series of agricultural sciences 2

ISSN 2224-526Х

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ

Х А Б А Р Л А Р Ы

ИЗВЕСТИЯ

НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

N E W S

OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

АГРАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СЕРИЯСЫ

СЕРИЯ АГРАРНЫХ НАУК

SERIES OF AGRICULTURAL SCIENCES

2 (26)

НАУРЫЗ – СƏУІР 2015 ж. МАРТ – АПРЕЛЬ 2015 г.

MARCH – APRIL 2015

2011 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНАН ШЫҒА БАСТАҒАН ИЗДАЕТСЯ С ЯНВАРЯ 2011 ГОДА PUBLISHED SINCE JANUARY 2011

ЖЫЛЫНА 6 РЕТ ШЫҒАДЫ ВЫХОДИТ 6 РАЗ В ГОД

PUBLISHED 6 TIMES A YEAR

АЛМАТЫ, ҚР ҰҒА АЛМАТЫ, НАН РК ALMATY, NAS RK

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан

2

Б а с р е д а к т о р

ҚР ҰҒА академигі

Есполов Т. И.

Р е д а к ц и я а л қ а с ы:

эк.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Байзақов С.Б. (бас редактордың орынбасары); а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Дүйсенбеков З.Д.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Елешев Р.Е.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Кешуов С.А.; а.-ш.ғ.докторы, проф, академик Мелдебеков А.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Чоманов У.Ч.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА корр.мүшесі Елюбаев С.З.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА корр.мүшесі Садықұлов Т.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА корр.мүшесі Сансызбаев А.Р.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА корр.мүшесі Үмбетаев И.; а.-ш.ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Оспанов С.Р.; а.-ш.ғ.докторы, проф. Əлібаев Н.; а.-ш.ғ.докторы, проф. Əльпеисов Ш.А.; а.-ш.ғ.докторы, проф. Олейченко С.И.; а.-ш.ғ.докторы, проф. Омбаев А.М.

Р е д а к ц и я к е ң е с і:

Молдова Республикасының ҰҒА академигі Андриеш С. (Молдова); Украинаның ҰҒА академигі Гаврилюк Н.Н. (Украина); Беларусь Республикасының ҰҒА академигі Герасимович Л.С. (Беларусь); Беларусь Республикасының ҰҒА академигі Гусаков В.Г. (Беларусь); Əзірбайжан ҰҒА академигі Мамедов Г. (Əзірбайжан); Молдова Республикасының ҰҒА академигі Чимпоеш Г. (Молдова); Беларусь Республикасының ҰҒА академигі Шейко И.П. (Беларусь); Əзірбайжан ҰҒА корр.мүшесі Бабаев М. (Азербайджан); а.-ш.ғ.докторы, проф. Боинчан Б. (Молдова); а.-ш.ғ. докторы, проф. Гашимов А. (Əзірбайжан); техн. ғ. докторы, проф. Потапов В.А.; а.-ш.ғ.докторы, проф. Привалов Ф.И. (Беларусь)

© Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы, 2015 ж.

ISSN 2224-526Х Серия аграрных наук. №2. 2015

3

Г л а в н ы й р е д а к т о р

академик НАН РК

Т. И. Есполов

Р е д а к ц и о н н а я к о л л е г и я:

доктор экон. наук, проф., академик НАН РК С.Б. Байзаков (заместитель главного редактора); доктор сельскохоз. наук, проф., академик НАН РК З.Д. Дюсенбеков; доктор сельскохоз. наук, проф., академик НАН РК Р.Е. Елешев; доктор сельскохоз. наук, проф., академик НАН РК С.А. Кешуов; доктор сельскохоз. наук, проф, академик А. Мелдебеков; доктор сельскохоз. наук, проф., академик НАН РК У.Ч. Чоманов; доктор сельскохоз. наук, проф., чл.-корр. НАН РК С.З. Елюбаев; доктор сельскохоз. наук, проф., чл.-корр. НАН РК Т. Садықұлов; доктор сельскохоз. наук, проф., чл.-корр. НАН РК А.Р. Сансызбаев; доктор сельскохоз. наук, проф., Почетный член НАН РК С.Р. Оспанов; доктор сельскохоз. наук, проф., чл.-корр. НАН РК И. Умбетаев; доктор сельскохоз. наук, проф. Н. Алибаев; доктор сельскохоз. наук, проф. Ш. А. Альпейсов; доктор сельскохоз. наук, проф. С.И. Олейченко; доктор сельскохоз. наук, проф. А.М. Омбаев

Р е д а к ц и о н н ы й с о в е т:

академик НАН Республики Молдова С. Андриеш (Молдова), академик НАН Украины Н.Н. Гаврилюк (Украина), академик НАН Республики Беларусь Л.С. Герасимович (Беларусь), академик НАН Республики Беларусь В.Г. Гусаков (Беларусь), академик НАН Азербайджанской Республики Г. Мамедов (Азербайджан), академик НАН Республики Молдова Г. Чимпоеш (Молдова), академик НАН Республики Беларусь И.П. Шейко (Беларусь), чл.-корр. НАН Азербайд-жанской Республики М. Бабаев (Азербайджан), доктор сельскохоз. наук, проф. Б. Боинчан (Молдова), доктор сельскохоз. наук, проф. А. Гашимов (Азербайджан), доктор техн. наук, проф. В.А. Потапов, доктор сельскохоз. наук, проф. Ф.И. Привалов (Беларусь)

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан. Серия аграрных наук. ISSN 2224-526Х Cобственник: РОО «Национальная академия наук Республики Казахстан» (г. Алматы) Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания в Комитете информации и архивов Министерства культуры и информации Республики Казахстан № 10895-Ж, выданное 30.04.2010 г.

Периодичность 6 раз в год Тираж: 300 экземпляров

Адрес редакции: 050010, г.Алматы, ул.Шевченко, 28, ком.219-220, тел. 272-13-19, 272-13-18 http://nauka-nanrk.kz / agricultural.kz

© Национальная академия наук Республики Казахстан, 2015

Адрес типографии: ИП «Аруна», г. Алматы, ул. Муратбаева, 75


4

E d i t o r i n c h i e f

T. I. Yespolov,

academician of NAS RK

E d i t o r i a l b o a r d:

S.B. Baizakov, dr.econ.sc., prof., academician of NAS RK (deputy editor); Z.D. Dyusenbekov, dr.agr.sc., prof., academician of NAS RK; R.Ye. Yeleshev, dr.agr.sc., prof., academician of NAS RK; S.A. Keshuov, dr.agr.sc., prof., academician of NAS RK; A. Meldebekov, dr.agr.sc., prof., academician; U.Ch. Chomanov, ., dr.agr.sc., prof., academician of NAS RK; S.Z. Yelyubayev, dr.agr.sc., prof., corr.member of NAS RK; T. Sadykulov, dr.agr.sc., prof., corr.member of NAS RK; A.R. Sansyzbayev, dr.agr.sc., prof., corr.member of NAS RK; I. Umbetayev, dr.agr.sc., prof., corr.member of NAS RK; S.R. Ospanov, dr.agr.sc., prof., honorary member of NAS RK; N. Alibayev, dr.agr.sc., prof.; Sh.A. Alpeysov, dr.agr.sc., prof.; S.I. Oleychenko, dr.agr.sc., prof.; A.M. Ombayev, dr.agr.sc., prof.

E d i t o r i a l s t a f f:

S. Andriesh, NAS Moldova academician (Moldova); N.N. Gavriliouk, NAS Ukraine academician (Ukraine); L.S. Gerasimovich, NAS Belarus academician (Belarus); V.G. Gusakov, NAS Belarus academician (Belarus); G. Mamedov, NAS Azerbaijan academician (Azerbaijan); G. Cimpoies, NAS Moldova academician (Moldova); I.P. Sheiko, NAS Belarus academician (Belarus); M. Babayev, NAS Azerbaijan corr.member (Azerbaijan); B. Boinchan, dr.agr.sc., prof. (Moldova); A. Gashimov, dr.agr.sc., prof. (Azerbaijan); V.A. Potapov, dr.eng.sc., prof.; F.I. Privalov, dr.agr.sc., prof. (Belarus)

News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Agrarian Sciences. ISSN 2224-526X Owner: RPA "National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan" (Almaty) The certificate of registration of a periodic printed publication in the Committee of Information and Archives of the Ministry of Culture and Information of the Republic of Kazakhstan N 10895-Ж, issued 30.04.2010

Periodicity: 6 times a year Circulation: 300 copies

Editorial address: 28, Shevchenko str., of.219-220, Almaty, 050010, tel. 272-13-19, 272-13-18, http://nauka-nanrk.kz / agricultural.kz

© National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, 2015

Address of printing house: ST "Aruna", 75, Muratbayev str, Almaty


5

ВЕТЕРИНАРИЯ И ЖИВОТНОВОДСТВО

N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN


ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 5 – 9

GROWTH AND DEVELOPMENT OF LAMBS OF THE SARYARKА BREED (INTERBREED ZHANAARKА TYPE)

DEPENDING ON THE LEVEL OF DAIRY EFFICIENCY OF THEIR MOTHERS

Sh. R. Adylkanova, T. S. Sadykulov, N. Zh. Tuyzuylbaeva

Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected], [email protected] Keywords: genotype, phenotypical changeability, ontogenesis, suckling productivity, height and development,

living mass, coefficient of variation, increase, exterior, constitution. Abstract. Increasing the productive qualities of farm animals is impossible without extensive knowledge of

regularities of their individual development. Therefore, it is understandable close attention to the study of plant breeders' growth and development of farm animals. Growth and development of animals, as pointed out by many scholars, occurs irregularly both, subject to certain biological laws and are one of the main indicators of fat-tailed sheep breeds - beef productivity.

In the meat fat-tailed sheep breeding greasy intensity of growth and development young animals is one of important criteria when working on the improvement of the breed, because, ultimately, determines the meat pro-ductivity. In order to study the growth and development of young saryarkа breed depending on the level of dairy efficiency ewes, we have analyzed dynamics of the live mass of young rams and a female is lamb grown under «Ruslan" Almaty region. It is established that the level of dairy efficiency ewes has a great influence on the intensity of growth and development of lambs in the first 4 months generally depends on the level of dairy season.

УДК 636.32.064.6

РОСТ И РАЗВИТИЕ ЯГНЯТ ОВЕЦ САРЫАРКИНСКОЙ ПОРОДЫ (ВНУТРИПОРОДНЫЙ ЖАНААРКИНСКИЙ ТИП)

В ЗАВИСИМОСТИ ОТ УРОВНЯ МОЛОЧНОЙ ПРОДУКТИВНОСТИ ИХ МАТЕРЕЙ

Ш. Р. Адылканова, Т. С. Садыкулов, Н. Ж. Тюзюльбаева

Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: генотип, фенотипическая изменчивость, онтогенез, молочность, рост, живая масса,

коэффициент вариации, прирост, экстерьер, конституция. Аннотация. Повышение продуктивных качеств сельскохозяйственных животных невозможно без глу-

боких знаний закономерностей их индивидуального развития. Поэтому, вполне объяснимо, пристальное внимание селекционеров к изучению роста и развития сельскохозяйственных животных. Рост и развитие


6

животных, как указывают многие ученые, протекает неравномерно, подчинены определенным биологи-ческим закономерностям и являются одним из главных показателей курдючных пород овец – мясной про-дуктивности.

В мясо-сальном курдючном овцеводстве интенсивность роста и развития молодняка является одним из важнейших критериев при работе над совершенствованием породы, так как, в конечном счете, определяет мясную продуктивность. С целью изучения роста и развития молодняка сарыаркинской породы в зависи-мости от уровня молочной продуктивности овцематок, нами проведен анализ динамики живой массы баран-чиков и ярочек, выращенных в условиях ПХ "Руслан" Алматинской области. Установлено, что интенсив-ность роста ягнят в первые 4 месяца в основном зависит от уровня молочной продуктивности их маток.

Введение. В Казахстане издавна разводятся курдючные овцы, обеспечивающие население

самыми необходимыми продуктами питания и сырьем. Развитию ведущей в республике отрасли животноводства способствует наличие обширных естественных пастбищных угодий (181 млн га), и почти 70% которых расположены в зоне пустынь и полупустынь, где происходило зарождение, становление и развитие курдючного мясо-сального овцеводства. Овцы выгодно отличаются от других видов сельскохозяйственных животных по использованию кормовых возможностей естественных пастбищ и более приспособлены к круглогодовому пастбищному содержанию. Непревзойденная скороспелость, высокая мясо-сальная продуктивность и степень приспособ-ленности к условиям пустынных и полупустынных зон, а также малая энергозатратность объясняет широкий ареал распространения разведения курдючных овец в Казахстане [1].

В этом аспекте среди отечественных пород овец важное значение имеет жанааркинский внутрипородный тип сарыаркинской грубошерстной породы с белой и светло-серой окраской шерсти, удельный вес которых составляет около 90% всей популяции. Сарыаркинская грубо-шерстная курдючная порода овец, апробирована МСХ РК в 1991 г. с двумя внутрипородными типами – жанааркинский и сарысуский. Эти животные характеризуются крепкой конституцией, высокой скороспелостью и способностью полноценно использовать естественнвые пастбища круглый год [2].

При совершенствовании этих овец недостаточно внимания уделялось изучению молочно-стиматок и, поэтому большой интерес представляют данные по изучению молочной продук-тивности овцематок и факторам ее обуславливающие.

Молочная продуктивность овец имеет большое практическое значение при выращивании новорожденных ягнят. Овцематки, обладающие высокой молочностью, влияют на рост и развитие, скороспелость, жизнеспособность и проявление продуктивных особенностей потомства. Широкое использование в практике скороспелого мясо-сального овцеводства позволит более полно реали-зовать потенциал мясной продуктивности ягнят и, тем самым, повысит экономическую эффек-тивность и конкурентоспособность отрасли в условиях Юго-Востока Казахстана.

Поэтому изучение молочной продуктивности овцематок жанааркинского типа овец является особенно актуальной проблемой.

Цель исследования – изучение роста и развития ягнят в зависимости от уровня молочной продуктивности их матерей.

В связи с чем, следует решить следующие задачи:- определить молочную продуктивность овцематок, а также изучить рост и развитие ягнят, полученных от маток с различным уровнем молочности.

Материалы и методы исследований

Экспериментальная часть работы проводилась в племхозе «Руслан» Алматинской области, где

сосредоточено одно из лучших стад данной породы овец. Исходным материалом для проведения научно-производственного опыта послужила опытная группа овцематок желательного типа в возрасте 3-х лет в количестве 75 (семьдесят пять) голов и полученное от них потомство. В период случной кампании они были осеменены семенем барана – производителя № 7577. Формирование групп маток с их приплодом производилось после определения уровня их молочности. Согласно общепринятой методики в овцеводстве он определяется на 21 день после ягнения маток, путем умножения показателя прироста ягненка за изучаемый период на коэффициент перевода прироста


7

в молочность – 5.Так, в первую группу (I потомства) вошли матки с удоем в среднем 58,3 кг (с ко-лебаниями 55,0–64,4 кг), во вторую (II) – 64,4 кг (56,9–70,7 кг); в третью III – 70,2 кг (68,1–73,5 кг). Среднесуточный удой разных групп маток составил – 2,7; 3,0 и 3,3 кг соответственно.

Индивидуально учтена у ягнят живая масса при рождении, на 21 день и в период отбивки их от маток, то есть в возрасте 4–4,5 месяцев,кроме того у ягнят взяты экстерьерные промеры и вычислены индексы их телосложения.

Результаты исследований и их обсуждение

Как известно, живая масса наиболее полно отражает процесс роста и развития организма на

разных стадиях его онтогенеза. От величины живой массы существенным образом зависит про-дуктивность различных видов животных, особенно их мясность, так как в большинстве случаев между этими показателями при прочих равных условиях наблюдается положительная корреляция. Кроме того, живая масса любого вида сельскохозяйственных животных, по сравнению с другими селекционируемыми признаками имеет наиболее высокую "норму реакции" на условия пара-типических факторов.

По нашим данным ягнята всех групп рождались достаточно крупной величины, однако меж-групповой разницы по живой массе у ягнят в этот период почти не наблюдалось. Межгрупповые различия по живой массе проявились на 21 день после их рождения. Так, в этот период баранчики ІІІ группы, полученные от высокомолочных маток по живой массе превосходили сверстников І и ІІ на 2,4 и 1,2 кг или 15,2 и 7,0% (Р 0,999), а ярки на 3,5 и 3,3 кг или 23,6 и 22,0% (Р 0,999), баранчики ІІ группы в свою очередь превосходили сверстников І – на 1,2 кг или 7,6% и на 0,2 кг или на 1,3% соответственно (таблица).

Изменчивость живой массы ягнят, кг

В 4-х месячном возрасте закономерность роста живой массы ягнят различных групп

сохраняется. При этом баранчики ІІІ группы достаточно убедительно превосходили своих сверст-ников по живой массе І и ІІ групп на 7,2 и 2,6 кг или 22,7 и 7,2% (Р 0,999), а ярки на 5,6 и 2,4 или 18,0 и 7,0% (Р 0,999), баранчики и ярочки ІІ группы в свою очередь превосходили сверстников І на 4,6 кг или 14,5% и на 3,2 кг или на 10,3% соответственно (Р 0,999).

В целом, рост живой массы ягнят за молочный период, когда основным паратипическим фактором, главным из которых является кормовой, а последним, главным образом является

При рождении

Потомство Баранчики Ярочки

N X±mх Cv% n X±mх Cv%

І группа 12 4,1±0,15 12,8 12 3,7±0,10 12

ІІ группа 13 4,2±0,11 9,5 12 3,9±0,13 13

ІІІ группа 13 4,2±0,07 5,8 13 3,9±0,12 13

В возрасте 20 дней

І группа 12 15,8±0,38 8,4 12 14,8±0,30 7,0

ІІ группа 13 17,0±0,56 11,9 12 15,0±0,62 14,5

ІІІ группа 13 18,2±0,58 11,5 13 18,3±0,47 9,2

В возрасте 120 дней

І группа 12 31,6±0,83 8,2 12 31,0±0,40 4,4

ІІ группа 12 36,2±0,60 5,3 12 34,2±0,87 8,8

ІІІ группа 13 38,8±0,82 7,0 12 36,6±0,60 5,2


8

материнское молоко, достаточно высокий. Следует отметить, что показатели живой массы баранчиков II и III, а также ярочек III группы, соответствуют минимальным показателям живой массы ягнят в возрасте 4-х месяцев (5 и 4 балла) самой крупной по величине мирового овцевод-ства – едилбаевской породы овец.

Общеизвестно, что живая масса у сельскохозяйственных животных, как один из основных количественных признаков в постнатальном онтогенезе в большой степени подвержена влиянию паратипических факторов, то есть данный признак имеет большую «норму реакции» на условие кормления и содержания. В этом аспекте большой интерес для практической селекции пред-ставляет анализ коэффициента вариации (Сv) массы тела различных групп ягнят, который с возрастом уменьшается почти два раза. На наш взгляд, это объясняется некоторой компенсацией роста в постнатальный период у относительно мелких животных при рождении, за счет чего уменьшается изменчивость данного признака группы особей более старшего возраста [3, 4].

В молочный период наибольшие изменения, как и живая масса, претерпевают экстерьерные промеры телосложения ягнят. Следует отметить, у новорожденных ягнят, как и по показателям живой массы заметных межгрупповых различий по основным экстерьерным промерам телосло-жения не наблюдается. Это объясняется тем, что эмбриональное развитие потомства протекает более или менее в одинаковых условиях, где испытывает на себе относительно слабое влияние паратипических факторов благодаря так называемому "материнскому эффекту" [5].

Установлено, что ягнята в возрасте 4 месяцев ІІІ группы по основным экстерьерным проме-рам, как высота в холке, косая длина туловища и обхват груди превосходят своих сверстников І и ІІ группы. Так, по группе баранчиков составило 4,8; 5,9;10,4 и 1,5; 3,1; 4,1%, а ярочек 3,9; 5,8; 2,4 и 1,3; 5,2; 1,6% , а животные ІІ группы по указанным промерам превосходили сверстников І на 3,2; 2,6; 6,1 и 2,5; 0,6; 0,8% соответственно.

Таким образом, уровень молочной продуктивности овцематок за подсосный период ягнят оказывает большое влияние на их интенсивность роста и развития, что дает возможность ис-пользовать генетические резервы этих животных при совершенствовании мясной продуктивности молодняка сарыаркинской породы овец.

ЛИТЕРАТУРА

[1] Ермеков М.А., Голоднов А.В. Курдючные овцы Казахстана. – Алматы: Кайнар, 1976. –110 с. [2] Есентаев Е. Сарыаркинская порода овец. – Алматы, 2001. – 270 с. [3] Стакан Г.А. К вопросу о наследуемости живого веса тонкорунных овец // Генетические основы селекции тонко-

рунных овец. – Новосибирск: Наука, 1969. – 75 с. [4] Адылканова Ш.Р. Селекционно-генетические основы совершенствования сарыаркинской грубошерстной поро-

ды (жанааркинский внутрипородный тип) // Мат-лы Междунар. научно-практ. конф. «Инновационные пути развития лес-ного хозяйства, особо охраняемых природных территорий и смежных отраслей агропромышленного комплекса в усло-виях рыночных отношений», посвящ. 80-летию КазНАУ и 70-летию академика НАН РК, проф. С. Б. Байзакова. – 2010. – С. 208-214.

[5] Садыкулов Т.С., Адылканова Ш.Р. Перспективы развития отечественных мясо-сальных курдючных пород овец // Тр. XII межд. научно-практ. конф.: «Аграрная наука – с.-х. производству Казахстана, Сибири и Монголии». – Шымкент, 2009. – С. 217-220.

REFERENCES

[1] Ermekov M.A., Golodnov A.V. Fat-tailed sheeps of Kazakhstan. Almaty: Kainar, 1976, 110 p. (in Russ.) [2] Esentaev E. Saryarka breed of sheeps. Almaty, 2001, 270 p. (in Russ.) [3] Stakan G.A. To the question of the heritability of body weight fleece sheep // genetic basis of breeding fine-wool sheep.

Novosibirsk: Nauka, 1969, 75 p. (in Russ.) [4] Аdylkanova Sh.R. Breeding and genetic bases of perfection of Saryarka rough-haired breed (zhanaarka interbreed type).

Proceedings of the International Scientific and Practical Conference "Innovative ways of Forestry, Protected Areas and related branches of agriculture in market conditions", dedicated to the 80th anniversary of KazNAU and the 70th anniversary of academician of NAS RK, prof. S. B. Baizakov. 2010, 208-214 p. (in Russ.)

[5] Sadykulov T.S., Adylkanova Sh.R. Prospects for the development of domestic meat and greasy fat-tailed sheep breeds. Pr. of the XII Int. Scient. Conf.: "Agricultural science - agricultural production of Kazakhstan, Siberia and Mongolia". Shymkent, 2009. Р. 217-220 (in Russ.).


9

САРЫАРҚА ҚОЙ ТҰҚЫМЫ (ЖАҢААРҚА ТИПІ) САУЛЫҚТАРЫНЫҢ СҮТ ӨНІМДІЛІГІ ДЕҢГЕЙІНІҢ ҚОЗЫЛАРДЫҢ ӨСІП-ЖЕТІЛУІНЕ ƏСЕРІ

Ш. Р. Адылканова, Т. С. Садыкулов, Н. Ж. Тюзюльбаева

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: генотип, фенотиптік өзгергіштік, онтогенез, сүттілік, өсіп-жетілу, тірідей салмақ, вариа-

ция коэффициенті, өсім, экстерьер, конституция. Аннотация. Ауыл шаруашылығындағы малдардың өнімділік сапасын, жеке өсіп-жетілу заңдылық-

тарын терең білмей жоғарылату мүмкін емес. Сондықтан да, селекционерлер ауылшаруашылық малдарының өсіп-жетілуне аса үлкен мəн береді. Көптеген ғалымдардың айтуынша, жануарлардың өсіп-жетілуі бір қалыпты жүрмейді, белгілі бір биологиялық заңдылықтарға бағынады жəне де құйрықты қой тұқымының ет өнімділігінің негізгі көрсеткіші болып табылады.

Етті-майлы бағыттағы құрықты қой шаруашылығында төлдің қарқынды өсіп-жетілуі, сол тұқымды жетілдіру жұмысындағы маңызды белгі болып есептеледі, өйткені, соңғы есепте ет өнімділігін анықтайды. Сарыарқа тұқымы төлінің саулықтардың сүт өнімділігінің деңгейіне байланысты өсіп-жетілуін зерттеу мақ-сатында, Алматы облысындағы «Руслан» АТМШ-ғы жағдайында өсірілетін еркек қозылар мен ұрғашы қозы-лардың тірідей салмақтарының өзгерісіне анализ жүргізілді. Саулықтардың сүт өнімділігінің деңгейі, қозылардың алғашқы 4 айында қарқынды түрде өсіп-жетілуіне үлкен əсерін тигізетіндігі анықталды.

Поступила 09.04.2015г.



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 9 – 15

CHARACTERISTICS OF SARYARKA BREED (ZHANAARKINSKY TYPE) OF SHEEP BY POLYMORPHIC SYSTEM

OF BLOOD AND THEIR USE IN SELECTION

T. S. Sadykulov, G. L. Kim, Sh. R. Adylkanova

Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Keywords: polymorphic system of blood, Saryarka sheep, transferrin, hemoglobin, productivity, live weight,

the wool clip, the frequency of alleles, genotypes Abstract. The aim of the research is to monitor genetic variability of the experimental groups of Saryarka sheep

breeds (zhanaarkinsky type) in polymorphic systems of blood proteins and to identify the relationship level of productivity with interior design parameters.

Types of transferrin and hemoglobin were determined by the method of horizontal electrophoresis in starch gel according to Smithies. Frequencies of genotype were determined according to the formula of Bernstein. Genetic analysis of the population was carried out by using mathematical parameters of allele and genotype frequencies, assessment of gene equilibrium is determined in accordance with the law of Hardy-Weinberg equilibrium. An indi-vidual production record was conducted by conventional zootechnical methods.

Based on the studies, found that the study of polymorphic systems of blood proteins of Saryarka sheep breeds (zhanaarkinsky type) by groups of adult ewes and yearlings bright, revealed the presence of certain combinations of alleles and the ratio genotypes of transferrin and hemoglobin.


10

It is shown that these animals have their own specific range of frequencies of alleles and genotypes combi-nations. Based on these results, was established the possibility of the use of genetic markers of blood in the early assessment of the productive qualities of animals.

Studying interior indicators linked to productivity, as a form of indirectly selection may accelerate the pace of the selection due to early prediction of the genetic potential of highly productive animals.

УДК 636.32/38.081/082

ХАРАКТЕРИСТИКА САРЫАРКИНСКОЙ ПОРОДЫ (ЖАНААРКИНСКИЙ ТИП) ОВЕЦ ПО ПОЛИМОРФНЫМ

СИСТЕМАМ КРОВИ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИХ В СЕЛЕКЦИИ

Т. С. Садыкулов, Г. Л. Ким, Ш. Р. Адылканова


Ключевые слова: полиморфные системы крови, сарыаркинские овцы, трансферрин, гемоглобин, про-дуктивность, живая масса, настриг шерсти, частота аллелей, генотипы.

Аннотация. Целью исследований является контроль генетической изменчивости подопытных групп овец сарыаркинской породы (жанааркинский тип) по полиморфным системам белков крови и определение взаимосвязи уровня продуктивности с интерьерными показателями.

Типы трансферрина и гемоглобина определяли методом горизонтального электрофореза в крахмальном геле по Смитису. Частоту генотипов определяли по формуле Бернштейна. Генетический анализ популяции проводили с использованием математических показателей частот аллелей и генотипов, оценка генного равновесия определялась в соответствии с законом Харди-Вайнберга. Индивидуальный учет продуктивности велся общепринятыми зоотехническими методами.

На основании проведенных исследований установлено, что изучение полиморфных систем белков кро-ви овец сарыаркинской породы (жанааркинский тип) по группам взрослых овцематок и годовалых ярок) выявило наличие определенных комбинаций аллелей и соотношение генотипов трансферрина и гемоглобина. Показано, что данные животные обладают своим специфическим спектром частот встречаемости аллелей и сочетаний генотипов. На основании полученных результатов установлена возможность использования генетических маркеров крови в ранней оценке продуктивных качеств животных

Изучение интерьерных показателей в увязке с продуктивностью, как одна из форм косвенного отбора, может ускорить темпы селекции за счет раннего прогнозирования генетического потенциала высокопро-дуктивных животных.

Введение. Важнейшей задачей в животноводстве является выявление и использование био-

логических возможностей организма животных при производстве экономически выгодных видов продукции. Одним из способов разрешения этой проблемы в овцеводстве является поиск путей увеличения шерстной и мясной продуктивности овец путем создания или улучшения пород.

Сарыаркинская курдючная грубошерстная порода овец - это первая отечественная порода курдючных овец с белой и светло - серой грубой шерстью, приспособленная для разведения в условиях степей, пустынь и полупустынь. Овцы сарыаркинской курдючной породы по уровню мясо-сальной продуктивности превосходят местных грубошерстных овец на 8–10%, а по уровню шерстной продуктивности не уступают местным казахским грубошерстным овцам.

Животные этой породы стойко передают свои биологические и хозяйственно-полезные ка-чества потомству при чистопородном разведении и используются для улучшения шерстных качеств местных грубошерстных овец. Они характеризуются крепкой конституцией, хорошо развитым костяком, правильными формами телосложения, крепкими конечностями с плотным копытным рогом, что важно для круглогодового пастбищного содержания [1].

Одним из методов, характеризующих продуктивно-племенные качества животных, являются иммуногенетические показатели. Известно, что установление взаимосвязи этих показателей с продуктивностью, как один из методов косвенного отбора может ускорить темпы селекции за счет раннего прогнозирования генетического потенциала животных [2].


11

В связи с чем нами была проведена работа, посвященная возможности использования полиморфных систем белков крови трансферрина (Tf) и гемоглобина (Нв) в прогнозировании продуктивных качеств овец сарыаркинской породы (жанааркинский тип).

Материал и методика исследований

Объектом исследования послужили овцы сарыаркинской породы (жанааркинский тип) с

грубой шерстью. Изучению подверглись животные желательного типа разных возрастных групп (взрослые овцематки, годовалые ярки) воспроизводящей части стада, принадлежащих хозяйству «Руслан» Алматинской области в количестве 200 голов.

Для биохимических исследований с каждой подопытной овцы в полевых условиях брали кровь из яремной вены специальной иглой по установленным ветеринарным правилам. Кровь брали в сухую пробирку по 5 мл каждого образца, которые помещали на водяную баню с темпе-ратурой 36 0С на один час, затем переносили на холод. Сыворотку отделяли от сгустка и готовили материал для исследований. Типы трансферрина и гемоглобина определяли методом горизон-тального электрофореза в крахмальном геле с последующим окрашиванием гелей по обще-принятым методикам [3].

Генетический анализ популяции проводили с использованием математических показателей: частота аллелей и генотипов, оценка генного равновесия определялась в соответствии с законом Харди-Вайнберга по фомуле:

p2 2 2= 1

Частоту генотипов определяли по формуле Бернштейна [4]:

Ра=;Рb= ; Рc=

Результаты исследований

В результате проведенных исследований установлено, что у подопытных овец выявлена 5-ти

аллельная система трансферрина А, В, С, Д, Е. Выявлено 13 типов трансферрина из 15 возможных: АА, ВВ, СС, ДД, АВ, АС, АД, ВС, ВД, ВЕ, СД, СЕ, ДЕ. Частота распределения фенотипов значительно варьирует в зависимости от возрастных групп (взрослые овцематки, годовалые ярки).

Наибольшей частотой отличались аллели Тf С (0,5), Тf В (0,23), наименьшей - Тf D (0,02). Средний уровень занимают частоты аллелей Тf В (0,11) и Тf A (0,14) .

