI TˇA THUTO LE TˇA MOˇOMO 12

DIPOELO TˇA GO ITHUTA 13

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela 13

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela 13

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa 14

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo 14

KGAOLO YA 3: DIPOELO TˇA GO ITHUTA, MAEMO A KELO, DITENG LE DIKAMANO 16

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela 16

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela 26

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa 36

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo 44

DITENG LE DIKAMANO TˇA TˇEO DI DIRIˇWAGO GO FIHLELELA MAEMO A KELO 50

Tπhomiπo ya ditπweletπwa go ruta leleme 50

Go kweπiπa ka fao ditπweletπwa di hlamilwego ka gona 51


vi


vii

KGAOLO YA 4: KELO 55

MATSENO 55

MABAKA A GO ELA 55

MEHUTA YA KELO 56

Kelo ya motheo 56

Kelonyakiπiπo 56

Kelokago 56

Kelophetho 56

NA KELO E SWANETˇE GO DIRA ENG GONA E BE BJANG? 57

MOKGWA WA GO ELA 57

MEKGWA YA KELO 58

Kelo ka bowena 58

Kelo ka sethaka 58

Kelo ya sehlopha 58

MEKGWA YA GO KGOBOKETˇA BOHLATSE BJA KELO 58

Kelo ye e theilwego godimo ga kelotlhoko 58

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana 59

Kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana 59

GO REKHOTA LE GO BEGA 59

Mekgwa ya go rekhota 59

Go bega maitekelo le diphihlelelo 61

DITLHALOˇI TˇA MAKGONI A DITHUTO 61

TLHATLOˇO 62

MOKGWA WO KARATA YA PEGO E SWANETˇEGO GO LEBELEGA KA GONA 62

KELO YA BAITHUTI BA BA NAGO LE MAPHEKO MO GO ITHUTENG 63

DITLHALOˇI TˇA BOKGONI TˇA LELEME LA GAE 64

TLHALOˇONTˇU 87


viii

DIAKRONIMI

BMAB Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa (SAQA)DTS Dithulaganyo tπa Tsebo ya Setala (IKS)KT Kelotπweledi (CASS)PMK Phamokate (AIDS)SKS Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba (NCS)TBMM Twatπi ya go Bolaya Maπole a mmele (HIV)TMS Tlhako ya Maithutelo a Setπhaba (NQF)TTGD Thuto ye e Theilwego Godimo ga Dipoelo (OBE)TTK Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo (GET)TTT Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego (FET)


ix


x

KGAOLO YA 1

MATSENYAGAE A SETATAMENTE SA KHARIKHULAMO YASETˇHABA

Kamogelo ya Molaotheo wa Repabliki ya Afrika-Borwa (Molao wa 108 wa 1996) e beakanyeditπe motheo waphetoπo le tlhabollo ya kharikhulamo mo Afrika-Borwa. Ketapele ya Molaotheo e gatelela gore maikemiπetπo aMolaotheo ke go:

■ alafa dikarologanyo tπa maloba le go bopa setπhaba sa go thewa godimo ga mehola ya temokrasi, toka yaleago le ditokelo tπa botho tπa motheo;

■ kaonafatπa boleng bja maphelo a baagi bohle le go lokolla maamuπo/bokgoni bja motho yo mongwe le yomongwe;

■ ala metheo ya setπhaba sa temokrasi se se lokologilego fao mmuπo o theilwego godimo ga thato ya batho legore moagi yo mongwe le yo mongwe a πireletπwe ka go lekana ke molao; le go

■ aga Afrika-Borwa ye e kopanego ya temokrasi ye e kgonago go tπea maemo a yona a a e loketπego bjalo kanaga ye e ipuπago magareng ga ditπhaba tπa lefase.

Molaotheo o tπwela pele ka gore “ mongwe le mongwe o na le tokelo … go tπwetπa pele thuto yeo Mmuπo oswanetπego go e aba ka tatelano le go dira gore e fihlelelwe go ya ka dikgato tπe di amogelegago”.

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se theamotheo wa phihlelelo ya maikemiπetπo a, ka go πupa Dipoelo tπa Go ithuta le Maemo a Kelo, le go hlatholladitheo tπe bohlokwa le mehola ye e thekgago kharikhulamo.

DITHEO

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se theilwegodimo ga ditheo tπe di latelago:

■ phetoπo ya leago;■ thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo;■ tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo;■ togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni;■ kgatelopele;■ nyalantπho le phetiπetπo;■ ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago;■ go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo; le■ kamogelego, boleng le bokgoni;


1

Phetoπo ya Leago

Molaotheo wa Afrika-Borwa o bopa motheo wa phetoπo ya leago setπhabeng ka morago ga kgethollo.Lebakakgolo la go fetoπa Afrika-Borwa ka go diriπa ditlabakelo tπa mehutahuta le πuπumetπwa ke gore golokiπwe ditlamorago tπa kgethollo mo maphelong a batho kudukudu mo thutong. Maikemiπetπo a phetoπo yaleago mo go tπa thuto ke go kgonthiπa gore go se lekalekane ga maemo a thuto a peleng go lokiπwe le goremakala ka moka a badudi a hwetπa dibaka tπa go lekana tπa go ithuta. Gore phetoπo ya leago e fihlelelwe,MaAfrika-Borwa ka moka a swanetπe go tiiπwa mo go tπa thuto ka go lemoga bokgoni/maamuπo a bona le gotloπa ditπhitiπa tπa maitirelo tπeo di ka ba πitiπago go hwetπa maithutelo.

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo

Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo ke motheo wa kharikhulamo mo Afrika-Borwa. E katana le gokgontπha baithuti bohle go fihlelela sehlowa sa bokgoni bja bona ka go laetπa dipoelo tπe di swanetπego gofihlelelwa mo bofelong bja thutiπo. Thuto ye e theilwego godimo ga dipoelo e hlohleletπa mokgwa wa go rutawoo malebiπa a yona e lego moithuti le go diragatπa. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba sa Dikreiti tπa10 – 12 se aga Dipoelo tπa Go ithuta tπa sona tπa Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) ka go dithea godimo ga Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli tπeo di filwego mafolofolo ke Molaotheo gomme tπatπweletπwa ka tshepetπo ya temokrasi.

Dipoelohlokwa di nyaka gore baithuti ba kgone go:

■ lemoga le go rarolla mathata le go tπea diphetho ka go nagana ka tsinkelo le boikgopolelo bjo botseneletπego;

■ πoma ka bokgwari le ba bangwe bjalo ka ditho tπa sehlopha, mokgatlo le setπhaba;■ ipeakanya le go kgona go itaola meπomong ya bona ka boikarabelo le ka bokgwari;■ kgoboketπa, sekaseka, rulaganya le go lekola tshedimoπo ka tsinkelo;■ kgokagana ka bokgwari ka go diriπa dibogelwa, maswao le/goba makgoni a polelo mo mekgweng ya go

fapafapana;■ diriπa saense le theknolotπi ka bokgwari le ka tsinkelo, ba bontπha maikarabelo malebana le merero ya

tikologo le go maphelo a ba bangwe; le go■ laetπa kweπiπo ya gore lefase ke sehlaga sa dipeakanyo tπe di nyalelanago le go lemoga gore dikamano tπa

tharollo ya mathata ga di tπwelele di le ka botπona fela.

Dipoelotlhabolli di nyaka gore baithuti ba kgone go:

■ gopodiπiπa le go utolla mekgwa ya go fapafapana ya go ithuta ka bokgwari;■ kgatha tema bjalo ka baagi ba ba nago le boikarabelo mo bophelong bja ditπhaba tπa tikologo, naga le tπa

lefase ka bophara;■ setπa merero ya setπo le bokgabo go putlaganya dikamano tπa go fapafapana tπa phediπano;■ utolla dibaka tπa thuto le tπa moπomo; le go■ hlabolla dibaka tπa merero ya tπa kgwebo.


2

Tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) seikemiπeditπe go hlabolla maemo a godimo a tsebo le mabokgoni go baithuti. Se thea ditetelo tπa godimo tπeobaithuti ba Afrika-Borwa ba ka di fihlelelago. Toka ya leago e nyaka matlafatπo ya dikarolo tπa badudi tπeo dibego di sa matlafala ka lebaka la tlhokego ya tsebo le mabokgoni. Setatamente sa Kharikhulamo ya SetπhabaDikreiti tπa 10 – 12 se πupa bonnyane bja maemo a tsebo le mabokgoni ao a swanetπego go fihlelelwamphatong wo mongwe le wo mongwe, le go thea maemo a godimo ao a ka fihlelelwago dithutong ka moka.

Togaganyo le tπhomiπo ya bokgoni

Togaganyo e fihlelelwa mo thutong e tee, le go putlaganya dithuto tπe dingwe le makaleng a go ithuta.Togaganyo ya tsebo le mabokgoni go selaganya dithuto le mafelo a mediro, e bohlokwa kudu go phihlelelo yamakgoni a a πomiπwago bjalo ka ge bo hlaloπwa mo go Tlhak ya Maithutelo ya Setπhaba. Maikemiπetπo atπhomiπo ya bokgoni ke go logaganya makgoni a mararo a go ikgetha ga moswananoπi e lego; bokgoni bja godira, bokgoni bja go thea motheo le bja go gopodiπiπa. Ka go ikamanya le togaganyo le go πomiπa makgoni,Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se nyaka gotπwetπa pele togaganyo mo dithutong tπa teori, tπa go dira le tπa go gopodiπiπa.

Kgatelopele

Ka lentπu le kgatelopele go hlaloπwa mokgwa wo tsebo le mabokgoni a a phagamego le ao a raranego, atπwetπwago pele. Ditatamente tπa Thuto di laetπa kgatelopele go tloga mphatong wo go ya go wo mongwe.Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe e latelwa ke ditlhaloπo tπe di laetπago maemo a bokgoni ao alebeletπwego go fihlelelwa go poelo yeo. Maemo a Kelo a beakantπwe ka sebopego se se laetπago go gola gamaemo a bokgoni bjo bo lebeletπwego go ya ka kgato ka kgato. Diteng le dikamano mo go kgato ye nngwe leye nngwe le tπona di tla laetπa kgatelopele go tloga bonolong go ya bothateng.

Nyalantπho le phetiπetπo

Nyalantπho e bolela ka kamano magareng ga maithutelo ao a lego gona dikgatong goba dikarolong tπa gofapafapana tπa Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba, ka tsela tπeo di tπwetπago pele serobana go tlogamaithutelong a go ya go a mangwe. Se se bohlokwa kudu mabapi le maithutelo ao a welago lefapeng le tee. Kage Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego e tsupetπwe magareng ga Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo, le kgato ya Thuto ye e Phagamego, go bohlokwa gore Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo), se nyalantπhwe le Setifikeiti sa Kgato ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo gammogo le maithutelo ao a lego ditseleng tπa go ithuta tπa go swana tπa Thuto ye e Phagamego.Gore nyalantπho ye e fihlelelwe, tlhabollo ya Setatamente sa Thuto ye nngwe le ye nngwe se akareditπetsinkelo ye e tseneletπego ya ditetelo tπa kgato ya matπwelantle mo Makaleng a Go ithuta ao a hwetπwago mogo Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo, le gore thuto ye e ukangwago ke ya maleba go boingwadiπo bjo bonyakegago bjo bo nyalelanago le thuto tπa Thuto ye e Phagamego.


3

Phetiπetπo yona e ra gore dikarolwana tπe dingwe tπa maithutelo (dithuto goba dikarolwana/diyuniti tπa maemo)di ka πutiπetπwa maithutelong a mangwe karolong ya thuto ye nngwe, fela ye e fapanego, gomme bobedi diwela legorong le tee la Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba. Go oketπa phetiπetπo ya thuto tπe di fihletπwegoDikreiting tπa 10 – 12, mekgwanakgwana ye e fapanego e ile ya utollwa, mohlala, thuto e tee e tπewa gore e nale boima bja dikrediti tπe 20. Thuto tπe dingwe tπe di akareditπwego mo go Setatamente sa Kharikhulamo yaSetπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) di bapetπega gabotse le dikarolwana/diyunititπa maemo tπeo di ngwadiπitπwego mo go Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba.

Ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi, toka ya tikologo le ya leago

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se nyaka gotπwetπa pele ditokelo tπa botho, kaparetπo, toka ya tikologo le toka ya leago. Ditatamente tπa Thuto ka moka tπedi sa tπwago go hlabollwa di tladitπwe ka ditheo le ditiriπo tπa toka ya leago le ya tikologo le ditokelo tπa bothobjalo ka ge di hlathollwa ka go Molaotheo wa Repabliki ya Afrika-Borwa. Kudukudu Setatamente saKharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se setπa ditaba tπe di fapanegotπa go swana le bodiidi, go se lekalekane, bomorafe, bong, leleme, bogolo, go se itekanele, le mabaka amangwe.

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se πomiπamokgwa wa kaparetπo ka go hlaloπa bonnyane dinyakwa tπe baithuti ka moka ba swanetπego go di fihlelela. Seamogela gore baithuti ka moka ba ka gatela pele go fihlelela mabokgoni ka botlalo ge ba ka fiwa thuπo ye ba ehlokago. Dinyakwa tπa thuto, leago, maikutlo, semoya le tπa mmele tπa baithuti di tla hlokomediπiπwa ge goakanyetπwa le go hlabolla Mananeo a go Ithuta a maleba le ka go diriπa didiriπwa tπa kelo tπa maleba.

Go bona mohola wa dithulaganyo tπa tsebo ya setala/setπo

Mengwageng ya 1960 teori ye e hlaloπago gore motho o ithuta ka go diriπa mahlale a mantπi e gapeleditπedirutegi go lemoga gore go na le mekgwa ye mentπi ya tshepetπo ya tshedimoπo go thuπa go kgona go kweπiπalefase gomme ge motho a ka re o neela tlhaloπiπo ya tlhalefo ka boswa, o tla swanelwa ke go hlokomediπiπaditebanyo tπe, tπe di fapanego. Ka nako yeo dinaga tπa Bodikela di be di bona mohola fela go bokgoni bjo bokwagalago bja dipalontshetshere le bja tsebo ye itπego ya maleme, gomme ba lekanya gore batho ke dihlalefige fela e le dikgoni/bomahlwaadibona makaleng ao. Gabjale batho ba lemoga go fapana ga dithulaganyo tπatsebo tπeo ka tπona ba kweπiπago le go di diriπa gore ba kweπiπe lefase leo ba phelago go lona. Kweπiπo yadithulaganyo tπa tsebo ya setala mono Afrika-Borwa e πupa sekgobothwana sa tsebo seo se ikepetπego gomokgwa wa boikgopolelo wa seAfrika le ditiriπo tπa leago tπeo di gotπego lebakeng la mengwaga yediketekete. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) setsentπe dithulaganyo tπa tsebo ya setala ka gare ga Ditatamente tπa Thuto. Setatamente se se amogela gore nagaye e na le histori ye e humilego le bohwa tπeo e lego diabi tπe bohlokwa kgodiπong ya meetlo tπeo ditπwelelago ka go Molaotheo. Diponego tπa go fapafapana go ya ka bontπi bja tπona di tsentπwe go thuπa katharollo ya bothata makaleng ka moka.


4

Kamogelego, boleng le bokgoni

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) seikemiπeditπe go fihlelela kamogelego ka go latiπiπa morero wa phetoπo le ka go aba thuto ye e bapetπegago leya mafase a mangwe, go ya ka boleng, bophara le botebo. Taolo ya boleng e tla laolwa ke dinyakwa tπa Molaowa Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa (Molao 58 wa 1995), Melawana ya Taolo ya Boleng bja Thuto leTlhahlo, le Molao wa Taolo ya Boleng wa Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo le wa Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego (Molao 58 wa 2001).

MOHUTA WA MOITHUTI YO A UKANGWAGO

Se se bohlokwa kudukudu go tπwetπa batho pele ke meetlo yeo di tliπago kweπiπo go maeto a rena a semoya lea monagano. Manifesto on Values, Education and Democracy Agostose 2001(letlakala 9-10) e bolela gore:

Values and morality give meaning to our individual and social relations.They are the common currencies that help make life more meaningful than might otherwise have been. An education system does not exist to simply serve a market important as that may be for economic growth and material prosperity. Its primary purposemust be to enrich the individual, and by extension, the broader society.

Mohuta wa moithuti yo a ukangwago ke yo a tla bego a tletπe ka mafolofolo a meetlo gomme a dira kamaikemiπetπo a go tπwela πetπhaba mohola, seikokotlelo sa gagwe e le go hlompha temokrasi, tekatekano,serithi sa motho le toka ya leago bjalo ka ge di godiπwa ka go Molaotheo.

Moithuti yo a tπwelelago kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego o swanetπe go laetπa phihlelelo yaDipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli tπeo di bontπhitπwego pejana mo pukwaneng ye. Dithuto mo karolong ya goithuta ya mathomo, ka moka mmogo di kgothaletπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli, molathuto tπe itπego tπa motheo le tπa boikgethelo ka botπona di kgothaletπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa leDipoelotlhabolli tπe itπego.

Go tlaleletπa tπe di filwego mo godimo, baithuti ba ba alogilego kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe diTπweletπego ba swanetπe gore ba:

■ kgone go tsena, go tπwelela thutong le tlhahlong tπa khwalithi boleng ya godimo ka go sa felego;■ laetπe bokgoni bja go nagana ka tlhaloganyo le ka go fetlekolla le ka botlotla le bophara; ba be ba■ kgone go fetiπetπa mabokgoni go tloga mabakeng a tlwaelo go ya go ao a sego a tlwaelo.


5

MOHUTA WA MORUTIˇI/MORUTIˇIGADI YO A UKANGWAGO

Barutiπi/barutiπigadi ka moka le bafahloπi ba bangwe ke bakgathatema ba bohlokwa mo go fetoπweng le gokaonafatπweng ga thuto mo Afrika-Borwa. Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa10 – 12,(Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) ka leihlo la kgopolo se bona barutiπi/barutiπigadi ba go ba le mangwalo,bokgoni, ba boikgafo le tlhokomelo. Ba tla kgona go phethagatπa ditema tπe ba swanetπego go di kgatha bjaloka ge di laetπwa ka go Melao le Maemo a Bafahloπi (Norms and Standards for Educators). Tπe di akaretπa le goba baboelanyi ba go ithuta, banyakoredi bahlatholli le baakanyetπi ba Mananeo a Go ithuta le didiriπwa,baetapele, balaodi le baokamedi, dirutegi, banyakiπiπi le baithuti ba motπhaotπhele, maloko a setπhaba, badudile baruti, baedi/balekodiπi, le ditsebi tπa thuto.

SEBOPEGO LE DINTLHATˇHUPO TˇA MOAKANYETˇO

Sebopego sa Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se bopilweka Sengwalwa (tokumente) sa Kelokakaretπo, Tlhako ya Pholisi ya BoMaithutelo le Kelo le Setatamente saThuto.

Thuto mo go Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta yaKakaretπo) di hlophilwe go ya ka Makala a Go ithuta.

Lekala la go Ithuta ke eng?

Lekala la go ithuta ke karogantπho yeo e πomago bjalo ka legae la dithuto tπe di nyalelanago, ebile le thuπa motlhagiπong ya melawana ya tswakatswakanyo mo go Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego (Tsela yago Ithuta ya Kakaretπo). Karoganyo ya Makala a Dithuto Dikreiting tπa 10 – 12 e etπe hloko nyalantπho yaThuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo le dikgato tπa Thuto ye e Phagamego, gammogo le mekgwa ya tlhopho yadinageng (mafaseng) tπe dingwe.

Le ge e le gore tlhabollo ya Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya goIthuta ya Kakaretπo) e tπere makala a lesomepedi a thulaganyo, a Tlhako ya Maithutelo ya Setπhaba bjalo kamathomomayo a yona, go swanetπe go gatelelwa gore makala ao a go rulaganya ga se gore ke Makala a Thutogoba makala a tsebo, fela a kopantπwe le dikarolo tπa meπomo.

Tlhopho ye e latelago ya dithuto go ya ka Makala a go ithuta e diretπwe go thuπa ka tswakantπho ya dithutotπeo moithuti a ka di tπeago:

■ Maleme (Metheo);■ Bokgabo le Setπo;


6

■ Dithuto tπa Kgwebo, Khomese, Bolaodi le Tirelo;■ Tπweletπo, Bointπenere le Theknolotπi;■ Disaense tπa Botho le Leago gammogo le Maleme; le■ Disaense tπa Fisika, Mmetse, Khomphutha, Bophelo le Temo.

Na thuto ke eng?

Thuto, go no tloga kgale, e be e hlathollwa, go ba tsebo ye e itπego ya borutegi. Kweπiπo ye ya thuto e gatelelatsebo sebakeng sa mabokgoni, mehola le maikutlo/maitshwaro. Dithuto di be di tπewa ke ba bangwe go ba tπedi emego felo gotee ebile di sa fetoge, gape di na le mellwane ye e sa πuteng. Mabakeng a mantπi dithuto di bedi gatelela tema ye e kgathilwego ke mafase a Bodikela mo tsebong.

Mo kharikhulamong ye e theilwego godimo ga dipoelo bjalo ka Setatamente sa Kharikhulamo ya SetπhabaDikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo), mellwane ya dithuto ga e bonale gabotse. Tsebo elogaganya teori, mabokgoni le mehola. Dithuto di tπewa go ba tπe di fetogago, gape tπe ka mehla di swanetπegogo πetπa tsebo ye mpsha le gona ye e fapanego, go akaretπwa le tsebo yeo kgale e bego e sa akaretπwe mokharikhulamong ya semmuπo.

Mo kharikhulamong ye e theilwego godimo ga dipoelo, thuto e hlaloπwa ka bophara ke Dipoelo tπa go Ihuta esego kgobokantπho ya diteng fela. Ka Afrika-Borwa, Dipoelo tπa go Ithuta go ya ka moakanyetπo, di swanetπego iπa phihlelelo ya Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli. Dipoelo tπa go Ithuta di hlathollwa ka bophara ebile dikgona go fetogafetoga, go fa sebaka sa tsentπho/kakaretπo ya ditsenywa tπa selegae

Poelo ya go Ithuta ke eng?

Poelo ya go Ithuta ke tlhaloπo/pego ya ditlamorago tπe di lebeletπwego tπa go ruta le go ithuta. E hlaloπa tsebo,mabokgoni le mehola tπeo moithuti a swanetπego go di fihlelela mo bofelong bja Karolo ya Thuto le Tlhahlotπe di tπweletπego.

Maemo a Kelo ke eng?

Maemo a Kelo ke dintlha tπeo di rego ge di kopantπwe di hlatholle seo moithuti a swanetπego go se tseba le gokgona go se laetπa mphatong wo o itπego. A akaretπa tsebo, mabokgoni le mehola ye e hlokegago go fihlelelaDipoelo tπa go Ithuta. Maemo a Kelo mo go Poelo ya go Ithuta ye nngwe le ye nngwe ka kakaretπo a laetπa kafao kgatelopele e bonagalago ka gona go tloga mphatong wo mongwe go ya go wo mongwe.


7

Diteng tπa Ditatamente tπa Thuto mo Lekaleng la go Ithuta la Maleme

Setatamente sa Thuto ye nngwe le ye nngwe mo Lekaleng la go ithuta Maleme se hlamilwe ka dikgaolo tπe nnele tlhaloπontπu.

■ Kgaolo 1, Matsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba: Kgaolo ye ya go akaretπa kematsenyagae a Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go ithuta yaKakaretπo)

■ Kgaolo 2, Matsenyagae a Lekala la go ithuta la Maleme: Kgaolo ye e tπweletπa dintlhatπhupo tπa Lekala laGo ithuta Maleme. E hlamilwe ka tlhaloπiπo ya lekala la go ithuta, morero, bokaalo, dikgokanyi gare gathuto le meπomo, le Dipoelo tπa go Ithuta tπa lona.

■ Kgaolo 3, Dipoelo tπa go Ithuta, Maemo a Kelo, Diteng le Dikamano: Kgaolo ye e tπweletπa Dipoelo tπa goIthuta le Maemo a Kelo ao a nyalelanago le tπona; gammogo le diteng le dikamano tπa go thuπa go fihlelelaMaemo a Kelo.

■ Kgaolo 4, Kelo: Kgaolo ye e thalathala ditheo tπa kelo gomme e dira ditπhiπinyo tπa go rekhota le go begage go dirwa kelo. Gape e fa lenaneo la Ditlhaloπi tπa Bokgoni bja dithuto tπe di hlomamego.

■ Tlhaloπontπu: Mo go hlokegago, mareo a a kgethilwego le a a lego mabapi le thuto a hlaloπitπwe kaboripana.

DITˇHUPATSELA TˇA LENANEO LA GO ITHUTA / LENANETHUTO

Lenaneo la go Ithuta le πupa thwii bokaalo bja go ithuta le kelo tπa mephato ye meraro ya kgato ya Thuto leTlhahlo tπe di Tπweletπego. Ke thulaganyo ye e hlokomediπiπago gore baithuti ba fihlelele Dipoelo tπa go Ithutatπa mphato wo o itπego bjalo ka ge go laelwa/πupetπwa ke Maemo a Kelo. Ditπhupatsela tπa Mananeo a goIthuta di thuπa barutiπi/barutiπigadi le Batπweletπi/Bahlabolli ba Mananeo a go Ithuta go rulanganya le goakanyetπa mananeo a boleng bjo bokaone a go ithuta, a go rutiπa le a go ela.