По возрастным группам типы трансферрина сарыаркинских овец отличаются по частоте распространения (таблица 1). Но общая тенденция сохраняется в направлении наибольшей кон-центрации четырех типов Тf АА ВВ, СС, АС, доля которых в популяции равна 66 %. Наименьшее распространение наблюдалось по типам АД, ВД, СД (19,3 %). Типы Тf СС и АС, обладали наибольшим распространением по всем возрастным группам. Отсутствие у взрослых овцематок, состоящей из элитных животных и слабая концентрация у остальных возрастных групп типов Тf АЕ, ВЕ, СЕ, ДЕ (6,7 %) свидетельствует о меньшей селекционной значимости животных с перечисленными типами трансферрина.

На основании проведенных исследований в изучаемой популяции сарыаркинских овец установлено превосходство гетерозиготных типов трансферрина над гомозиготными на 29,8 %, что свидетельствует об адаптационной пластичности популяции, так как гетерозиготные особи обычно более жизнеспособны по сравнению с гомозиготами и имеют более широкую норму реакции генотипа. Это, в свою очередь, обеспечивает гетерозиготам определенные преимущества и ха-рактеризует уровень полиморфности трансферринового лоскуса.

Синтез типов гемоглобина контролируется двумя кодоминантными аллелями НвА и НВ, которым соответствуют три типа гемоглобина АА, ВВ и АВ (таблица 2).

У овцематок частота встречаемости аллелей по типам НвА и НвВ равна 0,27 и 0,73 соот-ветственно. Большая частота встречаемости аллеля НвВ отмечена и у годовалых ярок 0,78.


12

Таблица 1 – Распределение овец сарыаркинской породы по типам Тf

Тf Взрослые овцематки Годовалые ярки

Всего по породе

фактическое теоретическое

n % n % n % n %

АА 4 8 4 2,7 8 4 8,3 4,4

ВВ 4 8 5 3,3 9 4,5 9,5 2,1

СС 17 34 45 30 62 31 64,7 33,9

ДД 3 4 6 4 8 4 8 4

ЕЕ – – – – – – – –

АВ – – 4 2,7 4 2 4,4 2,2

АС 12 24 45 30 57 28,5 56,8 28,8

АД 3 6 11 7,3 14 7 13,6 7,1

АЕ – – – – – – – –

ВС – – 7 4,7 7 3,5 6,2 3,2

ВД 3 6 10 6,7 13 6,5 11,2 5,3

ВЕ – – 1 0,7 1 0,5 1,3 0,6

СД 4 6 8 5,3 11 5,5 10,6 5,6

СЕ – 2 1 0,7 2 1 2,1 1,1

ДЕ – 2 3 2 4 2 3,3 1,7

∑ 50 100 150 100 200 100 200 100

Гомозиг. 27 100 60 100 87 100 90,5 100

Гетероз. 23 100 90 100 113 100 109,5 100

χ2 96,8

Таблица 2 – Распределение овец сарыаркинской породы по типам Нв

Нв

Взрослые овцематки Годовалые ярки Всего по породе

фактическое теоретическое

n % n % n % n %

АА 4 6,5 10 6,7 14 7 13,5 6,75

ВВ 27 43,5 100 66,7 127 63,5 129 64,5

АВ 19 50 40 26,6 59 29,5 57,5 28,8

∑ 50 100,0 150 100,0 200 100,0 200 100,0

Гомозиг. 31 62,0 110 73,4 141 70,5 142,5 71,2

Гетерозиг. 19 38,0 40 26,6 59 29,5 57,5 28,8

χ2 6,5

Наибольшим распространением отличаются типы Нв ВВ и АВ, как по всей популяции, так и

по отдельным возрастным группам и составляют 63,5 % и 29,5 %. Можно отметить, что подобная тенденция наблюдается у большинства пород по аналогичным направлениям исследования. Количество гомозигот в 2,4 раза больше чем гетерозигот. Подобная тенденция связана с низкой полиморфностью локуса гемоглобина, значительно снижает селективную значимость этого показателя (таблица 2).

Взаимосвязь показателей продуктивности с интерьерными показателями животных пред-ставляет интерес в отношении ее раннего прогнозирования, что имеет большое значение в ускоре-нии темпов селекции. Теоретическое обоснование такой взаимосвязи состоит в плейотропном эф-фекте генов, гетерозиготности организма и неизменности этих показателей в течение онтогенеза [5].


13

Наибольший интерес представляет разница между крайними вариантами того или иного признака в зависимости от типов трансферрина и гемоглобина, имеющая высокую достоверность при достаточно большом количестве поголовья, что дало бы возможность использовать его как один из факторов для прогнозирования потенциальной продуктивности. Как правило, отбор племенных животных в раннем возрасте производится по данным фенотипических показателей с учетом происхождения. Раннее прогнозирование особенно необходимо в условиях интен-сификации отрасли.

В исследованиях подопытные овцы в зависимости от типов трансферрина отличаются по показателям живой массы (таблица 3), которые колеблются по группе взрослых овцематок от 65,2 кг (Тf ВД) до 60,8 кг (Тf СС), по группе годовалых ярок максимальная масса прослеживается у животных с типами (ТfАД) 61,4 кг и минимальная с типом (ТfАВ) 56,3 кг. Необходимо отметить, что по всем половозрастным группам прослеживается тенденция лучшей живой массы у животных с типами трансферрина ДД, АС, ВД, СЕ и ДЕ, удельный вес которых по группам составляет 64,0 %; 60,0 % соответственно.

Таблица 3 – Показатели живой массы сарыаркинских овец в зависимости от типовТf (кг)

№ п/п

Типы Тf X ± mX

Взрослые овцематки Годовалые ярки

1 АА 61,3±0,46 56,3±0,28

2 ВВ 62,6±0,38 57,8±0,34

3 СС 60,8±0,68 58,3±0,48

4 ДД 63,2±0,52 60,2±0,36

5 ЕЕ – –

6 АВ – 56,3±0,28

7 АС 63,6±0,48 60,1±0,40

8 АД 61,4±0,56 58,6±0,52

9 АЕ – –

10 ВС – 57,2±0,56

11 ВД 65,2±0,61 60,8±0,38

12 ВЕ – 59,3±0,64

13 СД 62,2±0,40 58,4±0,45

14 СЕ 64,0±0,36 60,8±0,38

15 ДЕ 64,0±0,37 61,4±0,44

В среднем 62,8±0,48 58,9±0,46

Анализ шерстной продуктивности подопытных животных в зависимости от типов транс-

феррина свидетельствует о том, что наилучшими показателями отличались животные с типами Тf ВВ, СС АД, ВЕ, СД, удельный вес которых составил 58,0 %, 60,0 %. Разница между лучшими показателями животных с ТfВВ (2,3 кг); Тf АД, ВЕ, и худшими с ТfАА, ДД, ВЕ по группе составляет 0,6; 0,7 кг (Р < 0,9). Недостоверность полученных показателей может быть связана с относительно небольшим количеством исследованных животных и со слабой изменчивостью признака (nаблица 4).

Надо отметить, что преимущественная численность животных с лучшими показателями живой массы и выявленная тенденция повторяемости типов трансферрина у этих животных отмечается по всем изученным возрастным группам. Преимущество, как по живой массе, так и по настригу шерсти имели животные с типами трансферрина ВВ, АД, ВЕ, что свидетельствует о возможности использования полиморфных систем в качестве маркеров лучшей продуктивности сарыаркинских овец (жанааркинский тип).


14

Таблица 4 – Показатели настрига шерсти сарыаркинских овец в зависимости от типов Тf (кг)

№ п/п

Типы Тf X ± mX


1 АА 2,2±0,93 1,6±0,96

2 ВВ 2,3±0,92 2,1±0,96

3 СС 2,0±0,90 2,0±0,94

4 ДД 2,1±0,94 1,7±0,86

5 ЕЕ – –

6 АВ – 1,8±0,92

7 АС 2,1±0,86 1,8±0,90

8 АД 2,3±0,92 2,1±0,87

9 АЕ – –

10 ВС – 1,9±0,89

11 ВД 2,0±0,96 1,9±0,98

12 ВЕ 2,3±0,88 2,1±0,86

13 СД 2,2±0,90 2,0±0,87

14 СЕ 2,1±0,96 1,6±0,93

15 ДЕ 2,0±0,84 1,7±0,83

В среднем 2,2±0,91 1,9±0,90

По результатам изучения типов гемоглобина и показателей продуктивности установлено, что

лучшие показатели имеют животные с типами Нв АА, ВВ по живой массе, Нв ВВ, АВ по настригу шерсти. Удельный вес животных с этими типами составляет по 63,5 и 64,6 % соотвественно (таблицы 5, 6).

Таблица 5 – Показатели живой массы сарыаркинских овец в зависимости от типовНв

№ пп

Типы Нв Возрастные группы


1 АА 63,2±0,75 57,4±0,63

2 ВВ 64,6±0,82 59,1±0,74

3 АВ 61,4±0,90 56,6±0,82

В среднем 63,1±0,82 57,7±0,73

Таблица 6 – Показатели настрига шерсти сарыаркинских овец в зависимости от типовНв

№ пп

Типы Нв Возрастные группы


1 АА 2,0±0,90 1,7±0,96

2 ВВ 2,3±0,94 2,1±0,93

3 АВ 2,1±0,92 2,0±0,89

В среднем 2,1±0,92 1,9±0,93

Превосходство максимальных показателей над минимальным составляет по живой массе у

маток 5,2 %, у ярок 4,4%. По настригу шерсти 15%, у ярочек 23,5% На основании проведенных исследований (таблица 5, 6) установлено, что лучшие показатели

имеют животные с типами Нв ВВ и АВ как по настригу шерсти, так и по живой массе. Удельный вес животных с этими типами составляет по 60,9 и 34,1 % соответственно.


15

Низкий уровень полиморфности гемоглобина не позволяет рекомендовать этот биохи-мический показатель в качестве самостоятельного маркера, но его использование как допол-нительного к трансферриновому показателю в комплексном генотипе усилит эффективность раннего прогнозирования.

Таким образом, изучение полиморфных систем белков крови овец сарыаркинской породы (жанааркинский тип) по возрастным группам (взрослые овцематки, годовалые ярки) выявило нали-чие определенных комбинаций аллелей и соотношение генотипов трансферрина и гемоглобина. Показано, что данные животные обладают своим специфическим спектром частот встречаемости аллелей и сочетаний генотипов. На основании полученных результатов установлена возможность использования генетических маркеров крови в ранней оценке продуктивных качеств животных.


[1] Бейсембаева Р.У., Абилова Г.М Генетический полиморфизм гемоглобина овец // Генетика. – 1978. – Т. 14. – С. 47-53. [2] Алтухов Ю.П. Генетические процессы в популяциях (3-е перераб. и дополн. изд.). – М.: ИКЦ Академкнига,

2003. – 431 с. [3] Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных. – М.: Колос, 1970. 368 с. [4] Амбросьева Е.Д. Полиморфизм белков крови сельскохозяйственных животных и эффективность использования

его в селекционном процессе. Воронежский научно-исследовательский институт племенного дела. Лесные поляны Московской обл., Автореферат, 2005. – 22 с.

[5] Меркурьева Е.К. Генетические основы селекции в скотоводстве. – М.: Колос, 1977. – 238 с.

REFERENCES

[1] Beisembayeva R.U., Abilova G.M. Genetic polymorphism of sheep hemoglobin, Genetics, 1978, T. 14, p. 47-53 (in Russ.). [2] Altukhov Y.P. Genetic processes in populations (3rd rev. And expanded. Ed.). M.: ICC Akademkniga, 2003, 431 p. (in Russ.). [3] Merkureva E.K. Biometrics in plant breeding and genetics of farm animals. M.: Kolos, 1970, 368 p. (in Russ.). [4] Ambroseva E.D. Polymorphism of blood proteins of farm animals and the effectiveness of its use in the selection

process. Voronezh Research Institute breeding. Forest glades. Moscow Region., Abstract, 2005, 22 p. (in Russ.).. [5] Merkureva E.K. Genetic basis of breeding cattle. M.: Kolos, 1977, 238 p. (in Russ.). САРЫАРҚА ТҰҚЫМЫ (ЖАҢААРҚА СҮЛЕСІ) ҚОЙЛАРЫН ҚАННЫҢ ПОЛИМОРФТЫ

ЖҮЙЕСІ БОЙЫНША СИПАТТАУ ЖƏНЕ ОЛАРДЫ СЕЛЕКЦИЯДА ҚОЛДАНУ

Т. С. Садыкулов, Г. Л. Ким, Ш. Р. Адылканова


Тірек сөздер: қанның полиморфты жүйесі, сарыарқа қойлары, трансферрин, гемоглобин, өнімділік,

тірідей салмақ, жүн қырқымы, аллельдер жиілігі, генотиптер. Аннотация. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты, сарыарқа тұқымы (жаңаарқа сүлесі) қойларын қан

ақуызының жəне өнімділік деңгейін интерьерлік көрсеткіштері арасындағы байланысты полиморфты жүйесі бойынша анықтап, тəжірибеге алынған қойлардың генетикалық өзгергіштігін бақылау.

Трансферрин жəне гемоглобин типтерін Смитистің крахмалды гелде көлденең электрофоррез əдісі арқылы анықталды. Генотиптердің жиілігі Бернштейн формуласы арқылы шығарылды. Популяцияның генетикалық сараптамасын аллелдер жиілігі мен генотиптердің математикалық көрсеткіштері арқылы есептеліп, ал гендік тепе-теңдікті бағалау Харди-Вайнберг заңдылығы арқылы жүзеге асырылды. Жекелен-ген өнімділікке есеп жүргізу жалпы қабылданған зоотехниялық əдістер бойынша жүргізілді. Жүргізілген зерттеулерге сүйене отырып, сарыарқа тұқымы (жаңаарқа сүлесі) қойларын қан ақуызының полиморфты жүйесін анықтап, топ бойынша (ересек саулықтар мен бір жылдық ұрғашы қозылар) зерттелген аллелдер комбинациясы жəне трансферин мен гемоглобин генотиптерінің арақатынасы шығарылды. Алынған жануар-лардың өзіндік спецификалық спекторында аллелдердің кезедесу жиілігі мен генотиптердің үйлесімділігі бар екендігі көрсетілді. Алынған нəтижелер негізінде, жануарлардың өнімділік сапасын ерте бағалауда қанның генетикалық маркерлерін қолдану мүмкіндігі анықталды.

Интерьерлік көрсеткіштердің өнімділікпен байланысын зеррттеу барысында, қосалқы сұрыптаудың бір құрылымы ретінде жануарлардың жоғарғы өнімділігінің генетикалық мүмкіншілігін ерте болжаудың арқа-сында селекцияның екпінділігін жылдамдатуға болады.



16

ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, АГРОХИМИЯ, КОРМОПРОИЗВОДСТВО, АГРОЭКОЛОГИЯ, ЛЕСНОЕ ХОЗЯЙСТВО



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 16 – 20

BIOLOGICAL AND ECONOMIC EFFICIENCY OF NEW INSECTICIDES AGAINST PESTS OF CUCUMBER

UNDER CONDITIONS OF THE SOUTH-EAST KAZAKHSTAN

E. A. Abzeytova

Kazakh national agricultural university, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Key words: covered soil, greenhouses cucumber, plant protection, pest, insecticide, productivity, biological

effect. Abstract. New insecticide DPX-HGW8620SC against pests of greenhouse cucumber showed high biological

effectiveness. New chemical drug death provided on 85,94-94,09% whitefly, aphids - to 87,97-93,60%, thrips - to 86,26-91,13%. Saved from pests cucumber harvest was 2,2-4,8 kg/m² (13,2-28,7%). Insecticide DPX-HGW8620SC recommended for the protection of cucumber in the greenhouse pests by applying through a drip irrigation system in the rules 0,375-0,5 l/ha with an interval of 10-14 days up to 4 times during the growing season culture.

ƏОЖ 635. 52. 635. 1

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАБЫҚ АЛАҢДАҒЫ ҚИЯР ЗИЯНКЕСТЕРІНЕ ҚАРСЫ ЖАҢА

ИНСЕКТИЦИДТЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ШАРУАШЫЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Э. А. Абзейтова

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: жабық алаң, жылыжай қияры, өсімдік қорғау, зиянкестер, инсектицид, биологиялық-

шаруашылық тиімділік. Аннотация. Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында жылыжайдағы қияр зиянкестеріне

қарсы қолданылатын жаңа, қолдану мөлшері аз, экологиялық қауіпсіз инсектицидтердің биологиялық жəне шаруашылық тиімділігін зерттеу нəтижелері көрсетілген. Зиянкестер жылыжайда тез тарайды. Қорғау шаралары дер кезінде ұйымдастырылмаса жоспарланған өнімнің көп бөлігі (30-50 %) жоғалуы мүмкін. Жабық алаңдардағы зиянкестердің таралуын азайтып, мүлдем жою мақсатында химиялық препараттардың сан-алуан түрлері ұсынылған. Зиянды организмдердің өсіп-даму үрдісін бəсеңдету үшін өсімдіктің бір вегетациялық кезеңінде бүрку жұмыстары 15-20 рет жүргізіледі. Бұл экологиялық тұрғыдан өте зиянды жəне экономикалық жағынан көп шығын талап етеді. Дегенмен, əлі де болса зиянкестерге қарсы күресте инсектицидтер кеңінен қолданылуда. Осы себепті жылыжайлық тəжірибелерімізде биологиялық əдіспен қатар химиялық əдіс сыналды. Мұнда жаңадан шыққан, экологиялық қауіпсіз, қолданылуы оңтайлы препа-раттар зерттелді. Инсектицид қияр өсімдіктеріне тамшылатып суғару жүйесімен жіберілді. Биологиялық тиімділік 82-95 % аралығында болды.


17

КІРІСПЕ. Қияр - (Cucumis sativus L) - асқабақ тұқымдасына жататын бір жылдық көкөніс дақылы. Ол жарық, ылғалды жəне жылы жерлерде жақсы өседі. Құрамында 95-96 % су, 4-5 % құрғақ зат, 1,5-2 % қант, 1 % ақуыз, 0,1 % май, 0,7 % жасұнық, С жəне В тобындағы дəрумендер, каротин, органикалық қышқылдар мен эфир майлары бар [1].

Қиярдың отаны – Үндістанның тропикалық аймағы жəне Қытай. Бүгінгі күнге дейін осы аймақтарда қияр табиғи жағдайда өсіріледі. Біздің елімізде қияр дақылы пісіп жетілу мерзімінің қысқалығы мен көп өнім беруіне байланысты, жылыжайларда үздіксіз қысы-жазы өсіріліп отыр. Еліміздің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне байланысты, ашық алаңдарда тек жылдың жылы мерзімдерінде өсіріліп, ал жасыл жемістері балғын түрінде тұтынушылар арасында жыл бойы үлкен сұранысқа ие болғандықтан, қиярдың отандық жылыжай өндірісін ұлғайту аса маңызды.

Осыған байланысты, жылыжайда қиярдың агротехнологияларын жетілдіру, оның ішінде, дақылдың зиянды организмдеріне қарсы күрес жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру арқылы өнімділігі мен сапасын арттыру біздің зерттеулеріміздің өзекті мəселері болып табылады.

Жабық алаң жағдайында қияр дақылы зиянкестерінің сан алуан түрлері кездеседі. Соның ішінде, жылыжайды мекендейтін негізгі түрлеріне аққанаттылар, өрмекші кенелер, трипстер мен үңгі шыбындары жатады [2]. Олармен күресу үшін негізінен химиялық əдістер қолданылады. Пестицидтерді қолданғанда олардың қоршаған орта мен адам ағзасына тигізетін əсерін ескеру қажет. Сол үшін, зерттеулерімізде жаңа инсектицидтер экологиялық, биологиялық жəне шаруа-шылық тиімділігі бойынша сыналды.

Зерттеулер Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктерінде орналасқан Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты «Селекциялық жылыжай» жағдайында жүргізілді. Жылыжайда 2013–2015 жылдары қиярдың негізгі зиянкестеріне қарсы əртүрлі инсек-тицидтер бүрку арқылы қолданылды. Осы мақалада тамшылатып суғару арқылы қолданылатын жаңа инсектицидті сынау үшін 2013 жылы жүргізілген зерттеулердің нəтижелері келтірілді.

Зерттеу нəтижелері

Тəжірибеде Алматы облысында өсіруге рұқсат етілген қиярдың отандық Айбын F1-буданы

қолданылды. Жылыжайда қияр ҚазККШҒЗИ Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірі жылыжай шаруашылықтарына арнап əзірлеген технологиясына сəйкес өсірілді [3]. Қияр жылыжайда қызанақ дақылынан кейін орналастырылды. Қияр тұқымы тікелей жылыжай топырағына себілді. Көктемгі ауысымдағы себу мерзімі зерттеу жылдарына байланысты қаңтар айының ІІІ онкүндігінің соңы жəне ақпан айының І онкүндігінің басына тура келді. Селекциялық жылыжай ауданы 3420 м2 құ-рады. Тəжірибе көкөніс өсіру жəне өсімдік қорғау бойынша əдістемелерге сəйкес жүргізілді [4, 5].

Зерттеу нəтижелері жылыжайдағы қияр зиянкестеріне қарсы жаңадан шығарылған инсек-тицидтің əсері өте жоғары екенін көрсетті. Химиялық препараттың биологиялық жəне шаруа-шылық тиімділіктері төмендегі 1–4-кестелерде берілді.

Жылыжайда қиярдың ең зиянды, кең тараған зиянкесі аққанатты көбелек болып табылады. Біздің тəжірибемізде 1 қияр жапырағында орта есеппен 80-86 дана аққанатты көбелек кездесті. Осы зиянкеске қарсы химиялық өндірісте жаңадан шығарылған жəне сынаққа берілген инсек-тицидтің, яғни шартты түрде DPX-HGW8620SC атауымен аталған препараттың биологиялық тиім-ділігі қолдану нормаларына байланысты əртүрлі болды. Бұл жаңа дəріні қияр өсімдіктеріне тамшылату жүйесіндегі сумен 0,25 л/га мөлшерінде бергенде аққанатты көбелектің жойылуы 4 есептеудің (санақ) орташа мəліметі бойынша 85,94 % құрады. Ал DPX-HGW8620SC нормасын 0,375 л/га дейін көтергенде зиянкес 90,55 % жойылды. Препаратты көбелекке қарсы 0,5 л/га нормасымен енгізгенде оның биологиялық тиімділігі одан əрі артып, 94,09 % болды (1-кесте).

Жабық жайдағы тағы бір қауіпті жəне кең тараған қияр зиянкесі – біте. Бұл зиянкес қиярдың жапырақтарында көптеп шоғырланып, олардың шырынын сорады. Нəтижесінде жапырақтар бүрісіп қалады. Жел соғып тұратын ашық танаптардағы қияр егістігінде біте (бақша бітесі) өте сирек кездессе, желден тұмшаланған жабық жылыжайларда біте көп кездеседі жəне дақылды біршама залалдайды. Біте зиянкесіне қарсы жылыжайдағы қияр өсімдіктерінде сыналған жаңа DPX-HGW8620SC препаратының биологиялық тиімділігі жоғары деңгейде болды. Атап айтқанда, бұл химиялық дəрі бітеге қарсы 0,25 л/га нормасы қолданылған нұсқада 87,97 %, 0,375 л/га нұсқа-


18

1-кесте – Жабық алаңдағы қиярдың аққанатты зиянкесіне қарсы жаңа инсектицидтің биологиялық тиімділігі (2013–2015 жж.)

Инсектицид нормасы

Тəжірибенің қайталануы

1 жапырақтағы аққанатты зиянкес саны (санақ жүрген күн)

Зиянкес санының кемуі, % (санақ жүрген күн)

дəрілеуге дейін

3-күн 7-күн 14-күн 21-күн 3-күн 7-күн 14-күн 21-күн

DPX-HGW86 20 SC - 0,250 л/га

1 2 3 4

орташа

76 87 83 91 84

12 15 14 15

14,00

10 11 10 13

11,00

7 10 8

10 8,75

9 13 15 17

13,50

83,33

86,90

89,58

83,93

DPX-HGW86 20 SC - 0,375 л/га

1 2 3 4

орташа

82 74 95 68 80

10 8 13 5

9,00

6 8

11 7

8,00

5 4 9 4

5,75

8 7 10 5

7,50

88,75

90,00

92,81

90,63 DPX-HGW86 20 SC - 0,500 л/га

1 2 3 4

орташа

75 90 85 93 86

4 8 6 9

6,75

3 6 5 4

4,50

5 4 5 6

5,00

3 4 3 7

4,25

92,15

94,94

94,19

95,06

2-кесте – Жабық алаңдағы қиярдың біте зиянкесіне қарсы жаңа инсектицидтердің биологиялық тиімділігі (2013–2015 жж.)

Инсектицид нормасы Тəжірибенің қайталануы

100 жапырақтағы біте зиянкесі саны (санақ жүрген күн)

Зиянкес саны кемуі, % (санақ жүрген күн)

дəрілеуге дейін 3-күн 7-күн 14-күн 3-күн 7-күн 14-күн

Бақылау (дəрілеусіз)

1 2 3 4

орташа

61 57 63 66

61,75

63 60 64 65

63,00

68 62 65 70

66,25

72 65 69 75

70,25

–

–

–

DPX-HGW86 20 SC - 0,250 л/га

1 2 3 4

орташа

65 60 64 67

64,00

12 7 9

10 9,50

10 5 6 8

7,25

8 6 8 10

8,00

85,45

89,44

89,01 DPX-HGW86 20 SC - 0,375 л/га

1 2 3 4

орташа

62 68 59 65

63,50

6 9 4 8

6,75

4 6 3 5

4,50

2 9 4 6

5,25

89,58

93,39

92,73 DPX-HGW86 20 SC - 0,500 л/га

1 2 3 4

орташа

56 63 71 58

62,00

4 6 8 2

5,00

2 4 6 3

3,75

2 5 7 2

4,00

92,10

94,36

94,33

сында 91,90 %, ал 0,5 л/га нұсқасында 93,60 % (үш өңдеудегі орта есеппен) биологиялық тиімділік көрсетті. Яғни қиярдың біте зиянкесінің жойылуы 88-94 % аралығында болды (2-кесте).

Жылыжайдағы қиярдың тағы бір қауіпті, көп таралған зиянкесі – трипс. Бұл сорғыш зиянкес те қияр өсімдіктерінің сабақтары мен жапырақтарын қатты зақымдап, өнімділік деңгейін күрт төмендетеді. Қиярдың 1 жапырағында дəрімен өңдеуге дейін жүргізілген есептеу бойынша орташа алғанда 62-64 дана трипс болды. Жылыжайда жаңа инсектицидті тамшылатып суғару қондыр-ғылары арқылы қолданғанда бұл зиянкестің саны 3 күннен кейін 7-11 дана, 7 күннен кейін 5-8 да-на, ал 14 күннен кейін 4-7 дана деңгейіне дейін күрт кеміді. Бақылау нұсқасында трипстің көбей-гені байқалды (3-кесте). Дəрімен өңделген нұсқалардағы зиянкестің жойылуы қолдану нормала-рына байланысты 82,25-87,95 %; 87,58-92,27 % жəне 88,96-93,17 % құрады. Үш мерзімді қосып, орташа алғанда трипске қарсы жаңа DPX-HGW8620SC инсектицидінің биологиялық тиімділігі 86,26 % (0,25 л/га), 87,61 % (0,375 л/га) жəне 91,13 % (0,5 л/га) болды.


19

3-кесте – Жабық алаңдағы қиярдың трипс зиянкесіне қарсы жаңа инсектицидтердің биологиялық тиімділігі (2013–2015 жж.)

Инсектицид нормасы

Тəжірибенің қайталануы

1 жапырақтағы трипс зиянкесі саны (санақ жүрген күн)

Зиянкес саны кемуі, % (санақ жүрген күн)

дəрілеуге дейін

3-күн 7-күн 14-күн 3-күн 7-күн 14-күн

Бақылау (дəрілеусіз)

1 2 3 4

орташа

57 59 64 68

62,00

60 61 67 65

63,25

63 65 69 66

65,75

65 68 70 65

67,00

–

–

– DPX-HGW86 20 SC - 0,250 л/га

1 2 3 4

орташа

50 61 67 65

60,75

8 10 14 12

11,00

5 7 10 10

8,00

6 5 8 10

7,25

82,25

87,58

88,96 DPX-HGW86 20 SC - 0,375 л/га

1 2 3 4

орташа

62 53 65 66

61,50

8 7 10 13

9,50

6 5 9 8

7,00

7 4 10 9

7,50

84,86

89,27

88,71 DPX-HGW86 20 SC - 0,500 л/га

1 2 3 4

орташа

58 64 67 55

61,00

6 7 11 6

7,50

3 6 9 2

5,00

4 4 7 3

4,50

87,95

92,27

93,17

Бұл жерде басты назар аударатын маңызды мəселе бар. Ол – жаңа DPX-HGW8620SC инсектицидінің қияр өсімдіктеріне тікелей бүрку арқылы шашылмай, тамшылатып суғару арқылы берілуі. Қазіргі уақытта Қазақстанда қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің тізбесінде мұндай əдіспен қолданылатын бірде-бір инсектицид жоқ [3]. Біз сынаған препарат алғашқы болып табылады. Сондықтан осы зерттеулер еліміздегі жылыжай шаруашылығы үшін аса маңызды. Инсектицидті тамшылатып суғару арқылы қолдану жылыжайдағы экологиялық жағдайды барын-ша қауіпсіз етеді. Атап айтқанда, химиялық дəрі ауаға тарап, жылыжайдағы еңбеккерлерді, арнайы жіберілген пайдалы жəндіктерді жəне өсімдіктерді уламайды. Өнімі жиі жиналып отыратын жəне балғын күйінде тұтынылатын қияр жемістеріне де инсектицид ерітіндісі қонбайды. Сонымен қатар, бүрку жұмыстарының жүргізілмеуі экономикалық тұрғыдан да тиімді, себебі, қол еңбегі жəне қаржы шығыны азаяды. Осы ерекшеліктері жаңа препараттың артықшылықтарын көрсетіп, оны қолдану өзекті екенін дəделдейді.

Зиянды организмдерге қарсы пестицидтерді қолданғанда биологиялық тиімділікпен қатар, олардың шаруашылық тиімділігі де (қосымша немесе сақталған өнім) аса маңызды болып табылады.

Біздің зерттеулеріміздің нəтижелері сыналған DPX-HGW8620SC инсектицидінің шаруашылық тиімділігі жоғары екенін көрсетті (4-кесте).

4-кесте – Жабық алаңдағы қиярдың зиянкестеріне қарсы жаңа инсектицидтердің шаруашылық тиімділігі

(2013–2015 жж.)

Тəжірибе нұсқалары Тəжірибенің қайталануы Жылыжайдағы

қияр өнімі, кг/м2

Сақталған өнім

1 2 3 4 кг/м2 %

Бақылау (дəрілеусіз) 17,2 18,0 15,3 16,4 16,7 – –

DPX-HGW86 20 SC - 0,250 л/га 20,3 19,6 18,1 17,7 18,9 2,2 13,17

DPX-HGW86 20 SC - 0,375 л/га 21,8 19,5 21,0 20,9 20,8 4,1 24,55

DPX-HGW86 20 SC - 0,500 л/га 20,6 22,4 21,7 21,2 21,5 4,8 28,74

Р, % 2,68

ЕТЕА05, кг/м2 1,69


20

Жылыжайдағы қияр өсімдіктерін дақылдың кең тараған қауіпті зиянкестерінен (аққанатты көбелек, біте, трипс) DPX-HGW8620SC инсектицидін тамшылатып суғару жүйесімен жіберіп қолдану арқылы қорғау, жемістердің өнімділігін жоғары деңгейде сақтап қалды. Қиярдың жылы-жайдағы өнімділігі (қысқы-көктемгі ауысым) бақылау нұсқасында 16,7 кг/м2 болса, жаңа препарат қолданылған нұсқаларда əрбір шаршы метрден 18,9-21,5 кг өнім алынды. Зиянкестерден сақталған (қорғалған) жемістердің өнімі 2,2-4,8 кг/м2 болды. Яғни дəріленбеген бақылаумен салыстырғанда 13,2-28,7 % қияр өнімі артық алынды. Шаруашылық тиімділігі жағынан сынақтан өткен инсекти-цидтің 0,375 л/га жəне 0,5 л/га нормалары ерекшеленді.