8


9

KGAOLO YA 2

MATSENYAGAE A LEKALA LA GO ITHUTA LA MALEME

TLHALOˇIˇO

Leleme ke sediriπwa sa go hlohla menagano le go kgokagana. Phapano ya ditπo le kamano ya tπa leago etπweletπwa le go bopπa gabonolo ka leleme. Go ithuta go πomiπa leleme ka bokgwari go kgontπha baithuti gonagana le go ikgobokeletπa tsebo, go itlhaloπa, go tπweletπa maikutlo le dikgopolo, go diriπana mmogo le bathole go laola maphelo a bona mo lefaseng.

MORERO

Go ya ka phapano ya maleme le ditπo mo Afrika-Borwa, badudi ba swanetπe go ithuta maleme ka bontπi gore gobe le kgokagano go putlaganya mapheko a maleme, ba godiπe tlhomphano le kweπiπo ya ditπo le maleme. Malemele ditπo tπa go fapana tπa Afrika-Borwa di tlotlilwe le go hlomphiwa mo molaotheong wa naga bjalo ka ge adumeletπwe e le maleme a 11 a semmuπo gape le ka go Pholisi ya Polelo Thutong ya gore batho ba ithute malemea mangwe go tlaleletπa leleme la gae (tlaleletπo ya malementπi). Ke kgapeletπo gore bonnyane baithuti ba ithutemaleme a mabedi dithutong tπa Kgapeletπo, maleme a mangwe ba ka ithuta ona go tπwa dithutong tπa Motheole/goba tπa Boikgethelo.

Tsebo ye e tseneletπego ya leleme la gae e tπwetπwa pele ka mo Karolong ya Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo, ebilee thuπa go ala motheo wa go ithuta malemetlaleletπo. Baithuti ge ba fihla kreiting ya 10, ba tlo ba ba πetπe ba nale tsebo le boitemogelo bja malemetlaleletπo, ebile ba ka no ba ba πetπe ba πomiπitπe le lengwe dithutong go ithuta.Kharikhulamo ya Karolo ya Thuto Tlhahlo tπe di Tπweletπego di fa baithuti dibaka tπa go hlabolla le go matlafatπatsebo le bokgoni bja go diriπa malementπi. Ge baithuti ba ntπe ba tπwela pele ka mephato ya bona, ba swanetπego kgona go πomiπa polelo ka boreledi le ka nepagalo le ka nepagalo mo mabakeng a go fapafapana. Ba swanetπego ba le boikarabelo dithutong tπa bona, ba laetπe bokgoni bja go diriπa polelo ka makgethe le ka bohlale momaemong a a raraganego a ditlhohlo.

Mohlwaela wa tsebotlhaka yeo e hlokegago gore motho a kgathe tema mo setπhabeng, mo meπomong le momoruong wa lefase ka bophara ngwagakgolong wa 21, bo godile, ga bo ame fela bokgoni bja go theeletπa le gobolela, go bala, go ngwala le dithuto tπa bogologolo tπa molomo. Di akaretπa mehuta ye mengwe ya tsebotlhakabjalo ka tsebo ya phatlalatπoditaba, dithalwa, tshedimoπo, khomputha, setπo le bokgoni bja go sekaseka.Kharikhulamo ya maleme e tla thuπa baithuti gore ba kgone go itebanya le mathata ao ba ka lebanago nao bjaloka badudi ba Afrika-Borwa le bjalo ka maloko a lefase ka bophara.

Kharikhulamo ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego e kgontπha baithuti bohle go fihlelela bontπi bja dinyakwatπa Dipoelohlokwa le Dipoelotlhabolli go akaretπwa le dinepo tπe di latelago:

■ Godiπa le go tebofatπa bokgoni bja polelo bjo bo tπweleditπwego mo karolong ya Thuto le Tlhahlo tπaKakaretπo, go akaretπwa mabokgoni a polelonaganwa ao a nyakegago go ithuta dithuto go putlaganyalenanethuto, le go ipshina ka ditπweletπwa gore baithuti ba kgone go theeletπa, go bolela, go bala/golebelela le go ngwala/go hlagiπa ka boitshepo. Mabokgoni le maitshwaro a ke ona motheo wa thuto ya goya go ile.

■ ˇomiπa polelo ka nepagalo mererong ya go fapafapana ba πeditπe baamogedi ba tshedimoπo, morero ledikamano.

■ Tπweletπa le go fahlela dikgopolo, ditebelelo le maikutlo a bona ka boitshepo gore ba kgone go babatsinkedi le basekaseki ba ba ikemeng.

■ ˇomiπa polelo le boikgopolelo bja bona go tπweletπa le go hlohlomiπa boitemogelo ka bophelo. Ka golekodiπiπa ditπweletπwa tπa bokgabo baithuti ba kgona go sekaseka maphelo le maitemogelo a bona goreba kgone go itπeela lehlakore.

■ ˇomiπa polelo go ikhumanela le go πomiπa tshedimoπo mo dithutong tπa kharikhulamo ka bophara.Bokgoni bja go ikhweletπa tshedimoπo ke bokgoni bjo bohlokwa bophelong bja selehono ebile ke motheowa thuto ya go ya go ile.

■ ˇomiπa polelo bjalo ka setlabakelo sa go naganiπiπa taba ka tsitsinkelo. Nepo ye e lemoga gore tsebo etπweletπwa polediπanong le nyalantπhong ya polelo le dikgopolo.

■ Tπweletπa dikakanyo tπe di louditπwego ka ga ditaba tπa maitshwaro le tπa meetlo. Gore ba hlabollepeakanyo ya bona ya meetlo, baithuti ba swanetπe go πogaπogana le ditπweletπwa tπeo di akaretπagoditokelo tπa botho le maikarabelo a go swana le ditokelo tπa bana, basadi, bao ba sa itekanelago, batπofadigammogo le dintlha tπe di amanago le merafe, setπo, kgopolelo, maemo, ditumelo, bong, TBMM/PMK,bolokologi bja go itlhaloπa, dikiletπo tπa phatlalatπo le tikologo.

■ Lekodiπiπa ka tsitsinkelo mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa. Baithuti ba tlo lemoga le go kgona gohlohla dikamano tπa ditebelelo, mehola le maatla tπeo di ikepetπego ka gare ga ditπweletπwa.

■ Lemoga go se lekalekane ga maemo a maleme a a fapafapanego gammogo le mehutahutana ya tiriπo yaleleme. Baithuti ba tla kgona go hlohla kgatelelo ya leleme lefe goba lefe goba mohutahutana wa tiriπo yaleleme mme ba πireletπe ditokelo tπa maleme a bona mo setπhabeng sa malementπi.

BOKAALO

Kaparetπo/boakaretπi

Go ruta le go ela maleme go swanetπe go ba le sebaka sa go akaretπa baithuti ka moka mme mekgwanakgwanae hwetπwe go thuπa baithuti ka moka go fihlelela goba go tπweletπa ditπweletπwa tπa polediπano go ya ka gofapana ga tπona. Baithuti bangwe bao ba nago le mapheko ba ka no se kgone go fihlelela a mangwe a Maemo aKelo bjalo ka ge a hlagiπwa ka go Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba. Ka fao tπe di latelago di swanetπego hlokomediπiπwa:


10

■ Mareo a bjalo ka ‘hlaloπa’, ‘laodiπa’, ‘bolela’, ‘bolela gape’, ‘kopanafatπa’, ‘anega’, ‘ahlaahla’, le ‘efa’, le‘botπiπa’ a swanetπwe go kweπiπwa gore a akaretπa le mekgwa ka moka ya dipolediπano/kgokagano kamolomo, ka dika le ka diswantπho. Ka yona tsela yeo, lentπu le “go laodiπa” le akaretπa le kgokaganyo kadika le ka diswantπho.

■ Mareo a ‘theeletπa’, ‘lebelela’, ‘bala’ le ‘go lebelela’ a akaretπa mekgwa ya dipolediπano/kgokagano kamoka ya go swana le go bala dipounama le tπhomiπo ya polelodika.

■ Baithuti bao ba sa bonego ba ka nyaka didiriπwa le dipuku tπe di lego ka mongwalo wa Braille,digatiπantπu, mongwalo wo mogolo, didiriπwa tπe di ka kgongwago le dithalwa. Lereo le ‘go akanya’ le kahlagiπwa ka sebopego. Ge go bolelwa ka ‘go bala’ go akaretπwa methopo ye bjalo ka Braille le dipuku tπedi bolelago.

Magato a Polelo

Go ithuta leleme mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego go akaretπa maleme a semmuπo ka moka:Seafrikanse, Seisimane, Setebele, Sethosa, Sezulu, Sesotho, Sepedi (Sesotho sa Leboa), Setswana, Seswati,Sevenda le Setsonga, gammogo le Polelo ya dika (ditπhupo), gomme go ka akaretπwa le maleme a mangwe ao adumeletπwego ke boto ye e bitπwago The Pan South African Language Board.

Ditatamente tπa Thuto tπa Leleme la gae, Lelemetlaleletπo la Pele le Lelemetlaleletπo la Bobedi di ka fetolelwago maleme ao e sego a semmuπo ao a dumeletπwego ebile maleme a a ka rutwa bjalo ka Dikarolwana tπaKharikhulamo tπa Motheo goba tπa Boikgethelo.

Maleme ka moka a ka rutwa mo magatong a a latelago:

■ Leleme la Gae: Leleme la moithuti la gae le swanetπe go matlafatπwa le go hlabollwa gore le tle le bemotheo wo o tiilego wa go ithuta malemetlaleletπo. Mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego,maleme ka moka a semmuπo mo Afrika-Borwa a na le Dipoelo tπa go Ithuta tπa Leleme la Gae tπa maemoa godimo, ao a bapetπegago le a ditπhabatπhaba. Se se sepelelana le dinyakwa tπa molaotheo tπa goremaleme ka moka a semmuπo a be le maemo a a lekanago. Maemo a bokgoni a Leleme la Gae a swanetπego ba ao e lego gore a ka πomiπetπwa go ruta le go ithuta. Mabokgoni a go theeletπa le go bolela a tlotπwetπwa pele le go hlabollwa le go kaonafatπwa empa kgatelelo mo maemong a e tlo ba go hlabollamabokgoni a baithuti a go bala le go ngwala.

■ Lelemetlaleletπo la Pele: Go ithuta Lelemetlaleletπo la Pele go godiπa kgokagano ya malementπi lekgokagano magareng ga ditπo tπa go fapana. Dipoelo tπa go Ithuta tπa Lelemetlaleletπo la Pele di alamotheo wa magato a go bolela ka bokgoni ao a fihlelelago magato a matseno a go ba kgontπha go ithuta kanepagalo dithutong ka moka tπa kharikhulamo. Mo Afrika-Borwa Lelemetlaleletπo la Pele le ka diriπwa goba la go ithuta le go rutwa ke baithuti ba bangwe. Se se akaretπa mabokgoni a polelonaganwa ya borutegiyeo e hlokegago ge go akanywa le ge go ithutwa. Se se akaretπa maleme ka moka a semmuπo. Go tla ba lekgatelelo ya go lekana mo go mabokgoni a go theeletπa, go bolela, go bala le go ngwala.


11

■ Lelemetlaleletπo la Bobedi: Go ithuta Lelemetlaleletπo la Bobedi go tπwetπa pele go bolela malementπi lekgokagano magareng ga ditπo tπa go fapana. Le ge mabokgoni a go bala le go ngwala a tlo hlabollwa, momaemong a, go tlo gatelelwa kgodiπo ya mabokgoni a go theeletπa le go bolela. Maemo a Lelemetlaleletπola Bobedi a swanetπe go lebiπa go kaonafatπeng ga kgokagano bathong.

Kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego mo go karolwana ya Kgapeletπo, baithuti ka moka batlamegile go ithuta maleme a semmuπo a mabedi. Bobedi bja maleme a e ka ba a ka Gae, goba le tee la ona lebe maemong a Leleme la Gae gomme le lengwe le be maemong a Lelemetlaleletπo la Pele. Le lengwe lamaleme a le swanetπe go ba Leleme la go Ithuta le go Ruta. Mo dikarolwaneng tπa Motheo le tπa Boikgethelo,maleme a semmuπo a ka rutwa mo maemong a Leleme la Gae, Lelemetlaleletπo la Pele le /gobaLelemetlaleletπo la Bobedi, go baithuti bao ba nago le kgahlego dithutong tπa maleme le go tπwetπa pelemalementπi.

DIKGOKANYI TˇA THUTO LE TˇA MOˇOMO

Mo kgatong ya Thuto le Tlhahlo tπa Kakaretπo, maleme a rutwa mo karolong ya Go ithuta ya Maleme, mokgatong ya Thuto le Tlhahlo, Lekala la go Ithuta la Maleme le kgokagana le Lekala la thulaganyo ya thuto:Dithuto tπa Kgokagano le Leleme la Bolaodi bja Maithutelo bja Afrika-Borwa. Go kgonthiπa gore go na letπwetπopele go diriπitπwe ditheo tπa go beakanya tπa go swana le tπe di tπwelelago ka go kgato ya Thuto leTlhahlo tπa Kakaretπo:

■ mabokgoni a polelo a go theeletπa, go bolela, go bala le go ngwala ke ona motheo wa go hlabolla Dipoelotπa go Ithuta; le

■ tiriπo ya ditπweletπwa tπa mehutahuta e fa baithuti sebaka se sebotse sa go utolla ditaba mabapi le bobona,tπa naga ka bophara le tπa ditπhabatπhaba le go aga tsebo ye e hlabollwago ya lefase.

Thuto ya maleme e ka bulela moithuti dikgoro tπa go ithutela meπomo yeo e sepelelanago le tπamaleme/dipolelo bjalo ka bojenale, phetolelo, go ruta polelo, kwalakwatπo, papatπo, bodiplomate bj.bj. Le gego le bjalo go molaleng gore maleme ke motheo wa dithuto ka moka, e sego fela mo maphelong a ka mehlaeupπa le mafelong a moπomo. Go hwetπa tsebo ya tπa kgwebiπano, go theilwe godimo ga bokgoni bja polelobja moithuti. Mo makaleng a phenkgiπano go tπa theknolotπi, go kgona go tsena ga moithuti go laolwa kebokgoni bja go bolela. Leleme ke puladikgoro, fao e lego gore ge le rutwa ka go hlotπa, dikgoba tπa moithutigo tπa meπomo di a sesefala.

Tsebotlhaka ke motheo wa go phethagatπa meπongwana ya ka mehla, mme go kgatha tema go mabokgoni a tπabophelo ao moithuti a a hlokago go ka kalokana le lefase. Leleme ke sebetπa se se ka tliπago kamano ye botsemagareng ga moithuti le batho bao a phelago nabo mo setπhabeng ka sekgauswi mme πedi yeo leleme leswarwago ka yona, go tliπa katlego goba go se atlege ga diphediπano tπe ntπi le bangwe.


12


13

DIPOELO TˇA GO ITHUTA

Bokaalo le merero yeo e hlaloπitπwego mo godimo a tlemagantπwe go hlola Dipoelo tπa go Ithuta tπe nne. Lege dipoelo tπe di hlophilwe ka go arogana, di swanetπe go logaganywa ge di rutwa le ge di elwa.

Poelo ya go Ithuta ya 1: Go theeletπa le go bolela

Moithuti o kgona go theeletπa le go bolela a πeditπe merero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamano tπe difapafapanego.

Baithuti ba kweπiπa gore go bolela le go theeletπa ke dintlha le ditiragalo tπe bohlokwa tπa leago tπeo didiragalago dikamanong tπe itπego di diragalela mabaka a go fapana le baamogedi ba tshedimoπo le goredingwalomolomo le diretπistara tπeo di πomiπwago di fapafapana go ya ka baamogedi ba tshedimoπo. Balemoga le go πomiπa dingwalomolomo le diretπistara ka nepagalo dikamanong tπe di fapafapanego.

Go theeletπa le go bolela ke motheo wa go ithuta dithuto ka moka. Ka mekgwanakgwana ye e nepagetπego yago theeletπa le go bolela, baithuti ba kgoboketπa le go amantπha tshedimoπo, go aga tsebo, go rarolla mathata,le go hlagiπa dintlha le dikgopolo. Mabokgoni a bohlokwa a kgontπha baithuti go lemoga mehola le maikutloao a ikepetπego ka gare ga ditπweletπwa tπa go fapana le go hlohla polelo ya kgethollo le yeo e jeletπago.

Poelo ya go Ithuta ya 2: Go bala le go lebelela

Moithuti o kgona go bala le go lebelela gore a kweπiπe le go sekaseka ka tsitsinkelo, a kgone le go arabamohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa.

Mabokgoni a go bala le go lebelela ao a hlabolotπwego gabotse ke motheo wa tπwelopele le katlego dithutonggo putlaganya kharikhulamo ebile a thuπa le go kgatheng tema ka botlalo mo setπhabeng le meπomong. Baithutiba ba le bokgoni bja go bala le go lebelela ditπweletπwa tπa dingwalo le tπeo e sego tπa dingwalo ka gofapafapana, go akaretπwa tπa go bonwa, gore ba hwetπe tshedimoπo. Baithuti ba lemoga ka fao mehuta yaditπweletπwa le kgetho ya tπhomiπo ya mantπu e bonagatπago merero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπa setπweletπwa ka gona.

Baithuti ba πomiπa mekgwanakgwana ye e fapanego ye e nabilego ya go bala le go lebelela go ya ka morero wabona wa go bala le mohuta wa setπweletπwa. Ba kgona go kweπiπa le go utolla ditlhaloπo, ba πupa mehola,dikgopolelo gomme ba fetola ka tsitsinkelo. Ka go bala le go lebelela baithuti ba utolla le go tsinkela maphelole phediπano ya bona le ba bangwe. Ka go bala dingwalo baithuti ba hwetπa mohlala wa go ka ngwala tπa bona.


14

Poelo ya go Ithuta ya 3: Go ngwala le go hlagiπa

Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa ka go naba a πeditπe morero le baamogedi batshedimoπo ka go fapafapana, a πomiπa melawana, le dikagego tπa ditπweletπwa tπe di nepagetπegodikamanong tπe di fapanego.

Go ngwala ke sebetπa se maatla sa kgokagano se se kgontπhago baithuti go hlagiπa megopolo le dikgopolo tπabona ka kgohlagano. Ka go fela ba ngwala dikamanong, meπongwaneng le makaleng a dithuto a go fapafapana,baithuti ba kgona go kgokagana le go itlhagiπa ka nepagalo. Maikemiπetπo ke go tπweletπa bangwadi ba ba nagole bokgoni bja dilo tπe ntπi, bao ba tla πomiπago mabokgoni a bona go tπweletπa ditπweletπwa tπa go ngwalwa, tπago bonwa le tπa mahlakorentπi go ya ka merero ya go fapafapana.

Poelo ya go Ithuta ya 4: Thutapolelo le Tπhomiπopolelo

Moithuti o kgona go πomiπa dikarolo le melawana ya polelo ka nepagalo le ka bokgwari.

Ka go kopakopana le mehutahuta ya ditπweletπwa, baithuti ba kgona go godiπa tπhomiπo ya bona ya tlotlontπu lego πomiπa kweπiπo ya bona ya dikarolo tπa polelo ka nepagalo. Ka go tπweletπa tsitsinkelo ye e tseneletπego bakgona go bona ka fao mehola le dikamano tπa maatla di ikepetπego mo polelong le go lemoga ka fao polelo e kahuetπago ba bangwe ka gona.


15


16

KGAOLO YA 3

DIPOELO TˇA GO ITHUTA, MAEMO A KELO, DITENG LEDIKAMANO

Maemo a Kelo

Re lemoga se ge moithuti a kgona go:

Kreiti ya 10

Poelo ya go Ithuta ya 1

Go theeletπa le go bolela

Moithuti o kgona go theeletπa le go bolela a πeditπemerero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamano tπedi fapafapanego.

■ laetπa tsebo ya mekgwa ye e fapanego ya golaodiπa ye e diriπwago mererong ya gobolediπana le ba bangwe:

• ithuta ka, le go abelana dikgopolo, laetπakweπiπo ya mareo, a swayaswaya ka gamaitemogelo, a πireletπa maemo, a efaphetolo ye e sa itokiπetπwago le go fakanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano ka gotπweletπa mekgwa ya maleba ya go πielanaka polelo, go tlaleletπa dikgoba le gohlohleletπa ge go nyakega;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo kanepagalo;

• tπea karolo mo dikahlaahlong tπa sehlophaka go hlagiπa dikgopolo le megopolo yagagwe, go theeletπa le go hlomphadikgopolo tπa ba bangwe ge go bolediπanwaka ditaba tπe bjalo ka tπakaparetπo/boakaretπi, dikamano tπa maatla,tikologo, mekgwa ya lephelo, phediπano lesetπo, le tπa mabapi le ditokelo tπa botho;

• πomiπa mabokgoni a go reriπana gore gofihlelelwe tumelelano;

Kr


17

Kreiti ya 11 Kreiti ya 12

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



• ithuta ka, le go abelana dikgopolo, laetπakweπiπo ya mareo, a swayaswaya ka gamaitemogelo, a πireletπa maemo, a efaphetolo ye e sa itokiπetπwago le go fakanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano ka gotπweletπa mekgwa ya maleba ya go πielanaka polelo, go tlaleletπa dikgoba le gohlohleletπa ge go nyakega;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo tπe diraraganego ka nepagalo;

• kopakopana le bangwe ka bokgwari modikahlaahlong tπa sehlopha ka go hlagiπadikgopolo le megopolo ya gagwe, gotheeletπa le go hlompha dikgopolo tπa babangwe, le go tsena ka bogare go buπetπaditaba tseleng, ge go bolediπanwa kamohlwaela wa ditaba tπe bjalo ka tπakaparetπo/boakaretπi le dikamano tπa maatla,le tπa tikologo, mekgwa ya lephelo,phediπano le setπo le tπa mabapi le ditokelotπa botho;



• ithuta ka, le go abelana dikgopolo, laetπakweπiπo ya mareo, a swayaswaya ka gamaitemogelo, a πireletπa maemo, le go faphetolo ye e sa itokiπetπwago le go fakanegelo;

• thoma le go swarelela polediπano ka gotπweletπa mekgwa ya maleba ya go πielanaka polelo, go tlaleletπa dikgoba le gohlohleletπa ka bokgwari ge go nyakega;

• fa le go latela ditπhupetπo le ditaelo tπe diraranego ka nepagalo;

• kopakopana le bangwe ka bokgwari modikahlaahlong tπa sehlopha ka go hlagiπadikgopolo le megopolo ya gagwe, gotheeletπa le go hlompha dikgopolo tπa babangwe, le go tsena ka bogare go buπetπaditaba tseleng, ge go bolediπanwa kamohlwaela wa ditaba tπe bjalo ka tπakaparetπo/boakaretπi le dikamano tπa maatla,le tπa tikologo, mekgwa ya lephelo,phediπano le setπo le tπa mabapi le ditokelotπa botho;


Kr Kr


18

• kgatha tema dikahlaahlong tπa dihlopha,dingangiπanong, diforamong le dikopanongtπa semmuπo ka go latela melawana yamaleba ya tshepediπo;

• tsebiπa seboledi ka nepagalo le go beamantπu a tebogo;

• πomiπa mabokgoni a go botπolliπa le go begaka ga dikutollo.

Maemo a Kelo


Poelo ya go Ithuta ya 1(E tπwela pele)



Kreiti ya 10Kr


19

• kgatha tema dikahlaahlong tπa dihlopha,dingangiπanong, diforamong le dikopanongka go latela melawana ya maleba yatshepediπo;


• πomiπa mabokgoni a go botπolliπa le go begaka tsinkelo ka dikutollo mo go swanetπego.

• kgatha tema dikahlaahlong tπa dihlopha,dingangiπanong, diforamong le dikopanongka go latela melawana ya maleba yatshepediπo;


• πomiπa mabokgoni a go botπolliπa le go begaka tsinkelo ka dikutollo mo go swanetπego.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo


Kreiti ya 11 Kreiti ya 12Kr Kr


20

■ laetπa mabokgoni a go rulaganya le gonyakiπiπa go itokiπetπa go fa polelo:

• nyakiπiπa sererwa ka thuπo a lebelediπiπamohlwaela wa methopo;

• beakanya dintlha ka nyalelano ka go kgethadikgopolokgolo le dintlha tπa maleba gobamehlala ya go fahlela;

• lemoga le go kgetha dikagego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le melawana;

• beakanya matseno le merumo yamaswanedi;

• akaretπa dithuπi tπa maleba tπa go bonwa, tπago theeletπwa, tπa go theeletπwa ebile dibonwa tπe bjalo ka dikaratapapetla,diphoustara, dinepe, dislaete, diswantπho,mmino, medumo le dimedia tπa elektroniki.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


21


• nyakiπiπa sererwa ka go lebelediπiπamohlwaela wa methopo;

• beakanya dintlha ka nyalelano le go kgethadikgopolokgolo le dintlha tπa maleba ebilegodi nepagetπe goba mehlala ya go fahlela;

• lemoga le go kgetha kagego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le melawana ya polelo;


• akaretπa dithuπi tπa maleba tπa go bonwa, tπago kwewa, le tπa go theeletπwa ebile dibonwa bjalo ka dikaratapapetla, diphoustara,dinepe, dislaete, diswantπho, mmino,medumo le ditπweletπwa tπa elektroniki.