Қорытынды. Зерттеулеріміздің нəтижелері бойынша, жаңа DPX-HGW8620SC инсектициді қияр дақылын зиянкестерден қорғау үшін Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің тізбесіне енгізуге ұсынылды. Препаратты 0,375-0,5 л/га нормаларымен жылыжай-дағы зиянкестердің таралу деңгейіне байланысты қиярдың вегетациялық кезеңінде əрбір 10-14 күн сайын барлығы 2-4 рет тамшылатып суғару жүйесімен жіберу арқылы қолдану қажет.

Сонымен, қорыта келгенде, жаңадан шығарылған DPX-HGW8620SC инсектицидін жылы-жайда қиярдың зиянкестеріне қарсы тамшылатып суғару қондырғысы арқылы қолдану жоғары биологиялық тиімділік көрсетті. Жаңа препарат аққанатты көбелекті 85,94-94,09 %, бітені 87,97-93,60 %, трипсті 86,26-91,13 % жойды. Тəжірибеде сыналған дəрінің 0,375-0,5 л/га нормалары тиімділігі жағынан жоғары болды.

ƏДЕБИЕТ

[1] Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. Овощеводство защищенного грунта. – Л.: Колос, 1983. – 352 с. [2] Искаков Н.С., Айтбаев Т.Е. Вредители и болезни овощебахчевых культур и картофеля на юго-востоке

Казахстана. – Алматы: Алейрон, 2006. – 100 с. [3] Джантасов С.К., Бойко С.Б., Кошман К.К., Авзалов Р.Ф. Теплица: от А до Я. – Алматы, 2011. – 143 с. [4] Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве / Под ред. В. Ф. Белика. – М., 1992. – 320 с. [5] Методические указания по проведению регистрационных испытаний инсектицидов, акарицидов, биопрепаратов

и феромонов в растениеводстве. – Алматы-Акмола, 1997. – 120 с. [6] Cправочник пестицидов (ядохимикатов), разрешенных к применению на территории Республики Казахстан. –

Астана, 2014. – 209 с.

REFERENCES

[1] Bryzgalov V.A., Sovetkina V.E., Savinova N.I. Vegetable of protected ground. L.: Kolos, 1983. 352 p. (in Russ.). [2] Iskakov N.S., Aitbayev T.E. Pests and diseases of vegetables and melons and potatoes in the south-east of Kazakhstan.

Almaty: Alejron, 2006. 100 p. (in Russ.). [3] Dzhantasov S.K., Bojko S.B., Koshman K.K., Avzalov R.F. Greenhouse: ot A do Ja. Almaty, 2011. 143 p. (in Russ.). [4] The technique of experimental work in Vegetables and Melons. Ed. V. F. Belik. M., 1992. 320 p. (in Russ.). [5] Methodical instructions for the registration tests of insecticides, miticides, biologics and pheromones in plant. Almaty,

Akmola, 1997. 120 p. (in Russ.). [6] Handbook of Pesticides (insecticides), approved for use in the territory of the Republic of Kazakhstan. Astana, 2014.

209 p. (in Russ.). БИОЛОГИЧЕСКАЯ И ХОЗЯЙСТВЕННАЯ ЭФФЕКТИВНОСТЬ НОВЫХ ИНСЕКТИЦИДОВ

ПРОТИВ ВРЕДИТЕЛЕЙ ТЕПЛИЧНОГО ОГУРЦА В УСЛОВИЯХ ЮГО-ВОСТОКА КАЗАХСТАНА

Э. А. Абзейтова


Ключевые слова: защищенный грунт, огурец тепличный, защита растений, вредители, инсектицид, биологическая и хозяйственная эффективность.

Аннотация. Новый инсектицид DPX-HGW8620SC против вредителей тепличного огурца показал вы-сокую биологическую эффективность. Новый препарат обеспечил гибель белокрылки на 85,94-94,09%, тли - на 87,97-93,60%, трипса - на 86,26-91,13%. Сохраненный от вредителей урожай огурца составил 2,2-4,8 кг/м2 (13,2-28,7%). Инсектицид DPX-HGW8620SC рекомендуется для защиты огурца в теплице от вредителей путем применения через систему капельного орошения в нормах 0,375-0,5 л/га с интервалом 10-14 дней д о 4 раз за период вегетации культуры.



21



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 21 – 25

CULTIVATION OF TOMATOES (Lycopersicon esculentum Mill.) UNDER DRIP IRRIGATION WITH APPLICATION

OF MINERAL FERTILIZERS IN THE SOUTHEAST OF KAZAKHSTAN

T. E. Aitbaev1, B. S. Rakhymzhanov2

1Kazakh Research Institute of Potato and Vegetable Growing, Kainar village, Karasai district, Almaty region, Kazakhstan, 2Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected]; [email protected]

Keywords: tomato, irrigation, drip irrigation, water saving, fertilizer, weeds, productivity. Abstract. Cultivating vegetable crops are convenient in Kazakhstan regarding to suitable temperature

conditions during the growing season. Therefore, utilizing effectively technology and equipment during the crop production might improve the efficiency of vegetable industry. However, lack of irrigated water becomes the main factor of delaying development of vegetable producing industry. Thus, an experiment was done on assessing effects of drip irrigated system on economical and yield capacity of tomato during the season 2012–2014. The purpose of the work was to study effects of drip irrigation systems on saving irrigated water and yield capacity of tomato in the growing season in the conditions of south-east Kazakhstan. Tomato cultivars were planted under the scheme of 70x30 cm. 4 norms used NPK-fertilizer. Use of drip irrigation systems for growing tomato ensure economy of irri-gation water - by 37.8%; debris mitigation sowings - at 52.46% compared to furrow irrigation. Established that at the drip irrigation increases the efficiency mineral fertilizers.

ƏОЖ 635.64:631.674.6+635-18

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНДА ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП ҚЫЗАНАҚТЫ

(Lycopersicon esculentum Mill.) ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ

Т. Е. Айтбаев1, Б. С. Рахымжанов2

1 Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Алматы облысы, Қарасай ауданы, Қайнар ауылы, Қазақстан

2 Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: қызанақ, суғару, тамшылатып суғару, суды үнемдеу, тыңайту, арамшөп, өнімділік. Аннотация. Қазақстан территориясының көпшілігінің ұзақ вегетациялық кезеңдегі температуралық

жағдайы көкөніс дақылдарын өсіру үшін толығымен жарамды келеді. Сəйкесінше, көкөніс дақылдарын өсіру үшін техника мен агротехниканы тиімді пайдалану кезінде көкөніс шаруашылығы саласының тиімділігін арттыруға болады. Алайда, суғармалы егіншіліктегі судың жетіспеушілігі – көкөніс шаруашылығының да-муын тежеуші негізгі факторлардың бірі болып табылады. Осыған орай 2012–2014 жылдар аралығында қызанақты өсіру кезінде тамшылатып суғару жүйесін пайдалану бойынша зерттеулер жүргізілді. Жұмыстың мақсаты – Қазақстанның оңтүстік-шығысында қызанақты өсіру кезінде тыңайтқыштардың түрлі мөлшер-лерін пайдалана отырып, тамшылатып суғару жүйесінің суды үнемдеу мен өнімділікке əсерін бағалау. Қызанақ 70х30 см сұлбасы бойынша отырғызылды. NPK-тыңайтудың 4 мөлшері пайдаланылды. Қызанақты тамшылатып суғару дəстүрлі жүйекпен суғарумен салыстырғанда су шығындарын 37,8 %-ға, танаптардың арамшөптенуін 52,46 %-ға төмендетуге мүмкіндік берді. Тамшылатып суғару кезінде минералды тыңайту-дың тиімділігі барынша жоғары болатындығы анықталды.


22

Кіріспе. Қазақстан ірі көлемдегі жер ресурстарына ие жəне оның жалпы қоры 270 миллион гектардан асады. Жалпы жер көлемінің 80 %-дан астамы (220 миллион гектардан астамы) ауылшаруашылық бағытындағы жерлер болып табылады. Алайда, Қазақстандағы егіншілік жағдайы негізгі егіншілік аймақтардағы жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері 200- 300 мм-ді құрайтын қатаң климаттық жағдайларда жүргізілуде. Қазіргі уақытта еліміз су ресурс-тарының жетіспеушілігін сезіне бастауда жəне болжам бойынша 2040 жылға қарай су ресурс-тарының айтарлықтай жетіспеушілігіне ұрынуы мүмкін [1]. Суғармалы суды үнемдеу мен ауыл-шаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін суғарудың суүнемдегіш тəсілдерін құрастыру жəне сынап көру қажет. Осындай мақсаттарға жетудің бірден-бір жолы суғарудың зама-науи əдістерін енгізу болып саналады, ал тамшылатып суғару да солардың қатарына жатады [2]. Тамшылатып суғару Қазақстан үшін салыстырмалы түрде жаңа технология болып саналады [3].

Суүнемдегіш технологияларға тамшылатып, спринклерлі, топырақ астынан суғару сияқты көптеген тəжірибелерде тиімділіктері анықталған жəне дүниежүзі бойынша кеңінен қолданысқа енгізіліп жатқан суғару тəсілдерін жатқызуға болады [2].

Қазіргі таңда қазақстандық ғылымда көкөніс дақылдарына тыңайтқыштарды тиімді пайдалану бойынша ұсыныстар жеткілікті. Тəжірибе мəліметтері мен озық шаруашылықтардың жетістіктері биологиялық ерекшеліктерін, топырақ жəне басқа да жағдайларды ескере отырып, тыңайтқыш-тарды дұрыс пайдаланған кезде көкөніс дақылдарының өнімділігін қазіргі деңгейінен 2-2,5 есе арттыруға болатындығын көрсетті. Жүргізілген сынақтарды талдаулар 1 га шаққанда 60-90 кг дозамен толық минералды тыңайту (NPK) кезінде орташа алғанда қызанақтан қосымша 6-8 т өнім алуға болатындығын көрсетеді. Көкөніс дақылдарын өсірудің біріктірілген технологияларында химияландыру құралдарын пайдаланудың теориялық жəне тəжірибелік негіздерін жетілдіруге бағытталған зерттеулердің келешектегі маңызы жоғары [4].

Бұл жерде, əрине ғалымдар мен көкөністерді өндіруші диқандардың алдында су үнемдейтін озық технологияны тыңайтқыштардың түрлі мөлшерлерін пайдалана отырып, республиканың белгілі аймағының нақты топырақ-климаттық жағдайында зерттеулері жəне оны бейімдеулері қажет. Осыған орай 2012–2014 жылдар аралығында қызанақты өсіру кезінде тамшылатып суғару жүйесімен бірге NPK-тыңайтқыштардың түрлі мөлшерлерін пайдалану бойынша зерттеулер жүргізілді.

Зерттеу материалдары мен əдістері

Осыны ескере отырып, Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институ-

тының (ҚазККШҒЗИ) тəжірибе стационарында 2012–2014 жылдары аралығында «Naan Dan Jain» (Израиль) компаниясының тамшылатып суару жүйелерімен қызанақты өсірудің агроэкологиялық тиімділігін бағалау мен бейімдеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Тəжірибе танабының топырағы күңгірт-қара қоңыр, орташа балшықты. Жыртылатын қабатта 3 % қарашірік, 0,18-0,20 % жалпы азот, 0,19-0,20 % жалпы фосфор, 2,3-2,5 % жалпы калий, 33- 35 мг/кг жылжымалы фосфор мен 340-360 мг/кг алмаспалы калий бар. Топырақтың көлемдік салмағы 1,2 г/см3, топырақ ортасының реакциясы əлсіз сілтілі – pH 7,3-7,4. Катиондық алмасу сиымдылығы 100 г топыраққа шаққанда 20-21 мг-экв. Бөлтек 3-5º еңкіш, бұл көкөніс дақылдарын, жекелеп алғанда қызанақты суғаруға айтарлықтай əсері бар екендігін білдіреді.

Зерттеулерде Қазақстанның көкөніс шаруашылығындағы зерттеулерде кеңінен қолданылатын дəстүрлі: Юдин Ф.А. Агрохимиялық зерттеулер əдістемесі (1980); Доспехов Б.И. Егістік зерттеу-лердің əдістемесі (1985); Көкөніс жəне бақша шақыруашылықтарындағы тəжірибе ісінің əдістемесі (В.Ф. Белик жəне т.б., 1992); əдістемелері пайдаланылды. Тəжірибелерде көкөністердің өсіру агротехникасы ҚазККШҒЗИ ұсыныстарына (2012 ж.) сай жүргізілді.

Зерттеулерде қызанақтың отандық жəне пайдалануға рұқсат етілген Лучезарный сорты пайдаланылды. Зерттеу үшін жүйекпен (бақылау) жəне тамшылатып суғару жүйелері алынды. Жүйектердің ұзындығы – 100 м, қатараралығы – 0,7 м, отырғызу сұлбасы – 70х30 см, өсімдіктердің орналасу тығыздығы – 47,6 мың дана/га. Магистральды құбырлардағы қысым – 0,8-1,0 атм., тамшылатқыш таспалардағы жұмысшы қысым – 0,3-0,4 атм., тамшылатқыш саны – 47614 дана/га.


23

Суғару кезіндегі қажетті су мөлшерін жоғарғы жəне төменгі ылғалдылық аралығындағы топырақтағы су жетіспеушілігі негізіндегі И.А. Костяковтың формуласы (1) бойынша анықталды. Су шығынын есептеу тəжірибе мөлтегінің басы мен аяғындағы қалдық суды есептеу үшін орнатылған Чиполеттидің суды жайылмайтын дəрежеде аударып құйып алу көмегімен жүргізілді.

Тыңайтқыштарды суғарумен қоса, пайдаланған кездегі өнімділікпен өнім сапасы əсерін анықтау масқатында бақылаудан (N0P0K0) бөлек 3 түрлі (N30P60K0; N60P90K60 жəне N90P120K90) ты-ңайту мөлшерлері алынды. Өнімділікті есептеу техникалық пісіп-жетілу кезеңдерінде жалпылама əдіспен əр қайталанымдағы үлескілер құрылымы бойынша жүргізілді.

Зерттеу нəтижелері жəне оларды талқылау

Өлшенбелі цилиндр мен секундомерді пайдалана отырып жүргізілген арнайы зерттеулер

нəтижесінде топыраққа (күңгірт-қарақоңыр, орташа балшықты) 1 тамшылатқыштан 20 минутта орташа алғанда – 0,5 литр (494-504 мл), 30 минутта – 0,75 л (741-756 мл), 1 сағатта – 1,5 л (1482-1512 мл), ал 2 сағатта – 3 л (2964-3024 мл) су (1-2% ауытқуымен) берілетіні анықталды.

Біздің зерттеулеріміздің негізінде Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы күңгірт-қарақоңыр топырақтарда тамшылатып суғару жүйесін пайдалану кезінде дифференциалды тəсілмен жүргізу қажеттігіне тоқталдық. Яғни, тамшылату құрылғыларын өндіретін фирмалар ұсынатын суғару уақыттарын (3-4 сағат) ерте фазаларда 1,5, кейінгі қарқынды биомасса қалыптастыру мен жеміс салу фазаларында 2-2,5 сағатқа, вегетацияның соңындағы суға сұранысы төмендеген кездерде 1,5-2,5 сағатқа қысқарту керек. Қызанақты суғарудың осындай режимі су шығыны мен электр энер-гиясы шығындарын айтарлықтай төмендетуге мүмкіндік береді.

Зерттеу жылдары тамшылатып суағару жүйесімен 1 га қызанақты бір мəрте суғару үшін қажетті су шығыны орташа алғанда 120,54 м3 шамасында болды, ал суғару саны 23 мəрте, жалпы вегетация бойынша су шығыны 2648 м3 болды.

Зерттеу жүргізілген жылдары қызанақты жүйекпен суғару кезінде 1 га жерге 4257 м3 су жұмсалды, ал тамшылатып суғару технологиясы дəстүрлі жүйекпен суғарумен салыстырғанда 1609 м3/га мөлшерінде немесе 37,80 %-ға су үнемдеді (1-кесте).

1-кесте – Қызанақты тамшылатып суғару кезіндегі су шығындары (үнемделу), м3/га*

Суғару технологиясы Көрсеткіштер

Жүйекпен суғару, м3/га 4257

Тамшыталып суғару, м3/га 2648

Судың үнемделуі м3/га 1609

% 37,5

*Су шығындарына сүзгілеу мен булану шығындары енгізілмеді.

Ауылшаруашылық дақылдарын өсіруде танаптардың фитосанитарлық күйі маңызды мəнге ие.

Қызанақ дақылы отырғызу мен тамырлану кезеңдерінде өте жиі суғарылады, сосын толықтай қалпына келуі мен ары қарайғы дамуы мен өсуіне 10-15 күндей уақыт кетеді. Бұл мерзім аралы-ғында арамшөптер жақсы дамып, мəдени дақылдармен күшті бəсекеге түседі. Арамшөптер көкөніс дақылдарын көлеңкелейді, топырақтан ылғал мен қоректік заттарды қарқынды сіңіреді, сонымен қоса тыңайту мен суғарудан берілетін əсерлерді төмендетеді. Осыған орай қызанақ танабының фитосанитарлық күйіне бағалау жүргіздік.

Фитосанитарлық мониторинг тəжірибе танабындағы арамшөптер мөлшері тамшылатып суғару кезінде жүйекпен суғарумен салыстырғанда айтарлықтай төмен болатындығын көрсетті. Мұны тамшылатып суғару кезінде топырақ бетінің шектеулі (өсімідік түбіне таяу) жері ғана ылғалдана-тындығы, ал қатараралықтарының құрғақ күйінде қалатындығымен түсіндіруге болады. Осының əсерінен арамшөптердің тұқымдары аз өнеді. Сонымен қатар, тамшылатып суғару кезінде танап сумен бірге ағып келетін арамшөп тұқымдарымен де ластанбайтындығын атап өту керек. Қызанақ танаптарындағы арамшөптердің суғару технологисына байланысты төмендеу көрсеткіші орташа алғанда 52,46 % шамасында болды (2-кесте).


24

2-кесте – Қызанақ танаптарының суғару технологиясына орай арамшөптенуі

Суғару технологиясы Танаптағы арамшөптер мөлшері

Жүйекпен суғару, дана/м2 61

Тамшылатып суғару, дана/м2 29

Арамшөптердің азаюы дана/м2 32

% 52,46

Көкөніс дақылдары танаптары фитосанитарлық күйінің жақсаруының агроэкономикалық жəне

экологиялық маңызы жоғары, өйткені химиялық өңдеуге қажетті пестицидтердің (гербицидтердің) шығын мөлшерін, қолмен арамшөптеуге еңбек шығындарын төмендетуге, енгізілетін тыңайтқыш-тар мен суғарылатын суды барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік береді Нəтижесінде қызанақ өсімдігінің барынша мол жеміс қалыптастыруына қажетті жақсы фитосанитарлық, су-жарық жəне қоректік жағдай қамтамасыз етіледі.

Тамшылатып суғару əсерінен қызанақтың өнімділігі айтарлықтай артқандығы байқалады. Тамшылатып суғару технологиясын қызанақты суғаруда пайдалану жүйекпен суғарумен салыс-тырғанда өнімділіктің 6,3-10,8 т/га, немесе 21,14-26,21 %-ға дейін арттыруға мүмкіндік берді. Қызанақты суғарудың қос технологиясын салыстырмалы сынаумен қатар тамшылатып суғару жүйесінде NPK-тыңайтқыштардың түрлі мөлшерлерінің тиімділіктерін бағалау бойынша да зерттеулер жүргізілді (3-кесте).

3-кесте – Тыңайтқыштарды пайдалана отырып суғару кезіндегі қызанақтың өнімділігі (2012–2014 жж. бойынша орташа)

NPK- тыңайту

мөлшерлері

Өнімділік, т/га Суғару тəсілдері арасындағы айырмашылық

Тамшылатып суғару кезіндегі NPK əсерінен алынған қосымша өнім жүйекпен

суғару тамшылатып

суғару т/га % т/га %

1. N0P0K0 29,8 36,1 6,3 21,14 – –

2. N30P60K30 33,2 41,2 8,0 24,10 5,1 14,13

3. N60P90K60 37,3 46,3 9,0 24,13 10,2 28,25

4. N90P120K90 41,2 52,0 10,8 26,21 15,9 44,04

Тамшылатып суғару кезінде минералды тыңайтудың тиімділігі барынша жоғары болатындығы

анықталды. Қызанақты үдемелі мөлшерлермен тыңайту (бірлік, екі еселенген, үш еселенген) əсерінен қосымша өнімділік сəйкесінде 5,1; 10,2 и 15,9 т/га құрады, бұл тыңайтылмаған нұсқамен салыстырғанда 14,13; 28,25 жəне 44,04 %. Бұл жерде қызанақтың ең жоғарғы өнімі минералды тыңайтқыштардың үш еселенген (N90P120K90) мөлшерін толық енгізу кезінде алынды. Бұл жерде тыңайтқыштардың салыстырмалы түрде аздаған мөлшерлеріне қарамастан тамшылатып суғару кезінде қызанақтан барынша жоғары– 41,2; 46,3 жəне 52,0 т/га өнім алынғандығын атап өту керек. Мұны дақылдың қоректенуі үшін қолайлы ылғалды-ауалы режимдерді қалыптастыру нəтижесінде қызанақ өсімдігінің қоректік заттарды біркелкі жəне толығымен пайдалануымен түсіндіруге болады.

Қорытынды. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктеріндегі күңгірт-қарақоңыр топырақтарда қызанақты тамшылатып суғару дəстүрлі жүйекпен суғарумен салыстырғанда су шығындарын 37,8 %-ға, танаптардың арамшөптенуін 52,46 %-ға төмендетуге мүмкіндік берді. Жарық-ауа, су-қоректік оңтайлы режимдерінің қамтамасыз етілуі салдарынан өнімділік 21,14 % – 26,21 %-ға дейін артты.

Тамшылатып суғару кезінде минералды тыңайтудың тиімділігі барынша жоғары болатындығы анықталды. Қызанақты үдемелі мөлшерлермен тыңайту нəтижесінде тыңайтылмаған нұсқамен салыстырғанда 14,13 %-дан 44,04 %-ға дейін қосымша өнім алуға мүмкіндік болады.


25

ƏДЕБИЕТ

[1] Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана // Водное хозяйство Казахстана. – 2014. – № 2 (58). – С. 3-37.

[2] Жакеев М. В 2014 году капельное орошение в Казахстане внедрят на площади 1 тыс. га. – Электронды ресурс – http://www.inform.kz/rus/article/2689502

[3] Мирзакеев Е.К.,Сапаров А.С.,Шарыпова Т.М., Эрозия орошаемых почв предгорной равнины Северного Тянь-Шаня // Почвоведение и агрохимия. – № 3. – С. 37-42.

[4] Елешев Р.Е., Современные приоритеты удобрения овощных культур в Казахстане // Мат. Межд. научно-пр. конф. «Состояние и перспективы научных исследований по картофелеводству, овощеводству и бахчеводству». – Алматы: Кайнар, 2011. – С. 241-244.

REFERENCES

[1] State Programme of water resources management in Kazakhstan. Water management of Kazakhstan, 2014, 58, 3-37 (in

Russ). [2] Zhakeyev M., In 2014, drip irrigation in Kazakhstan will implement an area of 1 thousands hectares. Retrieved from

http://www.inform.kz/rus/article/2689502 (in Russ). [3] Mirzakeyev, E.K., Saparov, A.S. and Sharypova, T.M., Erosion of irrigated soils the foothill plains of Northern Tien

Shan. Soil Science and Agricultural Chemistry, 2014, 3, 37-42 (in Russ). [4] Eleshev R.E., Modern Priorities of fertilizer vegetable crops in Kazakhstan. Proceedings of the Intern. sci. & pract.

conf. "State and prospects of scientific research on potato growing, Vegeculture and Melon", 2011, 241-244 (in Russ).

ВЫРАЩИВАНИЕ ТОМАТОВ (Lycopersicon esculentum Mill.) ПРИ КАПЕЛЬНОМ ОРОШЕНИИ С ПРИМЕНЕНИЕМ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ НА ЮГО-ВОСТОКЕ КАЗАХСТАНА

Т. Е. Айтбаев1, Б. С. Рахымжанов2

1 Казахский научно-исследовательский институт картофелеводства и овощеводства, Алматинская область, Карасайский район, п. Кайнар, Казахстан,

2 Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: томаты, орошение, капельное орошение, экономия воды, удобрение, сорняки, уро-жайность.

Аннотация. Температурные условия в длительным вегетационном периоде на большинстве территории Казахстана являются весьма пригодными для выращивания овощных культур. Соответственно, при рацио-нальном использовании техники и агротехники можно повышать эффективность овощеводческой отрасли. Но основным задерживающим фактором развития овощеводства является дефицит орошаемой воды. В связи с этим, в 2012–2014 годы проводились исследования по использованию системы капельного орошения при выращивании томатов. Цель работы – исследование влияния системы капельного орошения на экономию орошаемой воды и повышение урожайности томатов в условиях юго-востока Казахстана. Томаты посажены по схеме 70х30см. Использовались 4 нормы NPK-удобрений. Использование системы капельного орошения при выращивании томатов обеспечивают экономию поливной воды на 37,8%; уменьшение засоренности посевов – на 52,46% по сравнению с бороздковым поливом. Установлено, что при капельном орошении повышается эффективность минеральных удобрений.



26



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 26 – 30

ANALYSIS OF WATER REGIME OF RIVERS OF THE NORTHERN SLOPES OF TRANS-ILI ALATAU

А. Е. Aldiyarova, B. А. Assanbekov, Е. Т. Kaipbayev

Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected]

Key words: river, rate-of-flow, mode of water, flow of the river, character of flow, hydrographer of flow, meteoelements.

Abstract. The article discusses the water resources of the northern slope of the Trans-Ili Alatau. Here, briefly the natural conditions of the study area are described. Also, quite detailed runoff forming factors. The water regime of rivers in various natural and geographic zones is analyzed.

ƏОЖ 556.535

ІЛЕ АЛАТАУЫ СОЛТҮСТІК БЕТКЕЙІНІҢ ӨЗЕНДЕРІНІҢ СУ РЕЖИМДЕРІН ТАЛДАУ

А. Е. Алдиярова, Б. А. Асанбеков, Е. Т. Қайпбаев


Тірек сөздер: өзен, су шығыны, су режимі, су ағыны, ағын сипаттамалары, ағын гидрографы, метео-элементтер.

Аннотация. Мақалада Іле Алатауы солтүстік беткейінің су ресурстары жəне табиғи жағдайлары қарас-тырылған. Сонымен қатар, ағын қалыптастыратын факторлар жете анықталып, зерттеліп отырған аудан өзендерінің əртүрлі табиғи-географиялық аймақтардағы су режимдеріне талдаулар жасалынды.

Кіріспе. Іле Алатауының солтүстік баурайындағы қарастырылып отырған аумақ ендік бағытта

тау етегінің ұзындық бойына, шығысында Шелек өзенінен батысындағы Шамалған өзеніне дейін, ал бойлық бағытта 50-70 км созылып жатыр; аумағының солтүстік бөлігі Қапшағай су қоймасымен тұйықталады; жалпы ауданы 6 мың км2 жуық [1].

Зерттеліп отырған тау етегіндегі жазық аудан тау жүйесінен келіп түсетін су ресурстарының таралу аймағы болып табылады жəне ауылшаруашылық тұрғысынан жақсы игерілген аумақ болып келеді (1-сурет). Аудан егін шаруашылығы үшін климаттық тұрғыдан да, топырақ тұрғысынан да қолайлы болып табылады.

Су ресурстарының қалыптасу жағдайлары жəне өзара əрекеттесу сипаты бойынша Іле Ала-тауының солтүстік баурайын жəне тау етегіндегі-жазық аумақты үш аймаққа бөлуге болады [2]:

1. Су ресурстарының қалыптасу аймағы – құздық палеозой жыныстарынан құралған жəне аймақ өзендерінің қоректенуінің негізгі облысы болып табылатын тау бөктері.

2. Ысырынды конус аймағы – өзендердің бірігіп кеткен ысырынды конустарынан құрылған жəне өзендердің жер бетіндегі ағысын, ирригациялық жəне метеорлық суларды қарқынды сіңіру аймағы болып табылатын тау етегіндегі шлейф.

3. Жерасты суларының біршама бөлігі жер бетіне шығатын аймағы болып табылатын, ұсақ түйіршікті, əлсіз өткізетін төменгі төрттік шөгінділерден құрылған тау етегіндегі еңіс жазықтық (2-сурет).


27

1-сурет – Іле Алатауы солтүстік беткейінің сұлбалық картасы

2-сурет – Ағынның табиғи-географиялық аймағының орналасу сұлбасы

Зерттеу материалдары жəне əдістемесі. Бастапқы дерек көздері ретінде келесі өзендердің айлық су шығындары пайдаланылды: Шелек, Түрген, Талғар, Есік, Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Қаскелең, Ақсай, Шамалған. Сонымен қатар, зерттеу ауданының метеоэлементтері келтірілген (1-кесте) [3].


28

Жоғарыда аталған өзендер Қапшағай суқоймасының сол жақ тармақтары болып табылады. Іле Алатауының солтүстік баурайының ағын сулары ағыс қалыптасу аймағында – қарқынды дамыған тереңдік эрозиясымен сипатталатын тау өзендері, олардың ұзындық бойы қимасы қалыптаспаған. Тау етегіндегі жазықтыққа шыға келе, олардың суы азайып, ағындары баяулайды. Аталған аймақтың өзендерінің ағыны мен су режимінің қалыптасу жағдайларын зерттеулер В. Л. Щульцтің (1965) жəне т.б. жұмыстарында қарастырылған [4].

Өзендердің су режимі, негізінен алғанда, климат жағдайларымен, атап айтқанда, жауын-ша-шын режимі жəне мөлшерімен, ауа температурасының жəне ылғалдылығының таралуымен (1-кес-те), булануымен, өзендердің қоректену көздерінің ара қатынасымен, жер бедерінің сипатымен, сондай-ақ, өзен бассейндерінің гидрогеологиялық жəне т.б. ерекшеліктерімен анықталады [5].

1-кесте – Метеоэлементтердің көпжылдық орташа мəндері (2000–2013 жж.)

Метео бекет

Биіктік, м. абс.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Жыл

Ауа температурасы, оС

Шелек 605 -6,1 -2,8 6,2 13,5 18,9 23,6 25,0 24,1 18,9 11,2 3,7 -4,1 11,0

Есік 1098 -5,6 -3,6 4,4 11,2 16,2 21,0 22,8 22,2 17,1 9,9 2,8 -4,1 9,5

Талғар 1015 -7,2 -5,4 1,3 9,6 15,0 19,2 21,6 20,2 15,1 7,6 -0,2 -4,5 7,7

Қаскелең 1137 -5,8 -4,5 0,9 8,6 13,9 18,2 21,3 20,2 15,0 8,1 0,8 -3,4 7,8

Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %

Шелек 605 72,8 71,9 62,4 55,1 50,0 45,1 44,3 43,6 47,9 59,1 67,6 72,9 57,7

Есік 1098 69,6 72,9 65,4 58,6 55,7 49,2 46,0 43,7 46,4 59,1 70,0 73,4 59,2

Жауын-шашын, мм

Шелек 605 21,3 17,9 24,5 35,0 35,9 17,8 22,5 10,1 10,6 29,6 27,4 24,6 277,2

Есік 1098 41,8 46,3 73,2 96,4 94,8 51,7 42,2 29,4 28,5 54,5 61,5 45,8 666,1

Талғар 115 39 42 85 121 116 71 47 31 33 63 63 44 755

Қаскелең 1137 32 32 68 94 93 58 38 25 27 49 49 34 599

Зерттеу нəтижелері. Жалпы алғанда, зерттеліп отырған аумақтың климаты күрт континен-

талды, құрғақ, жартылай шөлді, ал таулы бөлігінде бірқалыпты. Ауданның климат жағдайлары үшін атмосфералық жауын-шашындар, ауа температурасы мен ылғалдылығы негізгі рөл атқарады.