• nyakiπiπa sererwa ka go lebelediπiπamohlwaela wo o nabilego wa methopo;

• beakanya dintlha ka nyalelano le go kgethadikgopolokgolo le dintlha tπa maleba ebilegodi nepagetπe goba mehlala ya go fahlela;

• lemoga le go kgetha kagego, tlotlontπu,dikarolo tπa polelo le melawana ya polelo;


• akaretπa dithuπi tπa maleba tπa go kwewa,tπa go theeletπwa, le tπa go theeletπwa ebiledi bonwa bjalo ka dikaratapapetla,diphoustara, dinepe, dislaete, diswantπho,mmino, medumo le ditπweletπwa tπaelektroniki.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




22

■ laetπa mabokgoni a go theeletπa le go fa poleloka thelelo le boikwagatπo:

• lemoga le go πomiπa ditlabakelo tπamakgethe a polediπano tπe bjalo kamakgethepolelo (dipotπiπo tπe di botπiπwagogo gatelela gomme di sa nyake karabo), gokhutπa le poeletπo;

• πomiπa ka nepagalo, segalo, tπweletπo yalentπu, lebelo, kopantπhomahlo, leemo ledika tπa ditho tπa mmele;

• kwagatπa mantπu ntle le go kgopamiπatlhaloπo;

• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gorekhota dikgopolokgolo le/gobadikgopolotlaleletπo ka go ngwala dintlha,mananeotshwaiwa, dikakaretπo le gopharafreisa le/goba go di laodiπa le go dihlaloπa;

• theeletπa ka tsinkelo le go araba dipotπiπo gokgonthiπiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


23

■ laetπa mabokgoni a go theeletπa le go fa poleloka thelelo le boikwagatπo:

• πomiπa le go lekodiπiπa ditlabakelo tπamakgethe a polediπano bjalo kaditaodiπokopanana, makgethepolelo(dipotπiπo tπe di botπiπwago go gatelelagomme di sa nyake karabo), go khutπa, lepoeletπo;

• πomiπa le go araba ka nepagalo segalo,tπweletπo ya lentπu, lebelo, kopantπhomahlo,leemo le dika tπa ditho tπa mmele;


• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gorekhota dikgopolokgolo le/gobadikgopolotlaleletπo, ka go ngwala dintlha,mananeotshwaiwa, dikakaretπo le gopharafreisa le/goba go di laodiπa le go dihlaloπa;

• theeletπa ka tsinkelo le go tπibogeladipotπiπo go kgonthiπiπa kweπiπo.

■ laetπa mabokgoni a go theeletπa le go fa polelo ka thelelo le boikwagatπo:• πomiπa le go lekodiπiπa ditlabakelo tπa

makgethe a polediπano bjalo kaditaodiπokopana, makgethepolelo (dipotπiπotπe di botπiπwago go gatelela gomme di sanyake karabo) go khutπa le poeletπo;

• πomiπa le go araba ka napagalo segalo,tπweletπo ya lentπu, lebelo, kopantπhomahlo,leemo le dika tπa ditho tπa mmele;


• laetπa kweπiπo ya ditaodiπomolomo ka gorekhota dikgopolokgolo le/gobadikgopolotlaleletπo, ka go ngwala dintlha,manaeotshwaiwa, dikakaretπo le gopharafreisa le/goba go di laodiπa le go dihlaloπa;

• theeletπa ka tsinkelo le go araba dipotπiπo gokgonthiπiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




24

■ laetπa temogo ye e tseneletπego ya tπhomiπo-polelo mabakeng a ge go bolelwa:

• πomiπa le go lekodiπa setaele le retπistara tπamaleba tπeo di swanetπego morero,baamogedi ba tshedimoπo le dikamano;

• lemoga le go hlaloπa mehuta ya polelo kakweπiπo ye e golago le kgahlegelo;

• lemoga le go πomiπa dithekniki tπa gokgothaletπa;

• lemoga dintlha tπa go fahlela le dikgopolomme a ahlogantπhe magareng ga dintlha lemegopolo;

• dira dikakanyo le dikahlolo mme a fahleleka bohlatse;

• lemoga ka fao tlhaloπo e ka kgopamiπwagoka go ntπha goba go tlaleletπa ka tshedimoπoye nngwe ka boomo;

• lemoga le go hlaloπa ditlamorago tπamehuta-polelo bjalo ka polelo ya setheknikile jakon;

• lemoga tswalano magareng ga polelo lesetπo, le magareng ga polelo le maatla;

• lemoga le go hlohla polelo yeo e legomolaleng ya maikutlo le go hlalefetπa,tshekamelo ka lehlakoreng le tee, kgethollole go bona dilo ka leihlo le πele bjalo ka mogo propaganda le papatπo.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


25

■ laetπa temogo ye e tseneletπego yatπhomiπopolelo mabakeng a ge go bolelwa: • πomiπa setale le retπistara tπa maleba tπeo di

swanetπego morero, baamogedi batshedimoπo le dikamano;

• lemoga le go hlaloπa mehuta ya polelo kakweπiπo le kgahlegelo;

• lemoga le go πomiπa mohlwaela wo onabilego wa dithekniki tπa go phelea kasetπweletπwa;

• lekodisa dintlha tπa go fahlela le dikgopolelomme a ahlogantπha dintlha le megopolo;


• hlaloπa ka fao tlhaloπo e ka kgopamiπwagoka go ntπha goba go tlaleletπa ka tshedimoπoye nngwe ka boomo;

• lemoga le go lekodiπa ditlamorago tπamehuta-polelo bjalo ka ya sethekniki lejakon;

• lekodiπa kamano magareng ga polelo lesetπo, le magareng ga polelo le maatla;

• lemoga le go hlohla polelo ya go nyakurelaya maikutlo le go hlalefetπa, tshekamelo kalehlakoreng le tee, kgethollo le go bona diloka leihlo le πele bjalo ka mo go propagandale papatπo.

■ laetπa temogo ye e tseneletπego ya tπhomiπo-polelo mabakeng a ge go bolelwa:• πomiπa setaele le retπistara tπa maleba tπeo di

swanetπego morero, baamogedi batshedimoπo le dikamano;

• lemoga le go hlaloπa mehuta ya polelo kakweπiπo le kgahlegelo;

• lemoga le go πomiπa mohlwaela wo onabilego wa dithekniki tπa go phelea kasetπweletπwa;

• lekodisa dintlha tπa go fahlela le dikgopolelomme a ahlogantπha dintlha le megopolo;


• hlaloπa ka fao tlhaloπo e ka kgopamiπwagoka go ntπha goba go tlaleletπa ka tshedimoπoye nngwe ka boomo;

• lemoga le go lekodiπa ditlamorago tπamehuta-polelo bjalo ka ya sethekniki lejakon;

• lekodiπa kamano magareng ga polelo lesetπo, le magareng ga polelo le maatla;

• lemoga le go hlohla polelo ya go nyakurelaya maikutlo le go hlalefetπa, tshekamelo kalehlakoreng le tee, kgethollo le go bona diloka leihlo le πele bjalo ka mo go propagandale papatπo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




26

■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa: • botπiπa dipotπiπo gore a fe ponelopele;• bala ditπweletπwa ka lebelo gore a kgone go

ntπha dikgopolokgolo ka go bala dihlogo,matseno, ditemana tπa mathomo le mafoko amatsenyagae a ditemana;

• bala ditπweletπwa ka go kitimiπa mahlo gohumana dintlha tπa go thekga nyakiπiπo;

• bala ka thelelo le ka kelotlhoko go ya kamorero le moπomo;

• akaretπa dikgopolokgolo ledikgopolotlaleletπo, ka ntlha ka ntlha le/gobaka temana;

• akanya ditlhaloπo tπa mantπu ao a satlwaelegago goba diswantπho modikamanong tπe di kgethilwego ge a bala kago πomiπa tsebo ya popopolelo, bokgoni bjago hlopha mantπu ka monaganong go akweπiπa, dika tπa tshedimoπo, modumo,mmala, moakanyetπo, peakanyo le ka goπomiπa dikwi;

• badiπiπa, lebelediπiπa le go kaonafatπa gogodiπa kweπiπo.

Maemo a Kelo



Go bala le go lebelela

Moithuti o kgona go bala le go lebelela gore akweπiπe le go sekaseka ka tsitsinkelo, a kgone le goaraba mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa.

Kreiti ya 10Kr


27

■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa: • botπiπa dipotπiπo gore a fe ponelopele;• bala ditπweletπwa ka go kitimisa mahlo gore

a kgone go ntπha dikgopolokgolo ka go baladihlogo, matseno, ditemana tπa mathomo lemafoko a matsenyagae a matseno;

• bala ditπweletπwa ka go kitimiπa mahlo, gohumana dintlha tπa go thekga nyakiπiπo;


• akaretπa dikgopolokgolo ledikgopolotlaleletπo, ka ntlha le/goba katemana;

• akanya ditlhaloπo tπa mantπu ao a satlwaelegago goba diswantπho go mohlwaelawa dikamano ge a bala ka go πomiπa tseboya popopolelo, bokgoni bja go hlophamantπu ka monaganong, dika tπatshedimoπo, modumo, mmala, moakanyetπole peakanyo, le ka go πomiπa dikwi;


■ laetπa mekgwa ye e fapafapanego ya go bala lego lebelela, go kweπiπa le go kgahlegelwa: • botπiπa dipotπiπo gore a fe ponelopele;• bala ditπweletπwa ka go kitimisa mahlo gore

a kgone go ntπha dikgopolokgolo ka go baladihlogo, matseno, ditemana tπa mathomo lemafoko a matsenyagae a matseno;

• bala ditπweletπwa ka go kitimiπa mahlo, gohumana dintlha tπa go thekga nyakiπiπo;


• akaretπa dikgopolokgolo ledikgopolotlaleletπo, ka ntlha le/goba katemana;

• akanya ditlhaloπo tπa mantπu ao a satlwaelegago goba diswantπho go mhlwaelawo o nabilego wa dikamano ge a bala ka goπomiπa tsebo ya popopolelo, bokgoni bja gohlopha mantπu ka monaganong, dika tπatshedimoπo, modumo, mmala, moakanyetπole peakanyo, le ka go πomiπa dikwi;


Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




28

■ fa tlhaloπo ya mohlwaela wo o nabilego waditπweletπwa tπa go ngwalwa, tπa go bonwa, tπago theeletπwa, le tπa go theeletπwa ebile dibonwa: • hwetπa tshedimoπo e se kae le dintlha go

ditπweletπwa;• hlaloπa ka fao kgetho le tlogelo mo

ditπweletπweng di huetπago tlhaloπo;• lemoga phapano magareng ga dintlha le

megopolo mme a fe karabo ya gagwe;

• lemoga phapano gare ga tlhaloπo ya mopepeneneng le ye e iphihlilego;

• hlaloπa ntlhatebelelo ya mongwadi/moanegi/moanegwa mme a fe bohlatse bja gotlaleletπa go tπwa ditπweletπweng;

• hlaloπa maemo ao ditπweletπwa diikokotletπego ka ona go phediπano ledipolotiki le tπa setπo;

• sekaseka khuetπo yeo mehutahuta ya poleloya dika le makgethepolelo, dikapolelo tπe difapafapanego bjalo ka, tshwantπhiπo,tshwantπhanyo, mothofatπo, phetolaina,mainatlhangwa ka medumo, seka,papadiπantπu, polelo ye e fihlago taba,tlhagiπo ya taba ka bohlale, phefolo,kgakantπho, kgegeo, kodutlo, paratokese,kganetπi, anthesesese, tharollo, lithosese,phetheletπo;

• hlaloπa dikakanyo le dithumo tπa mongwadi

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


29

■ lekodiπa tlhaloπo ya mohlwaela wo o nabilegowa ditπweletπwa tπa go ngwalwa, tπa go bonwa,tπa go kwewa, le tπa go theeletπwa ebile dibonwa:• hwetπa tshedimoπo ya maleba le dintlha go

ditπweletπwa;• sekaseka ka fao kgetho le tlogelo mo

ditπweletπweng di huetπago tlhaloπo;• hlaloπa phapano magareng ga dintlha le

dikgopolelo mme a hlaloπe karabo yagagwe;

• hlaloπa phapano gare ga tlhaloπo ya mopepeneneng le ye e iphihlilego;

• hlaloπa ntlhatebelelo ya mongwadi/moanegi/moanegwa mme a fe bohlatse bja go tlaleletπago tπwa ditπweletπweng;

• sekaseka le go hlaloπa maemo aoditπweletπwa di ikokotletπego ka ona gophediπano le dipolitiki le tπa setπo;

• sekaseka khuetπo yeo mehutahuta ya poleloya dika le makgethepolelo, dikapolelo tπe difapafapanego bjalo ka tshwantπhiπo,tshwantπhanyo, mothofatπo, phetolaina,mainatlhangwa ka medumo, seka,papadiπantπu, polelo ye e fihlago taba,tlhagiπo ya taba ka bohlale, phefolo,kgakantπho, kgegeo, kodutlo, paratokese,kganetπi, anthesesese, tharollo, lithosese,phetheletπo;

• lekodiπa dikakanyo le dithumo tπa

■ lekodiπa tlhaloπo ya mohlwaela wo o nabilegowa ditπweletπwa tπa go ngwalwa, tπa go bonwa,tπa go theeletπwa, le tπa go kwewa e bile dibonwa: • hwetπa tshedimoπo ya maleba le dintlha go

ditπweletπwa;• sekaseka ka fao kgetho le tlogelo mo

ditπweletπweng di huetπago tlhaloπo;• hlaloπa phapano magareng ga dintlha le

dikgopolelo mme a fahlele karabo ya gagwe;

• hlaloπa phapano gare ga tlhaloπo ya mopepeneneng le ye e iphihlilego;

• sekaseka ntlhatebelelo ya mongwadi/moanegi/moanegwa mme a fe bohlatse bjobo kgodiπago bja go tlaleletπa go tπwaditπweletπweng;

• sekaseka le go hlaloπa maemo aoditπweletπwa di ikokotletπego ka ona gophediπano le dipolitiki le tπa setπo;

• sekaseka khuetπo yeo mehutahuta ya poleloya dika le makgethepolelo, dikapolelo tπe difapafapanego bjalo ka tshwantπhiπo,tshwantπhanyo, mothofatπo, phetolaina,mainatlhangwa ka medumo, seka,papadiπantπu, polelo ye e fihlago taba,tlhagiπo ya taba ka bohlale, phefolo,kgakantπho, kgegeo, kodutlo, paratokese,kganetπi, anthesesese, tharollo, lithosese,phetheletπo;

• lekodiπa dikakanyo le dithumo tπa

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




30

gomme a di bapiπa le tπa gagwe;• hlatholla le go lekodiπa ditπweletπwa tπa go

thalwa tπe di tlwaelegilego;

• lemoga ditπweletπwa, le go di fahlela.

■ hlaloπa ka fao polelo le ditshwantπho di kabontπhago le go betla mehola le maikutlo moditπweletπweng:• lemoga le go hlaloπa tπa mehola, maikutlo le

ditumelo tπa setπo-phediπanong le tπasepolitiki bjalo ka maikutlo go tπa bong,maemo, bogolo, ditswalano tπa maatla,ditokelo tπa botho, kaparetπo/boakaretπi letπa tikologo;

• hlaloπa tlhago ya tlhaolo, tshekamelo kalehlakoreng le tee le kgethollo.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


31

mongwadi gomme a di bapiπa le tπa gagwe;• hlatholla mohlwaela wa ditπweletπwa tπe di

thadilwego tπa go tlwaelega;

• lemoga ditπweletπwa le go di fahlela ka mogo kgodiπago.

■ lekodiπa ka fao polelo le ditshwano di kabontπhago le go betla mehola le maikutlo moditπweletπweng:• lemoga le go hlaloπa mehola, maikutlo le

ditumelo tπa setπo-phediπanong le tπasepolitiki bjalo ka maikutlo go tπa bong,maemo, bogolo, ditswalano tπa maatla,ditokelo tπa botho kaparetπo/boakaretπi le tπatikologo;

• sekaseka tlhago ya tlhaolo, tshekamelo kalehlakoreng le tee le kgethollo.

mongwadi gomme a di bapiπa le tπa gagwe.• hlatholla le go lekodiπa mohlwaela wo o

nabilego wa ditπweletπwa tπe di thadilwegotπa go tlwaelega;

• lemoga ditπweletπwa le go di fahlela ka mogo kgodiπago.

■ lekodiπa ka fao polelo le ditshwano di kabontπhago le go betla mehola le maikutlo moditπweletπweng:• lemoga le go hlaloπa mehola, maikutlo le

ditumelo tπa setπo-phediπanong le tπasepolitiki bjalo ka maikutlo go tπa bong,maemo, bogolo, ditswalano tπa maatla,ditokelo tπa botho kaparetπo/boakaretπi le tπatikologo;

• sekaseka tlhago ya tlhaolo, tshekamelo kalehlakoreng le tee le kgethollo moditπweletπweng le gore di huetπa tlhaloπobjang.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




32

■ hlohlomiπa le go sekaseka dikokwane tπebohlokwa tπa ditπweletπwa le ka fao di thuπagomo tlhaloπong (dikokwane tπe di se lebelelweeke di ikemetπe di nnoπi):

* ditπweletπwa tπa tiriπano le tπa bohlami:• lemoga le go hlaloπa, morero, sebopego

le tπhomiπo ya polelo mo tπweletπwenggo putlaganya kharikhulamo bjalo kadipego tπa tshedimoπo, tshepediπo, gobuπeletπa dikanegelo, ditlhathollo,diphekgogo le ditlhaloπo;

• lemoga le go hlaloπa khuetπo yadithekniki tπe bjalo ka ponagalo yamongwalo ka go fapana ga ona le bogolobja ditlhaka, dihlogo le dihlogwana.

* ditπweletπwa tπa bokgabo:

padi, kanegelokopana, kanegelotπhaba(dinonwane le dikoπa), ditaodiπokopana:

• hlaloπa kgodiπo/tπweletπo ya thulaganyo,thulaganyotlaleletπo, thulano, moanegwale tema ye e kgathwago ke molaodiπi gego swanetπe;

• lemoga le go hlaloπa melaetπa ledikgwekgwe mme a di tswalanya leditemana tπe dingwe tπe di kgethilwegomo setπweletπweng;

• hlaloπa ka fao boithekgo le tikologo ditswalanago le moanegwa le/gobakgwekgwe;

• hlaloπa moya(maikutlo), nako le tlemolloya lehuto.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


33

■ hlohlomiπa le go lekodiπiπa dikokwane tπebohlokwa tπa ditπweletπwa le ka fao di thuπagomo tlhaloπong (dikokwane tπe di se lebelelweeke di ikemetπe ka nnoπi):


le tπhomiπo ya polelo mo ditπweletπwenggo putlaganya kharikhulamo bjalo kadipego tπa tshedimoπo, ditshepediπo, gobuπeletπa dikanegelo, ditlhathollo,phekgogo le ditlhaloπo;

• lemoga le go hlaloπa khuetπo yadithekniki tπe bjalo ka ponagalo yamongwalo ka go fapana ga wona lebogolo bja ditlhaka, dihlogo ledihlogwana;


padi, kanegelokopana, kanegelotπhaba(dinonwane le dikoπa), ditaodiπokopana;

• sekaseka kgodiπo/tπweletπo yathulaganyo, thulaganyotlaleletπo,thulano, moanegwa le karolo yamolaodiπi ge go nyakega;

• hlatholla le go lekodiπa melaetπa ledikgwekgwe, le go di tswalanya leditsopolwa tπe di kgethilwego mo gosetπweletπwa ka moka;

• lekodiπa ka fao boithekgo le tikologo ditswalanago le moanegwa le/gobakgwekgwe;

• hlatholla moya (maikutlo), nako,phekgogo ya kgegeo le dithumo(diphetho).

■ hlohlomiπa le go lekodiπiπa dikokwane tπebohlokwa tπa ditπweletπwa le ka fao di thuπagomo tlhaloπong (dikokwane tπe di se lebelelweeke di ikemetπe di nnoπi):


le tπhomiπo ya polelo mo ditπweletπwenggo putlaganya kharikhulamo bjalo kadipego tπa tshedimoπo, ditshepediπo, gobuπeletπa dikanegelo, ditlhathollo,phekgogo le ditlhaloπo;

• lemoga le go hlaloπa khuetπokhuetπo yadithekniki tπe bjalo ka ponagalo yamongwalo ka go fapana ga wona lebogolo bja ditlhaka, dihlogo ledihlogwana;


padi, kanegelokopana, kanegelotπhaba(dinonwane le dikoπa), ditaodiπokopana:

• sekaseka kgodiπo/tπweletπo yathulaganyo, thulaganyotlaleletπo,thulano, moanegwa le karolo yamolaodiπi ge go nyakega;

• hlatholla le go lekodiπa melaetπa ledikgwekgwe le go di tswalanya leditsopolwa tπe di kgethilwego mo gosetπweletπwa ka moka;

• lekodiπa ka fao boithekgo le tikologo ditswalanago le moanegwa le/gobakgwekgwe;

• hlatholla moya (maikutlo), nako,phekgogo ya kgegeo le sephetho(bofelo).

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




34

theto (go akaretπwa le theto yasetπo/tumiπo/gale):• hlaloπa ka fao kgethontπu,

tshwantπhokgopolo le diletπwa tπe diamago moya, tlhaloπo le kgwekgwe;

• hlaloπa ka fao dibopego tπa methalothetole tπa ditematheto, morumokwano,moπito le maswaodikga di huetπagotlhaloπo ka gona.

papadi/tiragatπo le thuto ya filimi: • hlaloπa kamano magareng ga polediπano

le ditiragalo, le gare ga baanegwa lekgwekgwe;

• hlaloπa thulaganyo, thulaganyotlaleletπo,tshwantπho ya baanegwa, thulano lemorero wa papadi/tiragatπo;

• lemoga sebopego sa tiragatπo le gohlaloπa ditπhupetπo tπa sefala.

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go kwewa letπa mahlakorentπi:thuto ya filimi, papadi ya telebiπene le yaseyalemoya:• lemoga le go hlaloπa molaetπa le

kgwekgwe le gore di ama bjangditπweletπwa;

• hlaloπa tπhomiπo ya dithekniki tπa gobonwa, tπa go theeletπwa, le tπa gokwewa ebile di bonwa bjalo ka tπhomiπoya mmala, hlogwana, tlhamego yasetπweletπwa, polediπano, mmino,modumo, tπhomiπo ya mabone,thulaganyo ya kgatiπo, go ageletπaseswantπho, kagego le ponagalo yaseswantπo, dithekniki tπa go πomiπakhamera, go sepetπa khamera, go hlagiπaseswantπho ka go tπweletπa dikarolwanadingwe mo pele dingwe kwa morago.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


35

theto(go akaretπwa le theto yasetπo/tumiπo/gale):• hlaloπa ka fao kgethontπu,

tshwantπhokgopolo le diletπwa di amagomoya, tlhaloπo le kgwekgwe;

• hlaloπa ka fao dibopego tπa methalothetole tπa ditematheto, morumokwano,moπito le maswaodikga di huetπagotlhaloπo ka gona.

papadi/tiragatπo le thuto ya filimi: • sekaseka polediπano le ditiragalo, le

tswalano ya tπona le baanegwa lekgwekgwe;

• lekodiπa thulaganyo,thulaganyotlaleletπo, tshwantπho yabaanegwa, thulano le morero wapapadi/tiragatπo;

• hlatholla le go hlaloπa sebopego satiragatπo le ditπhupetπo tπa sefala.

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go theeletπwale tπa mahlakorentπi:thuto ya filimi, papadi ya telebiπene le yaseyalemoya:• lemoga le go sekaseka molaetπa le

kgwekgwe le gore di ama bjangditπweletπwa;

• lemoga tπhomiπo ya dithekniki tπa gobonwa, tπa go theeletπwa le tπa go kwewaebile di bonwa bjalo ka tπhomiπo yammala, hlogwana, tlhamego yasetπweletπwa, polediπano, mmino,modumo, tπhomiπo ya mabone,thulaganyo ya kgatiπo, go ageletπaseswantπho, kagego le ponagalo yaseswantπo, dithekniki tπa go πomiπakhamera, go sepetπa khamera, go hlagiπaseswantπho ka go tπweletπa dikarolwanadingwe mo pele dingwe kwa morago.

theto (go akaretπwa le theto yasetπo/tumiπo/gale):• sekaseka ka fao kgethontπu,

tshwantπhokgopolo le diletπwa di amagomoya, tlhaloπo le kgwekgwe;

• sekaseka ka fao dibopego tπamethalotheto le tπa ditematheto,morumokwano, moπito, maswaodikga dihuetπago tlhaloπo ka gona.

papadi/tiragatπo le thuto ya filimi: • sekaseka polediπano le ditiragalo, le

tswalano ya tπona le baanegwa lekgwekgwe;

• lekodiπa thulaganyo,thulaganyotlaleletπo, tshwantπho yabaanegwa, thulano le morero wapapadi/tiragatπo;

• hlatholla, hlaloπa le go lekodiπa sebopegosa tiragatπo le ditπhupetπo tπa sefala.

* ditπweletπwa tπa go bonwa, tπa go theeletπwale tπa mahlakorentπi:thuto ya filimi, papadi ya telebiπene le yaseyalemoya:• lemoga le go sekaseka molaetπa le

kgwekgwe le gore di logagane bjang ledikarolwana ka moka tπa ditπweletπwa;

• lemoga tπhomiπo ya dithekniki tπa gobonwa, tπa go theeletπwa le tπa go kwewaebile di bonwa, bjalo ka tπhomiπo yammala, mafokwana a tlhaloπo, tlhamegoya setπweletπwa, polediπano, mmino,modumo, tπhomiπo ya mabone,thulaganyo ya kgatiπo, go ageletπaseswantπho, kagego le ponagalo yaseswantπo, dithekniki tπa go πomiπakhamera, go sepetπa khamera, go hlagiπaseswantπho ka go tπweletπa dikarolwanadingwe mo pele dingwe kwa morago.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



36


■ laetπa mabokgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa meπomo ya go fapana;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba

lebantπwego le morero wo o itπego bjalo kago laodiπa, go thabiπa, go kgothaletπa, gofahlela, go hlaloπa, go sedimoπa, gosekaseka, go hlatholla le go hlalefetπa;

• lemoga le go hlaloπa mehuta ya ditπweletπwatπe di tlogo tπweletπwa bjalo ka tπa kakanyo,tshedimoπo, tπa bohlami, ditπweletπwa tπatiriπano le tπa mahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele sa maleba,ntlhakemo yeo a tlogo laodiπa ditaba tπagagwe ka gona, le popego ya ditπweletπwa;

• nyakiπiπa direrwa go tπwa methopong ya gofapafapana le go rekhota dikutollo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gologaganya dintlha tπa tshedimoπo tπa malebago tπwa methopong ya go fapafapana;

• fetolela tshedimoπo ye e kgethilwego gotπwa go mohuta wo mongwe go ya go womongwe, bjalo ka go tπwa go kerafo go yago mokgwa wa temana;

• tπweletπa dikgopolo tπa go nyalelana le go dibeakanya ka go πomiπa dithekniki tπe bjaloka dithalwasenaganwa, diswantπho, lenaneola mantπu a bohlokwa le dikaratapapetla tπatatelano ya ditaba;

• πomiπa dielemente tπe di kgethilwego tπa gobonwa le tπa moakanyetπo ka nepagalo.

Maemo a Kelo



Go ngwala le go hlagiπa

Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπaditπweletπwa ka go naba a πeditπe morero lebaamogedi ba tshedimoπo ka go fapafapana, aπomiπa melawana le dikagego tπa ditπweletπwa tπedi nepagetπego dikamanong tπe di fapanego.

Kreiti ya 10Kr


37

■ laetπa mabokgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa meπomo ye e phagamego;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba


• lemoga le go hlaloπa mehuta yaditπweletπwa tπe di tlogo tπweletπwa bjalo katπa kakanyo, tshedimoπo, tπa bohlami,ditπweletπwa tπa tiriπano le tπamahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele samaleba, ntlhakemo yeo a tlogo laodiπaditaba tπa gagwe ka gona le popego yaditπweletπwa;

• nyakiπiπa ka boyena direrwa tπa go raraganago tπwa methopong ya go fapanafapana lego rekhota dikutollo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gologaganya dintlha tπa tshedimoπo tπa malebaka boyena go tπwa methopong ye e nabilegoya go fapanafapana;

• fetolela mohlwaela wa tshedimoπo go tπwago mohuta wo mongwe go ya go womongwe, bjalo ka go tπwa go kerafo go yago mokgwa wa temana;


• πomiπa mohlwaela wa dielemente tπa gobonwa le tπa moakanyetπo ka nepagalo.

■ laetπa mabokgoni a go beakanyetπa go ngwalelamorero, baamogedi ba tshedimoπo le dikamanotπe itπego:• hlaloπa dinyakwa tπa meπomo ye e phagamego;• lemoga baamogedi ba tshedimoπo ba ba


• lemoga le go hlaloπa mehuta yaditπweletπwa tπe di tlogo tπweletπwa bjalo katπa kakanyo, tshedimoπo, tπa bohlami,ditπweletπwa tπa tiriπano le tπamahlakorentπi;

• tπea sephetho le go πomiπa setaele samaleba, ntlhakemo yeo a tlogo laodiπaditaba tπa gagwe ka gona le popego yaditπweletπwa ka kgontπho;

• nyakiπiπa ka boyena direrwa tπa go raraganago tπwa methopong ya go fapanafapana lego rhekota dikutollo ka nepagalo;

• lota, hwetπa, kgetha, rulaganya le gologaganya dintlha tπa tshedimoπo tπa malebaka boyena go tπwa methopong ye e nabilegoya go fapanafapana;

• fetolela mohlwaela wo o nabilego watshedimoπo go tπwa go mohuta wo mongwego ya go wo mongwe, bjalo ka go tπwa gokerafo go ya go mokgwa wa temana;


• πomiπa mohlwaela wo o nabilego wadielemente tπa go bonwa le tπa moakanyetπoka nepagalo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



38


■ laetπa mekgwanakgwana le dithekniki tπa gongwala go tπweletπa dingwalokakanywa tπamathomo:• πomiπa dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletπi

ge go beakanywa;

• leka mekgwanakgwana ya go πomiπa kagegole setaele ge ba itlhamela ditπweletπwa;

• lemoga le go πomiπa ka nepagalo ditlabakelotπe di kgethilwego tπa setaele lemakgethepolelo bjalo ka polelo ya dika,kgethontπu, tlhaloπo ye botsebotse, polelo yammoledi le setaele sa mong, segalo, dika,mmala, peakanyo ya mantπu le modumo;

• πomiπa mehutahuta ya mafoko le mafoko abotelele bjo bo fapanego le dibopego tπa gofapana;

• πomiπa melawana ya go bopa ditemana gotliπa nyalelano ya dikgopolo ka go diriπalefokohlogo, matseno le morumo, tatelelanoya ditemana ya go kwagala, tiragalo lepoelo, papetπo le phapantπho;

• πomiπa makopanyi, makgokedi, maπala lemahlathi go tiiπetπa kgohlagano ya

Maemo a Kelo




Moithuti o kgona go ngwala le go hlagiπaditπweletπwa ka go naba a πeditπe merero lebaamogedi ba tshedimoπo ka go fapafapana, aπomiπa melawana le dikagego tπa ditπweletπwa tπedi nepagetπego dikamanong tπe di fapanego.

Kreiti ya 10Kr


39

■ laetπa mekgwanakgwana le dithekniki tπamaemo a godimo tπa go ngwala go tπweletπadingwalokakanywa tπa mathomo:• πomiπa dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletπi

ka bokgwari thulaganyong ge gobeakanywa;


• lemoga le go πomiπa ka nepagalo ditlabakelotπe di kgethilwego tπa setaele lemakgethepolelo bjalo ka polelo ya dika,kgethontπu, tlhaloπo ye botsebotse, polelo yammoledi le setaele sa mong, segalo, dika,mmala, peakanyo ya mantπu le modumo;

• πomiπa ka go naba mehutahuta ya mafoko, lemafoko a botelele le dibopego tπa go fapanaka bokgwari;

• πomiπa melao ya go bopa ditemana kanepagalo go tliπa nyalelano ya dikgopolo kago diriπa lefokotaba, matseno le morumo,tatelelano ya go kwagala ya ditemana,tiragalo le poelo, papetπo le phapantπho;

• πomiπa makopanyi, makgokedi maπala,mahlathi go laetπa kgohlagano ya dikgopolo.

■ laetπa mekgwanakgwana le dithekniki tπamaemo a godimo tπa go ngwala go tπweletπadingwalokakanywa tπa mathomo:• πomiπa dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletπi

ka bokgwari thulaganyong ge gobeakanywa;


• lemoga le go πomiπa ka nepagalo mohlwaelawo o nabilego wa ditlabakelo tπe dikgethilwego tπa setaele le makgethepolelobjalo ka polelo ya dika, kgethontπu, tlhaloπoye botsebotse, polelo ya mmoledi le setaelesa mong, segalo, dika, mmala, peakanyo yamantπu le modumo;

• πomiπa ka go naba mehutahuta ya mafoko lemafoko le mafoko a botelele le dibopego tπago fapana go tliπa dipoelo;

• πomiπa melao ya go bopa ditemana kanepagalo go tliπa nyalelano ya dikgopolo kago diriπa lefokotaba, matseno le morumo,tatelelano ya go kwagala ya ditemana,tiragalo le poelo, papetπo le phapantπho;

• πomiπa makopanyi, makgokedi maπala lemahlathi go laetπa kgohlagano ya dikgopolo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



40


dikgopolo.■ lekola gape, sekaseka, lekodiπa moπomo wa

gagwe, a ela πedi dikgopolo tπa ba bangwe gorea hlagiπe setπweletπwa sa mafelelo:• πomiπa ditsela tπe di ikgethilego tπa go

hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagweye a e ngwadilego le ya ba bangwe ye ba engwadilego go bona kaonafatπo;

• lekola gape sengwalwa se se feleletπegomaikemiπetπo e le go kaonafatπa nyalelano lekgohlagano ya dikgopolo;

• lekola gape ge e ka ba diteng, setaele,retπistara le ditlamorago di nepagetπe go ya ka,morero, baamogedi ba tshedimoπo ledikamano;

• swarelela go ntlhaponelo ya mong ledintlheng tπa go fahlela ka boitshepo bjo bokaonafalago;

• kaonafatπa kgethontπu, dibopego tπa mafokole ditemana, a ntπha go se kweπiπege ge godiriπwa lentπu/lefoko leo le ka bago leditlhaloπo tπe pedi, go gaba polelo, go touta,polelomotswako, polelo ya go kgopiπa,jakon ya go hloka mohola lephapantπhonoko;

• laetπa go ba le πedi go ditokelo tπa botho leditabatabana tπa phediπano, setπo, tikologo letπa maitshwaro tπe bjalo ka bong, merafe,bogole, bogolo, maemo, bodiidi, mekgwa yalephelo, setlogo, bodumedi, lefase le lelomaganego, TBMM/PMK le malwetπi amangwe;

• lokiπetπa sengwalo sa bofelo ka go badiπiπa

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


41

■ lekola, sekaseka, lekodiπa moπomo wa gagwe, aela πedi dikgopolo tπa ba bangwe gore a hlagiπesetπweletπwa sa mafelelo:• πomiπa ditsela tπe di ikgethilego tπa go

hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagwe ye a e ngwadilego le ya ba bangwe ye ba e ngwadilego go leba kaonafatπong;

• sekaseka sengwalwa se se feleletπegomaikemiπetπo e le go kaonafatπa nyalelano lekgohlagano ya dikgopolo;

• lekodiπa ge e ka ba diteng, setaele, retπistarale ditlamorago di nepagetπe go ya ka morero,baamogedi ba tshedimoπo le dikamano;

• swarelela go ntlhatebelelo ya mong ledintlheng tπa go fahlela ngangiπanong kaboitshepo;

• kaonafatπa kgethontπu, dibopego tπa mafoko leditemana, a ntπha go se kweπiπege ge godiriπwa lentπu/lefoko leo le ka bago leditlhaloπo tπe pedi, go gaba polelo, go touta,polelomotswako, polelo ya go kgopiπa, hloka lephapantπhonoko;



■ lekola, sekaseka, lekodiπa moπomo wa gagwe, aela πedi dikgopolo tπa ba bangwe gore a hlagiπesetπweletπwa sa mafelelo:• πomiπa ditsela tπe di ikgethilego tπa go

hlahloba le go lekodiπiπa meπomo ya gagweye a e ngwadilego le ya ba bangwe ye ba e ngwadilego go leba kaonafatπong;

• sekaseka sengwalwa se se feleletπegomaikemiπetπo e le go kaonafatπa nyalelanole kgohlagano ya dikgopolo;

• lekodiπa ge e ka ba diteng, setaele, retπistarale ditlamorago di nepagetπe go ya kamorero, baamogedi ba tshedimoπo ledikamano;

• swarelela go ntlhaponelo ya mong le dintlhengtπa go fahlela ka boitshepo le ka bokgoni;

• kaonafatπa kgethontπu, dibopego tπa mafokole ditemana, a ntπha go se kweπiπege ge godiriπwa lentπu/lefoko leo le ka bago leditlhaloπo tπe pedi, go gaba polelo, go touta,polelomotswako, polelo ya go kgopiπa,mohola le phapantπhonoko;



Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



42


le go rulaganya;• hlagiπa setπweletπwa sa bofelo a hlokometπe

setaele sa maleba bjalo ka setπweletπwa sago hlagiπwa gabotse goba diphoustara tπa go

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


43


setaele sa maleba bjalo ka setπweletπwa sago hlagiπwa gabotse goba diphoustara tπa gogoga πedi, tπa mebalabala.


setaele sa maleba bjalo ka setπweletπwa sago hlagiπwa gabotse goba diphoustara tπa gogoga πedi, tπa mebalabala.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



44


goga πedi, tπa mebalabala.■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go di

πomiπa ka nepagalo go mohlwaela waditπweletπwa:• πomiπa tsebo ya mohlwaela wa paterone ya

mopeleto, melao le melawana mantπung amaswa le/goba a bothata mme a itirelelenaneontπu la mopeleto;

• πomiπa dikhutsofatπo le diakronimi tπe ditlwaelegilego;

• πomiπa dipukunt πu le thesorase ka bokgwarimererong ya go fapafapana bjalo ka gonyakiπiπa ditlhaloπo, botπo le kwagatπo yamantπu;

• πomiπa tsebo ka ga medu, dihlogo lemeselana gore a hwetπe tlhaloπo yamohlwaela wa mantπu;

• πomiπa bong, bontπi le nyenyefatπo kanepagalo;

• πomiπa mokgwa wa papetπo mo mahlaodingle mahlathing ka nepagalo;

• lemoga ka fao maleme a adimiπanagomantπu ka gona, ka fao ditlhaloπo tπa mantπudi fetogago ka gona go ya le dinako, le kafao mantπumaswa a hlangwago ka gona;

• lemoga kgakanego ye e tliπwago gantπi kedipolisemi, ditumatshwano ledingwalwatshwano, le go di πomiπa kanepagalo mo ditπweletπweng;

• πomiπa mahlaloπagotee, malatodi,dipharonimi tπe di kgethilwego le lentπu le

Maemo a Kelo



Thutapolelo le Tπhomiπopolelo

Moithuti o kgona go πomiπa dikarolo le melawanaya polelo ka nepagalo le ka bokgwari.

Kreiti ya 10Kr


45

■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go diπomiπa ka nepagalo go mohlwaela wo onabilego wa ditπweletπwa:• πomiπa tsebo ya mohlwaela wo o oketπegago

wa paterone ya mopeleto, melao lemelawana mantπung a maswa le/goba abothata mme a itirele lenaneontπu lamopeleto;

• πomiπa mohlwaela wo o nabago wadikhutsofatπo le diakronimi ka nepagalo;

• πomiπa dipukuntπu le thesorase ka bokgwarimererong ya go fapafapana bjalo ka gonyakiπiπa ditlhaloπo, botπo le kwagatπo yamantπu;

• πomiπa tsebo ya medu, dihlogo le meselanagore a hwetπe tπhomiπo le tlhaloπo yamohlwaela wa mantπu;


• πomiπa mokgwa wa papetπo mo mahlaodingle mahlathing ka nepagalo;

• lemoga le go hlaloπa ka fao maleme aadimiπanago mantπu ka gona, ka faoditlhaloπo tπa mantπu di fetogago ka gona goya le dinako, le ka fao mantπumaswa ahlangwago ka gona;

• lemoga kgakanego ye e tliπwago gantπi kedipolisemi, ditumatshwano ledingwalwatshwano le go di πomiπa kanepagalo mo ditπweletπweng;

• πomiπa mohlwaela wa mahlaloπagotee,malatodi, dipharonimi le lentπu le tee bakengsa sekafoko ka nepagalo.

■ lemoga le go fa ditlhaloπo tπa mantπu le go diπomiπa ka nepagalo go mohlwaela wo onabilego wa ditπweletπwa:• πomiπa tsebo ya mohlwaela wo o nabilego

wa paterone ya mopeleto, melao lemelawana mantπung a maswa le/goba abothata mme a itirele lenaneontπu lamopeleto;

• πomiπa mohlwaela wo o nabilego wadikhutsofatπo le diakronimi ka nepagolo;

• πomiπa dipukuntπu le thesorase ka bokgwarimererong ya go fapafapana bjalo ka gonyakiπiπa ditlhaloπo, botπo le kwagatπo yamantπu;

• πomiπa tsebo ya medu, dihlogo le meselanagore a hwetπe tπhomiπo le tlhaloπo yamohlwaela wo o nabilego wa mantπu;


• πomiπa mokgwa wa tekatekanyo le papetπomo mahlaoding le mahlathing ka nepagalo;

• lemoga le go hlaloπa ka fao maleme aadimiπanago mantπu ka gona, ka faoditlhaloπo tπa mantπu di fetogago ka gona goya le dinako, le ka fao mantπumaswa ahlangwago ka gona;

• lemoga kgakanego ye e tliπwago gantπi kedipolisemi, ditumatshwano ledingwalwatshwano le go di πomiπa kanepagalo mo ditπweletπweng;

• πomiπa mohlwaela wo o nabilego wamahlaloπagotee, malatodi le dipharonimi kanepagalo.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



46

tee bakeng sa sekafoko ka nepagalo.■ πomiπa mafoko ao a hlamilwego ka tshwanelo

ka mokgwa wo o kweπiπegago le go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo:• hlaola le go πomiπa dikarolopolelo tπe bjalo

ka maina, madiri, maπala, mahlaodi,maamanyi, mahlathi, marui, malahlelwa lemaekiπi, leba le mabotπiπi ka nepagalo lekweπiπego;

• πomiπa dipopego tπa madiri le mathuπi gohlaloπa lebaka, mediriπo le dihlogodiri kanepagalo;

• πomiπa sediri, sedirwa le tiro ka nepagalo lego hlaloπa tπhomiπo ya tπona;

• πomiπa mafokonolo ka nepagalo a be ahlame mafokontπi le mafokofokwana ammakgonthe ka go πomiπa dithabe, dikafokole makopanyi;

• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa yamaleba ditπweletπweng;

• πomiπa polelotebanyi le polelotharedi kanepagalo;

• πomiπa kganetπo ka nepagalo;• πomiπa tatelano ye botse ya mantπu mme a

kweπiπe gore e huetπa bjang tlhaloπo;• πomiπa makgokedi ka nepagalo; • πomiπa maswaodikga ka nepagalo go tπweletπa

merero ye e itπego bjalo ka go tliπa kweπiπego,go laetπa tswalano gare ga dikarolo tπa polelo letπhomiπo ya tπona go oketπa kgatelelo, goba gotπweletπa khuetπo ya makgethepolelo le setaele;

• πomiπa polelo makgethe bjalo ka dika,

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10


Kr


47

■ πomiπa mafoko ao a hlamilwego ka tshwaneloka mokgwa wo o kweπiπegago le go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo:• hlaola le go πomiπa dikarolopolelo tπe bjalo




• πomiπa mafokonolo ka nepagalo a be ahlame mafokontπi le mafokofokwana ammakgonthe ka go πomiπa dithabe, dikafokole makopanyi;

• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa kanepagalo gomme a hlaloπa meπomo ya tπonaka moka ditπweletπweng;



kweπiπa gore e huetπa bjang tlhaloπo;• πomiπa makgokedi ka nepagalo; • πomiπa maswaodikga ka tshwanelo go

tπweletπa merero ye e itπego bjalo ka go tliπakweπiπego, go laetπa tswalano gare ga dikarolotπa polelo le tshomiπo ya tπona go oketπakgatelelo, goba go tπweletπa khuetπo yamakgethepolelo le setaele;

• πomiπa polelo ya dika bjalo ka dika,dikapolelo le diema tπa maleba.

■ πomiπa mafoko ao a hlamilwego ka tshwaneloka mokgwa wo o kweπiπegago le go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo:• hlaola le go πomiπa dikarolopolelo tπe bjalo




• πomiπa mafokonolo ka nepagalo a be ahlame mafokontπi le mafokofokwana ammakgonthe ka go πomiπa dithabe, dikafokole makopanyi ka nepagalo;

• πomiπa polelotiriπi le polelotiriπwa kanepagalo gomme a hlaloπa meπomo ya tπonaka moka ditπweletπweng;



kweπiπa gore e huetπa bjang tlhaloπo;• πomiπa makgokedi ka nepagalo; • πomiπa maswaodikga ka tshwanelo go

tπweletπa mohlwaela wo o nabilego wa mereroye e itπego bjalo ka go tliπa kweπiπego, golaetπa tswalano gare ga dikarolo tπa polelo letshomiπo ya tπona go oketπa kgatelelo, goba gotπweletπa khuetπo ya makgethepolelo le setaele;

• πomiπa mohlwaela wo o nabilego wa polelo yadika bjalo ka dika, dikapolelo le diema tπamaleba.

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo




48

dikapolelo le diema tπa maleba;■ godiπa go ba le πedi le tsitsinkelo polelong:

• lemoga tiriπo ya polelo go tπweletπaditlhaloπo tπa ntπu ka ntπu le tlhaloπo yadika, le tlhaloπo ye e akanywago;

• sekaseka mokgwa wo melaetπa ya mopepeneneng le ye e iphihlego, mehola lemaitshwaro, di laetπago maemo aseboledi/moamogedi watshedimoπo/mmadi/molebeledi;

• lemoga le go hlohla polelo ye e sekamego,ye e tπweletπago kgethollo, ya maikutlo, yago hlohleletπa le ya go jeletπa gore atπweletπe mekgwa ye mengwe ya goitlhaloπa.

Maemo a Kelo





Kreiti ya 10Kr


49

Maemo a Kelo


Maemo a Kelo



■ godiπa go ba le πedi le tsitsinkelo polelong:• hlaloπa tiriπo ya polelo go tπweletπa

ditlhaloπo tπa ntπu ka ntπu le tlhaloπo yadika, le tlhaloπo ye e akanywago;

• sekaseka mokgwa wo melaetπa ya mopepeneneng le ye e iphihlego, mehola lemaitshwaro, di laetπago maemo aseboledi/moamogedi watshedimoπo/mmadi/molebeledi;

• lemoga le go hlohla polelo ye e sekamego,ye e tπweletπago kgethollo, ya maikutlo, yago hlohleletπa le ya go jeletπa gore atπweletπe mekgwa ye mengwe ya goitlhaloπa.

■ godiπa go ba le πedi le tsitsinkelo polelong:• sekaseka le go hlaloπa tiriπo ya polelo go

tπweletπa ditlhaloπo tπa ntπu ka ntπu le tlhaloπoya dika, le tlhaloπo ye e akanywago;

• sekaseka le go hlaloπa mokgwa wo melaetπaya mo pepeneneng le ye e iphihlego, meholale maitshwaro, di laetπago maemo aseboledi/moamogedi wa tshedimoπo/mmadi/molebeledi;

• lemoga le go hlohla polelo ye e sekamego kaboimanyana, ye e tπweletπago kgethollo, yamaikutlo, ya go hlohleletπa le ya go jeletπagore a tπweletπe le go fahlela mekgwa yemengwe ya go itlhaloπa.

Kr Kr

50


DITENG LE DIKAMANO TˇEO DI DIRIˇWAGO GO FIHLELELA MAEMO A KELO

Diteng le dikamano mo karolong ye, di filwe go phihlelelo ya Maemo a Kelo. Diteng tπe di bontπhwago diswanetπe go πomiπwa ka tsela ye e lego gore di tla thuπa moithuti go tπwela pele go ka fihlelela Dipoelo tπa goIthuta. Diteng di swanetπe go πomela Dipoelo tπa go Ithuta mme e se be sephetho ka botπona. Dikamano tπeo diπiπinywago di tla kgontπha diteng gore di itseparele mo maemong ao moithuti a a kweπiπago/ tsebago mme kago dira bjalo a thuπa mo go ruteng le go ithuteng. Morutiπi o swanetπe go lemoga le go πomiπa dikamano tπe ditlwaelegilego, le ge e le tπeo di sa fiwago mo, tπeo di tla nyalelanago le maitemogelo a baithuti. Diteng ledikamano ge di nyalantπhwa le phihlelelo ya Maemo a Kelo, di fa mohlala wa tπweletπo ya Lenaneo la goIthuta. Ditπhupatsela tπa Lenaneo la go Ithuta di tla fa dintlha ka botlalo mabapi le se.

Tπhomiπo ya ditπweletπwa go ruta leleme

Ge lentπu le ‘setπweletπwa’ le diriπwa mo Ditatamenteng Tπa Thuto tπa Maleme, le na le ditlhaloπo tπe dintπintπitπeo di ka kgonagalago, go akaretπwa ditπweletπwa tπa molomo, tπa go ngwalwa, tπa go bonwa, tπa go theeletπwa,tπa go bonwa di bile di theeletπwa le tπa mahlakorentπi. Dithutong ka moka tπa maleme, go swanetπe go diriπwaditπweletπwa bjale ka mathomomayo, mme dingwalwa tπa mehuta ye mengwe di tlo tπweletπwa e le ditπweletπwatπa tshepetπo. Ge ditemana tπeo di tπwelago pele ka go thatafa di diriπwa le go tπweletπwa mo kreiting ya 10 gofihla go ya 12, Maemo a Kelo a maleba le ona a laetπa kgatelopele ya thatafo. Ditπweletπwa tπe bonolo le tπe diraranego ke motheo wa kgatelopele mo malemeng ka moka.

Ka gona, ditπweletπwa ke mothopo wo mogolo wa ‘diteng’ le ‘dikamano’ ge go ithutwa le ge go rutwa polelo kamokgwa wa go e diriπa le ka togagano.