Атмосфералық жауын-шашынның аймақ бойынша таралуы бірқалыпсыз. Мұнда жылына шамамен 300–750 мм жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның ең көп мөлшері аймақтың ең биік Талғар жотасы көмкеріп жатқан орталық бөлігіне (Талғар, Есік өзендерінің бассейндері) келеді.

Аталған ауданда ауа температурасының өзгеруінің негізгі заңдылығы – жер биіктігінің ар-туына байланысты төмендей беруі болып табылады. Ауа температурасының жыл ішінде жердің биіктігі мен ендігі бойынша өзгеру сипатын 1-кестенің мəліметтері бойынша талдауға болады. Кестеден көрініп отырғандай, ауа температурасына айтарлықтай өзгергіштіктер тəн. Жазықтағы орташа жылдық ауа температурасының ауытқуы 8–9°С, тау ішінде – 2,4°С. Ауаның нөлден төменгі орташа айлық температуралары бар кезеңнің ұзақтығы жазықтықта 3–4 ай, ал биік тауларда 7 жəне одан көп айларға созылады. Ең суық ай қаңтар, ең ыстық шілде.

Аймақтың ауасының ылғалдылығына ауа температурасы, атмосфералық жауын-шашын мөлшері, булану шамасы жəне циркуляция процестерінің сипаты себепші болады. Ауаның салыс-тырмалы ылғалдылығының орташа жылдық шамалары жергілікті жердің абсолюттік биіктігінің өсуіне байланысты төмендей береді.

Аймақтың өзендері бастауларының орналасу биіктігіне, жерасты қоректенуінің ара қатынасы жəне ағын режимі бойынша 3 топқа бөлінеді:

I. Мұз-қармен қоректенетін таулы өзендер (Талғар, Есік, Үлкен жəне Кіші Алматы, Шелек, Түрген, Қаскелең, Ақсай жəне т.б.);


29

ІІ. Мұзбен жəне бұлақтан қоректенетін тау етегіндегі өзендер (Қотырбұлақ, Қайназар, Рахат, Киікбай, Белбұлақ);

ІІІ. Бұлақтан қоректенетін жəне шығару конустарының перифериялық бөліктеріндегі бастауы бар жазықтық өзендер (Сұлтан-қарасу, Саз-Талғар, Қарасу, Леп жəне т.б.).

Нəтижелерді талдау. Таулы өзендер бастауын 3000 м асатын биіктіктерден алады жəне аралас қоректенуге ие (2-кесте). Əртүрлі биіктік аймақтарындағы мұз еруінің кешеуілдеуіне орай, көктемгі су тасу созылыңқы (наурыз-мамыр). Маусымның басынан тамыздың аяғына дейінгі жазғы су тасу негізінде мұздықтардың еруіне себепші болады (3-а-сурет).

2-кесте – Іле Алатауы солтүстік беткейінің негізгі өзендерінің гидрографиялық сипаттамалары [6]

Өзендер Ұзындығы, м Су жинау алабы, км2 Су шығыны, м3/с

таудан шығатын жерде сағасында

Шелек 245 4980 32,5 30,5

Түрген 104 614 7,18 4,10

Есік 96 210 4,82 3,00

Талғар 117 444 10,3 5,40

Қаскелең 177 3620 4,14 15,2

Үлкен Алматы 96 425 4,73 2,30

Кіші Алматы 125 710 2,06 1,32

Ақсай 70 566 1,85 2,60

Шамалған 88 526 1,60 1,40

Жер биіктігінің төмендеуіне жəне су жинау бассейндерінің аудандарының ұлғаюына қарай

жерасты суларымен қоректенудің үлесі артады. Таудан шыққан кезде өзендердің қоректенуіндегі мұздық суларының үлесі 7–29 % құрайды, қалған үлес жауын, қар жəне жерасты суларына тиесілі.

а

б

в

3-сурет – Іле Алатауы солтүстік беткейі өзендері ағынының гидрографтары: а – Талғар өзені – Талғар қаласы; б – Киікбай өзені – Киікбай айырығы; в – Сұлтан-Қарасу - бастау


30

Тау етегіндегі типті өзендер орташа тау аймағында басталады жəне оларды көбіне еріген қор сулары, ішінара жерасты суларымен қоректендіреді, ал ұзындығы 15–20 км дейін жетеді. Орташа жылдық су шығындары 1,0 м3/с дейін. Су тасуы кезеңінде бұл типтің өзендері су жинау бассейн-дерінде борпылдақ жыныстардың кең таралуына орай жүзінді тасындылардың орасан зор мөл-шерін тасиды. Бұл өзендер сулылығының аздығымен, сондай-ақ, қар еру кезеңіндегі анық байқа-латын су тасуымен ерекшеленеді (3-б-сурет). Олардың көпшілігі, ысырынды конустарында «жерге сіңіп», тау бөктерінде ағынынан айырылады.

Жазықтық типтегі өзендер (қарасу) жерасты суларының сыналай шығу аймақтарында пайда болады, бұлақ көздерінен қоректенуге ие, оған мұзбен жəне жауынмен қоректену келіп қосылады. Қарасу өзендерінің су режимі жыл бойына салыстырмалы тұрақтылығымен ерекшеленеді (3-в-сурет).

Тау етегіндегі жазық аумақта жауын-шашын аз түседі, дəл сол уақытта ауаның жоғарғы температурасына орай үлкен булану байқалады. Сондықтан да шығару конустарында борпылдақ шөгінділердің кеңінен дамуына байланысты, өзендер жазықтыққа шыға келе, өз суларын грунтқа инфильтрацияға жəне булануға жоғалта отырып, таязданады. Ағынның үлкен бөлігі суландыруға алынады. Осы себептерге орай, тіптен ең ірі өзендердің өзі суларын Қапшағай су қоймасына дейін жылда жеткізе бермейді.

Аумақтың таулы бөлігіндегі өзендер желісінің орташа жиілігі 0,8–1,0 км/км2, ал жазықтық бөлігінде – 0,3 км/км2. Таудан шыққан кездегі өзендердің ағысының орташа жылдамдығы 0,5– 1,2 м/с, максималды жылдамдығы 3–4 м/с жəне одан көп.

Қорытынды. Зерттеліп отырған аумақтың өзендер ағынының табиғи жоғалулары таудан шыққан кездегі ағынынан 16–23 % құрайды. 2-кестеден көрініп отырғандай, Қаскелең өзенінің сағасындағы су ағыны, оның таудан шыққан кездегі жиынтық ағынынан асып түседі, ал басқа өзендер бойынша кері құбылыс байқалады. Бұл Қаскелең өзені жəне оның тармақтарының арнасы басқа бассейндерден қосымша жерасты ағынын жинайтындығын көрсетіп отыр. Бұл құбылысты аймақтың су сақтайтын қабаттарының геологиялық құрылысымен түсіндіруге болады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Ресурсы поверхностных вод СССР. – Т. 13: Центральный и Южный Казахстан. – Вып. 2: Бассейн оз. Балхаш. – Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – С. 300-310.

[2] Достай Ж.Д. Трансформация стока рек северного склона Заилийского Алатау: Автореф. дис. ... канд. геогр. наук. – Алма-Ата, 1990. – С. 10-25.

[3] Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2012 г. – Вып. 7: Бассейны рек оз. Балхаш и оз. Алаколь. – Астана, 2014. – 341 с.

[4] Шульц В.Л. Реки Средней Азии. – Л.: Гидрометеоиздат, 1965. – 691 с. [5] Climate and Hydrology in Mountain Areas / Ed. C. de Jong, D. Collins, R. Ranzi. – John Wiley & Sons Ltd, 2005. – 350 p. [6] СП33-101-2003. Определение основных расчетных гидрологических характеристик. – М.: ГосСтрой, 2004. – С. 7-30.

REFERENCES

[1] Surface water resources of the USSR. Vol. 13: Central and Southern Kazakhstan. Issue 2: Basin of the Balkhash lake. L.: Gidrometeoizdat, 1977. P. 300-310 (in Russ.).

[2] Dostay Zh.D. Transformation of river flow of north slope of the Trans-Ili Alatau: Avtoref. dis. ... can. geogr. sciences. Alma-Ata, 1990. P. 10-25 (in Russ.).

[3] Annual data on the regime and resources of surface waters in 2012. – N 7: Basins of the river of the Balkhash and Alakol lakes. Astana, 2014. 341 p. (in Russ.).

[4] Schultz V.L. The rivers of Central Asia. L.: Gidrometeoizdat, 1965. 691 p. (in Russ.). [5] Climate and Hydrology in Mountain Areas. Ed. C. de Jong, D. Collins, R. Ranzi. John Wiley & Sons Ltd, 2005. 350 p. [6] SP33-101-2003 "Definition of basic design hydrological characteristics". Moscow: GOSSTROY, 2004. P. 7-30 (in Russ.).

АНАЛИЗ ВОДНОГО РЕЖИМА РЕК СЕВЕРНОГО СКЛОНА ЗАИЛИЙСКОГО АЛАТАУ

А. Е. Алдиярова, Б. А. Асанбеков, Е. Т. Кайпбаев


Ключевые слова: река, расход воды, режим воды, течение реки, характер течения, гидрограф течения, метеоэлементы.

Аннотация. В статье рассматривается водные ресурсы северного склона Заилийского Алатау. Здесь кратко описываются природные условия исследуемой территории. Также достаточно подробно изложены стокообразущие факторы. Анализируется водный режим водотоков региона в различных природно-географических зонах.



31



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 31 – 34

EFFICIENCY OF TRANSPORT LOGISTIC IN AGRARIAN SECTOR OF ECONOMY

A. A. Almenova

Central Asian University, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Keywords: transport logistics, economics, agricultural sector, the best route. Abstract. The modern logistic is an universal theory of effective organization of industrial and commercial

activity, integrating a number of fundamental and applied sciences in the economic and technical areas of knowledge.

УДК 656.13

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ТРАНСПОРТНОЙ ЛОГИСТИКИ В АГРАРНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ

А. А. Алменова

Центрально-Азиатский университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: транспортная логистика, экономика, аграрный сектор, оптимальный маршрут. Аннотация. Современная логистика – это универсальная теория эффективной организации производ-

ственно-коммерческой деятельности, интегрирующая целый ряд фундаментальных и прикладных наук в экономических и технических областях знаний.

Логистика охватывает всю сферу и спектр деятельности предприятия, но на всех стадиях

развития производства она с помощью совокупности различных видов деятельности, способов и средств стремится сократить затраты и выпустить продукцию, заданного количества и качества в установленные сроки и в установленном месте [1].

Многие предприятия, которые перешли на организацию производства по принципам логис-тики стали рациональнее организовывать весь производственный цикл. Благодаря этой концепции стали рациональнее использовать кредиты на покупку материальных ресурсов, рациональнее осуществлять закупку сырья и материалов, выбирать поставщиков, организовывать процесс производства продукции, рациональнее стали осуществлять процесс распределения готовой продукции, а также связанные с этим информационные процессы, сопровождающие все стадии организации производства.

Например в аграрном секторе экономики за счет использования транспортной логистики и определению оптимального маршрута движения, выбора транспортных средств уменьшается себестоимости агропродукции [2].

Главная задача, при решении транспортной задачи в данной структуре, это – своевременный вывоз сельхозпродукции и обеспечение ритмичности и непрерывности технологической линий завода. Обеспечение ритмичной, согласованной работы всех звеньев производства по единому графику и равномерного выпуска продукции. Ритмичная работа предполагает организацию во вре-мени и пространстве единичных, частичных и частных процессов в единый непрерывный


32

производственный процесс, обеспечивающий своевременный выпуск каждой конкретной продук-ции в установленных объемах с минимальными затратами производственных ресурсов. Поэтому основным или исходным показателем является постоянное обеспечение продукцией сортиро-вочной и производственной линии перерабатывающего комплекса базы [3].

Для анализа и исследования нами была выбрана, с согласия руководителей компания АО «Аул-Нур» расположенная на базе Алматинской области. Основными поставщиками сельско-хозяйственного сырья являются многочисленные фермеры и крестьянские хозяйства.

Прежде чем решать и организовывать постоянно действующую транспортную систему надо сделать так, чтобы она была выгодна как отправителю, так и получателю груза или продукции. В нашем случае отправителем груза является производители сельскохозяйственной продукции, фермерские и крестьянские хозяйства, а получателем или потребителем груза является АО «Аул-Нур», имеющий перерабатывающий завод, специальные овощехранилища, и торговые сети для розничных и оптовых продаж продукции в г. Алматы и других регионах Республики. Рассмотрим первый вариант условия транспортирования (рисунок 1). фермерские и крестьянские хозяйства организуют сбор сортировки и доставки продукции на перерабатывающий завод. В рыночных условиях такой вариант неприемлем в результате постоянных разногласий можно потерять производителей.

Сбор урожая предварительная сортировка доставка

Рисунок 1 – Существующая схема организаций транспортных работ

При этом потребитель принимает с поставщиками по договорной цене, так как цена зависит от

качества продукции и дальности транспортировки. Если фермеры поставляют, к примеру, одина-ковые продукции по 2000 кг каждый только с различного расстояния, естественно у кого меньшее расстояние у него больше дохода, за счет транспортных расходов, ему будет выгоднее. Поэтому у потребителя постоянно будет споры и разногласия с поставщиками продукции.

Следующий вариант, потребитель в нашем случае АО «Аул-Нур» организует специальные заготовительно-приемные пункты вблизи производителей и устанавливает твердую цену только в

Прием, разгрузка, сортировка

Взвешивание расчет

Отправка на рынок

Шоковые заморозки, хранение

Переработка, хранение

Транспортировка

Реализация

Ф2 Ф1 Ф3 Ф4


33

зависимости от качества продукции. Доставку продукции с полей до пункта берет каждый произ-водитель (рисунок 2). Все остальные транспортные работы за свой счет организует потребитель АО «Аул-Нур». Таким образом, решение транспортной задачи и ее результаты влияют на эконо-мическое и финансовое состояние только самого потребителя.

Рисунок 2 – Предлагаемая схема организаций транспортных работ

Поэтому, прежде чем решить транспортную задачу, необходимо рассмотреть все процессы, производящие на базе завода АО «Аул-Нур», потому что после решение внутренних логисти-ческих процессов и повышения эффективности можно организовать оптимальный вариант тран-спортных работ. Так как финансовая состоятельность компаний зависит от всех факторов.

Логистический процесс на заводе гораздо шире технологического процесса и включает: снаб-жение запасами, контроль за поставками, разгрузку и приемку грузов, внутрискладскую транспор-тировку и перевалку грузов, складирование и хранение грузов, комплектацию (комиссиони-рование) заказов клиентов и отгрузку, транспортировку и экспедицию заказов, сбор и доставку порожних товароносителей, контроль за выполнением заказов, информационное обслуживание склада, обеспечение обслуживания клиентов (оказание услуг) [4].

Функционирование всех составляющих логистического процесса должно рассматриваться во взаимосвязи и взаимозависимости. Такой подход позволяет не только четко координировать деятельность служб склада, он является основой планирования и контроля за продвижением груза

Ф9

ЗПП

Прием, сортировка, взвешивание, расчет

ЗПП

Прием, сортировка, взвешивание, расчет

Транспортировка ЗПП ЗПП

Плод Экс

Отправка на рынок Шоковые заморзки хранении

Глубокая переработка

Ф5

Транспортировка

Ф1

Ф2

Ф 8

Оптовая поставка

Розничная торговля

Ф3

Ф1

Ф0

Ф1

Ф2 Ф4 Ф6

Ф7

Ф2


34

на складе с минимальными затратами. Условно весь процесс можно разделить на три части: опера-ции, направленные на координацию службы закупки; операции, непосредственно связанные с пе-реработкой груза и его документацией; операции, направленные на координацию службы продаж.

Координация службы закупки осуществляется в ходе операций по снабжению запасами и посредством контроля за ведением поставок. Основная задача снабжения запасами состоит в обеспечении склада товаром (или материалом) в соответствии с возможностями его переработки на данный период при полном удовлетворении заказов потребителей. Поэтому определение потреб-ности в закупке запасов должно вестись в полной согласованности со службой продаж и имеющейся мощностью склада.

Учет и контроль за поступлением запасов и отправкой заказов позволяет обеспечить ритмич-ность переработки грузопотоков, максимальное использование имеющегося объема склада и необходимые условия хранения, сократить сроки хранения запасов и тем самым увеличить оборот склада.

Критерий эффективности, или целевая функция в рассматриваемой задаче, представляет собой себестоимость единицы продукции и есть интегральная функция многих случайных аргументов:

,,,,,,,3 dzrttttW прочоб

где – заработная плата одной бригады; – количество грузчиков в бригаде. Аналитический вид функции W, т.е. математическая модель явления неизвестна. Процесс не

является марковским, поэтому для решения поставленной задачи применяется метод статического моделирования, Алгоритм решения поставленной задачи в виде операторной блок-схемы будет представлен на следующей публикаций.

Вывод. По результатам проведенных исследований и по данным производственно-хозяй-ственной деятельности АО «Аул-Нур» за 2013 год, показывает оптимальные количество автомо-билей составляет 9-11 штук, а количество грузчиков 5 человек. Тем самым за счет оптимизация маршрутов транспортных работ и сокращения количество грузчиков экономия фонда заработной платы составляет более 90 тыс. тенге в месяц.


[1] Ильченко А.Н. Методология и инструментарий системы согласования экономических решений в агропромыш-ленном комплексе региона: Дис. ... д.э.н. – М., 1993. – 279 с.

[2] Каримова З., Реутов А. О развитии крестьянских (фермерских) хозяйств (1990–2000 годы) // Экономика и ста-тистика. – 2001. – № 2. – С. 24-26.

[3] Жанбиров Ж.Г. и др. Особенности определения стоимости транспортных работ. – Бишкек. Известия вузов. – № 5. – 2013. – С. 9-14.

[4] Сапарбаев А.Д., Ахметов К.А., Макулова А.Т. Моделирование агросистем. – Алматы: Лем, 2002. – 271 с.

REFERENCES

[1] Ilchenco А.N. Methodology and tool of the system of concordance of economic decisions are in the agroindustrial complex of region: Dis. ... dr.ec.sc. Moscow, 1993. 279 p. (in Russ.).

[2] Karimova Z., Reutov А.O. About development of peasant (farmer) economies (1990–2000). Economy and statistics. 2001. N 2. P. 24-26 (in Russ.).

[3] Janbirov J.G. and other. Feature of determination of cost of transport works. Bishkek. News of universities. 2013. N 5. P. 9-14 (in Russ.).

[4] Saparbaev А.D., Аkhmetov К.А., Makulova А.T. Design of the agrosystems. Аlmaty: Lem, 2002. 271 p. (in Russ.).

КӨЛІК ЛОГИСТИКАСЫНЫҢ АГРАРЛЫҚ ЭКОНОМИКА САЛАСЫНДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ


Орталық Азия университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: көлік логистикасы, экономика, аграрлық сектор, тиімді бағыт. Аннотация. Заманауи логистика – экономикалық жəне техникалық ілімдер саласындағы іргелі жəне

қолданбалы ғылымдарды біріктіретін өндірістік-коммерциялық жұмыстарды тиімді ұйымдастырудағы əмбе-бап теориясы.



35



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 35 – 39

DESIGN FEATURES OF TRANSPORT WORKS IN AGRARIAN SECTOR OF ECONOMY

A. A. Almenova

Central Asian University, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Keywords: transport work, economy, agricultural sector, economic and mathematical model. Abstract. Transportation work should be beneficial from an economic point of view as the sender and

consignee. The system uses time-series data on the volume and structure of the domestic trade turnover among the range of freight traffic on the board.

УДК 656.13

ОСОБЕННОСТИ МОДЕЛИРОВАНИЯ ТРАНСПОРТНЫХ РАБОТ В АГРАРНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ


Центрально-Азиатский университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: транспортная работа, экономика, аграрный сектор, экономико-математическая мо-

дель. Аннотация. Транспортная работа должна быть выгодна с экономической точки зрения как отправи-

телю, так и получателю груза. В системе используются динамические ряды данных об объемах и структуре внутренней торговли, грузообороте и среди дальности перевозок грузов по направлениям.

Введение. В настоящее время ведется работа по разработке механизмов межрегиональной

кооперации, вертикальной и горизонтальной интеграции предприятий по производству и переработке продукции, объединению их по цепочке добавленных стоимостей, формированию отраслевых и региональных кластеров. Поэтому разработка оптимального варианта организации транспортных работ, позволяющий уменьшение транспортных затрат и себестоимости сырья, а также повышающей эффективность использования и эксплуатации автомобилей являются актуальной и своевременной.

Но теоретическая и практическая неразработанность реальных путей перехода к рыночной экономике в значительной мере предопределяет неудачу первых попыток по преодолению тен-денции экономического спада.

Прогнозы, увязанные в единую логическую систему, могут быть получены с помощью эконо-мико-математических моделей. При этом моделирование объемов спроса на услугу автомо-бильного транспорта может осуществляться с помощью методов регриссионного анализа путем построения многофакторных эконометрических моделей, в основе которых лежит схема грузопотоков автотранспортных предприятий.

Для прогонозирования конечного результата (валовый доход) работы транспортных средств необходимо определить объемы перевозок на перспективный план. Эта задача может быть решена


36

на основе данных об объемах спроса на услугу автомобильного транспорта, дифференцированных по направлениям перевозок и родам перевозимых грузов для каждого i-го года расчетного года.

Цель работы: Исследование особенности моделирования транспортных работ в аграрном секторе экономики и разработка экономико-математической модели транспортных работ.

Экономическая модель заключается в построении численной взаимосвязи между спросом на услугу автомобильного транспорта и определяющими его факторами. К основным факторам, определяющими объемы спроса на услугу автомобильного транспорта, можно отнести общий

объем товарооборота Т RU с грузополучателями, которым принадлежат пункты захода на направ-

лении uв t-ом году, величину грузооборота R RU (t) и среднюю дальность перевозок грузов L R

U (t) по

направлениям u[1]. Cледовательно,

Q RU (t) =F(T R

U (t), R RU (t), L R

U (t))

где Q RU (t) – объем спроса на перевозку АТП груза в направлении u период времени t; Т R

U – общий

объем товарооборота с грузополучателями, который принадлежат пункты захода периоде;

R RU (t) – величина грузооборота на направлении u в t-м периоде; L R

U (t) – средняя дальность

перевозок груза на направлении в t-м году. В качестве входной информации используются динамические ряды данных об объемах и

структуре внутренней торговли, грузообороте и среди дальности перевозок грузов по направ-лениям. Для получения прогнозных оценок в управлении подставляют значения исследуемых факторов для каждого t-го года расчетного периода [2].

Следует отметить некоторую ограниченность прикладных возможность модели в связи с невозможностью учета скачкообразных изменений вызванных, например, резким изменением цен в рыночной экономике созданием крупных торгово-экономических группировок и других качественных изменений. Подобного рода изменения резко ограничивают применение методе основанных на идее простой экстраполяции тенденций, и требуют отражения прогнозных моделях качественных изменений, имеющих место в процесс развития изучаемых систем. Чтобы учесть эти изменения в моделях, должен быть предусмотрен специалььный механизм, обладающий адап-тивными свойствами и позволяющий учесть снижение эффектов инерционности.

На основе прогнозных объемов спроса на услугу АТП дифференцированных по родам перевозимых грузов и направления прогнозируются объемы работы отдельных транспортных средств. Для каждого года расчетного периода нужно определить долю прогнозного грузопотока которая может быть освоена транспортными средствами i–го типа в t-м году расчетного периода.

Годовая провозная способность транспортных средств i–го типа в t–м году:

Qi (t)= [diu (t) Qu (t)]

где Qi (t)–провозная способность транспортных средствi-го типа в t-м году; diu(t) – доля грузо-потока по дуге u, которая можер быть освоена транспортными средствами i-го типа в t-м году.

В свою очередь diu (t) = doiu (1- bj (t))

diu(t) – фактическая доля грузопотоков по дуге u, освоенная транспортным средством i-го типа в t-м году; doiu – процент снижения производительности транспортных средств i-го типа в t-м году вследствие износа.

Следовательно, для прогнозирования объемов работы отдельных транспортных средств, производительность которых будет снижена в расчетном периоде в результате износа, необходимо оценить степень этого снижения для каждого, принадлежащего периоду Т, коэффициентом технического использования транспортных средств Кж.

Моделирование величины Кж может осуществляться с помощью регирссионного анализа. Рассмотрим коэффициент технического использования транспортных средств i-го типа в t-м году, как функцию от основных показателей технической эксплуатации:

Кжtj = (Хtij )


37

где Хtij – значение j-го показателя, описывающего техническую эксплуатацию транспортных средств i-го типа в t-м году.

Таким образом, Хtij – вектор основных показателей технической эксплуатации, компонентами которого являются техническое состояние транспортных средств- степень физического износа и старения транспортных средств и транспортного оборудования, оцениваемая в баллах по обще-принятой 5-бальной системе оценок, либо коэффициентом износа, коэффициентом использования технической скоросчти хода и др

Оценив снижение производительности транспортных средств вследствие износа, рассчи-тываем долю грузопотоков которая может быть освоена анализируемым транспортным средством в t-м году исходя из прогнозных объемов спроса на услуги АТП [3].

Прогнозные оценки объемов работы для отдельных транспортных средств, полученные по изложенной схеме, могут быть использованы для прогнозирования конечного результата работы транспортных средств при обосновании целесообразности его дальнейшей эксплуатации. Исходя из анализа хозяйственной деятельности автомобильных предприятий можно предположить, что основная сумма денежных поступлений получена от перевозки грузов.

Общую модель системы денежных поступлений предприятия можно представить следующим образом:

Mtr=МRPPWG + МRPPSG +МRPG

где Мtr – модель прогнозирования денежных поступлений в целом по предприятию; МRPPWG – модели прогнозирования поступлений от перевозки пассажиров внутри города; МRPPSG – модели прогнозирования поступлений от перевозки пассажиров загородные пункты; МRPG – модели прогнозирования поступлений от первозки грузов.

Общий вид модели прогнозирования чистых денежных поступлений от перевозки грузов мы представляем в виде:

SRPG(t)= [PSWPG(t), CSSPG, CSSAO(t), COTW, CRBENZ]

где SRPG(t) – объем чистых денежных поступлений от перевозки грузов; PSWPG(t) – средний вес перевозимых грузов; CSSPG – средняя стоимость перевозки грузов; CSSAO(t) – средняя сумма амортизационных отчислений; CRBENZ – расходы на бензин; COTW – оплата труда водителей.

Таким образом, определили систему показателей, характеризующих исследуемый комплекс. В дальнейшем необходимо построить практические модели прогнозирования объемов чистых денежных поступлений или структурные экономические модели

Структурные экономические модели представляют собой стохастические уравнения, которые устанавливают зависимость между моделируемой переменной, представленной в виде временного ряда, и некоторым набором экономических показателей, также представленных в виде временных рядов. Основная идея этого подхода заключается в том, что динамика временного ряда, прогноз которого требуется построить, может зависеть от поведения некоторых других переменных, по которым у нас имеются данные. В структурной модели динамика денежных поступлений тех или иных моделируемых категорий представляется в виде функции от некоторого набора обясняющих или независимых переменных. При использовании структурных моделей неявно предполагается наличие причинно-следственных связей между зависимой и независимыми переменными: при изменении независимых переменных изменяется и зависимая. Направление причинно-следст-венных связей должно при этом идти от независимых переменных к зависимой переменной. Подобная интерпретация позволяет подбирать объясняющие переменные, исходя из качественных, содержательных соображений.

Но у структурных моделей есть много достоинств для использования при прогнозировании. Они нередко позволяют получить очень хорошие результаты даже при моделировании переменных, которые казалось бы, ведут себя непредсказуемым, чисто случайным образом.

В общем виде структурная модель записывается так:

yt =bo + bi ЧCt1 + b2 Ct2 +…+Ut

где yt – значение моделируемой переменной в момент времени t; bi – параметры модели; Х ti – объясняющие переменны.


38

Для построения структурной экономической модели прогнозирования объемов чистых денежных поступлений от перевозки грузов (ДRPG) в качестве независимых переменных первоначально были отобраны:

– средний вес перевозимых грузов; – средняя стоимость перевозки грузов; – средняя сумма амортизационных отчислений; – расходы на бензин; – оплата труда водителей. В результате построения по этим переменным модель прогнозирования объемов чистых

денежных поступлений от перевозки грузов опять не дала хороших результатов, вследствие чего была введена новая переменная-средний уровень доходов от грузовых перевозок (ДSURGP).

ДSURGP=(РSWPG(t) СSSPG) – (СSSAO(t) + СRBENZ)

где ДSURGP – средний уровень доходов от грузовых перевозок; РSWPG(t) – средний вес перевозимых грузов; СSSPG – средняя стоимость перевозки грузов; СSSAO(t) – средняя сумма амортизационных отчислений; СRBENZ – расходы на бензин.

Прежде чем решать и организовывать постоянно действующую транспортную систему надо сделать так, чтобы она была выгодна как отправителю, так и получателю груза или продукции. В нашем случае отправителем груза является производители сельскохозяйственной продукции, фермерские и крестьянские хозяйства, а получателем или потребителем груза является пере-рабатывающий завод, имеющий перерабатывающий завод, специальные овощехранилища, и торго-вые сети для розничных и оптовых продаж продукции в г. Алматы и других регионах Республики.

Поэтому логистический процесс на заводе гораздо шире технологического процесса и вклю-чает: снабжение запасами, контроль за поставками, разгрузку и приемку грузов, внутрискладскую транспортировку и перевалку грузов, складирование и хранение грузов, комплектацию (заказов клиентов и отгрузку, транспортировку и экспедицию заказов, сбор и доставку порожних товаро-носителей, контроль за выполнением заказов, информационное обслуживание склада, обеспечение обслуживания клиентов [4].

Функционирование всех составляющих логистического процесса должно рассматриваться во взаимосвязи и взаимозависимости. Такой подход позволяет не только четко координировать деятельность служб склада, он является основой планирования и контроля за продвижением груза на складе с минимальными затратами. Условно весь процесс можно разделить на три части: операции, направленные на координацию службы закупки; операции, непосредственно связанные с переработкой груза и его документацией; операции, направленные на координацию службы продаж.

Координация службы закупки осуществляется в ходе операций по снабжению запасами и посредством контроля за ведением поставок. Основная задача снабжения запасами состоит в обеспечении склада товаром (или материалом) в соответствии с возможностями его переработки на данный период при полном удовлетворении заказов потребителей. Поэтому определение потребности в закупке запасов должно вестись в полной согласованности со службой продаж и имеющейся мощностью склада.

Учет и контроль за поступлением запасов и отправкой заказов позволяет обеспечить ритмичность переработки грузопотоков, максимальное использование имеющегося объема склада и необходимые условия хранения, сократить сроки хранения запасов и тем самым увеличить оборот склада.

Результаты исследования

После решения внутренних логистических процессов и повышения эффективности можно организовывать оптимальный вариант транспортных работ. Так как финансовая состоятельность компаний зависит от следующих факторов:

затпрк ССД

или


39

реалтрбазтрзппК ССССССД

где ДК – ожидаемый доход компании, тг; прС – сумма, полученная от реализаций всех

продукции, тг; затС – сумма, затраты компании, тг; Сзпп – сумма, затраты для органи-

зации приемных пунктов, тг; трС – сумма, затраты на транспортировку до базы компаний, тг;

трС – сумма, транспортных расходов с базы до потребителей готовых продукций, тг; бС –

сумма, затраты для организаций всех производственных и логистических проектов на базе, тг;

рескС – сумма, затраты для организаций розничных торговли продукций, тг.

Основной показатель, вырученная сумма от реализаций готовой продукции, которая зависит от объема и от стоимости. А стоимость продукции зависит от качества продукции. Определенную сумму можно получить с наименьшим объемом, но с высокой стоимости продаж за счет качества продукции.

Заключение. На качество и себестоимость сельхозяйственной продукции влияют различные факторы, но одним из важным являются срок и условия транспортировки продукции. Транс-портная система как связующая с четкой организацией поставок может влиять не только на качество и стоимость продукции, но и на устойчивость и постоянство покупателей.