Ditπweletπwa tπohle tπe di diriπwago le go hlagiπwa di swanetπe go utollela moithuti:

■ Tikologo ye e nonnego ka mehlala ya maleba ya tπa phediπano, tπa setπo le tπa mafelo a histori tπeo ditliπago kweπiπo ya bohwa bja maleme;

■ Merero/kgwekgwe ye e hlohlago le go hlohleletπa kweπiπo ye bohlokwa ya maitshwaro a mabotse mosetπhabeng le go thabela phediπano-setho ye e amago tπa maitshwaro/setπo, tπeo di lego bohlokwa gobaithuti ba Afrika-Borwa;

■ Mohlwaela wo o nabilego wa dintlhakemo;■ Mehlala ya polelobolelwa le polelongwalwa yeo e latelago melao ya popopolelo ka bophara gore e be

mohlala go baithuti, le bona ba be le bokgoni bja go diriπa polelo gabotse;■ Tshekatsheko ya ditlwaelwa, dikgethollo le dikakaretπo go godiπa bokgoni bja go nagana gabotse;■ Polelo ya go hlohleletπa le go hlalefetπa;■ Tswalano ya maatla lelemeng le magareng ga maleme;■ Tπwetπopele ya temogo ya baamogedi ba tshedimoπo, maikemiπetπo le dikamano gammogo le maikutlo,

segalo le retπistara;


51

■ Dipopego le dielemente tπa mohlwaela wo o nabilego wa ditπweletπwa, go akaretπa le dingwalo tπabokgabo;

■ Dielemente tπe di bonwago ka mahlo, tπa go theeletπwa, tπa go theeletπwa ebile di bonwa;■ Ditaele ka mehutahuta le ditlabakelo tπa setaele tπe bjalo ka mohlwaela wo o nabilego wa polelo ya

makgethe le polelo ye motho a itlhamelago yona.

Mokgwa wa go ithuta polelo wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa le mokgwa wa go ithuta polelo bjaloka ge e diriπwa o ithekgile godimo ga tπhomiπo le tπweletπo ye e sa emiπego ya ditπweletπwa.

Mokgwa wa go ithuta polelo wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o nyakiπiπa ka fao ditπweletπwa diπomago ka gona. Maikemiπetπo a mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o kgontπha baithuti gore babe le bokgoni, boitshepo le go ba babadi ba tsitsinkelo, bangwadi, babogi le bahlami ba ditπweletπwa. O ama gotheeletπa, go bala, go lebelela le go sekaseka ditπweletπwa gore motho a kweπiπe ka fao di hlagiπwago ka gonagammogo le khuetπo ya tπona. Ka tiriπano ye e tseneletπego, baithuti ba ithuta go ba le bokgoni bja go sekasekaditπweletπwa. Mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa o akaretπa le go hlagiπa mehuta ye efapafapanego ya ditπweletπwa go lebiπitπwe merero le batheeletπi ba ba itπego. Mokgwa wo o tliπwa ke kweπiπoya ka fao setπweletπwa se hlamilwego ka gona.

Mokgwa wa go ithuta polelo bjalo ka ge e diriπwa o πupa gore ge a ithuta polelo, moithuti o swanetπe go fiwanako le sebaka se sentπi sa go πomiπa le go tπweletπa polelo ka go bolela mo mererong ya phediπano goba tiriπo.Go ithuta polelo go swanetπe go ba tshepetπo ya tlhago, tshepetπo ya go hloka melawanalawana, ye e iπwago kaphapoπing fao tsebotlhaka ya makgoni a go bala/lebelela le a go ngwala/hlagiπa a ithutwago ka mokgwa wa tlhago- baithuti ba bala ka go diriπa moπomo wo montπi wa go bala, gomme ba ithuta go ngwala ka go dira moπomowo montπi wa go ngwala.

Go kweπiπa ka fao ditπweletπwa di hlamilwego ka gona

Ditπweletπwa di hlagiπwa ka fase ga dikamano tπe di itπego, go πeditπwe merero ye e itπego gammogo le go ba leseswantπho sa batheeletπi monaganong. Mehuta ye e fapafapanego ya ditπweletπwa e na le meπomo ye efapafapanego ebile e latela ditlwaelo tπe di itπego mabapi le sebopego, setaele, popopolelo, tlotlontπu le diteng.Tπe di bitπwa gore ke mehuta ya ditπweletπwa ye e fapafapanego. Baithuti ba swanetπe go kgona go kweπiπa lego kgona go tπweletπa mehuta ye e fapanego ya mehuta ya ditπweletπwa.

Ditπweletπwa di kgona le go ba diipone tπa maemo a setπo le sepolitiki a fao di hlolwago/hlangwago gona. Poleloye e πomiπwago mo setπweletπweng e rwala molaetπa mabapi le maemo a tπa setπo le sepolitiki a mongwadi gobamohlami. Ka fao setπweletπwa se na le go tπea lehlakore. Baithuti ba swanetπe go kgona go hlatholla le gotπibogela mehola le maikutlo a ditπweletπwa.

Ka fao mo go mokgwa wo o theilwego godimo ga ditπweletπwa, polelo e phela e hlohlomiπwa mosetπweletπweng, le setπweletπwa se hlohlomiπwa go ya ka dikamano tπa diteng tπa tπona. Mokgwa wo o ama lego ela πedi melao ya polelo (popopolelo le tlotlontπu) bjalo ka ge e diriπitπwe mo setπweletπweng e sego ka

52


mokgwa wa boemanoπi. Gore ba kgone go bolela ka ditπweletπwa, ba hloka tsebo ya mareo a maleba go kahlaloπa dikarolo tπa popopolelo, tlotlontπu le setaele, le go bolela ka ga mehuta ya ditπweletπwa.Ditπweletπwa di ka arolwa ka gore ke ditπweletπwa tπe di diriπwago le ditπweletπwa tπe di hlagiπwago. Tπe dibontπhwa botse mo mananeong a a latelago. Mananeo a ga se a swara mehuta ka moka ya ditπweletπwa -morutiπi/morutiπigadi o a dumelelwa go ka tlaleletπa ka mehuta ye mengwe yeo e ka πomiπwago ge go rutwapolelo ka mokgwa wa togaganyo. Maikemiπetπo ka mananeo a ke go fa morutiπi kgetho ye e nabilego mabapi letπeo di diriπwago goba di hlagiπwago. Dintlha ka botlalo mabapi le bogolo le boleng bja ditπweletπwa le retπistara,di bontπhwa mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.


53

DITˇWELETˇWA TˇE DI DIRIˇWAGO GE GO RUTWA LELEME LA KA GAE KA GOLOGAGANYA, KREITI YA 10 – 12

Mehuta ye mengwe ya tπeo di ka rutwago Dikreiting tπa 10 – 12 ke: Ditπweletπwa tπa tiriπano, tπakgakollo, tπa bohlami, tπa go bonwa, tπa go theeletswa, tπe di bonwago ebile di theeletswa le tπamahlakorentπi. Go diriπwe ditπweletπwa tπa mehutahuta ge go rutwa polelo ka go logaganya momengwageng ye meraro ye.

Ditπweletπwa tπa bokgabo:Dikanegelokopana DinonwaneDitaodiπoDitaodiπopheloPadiPapadi / Tiragatπo Taodiπophelo ka mong Theto (go akaretπwa theto ya setπo/tumiπo/gale)Thutofilimi

Ditπweletπwa tπa tiriπano:DifomoDikgatiπobakaDintlhaDipapatπoDipego tπa semmuπo le tπa segweraDipego tπa dikgatiπobaka ledikholomoDipego tπa dikuranta ledikholomoDiphatlalatπoDiphoustaraDipolediπano (tπa go ngwalwa)DiproutπharaDiphamfleteDithelekramoDitsebiπoDitshwayotshwayoGo ngwala ka gare ga pukutπatπiMangwalo a segwera le asemmuπoMaphephetsebiπiMelaetπa ya e-meileMemorantamoMetsotso le mananeotheroTπa bophelo bja mohuTπa morulaganyi

Ditπweletπwa tπa kgakollo:DipukukgakolloDipukutlhaloπoEnsaeklopediaMananeo a dinakoPukuntπuPukutaetπo ya dinomoro tπamegalaPukutaetπo ya thelebiπeneSetulo

Ditπweletπwa tπa bohlami:Dikanegelo, dikanegelotπhabaDikoπa, dikoπa tπa setπoDingwalwaDinonwane tπa kakanyotlhaloπo,tsholo le tπa pheteletπanneteDipolediπanoDipoleloDipukutπatπiDithaiDitiragatπoDitπweletπwa tπa go ikgopolelatπa baithutiMetlae

Ditπweletπwa tπa go bonwa, tπago theeletπwa, tπa go bonwaebile di theeletπwa le tπamahlakorentπi: DikaDikerafo/dithalwa/tlhopoDinepeDipapadiDipapetla le mebepeDipapatπoDipontπho tπa dislaeteDislaeteDiswantπhoDiswantπho tπa go kweraDiswantπho tπa go segiπaDitransperensiDi-video tπa mmino Go bala ditπweletπwa ka gohlaboπa lentπuMananeo a dithelebiπeneMananeo a seyalemoyaMaswaoMekgabiπoMetlae ka diswantπhoMetlokoTlhabatabaTπe di gatiπitπwego

54


DITˇWELETˇWA TˇE DI HLAGIˇWAGO GE GO RUTWA LELEME LA KA GAE KA GOLOGAGANYA, DIKREITI TˇA 10 – 12

(Go ka tπweletπwa tπe dingwe tπa ditπweletπwa tπe Dikreiting tπa 10 – 12)

Mehuta ye mengwe yeo e sa gapeletπego yeo e ka πomiπetπwago go ikhumiπa: Dipapadiπo, dikanegelo,ditaba tπa seyalemoya le thelebiπene, ditshwantπhetπodikgao le dipapadi tπa thelebiπene, ditheriπano tπasehlopha, dikanegelo/direto/dipapadi, ditshwantπho tπa go kwera, ditshwantπho tπa go segiπa, metlae,maswao bj.bj

Ditπweletπwa tπa tiriπano:Melaetπa ya di-EmeileDifekseDifomoDikarata tπa taletπoDipapatπoDipego (semmuπo)Dipego tπa dikgatiπobaka le dikholomoDipego tπa dikuranta le dikholomoDipolediπanoDiproutπharaDitshwayotshwayoGo ngwala ka gare ga pukutπatπiMangwalo a semmuπo a dikgopeloa dingongorego, a go lebogiπaa go kgopela moπomo, a kgweboa go memaa kwelobohloko

Mangwalo a segweraMangwalo a semmuπo le segwera go yabaphatlalatπing ba ditabaMelaetπa ya diselulafouneMemorantamoMetsotso le mananeotheroPoskarataTokomane ya Boitsebiπo le PhihleleloTπa bophelo bja mohuTπa morulaganyi

Ditπweletπwa tsa bohlami:Ditaodiπo: kanegelo, tlhaloπi, ponagatπi, kahlaahlo,tlhagiπo le ngangiπano Ditπibogelo go dingwalwa

Ditπweletπwa tπa kgakollo:DikakaretπoDikopanafatπoDintlhaDiprojeke tπa dinyakiπiπoDitπhupetπoDitaeloLenaneo la ditlhaloπo tπa mantπuMmepe wa monagano le dipapetla tπa tatelano

Ditπweletπwa tπa go theeletπwa, tπa go bonwa letπa mahlakorentπi:DipapatπoDipolediπanoDipolelo tπa semmuπo le tπe e sego tπa semmuπoDiphoustaraDiprotπeke tπa dinyakiπiπoDitheriπanoDitlhagiπwa tπe di thadilwego/le tπa medumoMaphephetsebiπi Tlhabataba


55

KGAOLO YA 4

KELO

MATSENO

Kelo ke karolo ye bohlokwahlokwa ya Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tselaya go Ithuta ya Kakaretπo). Ke tshepetπo ya go kgoboketπa le go hlaloπa bohlatse gore go hwetπwe tπwelopeleya moithuti ya go ithuta le go fa sephetho mabapi le makgoni a moithuti. Bohlatse bo ka kgoboketπwadinakong le mafelong a go fapana, ka go πomiπa mekgwa, ditlabakelo, ditsela le diphatlalatπo tπa gofapafapana.

Go kgonthiπa gore dipoelo tπa kelo di ka hwetπagala le go πomiπetπwa merero ya go fapafapana mo dinakongtπe di tlago, dipoelo di swanetπe go rekhotwa. Go na le mekgwa ye e fapafapanego ya go rekhota tπwelopele yabaithuti. Ye mengwe ya mekgwa yeo e tla hlohlomiπwa mo kgaolong ye. Mekgwa ye mengwe e ahlaahlwa goya ka thuto ye e itπego mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.

Bakgathatema ba bantπi ba na le kgahlego go moπomo wa baithuti mo Dikreiting tπa 10 – 12. Mo go akaretπwabaithuti ka bobona, batswadi, bahlokomedi, bathekgi ka ditπhelete, dikgoro tπa thuto tπa diprofense, Kgoro yaThuto ya Setπhaba, Kantoro ya Tona ya tπa Thuto, bengmeπomo le mafelo a godimo a tπa Thuto le Tlhahlo.Gore go hwetπagale goba go be le tshedimoπo ka ga tπwelopele le makgoni a baithuti, dipoelo tπa dikelo diswanetπe go begwa. Go na le ditsela tπe dintπi tπa go fa dipego. Mo kgaolong ye, go tla lekodiπwa mokgwa wago fa pego ka go ngwala fela, go lebeletπwe kelophetho. Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta le tπa Kelo diahlaahla mekgwa ya go rekhota le go bega ka ga dikelo tπe di dirwago mo dikolong le ka ntle gammogo le gofa tlhahlo go dintlhakelo tπa thuto tπe di itπego.

MABAKA A GO ELA

Pele ga ge morutiπi goba morutiπigadi a ka ela bokgoni bja baithuti, go bohlokwa gore morero wa kelo okweπiπegego gabotse. Go kweπiπa le go tseba morero wa kelo go dira gore go be le nyalelano magareng gamorero le mekgwa ya kelo, gore sephetho sa kelo seo se tla tπewago e be seo se nepagetπego go ya ka morero.

Go na le mabaka a mantπi ao a dirago gore baithuti ba lekolwe. Magareng ga a mangwe, kelo e thuπa golebelediπiπa tπwelopele le go fa pego, kelonyakiπiπo ye e lebeletπego go tloπa mapheko dithutong, kgethong, gohlahleng, go feng thekgo dithutong, go ntπhiweng ga mangwalo a bohlatse le go hlatloπweng.

Mo go kharikhulamo ye, go ithuta le go ela bokgoni bja baithuti ke selo se tee. Kelo e thuπa baithuti gore ba elemohola wa go ithuta. E ba thuπa go ba le tshedimoπo ka ga tπwelopele ya bona le go ba kgontπha go ba leboikarabelo le go tπea diphetho mabapi le go ithuta ga bona. Se se πupa gore kelo e fa tshedimoπo ya ge ekaba

56


go ruta le go ithuta go ba le katlego mabapi le phihlelelo ya dipoelo tπe di lebeletπwego. Ge kelo e laetπa go sebe le tπwelopele, gona dithulaganyo tπeo di dirilwego di ka fetoπwa mme gwa hlangwa tπe diswa.

MEHUTA YA KELO

Karolo ye e ahlaahla mehuta ye e latelago ya dikelo:

■ kelo ya motheo;■ kelonyakiπiπo;■ kelokago; le■ kelophetho.

Kelo ya Motheo

Kelo ya motheo e bohlokwa mathomong a mphato, empa e ka ba le mo mathomong a sediko sefe se goba sefesa go ithuta. E πomiπetπwa go hwetπa seo baithuti ba πetπego ba se tseba le gona ba se kgona. Yona e thuπa gorulaganywa mananeo ditiragatπo le tπweletπopele ya Lenaneo la go Ithuta. Go rekhotwa ga yona ga go kasebopego se se itπego.

Kelonyakiπiπo

Kelo ye nngwe le ye nngwe e ka πomiπetπwa go nyakiπiπa, go hwetπa seo goba tπeo di hlolago mapheko a goithuta. Kelonyakiπiπo e thuπa gore go hwetπwe mekgwa ya go fa thekgo ya maleba goba go bona tlhokego yago hwetπa thuπo ya ditsebi gore go tle go be le kaonafalo le tπwelopele. E πoma bjalo ka ntlhanetefatπo ya gothuπa go hlaloπiπa maikemiπetπo a Lenaneo la go Ithuta, goba go lekodiπa go rutwa/ruta moo go sego gwaphethagatπwa, e le ka maikemiπetπo a go tliπa mekgwa ya go kaonafatπa.

Kelokago

Kelo ye nngwe le ye nngwe ye e πomiπetπwago go sedimoπa moithuti ka moπomo wa gagwe e phethagatπa morerowa kelokago. Kelokago e bohlokwahlokwa mo go ruteng le go ithuteng. E lekodiπa le go fa thekgo mo go ithuteng.Bakgathatema ka moka ba πomiπa mohuta wo wa kelo go hwetπa tshedimoπo ka ga tπwelopele ya baithuti.Tshwayotshwayo ya go aga (ya mohola) ke karolo ye bohlokwa ya kelokago mabapi le nepo ya go aga.

Kelophetho

Ge kelo e πomiπetπwa go rekhota tπe di humanwego ge go elwa makgoni goba moπomo wa moithuti, ephethagatπa morero wa kelophetho. Kelophetho e fa seswantπho se se feleletπego ka bokgoni bja moithuti gobatπwelopele ya gagwe mo nakong ye e itπego. Kelophetho e ka diragala bofelong bja tiragatπo ya go ithuta,


57

mafelelong a yuniti ya thuto le mafelelong a kotara, kgwedi, bogareng bja ngwaga goba mafelelong a ngwaga.Kelophetho e swanetπe go beakanywa le gona go πomiπwa ka mekgwanakgwana ya go fapanafapana gokgontπha baithuti gore ba laetπe makgoni a bona.

NA KELO E SWANETˇE GO DIRA ENG GONA E BE BJANG?

Kelo e swanetπe go:

■ kweπiπwa ke moithuti le setπhaba ka bophara;■ nepa gabotse; ■ logaganywa le go ruta le go ithuta;■ thewa godimo ga dinyakwa tπe di beilwego pele tπa Maemo a Kelo; ■ fa baithuti sebaka seo se oketπegileng;■ hloka bosodi le gona e dumelele moithuti go tπea nako ya gagwe■ dumelela go fetola kgopolo/mokgwa ge go nyakega;■ πomiπa ditlabakelo tπe di fapanego; le■ πomiπa mekgwanakgwana ya go fapafapana;

MOKGWA WA GO ELA

Kelo ya barutiπi ya moπomo wa baithuti e swanetπe go tshephagala kudu. Se se ra gore dikahlolo tπa morutiπika bokgoni bja baithuti di amogelege le ge dinako di fapana, go dilekolwa le baswai ba go fapafapana. Kahloloye e hwetπwago ka kelo e swanetπe go amogelega; ke gore, sephetho se swanetπe go ba mabapi le dintlhathutotπe di lekolwago.

Ka ge kelo ka e tee ka e tee e ka se tshephagale goba ya amogelega ka boyona, sephetho ka ga tπwelopele yamoithuti se swanetπe go tπewa ka morago ga dikelo tπa go feta botee. Se ke motheo wa Kelotπweledi.Kelotπweledi ke mokgwa wa kelo wo o theilwego mo go tπeweng sephetho ka go hlokomediπiπa dikelo leditiragalo ka moka tπe di bilego gona dinakong tπa go fapafapana ge go ithutwa. Kelotπweledi e akaretπa dikeloka moka tπe di bilego gona mo ngwageng, go πomiπwa mekgwa ya go fapafapana ya kelo bjalo ka molekwana,ditlhahlobo, diprotπeke le meπomo. Go akaretπwa dikelo tπa go laodiπa, go ngwala le tπa taetπo. Bohlatse kamoka bjo baithuti ba bo tπweletπago bjalo ka karolo ya Kelotπweledi bo kgobokeletπwa ka gare ga potfolio.Dithuto ka go fapafapana di na le dinyakwa tπa tπona mabapi le seo se swanetπego go ba ka gare ga potfolio. Sese ahlaahlwa ka botlalo mo go Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta.

Kelotπweledi e theilwe godimo ga phapoπi gammogo le sekolo mme e hlokomediπiπa go tπwetπa pelekgafetπakgafetπa ga kelo bjalo ka karolo ya go ruta le go ithuta. Letπatπi ka letπatπi ge barutiπi ba dutπe ba ruta,ba kgona go tseba baithuti ka botlalo, ka go ba botπiπa dipotπiπo, go ba lekodiπa ka go ba lebelela ge ba diriπanale ba bangwe le go kopakopana le bona.

58


Kelotπweledi e swanetπe go dirwa go dikarolo tπa kharikhulamo tπeo di ka lekolwago bokaone ka go ngwalamelekwana le meπomo, le go dikarolo tπeo di ka lekolwago bokaone ka mekgwa ye mengwe, bjalo ka taetπo,go πomiπa mekgwa ya go diragatπa goba go bontπha bohlatse bja se go ithutilwego ka go bolela.

MEKGWA YA KELO

Kelo ka bowena

Dipoelo tπa go Ithuta ka moka le Maemo a Kelo di pepeneneng. Baithuti ba a tseba gore go lebeletπwe eng gotπwa go bona. Ka fao, baithuti ba ka kgatha tema ye bohlokwa ya kelo ka go ela bokgoni bja moπomo wa bona(ba itekola) pele ba o fa morutiπi. Go lebelediπiπa moπomo wa mong ke karolo ye bohlokwa ya go ithuta.

Kelo ka sethaka

Kelo ka sethaka, ka tπhomiπo ya lenaneotshwaiwa goba lenaneotekolo (rubriki), e thuπa baithuti bao moπomowa bona o lekolwago le bao ba lekolago. Go fana dinyakwa tπa kelo go matlafatπa baithuti go ela bokgoni bjameπomo ya bona le ya ba bangwe.

Kelo ya sehlopha

Bokgoni bja go πoma gabotse mo sehlopheng ke bjo bongwe bja Dipoelohlokwa. Go ela bokgoni bja moπomowa sehlopha go ama go lebelela bohlatse bja gore baithuti ba a πomiπana, ba a thuπana dihlopheng. Se seakaretπa le go lebelediπiπa ge e ka ba baithuti ba kgona go πomiπana, go thuπana, go arolelana meπongwana, lego ka kopanya dintlha tπa yo mongwe le yo mongwe gore go dirwe setπweletπwa se tee. Kelo ya sehlopha elebelela tshepetπo le setπweletπwa. E akaretπa makgoni a phediπano, tπhomiπo ya nako, tπhomiπo ya didiriπwagammogo le dintlhatlamo tπa sehlopha gammogo le tπweletπo ya sehlopha.

MEKGWA YA GO KGOBOKETˇA BOHLATSE BJA KELO

Go na le mekgwa ya go fapafapana ya go kgoboketπa bohlatse bja kelo. Ye mengwe ya yona e ahlaahlwa kamo tlase.

Kelo ye e theilwego godimo ga kelotlhoko

Mekgwa ya go kgoboketπa bohlatse ka dikelo tπe di theilwego godimo ga keletlhoko gantπi ga e tπee sebopegose se itπego, mme e dumelela go rekhotwa ga mehutahuta ya bohlatse ya baithuti ba go fapafapana modinakong tπa go fapafapana. Mohuta wo wa kelo gantπi o lebiπitπwe go meπongwana yeo baithuti ba


59

swanetπego go diriπana gore go tπweletπwe sephetho goba setπweletπwa sa bona ba le mmogo. Kelotlhoko eswanetπe go ba ka maikemiπetπo mme go πomiπwe setlabakelo sa tebelelo se se nepagetπego.

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana

Kelo ye e theilwego godimo ga melekwana e na le sebopego se se itπego sa go kgontπha barutiπi go kakgoboketπa bohlatse bja go swana bja baithuti ka moka, ka tsela e tee le gona ka nako e tee. Mohuta wo wakelo o tπweletπa bohlatse bjoo bo ka netefatπwago ka dintlha goba meputso ye e itπego. Melekwana leditlhahlobo e sa le karolo ye bohlokwa ya Kharikhulamo ge di πomiπwa ka tshwanelo ka ge di efa bohlatse bjobobotse ka ga tsebo yeo e hweditπwego.

Kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana

Maikemiπetπo a mokgwa wa kelo ye e theilwego godimo ga meπongwana goba go taetπo ke go laetπa ge e kaba baithuti ba kgona go diriπa tsebo yeo ba e kgobokeditπego mo mabakeng a a sa tlwaelegago goba ka ntle gaphapoπi. Kelotaetπo e akaretπa go diragatπa dikarolo tπa dithuto, go lekola ka fao baithuti ba diragatπago teori.Dintlha-kelo, maemo goba melawana yeo moπongwana o tla lekolwago go ya ka yona e hlaloπwa ka mekgwaya go fapafapana bjalo ka dirubriki goba lenaneo la meπongwana, e thuπa morutiπi/morutiπigadi go dira kelo yaseprofeπenale go lekola bokgoni bja moithuti yo mongwe le yo mongwe.

GO REKHOTA LE GO BEGA

Go rekhota le go bega go ama go kgoboketπa dintlha tπe di hweditπwego ge go lekolwa gore di lekodiπiπwe dibe di phatlalatπwe ka tsela ye e nepagetπego ebilego e kweπiπega.

Mekgwa ya go rekhota

Go na le mekgwa ye e fapafapanego ya go rekhota. Gantπi go fela go eba bothata go ka aroganya mekgwa yago rekhota go mekgwa ya go lekodiπa (swaya) maitekelo a baithuti.

Mehlala ya mehuta ya go rekhota ke ye e latelago:

■ dikala tπa go lekanyetπa;■ lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa; le■ dirubriki.