Таким образом определив основные экономические и организационные принципы и осо-бенности, предложена экономико-математическая модель транспортных работ.


[1] Абдильдин Н.К. Методика экономической оценки эффективности использования автотранспорта // Материалы

междунар. научно-практ. конф., посвящ. 75-летию Инженерно-технического факультета. – Алматы, 2009. [2] Шишков В.И. Экспедиционное обслуживание предприятий и организаций автомобильным транспортом. – М.:

Транспорт, 2012. – 397 с. [3] Региональная модель-прогнозирования грузопотоков // Отчет ЗАО НИИТК. – Алматы, 2002. – 380 с. [4] Жанбиров Ж.Г., Джамбакиева З.Р. Пути повышения эффективности эксплуатации грузовых автомобилей. –

Новокузнецк, 2011. – С. 55-59.

REFERENCES

[1] Abdil'din N.K. Methodology of economic evaluation of efficiency of use of vehicles. Materials mezhdunar. naucho-prakt. konf., dedicated to the 75th anniversary of the Engineering and Technical facultative. Almaty, 2009 (in Russ.).

[2] Shishkov V.I. Forwarding services for companies and organizations of transport. Road. M.: Transport, 2012. 397 p. (in Russ.).

[3] Regional model-traffic forecasting: Report Company NIITK. Almaty, 2002. 380 p. (in Russ.). [4] Zhanbirov J.G., Dzhambakieva Z.R. Ways to improve the operational efficiency of freight cars. Novokuznetsk, 2011.

P. 55-59 (in Russ.).

АГРАРЛЫҚ САЛА ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ КӨЛІК ЖҰМЫСТАРЫН МОДЕЛДЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ


Орталық Азия университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: көлік қызметтері, экономика, аграрлық сектор, экономика-математикалық модел. Аннотация. Көлікпен тасымалдау жəне оларды пайдалану жұмыстары экономикалық қырынан алғанда

жөнелтуші мен қабылдаушыға да тиімді болуы керек. Бұл жүйеде ішкі сауда құрылымы мен көлемі жөнінде динамикалық мəліметтер жиынтығы, тауарайналым жəне бағыттар бойынша жүк тасудың алыстығының көрсеткіштері пайдаланылады.



40



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 40 – 48

STUDY OF THE METEOROLOGICAL REGIME OF THE BALKHASH LAKE

B. A. Zupykharov, B. А. Assanbekov, Е. Т. Kaipbayev, K. Zhanymkhan

Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected]; [email protected]; [email protected]; [email protected] Keywords: weather conditions, wind mode, atmospheric precipitation, air temperature. Abstract. The article analyzes the characteristics of synoptic situations, determining wind conditions over the

Balkhash Lake, for the without ice period 2000–2010, using circular weather maps. Characteristics of wind conditions over the Balkhash Lake is made according to the wind 12 MS (including 4 on the coastal MS). And the initial information about the direction and wind speed obtained by the of synoptic maps. Identified eight specific types of synoptic situation.

ƏОЖ 551.5.524:556.12

БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ РЕЖИМІН ЗЕРТТЕУ

Б. А. Зулпыхаров, Б. А. Асанбеков, Е. Т. Қайпбаев, Қ. Жанымхан


Тірек сөздер: метеорологиялық режим, жел режимі, атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы. Аннотация. Мақалада ауа-райының сақиналық карталарын пайдалана отырып, 2000–2010 жылдардың

мұз қатпаған кезеңі ішіндегі Балқаш көлі аймағындағы жел жағдайларын анықтайтын сипатты синоптикалық жағдайларды талдау жүргізілген. Балқаш үстіндегі жел режимінің сипаттамасы 12 метеостанция (МС), оның 4 МС жағалаудағы мəліметтері бойынша орындалды, ал желдің бағыты мен жылдамдығы туралы бастапқы мəліметтер тікелей синоптикалық карталардан алынды. Синоптикалық жағдайлардың ең сипатты 8 түрі анықталды.

Кіріспе. Жерүсті метеорологиялық станциялар желісінде бақыланатын негізгі метеороло-

гиялық элементтерді, олардың кеңістіктік жəне уақыттық өзгермелілігіне байланысты бақылау желісі тығыздылығы талаптарына сəйкес 3 топқа бөлуге болады [1, 2].

Бірінші топқа ауаның қысымы, топырақ тереңдігіндегі температура мен күн көзінің ұзақтығы жатады. Балқаш көлінің ойпатты аймақтарында, осы элементтердің бақылау бекеттері арасындағы рұқсат етілген қашықтық 150–200 км.

Метеорологиялық элементтердің екінші тобын температура мен ылғалдылық, жел жəне бұлт-тылық құрайды. Осы элементтер үшін бекеттер арасындағы рұқсат етілген қашықтық 50–60 км.

Үшінші топқа жауын-шашын, қар жамылғысының сипаттамалары, сондай-ақ «метеороло-гиялық құбылыстар» деп бір түсінікпен топтастырылған (найзағай, тұман, боран, т.б.) элементтер кіреді. Бұл топтың элементтері үшін бақылау бекеттері арасындағы қашықтық 30 км-ден аспауы тиіс. Осы элементтерге қатысты жекелеген нүктелерге интерполяциялауға қойылатын талаптарды емес, ауданы бойынша ортақтандырылған мəндерді анықтауды басшылыққа алу керек [3, 4].


41

Зерттеу əдістемесі мен материалдар. Балқаш көлінің үстіндегі көпжылдық мəліметтер (климаттық сипаттама) бойынша метеорологиялық режимнің сипаттамасы 1, 2, 3, 4-кестелерде келтірілген [5, 6].

1-кесте – Жылдық жəне орташа айлық жауын-шашын мөлшері, мм

Бекет I II III IV V VI VII VIII IX X XI ХII Жыл Бекет

1. Балқаш 12 10 11 12 10 13 12 8 5 9 11 14 127 69

2. Алғазы 11 10 10 14 17 15 15 16 4 11 14 11 142 86

3. Бүрлітөбе 17 10 10 12 17 12 8 7 7 23 23 20 166 86

4. Балқаштың оң жағалауы 8 8 8 13 11 11 6 10 4 11 13 11 114 66

5. Шығанақ 10 10 14 14 16 14 9 5 4 10 14 14 134 72

6. Құйған 9 9 13 13 15 13 8 5 4 9 13 13 124 67

7. Ауыл № 4 9 9 13 14 16 14 8 5 4 9 14 14 129 70

8. Найман-Сүйек 12 10 14 18 19 15 13 6 6 13 16 16 158 90

9. Матай 14 11 15 23 24 17 19 8 8 19 20 19 197 118

10. Буру-Байтан 8 8 9 10 12 10 6 4 3 7 10 11 98 52

11. Сарышаған 11 9 10 11 9 12 11 8 5 8 10 13 117 64

2-кесте – Желдің орташа жылдамдығы (м/с) жəне жел мен тымық күндердің қайталанулары, %

Бекет/ Айлар

Желдің орташа жылдамдығы, м/с

Жел мен тымық күндердің қайталанулары (%)

С СШ Ш ОШ О ОБ Б СБ Тымық күндер

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1. Балқаш hфп = 12 м

I 5,4 5 70 9 2 1 6 4 3 6

II 6,1 5 68 9 2 1 7 4 4 3

III 5,7 7 58 9 3 2 9 7 5 5

IV 5,3 6 40 11 7 7 17 6 6 5

V 5,3 7 32 10 7 10 18 7 9 5

VI 5,3 7 32 6 6 13 20 6 10 4

VII 5,1 9 30 6 6 14 17 7 11 4

VIII 5,1 11 40 5 4 12 14 5 9 4

IX 4, 7 8 38 7 5 9 15 8 10 8

X 4,6 7 36 9 6 7 17 10 8 7

XI 4,7 5 48 9 4 3 14 9 8 7

XII 4,9 4 59 9 3 2 11 б 6 6

Жыл 5,2 7 45 8 5 7 14 7 7 5

IV-Х 5,1 8 35 8 б 10 17 7 9 5

2. Алғазы

I 4,0 10 23 43 5 1 7 8 3 14

II 4,3 9 27 40 4 1 6 10 3 12

III 4,3 8 23 37 5 2 6 13 6 12

IV 5,0 6 20 29 7 2 7 18 11 9

V 5,1 7 16 29 9 4 9 16 10 9

VI 5,2 6 16 24 10 5 9 19 11 8

VII 5,2 8 15 23 10 б 8 18 12 8


42

2-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

VIII 5,3 8 23 20 10 5 7 18 9 8

IX 5,1 6 19 25 9 4 11 16 10 9

X 5,3 7 18 30 7 3 13 14 8 8

XI 5,1 7 21 30 7 3 17 11 4 9

XII 4,0 10 23 31 7 3 12 10 4 13

Жыл 4,8 8 20 30 8 3 9 14 8 10

IV-X 5,2 7 18 26 9 4 9 17 10 8

3. Бөрлі-Төбе мəліметтері

I

Жел жылдамдығы туралы

мəліметтер берілмеген

29 48 4 3 3 7 4 2 —

II 32 46 5 2 3 6 5 1 —

III 34 38 5 3 4 9 5 2 —

IV 28 28 7 1 4 14 13 5 —

V 24 25 5 2 8 17 13 6 —

VI 23 21 4 3 7 18 17 7 —

VII

24 19 4 3 7 15 18 10 —

VIII 34 23 3 3 5 10 13 10 —

IX 27 29 6 2 6 11 12 7 —

X 19 32 9 4 6 15 11 4 —

XI 22 36 8 3 9 12 8 2 —

XII 25 43 5 4 6 10 6 1 —

Жыл 27 32 5 3 6 12 10 5 —

IV-X 26 25 5 2 6 29 14 7 —

4. Балқаштың оң жағалауы hфп = 8 м

I 3,4 9 39 24 4 5 10 7 2 11

II 3,9 9 45 21 4 3 9 6 3 8

III 4,0 11 40 17 3 4 11 8 6 6

IV 4,5 12 28 15 3 5 15 10 12 7

V 4V6 14 26 14 4 5 13 11 13 9

VI 4,3 12 22 13 5 6 15 11 16 66

VII 4,0 14 22 14 4 6 13 11 16 9

VIII 4,0 13 30 13 3 5 11 9 16 10

IX 3,9 13 25 15 6 9 12 10 10 11

X 4,0 9 25 18 8 8 14 12 6 9

XI 3,5 6 27 22 8 9 14 10 4 11

XII 3,4 6 30 23 7 9 15 7 3 9

Жыл 4,0 11 30 17 5 6 13 9 9 9

IV-X 4,1 12 25 15 5 6 13 11 13 9

5. Шығанақ hфп = 9 м

I 2,1 22 14 4 4 4 3 25 24 19

II 2,5 19 13 6 4 3 6 23 26 14

III 2,7 22 18 10 4 3 7 15 21 14

IV 3,6 21 25 13 5 3 7 14 12 11

V 3,9 16 21 19 7 4 10 12 11 6

VI 4,0 19 25 16 6 3 10 13 8 6

VII 3,7 18 25 15 6 4 9 14 9 8


43


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

VIII 3,5 18 26 15 5 2 8 17 9 9

IX 3,4 16 24 15 3 2 8 23 9 11

X 3,3 9 18 18 5 3 11 26 10 12

XI 2,9 5 17 19 10 5 12 23 9 16

XII 2,5 11 21 17 7 4 8 19 13 16

Жыл 3,2 16 21 14 6 3 8 19 13 12

IV-X 3,6 17 23 16 5 3 9 17 10 10

6. Құйған hфп = 8 м

I 2,2 16 32 18 4 5 5 11 9 11

II 2,6 15 30 17 5 3 6 13 11 18

III 2,8 14 28 19 4 4 5 13 13 13

IV 3,5 13 24 20 4 5 8 16 10 10

V 3,5 12 20 20 7 7 9 14 11 10

VI 3,3 13 21 19 8 7 8 14 10 10

VII 2,9 15 21 19 8 6 7 11 13 11

VIII 3,0 16 28 19 6 5 6 10 10 11

IX 2,7 12 28 19 6 6 7 14 9 15

X 2,8 9 24 19 7 6 9 19 7 14

XI 2,5 6 27 24 6 6 9 17 5 18

XII 2,5 10 28 22 5 6 8 15 6 19

Жыл 2,8 13 26 19 6 5 7 14 10 14

IV-X 3,1 13 24 19 6 6 8 14 10 12

7. Ауыл hфп = 8 м

I 2,6 14 40 18 4 4 7 10 3 15

II 3,0 12 42 17 4 4 8 10 3 13

III 3,3 11 37 18 4 5 7 12 6 10

IV 3,7 12 34 15 3 5 10 13 8 9

V 3,6 11 28 15 4 7 13 13 9 11

VI 3,5 11 23 13 4 8 15 17 9 11

VII 3,3 11 24 11 4 8 12 19 11 12

VIII 3,2 14 31 11 3 6

11 17 8 14

IX 2,8 9 34 12 3 7 12 15 8 18

X 2,9 9 33 12 4 8 16 14 4 16

XI 2,6 9 33 19 5 7 14 9 4 20

XII 2,6 9 35 19 4 7 11 12 3 20

Жыл 3,1 11 33 15 4 6 12 13 6 14

IV-X 3,2 11 30 13 4 7 13 19 8 13

8. Найман-Сүйек hфп = 10 м

I 1,7 14 46 4 5 5 13 7 4 39

II 2,2 12 49 5 4 7 13 6 4 29

III 2,6 12 46 8 3 6 9 11 5 23

IV 3,1 11 42 7 3 5 11 13 8 18

V 2,8 10 35 11 5 8 13 11 7 20

VI 2,6 10 29 10 7 9 14 13 8 23

VII 2,6 12 29 9 6 7 12 13 12 23


44


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

VIII 2,5 16 35 6 4 5 9 13 12 24

IX 2,1 13 35 6 5 5 13 15 8 33

X 2,0 10 34 6 4 7 18 17 4 36

XI 2,0 11 37 6 4 9 17 12 4 35

XII 1,8 11 41 4 5 9 16 11 3 34

Жыл 2,3 12 38 7 4 7 13 12 7 28

IV-X 2,5 12 34 8 5 6 13 14 8 25

9. Матай hфп = 10 м

I 2,1 12 25 27 11 5 11 6 3 15

II 2,6 13 28 25 9 4 11 7 3 12

III 3,0 15 31 20 6 4 12 8 4 8

IV 3,7 17 29 14 5 6 15 8 6 6

V 3,5 15 25 13 6 8 16 10 7 6

VI 3,3 16 20 11 9 10 17 9 8 6

VII 3,2 18 20 11 9 9 13 10 10 5

VIII 3,1 23 23 11 7 7 10 10 9 6

IX 2,9 20 24 13 7 7 12 10 7 8

X 2,9 11 25 18 7 5 17 13 4 10

XI 2,6 10 25 18 10 6 17 11 3 12

XII 2,3 12 23 21 12 6 13 9 4 17

Жыл 2,9 15 25 17 8 6 14 9 6 9

IV-X 3,2 17 24 13 7 7 14 10 7 7

10. Буру- Байтал hфп = 6 м

I 3,7 29 16 4 5 6 6 6 28 18

II 4,1 20 17 5 4 5 6 6 36 14

III 4,3 23 15 5 4 5 7 7 34 12

IV 5,2 20 19 9 4 6 12 9 21 9

V 5,2 22 21 10 5 6 13 9 14 11

VI 5,0 24 20 9 6 7 11 9 14 10

VII 4,8 28 23 8 4 7 9 7 14 10

VIII 49 29 29 7 3 4 6 7 15 10

IX 4,4 23 25 8 3 6 10 10 15 13

X 4.1 I? 21 8 5 7 14 11 17 16

XI 3,9 15 26 11 5 6 13 10 14 16

XII 3,9 20 23 8 5 9 12 8 15 17

Жыл 4,5 23 21 8 4 5 10 8 20 13

IV-X 4,8 23 23 8 4 6 11 9 16 11

* Бөрлітөбе МС мəліметтерін тек жуықтап алынған мəліметтер ретінде пайдалану керек.


45

3-кесте – Орташа айлық (t°C ) жəне жылдық, минималды (tmin) жəне максималды (tmax) ауа температуралары

Бекет I II III IV V VI VII VIII IX X XI ХII Жыл

1. Балқаш

t - 15,2 -13,5 -5,3 7,1 16,0 21,8 24,2 22,2 15,3 6,2 -3,6 -11,9 5,3

tmin -19,0 -17,6 -10,3 1,4 9,2 15,1 17,5 15,4 8,8 0,7 -7,9 -16,0 -0,2

tmax -10,9 - 8,7 -0,1 13,5 22,3 28,0 30,4 28,6 21,9 12,6 1,4 - 7,7 -10,9

2. Алғазы

t -15,2 -13,5 -4,5 - 6,9 15,8 22,1 24,3 22,8 16,2 1,6 -1,8 -10,8 5,8

tmin -19,5 -18,3 - 9,0 2,1 10,7 15,8 18,8 17,4 11,2 3,5 -5,3 -14,7 1,0

tmax -10,8 - 8,4 0,6 12,9 21,8 28,1 30,2 28,6 21,7 12,1 1,7 - 6,8 11,0

3. Бөрлітөбе

t -15,8 -13,9 -4,3 7,5 15,4 21,7 23,9 22,2 15,6 7,1 -3,0 -12,0 5,4

tmin -20,7 -19,5 -10,0 1,4 8,8 14,5 16,8 14,8 8,0 1,2 -7,8 -16,4 -0,7

tmax -10,8 - 8,3 1,6 14,7 22,4 28,2 30,6 29,1 22,8 13,6 2,3 - 7,2 11,6

4. Балқаштың оң жағалауы

t -15,8 -14,2 -4,5 7,2 16,3 22,0 23,8 22 ,0 14,8 6,1 -3,0 -11,1 5,3

tmin -21,3 -19,8 -9,8 1,3 9,4 14,6 16,5 14,5 7,5 -0,1 -7,9 -15,3 -0,9

tmax -10,4 - 8,0 -1,7 '14,1 22,7 27,6 30,1 28,3 22,0 13,0 2,3 -6,5 11,5

5. Шығанақ

t -14,0 -11,4 -2,3 9,2 17,7 23,0 25,1 23,1 16,2 6,0 -1,5 -9,4 7,0

tmin -19,8 -17,4 -7,4 3,2 11,1 16,0 18,0 16,2 9,6 1,5 -6,2 -13,3 1,0

tmax - 8,3 - 5,4 3,9 15,8 23,8 28,9 30,8 29,4 23,3 15,5 4,1 -4,6 13,1

6. Құйған

t -13,7 11,4 -2,0 9,0 17,2 22,5 2 4,4 22,1 15,4 7,2 -2,0 -9,6 6,6

tmin -18,9 -16,9 -7,5 2,7 10,1 14,6 16,6 14,4 7,8 0,4 -7,1 -14,2 0,2

tmax -7 ,9 - 5,0 4,6 16,3 24,3 29,5 31,4 29,4 23,3 15,0 4,2 -4,3 13,4

7. Ауыл №4

t -14,4 -11,9 -1,4 10,0 17,3 22,5 24,3 22,4 15,4 7,1 -2,2 -10,0 6,6

tmin -19,8 -16,7 -6,8 2,6 9,3 14,3 16,4 14,0 7,5 -0,1 -7,8 -15,0 -0,2

tmax -8,4 -5,4 4,9 17,2 24,8 29,6 31,4 29,6 23,5 15,2 4,3 -4,5 13,5

8. Найман-сүйек

t -15,5 -12,9 -1,9 9,8 16,8 21,8 23,8 21,8 14,6 6,7 -3,1 -11,2 5,9

tmin -20,8 -18,3 -7,8 2,1 8,4 13,5 15,3 12,9 6,3 -0,5 -8,7 -16,2 -1,2

tmax -9,4 -6,1 4,8 17,4 24,7 29,3 31,4 29,7 23,8 15,5 3,8 -5,4 13,3

9. Матай

t -15,0 -12,9 -2,5 9,5 16,7 22,3 24,6 22,7 15,9 7,4 -2,8 -10,9 -6,2

tmin -20,2 -18,3 -8,1 2,2 8,7 13,7 16,1 14,1 7,4 0,5 -8,0 -15,6 -0,6

tmax -9,4 -6,7 3,8 17,1 24,5 29,9 32,2 30,5 24,4 15,4 3,5 -5,7 13,3

10. Буру-Байтан

t -12,8 -10,9 -1,9 9,0 17,4 22,6 24,6 22,4 26,4 8,4 -1,2 -8,9 7,1

tmin -16,6 -15,4 -6,8 4,3 11,6 16,7 19,1 17,0 10,4 2,8 -4,9 -12,4 2,2

tmax -8,2 -5,7 -3,8 15,5 23,5 28,4 30,6 28,5 22,5 14,3 3,3 -4,9 12,6


46

4-кесте – Су буының орташа айлық жəне жылдық серпімділігі (емб), ауаның салыстырмалы ылғалдылығы (f %), қанығудың жетіспеушілігі (dмб)

Бекет I II III IV V VI VII VIII IX X XI ХII Жыл

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

1. Балқаш

e 1,8 2,1 3,8 5,9 8,0 10,8 12,2 10,8 8,0 5,6 3,8 2,4 6,3

f 78 78 76 57 45 43 42 42 48 60 74 81 60

d 0,4 0,6 1,5 5,6 11,7 16,7 19,6 17,6 10,8 4,6 1,4 0,5 7,6

2. Алғазы

e 1,9 2,2 3,8 6,1 9,4 12,4 14,2 13,2 9,7 6,9 4,4 2,6 7,2

f 78 79 77 60 52 48 48 48 52 65 77 80 64

d 0,5 0,6 1,2 4,7 9,8 15,3 17,7 15,6 9,8 4,1 1,3 0,6 6,8

3. Бөрлітөбе

e 1,7 2,2 3,8 6,1 9,1 12,0 14,1 12,5 8,8 6,4 3,8 2,4 6,9

f 75 77 76 61 52 48 48 48 50 61 76 76 62

d 0,5 0,6 1,6 5,0 10,1 15,2 17,5 15,6 10,4 4,9 1,3 0,6 6,9

4. Балқаштың оң жағалауы

e 1,9 2,0 3,7 6,4 9,7 13,1 14,7 13,7 9,7 6,2 4,0 2,7 7,3

f 80 78 78 63 52 51 49 52 58 66 79 82 66

d 0,4 0,5 1,2 4,6 10,5 14,5 17,3 14,0 8,4 3,9 1,2 0,6 6,4

5. Шығанақ

e 2,3 2,8 4,6 6,6 9,2 11,3 12,6 11,2 8,4 5,9 4,3 3,1 6,9

f 82 81 78 57 47 42 4 0 42 47 60 78 83 61

d 0,4 0,6 1,8 6,3 12,4 18,6 21,8 18,6 11,6 5,3 1,6 0,6 8,3

6. Құйған

e 2,2 2,7 4,4 6,3 12,4 12,2 13,9 12,6 9,2 6,1 4,1 2,9 7,2

f 80 78 75 56 48 46 46 50 55 65 78 82 63

d 0,5 0,7 1,9 6,4 12,0 17,0 19,4 15,6 9,6 4,5 1,5 0,6 7,5

7. Ауыл №4

e 2 ,1 2,8 4,4 6,0 8,7 11,6 13,5 12,0 8,7 6,0 4,2 2,9 6,9

f 80 80 73 52 46 45 46 46 51 64 79 82 62

d 0,5 0,7 2,2 7,0 1,8 17,2 19,1 16,7 10,7 4,7 1,4 0,6 7,8

8. Найман-сүйек

e 2,0 2,4 4,2 5,9 8,7 11,6 13,0 11,2 8,3 5,8 4,0 2,6 6,6

f 79 79 74 52 48 48 46 45 51 64 78 81 62

d 0,5 0,7 2,1 7,0 11,9 16,2 18,9 17,2 10,7 4,8 1,4 0,6 7,7

9. Матай

e 2,0 2,4 4,3 6,0 8,3 10,2 11,1 9,6 7,2 5,8 4,1 2,8 6,2

f 80 79 75 52 45 41 38 37 43 59 78 83 59

d 0,5 0,6 2,0 7,2 11,7 18,6 22,3 19,8 12,9 5,7 1,4 0,6 8,7

Нəтижелерді талдау. Станциялардағы метеорологиялық элементтерді өлшеулердің дəлдігі

(өлшеулердің орташа квадраттық қатесі) жəне оларды басқа пункттерге жəне уақыттың өзге кезең-деріне таратқан кезде пайда болатын, метеорологиялық сипаттамалардың көпжылдық мəліметтері бойынша есептелген шекті дəлсіздік туралы кей мəліметтерді келтірейік. Бұл мəліметтер 5-кестеде келтірілген.


47

5-кесте – Метеорологиялық элементтер, өлшеулердің бірліктері, дəлдігі, шекті қателіктер

Метерологиялық элемент Өлшеу бірлігі

Өлшеу дəлдігі

Орташа интервалы

Аудан бойынша шекті қателіктер, км2

50–100 100–500

Желдің жылдамдығы м/с

1-2 ай, жыл

±(1+0,15) ±2

±(1+0,25) ±3

Бағыты ...° 11,5° -"- ±11,5° ±22,5°

Бағытының қайталанғыштығы % -"- ±10% ±20%

Ауа температурасы °С 0,3-0,4 -"- ±1 ±2

Ауа ылғалдылығы

Абсолютті мб= 0,2 -"- ±0,5 ±1

Қатысты % 2-4 -"- ±5 ±10

Жауын-шашын

% 15-20% сұйық 45-55% қатты

ай, кезең, жыл ±15%

суммасы ±25%

суммасы

Жербеттік атмосфералық қысым Мб = гПа 0,2 ай, жыл ±0,5 ±1

6-кесте – Балқаш көлі аймағындағы синоптикалық жағдайлардың қайталанғыштығы жəне басым тұратын желдің бағыты

№ Синоптикалық жағдай

(ауа-райы түрі ) Түрі Қайталанғыштығы

%-пен МС бойынша Балқаш көлінің əртүрлі бөліктеріндегі басым

тұратын желдің бағыты

Балқаш Алғазы

1 Антициклон центрі – 4,45 4,52 Əртүрлі бағытта: батыс бөлігі -ББ, солт. бөлік - СБ, шығыс бөлік - ШБ, оңт. бөлік - ОБ.

2 Батыс антициклоны I 5,5 3 5,73 ОБ желі Балқаш көлінің барлық экваториясы бойынша

3 Солтүстік антициклоны I I I

1,13 5,83

1,39 5,43

ШБ желі Балқаш көлінің барлық экваториясы бойынша

4 Шығыс антициклоны I I I

2,50 24,52

2,83 22,81

СБ желі Балқаш көлінің барлық экваториясы бойынша

5 Оңтүстік антициклоны I I I

25,90 2,32 25,00 4,14

ШБ и ШСБ желі Балқаш көлінің барлық экваториясы бойынша

6 Циклон орталығы I 3,14 2, 97 ШБ- шығыс бойынша, ОБ – орталық бойынша и ОШБ шығыс бойынша

7 Қойнаулар I I I

1,77 16,10

2,04 16,37

ШОШБ жəне ШСШ пен ШБ Балқаш көлінің барлық экваториясы бойынша

8 Төменгі қысым аумағы I 5,15 5,30 ШБ и ШСШБ – шығыс бойынша, ОШБ –орталық бойынша, ШБ- шығыс бойынша

∑ 98,2 98,56

Қорытынды. Жылдың жылы уақытының көпшілік бөлігін, Балқаш көлінің үстіндегі ауа райы жағдайларын жоғары қысым облысы (жағдайлардың 68 %-ында Балқаш көлінің үстінде антицик-лондық облыс) анықтайды, сондай-ақ, шығыс құрамдас бөлігі бар желдер басым, яғни, шығыстан батысқа соғатын жел басым. Бұл жағдаятты Балқаш көлінің шығыс жəне батыс бөліктері арасындағы су жəне тұз алмасуды есептеулер кезінде ескеріп отыру керек.

ƏДЕБИЕТ

[1] Гандин Л.С., Каган Р.Л. Статистические методы интерпретации метеорологических данных. – Л.: Гидрометео-

издат, 1976. – С. 276-339. [2] Дуйсенов С.Т. Характеристика ветрового режима и карты результатирующих ветровых полей над Балкашом //

Тр. КазНИИ Госкомгидромета, 1980. – Вып. 55. – C. 92-III. [3] О составе, точности и пространственно-временном разрешении информации необходимой для гидрометеороло-

гического обеспечения народного хозяйства и службы гидрометеорологических прогнозов / Под ред. М. А. Петросянца, В. Д. Решетова. – Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 221 с.


48

[4] Наблюдения на гидрометеорологической сети СССР. Определение понятий гидрометеорологических элементов и оценка точности наблюдений / Под ред. О. А. Городецкого. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 71 с.

[5] Справочник по климату СССР. – Вып. 18, ч. II–IV. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966–1968. – С. 20-35. [6] Мамонтов Н.В. Статистические характеристики температуры воздуха в различные часы суток на территории

СССР. – М.: Гидрометеоиздат, 1979. – 215 с.

REFERENCES

[1] Gandin L.S., Kagan R.L. Statistical methods interpretation of meteorological data. Gidrometeoizdat, 1976, p. 276-339 (in Russ.).

[2] Duisenov S.T. Feature wind regime and maps resulted wind fields over Balkhash. Tr. KazNII Goskomgidromet, 1980. N. 55, p. 92-III (in Russ.).

[3] On the composition, accuracy and spatial and temporal resolution of the information needed for hydrometeorological support of the national economy and service hydrometeorological forecasts. Ed. M. A. Petrosyants, V. D. Reshetov. Gidrometeoizdat, p. 1975- 221 (in Russ.).

[4] Observations on the hydrometeorological network of the USSR. Definitions meteorological elements and evaluation of the accuracy of observations. Under red. O. A. Gorodetskogo. Gidrometeoizdat, 1970, p. 71 (in Russ.).

[5] Climate Handbook of the USSR. N 18, part II-IV. Gidrometeoizdat, 1966-1968. P. 20-35 (in Russ.). [6] N.V. Mammontov. Statistical characteristics of air temperature at different times of the day in the USSR. Moscow:

Gidrometeoizdat 1979, 215 p. (in Russ.).

ИССЛЕДОВАНИЕ МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКОГО РЕЖИМА ОЗ.БАЛХАШ

Б. А. Зулпыхаров, Б. А. Асанбеков, Е. Т. Кайпбаев, Қ. Жанымхан


Ключевые слова: погодные условия, ветровой режим, атмосферные осадки, температура воздуха. Аннотация. В статье произведен анализ характерных синоптических ситуаций, определяющих ветро-

вые условия над оз.Балхаш, за безледоставный период 2000-2010 гг. с использованием кольцевых карт по годам. Характеристика ветрового режима над оз.Балхаш выполнена по данным о ветре 12 МС (в том числе 4 по прибрежным МС). А первоначальные сведения о направлении и скорости ветра получены с помощью синоптических карт. Определены 8 типов характерных синоптических ситуаций.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 48 – 52

FUSARIUM DISEASES OF SOYBEAN IN THE CONDITIONS OF SOUTH-EASTERN KAZAKHSTAN AND ITS CONTROL

R. A. Iskendirova, A. Sh. Raushanova

Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan

Keywords: soybeans, seeds, microorganisms, fungus, bacteria, Fusarium, fungicide, the drug. Abstract. The article considers the methods of struggle against Fusarium diseases of soybean in the conditions

South-Eastern Kazakhstan.


49

ƏОЖ 632.4:(574.5)

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА МАЙБҰРШАҚТЫ ФУЗАРИОЗДЫ СОЛУ АУРУЫНАН ҚОРҒАУ

Р. А. Искендирова, А. Ш. Раушанова


Тірек сөздер: майбұршақ, тұқым, микрофлора, саңырауқұлақ, бактерия, фузариоз, фунгицид, препарат. Аннотация. Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында майбұршақты фузариозды солу

ауруынан қорғау жайлы мəліметтер келтірілген.