Ye nngwe le ye nngwe e ahlaahlwa mo ditemaneng tπe di latelago.

60


Dikala tπa go lekanyetπa

Dikala tπa go lekanyetπa ke mokgwa wo mongwe le wo mongwe wa go swaya, fao seka (bjalo ka A goba B)goba moputso (bjalo ka 5/10 goba 50%) o hlaloπwago ka botlalo go nyalantπha moputso wo o bontπhwago letlhaloπo ya makgoni ao a lebeletπwego go fihlelela moputso woo. Tlhaloπo e bohlokwa go feta moputso wo ofilwego mo tshepetπong ya go ruta le go ithuta ka ge e efa baithuti ponagalo ye kaone ka ga seo sefihleletπwego le gore ke kae le gona ke ka lebaka la eng go ithuta ga bona go se gwa fihlelela seo se bego senepilwe. Mokgwa wa kgale wa go swaya o be o πomiπa dikala tπa go lekanyetπa ntle le go fa tlhaloπo kabotlalo, go be go se bonolo go hwetπa katlego le bofokodi bja baithuti mo go dipoelo tπe di lebeletπwego.Setatamente sa Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se πomiπasekala sa dintlha-tshela go laetπa phihlelelo.

Lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa

Lenaneo la meπongwana goba lenaneotshwaiwa le ba le ditlhaloπo tπe di hlaloπago maitekelo a moithuti momoπongwaneng wo o itπego. Ge go ka lemogwa gore tlhaloπo ya se itπego mo go lenaneotshwaiwa, moithuti kamaitekelo a gagwe a ka no ba a se kgotsofaditπe, tlhaloπo yeo e tla swaiwa. Ditlhaloπo ka moka tπe diswailwego mo lenaneong di hlaloπa bokgoni bja moithuti. Mananeotshwaiwa a bohlokwa mo dikelong kadithaka goba sehlopha.

Dirubriki (mananeotekolo)

Dirubriki ke kopantπho ya maemo a tekanyetπo le tlhaloπo ya maemo. Di hlaloπa maemo ka go fetafetana gaona go ya ka bogolo le boleng mme a na le dintlhatπhupo tπe di hlaloπago bonnyane goba maemo a aamogelegago a maitekelo go tebelelo ye nngwe le ye nngwe. Dirubriki di nyaka gore morutiπi a tsebe gabotseseo se nyakegago go ya ka Poelo ya go Ithuta. Go na le mehuta ye mebedi ya dirubriki, ye e akaretπago le ye etsitsinkelago. Rubriki e ka ba ye e akaretπago, e lekola bokamoka bja karolo ya moπomo le maemo a alebeletπwego go tiiπetπa maemo a a hlokegago, mola ye e tsitsinkelago, e ala dintlhanantlhana tπa moπomogabotse. Ditπhupatsela tπa Mananeo a go Ithuta di fa mehlala ya dirubriki tπe dingwe tπe di ikgethago go ya kadithuto.

Go beakanya rubriki, morutiπi o swanetπe go tπea sephetho se se latelago:

■ Ke dipoelo dife tπe di lebeletπwego?■ Ke Maemo a Kelo afe ao a nepiπitπwego ka moπongwana?■ Ke bohlatse bofe bjoo bo swanetπego go kgoboketπwa?■ Ke dikarolwana dife tπa go fapafapana tπa moπomo tπeo di swanetπego go lekolwa?■ Ke ditlabakelo dife tπa kelo tπe di swanetπego gore di ka πomiπetπwa dikarolo tπa moπomo tπe di lekolwago

(bjalo ka tshepetπo le setπweletπwa)?■ Ke tsebo efe yeo e swanetπego go bonagala?■ Ke makgoni afe ao a swanetπego go πomiπwa goba ke tiragalo efe ye e swanetπego go dirwa?


61

■ Ke dibaka dife tπeo di tπwelelago go fa moithuti sebaka sa go tπweletπa dikgopolelo, mohola le maikutlo a atπwelelago mo meπongwaneng le gore ke dife tπe di swanetπego go lekolwa le gona bjang?

■ Na ekaba rubriki e tee e ka πomiπetπwa Dipoelo tπa go Ithuta ka moka le Maemo a Kelo a moπongwanagoba ekaba moπongwana o nyaka dirubriki tπe dintπinyana?

■ Gabotsana ke dirubriki tπe kae tπe di hlokegago mo moπongwaneng?

Go bohlokwa gore morutiπi a bontπhane rubriki le baithuti pele ba ka dira moπongwana wo ba o filwego.Rubriki e hlaloπiπa se bohlokwa ge go ithutwa le ge go diragatπwa. E ba setlabakelo se bohlokwa sa kelo kabowena.

Go bega maitekelo le diphihlelelo

Go bega maitekelo le diphihlelelo go sedimoπa bakgathatema bohle (batho ka kakaretπo) bao ba nago lekgahlego ka ga seo baithuti ba se fihleletπego. Ka morago ga gore bohlatse bo kgoboketπwe bo be bohlaloπiπwe, barutiπi ba swanetπe go rekhota diphihlelelo tπa baithuti. Dikelophetho tπe di lebanego di swanetπego dirwa gore pego e tπweletπe ka phethagalo maemo ao moithuti a a fihleletπego.

Tlhaloπo ya Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo) se itswalanyale sekala sa phihlelelo ya dintlha-tshela. Sekala seo se ka tsela ye mo go Lenaneo 4.1

Lenaneo 4.1: Sekala sa phihlelelo sa Tlhaloπo ya Kharikhulamo ya Setπhaba Dikreiting tππaa 10 –12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo)

Khoutu ya Ditlhaloπi tπa Bokgoni Meputsotekanyetπo (%)

6. Bokgoni bjo bobotse kudukudu 80-100

5. Bokgoni bjo bobotse kudu 60-79

4. Bokgoni bja go kgotsofatπa 50-59

3. Bokgoni bjo bo lekanego 40-49

2. Bokgoni bja go iπega 30-39

1. Bokgoni bja go hlaelela kudu 0-29

DITLHALOˇI TˇA MAKGONI A DITHUTO

Go thuπa go bea sekala sa diphihlelelo tπa Dipoelo tπa go Ithuta mo Dikreiting tπa 10 – 12, Ditlhaloπi tπaBokgoni di hlaloπitπwe go tliπa phapano go seo se lebeletπwego mo mphatong gore baithuti ba swanetπe go setseba le go kgona go se fihlelela. Sekala sa dintlhatshela tπa makgoni se hlaloπa go ya ka thuto ye nngwe lenngwe go mphato wo mongwe le wo mongwe. Ditlhaloπi tπe di tla thuπa barutiπi go ela bokgoni bja baithuti lego ba bea maemong a maleba a phetantπho. Ditlhaloπi di akaretπa seo se hlaloπitπwego ka botlalo mo go

62


Dipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo mme di fa dintlha tπe bohlokwa tπe di bontπhago phihlelelo gophetantπho ye e itπego. Maemo a a fapanego a phihlelelo gammogo le magato a dipersente tπa gona dibontπhwa mo go Lenaneo 4.1.

Go ya ka motheo le tshepetπo ya kelo ye e theilwego godimo ga dipoelo, dikelo ka moka tπa sekolong tπa kagare le tπa ka ntle, di swanetπe go ya ka dinyakwa tπe di beilwego (maemo-tekanyetπo). Meputso le ge go lebjalo, e ka πomiπetπwa, go lekodiπiπa/lekanya meπongwana ya kelo ye e itπego, empa meπongwana ya kelo eswanetπe go elwa ka botlalo go ya ka dirubriki e sego ka go no swaya dikarabo tπe di nepagetπego le go fameputso go ya ka maswao ao a filwego. Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa thuto di hlatholla bonnyane bja bokgoni,tsebo, boitshwaro le mehola yeo e ka laetπwago ke moithuti go laetπa phihlelelo ya bokgoni kgatong ye nngwele ye nngwe ya sekala sa phihlelelo.

Ge morutiπi/balekodi/baedi ba rulaganya moπongwanakelo/potπiπo, ba swanetπe go hlokomediπiπa goremoπongwana (potπiπo) woo o mabapi le ntlha/karolo ye e itπego ya poelo yeo e swanetπego go lekolwa. Maemoa Kelo ao a nepiπitπwego a πomiπwa ge go rulaganywa rubriki ya go lekola moπongwanakelo/potπiπo. Ditlhaloπitπa dintlhatπhupetπo di swanetπe go hlagiπa gabotse bonnyane bja maemo a phihlelelo go karolo ye nngwe le yenngwe mo sekaleng sa tekanyetπo.

Ditlhaloπi tπa Bokgoni tπa thuto ye, di tπwelela mafelelong a kgaolo ye.

TLHATLOˇO

Tlhatloπo mo Dikreiting tπa 10 le 11 e tla ba ya kelo ya mo sekolong fela, gomme e swanetπe go tlangwa kemabaka a go swana le a Setifikeiti sa Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego. Dinyakwa, mabaka, melao ya gokopanya, le ya go fetiπetπa mephatong ye mengwe e hlaloπitπwe ka botlalo mo go Tlhako ya Morero wa Kelowa Boithutelo ya Dikreiti tπa 10 – 12 (Tsela ya go Ithuta ya Kakaretπo).

MOKGWA WO KARATA YA PEGO E SWANETˇEGO GO LEBELEGA KA GONA

Go na le ditsela tπe ntπi tπa go beakanya karata ya pego, eupπa go ba kaone ge e ka no ba bonolo, kgang ke ge eswere ditshedimoπo tπe bohlokwa ka moka. Karata ya pego e swanetπe go fa tshedimoπo mabapi le tπwelopeleye e feleletπego ya moithuti go akaretπa:

■ bokgoni bjo bo fihleletπwego mabapi le dipoelo;■ fao moithuti a nago le bokgoni kudu;■ thekgo ye e nyakegago goba e filwego, ge go hlokega;■ tshedimoπo yeo e agago ye e laetπago maitekelo a gagwe ge a bapetπwa le a peleng gammogo le ditlhokwa

tπa thuto; le■ tπwelopele ya moithuti ge a ithuta go ithuta.

Godimo ga fao, karata ya pego e swanetπe go akaretπa tπe di latelago:

■ leina la sekolo;■ leina la moithuti;■ mphato wa moithuti;■ ngwaga le kotara;■ fao go saenago motswadi goba moemedi wa motswadi; ■ fao go saenago morutiπi le hlogo ya sekolo;■ letπatπikgwedi;■ letπatπikgwedi la go tswalelwa le la go bulwa ga dikolo;■ setempe sa sekolo; le■ ditlhaloπo tπa go tla sekolong ga moithuti.

KELO YA BAITHUTI BA BA NAGO LE MAPHEKO MO GO ITHUTENG

Tlhahlobo le kelo ya baithuti ba ba nago le mapheko mo go ithuteng, di tla dirwa go ya ka ditπhiπinyo tπamekgwa ye mengwe ya go amantπhwa bjale ka ge go tπweletπwa mo go kgatiπo ye e bitπwago Policy andAssessment for Senior Certificate as it relates to learners who experience barriers to learning, gomme emabapi le baithuti bao ba gahlanago le mapheko mo go ithuteng.

Lebelela sengwalwa sa melawana ya Pegosemmuπo, seo hlogo ya sona e lego, Special Needs Education:Building an Inclusive Education and Training System.


63

64


Khouto Ditlhaloπi tπa BokgoniSekala

6 80%-100%Bokgoni bjo bobotse

kudukudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bobotse kudukudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa ka boitshepo ditπweletπwatπe di nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo; laetπa kelohloko ye e hlamegilegogabotse ya polelo a be a diriπe polelo ye ebontπhago πedi le tlhompho; theeletπa katsitsinkelo go lemoga, hlatholla, sekaseka le gohlaloπa tshedimoπo go mohlwaela wa merero;πomiπa polelo a laetπa thelelo le boikwagatπo bjamaemo mo mabakeng a go fapana a kgokagano.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπa kabokgwari ditπweletπwa ka boitshepo ge a bala lege a lebelela; laetπa kweπiπo ya go kgahliπamme a gatelela ka go tia le ka go netefatπadikgopolo tπa gagwe; bala ka go hlaboπa lentπua laetπa thelelo le boikwagatπo bjo bobotsebotse; bontπha πedi go ditebelelo le dintlhatπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa nepagaloye e golago tπe di nago le boitlhamelo,nyalelano le kgohlagano ya dikgopolo; ngwalamalebana le baamogedi ba go fapana batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego;beakanya dikgopolo le dintlha tπa go fahlela kamokgwa wa tshwarelelo, wa tlhohleletπo le wabohlami ebile a laetπa bohlatse bja setaele samong se se hlabologago; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa ka boikemo go kgonthiπakaonafatπo.

Kreiti ya 10

SK

DITLHALOˇI TˇA BOKGONI TˇA LELEME LA GAE

Kr


65


■ bolela le go hlagiπa ka boitshepo ditπweletπwatπe di nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo ka tshwarelelo le ka tseparelo; laetπakelohloko ya maemo a godimo ya polelo a be adiriπe polelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo go hlatholla, sekaseka,lekodiπa le go hlaloπa tshedimoπo go mohlwaelawo o nabilego wa merero; πomiπa polelo alaetπa thelelo le boikwagatπo bja maemo momabakeng a go fapana a kgokagano.

■ hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπaditπweletπwa ka boitshepo le ka bokgwari, ge abala le ge a lebelela; laetπa kweπiπo ye kgolomme a gatelela le go netefatπa dikgopolo tπagagwe mo go kwagalago; bala ka go hlaboπalentπu a laetπa thelelo le boikwagatπo bjobobotsebotse; bontπha πedi go mohlwaela waditebelelo le dintlha tπa setπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπa gonepagala tπe di nago le boitlhamelo, nyalelano lekgohlagano ya dikgopolo; ngwala ka bokgonimalebana lebaamogedi ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπa ditπweletπwa;beakanya dikgopolo le dintlha tπa go fahlela kamokgwa wa tshwarelelo, tlhohleletπo le wabohlami, laetπa bohlatse bjo bo bonalago bjasetaele sa mong; buπeletπa le go rulaganyadingwalwa ka boikemo go kgonthiπa kaonafatπoye e tseneletπego.


■ bolela le go hlagiπa ka boitshepo ditπweletπwatπe di nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo ka tshwarelelo le ka tseparelo; laetπakelohloko ya maemo a godimo ya polelo a be adiriπe polelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo go hlatholla, sekaseka,lekodiπa le go amantπha tshedimoπo gomohlwaela wo o nabilego wa merero; πomiπapolelo a laetπa thelelo le boikwagatπo bjamaemo mo mabakeng a mehutahuta akgokagano.

■ hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go amantπhaditπweletπwa ka boitshepo le ka bokgoni ge abala le ge a lebelela; laetπa kweπiπo ye enonnego mme ka go kgodiπa a gatelela le gonetefatπa dikgopolo tπa gagwe; bala ka gohlaboπa lentπu a laetπa thelelo le boikwagatπobjo bobotsebotse; bontπha πedi go mohlwaelawo o nabilego wa ditebelelo le dintlha tπa setπo.

■ ngwala le go hlagiπa ka tseparelo ditπweletπwatπa boitlhamelo, tπe di nago le nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo ebile di nepagetπe;ngwala ka bokgoni malebana le baamogedi batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego kago fapana; beakanya dikgopolo le dintlha tπa gofahlela ka mokgwa wa tshwarelelo, tlhohleletπole wa bohlami, laetπa bohlatse bjo bo bonalagobja setaele sa mong; hlabolla le go kaonafatπadingwalwa ka boikemo go hlagiπa setπweletπwase se hlamegilego gabotse.

Ditlhaloπi tπa Bokgoni Ditlhaloπi tπa Bokgoni


66



kudukudu (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo le ka nepagalo ye e golago;lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπaphapano ye e iphihlilego ditlhaloπong leditπhomiπong tπa mantπu gammogo le godibopego tπa mantπu; lemoga, sekaseka, hlaloπale go πomiπa dikarolo tπa go fapana tπa mafokogo tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo lebobgwane bja setaele; laetπa tπhomiπo yebotsebotse ya popopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


67

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo, nepagalo le ka bolokologi;hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπaphapano ye e iphihlilego ditlhaloπong leditπhomiπong tπa mantπu gammogo le godibopego tπa mantπu; lemoga, sekaseka, lekodiπale go πomiπa dikarolo tπa mafoko tπa gofapafapana go tπweletπa tπhomiπo ya ka mehlaya polelo le bokgoni bja setaele; a laetπatπhomiπo ye botsebotse ya popopolelo letlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo, nepagalo le ka bolokologi;sekaseka ka tsitsinkelo, hlatholla, lekodiπa,hlaloπa phapano ye e iphihlilego ditlhaloπong leditπhomiπong tπa mantπu gammogo le godibopego tπa mantπu; lemoga, sekaseka, lekodiπale go πomiπa dikarolo tπa mafoko tπa bothata, gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo lebokgoni bja setaele; laetπa tπhomiπo yebotsebotse ya popopolelo le tlotlontπu.



68



kudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bobotse kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo gantπi kaboitshepo; laetπa kelohloko ye e oketπegago yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsintsinkelo go lemoga,hlatholla, sekaseka, le go hlaloπa tshedimoπo gomerero ye e fapanego; πomiπa polelo gantπi kathelelo le boikwagatπo mo mabakeng a gofapana a kgokagano.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka, le go hlaloπaditπweletπwa gantπi ka boitshepo ge a bala le gea lebelela; gatelela le go fahlela dikgopolo tπagagwe ka kweπiπo; bala ka go hlaboπa lentπu alaetπa thelelo le boikwagatπo bjo bobotse kudu;laetπa πedi go ditebelela le dintlha tπa setπo tπago fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe gantπi dinago le boitlhamelo, nyalelano le kgohlagano yadikgopolo empa ka nepagalo ye e sa felelago;ngwala malebana le baamogedi ba tshedimoπo,merero, dikamano le dikagego; beakanyadikgopolo le dintlha tπa go fahlela ka mokgwawa tshwarelelo, wa tlhohleletπo le bohlami ebilea laetπa bohlatse bja setaele sa mong se sehlabologago; buπeletπa le go rulaganyadingwalwa gantπi ka boikemo go kgonthiπakaonafatπo ya dingwalwa tπeo.


Kreiti ya 10

SKKr


69


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo; laetπa kelohloko ye e hlabolotπwegoya polelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhagoπedi le tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo gohlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπatshedimoπo go merero ye e fapanego; πomiπapolelo gantπi ka thelelo le boikwagatπo momabakeng a go fapana a kgokagano.

■ hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπaditπweletπwa ka boitshepo le bokgwari ge a balale ge a lebelela; laetπa kweπiπo ya go kgahliπa gea gatelela le ge a fahlela dikgopolo tπa gagwe;bala ka go hlaboπa lentπu a laetπa thelelo leboikwagatπo bjo bobotse kudu; laetπa πedi godiponelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ hlagiπa gantπi ditπweletπwa tπa boitlhamelo,nyalelano le kgohlagano ya dikgopolo lenepagalo ge a ngwala le ge a hlagiπa; ngwalamalebana le le baamogedi ba tshedimoπo,merero, dikamano le dikagego; beakanyadikgopolo le dintlha tπa go fahlela ka mokgwawa tshwarelelo, bohlami le tlhohleletso, laetπabohlatse bja setaele sa mong; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa gantπi ka boikemo gokgonthiπa kaonafatπo ya dingwalwa tπeo.


■ bolela le go hlagiπa ka boitshepo ditπweletπwatπe di nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo ka tshwarelelo le ka tseparelo; laetπakelohloko ye e hlabolotπwego o kudu ya poleloa be a diriπe polelo ye e bontπhago πedi letlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemoga,hlatholla, sekaseka le go lekodiπa tshedimoπo kanepagalo go merero ye e fapanego; πomiπapolelo gantπi ka thelelo le boikwagatπo momabakeng a go fapana a kgokagano.

■ hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go amantπhaditπweletπwa ka boitshepo le bokgwari ge a balale ge a lebelela; laetπa kweπiπo ye e bonalagomme a gatelela ka go kgahliπa le go netefatπadikgopolo tπa gagwe; bala ka go hlaboπa lentπua laetπa thelelo le boikwagatπo bjo bobotsekudu; bontπha πedi go mohlwaela wa diponelo ledintlha tπa setπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπaboitlhamelo, nyalelano le kgohlagano yadikgopolo le nepagalo; ngwala malebana lebaamogedi ba go fapana ba tshedimoπo, mererole dikamano le dikagego ka bokgwari; beakanyadikgopolo le dintlha tπa go fahlela ka mokgwawa tshwarelelo, tlhohleletπo le wa bohlami,laetπa bohlatse bja setaele sa mong; buπeletπa lego rulaganya dingwalwa gantπi boikemo gokgonthiπa kaonafatπo ya dingwalwa tπeo.



70



kudu (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo le nepagalo ye ehlabologago; lemoga, hlatholla, sekaseka le gohlaloπa gantπi phapano ye e iphihlilegoditlhaloπong le ditπhomiπong tπa mantπugammogo le dipopego tπa mantπu; lemoga,sekaseka, hlaloπa le go πomiπa dikarolo tπa gofapana tπa mafoko go tπweletπa tπhomiπo ya kamehla ya polelo le bokgwari bja setaele; laetπatπhomiπo ye botse kudu ya popopolelo letlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


71

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka boitshepo le nepagalo ye e golago;mabakeng a mantπi a hlatholla, sekaseka le gohlaloπa, phapano ye e iphihlilego ditlhaloπong leditπhomiπong tπa mantπu gammogo le dibopegotπa mantπu go akaretπwa le ao ditlhaloπo tπagona di fihlagetπego; lemoga, sekaseka, lekodiπale go πomiπa gantsi dikarolo tπe di fapafapanegotπa mafoko go tπweletπa tπhomiπo ya ka mehlaya polelo le bokgwari bja setaele; laetπatπhomiπo ye botse kudu ya popopolelo letlotlontπu.

■ πomiπa melao le melawana ya dikarolo tπapolelo ka nepagalo le ka boitshepo; hlatholla,sekaseka lekodiπa le go hlaloπa phapano ye eiphihlilego ditlhaloπong le ditπhomiπong tπamantπu gammogo le go dibopego tπa mantπu;lemoga, sekaseka, lekodiπa le go πomiπadikarolo tπe di fapafapanego tπa mafoko gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo lebokgwari bja setaele; laetπa tπhomiπo ye botsekudu ya popopolelo le tlotlontπu.



72


4 50%-59%Bokgoni bja go

kgotsofatπa

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go kgotsofatπa a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo bja go iπega; laetπa kelohloko ya goiπega ya polelo, a be a diriπe polelo ye ebontπhago πedi le tlhompho; theeletπa katsitsinkelo go lemoga, hlatholla le go hlaloπatshedimoπo go merero ye e fapanego empa ahwetπa bothata go sekaseka le go hlaloπa;πomiπa polelo ka thelelo le boikwagatπo bjo boamogelegago mo mabakeng a a tlwaelegilego akgokagano.

■ lemoga le go hlatholla ditπweletπwa kaboitshepo bjo bo amogelegago, ge a bala le ge alebelela, eupπa a hwetπa bothata go hlatholla lego sekaseka setsweletπwa; gatelela le go fahleladikgopolo tπa gagwe ka kweπiπo e amogelegago;bala ka go hlaboπa lentπu a laetπa thelelo leboikwagatπo bjo bo amogelegago; bontπha πediya go amogelega go ditebelelo le dintlha tπasetπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago leboitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo ya go amogelega; ngwalagabotsenyana malebana le baamogedi ba gofapana ba tshedimoπo, merero, dikamano ledikagego tπa go fapana; beakanya dikgopolo ledintlha tπa go fahlela ka botlalo le tsepelelo yago iπega empa ka bohlatse bjo bonnyane bjaboitlhamelo le setaele sa mong; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa ka tlhahlo e se kae gokgonthiπiπa kaonafatπo ya dingwalwa tπeo.


Kreiti ya 10

SKKr


73


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo bja go iπega; laetπa kelohloko ye eoketπegago ya polelo, a be a diriπe polelo ye ebontπhago πedi le tlhompho; theeletπa katsitsinkelo go hlatholla le go hlaloπa tshedimoπogo merero ye e fapanego empa a dika-dika ge asekaseka le ge a lekodiπa; πomiπa polelo kathelelo le boikwagatπo bjo bo amogelegago momabakeng a go fapana a kgokagano.

■ hlatholla le go hlaloπa ditπweletπwa ka boitshepobjo bo amogelegago ge a bala le ge a lebelelaempa a gakaneganyana ge a sekaseka le ge alekodiπiπa; gatelela le go fahlela dikgopolo tπagagwe ka kweπiπo ye amogelegago; bala ka gohlaboπa lentπu a laetπa thelelo le boikwagatπobjo bo amogelegago; bontπha πedi ye ebonagalago go ditebelelo le dintlha tπa setπo tπago fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago leboitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo ya go amogelega;mabakeng a mantπi a ngwalo malebana lebaamogedi ba fapanego ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπa go fapana; beakanyadikgopolo le dintlha tπa go fahlela ka botlalo letsepelelo ka go iπega empa a na le bohlatse bjobonnyane bja boitlhamelo le setaele sa mong;buπeletπa le go rulaganya dingwalwa ka tlhahloe se kae go kgonthiπiπa kaonafatπo yadingwalwa tπeo.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo kaboitshepo; laetπa kelohloko ya polelo, a be adiriπe polelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsintsinkelo go hlatholla le gosekaseka tshedimoπo go merero ye e fapanegoempa a dika-dika ge a sekaseka le ge a lekodiπa;πomiπa polelo ka thelelo le boikwagatπo bjo boamogelegago mo mabakeng a go fapana akgokagano.

■ hlatholla, le go sekaseka ka boitshepo bo se kaege a bala le ge a lebelela empa a laetπa go seitshephe go se nene ge a lekodiπa le ge aamantπha; laetπa kweπiπo ge a gatelela le ge anetefatπa dikgopolo tπa gagwe; bala ka gohlaboπa lentπu a laetπa thelelo le boikwagatπobjo bo amogelegago; bontπha πedi go mohlwaelawa ditebelelo le dintlha tπa setπo.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago leboitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo ya go amogelega; ngwalomalebana le baamogedi ba fapanego batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego;beakanya gantπi dikgopolo le dintlha tπa gofahlela ka botlalo le tsepelelo ya go iπega empaka bohlatse bjo bonnyane bja boitlhamelo lesetaele sa mong se se hlabologago; buπeletπa lego rulaganya dingwalwa ka tlhahlo e se kae gokgonthiπiπa kaonafatπo.



74


4 50%-59%Bokgoni bja go

kgotsofatπa (E tπwela pele)

■ kweπiπa a le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ebile a e πomiπa ka nepagalo ye eamogelegago; lemoga, hlatholla, sekaseka le gohlaloπa ka nepagalo ye e amogelegago,ditlhaloπo tπe di fihlagetπego le ditπhomiπo tπamantπu gammogo le dibopego tπa mantπu tπe ditlwaelegilego; lemoga, sekaseka, hlaloπa le goπomiπa dikarolo tπe di fapafapanego tπa mafokogo tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo lebokgwari bja setaele empa go eba le diphoπo tsago ba pepeneneng; laetπa tπhomiπo ye e ya goamogelega ya popopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


75



■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ebile a e πomiπa ka nepagalo ye eamogelegago; hlatholla, sekaseka le go hlaloπaka nepagalo ye e amogelegago, ditlhaloπo leditπhomiπo tπa mantπu gammogo le dibopego tπamantπu go akaretπwa le ao ditlhaloπo tπa gona difihlagetπego; lemoga, sekaseka, lekodiπa le goπomiπa dikarolo tπe di fapafapanego tπa mafokogo tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo lebohlami le bokgwari bja setaele empa go eba lediphoπo; laetπa tπhomiπo ye e amogelegago yapopopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa dikarolo le melawana yapolelo ka nepagalo ye e amogelegago; hlatholla,sekaseka, lekodiπa le go hlaloπa phapano ye eiphihlilego ditlhaloπong le ditπhomiπong tπamantπu gammogo le go dibopego tπa mantπu kanepagalo ye e amogelegago; lemoga, sekaseka,lekodiπa le go πomiπa dikarolo tπe difapafapanego tπa mafoko go tπweletπa tπhomiπoya ka mehla ya polelo le bokgwari bja setaeleempa a dira diphoπo tπe nnyane; laetπa tπhomiπoye e amogelegago ya popopolelo le tlotlontπu.

Kr Kr

76


3 40%-49%Bokgoni bjo bo

lekanego

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bjo bo lekanego a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo ye elekanego; laetπa kelohloko ye e lekanego yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go lemoga,go hlatholla tshedimoπo, mo go lekanego gosekaseka le hlaloπa tshedimoπo go merero ye efapanego; πomiπa polelo a laetπa thelelo leboikwagatπo bjo bo lekanego mo mabakeng a atlwaelegilego a kgokagano.

■ lemoga le go hlatholla ditπweletπwa ka nepagaloge a bala le ge a lebelela empa a hwetπa bothatage a sekaseka le ge a hlaloπa tshedimoπo; laetπakweπiπo, a fa a ba a tiiπetπa dikgopolo tπa gagweempa ga se gantπi a di fahlela ka katlego; balaka go hlaboπa lentπu a laetπa thelelo leboikwagatπo; bontπha πedi ye e lekanego goditebelelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ fa tlhokomediπo ye e lekanego ya boitlhamelo,nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepagaloge a ngwala le ge a hlagiπa ditπweletπwa;ngwala mo go lekanego malebana le baamogediba ba fapanego ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego; hlabolla mo go lekanegodikgopolo le dintlha tπa go fahlela empa kabohlami, a sa hlaloπe ka botlao, le tsepelelo e leye nnyane; laetπa bohlatse bjo bo lekanego bjasetaele sa mong; buπeletπa le go rulaganyadingwalwa fela ka tlhahlo ya go tsenelela gokgonthiπiπa kaonafatπo ye e lekanego yadingwalwa tπeo.


Kreiti ya 10

SKKr


77


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo ye elekanego; laetπa kelohloko ye e lekanego yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo mo golekanego go hlatholla tshedimoπo go merero yee fapanego empa a swara bothata ge a sekaseka,lekodiπa le ge a hlaloπa tshedimoπo; πomiπapolelo a laetπa thelelo le boikwagatπo bjo bolekanego mo mabakeng a a tlwaelegilego akgokagano.

■ hlatholla le go sekaseka ditπweletπwa mo golekanego ge a bala le ge a lebelela empa ahwetπa bothata ge a lekodiπa le ge a hlaloπatshedimoπo; laetπa kweπiπo ye e lekanego ge aefa le go fahlela dikgopolo tπa gagwe; bala kago hlaboπa lentπu a laetπa thelelo le boikwagatπobjo bo lekanego; bontπha πedi ye e lekanego goditebelelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ fa tlhokomediπo ye e lekanego ya boitlhamelo,nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepagaloge a ngwala le ge a hlagiπa ditπweletπwa;ngwala mo go lekanego malebana le baamogediba ba fapanego ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego; hlabolla mo go lekanegodikgopolo le dintlha tπa go fahlela empa a laetπabohlami bo bo nnyane, a sa hlaloπe ka botlalo, letsepelelo e le ye nnyane; laetπa bohlatse bjo bolekanego bja setaele sa mong; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa empa a nyaka tlhahlo yago tsenelela go kgonthiπiπa kaonafatπo ye elekanego ya dingwalwa tπeo.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di nago lenyalelano le kgohlagano ya dikgopolo ye elekanego; laetπa kelohloko ye e lekanego yapolelo, a be a diriπe polelo ye e bontπhago πedile tlhompho; theeletπa ka tsitsinkelo go hlathollale go sekaseka tshedimoπo mo go lekanego gomerero ye e fapanego empa o swara bothata golekodiπa le go amantπha tshedimoπo; πomiπapolelo a laetπa thelelo le boikwagatπo bjo bolekanego mo mabakeng a a tlwaelegilego akgokagano.

■ hlatholla le go sekaseka ditπweletπwa mo golekanego ge a bala le ge a lebelela empa a hwetπabothata ge a lekodiπa le go amantπha tshedimoπo;laetπa kweπiπo ye e lekanego tsenelelo ebile a efa lego fahlela dikgopolo tπa gagwe; bala ka go hlaboπalentπu a laetπa thelelo le boikwagatπo bjo bolekanego; bontπha πedi ye e lekanego go ditebelelole dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ fa tlhokomediπo ye e lekanego ya boitlhamelo,nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo le nepagaloge a ngwala le ge a hlagiπa ditπweletπwa;ngwala mo go lekanego malebana le baamogediba ba fapanego ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego; hlabolla mo go lekanegodikgopolo le dintlha tπa go fahlela empa a laetπabohlami, peakanyo ye e tletπego le ka tsepeleloye nnyane; laetπa bohlatse bjo bo lekanego bjasetaele sa mong; buπeletπa le go rulaganyadingwalwa empa o nyaka tlhahlo go kgonthiπiπakaonafatπo ye e lekanego ya dingwalwa tπeo.



78


3 40%-49%Bokgoni bjo bo

lekanego (E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo ebile ka nako tπe dingwea di πomiπa ka nepagalo; lemoga le go hlathollamo go lekanego ditlhaloπo tπa mantπu ledipopego tπa wona empa a swara bothata gosekaseka le go hlaloπa ditπhomiπo tπa wona,mme a ka lemoga fela go sa ye kae diphapanotπe di iphihlilego; lemoga, sekaseka, lekodiπa lego πomiπa dikarolo tπa mafoko mo go lekanegogo tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya poleloempa a dira diphoπo tπe di lego pepeneneng;laetπa tπhomiπo ye e lekanego ya popopolelo letlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


79

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo ebile ka nako tπe dingwea di πomiπa ka nepagalo; hlatholla le gosekaseka mo go lekanego ditlhaloπo tπa mantπuempa a swara bothata go hlaloπa ditπhomiπo ledipopego tπa wona, mme a ka lemoga go sa yekae diphapano tπe di iphihlilego; lemoga,sekaseka, lekodiπa le go πomiπa dikarolo tπamafoko ka nmo go lekanego tπweletπa tπhomiπoya ka mehla ya polelo empa a dira diphoπo tπe dilego pepeneneng; laetπa tπhomiπo ye e lekanegoya popopolelo le tlotlontπu.

■ kweπiπa le go πomiπa mo go lekanego dikarolole melawana ya polelo ebile ka nako tπe dingweo di πomiπa ka nepagalo; hlatholla, sekaseka,lekodiπa le go hlaloπa mo go lekanegodiphapano tπe di iphihlilego magareng gaditlhaloπo, ditπhomiπo le dipopego tπa mantπu;lemoga, sekaseka, lekodiπa le go πomiπadikarolo tπa mafoko mo go lekanego gotπweletπa tπhomiπo ya ka mehla ya polelo empaka nako ye nngwe a dira diphoπo; laetπatπhomiπo ye e lekanego ya popopolelo letlotlontπu.



80


2 30%-39%Bokgoni bja go iπega

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go iπega a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa empa a fela atimelelwa ke nyalelano le kgohlagano yadikgopolo; πomiπa polelo empa o laetπa tlhokegoye e πiiπago ya kelohloko ya polelo ye ebontπhago πedi le tlhompho; theeletπa gannyaneka tsitsinkelo goba a lemoga, hlatholla, sekasekale go hlaloπa gannyane tshedimoπo go merero yee fapanego; πomiπa polelo ka thelelo leboikwagatπo bjo bonnyane mo mabakeng a atlwaelegilego a kgokagano.

■ lemoga le go hlatholla ka sewelo ditπweletπwage a bala le ge a lebelela empa o goga boima gosekaseka le go hlaloπa tshedimoπo ye e itπego;laetπa kweπiπo goba go hlagiπa dikgopolo tπagagwe ka sewelo o di fahlela gannyane; bala kago hlaboπa lentπu a eta a kgaotπa, ka thelelo leboikwagatπo bjo bo hlaelago; bontπha πedi ya gohlaela go ditebelelo le dintlha tπa setπo tπa gofapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe dihlaelago boitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo mme ga a hlokomediπebaamogedi ba ba fapanego ba tshedimoπo,merero, dikamano le dikagego ge a ngwala;hlabolla dikgopolo le dintlha tπa go fahlela gobago laetπa bohlami goba setaele sa mong kasewelo; buπeletπa le go rulaganya dingwalwafela ka tlhahlo ye e sa kgaotπego empa o laetπakaonafatπo yenyanenyane.


Kreiti ya 10

SKKr


81


■ bolela le go hlagiπa ka sewelo ditπweletπwa tπedi nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo; laetπa kelohloko ye e hlaelelago yapolelo a e πomiπa go laetπa πedi le tlhompho;theeletπa ka bothata go hlatholla le go sekasekaebile e hwetπa bothata bjo bogolo golekodiπiπeng le go hlaloπeng tshedimoπo gomerero ye e fapanego; πomiπa polelo ka thelelole boikgwagatπo bja sewelo mo mabakeng a atlwaelegilego a kgokagano.

■ hlatholla le go sekaseka ka sewelo ditπweletπwage a bala le ge a lebelela empa o ba le bothatabjo bogolo ge a lekodiπa le go hlaloπatshedimoπo; laetπa kweπiπo goba go hlagiπadikgopolo tπa gagwe ka sewelo empa ga a atlegego di fahlela; bala ka go hlaboπa lentπu a eta akgaotπa ka thelelo le boikwagatπo bjo bohlaelago; bontπha πedi ye e hlaelago goditebelelo tπa dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe dihlaelago boitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo mme ga a hlokomediπebaamogedi ba ba fapanego ba tshedimoπo,merero, dikamano le dikagego ge a ngwala;godiπa dikgopolo le dintlha tπa go fahlela gobago laetπa bohlami goba setaele sa mong kasewelo; buπeletπa le go rulaganya dingwalwa katlhahlo ye e sa kgaotπego empa o laetπakaonafatπo ya go hlaelela.


■ bolela le go hlagiπa ka sewelo, ditπweletπwa tπedi nago le nyalelano le kgohlagano yadikgopolo; laetπa kelohloko e se kae ya polelo lego e πomiπa go laetπa πedi le tlhompho; theeletπaka tsitsinkelo ka sewelo go hlatholla, sekaseka,lekodiπa le go amantπha tshedimoπo go mereroye e fapanego; πomiπa polelo ka thelelo leboikwagatπo bja sewelo mo mabakeng a atlwaelegilego a kgokagano.

■ hlatholla ka sewelo ditπweletπwa ge a bala le gea lebelela empa o swara bothata go sekaseka, golekodiπa le go amantπha tshedimoπo; laetπakweπiπo goba go hlagiπa dikgopolo di se kae tπagagwe empa a goga boima go di fahlela; bala kago hlaboπa lentπu a eta a kgaotπa thelelo leboikwagatπo bjo bo hlaelago; bontπha πedi ya gohlaela go ditebelelo le dintlha tπa setπo tπa gofapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπe dihlaelago boitlhamelo, nyalelano, kgohlagano yadikgopolo le nepagalo mme ga a fetlhokomediπo ye e lekanego ya baamogedi ba bafapaneng ba tshedimoπo, merero, dikamano ledikagego ge a ngwala; hlabolla dikgopolo ledintlha tπa go fahlela ka botlalo bja malebaempa ka tsepelelo ya go fetoga-fetoga, le ntle lebohlatse bja bohlami goba setaele sa mong;buπeletπa le go rulaganya dingwalwa ka tlhahloye e sa kgaotπego empa o laetπa kaonafatπo yago hlaelela.



82


2 30%-39%Bokgoni bja go iπega

(E tπwela pele)

■ kweπiπa le go πomiπa ka sewelo dikarolo lemelawana ya polelo mme o swara bothata go diπomiπa ka nepagalo; lemoga le go hlatholla kabothata ditlhaloπo tπa mantπu le dipopego tπawona tπe di tlwaelegilego mme o swara bothatago sekaseka le go hlaloπa ditπhomiπo tπa wona;lemoga, sekaseka, hlaloπa le go πomiπa kasewelo dikarolo tπa mafoko tπe di tlwaelegilegoka nepo go tπweletπa tπhomiπo ya ka mehla yapolelo empa a dira diphoπo tπe di πiiπago; laetπatπhomiπo ye e hlaelago ya popopolelo letlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr


83

■ kweπiπa le go πomiπa ka sewelo dikarolo lemelawana ya polelo ka nepagalo; hlatholla le gosekaseka gantπi ka boπaedi ditlhaloπo tπa mantπuka go fapana ga tπona mme a be le bothata golekodiπa le go hlaloπa ditπhomiπo tπa mantπu ledipopego tπa wona tπe di tlwaelegilego; lemoga,sekaseka, hlaloπa le go πomiπa ka sewelodikarolo tπa mafoko ka nepo go tπweletπatπhomiπo ya ka mehla ya polelo empa o diradiphoπo tπa go πiiπa; laetπa tπhomiπo ye ehlaelago ya popopolelo le tlotlontπu.

■ bontπha kweπiπo e se kae ya dikarolo lemelawana ya polelo empa o di πomiπa kanepagalo ka sewelo; hlatholla le go sekasekaditlhaloπo tπa mantπu a a tlwaelegilego empa abe le bothata bjo bogolo go lekodiπa le gohlaloπa ditπhomiπo tπa mantπu le dipopego tπawona; lemoga, sekaseka, hlaloπa le go πomiπadikarolo tπa mafoko go tπweletπa tπhomiπo ya kamehla ya polelo empa ka katlego ye e hlaelelagomme o dira diphoπo; laetπa tπhomiπo ye ehlaelago ya popopolelo le tlotlontπu.



84


1 0%-29%Bokgoni bja gohlaelela kudu

Mo bofelong bja Kreiti ya 10 moithuti yo a nagole bokgoni bja go hlaelela kudu a ka:

■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπeo gantπi di senago nyalelano ya dikgopolo; go laetπa kelohlokoya polelo, le go diriπa polelo ye e bontπhago πedi letlhompho ka sewelo kudu; go theeletπa katsitsinkelo le go lemoga, go hlatholla tshedimoπo lego hlaloπa merero ye e fapanego ku sewelo kudu;πomiπa polelo ka go hloka thelelo le boikwagatπobjo bonnyanennyane mo mabakeng a atlwaelegilego a kgokagano.

■ lemoga, hlatholla, sekaseka le go hlaloπa ka sewelokudu ditπweletπwa ge a bala le ge a lebelela; hlagiπadikgopolo tπa gagwe ka bothata mme a di fahlelaka sewelo; bala ka go hlaboπa lentπu ka boπaedi kago hloka thelelo le boikwagatπo bjo bonnyanennyane; laetπa πedi ye nnyanennyane goditebelelo le dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπeo di laetπegoboitlhamelo bjo bonnyanennyane nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo; πitwa gohlokomediπa baamogedi ba ba fapanego batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπe difapanego ge a ngwala; πitwa ke go ngwala kakweπiπego goba go laetπa bohlatse bja setaele samong, mme dintlha tπa go fahlela di hlakahlakanemo elego gore setπweletπwa ga se hlaloπege;buπeletπa le go rulaganya dingwalwa ka sewelokudu go phoπolla goba go kaonafatπa sengwalwa.

■ kweπiπa fela dikarolo le melawana ya polelo yamotheo mme a πitwa ke go di πomiπa ka nepagaloka sewelo kudu; lemoga, hlatholla sekaseka le gohlaloπa ka sewelo kudu ditlhaloπo tπa mantπu ledipopego tπa wona tπe di tlwaelegilego; πomiπamafoko ao a se nago popego ya go kwagala lekweπiπego; laetπa tπhomiπo ye nnyanenyane yapopopolelo le tlotlontπu.


Kreiti ya 10

SKKr



■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπe di hlaelelagokudu nyalelano ya dikgopolo; laetπa kelohlokoya polelo ka bothata, mme a πitwa ke go diriπapolelo ye e bontπhago πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo go hlatholla, sekaseka,lekodiπa le go hlaloπa tshedimoπo go merero yee fapanego ka sewelo kudu; πomiπa polelo kathelelo le boikwagatπo bjo bonnyanennyane momabakeng a a tlwaelegilego a kgokagano.

■ hlatholla, sekaseka, lekodiπiπa le go hlaloπa kasewelo kudu ditπweletπwa, ge a bala le ge alebelela; laetπa kweπiπo goba hlagiπa dikgopolo tπagagwe le go di fahlela ka sewelo kudu; bala ka gohlaboπa lentπu ka boπaedi, ka thelelo gobaboikwagatπo bjo bo nnyanennyane; laetπa πedi yennyanennyane go ditebelelo le dintlha tπa setπo tπago fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπeo di laetπagoboitlhamelo, nyalelano, kgohlagano ya dikgopolo lenepagalo ye nnyanennyane; πitwa go hlokomediπabaamogedi ba go fapana ba tshedimoπo, merero,dikamano le dikagego tπe di fapanego ge a ngwala;ngwala ka kweπiπego ka sewelo, mme, o hlokabohlatse bja setaele sa mong; hlagiπa dikgopolo ledintlha tπa go fahlela le ge di hlakahlakane;buπeletπa le go rulaganya dingwalwa ka bothata gophoπolla goba go kaonafatπa sengwalwa.

■ kweπiπa fela dikarolo le melawana ya polelo yamaemo a tlasetlase mme a di πomiπa ka nepagalo kasewelo; hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπaka sewelo ditlhaloπo tπa mantπu le dipopego tπawona tπe di tlwaelegilego; ka sewelo a πomiπadibopego tπe di nepagetπego tπa mafoko kamorero wa tiriso; laetπa tπhomiπo ye nnyanenyaneya popopolelo le tlotlontπu.


■ bolela le go hlagiπa ditπweletπwa tπeo empanyalelano ya dikgopolo e hwetπwa ka sewelokudu; laetπa kelohloko ya go fokola ya polelo lego e πomiπa go bontπha πedi le tlhompho;theeletπa ka tsitsinkelo ka bothata go hlatholla,sekaseka, lekodiπa le go amantπha tshedimoπogo merero ye e fapanego; πomiπa polelo kathelelo le boikwagatπo bjo bonnyanennyane momabakeng a a tlwaelegilego a kgokagano.

■ bala le go lebelela ditπweletπwa empa o swara bothatabja go πiiπa go hlatholla, sekaseka lekodiπa le goamantπha tshedimoπo; laetπa kweπiπo logoba hlagiπaka sewelo dikgopolo tπa gagwe le go di fahlela; balaka go hlaboπa lentπu ka boπaedi, ka thelelo gobaboikwagatπo bjo bo nnyanennyane; πitwa ke go laetπaπedi ye nnyanennyane go ditebelelo tπa ba bangwe lego dintlha tπa setπo tπa go fapana.

■ ngwala le go hlagiπa ditπweletπwa tπeo dihlaelago kudu boitlhamelo, nyalelano,kgohlagano ya dikgopolo le nepagalo; πitwa gohlokomediπa baamogedi ba go fapana batshedimoπo, merero, dikamano le dikagego tπedi fapanego ge a ngwala; hlagiπa dikgopolo ledintlha tπa go fahlela ka go tladika, go hlokabotebo goba ka poeletπo ya go hloka moholamme a hloka le setaele sa mong; buπeletπa le gorulaganya dingwalwa fela ka tlhahlo ye e sakgaotπego empa gantπi o πitwa ke go laetπakweπiπo goba go phoπolla.

■ kweπiπa fela dikarolo le melawana ya polelo yamotheo mme o di πomiπa ka nepagalo sewelo;hlatholla, sekaseka, lekodiπa le go hlaloπa ka seweloditlhaloπo tπa mantπu le dibo tπa wona; ka sewelo aπomiπa dibopego tπe di nepagetπego tπa mafokoka morero wa tiriπo; laetπa tπhomiπo yennyanenyane ya popopolelo le tlotlontπu.