Дүниежүзі бойынша бұршақ тұқымдас дақылдар арасында майбұршақ егіс көлемі жөнінде бірінші орын алады. Біріккен ұлттар ұйымының азық-түлікке жəне ауылшаруашылығына қатысты мəліметтеріне қарағанда бүкіл дүниежүзі бойынша адамға қажетті азық-түлікте ақуыздың мөлшері мүлде жетіспейтіні жəне онымен қамтамасыз ету өте қиын мəселе болып отырғаны белгілі.

Майбұршақ дəні өте құнарлы азық болып табылады. Оның құрамында сортына жəне агро-техникалық шараларға байланысты 35-52 % ақуыз, 20-26 % май болады жəне дəні көміртегі, дəрумен жəне минералдық тұздарға бай.

Майбұршақ – бұршақ Gаbасеае (Leguminosoe) тұқымдасына Glycine туысына жатады. Біздің елімізде майбұршақтың мəдени Glycine Мах жəне жабайы Glycine SojaSiebet Luck түрлері өседі [1].

Республикада майбұршақтың негізгі егіс алаңдары Алматы облысының суармалы жерлеріне шоғырланған. Соңғы жылдары облыс жағдайында оның егіс көлемі бірден көбеюде. Алайда өнім айтарлықтай жоғары емес, оның бірден-бір себебі, бұл – аурулар мен зиянкестерден, арамшөптер-ден келетін шығын, олардың салдарынан өнім 50 немесе одан да жоғары пайыздарға төмендейді.

Алматы облысындағы бірнеше майбұршақ өсірілетін шаруашылықтарға маршруттық тексеру жүргізіліп, дақылдың фитосанитарлық жағдайы анықталды.

Қазақстанның оңтүстік-шығысында майбұршақтың қауіпті ауруларының бірі фузариозды солу болып табылады. Оның таралуы жылдан жылға артып келеді жəне эпифитотиялық сипат алуы мүмкін. Бұл өз кезегінде майбұршақ егісі көлемінің жыл сайын артуына байланысты.

Қазіргі таңда ауруға қарсы тиімді қорғау шарасы жасалмаған. Аурудың негізгі инфекция көзі – өсімдік қалдықтары мен топырақ болып табылады. Ауру қоздырғышы тұқымда да сақталуы мүмкін.

Топырақ инфекциясына қарсы дақылды бұрынғы орнына 3-4 жылдан кейін егу ауыспалы егісі қолданылады. Алайда, төменгі биологиялық белсенділігі арқасында, залалданған өсімдік қалдық-тары толық шірімейді жəне патоген ұзақ уақыт сақталады. Онымен қоса, ауру қоздырғышы ауыл-шаруашылық дақылдардың көптеген түрлеріне залал келтіреді жəне тек ауыспалы егісті қолдану арқылы, топырақтағы инфекцияны жою мүмкін емес.

Кейбір əдебиеттерде дəнді-бұршақ дақылдарын аурулардан қорғау жүйесі жан-жақты шара-ларға негізделген: өсімдіктің ауруларға төзімді сорттарын енгізіп, жоғары агротехниканы сақтау; ауруларға төзімділікті арттыру үшін фосфор, калий тыңайтқыштарын үстемелеп енгізу; топырақ-тағы инфекция қорын төмендету үшін белгілі аймаққа ұсынылған ауыспалы егістікті сақтап, дəнді-бұршақтарға қолайлы алғы дақылдар – картоп, көкөніс, қызылша жəне астық дақылдарын отыр-ғызу; тұқымдық егісті тауарлықтан алшақ егу; тұқымды сау өсімдіктен жинап, тазартып, іріктеу; себер алдында тұқымды фунгицидтермен ылғалдап өндеу; тұқымның себу мөлшерін жəне тереңдігін сақтап, мерзімінде егу; вегетация кезеңінде аурулардың алғашқы белгісі біліне баста-ғанда өсімдікті тізімге сəйкес фунгицидтармен бүрку; вирус қорын жинақтаушы арам шөптермен жəне қоздырғышты тасымалдаушы бунақденелілермен үнемі күресу; өнімді қысқа мерзімде жинап, егісті өсімдік қалдығынан тазартып, жою; патоген қорын төмендету үшін топырақты терең сүдігер жырту [2, 3].

Ауру майбұршақтың өскін пайда болу фазасында байқалады жəне егістің сиреуіне əкеп соқтырады. Залалданған өскіндер өсуден артта қалады немесе топырақтың бетіне шықпай жатып-ақ жойылады (1-сурет).

Известия Н

1-сурет – Ф

Төметерең дөң

Саңыжетеді жə

Трахеүсті бөлігбастайды.

Ылғажастықшатардың піақшыл, скөбінесе көскіндер б

Залалқоздырғыморфологсаңырауқұ

Үш үқұлақ микмен қатаранықталды

Бактетабылды. Зертханал

Ластоқарқындыал бактери

Национально

Фузариоз ауруы(тана

нгі темпераңгелек пішінырауқұлақ жəне терең енеомикозды гі қара-қоңы. алды ауа раалар пайда ісуі алдындасарғыш жəнкедір-бұдырбереді. лданған дақышы бөлініпгиялық жəнеұлағы екендүлгідегі майкрофлорасыр, бактерияы. ериялы микФитоэксп

лық талдау ночка сортыны өскен өскіниялы микро

ой академии н

ымен залалданаптық зерттеу

атурада аурунді, құба түсжіпшумағы, буі де мүмкінсолу барысыр түске бо

айында залаболады. Мұа екі жақтыне күрең түрлы қабықш

қыл үлгілерп алынды. Фе культуралдігі анықталйбұршақ тұқы – Mucor, Pялардан – B

крофлора тұпертиза барнəтижелері ның көрсеткндер саны нофлора 21 %

наук Республи

нған майбұрша, 2014 ж.)

удың қарқысті ойықтар пбұршаққындн [4]. сында алдымоялады, төбе

алданған өсұндай өсімд жарманың үсті өңез тшалы. Мұнд

рін зертханФитопатологлды белгілерлды [5]. қымын фитоPenicillium, Bacillus, Erw

ұқым бетінрысында т1-кестеде кекіштері біршнебəрі 17,1 %

%.

ики Казахста

50

ақтың өскіндер

ынды дамуыпайда боладдарды залал

мен жапырае бөлігі жап

сімдік сабағдіктер топыртүссізденуі

түзеді. Залалай тұқымда

налық талдагияда жалпрін зерттеу

опатологиялAspergillius

winia жəне

залалсыздатұқымдардыелтірілген. шама жоғар%; саңырауқ

ан

рі 2-сауру бел

байқаладыды (2-сурет)лдай отырып

ақтар тургорпырылады,

ғының негізрақтан оңайін жəне ылғлданған бұар өнгіштігін

ау нəтижесылама қабыарқылы он

лық талдаудs, Alternaria

Pseudomon

андыру жұмың өнгішті

ры – зертханқұлақ микро

сурет – Майбұлгілері (зертха

. Залалданғ). п, тұқымдар

рын жоғалтсодан соң

зінде ақ, сай суырыладалды ауа раұршақтардағн жоғалтады

інде таза қылданған əдның Fusarium

дан өткізу нжəне Fusar

nas жəне Xa

мыстары жк қасиетте

налық өнгішофлорасыме

ұршақ өскіндераналық тəжіриб

ан қосжарн

рдың қабықш

тады, сабақтөсімдік жы

арғыш жəнеды. Фузариоайында оларғы тұқымдаы немесе за

қоректік ордістер бойыm oxysporiu

нəтижесіндеrium туыстаanthamonas

жүргізілгеннерін де ан

штігі 88,9 %ен залалдану

ріндегі бе, 2014 ж.)

ақтарында

шасына да

тың тамыр ылдам сола

е қызғылт оз бұршақ-р, тұқымда ар əлжуаз, алалданған

ртаға ауру ынша оның um Schleht.

, саңырау-ары, соны-туыстары

ен соң да нықтадық.

%. Алайда, уы 26,9 %,


51

1-кесте – Майбұршақ тұқымдарының өнгіштік қасиеттері, өскіндердің өсу қарқындылығы, олардың саңырауқұлақ жəне бактерия микрофлорасымен залалдануы (2014 ж.)

Р/с Сорты Өсу энергиясы,

% Лабораториялық өнгіштігі, %

Өскіндердің өсу қарқындылығы, %

Микрофлорамен залалдануы, %

+ ++ +++ саңырауқұлақ бактерия

1 Эврика 62,4 68,1 43,1 17,1 7,9 32,4 49,7

2 Ласточка 85,3 88,9 46,4 25,3 17,1 26,9 21

3 Дикабик 83,9 91,0 16,4 34,6 39 22,1 19,3

Ескерту: + – əлсіз өсу; ++ – орташа өсу; +++ – қарқынды өсу.

Ең жоғарғы көрсеткіштер Дикабик сортына тиесілі: зертханалық өнгіштігі 91,0 %, қарқынды

өскен өскіндер саны 39 %, саңырауқұлақ микрофлорасымен залалдануы 22,1 %, бактериялы микрофлорамен залалдануы 19,3 %.

Фитоэкспертиза нəтижелері көрсетіп отырғандай, майбұршақтың талдаудан өткен барлық тұқымдары, саңырауқұлақ жəне бактериялы микрофлорамен залалданғаны анықталды, бұл дақылдың егістік өнгіштігіне кері əсерін тигізуі, егістердің тамыр шірігімен, фузариозбен жəне бактериялы аурулармен залалдануын тудыруы мүмкін. Осыған орай, саңырауқұлақ жəне бактериялы ауруларға қарсы тұқымдарды себу алдында өңдеу қажет.

Тұқымдардың фузариозды солу ауруының инфекция көзі болып табылатындығын ескере отырып, қорғау шараларын жасау барысында бірнеше тұқым өңдегіш препараттардың – ТМТД 80 % с.п., селест-топ, 315,5 к.с., престиж, к.с. тиімділігі бағаланды.

Барлық сыналған препараттардың ешқайсысы тұқымның егістік қасиеттеріне кері əсерін тигізбегендігін зерттеу нəтижелері көрсетті. Барлық фунгицидтердің ішінде саңырауқұлақ жəне бактериялы инфекцияға қарсы ТМТД, 80 %, с.ұ. басым болды. Ол рұқсат етілген тұқым өңдегіш-тердің тізіміне кіретіндігін ескере отырып, майбұршақ тұқымын өңдеу үшін осы препарат іріктеліп алынды.

Тамыр жүйесін фузариоз инфекциясынан зарарсыздандыру жəне оның механикалық жара-қаттаулар арқылы енуін болдырмау мақсатында, егістік жағдайда топыраққа енгізу арқылы бірқатар фунгицидтердің тиімділігі анықталды. Ордан, 90 % с.ұ., превикур энерджи с.к., престиж, с.к. фунгицидтері сыналды. Бақылаудан басқа, барлық нұсқалардағы тұқымдарды ТМТД, 80 % с.ұ. өңделді. Əдістемелік нұсқаулықтарға сəйкес барлық жұмыстар жүргізілді [6-8]. Танапшалардың көлемі 10 м2, 4 қайталаудан тұрады. Он күннен кейін, өскіндер толық пайда болған соң тіркеу жұмыстары жүргізіледі.

2-кесте – Фузариозды солуға қарсы майбұршақты фунгицидтермен өңдеудің тиімділігі

(Алматы облысы, Қарасай ауданы, ҚӨШҒЗИ, 2013–2014 жж.)

Тəжірибе нұсқалары Фунгицидтердің

концентрациясы, % Аурудың даму сатысы, %

Биологиялық тиімділік, %

Өнім, ц/га

Сақталған өнім

ц/га %

Бақылау – 11,5 – 37,8 – –

Ордан 0,4 3,2 72,6 43,3 5,5 14,5

Превикур энерджи 0,5 2,5 78,5 44,5 6,7 17,7

Престиж 0,5 3,6 68,6 43,2 5,4 14,3

Тұқымдарды фунгицидтермен өңдеу майбұршақ өскіндерінің жерсінуіне оң əсерін тигізіп,

фузариозды солумен залалдануы төмендегенін зерттеу нəтижелері 2-ші кестеде келтірілген. Биологиялық тиімділігі 62,6–78,5 % шамасында. Ең жақсы нұсқа – превикур энерджи фунгициді-мен тамыр жүйесін суару. Бұл нұсқада фузариозды солуға қарсы биологиялық тиімділік 78,5 %, ал сақталған өнім 17,7 %-ға тең.


52

Сонымен, майбұршақта фузариозды солуға қарсы тиімді күресу тəсілі – тұқымдарды ТМТД, 80 % с.ұ. өңдеу жəне майбұршақ өскіндерін превикур энерджи, с.к. фунгицидімен бүрку.

ƏДЕБИЕТ

[1] Ақылов О. Соя. – Алматы: Қайнар, 1982. – 15-16-бб. [2] Сагитов А.О., Джаймурзина А.А., Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д. Ауылшаруашылық фитопатологиясы. –

Алматы, 2000. – 42-50-бб. [3] Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. – М.: Колос, 1982. – 125-126-бб. [4] Чумаков А.Е. Основные методы фитопатологических исследований. – М., 1974. – 89 с. [5] Методические указания по проведению регистрационных испытаний фунгицидов, протравителей семян и био-

препаратов в растениеводстве. – Алматы-Акмола, 1997. – С. 53-54. [6] Билай В.И., Гвоздяк Р.И. и др. Микроорганизмы возбудители болезней растений. Справочник. – Киев, 1988. –

549 с. [7] Наумова Н.А. Анализ семян на грибную и бактериальную инфекцию. – Л., 1970. – 280 с. [8] Сагитов А.О., Агеенко А., Дидоренко С.В. и др. Рекомендации по инновационной технологии возделывания и

интегрированной системе защиты сои в Алматинской области. – Алматы, 2014.

REFERENCES

[1] Akilov O. Soy. Almaty, Source, 1982, p. 15-16 (in Kaz.). [2] Sagitov A.O., Dzhaymurzina A.A., Tulengutova K.N., Karbozova R.D. Agricultural fitopatology, 2000. Р. 42-50 (in

Kaz.). [3] Peresypkin V.F. Agricultural Phytopathology. Moscow: Kolos, 1982. 125-126 p. (in Russ.). [4] Chumakov A.E. Basic methods phytopathologic research. Moscow, 1974. 89 p. (in Russ.). [5] Guidelines for the registration tests of fungicides, seed and biologics in crop production. Almaty, Akmola, 1997.

Р. 53-54 (in Russ.). [6] Bilai V.I., Gvozdyak R.I. and others. The microorganisms pathogens of plants. Reference Book. Kiev, 1988. 549 p. (in

Russ.). [7] Naumova N.A. Analysis of seed fungal and bacterial infection. L., 1970. 280 p. (in Russ.). [8] Sagitov A.O., Ageenko A., Didorenko S.V. et al. Recommendations for the cultivation of innovative technology and

integrated system protection of soybeans in the Almaty region. Almaty, 2014. (in Russ.).

ФУЗАРИОЗНОЕ ЗАБОЛЕВАНИЕ СОИ

В УСЛОВИЯХ ЮГО- ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА И МЕРЫ БОРЬБЫ С НИМ

Р. А. Искендирова, А. Ш. Раушанова


Ключевые слова: соя, семена, микрофлора, гриб, бактерия, фузариоз, фунгицид, препарат. Аннотация. В статье рассмотрены методы борьбы против фузариозным заболеванием сои в условиях

юго-восточного Казахстана.



53



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 53 – 56

BIOLOGICAL FEATURES OF THE MAJOR PESTS OF APPLE IN A SOUTH-EASTERN KAZAKHSTAN

R. A. Iskеndirova, M. K. Sabyrkhanova


Keywords: cacoecia rosana L., Pandemis chondrillana H.-S., Gemiostoma scitella Z., caterpillar, phenology,

generation. Abstract. The article describes the biological characteristics of the main pests of apple in the south-eastern

Kazakhstan.

ƏОЖ 634. 11:632(574.51)

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖАҒДАЙЫНДА АЛМА АҒАШТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗИЯНКЕСТЕРІНІҢ

БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Р. А. Искендирова, М. К. Сабырханова

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: жасыл жапырақ ширатқыш, раушан жапырақ ширатқыш, долана көбелектері, жұлдыз-

құрттар, фенология, ұрпақ. Аннотация. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарындағы алма бақтарына жапырақ кеміргіш жұл-

дызқұрттары əртүрлі зиянын тигізеді. Солардың ішінде зерттеу нəтижелері бойынша раушан жапырақ ширатқыш (Cacoecia rosana L.), жасыл жапырақ ширатқыш (Pandemis chondrillana H.-S.), долана көбелегі (Gemiostoma scitella Z) зиянкестерінің зияны айтарлықтай. Біздің зерттеулеріміздің нəтижесінде жапырақ кеміргіш көбелектерінің даму сатысы, кейбір биологиялық ерекшеліктері анықталып, зерттелінді.

Кіріспе. Зерттеу жұмыстары Қазақстан Республикасының, Алматы облысының, Қарасай

ауданы «Дармен» шаруа қожалығы, Енбекшіқазақ ауданы «Дихан» шаруа қожалығы, Еңбекшіқазақ ауданы «Алиев» шаруа қожалығы, Еңбекшіқазақ ауданы «Қарлығаш» шаруа қожалығы, Еңбек-шіқазақ ауданы «Ақ қазы» шаруа қожалығы, Талғар ауданы «Дурсунов» шаруа қожалықтарының алма бақтарында жүргізілді.

Зерттеудің негізгі нысаны ретінде раушан жапырақ ширатқышы (Cacoecia rosana L.), жасыл жапырақ ширатқышы (Pandemis chondrillana H.-S.) алынды. «Дармен» шаруа қожалығының алма бақтарындағы фитофагтардың таралуы мен санын мерзімдік маршруттық зерттеулер негізінде анықталды [1, 2].

Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында барлық алма ағаштары зиянкестерінің таралуын Қазақ өсімдік қорғау жəне карантин ғылыми зерттеу институтының жеміс-жидек бөлімінің ғылыми қызметкерлерімен бірігіп, алма ағаштарының жапырақ кеміргіш зиянкестері мен алма жемісінде тағы да басқа кездесетін зиянкестердің таралу мониторингін жүргіздік.

Маршруттық зерттеу жұмыстарының нəтижелері бойынша биылғы жылы доминантты зиянкестерінің түр құрамын анықтау жұмысы жүргізілді. Олар: жапырақ ширатқыш көбелектер


54

(жасыл, раушан, долана), алма жеміс жемірі, алманың жасыл бітесі, бақтың өрмекші кенесі, алма күйе көбелегі, қарағанның жалған қалқаншалы сымыры, ал аурулардан ақ ұнтақ, таз қотыр тағы басқалары.

Жеміс бағының зиянды организмдермен зақымдалуы мен таралу аймағын анықтау үшін Алматы облысынды 6 шаруа қожалығында маршруттық бағытпен тексеру жұмыстары жүргізілді.

Ерте көктемде аптасына бір рет зиянды организмдерге есеп жүргізіп, бақылауға алынды. Есептеу мəліметтері бойынша зиянды организмдердің зақымдау дəрежесіне байланысты шаруа қожалықтарында консультациялық жұмыстар жүргізілді. Тəжірибелік бақтың кешенді нұсқасында келесі агротехникалық шаралар жүргізілді: ауруға шалдыққан немесе қурап кеткен ағаш бұталары кесіліп, вегетациялық кезеңде 6 рет суарылды.

Қыстап шығатын долана көбелегі жұлдызқұрттары 1 ағашқа орта есеппен 42 дана, зерттеп бақылау арқылы əрбір ағаш діңіне жүргізілді. Қыстап шығатын долана көбелектерінің жұмырт-қаларынан зертханалық жағдайда 17-сəуірде дернəсілдері шықты.

Жапырақ кеміргіш зиянкестерінің зақымдауы орта есеппен кешенді нұсқада 12,8 %, химиялық нұсқада 13,4 %, бақылау нұсқада 15,4 % құрады. Ерте көктемде дернəсілдер жұмырқадан шығып, жаңа шыққан жапырақтардың шырынын сора бастайды, бір жапырақта орта есеппен 3-2 данадан келді. Бітенің жаппай көбеюі, жапырағы толық шыққан соң ІІ ұрпағы шыққаннан кейін байқалды. Жасыл бітенің вегетация кезеңінің І жартысында сандық көрсеткіштері толқынды сипаттамасымен ерекшеленеді: көктемде жəне жаздың басында көбейіп, жаздың ортасында тез азайды. Қосымша жеміс бұталары бүршік атқаннан кейін зиянкестің популяция тығыздығы жоғарылады, бір жапыраққа 12 данадан болды.

Тұрақты мөлтекте қалқаншалы сымыры байқалды. Ағашта зиянкеспен қоныстануы биыл- ғы жылы 2,5 %, алма ағашы жапырағын шеңберлі күйе көбелекпен зақымдалуы 6,4 % құрады 1-ші кесте.

1-кесте – Алма бақтарындағы зиянкестерінің фитосанитарлық мониторингы (2014 ж.)

Шаруа қожалықтары

Ау-дан, га

Жапы-рақтың жапырақ шират-қыш көбе-лекпен зақым-дануы,

%

Жемістің алма жеміс жемі- рімен зақым-дануы,

%

Кене- лердің жапы-рақта

орналасутығыз-дығы,

дана/жап

Жемістің алма жеміс жемі-рімен зақым-дануы,

%

Жапы-рақта

бітелердің орналасу тығыз-дығы, кз./жап

Ағаш- тардың қалқан- шалы

сымырмен зақым- дану

дəрежесі, %

Алма күйе-сімен жапы-рақтың зақым-дануы,

%

Ағаш-тардың қанды бітемен зақым-дануы,

%

Алматы обл. Қарасай ауд. ТОО «Дармен»

80

10,5

5,8

2,5

5,8

6,8

1,1

3,9

5,7

Енбекшіқазақ ауд ШҚ «Дихан»

70

11,2

4,4

2,4

4,4

6,5

2,3

5,3

–

Еңбекшіқазақ ауд. ШҚ «Алиева»

50

11,7

3,4

2,0

3,4

7,6

4,3

4,1

–

Еңбекшіқазақ ауд. «Карлығаш»

6

12,3

5,7

2,1

5,7

7,2

5,4

6,4

–

Еңбекшіқазақ ауд. ШҚ «Ак казы»

30

9,8

6,7

3,3

6,7

7,4

3,0

6,7

4,8

Талғар ауд. ШҚ «Дурсунов»

5

23,0

6,7

3,7

6,7

8,3

2,0

3,5

2,0

Алма жемісінің зақымдануы əр ауданда əрқилы, əр аймақта əртүрлі сорттарда шамамен 3,4-

6,7 % болып табылды. Тек биыл ғана жақсы өнім алған кезде, алманың зақымдануын салыс-тырғанда төмен болды. Бұл жұлдызқұрттардың күзгі қоры өткен жылы жемістерде кездеспеуінен,


55

зияндылығы өте төмен болуымен байланысты. Өткен жылы зиянды организмдердің қыстап шығуын есепке алып, келесі жылы таралу санын анықтадық.

Жапырақ ширатқыш зиянкестерінің даму фенологиясын анықтау үшін күзде раушан жапырақ ширатқышының жұмыртқасы мен жасыл жапырақ ширатқышының жұлдызқұрттарын жинап алып, инсектаридегі садоктарға орналастырылды.

Көктемде зиянкестердің дамуына жəне жеке фазалардың пайда болу мерзіміне бақылаулар жүргізілді.

Жасыл жапырақ ширатқышының жұлдызқұрттары қабық астындағы діңдерінде жəне қаңқа бұтақтарында қыстайды. Ең көп таралған жəне зияны ерекше раушан жапырақ ширатқышы көбе-легі жұмыртқалары сабақтарда жəне ірі бұтақтарда қыстап шығады. Көктемде алма ағаштарындағы жұмыртқалардан жұлдызқұрттар шыға бастайды, олар жапырақтарды гүл жəне жемістерді зақым-дайды. Қоректену мерзімі бір айға созылады, жапырақ кеміргіш жұлдызқұрттары 30-40 күннен кейін оралған жапырақтарда қуыршақтанып, соңынан 8-10 күннен соң көбелектер ұша бастайды. Вегетация кезеңінде 1-2 ұрпақ береді.

Зиянкестердің биологиясын бақылау нəтижесінде алма жеміс жемірі жұлдызқұрттарының шығу кезеңі жұлдызқұрттардың дамуының аяқталуымен жəне қуыршақтануы, раушан жапырақ ширатқышы мен жасыл жапырақ ширатқышының ұша бастауымен сəйкес келеді (2-кесте).

2-кесте – Алма жеміс жемірі жəне раушан жапырақ ширатқышы жұлдызқұрттарының шығу мерзімдері

(Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, 2014 ж.)

Даму сатысы Шаруа қожалықтары

Алма жеміс жемірі мен раушан жапырақ ширатқышы фазаларының пайда болу мерзімдері

алма жеміс жемірі раушан жапырақ ширатқышы

Көбелектердің алғашқы ұша бастауы

«Дурсунов» 08.05 28.05

«Дармен» 09.05 01.06

Жұлдызқұрттардың алғашқы шыға бастауы

«Дурсунов» 30.05 17.04

«Дармен» 02.05 20.04

2013–2014 жылдары зерттеу нəтижесінде ормандағы жабайы жеміс ағаштары мен бақтағы

алма ағаштарындағы жасыл, раушан жапырақ ширатқышы мен долана көбелегі кеңінен таралған. Алма жеміс жемірі жұлдызқұрттарының дамуы кезеңінде жапырақ кеміргіш жұлдызқұрттары мен қуыршақтары, соңғы ересек шамасында болғанын байқадық.

3-кесте – Алма жеміс жемірінің жұлдызқұрттарының шығуы кезеңінде, жасыл жапырақ ширатқышы жұлдызқұрттары жəне қуыршақтар саны

Есепке алу күні Зерттелген

ағаштар, дана Қарастырылған бұтақтар, м

Жапырақ ширатқыштарының пайда болуы

жұлдызқұрттар қуыршақ

«Дурсунов»

30.05 25 280 3,3 25,6

«Дармен»

02.06 20 140 4,0 33,0

Ерте көктемгі зерттеу нəтижесінде раушан жəне долана жапырақ ширатқышының жұмыртқа

салу саны орта есеппен 1 м2 бұтақта 1,4-1,6 салғаны байқалды. Зерттеу нəтижесі төмендегі кестеде көрсетілген.


56

4-кесте – Алматы облысының Қарасай, Талғар аудандарындағы шаруашылық бақтарындағы жапырақ ширатқыш кеміргіштердің салған жұмыртқаларының орташа саны (2013–2014 жж.)

Шаруашылықтар Қарастырылған ағаш, дана

1 м2 бұтаққа келетін жұмыртқа саны

2013 2014

Қарасай ауданы Ақсай орманшылық Іле-Алатауы 50 1,3 0,6

ҚазӨҚКҒЗИ 50 1,6 0,8

Талғар ауданы Кіші алматы орманшылық Іле-Алатауы 50 1,5 0,7

Белбұлақ бағы 92 1,4 1,4

Іле-Алатауына қарасты Талғар жəне Қарасай аудандары шаруашылықтарында 2014 жылғы

мəліметтерге қарасақ, 4-кестеде көрсетілгендей, жұмыртқа санының өте жоғары болуы салдарынан жапырақ ширатқышы көбейді. Іле Алатауы маңындағы жабайы алма ағаштарына жүргізілген зерттеу кезінде зақымдалған жəне өлген жапырақ ширатқыштың жұлдызқұрттары табылған. Өлген жұлдызқұрттардың нақты себебін анықтау үшін ҚазӨҚКҒЗИ биотехнологиялық зертханасында микробиологиялық зерттеу жүргізілді. Өлген жұлдызқұрттардан кристалл тəрізді бактерия Bacillus thuringiensis бөлінді. Алма бағындағы жапырақ кеміргіш жұлдызқұрттарының кейбір биологиялық ерекшеліктері, даму сатысы, фенологиясы зерттелінді.

ƏДЕБИЕТ

[1] Каширская Н.Я., Цуканова Е.М., Каширская А.М. Современный подход к построению системы защиты насаж-

дений яблони от вредных организмов // Плодоводство и ягодоводство России: сб. науч. работ. – М.: Всерос. селекц.-технол. ин-т садоводства и питомниководства, 2010. – Т. 24. – С. 352-360.

[2] Миняйло В.А., Миняйло А.К. Объем выборки для учёта кладок розанной листовертки // Защита растений. – 1988. – № 6. – С. 37.

REFERENCES

[1] Kashirskaya N.Ya., Tsukanova E.M., Kashirskaya A.M. The modern approach to the construction of a system of

protection of apple trees from pests. Fruit and berry-culture of Russia: coll. scientific. works. M.: All-Russian. select.-technol. Inst. of Horticulture and Nursery, 2010. Vol. 24. P. 352-360 (in Russ.).

[2] Minyailo V.A., Minyailo A.K. The sample size to account for clutches Rosanna Tortricidae. Protection of plants. 1988. N 6. P. 37 (in Russ.).

БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ВРЕДИТЕЛЕЙ ЯБЛОНИ В УСЛОВИЯХ ЮГО-ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА

Р. А. Искендирова, М. К. Сабырханова


Ключевые слова: зеленая, розанная и боярышниковая листовертки, гусеница, фенология, генерация. Аннотация. В статье рассмотрены биологические особенности основных вредителей яблони в юго-

восточных районах Казахстана.



57



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 57 – 61

THE INFLUENCE OF RESOURCE-SAVING TECHNOLOGY OF WINTER WHEAT CULTIVATION ON VOLUMETRIC MASS

AND SOIL MOISTURE CONDITIONS IN THE CONDITIONS OF THE FOOTHILL IRRIGATION ZONE OF ALMATY AREA

B. Uzbekov, E. Zharmuhanbetuly


Keywords: winter wheat, soy, resource conservation, the density of the soil, wet, agrotechnics, harrowing,

diskinq, productivity. Abstract. The results experimental studies of the effect of resource-core technology and pre-surfacing on the

water-physical properties of soil under winter wheat irrigated foothill zone of Almaty region. It is established the cultivation of winter wheat atter soybeans advantage primary tillage to a depth of 12-14sm

and seed-bed preparation to a depth of 8-10sm with simultaneous harrowing.

ƏОЖ 633.11:631.431.1

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ТАУ БӨКТЕРІНІҢ СУАРМАЛЫ ТАНАБЫНДА КҮЗДІК БИДАЙ ӨСІРУДІҢ, ҚОР ҮНЕМДЕУ

ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТОПЫРАҚТЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ МЕН ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫНА ТИГІЗЕТІН ƏСЕРІ

Б. М. Узбеков, Е. Жармұхамбетұлы

Қазақ ұлттық аграрлық университеті. Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: күздік бидай, майбұршақ, қор үнемдеу, топырақ тығыздығы, ылғалдылық, агротехника,

тырмалау, дискілеу, өнімділік. Аннотация. Мақалада Алматы облысы тау бөктерінің суармалы танабында күздік бидай өсірудің қор

үнемдеу технологиясының топырақтың тығыздығы мен ылғалдылығына тигізетін əсері қарастырылған. Күздік бидай Алматы облысының тау бөктері аймағындағы өндірілетін дəнді-дақылдардың

ішіндегі ауданы жағынан бірінші орында. Күздік бидай бұл өңірде қолайлы жылдары 50–60 ц/га дейін өнім береді. Қазіргі мерзімде күздік бидай өсіруде қолданып жүрген агротехнологиялар экономикалық шығындардың көп жұмсалуына, яғни бірінен кейін бірі орындалатын агротехни-калық жұмыстар топырақтың құрылымының нашарлауына алып келуде. Осыған байланысты күздік бидай өнімі жылдан жылға төмендеп, сапасы нашарлай бастағаны байқалады.

Біздің зерттеу жұмысымыз Алматы облысының тау бөктері аймағында қалыптасып келе жатқан күздік бидай өсіру технологиясына жаңа инновацияларды қолдана отырып, оның тиім-ділігін жоғарылату. Алматы облысы тау бөктерінің суармалы мал азықтық ауыспалы егістігінде, майбұршақтан кейінгі егілетін күздік бидай танабын өңдеудің оңтайлы агротехникалық жолдарын қарастыру. Оның топырақтың агрофизикалық қасиеттеріне күздік бидайдың өсіп-өнуіне, арам-шөптермен ластануына тигізетін əсерін анықтау.


58

Зерттеу Қазақ ұлттық аграрлық университетінің «Агроуниверситет» ОТШ орналасқан стацио-нарлы мал азықтық ауыспалы егістігінде 2013–2014 жылдары жүргізілді.

1-кесте – Зерттеу үлгісі

№ Негізгі топырақ өңдеу əдістері Тұқым себер алдындағы топырақ өңдеу əдістері

1 Топырақты 23-25 см тереңдікке (ПН-5-35) аударып жырту+тырмалау

Топырақты 8-10 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу+малалау (бақылау)

2 Топырақты 18-20 см тереңдікке (ПН-5-35) аударыпжырту+тырмалау

Топырақты 6-8 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу+малалау

3 Топырақты 12-14 см тереңдікке (БДТ-4,0) дискілеу

Топырақты 8-10 см тереңдікке (БДТ-4,0) дискілеу+тырмалау

4 Топырақты 8-10 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу

Топырақты 6-8 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу


Өңдеусіз

Нысандардың орналасуы жүйелі, қайталанымы 4 рет жалпы ауданы 360м2, есептісі 300м2

Топырақтың тығыздығы топырақтың ең маңызды агрофизикалық көрсеткіші болып табылады. Ол топырақтың су сіңіруіне, газ алмасуына, өсімдіктердің тамыр жүйелерінің дамуына, микробио-логиялық процестердің қарқындылығына тағы басқа бірқатар көрсеткішткіштеріне əсері зор. Топырақтың оңтайлы тығыздығы көптеген зерттеу нəтижелері көрсеткендей негізінен, шамамен 1,20–1,40 г/см3 болып табылады.

Су жəне ауа режимдерінің өзгеруі топырақ тығыздығына байланысты. Нағыз қара топырақты жердің көрсеткіші 1 г/см3, ал қарашірікті 1,4 г/см3. Топырақ қасиеттеріне, өсімдіктің өсіп жетілуіне тығыздық жан-жақты əсер етеді. Су сіңіруіне, ауа айналымына жəне биологиялық белсенділігіне топырақтың аса тығыз болуы тым қолайсыз. Өйткені, топырақ неғұрлым құрғақ болса, соғұрлым өсімдіктерге жайсыз тиеді. Топырақ тығыздығы 0,1 г/см3 артса, өсімдік пайдаланылатын ылғал мөлшері 10 %-ға көбейеді. Егер топырақ тығыздығы 1,45 г/см3 асатын болса, онда қолайлы газ алмасу жағдайы бұзылады.

Сонымен қатар, себілген тұқымның далалық өнгіштігі төмендейді, өсімдік тамырларының топырақ қабатында терең бойлауы мен оның жан-жаққа жайылу көлемі кемиді.

Қолайлы тығыздық топырақтың əр қабаты үшін бірдей болмайды. Топырақтың үстіңгі қаба-тындағы ылғалдың буға айналып кетпеуі үшін оның 4–5 см дейінгі қыртысының тығыздығы мейлінше төмен болғаны орынды.

Зерттеу барысында тұқымды себер алдында анықталған топырақ тығыздығы дəннің бір мез-гілде жаппай өніп-өсуіне жəне ылғалды кеңінен қолдануына тікелей əсерін тигізетіндігі көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарынан белгілі. Қор үнемдеу технологиясының, яғни негізгі жəне тұқым себер алдындағы топырақ өңдеу əдістері тұқым сіңірілетін топырақ қабатының тығыздығына тигізетін əсерін 2-кестеден байқауға болады.

Егілген майбұршақты жинап алғаннан кейін топырақты өңдеу алдында анықталған топырақ-тың 0-10 см қабатындағы тығыздығы 1,28 г/см3, 10-20 см – 1,34 г/см3, орташа 0-30 см – 1,31 г/см3. Осындай көрсеткіштегі топырақ тығыздығында күздік бидай тұқымын қолайлы өсу тереңдігіне орналастыру мүмкін емес. Осыған байланысты топырақта өңдеу жұмыстары жүргізілуі қажет. Өңірде күздік бидайды себер алдында қалыптасқан (бақылау) технология бойынша 23-25 см-ге ПН-5-35 соқасымен аударып жыртып, тұқым себер алдында 8-10 см тереңдікте ЛДГ-10 құралымен дискілеу жүргізілген нысандағы 0-10 см топырақ тереңдігіндегі тығыздылық 0,95 г/см3, 10-20 см – 1,12 г/см3 орташа 0-30 см – 1,07 г/см3 мөлшерінде анықталды. Екінші зерттеу нысанында негізгі топырақ өңдеуді 14-20 см тереңдікпен жыртылғанда 0-30 см тереңдіктегі тығыздылық 1,08 г/см3, яғни бақылау нысанымен салыстырғанда айырмашылық болмады, қалған зерттеу нысандарында негізгі топырақ өңдеуді БДТ-4,0, ЛДГ-10 дискілі агрегаттармен 12-14, 8-10 см тереңдікте дискілеу


59

2-кесте – Үздік бидай өсірудің қор үнемдеу технологиясының топырақтың тығыздығына əсері, г/см3

№ Негізгі топырақ өңдеу əдістері

Тұқым себер алдындағы топырақ

өңдеу əдістері

Терең-дігі, см

Топырақты өңдеуден бұрын

Тұқым себер

алдында

Масақтану а

фазасында

Өнімді жинау, мерзімде

1

Топырақты 23-25 см тереңдікке (ПН-5-35) аударып жырту+тыр-малау (бақылау)

Топырақты 8-10 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу+ малалау (бақылау)

0 – 10 1,28 0,95 1,23 1,28

10 – 20 1,34 1,12 1,25 1,32

0 – 30 1,31 1,07 1,25 1,30

2

Топырақты 18-20 см тереңдікке (ПН-5-35) аударып жырту+тыр-малау

Топырақты 6-8 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу + малалау

10 – 20 1,28 0,95 1,22 1,30

10 – 20 1,34 1,14 1,24 1,28

0 – 30 1,31 1,08 1,24 1,30

3 Топырақты 12-14 см тереңдікке (БДТ-4,0) дискілеу

Топырақты 8-10 см тереңдікке (БДТ-4,0) дискілеу+ тырмалау

0 – 10 1,28 0,94 1,20 1,30

10 – 20 1,34 1,15 1,22 1,27

0 – 30 1,31 1,09 1,22 1,29



0 – 10 1,28 0,95 1,22 1,29

10 – 20 1,34 1,18 1,24 1,27

0 – 30 1,31 1,11 1,24 1,29


Өңдеусіз

0 – 10 1,28 1,08 1,22 1,29

10 – 20 1,34 1,28 1,24 126

0 – 30 1,31 1,22 1,24 1,28

тұқым сіңірілетін 0-10 см тереңдіктің топырақ тығыздығын 0,94-0,95 г/см3 көлемінде қамтамасыз ететіндігі, яғни тұқымның топыраққа жақсы сіңуіне, өсіп-өнуіне қолайлы топырақ құрылымын жасауға мүмкіндік туғызады.

Топырақ ылғалдылығын анықтап алудың маңызы, сол топырақтың əр тереңдік қабатындағы ылғал қорын біліп алу болып табылады. Ылғал қорын біле отырып, өсімдіктің су пайдалану коэф-фициентін анықтап, яғни сол топырақтағы өсімдік сіңіре алатын ылғал мөлшерін анықтауға мүмкіндік туады. Біздің зерттеу жағдайымызда, əсіресе, тұқым себер алдындағы ылғал мөлшері маңызды. Тұқымды себер алдында анықталған топырақ ылғалдылығы дəннің бір мезгілде жаппай өніп-өсуіне тікелей əсерін тигізетіндігі көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарынан белгілі.

Зерттеу жұмыстарымыздағы күздік бидай тұқымын себу алдында жүргізілген топырақты өңдеу əдістерінің оның ылғал қорына тигізген əсерін келесі 3-кестеден көруге болады.

3-кесте – Қор үнемдеу технологиясының топырақтың ылғалдылығына əсері, мм

№ Негізгі топырақ өңдеу əдістері

Тұқым себер алдындағы топырақ

өңдеу əдістері

Тұқым себер

алдында

Өніп-өсу фазалары

түптену сабақтану толық пісу

1 Топырақты 23-25 см тереңдік-ке (ПН-5-35) аударып жырту (бақылау)

Топырақты 8-10 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу+малалау (бақылау)

46,7 84,5 155,3 75,3

2 Топырақты 18-20 см терең-дікке (ПН-5-35) аударып жырту+тырмалау

Топырақты 6-8 см тереңдікке (ЛДГ-10) дискілеу+малалау

47,1 84,8 155,3 75,3

3 Топырақты 12-14 см терең-дікке (БДТ-4,0) дискілеу

Топырақты 8-10 см тереңдікке (БДТ-4,0) дискілеу+тырмалау

50,4 89,4 158,1 75,3



50,2 88,7 157,0 75,3


Өңдеусіз 50,9 82,4 154,7 75,3


60

Кестеден байқалатыны тұқым себер алдында анықталынған ылғал мөлшері барлық зерттеу нысандары бойынша 46,7-50,9 мм көрсетеді.

Зерттеу нысандары бойынша ең төменгі ылғал мөлшері 46,7 мм топырақты 23-25 см аударып жыртып, тұқым себер алдында 8-10 см тереңдікке дискілеп малалаған жағдайда, келесі зерттеу нысандарында топырақты өңдеу тереңдіктерін азайтқан жағдайда, тұқымды себер алдындағы ылғал мөлшерінің 4,20-0,40 мм мөлшерінде жоғарлайтындығы байқалады.

Жалпы, негізгі топырақ өңдеу тереңдігін 12-14 жəне 8-10 см жүргізілген жағдайда топырақтың ылғал мөлшері 50,4-50,9 мм немесе 23-25 см тереңдікке аударып жыртқан нысанмен салыстыр-ғанда ылғал мөлшері 4,20 мм.

Күздік бидайдың өніп-өсу фазаларында, яғни түптену фазасында ылғал мөлшері 82,4-89,4 мм. Осындай көлемдегі ылғал мөлшері тек күздік бидайдың өсуіне қолайлы болмай, көптеген арамшөптердің өсіп-жетілуіне өте қолайлы болды. Топырақты 23-25 жəне 18-20 см тереңдікке (ПН-5-35) жыртқан зерттеу нысандарында ылғал мөлшері 84,5-84,8 мм, ал 12-14 жəне 8-10 см тереңдіктерде дискіленген (БДТ-4,0, ЛДГ-10) нысандарды 88,7-89,4 мм. Тек 8-10 см (ЛДГ-10) тереңдікке дискіленіп, тұқым себер алдында топырақты өңдеу жұмыстары жүргізілмеген зерттеу нысанындағы ылғал мөлшері 82,4 мм құрайды. Мұның себебінің бірі 1 м2 жердегі өсімдік саның тығыздығына, арамөптердің санына байланысты деген пікір айтамыз.

Келесі күздік бидайдың сабақтану фазасында анықталынған ылғал мөлшері 154,7-158,1 мм. Ылғал мөлшерінің жоғары болуы көктемгі жауын-шашын мөлшеріне байланысты. Осы өсу арасында зерттеу танабындағы нысандардың ылғал мөлшерінде айтарлықтай айырмашылық байқалмады.

Күздік бидай дəнінің толық пісу фазасында ылғал мөлшері барлық зерттеу нысандары бойын-ша теңесіп 75,3 мм мөлшерінде болды. Дақылдың өсуінің тоқтауы, яғни вегетациялық мерзімінің аяқталуына байланысты, ауа райының құрғақтығы танаптың тез мерзімде ылғал мөлшерін жоғалуына (булануына) себептерін тигізді.

Қорыта келгенде, Алматы облысының суармалы тау бөктері аймағында тұқымды оңтайлы топырақ құрылымына қажетті тығыздыққа орналастыру жəне оның қарқынды өсіп-жетілуі үшін, алғы дақыл майбұршақты жинап алғаннан кейін топырақты 12-14 см тереңдікке БДТ-4,0 құралы-мен дискілеп, тұқым себер алдында осы құралмен 8-10 см тереңдікке дискілеп тырмалау қажет деп есептейміз.

ƏДЕБИЕТ

[1] Оспанбаев Ж.О. Почво и ресурсосберегающие технологии – основа производства конкурентноспособной

продукции сельского хозяйства // Сб. тезисов международный научно-практической конференции: Научные основы производства конкурентно-способный продукции сельского хозайства. – Усть-Каменогорск, 2005.

[2] Жаксыбаев Б.Б. Влияние приемов агротехники на урожай озимых культур и их экономическая эффективность // Региональный вестник Востока. – Усть-Каменогорск, 2001.

[3] Киреев А.К., Кененбаев С.Б., Жаксыбаев. Б.Б. Поверхностная оброботка почвы под озимые в предгорно-степной зоне Восточного Казахстана // Материалы IV Междунар. научной конф. «Проблемы экологии АПК и охрано окружаю-щей среды». – Щучинск, 2002.

[4] Сыдықов М.А. Оңтүстік Қазақстанның сұр топырақты тəлімі аймағында егістік танапты өңдемей күздік бидай-ды тікелей сеуіп өсірудің агротехникалық жүйесі. – Алмалыбақ, 2009.

REFERENCES

[1] Ospanbayev Zh.O. Soil-saving technologies is the basis of competitive production and agriculture. Sb. Proceedings of

International Scientific and Practical Conference: Scientific basis of a competitive production of agricultural products. Ust-Kamenogorsk, 2005.

[2] Zhaksybayev B.B. Influence of methods of farming on the yield of winter crops and their economic efficiency. East Regional Gazzete. Ust-Kamenogorsk, 2001.

[3] Kireev A.K., Kenebayev S.B., Zhaksybayev B.B. Surface treatment of the soil under winter in foothill-steppe zone of Eastern Kazakhstan. Proceedings of the IV International Conference “Problems of Ecology and agribusiness and environmental protection”. Shchuchinsk, 2002.

[4] Sydykov M.A. Agrotechnical system of direct cultivation of agricultural planting winter wheat in place of rainfed gray soil in the south of Kazakhstan. Almalybak, 2009.


61

ВЛИЯНИЕ РЕСУРСОСБЕРЕГАЮЩЕЙ ТЕХНОЛОГИИ ВОЗДЕЛЫВАНИЯ ОЗИМОЙ ПШЕНИЦЫ НА ОБЪЕМНУЮ МАССУ И ВЛАЖНОСТЬ ПОЧВЫ

В УСЛОВИЯХ ПРЕДГОРНОЙ ОРОШАЕМОЙ ЗОНЫ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Б. М. Узбеков, Е. Жармуханбетұлы


Ключевые слова: озимая пшеница, соя, ресурсосбережение, плотность почвы, влажность, агротехника, боронование, дискование, продуктивность.

Аннотация. Приведены результаты экспериментальных исследований влияния ресурсосберегающей технологии основной и предпосевной обработки на водно-физические свойства почвы под посевами озимой пшеницы в условиях орошаемой предгорной зоны Алматинской области.

Установлено, что при возделывании озимой пшеницы после сои премущество основной обработки почвы на глубину 12-14 см и предпосевной обработки почвы на глубину 8-10 см с одновременным боро-нованием.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 61 – 64

WEEDINESS OF SORGHUM FIELDON RECLAMATION SOIL OF RICE ROTATION DEPENDING ON THE TIMING OF SOWING

UNDER THE CONDITIONS OF THE KYZYLORDA REGION

B. Uzbekov, I. Tautenov, A. Kuzdibaeva


Keywords: sorghum, rice, reclamation of soils, norm of sowing, irrigation, salinity,herbicide. Abstract. Results of pilot studies of influence of terms seeding of sorghum in ameliorative field of a race crop

rotationare given. The optimum terms seeding of sorghum for growth and development are established.

ƏОЖ 633.174:631.53.04

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КҮРІШ АУЫСПАЛЫ ЕГІСТІГІНДЕГІ МЕЛИОРАТИВТІ ТАНАПТА ҚОНАҚ ЖҮГЕРІНІ

СЕБУ МЕРЗІМІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЕГІСТІКТІҢ АРАМШӨПТЕРМЕН ЛАСТАНУЫ

Б. М. Узбеков, И. А. Таутенов, А. Күздібаева


Тірек сөздер: қонақ жүгері, күріш, мелиоративті танап, себу мерзімі, суару, топырақ тұздылығы, гер-бицид.

Аннотация. Мақалада Қызылорда облысы жағдайында күріш ауыспалы егістігіндегі мелиоративті танапта қонақ жүгеріні себу мерзіміне байланысты егістіктің арамшөптермен ластануы қарастырылған.


62

Күріш ауыспалы егістігіндегі тұзданған жерлердегі тұз мөлшерін қалыптастыру жəне мал шаруашылығын құнарлы мал азығымен қамтамасыз ету, тұзды топырақтарда жоғары өнім бере алатын, қуаңшылыққа төзімді дақылдарды өсіру қолға алыну қажет.

Қонақ жүгері астық тұқымдастарына жататын бір жылдық малазықтық дақыл. Дəнінен азық-тық жарма жəне ұн өндіріледі, дəн қалдықтары жем, жасыл массасы малға көк азық, сүрлем, шөп ретінде пайдаланылады.

Ауылшаруашылығы дақылдары өсірілетін танаптардың тұздануы, əсіресе, Қызылорда облысының Арал өңірінен айқын көрініс табады. Негізгі проблемалардың бірі – өңделетін жерді дұрыс суармау.Тұзды жерде жоғарғы өнім бере алатын, қуаңшылыққа төзімді дақылдарды өсірудің агротехникалық шараларын анықтау, танаптың тұздануын төмендету арқылы ауыспалы егістіктегі негізгі дақыл күріштің өнімділігі мен сапасын арттыру.

Күріш ауыспалы егістігіндегі мелиоративті танапта өсірілетін қонақ жүгерінің тұқымын себу мерзімін анықтау үшін стационарлы күріш ауыспалы егістігінде жоспарланған зерттеу үлгісі бойынша танаптың ғылыми-зеттеу жұмыстары жүргізілді.

Зерттеу үлгісі Зерттеу жұмыстары Қызылорда облысы, Қазақ күріш ғылыми-зерттеу институтының

Қарауылтөбе тəжірибе учаскесінде жүргізілді.

1-кесте

№ Тұқым себу мерзімі

1 15 мамыр

2 30 мамыр

3 15 маусым

Зерттеу нысандарының орналасуының жүйелі қайталанымы 4 рет. Зерттеу жүргізу барысында қонақ жүгері тұқымының тиімді себу мерзімі мен мөлшері,

топырақтың су-физикалық қасиеттерінің, тұздануының жəне арамшөптермен ластану деңгейлері анықталынды.

Астық тұқымдастарға жататын бұл дақыл, құмай тұқымдасына жатады. Орта Азия Респуб-ликаларының күні ыстық болатын ауданында кең таралған жəне ылғалды өте аз қажет етеді. Оның 1 грамм құрғақ затты құрауы үшін не бəрі 132 грамм су керек болады, мұның өзі жүгері мен басқа да дақылдарға қарағанда əлдеқайда аз. Сонымен қатар, бұл дақыл топырақ талғамайды, жеңіл құм топырақта да, ауыр саз топырақта дажəне сортаң топырақты жерлерде жақсы өседі.

Қонақ жүгеріден жоғары өнім алынған сайын, танаптағы тұздың мөлшерінің төмендеуі, органикалық зат қалдықтарының жоғарылауы оның құнарлығын төмендетпеуге өзінің үлкен əсерін тигізеді.

Көктеп шыққаннан кейін қонақ жүгерінің тамыр жүйесі күшті өсіп, мейлінше беки береді. Бірақ 4-5 аптаға созылатын бұл дəуірде өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі баяу өседі, міне осы кезде егістің өсуіне арамшөп үлкен бөгет жасайды. Алайда, келесі түптену кезеңінде тез бойлап өсетіні байқалады.Құрғақшылыққа төзімді дақыл болғандықтан, қонақ жүгері дəнді де, көк шөпті де жақсы береді.

Танапта жүргізілген агротехникалық шаралар: – танапты күзде күріш дақылы орылып жиналғаннан кейін ЛДГ-10 құралымен 6-8 см терең-

дікте дискілеу; – 2-3 аптадан кейін арамшөптер өсуін жалғастырғанда 12-14 см тереңдікте БДТ-4,0 құралымен

дискілеу; – 2-3 апата өткенде ПН-5-35 соқасымен 23-25 см тереңдікте танапты жырту; – ерте көктемдегі тырмалау – топырақтың физикалық пісу мезгілі жеткенде 3-4 см тереңдікте

ЗБСС-1,0 тырмасымен, топырақ түйіршіктерін майдалау, ылғалдың булануын тоқтату жəне арамшөптердің жас өскіндерін жою үшін тырмалау;


63

– ерте көктемде тырмалау жұмыстарынан 2-3 апта мерзімі өткенде КПП-2,2 құралымен 12- 14 см тереңдікте культивациялау;

– 4-5 см тереңдікте, топырақ жылулығы 14-16 ᵒС жеткенде қатар аралығы 45 см тұқым себу; – тұқым себілісімен танапты тісті катокпен бастыру; – тұқым себілгеннен 4-5 күн өткенде, тұқым себілген қатарға көлденеңінен, жеңіл тырмамен 3-

4 см тереңдікте, топырақ қатпаршақтарын жəне арамшөптерді жою үшін тырмалау; – қонақ жүгерінің 3-4 жапырақтар фазасында жеңіл тырмамен 3-4 см тереңдікке, топырақ

қабыршағын жəне арамшөптердің жіп тəріздес өскіндерін жою үшін тырмалау; – қонақ жүгерінің егістігін оның 4-6 жапырақтар фазасында гербицид Диамакспен (1,5 л/га)

арамшөптерді жою үшін шашу; – қонақ жүгерінің түптену фазасында, КРН-4,2 құралымен 10-12 см тереңдікте қатараралық

қопсыту жұмыстарын жүргізу; – бірінші қатараралық культивациядан 2-3 апта өткенде КРН-4,2 құралымен 8-10 см тереңдікте

екінші қатараралық культивация жүргізу; – қонақ жүгерінің шашақтарының сүттену фазасында сүрлем жинағыш КС-2,8 машинасымен

10-12 см сабақ биіктігін қалдырып, көк балаусаға жинау. Зерттеу жұмысында қонақ жүгерінің "Узбекистан 18 " сорты алынды. Тұқымды себердің алдында Виницит форте фунгицидімен 1,5 л/т мөлшерде, көгеру, тамыр

шірігі ауруларынан қорғау үшін тұқымды өңдеу жүргізіледі. Тұқым себу мерзімінің танаптың арамшөптермен ластануына əсері келесі 2-кестеде келті-

рілген.

2-кесте – Қонақ жүгерінің тұқымын себу мерзіміне байланысты егістіктің арамшөптермен ластануы

№ Тұқым себу мерзімі

Вегетация кезеңіндегі арамшөптермен ластануы

түптену фазасында сабақтану фазасында сүттену фазасында

дана/ м2 г/м2 дана/ м2 г/ м2 дана/ м2 г/ м2

1 15 мамыр 61,4 11,7 32 48,5 40 71,8

2 30 мамыр 83,4 18,3 45 53,1 61 91,4

3 15 маусым 91,7 25,2 51 41,2 67 100,1

Арамшөптерді отаудың алдындағы жүргізілген есептеулер бойынша 15-мамырда тұқымы

себілген зерттеу нысандарындағы арамшөптердің саны 61,4-48,0 дана/м2. Тұқым себу мерзімі кеш жүргізілген (30 мамыр, 15 маусым) зерттеу нысандарындағы арамшөптердің саны 15-мамырмен салыстырғанда 20-30 дана/м2 артты. Оның себептерінің бірі қонақ жүгерінің өсу динамикасының бірінші себу кезеңімен салыстырғанда төмен болуы кеш мерзімде себілген танаптағы кездескен арамшөптердің басым түрі тауық тары, алабота, гүл тəжі.

Қонақ жүгерінің түптену фазасында, бірінші қатараралық қопсыту жұмыстары жүргізілгеннен кейін (10-12 күн) арамшөптерге қарсы Диамакс 1,5 л/га мөлшерінде гербицид шашылды. Гербицид қолданудың тиімділігі 50-55% құрады. Яғни гербицид қолданғаннан кейін 10 күн өткенде (сабақтану фазасы) егістіктегі арамшөптердің саны 15-мамырда тұқым себілген зерттеу нысанында 32 дана/м2, ал 30-мамырда себілгенде 45,0 дана/м2,15-маусымда - 51,0 дана/м2. Орташа салмақтары 48,5-61,2 дана/м2. Сүттену фазасында барлық тұқым себу мерзіміндегі нысандар да, арамшөптердің саны жəне салмақтары да арта бастады. 15-мамырда тұқым себілген нысанда 1 м2 8 данаға, салмағы 23,3 г/м2, 30-мамыр – 16 дана жəне 38,3 г/м2, 15-маусымда – 16 дана жəне 38,9 г/м2 артқандығы анықталды.

Зерттеу нысандары бойынша жиылған ең жоғарғы көк балауса өнім мөлшері 15-мамырда тұқымы себілген зерттеу нысанының 1 га егістігінен 28,4 т/га, 30-мамырдығы тұқым себілген ны-санмен салыстырғанда 8,9 т/га жоғары. 15-маусымдағы тұқым себілген нысанмен салыстырғанда 10,6 т/га кем көк балауса өнім жиналды.

Сапалық көрсеткіші бойынша қонақ жүгерінің 15-мамырда тұқым себілген нысанда құрғақ заттың мөлшері 15,1 т/га (22,5%) оның 51,0 % жапырақтары, 49,0 % сабақтары, 30-мамырда тұқым


64

3-кесте – Қонақ жүгерінің тұқымын себу мерзіміне байланысты өнім сапасы мен мөлшері, 2014 ж.

№ Тұқым себу мерзімі Көк балауса

өнім мөлшері т/га

Құрғақ заттың мөлшері

Құрғақ заттың түзілуі, %

% т/га жапырағы сабағы

1 15 мамыр 22,7 22,5 15,1 51,0 49,0

2 30 мамыр 19,5 21,3 4,2 50,8 49,2

3 15 маусым 17,8 21,0 3,7 50,5 49,5

себілген нысанда құрғақ заттың мөлшері 4,2 т/га 21,5% оның 50,8 % жапырақтары, 49,2 % сабақ-тары, 15-маусымда тұқым себілген нысанда құрғақ заттың мөлшері 3,7 т/га (20,8 %) оның 50,5% жапырақтары, 49,5% сабақтары.

Қорыта келгенде, Қызылорда өңіріндегі күріш ауыспалы егістігінде қонақ жүгерінің тұқымын себу мерзімі оның танабының арамшөпермен ластану деңгейіне жəне көк балауса өнім мөлшері мен сапасына тікелей əсерін тигізеді.

ƏДЕБИЕТ

[1] Өмірзақов С.Ы., Тəутенов И., Бəкірұлы Қ., Жамантіков Х., Подольских А., Тохетова Л. Қызылорда облысында

күріш өсіру технологиялары жөніндегі ұсынымдар. – Астана, 2010. [2] Əбілдаева Ж., Бəкірұлы Қ., Шермағамбетов К. Күріш ауыспалы егістігіндегі дақылдардың зиянкестері,

аурулары, арамшөптері жəне олардан қорғау шаралары. – Тұмар, 2007. [3] Жайлыбай К. Күріш егіншілігі жəне экология. – Алматы: ARNA-B, 2006.

REFERENCES

[1] Umurzakov S.I., Tautenov I., Bakiruly K., Zhamantikov Kh., Podolskikh A., Tokhetova L. Eecommendations for the cultivation of rice in the field of technology. Astana, 2010.

[2] Abildayeva Zh., Bakiruly K., Shermagambetov K. Mostly field crops of rice pests, diseases, weeds and measures to protect them. Tumar, 2007.

[3] Zhailybay K. Rice agriculture and ecology. Almaty: ARNA-B, 2006.

ЗАСОРЕННОСТЬ ПОСЕВОВ СОРГО НА МЕЛИОРАТИВНОМ ПОЛЕ РИСОВОГО СЕВООБОРОТА В ЗАВИСИМОСТИ ОТ СРОКОВ ПОСЕВА

В УСЛОВИЯХКЫЗЫЛОРДИНСКОЙОБЛАСТИ

Б. М. Узбеков, И. А. Таутенов, А. Куздибаева


Ключевые слова: сорго, рис, мелиоративное поле, норма высева, полив, засоленость почвы, гербицид. Аннотация. Приведены результаты экспериментальных исследований влияния сроков посева сорго в

мелиоративном поле рисового севооборота. Установлены оптимальные сроки посева смен сорго для рост и развития.



65



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 65 – 69

ANTIOXIDANT ACTIVITY OF SOFT DRINKS ON THE BASIS OF TEA

A. Kadirkhankyzy, G. I. Baigazieva

Almaty Technological University, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]; [email protected]

Key words: antioxidant activity, soft drinks, cold teas, quercetinum, gallic acid, concentrate. Abstract. The use of tea drinks is an optimum form of enrichment of a human body a wide range of biolo-

gically active agents. In recent years intensively growing demand among the Kazakhstan consumers for soft drinks on the basis of tea (green, black) - so-called "cold teas" is observed. In this study, we investigated the possibility of using flow-injection system with amperometric detector for the analysis of the antioxidant activity of non-alcoholic beverages. As a result, the antioxidant activity of samples of drinks consisting of green tea extracts as compared with the above samples beverage, consisting of black tea extracts, within one brand ("Lipton", "Nestea").

УДК 663.6/8

АНТИОКСИДАНТНАЯ АКТИВНОСТЬ БЕЗАЛКОГОЛЬНЫХ НАПИТКОВ НА ОСНОВЕ ЧАЯ

А. Кадирханкызы, Г. И. Байгазиева

Алматинский технологический университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: антиоксидантная активность, безалкогольные напитки, холодные чаи, кверцетин,

галловая кислота, концентрат. Аннотация. Употребление чайных напитков является оптимальной формой обогащения организма

человека широким спектром биологически активных веществ. В последние годы наблюдается интенсивно растущий спрос среди казахстанских потребителей на безалкогольные напитки на основе чая (зеленого, черного) – так называемые «холодные чаи». В данной работе изучена возможность использования поточно-инжекционной системы с амперометрическим детектором для анализа антиоксидантной активности безалко-гольных напитков. В результате антиоксидантная активность образцов напитков, в состав которых входят экстракты зеленого чая, что выше по сравнению с образцами напитков, в состав которых входят экстракты черного чая, в пределах одной торговой марки («Lipton», «Nestea»).

В последнее время одним из наиболее интенсивно развивающихся направлений является

разработка и производство функциональных безалкогольных напитков, в состав которых входят биологически активные ингредиенты на основе натурального растительного сырья. Отличительной особенностью данной категории напитков является наличие антиоксидантной системы, сфор-мированной натуральными компонентами растительного сырья.

Употребление чайных напитков является оптимальной формой обогащения организма чело-века широким спектром биологически активных веществ. Они не только хорошо утоляют жажду, но и обладают лечебно-профилактическим действием, к тому же входят в рацион всех категорий потребителей. В технологии производства чайных напитков могут использоваться различные растительные добавки, которые не только способствуют повышению физиологической ценности


66

чайных напитков, но и улучшению их потенциальных потребительских свойств, в особенности органолептических показателей. Отмечено, что преимущество холодных напитков на основе чая перед свежезаваренным чаем заключается в том, что содержание кофеина в них меньше, так как кофеин находится в связанном состоянии и в результате его действие на организм человека смяг-чается [1].

При этом чайные напитки являются прекрасной альтернативой имеющемуся на рынке ассор-тименту прохладительных напитков, так как в отличие от традиционных безалкогольных напитков они являются низкокалорийными.