85


86

TLHALOˇONTˇU

akronimi – ke lentπu leo le bopπago ka ditlhaka tπa mathomo tπa mantπu mme le kgona go bitπega

baamogedi ba tshedimoπo ba go fapana – ka sekgale re be re tla re ke babadi ba dipuku. Re ba bitπa ka tselaye ka gore batho bao ba balago dingwalwa ke ba go bona le ba go se bone. Ke batho bao ba amogelagotshedimoπo ka go e theeletπa ka ditsebe, ka go e bala ka mahlo mo e ngwadilwego gona, ka go e bala ka matsogo ge e ngwadilwe ka mongwalo wa braille goba ba e bona ge e hlagiπwa ka polelo ya dika

baboelanyi – ke batho bao ba tliπago tsebo mo baithuting, ba ba kopanya le se ba sa se tsebego

balekodiπi – morutiπi/morutiπigadi ge a ruta o fela a ela bokgoni bja tsebo goba tπwelopele ya baithuti pele ga dithuto, ge ba ithuta goba ge ba fetπa go ithuta; ka gona ba bitπwa balekodiπi

bapetπa – go lekola gore dilo di a swana naa

boikemo – go dira dilo o sa ikokotlele ka yo mongwe empa ka go ikemela o nnoπi

bokaalo – se se hlaloπa bogolo, bophara le diteng tπa moπomo gore bo nabile go fihla kae

bokgoni – moithuti ge a ithuta ka sekolong o ikgobokeletπa tsebo yeo e mo kgontπhago go diragatπa sengwe. sona se a se humanego ke bokgoni

bokgwari bjo bo tseneletπego – ke go diragatπa ka bothakga bja maemo a godimodimo

boleng – go ba bolina goba go ba bonolo ga setπweletπwa sa go rutwa

bonnyane – e hlaloπa bonnyane bja palo ye e dumeletπwego

bophara – se se hlaloπa bogolo bja moπomo gore bo nabile go fihla kae

dibaka – seo se thuπago motho go fihlelela maikemiπetπo a gagwe

dikamano – ditπweletπwa/dingwalo ge di diriπwa ka phapoπing di amogelwa go ya ka seo go bolelwago ka sona, di kweπiπwa go ya ka dikamano tπa dipolediπano ka nako yeo

dikarolo tπa mafoko – ke ditho tπeo mmogo di bopago lefoko bjalo ka sediri, sedirwa, thabe bjalo bjalo

dikgokaganyi – dikarolwana tπa polelo tπa go tiiπetπa kgokagano mafokong bjalo ka makopanyi, mabopi lemakgokedi


87

diphatlalatπitaba – tπona ke ditπweletπwa tπeo di kwalakwatπago ditaba goba dipapatπo go swana ledikuranta, dikgatiπiπobaka, diyalemoya, thelebiπene bjbj

ditemana tπa tiriπano – ditemana tπeo di ngwalwago ke batho ka mehla ge ba leka go ikopantπha le ba bangwe goba go bolediπana le bona; di diriπwa gantπi mo dikantorong tπa meπomo goba meagong ya go πomela

dithalalo tπa borutegi – maeto ao motho a a tπeago ka monaganong ge a tπwela pele ka dithuto, monagano oralala le naga go leka go kweπiπa ditshedimoπo

dithalwa – ke seo se tπweletπwago ka go diriπwa botaki bja sethekniki, se se thadilwego

dithalwasenaganwa/mmepe wa monagano – ke sethalwa seo se diriπwago ge go ithutwa go laetπakgwekgwe goba hlogo, mo dintlhakgolo le dikgopolo di beakanywago gona ka go thalwa

ditheo – ditsela goba melao ya taolo mo dithutong

ditheriπano – polediπano gare ga batho ba babedi goba go feta fao maikemiπetπo e le go ikhumanela tsebo kadintlha tπe di itπego

ditlamorago – khuetπo yeo e hlolegago ge motho a bala setπweletπwa, temana goba lefoko e tliπwa kemokgwa wo mantπu a diriπitπwego ka gona

ditlhaloπi – ke ditatamente goba mafoko a a hlaloπago sengwe

ditlhohlo – dilo tπeo di dirago gore motho a nagane kudu a leka go rarolla bothata

ditshwano – seswantπho goba sethalwa seo se bonwago ka mahlo goba se bonwa mo monaganong

ditsela tπa meπomo – baithuti ge ba tsena dikolo ba kgetha meπomo yeo ba nyakago go e latela, ka gona batlo sepela ba πeditπe tπe di dirwago mo go sepelago baπomi ba yona meπomo yeo moithuti a e kgahlegelago

ditsenywa – dintlha dingwe tπeo di akareditπwego mo setπweletπweng goba sengwalo

ditπhupatsela – dintlha tπeo di hlahlago motho, di laetπa tsela yeo motho a ka e latelago ge a dira

ditπhupatsela tπa mananeo a go ithuta – ke tlhahlo ye e filwego morutiπi/morutiπigadi gore a kgone go kweπiπa thuto ye ya Dipoelo tπa go Ithuta le Maemo a Kelo mo mephatong ka moka ya Thuto ye etπweletπego le Tlhahlo, mokgwa wo e ka beakanyetπwago ka gona ngwaga ka moka

ditaodiπomolomo – ke dikgopolo tπeo di tπweletπwago ka go anegwa goba go laodiπwa, retwa le ka goopelwa. ke ka moo re rego ke tπa molomo goba ke ditπweletπwa tπe di laodiπwago


88

ditπweletπwa/ditlhangwa tπa mmakgonthe – ke ditπweletπwa tπeo di πomiπwago ka mehla empa e se tπabokgabo, mohlala, diphatlalatπwa tπa dikgatiπobaka le dikuranta, dikgatiπo tπa seyalemoya le thelebiπene,dipapatπo, maina a dihlagiπwa, diproutπhara tπa boeti, difomo tπa mmuπo le mehlala ya mangwalo a nnete

ditπweletπwa tπe di bonwago – ke ditemana tπeo di hlagiπitπwego ka go thalwa goba diswantπho mme di balwaka go di lebelela

ditπweletπwa/ditlhangwa – kgopolo ye e itπego yeo mong wa yona a lekago go bolediπana le bangwe ka yona.E ka tπweletπwa ka go ngwalwa, gomme e ka bitπwa temana, puku goba sengwalwa. Ge e tπweletπwa ka gothalwa goba ka tπe di bonwago re ka re ke seswantπho; ka tπa go kwewa re ka re ke kanegelo. Dingwala,diswantπho le dikanegelo tπe di bitπwa ditπweletπwa

ditπweletπwa tπa tiriπano – tπona ke tπa go swana le mangwalo, metsotso ya dikopano, dipego,dimemorantamo bjalobjalo

gatela pele – go tπwela pele

go ba le πedi le tsitsinkelo – ke bokgoni bja go sekaseka temana go lemoga le go hlaloπa tiriπo ya mantπu/dikarolwana tπe dingwe

go gaba polelo – go ngwala temana mme o e tlopela ka mantπu le ao a se nago mohola

go fahlwa – go rata go sekamela kgopolong goba mekgwa ye itπego mo o feleletπago o tπea lehlakore geo sekaseka

go se fapoge – go dira selo ka phegelelo le kgotlelelo o sa fetoge, o iπa pele ka tiragatπo

go sekamela lehlakoreng – mo ke gore ge motho a theeleditπe tshedimoπo a ka e kweπiπa go fapana le bangwe, a sekamela ka thoko ye nngwe ya kweπiπo

godiπa – ngwana ge a le tlhokomelong ya motswadi goba mofepi o a godiπwa

hlabollwa – go kaonafatπa gore go be le tπwelopele. ge go hlabollwa dingwalwa ke ge mmadi a phoπolla tπhomiπo ye e foπagetπego ya mantπu, mopeleto le diphoπo tπa kwagatπo go setπweletπwa, a ntπe a lekola goretatelano ya dikgopolo le kgohlagano e gona

hlaloganya – go kgona go utolla tlhaloπo mo mantπung ao a diriπitπwego mo mafokong goba ditemaneng gobage go balwa ditπweletπwa go thwe o a hlaloganya

hlohlomiπa – go nyakiπiπa ka tsitsinkelo, go fatiπiπa taba goba tiragalo

itlhaloπa – go tπweletπa goba go hlagiπa maikutlo


89

jakon – ke mareo a a ikgethago go ya ka mehuta ya meπomo goba dihlopha tπa batho ba ba itπego

kagego – mokgwa woo mantπu a bopegilego ka gona

kanegelotπhaba – dinonwane tπeo di bego di anegelwa bana, ke lefa la setπhaba

kaparetπo/boakaretπi – ke ye nngwe ya ditheo yeo e hlohleletπago gore thuto e fiwe batho bohle

karolo – go laetπa maemo a mephato ye e itπego go ya ka thuto ya dipoelo, mohlala; dikreiti tπa 10 – 12 e welakgatong ya Thuto le Tlhahlo tπe di Tπweletπego Pele

kelo – ke tsela tπa go fapafapana tπa go lebelediπiπa bokgoni bjo ngwana a ikgobokeletπago bjona ge a ntπe a ithuta

kelophetho – ke kelo ye e dirwago ka maikemiπetπo a go tπweletπa baithuti kgatong ye e latelago goba go baabela mangwalo a mabokgoni ao ba nago le ona

kgethollo – go hloka kgotlelelano gare ga batho, sehlopha le mo dikgopolong

kgobokantπho – dintlha tπeo di kgobokeditπwego

kgoboketπa – go tπwa lesolo la go ikhumanela dintlha tπeo di ka akaretπwago sehlopheng se tee

kgohlagano – dikgopolo ge di kgokagane ka gare ga temana, di kgokagantπhwe ke makopanyi goba maπala,temana yeo e na le kgohlagano ya dikgopolo

kgokagano – ke polediπano gare ga ditho tπe pedi, batho ge ba ikopantπha le ba bangwe ba a kgokagana

kgontπho – go diragatπa dilo ka makgethe

kgopamiπa – lefoko goba setπweletπwa ge se balwa, moamogedi o humana tlhaloπo ye e itπego yeo a e kweπiπago. ge lefoko goba setπweletπwa se se sa kwagale re re tlhaloπo ya lona e kgopame, ga e kweπiπagale

kgwekgwe – mooko wa taba mo setπweletπweng

kholomo – go dikgatiπobaka goba dikuranta go fela go e ba le sekgoba seo mmegi wa ditaba a tπweletπagodikgopolo tπa gagwe ka ga dintlha tπa bophelo ka kakaretπo. Sebaka se se bitπwa kholomo ya mmegi yo aitπego. Mohlala; go ka ba le kholomo ya tπa maphelo, tπa selapa, tπa thuto

latelanya dikgopolo – beakanya dikgopolo ka tshwanelo ka go latelelana

lebelediπa – go kitimiπa mahlo mo sengwalweng maikemiπetπo e le go ikhumanela tsebo ye e itπego go swanale ge o nyaka leina mo pukung ya dinomoro tπa megala, goba go bona dinako tπa dipese goba ditimela moseteiπeneng


90

lebelela – ke go lahlela mahlo dingwalong le ditπweletπweng tπe di bonwago, go di boga

lefapa – dithuto tπe di nyalelanago ge di beakantπhitπwe felo go tee mo di ka πomago bjalo ka legae la dithuto dibopa lefapa

lefokotaba – lefoko la mathomo mo temaneng leo le akaretπago mooko wa temana yeo, le laetsa sererwa

lehlaloπagotee – lentπu leo ka tlhaloπo le swanago le lengwe mo polelong, bjalo ka thipa le mphaka

lekanyetπa – ke go hlahloba e le go leka go lekola gore moπomo o phethagetπe

lelatodi – lentπu leo ka tlhaloπo e lego leganetπi la le lengwe mo polelong, bjalo ka nona le ota

leleme la ka gae – ke polelo ye e aparetπego tikologo yeo bana ba golago ka gare ga yona, ka gae le momotseng mme ke yona ya pele yeo ba ithutago go nagana ka yona. Go a kgonega go ba le dipolelo tπe pedi gobago feta, tπa ka gae, ka gona baithuti ba ka ba le maleme a mabedi a ka gae

lelemetlaleletπo – leleme leo go ithutwago lona morago ga go ithuta leleme la ka gae

lenaneotekolo – rubriki ke mo go ngwadilwego dikraeteria tπa go swaya taodiπo goba sengwalwa

lengwalo la pegelo – ke sengwalwa goba pukwana mo go yona go hlagago kakaretπo ka ga tsela yeo elatetπwego ge go hlangwa ditatamente tπa kharikhulamo tπa dithuto ka moka tπeo di tlo go rutwa mo kgatong yeya Thuto Tlhahlo ye e tπwetπego le Pele

logaganya – go nyalantπha dintlha goba dikgopolo

mabopi – ke dihlogo le meselana, ka nako ye nngwe di diriπwa go laetπa lefelo

maadingwa – ke mantπu a a adimilwego malemeng a mangwe ka ge leleme le a hloka

maemo a borutegi – go hlaloπwa mangwalo a dithuto ao motho a ikhumanetπego wona ao a laetπago gore orutegile go fihla kae; ge go thwe mangwalo ga go bolelwe fela ka dipampiri

Maemo a Kelo – ke bokgoni bja polelo, tsebo le mehola bjo moithuti a tlogo bo laetπa ge a lekolwa, ka gona keditsela tπeo di tlogo diriπwa go ela Poelo ya Go ithuta.

maemo – le diriπitπwe ka mekgwa ye meraro 1: go hlaloπwa sehlopha sa batho go ya ka maemo a bona, ke bamaemo a godimo goba a tlase go ya ka tsela ye ba phelago ka gona 2: maleme a rutwa go ya ka maemo a goreke leleme la ka gae goba la tlaleletπo la pele goba la bobedi 3: ge go lekolwa tπwelopele ya baithuti ge ba ithutagoba ba rutwa ba tla fihlelela maemo a a itπego a kelo ka gona go bolelwa ka Maemo a Kelo

maikutlo – e πomiπitπwe gabedi go laetπa moya wo o renago mo polediπanong goba mo setπweletπweng sabokgabo. La bobedi e laeditπe tsela yeo motho a ikwago


91

makgethepolelo – dipotπiπo tπe di botπiπwago go gatelela gomme di sa nyake karabo

maeto a bodutwana – ke seo re ka rego ke go nagana taba o ralala le naga ka monagano

makgoni – ke bokgoni bjo moithuti a bo laetπago ge a ithuta; ge a le a mantπi a bitπwa makgoni

malementπi / dipolelontπi – tsebo ya maleme a mantπi le bokgoni bja go a bolela

mangwalo – ke ditifikeiti tπeo di amogelwago bofelong bja dithuto

matsenyagae – ke lefoko la mathomo la temana, e ka ba la temana ya matseno, mmele goba morumo

mehola – go hlaloπwa maitshwaro goba mekgwa ya bophelo yeo e hlohleletπago phediπano mo bathong, yeo ehlomphiwago ke badudi ba motse, e fetiπetπwago melokong ye e tlago

mehuta ya polelo – polelo ya setsotsi, ya seleng, ya semmotwana bj.bj.

melawana – mekgwa le ditaetπo mo tπhomiπong ya polelo

moakanyetπo/tlhamo – ke selo seo se tlhamilwego ka go thala goba ka go se bopa

mohlwaela – lentπu le le diriπitπwe go laetπa bontπi bja seo go bolelwago ka sona

mehuta ya ditπweletπwa – dipuku ge di ngwadilwe di ka arolwa go ya ka mehuta ya tπona; mehuta ye e ya ka gore puku ke kanegelo goba ke direto bj.bj. ge e le dikanegelo, ke tπe kopana goba tπe telele, mo di ka bitπwa, go no fa mohlala, kanegelokopana. mehutahuta ye e bitπwa mehutangwalo. Empa ka lebaka la goreditπweletπwa ga se tπa go ngwalwa fela, le tπa molomo, tπa go opelwa, di gona, lentπu le mehuta yaditπweletπwa ke lona leo le tlogo πomiπwa sebakeng sa mohutangwalo.

mokgwaphetla gatπo – ke mokgwa wo o πomiπwago go fihlela dipoelo. Ke statetπi.

moakanyetso go akanyetπa – ke go hlama selo tπa thalwa

mongwalo – bogolo/mohuta wa ditlhaka tπe di πomiπwago ge go tlanywa

morero – e laetπa maikemiπetπo go swana le a setπweletπwa , e ka laetπa kgwekgwe ya sengwalwa

nyalelano – tswalano ya dikgopolo tπeo di sepelelanago, yeo e dirago gore dikgopolo di kgokagane ka gare gatemana goba setπweletπwa e bitπwa nyalelano

nepagalo – go diragatπa selo ka tshwanelo goba ka bokgwari bjo bogolo


92

nepiso – tsepelela selo ka mahlo

ntlhakemo –• ke tebelelo ya molaodiπi goba mongwadi ge a laodiπa / ngwala. Molaodiπi goba, mongwadi a ka bega taba ka

motho wa pele nke ke yena a e laodiπago, mohlala. Ke rile ge ke fihla sepetlele ......... goba ka motho waboraro, mohlala. O rile ge a fihla sepetlele ............... goba a ka di diriπa ka bobedi ka nako e tee. Moamogediwa tshedimoπo/mmadi ge a bala goba a boga setπweletπwa se o kgona go hlaologanya ntlhakemo ya molaodiπigoba mongwadi.

ntlhaponelo – ke dikgopolo tπa mongwadi

ntlhatπhupo – ke ditshwayotshwayo difitπhara tπa seo se bopπago goba se thalwago

paterone ya mopeleto – mo polelong mantπu a peletwa ka mokgwa wo o itπego, tsela yeo ke paterone

nyalantπho – go hlaloπwa kamano ye e bago gona magareng a mangwalo a dithuto mo maemong a go fapanagoba mo gare ga dikgato tπa go fapanafapana tπa Tlhako ya Maithutelo a Setπhaba

nyalelano – ke ge mafoko mo temaneng a nyalelana, dikgopolo di kgokagana mme di bopa kgopolo ye ephethagetsego mo temaneng goba setsopolweng

papetππoo – e bonagala gantπi mo mahlaoding, go laetπa phapano

phamokate – Twatπi ya go bolaya maπole a mmele, e bitπwa AIDS ka sejahlapi

phapano – ntwa ye e bago gona gare ga baanegwa goba gare ga batho bao ba lebanego le maemo a a itπego,ntwa gare ga baanegwa mo dingwalweng e fela e hlolwa ke kgahlegelo ya go fapana mo menaganong ya bona

peakanyo ya mantπu – tlhaloπo ya lentπu e na le go hlaga go ya ka lefelo leo le beilwego gona

phapantπhonoko (malapropisimi) – go gakantπha dinoko tπa lentπu goba go gakantπha mareo (mohlala: lebiriπisebakeng sa leribiπi)

pharafreis – go akaretπa temana ka mantπu a gago eupπa o sa e khutsufatπe

phetantπho – tekanyetπo ya maemo le dikgato go ya ka go fetafetana

pheteletπo – ge motho a bolela ka go feteletπa tlhaloπo ya selo seo a bolelago ka sona

phetoπo – dilo ge di fetolwa go di kaonafatπa le go tliπa tlhabollo

phihlelelo – go ikhumanela maikemiπetπo a motho a nago nao, go a fihlelela


93

poelo – ke tiragalo yeo e laetπwago go laetπa gore moithuti o kweπiπitπe

Poelo ya go Ithuta– ke tlhaloπo ya ditlamorago tπe di lebeletπwego tπa go ruta le go ithuta, e hlaloπa tsebo,mabokgoni le mehola yeo moithuti a ka e fihlelelago mo bofelong bja kgato

poelohlokwa – ke poelo ye e hlokegago gore motho a kgone go katana le bophelo le go inaganela

polelo ya go hlalefetπa – go jeletπa, go fenya ka polelo, go tshwenya batho le go ba huetπa

polelo ya go hlohleletπa – polelo yeo e tsoπago maikutlo a a tebilego, ya go hlohla maikutlo

polelo ya maikutlo – polelo ye e tsoπago maikutlo a a tebilego

polelo ye e lebanego – polelo e lebane ge e πomiπitπwe lebakeng le le swanetπego goba le le lebanego mohl.baπaa! go lebane ge Matome a re moπaa go baπimane ba bangwe, fela ga se go lebane gore a re batho babagolo a re baπaa

polelo ye e πomiπwago go ithuta polelo – ke polelo ye e πomiπwago ge go hlaloπwa polelobolelwa ka polelole popopolelo. E akaretπa mareo a bjalo ka “diteng,”morero”,”sehloa” le “polediπano

polelo ye e tapilego – seka goba sekapolelo seo se πomiπitπwego gantπi fao e bilego se fetπa se se sa ba le boleng bo itπego

polelomotswako – polelo ye e πomiπwago ge go bolelwa go iketlilwe eupπa e se polelo ye e ka ngwalwago yasemmuπo

polelo-semmotwana – polelo yeo e πomiπwago ke batho ba lefelo le le itπego, mme e fapana le tπe dingwe tπago swana le yona. Yona ga se ye e πomiπwago dikolong goba ge go ngwalwa

ponelopele – ntlha goba kgopolo yeo o e bonago e seπo ya tπwelela mo sengwalweng

popopolelo – go akaretπa thuto ya dibopego le ditlhaloπo tπa mantπu, tπhomiπo ya wona, popafoko, dithuto tπamedumo le diphetogo tπa wona, melao ka kakaretπo ya tiriπo ya polelo.

putlaganya – ntlha ge e bonagala mo go ntπi mo setπweletπweng re ka re e a putlaganya

retπistara – kgetho ya mantπu a maleba ge go bolelwa, gore a πomiπwe ka go tshwanela polediπano

rulaganya – ke moπomo wa go phoπolla mopeleto, tiriπo ya mantπu le melao ya polelo maikemiπetπo e le goresengwalwa se kwagale, gape se be le kgokagano. Thulaganyo mo go diphatlalatπitaba e ra go kgetha medumole diswantπho mme tπa beakanywa lefsa

sebopego/tlhamego – lefoko ge le hlamilwe le ba le sebopego goba foromo; seo se bitπwa tlhamego

sediko – mo mafelong a go ithutela go ka bewa nako, goba se ka sekgowa ba rego ke saekele, ya gore thuto etla tπea nako ye kae, mme re e bitπa sediko sa go ithuta.sehlowa – ke karolo ye bohlokwa ya setπweletπwa ye e lego magomo a phego le kgakgano

seka – go bolela ka go sepediπa sefahlego goba ditho tπe dingwe tπa mmele bjalo ka go tπhikinya hlogo golaetπa go dumela goba kwano

sekala sa phihlelelo – ke kelo ya phihlelelo, yeo e ka laetπwago ka meputso goba ka dipersente

selebelelwa – ditπweletπwa tπeo tshedimoπo e humanwago ka go se boga goba go se lebelela

semmotwana – ke polelo ye e bolelwago motsaneng wo o itπego mo setπhabeng; le ge e le Sepedi fela sefapana le polelo ya semmuπo ka go πomiπa mantπu, kwagatπo le dibopego tπe dingwe tπa polelo

seswantπho – sethalwa se se tshwantπhitπwego se laetπa selo goba senepe

setatamente sa thuto – ke ditlhaloπiπo tπeo di hlahlago morutiπi ka seo se swanetπego go rutwa dikreiting kadikolong, go akaretπwa tsebo, mabokgoni, maitshwaro le mehola

πuπumetπa – ke go lokela selo ka go se gapeletπa e se mo se swanetπego go ba gona

tebelelo – mo dinonwaneng ke lehlakore la moanegi ge go bapetπwa le la baamogedi ba tshedimoπo

tekatekano – ke go swana ga dilo, ge di lekana ka maemo go se ye e nyatπegago, di hlomphiwa ka go swana

temogiπiπo ya bokgabo – go tπibogela bokgabo mo lelemeng gore o kgone go itemogela lehumo leo le safelego mo go ditπweletπwa

thesorase (thesaurus) – puku yeo e nago le mananeotπu kudu ya mahlaloπagotee

theto – ke mehuta ya direto, go lebeletπwa thetotumiπo/gale/setπo, eletπi, sonete le lehlologelwa

thwalego – mokgwa wa go dumela baithuti go tπwa le go tsena mo mafelong a go fapafapana mo kgatong yeya Thuto le Tlhahlo Pele ye e tπwetπego ntle le go lahlegelwa ke meputso/mabokgoni ao ba a kgonnego gobaba a kgobokeditπego ge ba lekolwa

tlaleletπo ya dipolelontπi – ke ge motho a ithuta leleme goba maleme morago ga go ithuta leleme la ka gae.Leleme le ga le tπee sebaka sa la ka gae, empa le rutwa mmogo le lona. Ge leleme la go ruta le tπea sebaka sala ka gae, gona se se bitπwa phokotπo ya dipolelontπi

tlemaganyo ya mafoko – ge go bopπa mafokontπi, mafoko a mmalwa a a tlemaganywa

tlhaloπo ya dika – tlhaloπo ye e iphihlilego e se molaleng maikemiπetπo e le go bopa seswantπho se se itπego


94


95

mohl. tshwantπhiπo, mothofatπo, pebofatπo

tlhaloπo ya ntπu ka ntπu – ke tlhaloπo ya lentπu ye e lego molaleng, mola tlhaloπo ya dika yona e le tlhaloπo ye e iphihlilego ye e sego molaleng

tlhaloπopedi – ge go tπwelela ditlhaloπo tπe pedi go ya le ka moo mantπu a πomiπitπwego ka gona mo lefokong‘ke sepela le moratho’ e ka hlaloπa gore re sepela mmogo goba ke tlo tπea moratho ka ya le yena mo ke dulago

tlhatlologanyo – dikgopolo tπeo di tπwelelago mo ditπweletπweng tπa polediπano di beakanywa ka go latelelanaga tπona go ya ka tlhaloπo ya tπona. Ge go le bjalo go na le tlhatlologanyo

tokomane ya boitsebiπo le phihlelelo – yona e bitπwa CV ka sejahlapi

tsebotlhaka – ke bokgoni bja go bala le go πomiπa tsebo go tπwa ditπweletπweng, le go ngwalela maikemiπetπoa a fapanego. Ke setlabakelo sa bohlokwa sa go kgona go kweπiπa lefase ka bophara. Mehuta ya ditsebotlhakake dithalwa, tπe di bonwago, tsebotlhaka ya dipalopalo le ya ekonomi

tsepelelo – lebanya mahlo lefelong goba kgopolong ye e itπego, go nepiπa

tshepetπo – ke tiragatπo goba se ka sekgowa ba se bitπago prosese

tπhomiπo ye e tlopelago ya mantπu – tπhomiπo ka boati ya mantπu le mafoko ao le ge a ka tlogelwa go ka sebe le phetogo mo tlhaloπong. Batho ge ba tπweletπa goba ba ngwala ditemana ba na le go πomiπa mantπu amantπi a go ba le tlhaloπo ye tee mo nkabe a sa a tlopela ka gore a bolela selo se tee. Ge temana e tletπe kuduka mantπu mo ebilego bothakga bja setπweletπwa bo fokotπega re re e tlopetπwe ka mantπu

tπhomiπopolelo – go ithuta popopolelo efela o lebeletπe le tiriπo ya polelo

tshwantπhiπo – mantπu, dikafoko le mafoko ao a bopago seswantπho mo menaganong ya babadi gobabaamogedi ba tshedimoπo ge ba bala ditπweletπwa

tshwantπho – go bona dilo di swana e le gore di a fapana, ke gore go tshwantπha dilo

tsoπoloπo – ke thekniki yeo e diriπwago go phediπa diswantπho tπeo di emego felo go tee gore di bonagale nkedi a sepela

tsupetπwe – selo ge se tsene goba se tsentπhitπwe lefelong le le itπego ka go tsenelela

tswalanyo – kamano ye e bago gona gare ga dikgopolo tπe itπego ye e dirago gore di tswalane

tπwelopele – ke go gatela pele mo bophelong, go golela pele ka bokgoni bjo bo fihleletπwego

thulaganyo – ke tsela yeo puku e rulagantπwego ka gona, mo tlhagiπo ya ditaba go fihla sehloweng le tharolloya lehuto e laeditπwego

thulaganyotlaleletπo – ke ditaba tπeo di tlaleletπago thulaganyo gore dintlha dingwe di hlagiπwe


96

sepedi home language - schoolnet sa · gore moagi yo mongwe le yo mongwe a πireletπwe ka go...

Documents