В последние годы наблюдается интенсивно растущий спрос среди казахстанских потребителей на безалкогольные напитки на основе экстрактов (концентратов) чая (зеленого, черного) – так называемые «холодные чаи» (Ice tea). В настоящее время отечественными производителями предлагается широкий ассортимент готовых к употреблению холодных чаев, различных по составу и аромату. Важно отметить, что в Европе данное направление развито уже давно и данная кате-гория напитков является чрезвычайно популярной.

Производителями безалкогольных напитков на основе чая, интенсивно используются лейблы и терминология, акцентирующие внимание на антиоксидантных свойствах напитка и выдвигая их в качестве одной из важнейших потребительских характеристик. При этом более подробная инфор-мация о количественных характеристиках антиоксидантных свойств напитка не раскрывается.

Очевидно, что такое положение ставит задачи количественного контроля и выработки крите-риев формирования потребительской оценки напитков на основе определения антиоксидантной активности, учитывая отсутствие соответствующей нормативной базы и общепринятых методов определения данного показателя.

Анализ литературных источников показал, что за рубежом активно проводится сравнительное изучение антиоксидантной активности безалкогольных напитков [2], в то время как сведения о комплексных исследованиях антиоксидантной активности выпускаемых на территории Казахстана безалкогольных напитков на основе чая практически отсутствуют, что делает данные исследования актуальными.

Согласно маркетинговым исследованиям, сегмент «холодных чаев» показывает интенсивную динамику роста, при этом значительную долю рынка занимают группы напитков торговых марок «Lipton» (производитель «PepsiCo») и «Nestea» (производитель «Nestle») [3].

Объекты и методы исследований

В качестве объектов исследования в работе использованы следующие образцы безалко-

гольных напитков на основе чая, приобретенные в крупных розничных магазинах г. Алматы (таблица).

Образцы безалкогольных напитков на основе чая («Icetea»)

№ Наименование Производитель

1 «Lipton» зеленый

ТОО «RG Brands» г.Алматы

2 «Lipton» зеленый со вкусом мяты

3 «Lipton» красный

4 «Lipton» со вкусом персика

5 «Lipton» со вкусом лимона

6 «Lipton» со вкусом лимона и меда

7 «Nestea» зеленый

ТОО «Coca-cola Almaty Bottlers» г.Алматы

8 «Nestea» со вкусом лесных ягод

9 «Nestea» со вкусом персика

10 «Nestea» со вкусом лимона

11 «Nestea» со вкусом апельсина


67

Измерение антиоксидантной активности проводили на проточно-инжекционной системе с амперометрическим детектором «ЦветЯуза-01-АА» (НПО «Химавтоматика», Россия), включаю-щем следующие модули: емкость для растворителя (элюента); насос перистальтический НП-1 (Россия); амперометрический детектор, состоящий из термостатируемой электрохимической ячейки со сменными рабочими электродами (НПО «Химавтоматика», Россия), усилитель тока и аналого-цифровой преобразователь.

Массовую концентрацию антиоксидантов измеряли, используя градуировочный график зави-симости выходного сигнала от концентрации кверцетина. Амперометрический метод измерения массовой концентрации антиоксидантов основан на измерении силы электрического тока, возникающего при окислении молекул антиоксиданта на поверхности электрода при определенном потенциале, который после усиления преобразуется в цифровой сигнал [4].

В процессе определения антиоксидантной активности проводили 5 последовательных изме-рений сигналов исследуемых растворов, за результат принимали среднее арифметическое значение так, чтобы среднеквадратическое отклонение по площадям пиков не превышало 5%. Количест-венное определение показателя антиоксидантной активности методом абсолютной калибровки по площадям пиков стандартных веществ-антиоксидантов.

Все исследуемые образцы непосредственно перед выполнением анализа разбавляли бидис-тилированной водой: безалкогольные напитки на основе чая - в 200 раз. Указанное данное зна-чения разбавления для исследуемых типов продукции были подобраны экспериментальным путем.

Результаты и их обсуждение

В результате исследований установлено, что наибольшим значением антиоксидантной ак-

тивности обладали напитки, в состав которых входил экстракт (концентрат) зеленого чая. В группе безалкогольных напитков марки наибольшей антиоксидантной активностью обладал

образец «Lipton» зеленый со вкусом мяты – соответственно 2,165 мг/см (по кверцетину) при кон-центрации фенольных соединений 585,5 мг/дм, наименьшей - «Lipton» красный - соответственно 0,774 мг/см (по кверцетину ) при концентрации фенольных соединений 373,1 мг/дм3. Минимальная концентрация фенольных соединений 353,8 мг/дм3 соответствовала образцу чая «Lipton» со вкусом персика.

Из группы безалкогольных напитков торговой марки «Nestea» наибольшей антиоксидантной активностью также выделялся образец, в состав которого входит экстракт зеленого чая -«Nestea» зеленый - соответственно 3,309 мг/см (по кверцетину). Наименьшая антиоксидантная активность была выявлена у образца «Nestea» со вкусом персика - соответственно 0,015 мг/см (по кверцетину). Концентрация фенольных соединений в указанных напитках составила соответственно 952,4 и 131,7 мг/дм3.

В группе чаев «Nestea» максимальные и минимальные значения антиоксидантной активности также соответствовали образцам «Nestea» зеленый (2,341 мг/см – по кверцетину) и «Nestea» со вкусом персика 0,0069 мг/см3 (по кверцетину). При этом концентрации фенольных соединений составили соответственно 952,4 мг/дм и 122,1 мг/дм3. Однако, минимальные концентрации фенольных соединений были 159 выявлены у чая «Nestea» со вкусом лесных ягод в ПЭТФ-бутылке - соответственно 112,4 и 91,1 мг/дм. Следует отметить, что значения антиоксидантнои активности образцов «Nestea» со вкусом лесных ягод и со вкусом персика предельно низкие, по сравнению с другими образцами напитков на основе черного чая той же торговой марки - «Nestea» со вкусом лимона и со вкусом апельсина. Очевидно, это снижает их потребительские свойства (а также фи-зиологическую ценность) до уровня безалкогольных напитков, в рецептуре которых используются лишь различные вкусовые добавки.

Сравнительный анализ данных показал, что чай «Nestea» зеленый по антиоксидантнои активности существенно превосходил образцы своего ближайшего конкурента - «Lipton» зеленый со вкусом мяты и зеленый - соответственно на 52,84 и 54,68%). Содержание фенольных соеди-нений в чае «Nestea» зеленый было на 62,66%о и 52,60%) выше, по сравнению с чаями «Lipton» зеленый со вкусом мяты и зеленый.


68

При этом чай торговой марки «Nestea» зеленый по величине антиоксидантнои активности на 52,41% и в 2,71 раза, а по концентрации фенольных соединений - на 77,29 и 80,52% превосходил показатели напитков «Lipton» зеленый и «Lipton» зеленый со вкусом мяты.

С данной точки зрения потребительские свойства безалкогольных напитков на основе экс-трактов зеленого чая торговой марки «Nestea» выше (рисунок 1, 2), чем напитков торговой марки «Lipton».

Рисунок 1 – Сравнительная диаграмма антиоксидантной активности безалкогольных напитков на основе чая

(по кверцетину)

Рисунок 2 – Сравнительная диаграмма антиоксидантной активности безалкогольных напитков на основе чая

(по галловой кислоте)

Из группы безалкогольных напитков торговой марки «Nestea» наибольшей антиоксидантной активностью выделялся образец, в состав которого входит экстракт зеленого чая, -«Nestea» зеленый - соответственно 0,601 мг/см (по галловой кислоте) и 3,309 мг/см (по кверцетину). Наименьшая антиоксидантная активность была выявлена у образца «Nestea» со вкусом персика - соответственно 0,0027 мг/см (по галловой кислоте).


69

В результате исследований было установлено, что антиоксидантная активность образцов напитков, в состав которых входят экстракты зеленого чая была выше по сравнению с образцами напитков, в состав которых входят экстракты черного или красного чаев, естественно, в пределах одной торговой марки («Lipton», «Nestea»).

Заключение. Изучена возможность использования поточно-инжекционной системы с ампе-рометрическим детектором для анализа антиоксидантной активности безалкогольных напитков.

Определена антиоксидантная активность безалкогольных напитков на основе чая. Установ-лены диапазоны варьирования показателей антиоксидантнои активности, измеренной по стан-дартам кверцетина, галловай кислоте составляющие (по кверцетину) безалкогольных напитков на основе зеленого чая 1,815±0,832 мг/см, безалкогольных напитков на основе черного чая 0,359±0,408 мг/см³.

С данной точки зрения потребительские свойства безалкогольных напитков на основе экстрактов зеленого чая торговой марки «Nestea» по галловой кислоте 0,601 мг/см а по кверцетину 3,309 мг/см в обоих показателях была выше, чем напитков торговой марки «Lipton».


[1] Шендеров Б.А., Доронин А.Ф. Чай и кофе - основа для создания функциональных напитков и продуктов

питания. // Пиво и напитки. – 2004. – № 2. – С. 94-97. [2] Сирам Н.П., Авирэм М., Чжан И., Хеннинг С.Н., Фэн Л., Дреэр М., Хебер Д. Сравнение антиокислительной

потенции обычно потребляемых богатых полифенолом напитков в Соединенных Штатах. II Дж. Агрик. Еда Шим. – 2008. – 56 с. – С. 1415-1422.

[3] Шмидт Ю. Холодный чай разогреет «Кока-Кола» // Коммерсант Санкт-Петербург. – № 181, 04.10.2007. – С. 23. [4] Кравченко С.Н., Попов A.M., Павлов С.С. Антиокислительная активность концентрированных соков из пло-

дово-ягодного сырья // Пиво и напитки. – 2006. – № 6. – С. 24-25. [5] Ватанабе Т., Нищияма Р., Яматото А., Нагай С., Тераб С. Одновременный анализ отдельных катехинов, кофеина

и аскорбиновой кислоты в коммерческих консервированных зеленых и черных чаях мицеллярной электрокинетических хроматографией. Анальный. Наука. – 1998. – 14 с. – С. 435-438.

REFERENCES

[1] Shenderov B.A., Doronin A.F. Tea and coffee - a basis for creation of functional drinks and food. Beer and drinks, 2004,

N 2. P. 94-97 (in Russ). [2] Seeram N.P., Aviram M., Zhang Y., Henning S.N., Feng L., Dreher M., Heber D. Comparison of antioxidant potency of

commonly consumed polyphenol-rich beverages in United States. J. Agric. Food Chem., 2008, vol. 56. P. 1415-1422. [3] Shmidt U. Cold tea will be warmed by "Coca-Cola". Businessman St. Petersburg, N 181, 04.10.2007. P. 23 (in Russ). [4] Kravchenko S.N., Popov A.M., Pavlov S. With Anti-oxidizing activity of the concentrated juice from fruit and berry raw

materials. Beer and drinks, 2006, N 6. P. 24-25 (in Russ). [5] Watanabe Т., Nishiyama. R., Yamamoto A., Nagai S., Terabe S. Simultaneous analysis of individual catechins, caffeine,

and ascorbic acid in commercial canned green and black teas by micellar electrokinetic chromatography. Anal. Sci., 1998, vol. 14. P. 435-438.

ШƏЙ НЕГІЗІНДЕГІ АЛКОГОЛЬСІЗ СУСЫНДАРДЫҢ АНТИОКСИДАНТ БЕЛСЕНДІЛІГІ

А. Кəдірханқызы, Г. И. Байғазиева

Алматы технологиялық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: антиоксидантты белсенділік, алкогольсіз сусындар, суық шəйлар, кверцетин, галл қыш-қылы, концентрат.

Аннотация. Шəй сусындарын қолдану адам ағзасын қуаттандырудағы биологиялық белсенді заттың кең спектрі болып табылады. Соңғы жылдары қазақстандық тұтынушылардың арасында шəй негізіндегі алкогольсіз (жасыл, қара) «суық шəйлар» деп аталатын сусындарға қарқынды сұраныстарға ие болды. Бұл жұмыста ағылмалы-инжекция жүйесінің игерушілік мүмкіндігі бар амперометрлік детектірмен алкогольсіз сусындардың антиоксидант белсенділігінің сараптамаларымен таныстырылады. Жұмыстың нəтижесінде құрамында жасыл шəйдің экстракты бар сусындардың антиоксидант белсенділігі қара шəйдің экстракты бар шəй улгілеріне қарағанда жоғары болатындығы көрсетіледі. («Lipton», «Nestea»).



70



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 70 – 75

MOLECULAR GENETIC SCREENING OF KAZAKHSTAN WHEAT CULTIVARS RESISTANT TO LEAF RUST

A. K. Madenova, A. M. Kokhmetova, G. A. Kampitova, M. N. Atishova, Z. B. Sapahova


Keywords: wheat, leaf rust, lines, resistance genes, molecular markers. Abstract. Leaf rust is one of the most important diseases of wheat in many agricultural regions of the world,

including Kazakhstan. In order to identify resistance genes STS markers and 27 cultivars of Kazakhstan were used. For the identification of resistance genes Lr34/Yr18 and Lr68 molecular markers csLV34and csGS, respectively, were used. Based on the results, the resistance gene Lr34/Yr18in5 and gene Lr68 in 1 cultivar were identified. The results obtained are intensively involved in hybridization.

ƏОЖ 575.24.1:633.11.16

БИДАЙДЫҢ ҚОҢЫР ТАТ АУРУЫНА ТӨЗІМДІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ СОРТТАРДЫҢ МОЛЕКУЛАЛЫҚ-ГЕНЕТИКАЛЫҚ СКРИНИГІ

А. М. Кохметова, А. К. Маденова, Г. А. Кампитова, М. Н. Атишова, З. Б. Сапахова


Тірек сөздер: бидай, қоңыр тат, сорттар, төзімділік гендері, молекулалық маркерлер. Аннотация. Puccinia recondite Rob ex Desm. sp. tritici туындататын қоңыр тат – əлем бойынша ең кең

таралған жəне ең қатерлі аурулардың бірі жəне бидай өнімділігін төмендететін негізгі факторлардың бірі. Біздің зерттеуімізде қоңыр татқа Puccinia triticina төзімді бидай сорттарына молекулалық-генетикалық зерт-теу жүргізілді. STS типті молекулалық csLV34, csGS-F/R маркерлерін қолданып, қоңыр тат ауруына қарсы тұратын эффективті Lr34/Yr18 кешенді гені мен Lr68 генінің тасымалдаушылары идентификацияланды. ПТР (полимеразалық тізбектік реакция) анализінің нəтижесінде зерттелген 27 қазақстандық сорттардың ішінен бесеуі (Мереке 70, Алмалы, Нуреке, Карасай, Динара) Lr34/Yr18 генінің тасымалдаушысы екені анықталды. Lr68 ген Егемен сортында бар екендігі дəлелденді. Сонымен, бидай сорттарына фитопатологиялық жəне молекулалық зерттеу жүргізіліп, қоңыр татқа төзімдігендер тасымалдаушылары идентификацияланды. Бұл алынған нəтижелерді келешекте будандастыру арқылы қоңыр татқа төзімді сорттарды шығаруға қолдануға мүмкіншілік туғызады.

Кіріспе. Қазақстан жоғары сапалы бидайдың негізгі өңдірушілерінің бірі болып табылады.

Халықаралық нарықта Қазақстанның орны жылдан жылға нығаюда. Бүгінгі таңда Қазақстан бидай экспорттаушыларының 6 көсшбасшылары арасында АҚШ, ЕуроОдақ, Аргентина, Австралия жəне Канададан кейінгі өз орнын табуда. Қазақстан бидайы 40-тан астам елге экспортталады [1].

Қазақстан жері кең болғандықтан ауыларуашылық қажеттеріне көп жер бөлінген – 93 млн. га-дан астам. Егістікке бөлінген жердің ең көбін, 11-12 млн. га, жыл сайын ең негізгі астық – бидайды егуге арнайды. Республикада астық өңдіру, орташа есеппен алғанда, соңғы 3 жылда жылына 17-18 млн. т. деңгейінде тұрақтанды, оның ішінде бидайды өңдіру 15-16 млн. т., орташа өнім 12,5 ц/га. Тат ауруы бидайдың көп тараған жəне қауіпті ауруы болып табылады. Таттың кесірі ассимиля-циялық бетті азайтып, бүкіл фотосинтез үдерісін баяулатады, транспирация жылдам өсіп шығып,


71

органикалық заттардың жиналуына кері əсер етеді. Нəтижесінде жұмсақ, төмен натурды бидай өсіп шығады. Бидай құрамында молекулярлық массасы төмен глютеинді компоненттер азаяды, ал содан ұн сапасы тəуелді болатынын ескерсек, сөз жоқ, тат нан пісіру көрсеткіштеріне теріс ықпал етеді [2].

Қоңыр таттың (қоздырғышы Puccinia recondita Rob. ex. Desm. f. sp. tritici Erikss et.Henn) пато-гені өсімдік вегетациясының барлық кезенінде қауіпті: көктегеннен піскенге дейін. Қоңыр таттың дамуының дəрежесін айқындаушы факторларға – температура (урединиоспорлардың көктеуі үшін шектер 2-ден 32°-қа дейін, оптимумы 15-20°С) жəне 4-6 сағаттан кем емес тамшылай дымқылдан-дырудың бар болуы жатады [3]. Қолайлы жағдайда қоңыр таттың қоздырғышы бидай егісін 45 % төмендете алады, ал аурудың 80-100 % дамуында масақтану фазасында егістің шығыны 50 % құ-райды. Төзімді сорттарды пайдалану мөлшерімен өнім бағасының 20 %-на тең пайда əкелуі мүмкін. Сонымен қатар, төзімді сорттарды пайдалану арқылы пестициттерді кең пайдалану қажет-тілігінен құтылуға болады. Бұл экологиялық қауіпсіздік көзқарасы жағынан маңызы өте зор. Егін шаруашылығының алғашқы міндеттерінің бірі – астық дəнін өсіруді арттыру болып табылады. Осы міндетті орындау үшін қазіргі заманғы егін шаруашылығының талаптарына сай өнімділігі жоғары, қоңыр тат ауруына төзімді бидай сорттарын өндіріске енгізу. Қоңыр тат ауруына төзімділіктің сенімді донорларын шығару жəне ауруға төзімді жаңа гермоплазма табу жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады. Молекулалық маркерлерді пайдалану артықшылығына селекциялық үдерістің кез-келген кезеңінде оны қолдану мүмкіндігі болып табылады. Молекулалық маркерлер (Marker Assisted Selection – MAS) арқылы селекциялық үдеріске селекция əдістерін енгізіп, төзімді-ліктің тиімді гендерін таңдап, олардың будандарында геннің бар екендігін табуға мүмкіндік береді. МAS-технологияны жасап, енгізу селекцияның дəстүрлі əдістерімен салыстырғанда сұрыпты жасау үдерісін 3-4 жылға жылдамдатады [4].

Ауруға төзімді сорттарды шығарып, оларды кең тəжірибеге енгізу өсімдік ауруларына қарсы күрестің ең эффективті жəне де ең тиімді əдісі болып табылады.

Осы кезге дейін 68 Lr-гені жəне олардың қоңыр татқа аллелдері (Lr) белгілі, 25 зерттеліп жатыр [4]. Расоспецикалық емес төзімділік ересек кездегі төзімділік (APR – adult plant resistance) гендерін бақылайды жəне олар, өскін сатысындағы төзімдік гендерін кодтайтын расоспецикалық төзімділікке қарағанда эффективті болып табылады [5]. Lr34 жəне Lr68 қоңыр татқа төзімді APR гендері селекцияда кеңінен қолданылады. Селекцияда ұзақ төзімділікті қамтамасыз ету үшін APR-гендерімен басланысқан молекулалық маркерлерді қолданады. Халықаралық СИММИТ орталы-ғының ғалымдар тобы бидайдың Parula сорттынан Lr68 APR-генін идентификациялады. Lr68 гені 7BL хромосомада локализацияланған, ген көзі Тriticum aestivum болып табылады. Lr68 гені бидайдың ересек кезіндегі төзімділігін қамтамассыз етеді жəне бидайдың қоңыр татының дамуын бəсеңдетеді [6, 7]. Қоңыр татқа төзімді гендердің ең тиімді эффетивті гені Lr34 болып саналады жəне ол сары татқа төзімді Yr18 генімен тіркескен. Бұл эффективті гендер бидайдың 7D хромосо-масының қысқа иығында орналасқан [8]. Lr34/Yr18, гені 1970 жылдары Канадада Frontana сортын-да анықталды, дегенмен, бұл генмен гибридизация XX ғасырдың басында жүргізілді [9]. Бұл ген Канада, Мексика жəне халықаралық СИММИТ орталығының сорттарында кеңінен кездеседі.

Зерттеудің мақсаты молекулалық маркерлерді пайдаланып, бидайдың қоңыр татына төзімді Lr34/Yr18, Lr68 гендерінің тасымалдаушыларын идентификациялау.

Зерттеу материалдары мен əдістері. Зерттеу жұмысы Алматы қаласы, Өсімдіктер биология-сы жəне биотехнологиясы институты мен Алматы облысы, Алмалыбақ ауылы, Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тəжірибелік егіс алқабында жүргізілді. Зерттеу нысаны ретінде бидайдың қазақстандық 27 сорттары қолданылды. Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында сорттардың қоңыр татпен зақымдалуын бағалау McIntosh et. all. (1995) əдістемесімен жүзеге асырылды [10]. Бұл əдіске сəйкес реакцияның 5 типі қарастырылады: 0-иммунды, зақымданудың симптомдары жоқ; R-төзімді, патогендерге қарсы тұру қабілетінің болуы (майда, нашар дамыған бірен-саран урединийлер некрозбен қоршалған); MR-қалыпты, урединийлер ұсақ, хлорозбен қоршалған; MS-орташа төзімсіз, урединийлер көлемі орташа, жапырақ бетін 20-40 %-ға дейін басқан; S-төзімсіз, урединийлері ірі, хлороз белгісі жоқ, зақымдалу қарқындылығы 50 %-дан жоғары.

Известия Н

Геном[11]. ПТРМолекулагендерін алиния Lr3сорты қолLr68 генінмаркері қо

ПТР-1,0 мкл dполимеразфикаторы45 айналыөнімі форагарозалы

Нəтигендерді иселекция

Зерттгендерін (Lr34/Yr18

Төзімнылып ПТтұрады: 5летін ПТРбесеуі (Мекені аны

1 –

10

ТөзімПТР амплтұрады: 53’[7]. ПТРқұрады. 2Зерттеу нə

Lr34/бидайдыңгиялық ба


мдық ДНҚ Р əдісі төзіалық маркеранықтау жұм34TC*6/PI58лданылды. Зн идентификолданылды -дің реакцияdNTP (нуклза 0,25 мклында келесі ым – 1 мин рмамид бояуық гельде элижелер менидентификапроцесстерітеу жұмысыанықтауға 8 жəне Lr68)мді Lr34/Yr1ТР амплифи5’-GTTGGTTР амплификМереке 70, Ақталды.

– Мереке 70, 2 8 – Та

0 – Lr34TC*6/P15 – Майра,

би

мді Lr68 генлификация ’-AAG ATTР жүргізу н2-суретте бəтижесінде /Yr18 жəне Lң 27 қазақсақылаудың н


бидайдың імді гендеррлердің көмемыстары жү8548 (RL 60Зерттеу жұмкациялау cs[12]. ялық қоспаслеотидтің к, 5,35 мкл Mпараметрле

94°C; 1 минуымен боялектрофорез н талқылауациялауға мүінің эффектиы молекулалнегізделген

8) гендер иде18 ген тасыикация жүргTAAGACTGкация өнімінАлмалы, Ну

– Алмалы, 3 –аза, M – molecuPI58548 (RL 60 16 – Карасай,

1-сурет – Lидай сорттары

н тасымалдаужүргізілді.

T GTT CAC нəтижесінде идайдың 18бидайдың 1Lr68 төзімдтандық сорнəтижелері


5 күндік өсрдің тасымаегімен сорттүргізілді. Ба058) мен сормысы STS (GS маркері

сының көлемконцентрациMQ - H20 боер бойыншн – 45°C; 2 лып, амплиф(SCIE-PLAулар. Молеүмкіндік беривтілігін арлық скринин. ПТР жұментификациымалдаушылгізілді. STS GGTGATGGнің фрагменуреке, Кара

– Нуреке,4 – Сular weight mar058) (оң бақыл17 – Красново

Lr34/Yr18 гендеына ДНҚ ампли

ушыларын иSTS типті

AGA TCC күтілетін а

8 үлгісіне ж18 үлгісінің ділік гендерірттарға жүркестеде көр


72

скінінен СТалдаушылартардың қоңыақылау ретінрттар (Anza(Sequence T[7], ал Lr34

мі 10 мкл құиясы 2,5 мМолды. Ампл

ша жүзеге амин – 72°Cфикациялан

AS) арқылы жекулалық мареді. Бұл əдттырады. инг жүргізу мыстарыныңияланды. ларын иденттипті csLV3

G-3’, 5’- TGнті 150 ж.н. сай, Динара

текловидная 2rker (Gene Ruleлау),11 – Жетісодопадская 25,

ері үшін STS пификация өнім

идентификаі csGS-F/R ATG TCA-3амплификацжүргізілгенішінде төзімімен байланргізілген морсетілген.

ан

АВ əдісін қрын идентиыр тат аурунде Lr34/Yr1a, Parula), ал

Tagged Sites)4/Yr18 генін

ұрайды, оныМ), əр 10 pлификация Bсты: алғаш

C; соңғы элонған ДНҚ фжүзеге асыраркерлерді іс төзімді ге

нəтижесіндң негізінде

тификациял34 маркері мGCTTGCTAЗерттеу нəта) Lr34/Yr18

24, 5 – Арап, 6 er,100 bp DNAсу, 12 – Наз, 1318 –Егемен, 1

праймерлерді пмдерінің электр

ациялау үшімаркері мы

3’, 5’-GAG ция өнімінің электрофомді Lr68 геннысқан молеолекулалық

қолдану арқификациялаууына төзімді18 жəне Lr68л теріс бақы) типті маркн идентифик

ың ішінде 1,pMol праймBioRAD T10қы денатуронгация сатыфрагменттеррылды. қолдану соенотиптерді

де бидай соүлгілерден

лау үшін csмынадай ну

ATTGCTGAAтижесінде 18 ген кешен

– Ақдəн, 7 –АA Ladder), 9 – Д3 – Октябрина 9 – теріс бақы

пайдаланып, рофореграмма

ін csGS-F/R ынадай нукTAT TCC Gң молекулалореграмма нні бар Егемеекулалық мскринингті

қылы бөлініу үшін қолі Lr34/ Yr18 8 гендері баылау ретіндкерлермен жкациялау үш

,0 мкл 10× Tмерден 0,2 00 (Singapoрация – 5 мысы 7 мин 7рінің бөліну

орттардағы і іріктеуді ж

орттарына тқоңыр тат

sLV34 маркуклеотидтер ATAGT-3’ 8 бидай сорнін тасымал

Анза (оң бақылаДастан,

70, 14 – Динарылау (ddH2O).

сы

маркері қолклеотидтер GGC TCA Aлық салмағынəтижесі көен сорты ереаркерлерді ің жəне фи

іп алынды лданылды. жəне Lr68 ар изогенді де Morocco жүргізілді. шін csLV34

Taq буфер, мкл, Taq-re) ампли-мин 94°C; 72°C. ПТР уі 2 %-дық

төзімділік жеделдетіп,

төзімді Lr-қа төзімді

кері қолда-тізбегінен

[12]. Күті-рттарының лдаушысы

ау),

ра,

лданылып, тізбегінен

AAA AGG-ы 385 ж.н. өрсетілген. екшеленді. қолданып, итопотоло-

ISSN 2224-

M – mol5 – Жетіс

13 – Алмал

Со

Красновод

Жетісу

Стекловид

Сапалы

Наз

Мереке70

Майра

Октябрина

Алмалы

Арап

Таза

Нуреке

Ақдəн

Дастан

Красновод

Богарная-5

Карасай

Юбилейна

Рамин

Динара

Егемен

Кондитерс

Карлығаш

Алтын мас

Южная-12

Казақстан

Parula

Anza

Morocco

-526Х

lecular weight mсу, 6 – Наз, 7 – лы, 14 – Динар

би

Би

орттар

допадская 25

дная 24

а 70

допадская 210

56

ая 60

ская

сак

2

10

marker (Gene RМереке 70, 8 –ра, 15 – Майра

2-сурет –идай сорттары

идай сорттарын

Krasnovodo

Almatinska

(Bogarnaya

(Bogarnaya

(276402/Bo

(Bogarnaya

6997(Bezos(Krasnovod/Krasnovod

R6862/5043

R6997/bezo

V170/Kavk

(Kazakhstan

jup/4/cllf/3/

(K57834/KBogarnaya5

(Krasnovod

(Юбибейна

2195-1b(27Kharkovska

(276402/Bo

krasnovoda31/Zhetisu/

Almatinska

XWN 8430

Neely/SPN/

7451(Кирги

И-298669×

Krasnovoda7020)

Priboy×Ctr

'Frontana'/'K'/'Gabo54'/4

Lerma-ROJ

Ауруға төз

Ruler,100 bp DN– Таза, 9 – Окта, 16 – Карасай

– Lr68 гендері ына ДНҚ ампли

ның қоңыр тат

Ата

opadskaya49/B

ayapolukarlik/K

a56/Teplokluch

a56/Albidum11

ogarnaya56)/Dn

a56/Kavkaz)/Bo

staya1/8735/T.ddapadskay 25/Xdapadskay 210

31/Bezostaya1

ostaya1

kaz

nskaya-4/Sarato

/111453/odin//c

Krasnovodapadsk56

dapadskay49×B

ая Осетии×Ам

76402 Mexico/ aY-63-1

ogarnaya56/Dne

apadskay -210/A/Mironovskaya-

ayaPolukarlikov

05 R*5/AGA//S

//SPN/3/SPN//6

изская-3× BEZ

(Л-10×Мичури

apadskay-25×(

ela

Kenya58'//'New4/Bluebird/'Cha

JO-64//Norin-1

зімсіз бақыау

73

NA Ladder), 1–тябрина 70, 10й, 17 – Нуреке,

үшін STS праификация өнім

тпен зақымдал

атегі

ima/Bezostaya

Kharkovskaya38

evskaya-/Rosto

4)/Krupnokolo

neprovskaya521

ogarnaya56/Opa

durum)/ BezostXеrsonckaya 382

ovskaya-29)/Gr

c/1343/waoo47

kay -210)/h17-

Bи-ма1)Bez.1

мфидиплоид ЛВ

Bogarnaya56)/

eprovskaya521

Almatinskaya --62

vaya/Progress

SNI/3/TRK/3

63.186.66

Z.1)

инская)×BEZ.

Bez.1×Эритро

wthatch'/3/2*FCanate

0/Brevor/3/3*A

– Ақдəн, 2 – Ар – Сапалы, 11 18 – Parula (оң

ймерлерді паймдерінің электр

луы, Алмалыба

.1

8

ovchanka

saya

1/Dakota

aks 1

taya1 2)

rekum476

7

В-1)

)/Dakota

1×Лена2

оспермум-

CR//'Kenyaad

Andes-Enano

Серия а

рап, 3 – Стекло– Красноводопң бақылау) 19

йдаланып, рофореграмма

ақ 2013–2014 ж

Зақымдалуы 2013

10MS

10MS

40S

40S

70S

5MR

20MS

40MS

R

10MS

10MR

5R

20MS

30S

50S

20MS

10MR

10MS

20MS

5R

0

R

10MS

60S

40S

10MS

0

0

40S

грарных наук

овидная 24, 4 –падская 25, 12 – теріс бақыла

сы

жж.

Зақымдалуы 2014

0

5MS

30S

20MS

30S

5MR

10MS

40MS

0

10MS

10MR

0

10MR

20MS

15MS

0

10MR

0

10MS

0

0

0

0

20MS

30MS

10MR

0

0

30S

к. №2. 2015

– Дастан, – Егемен, ау (ddH2O).

Lr34 Lr68

– –

– –

– –

– –

– –

+ –

– –

– –

+ –

– –

– –

+ –

– –

– –

– –

– –

+ –

– –

– –

+ –

– +

– –

– –

– –

– –

– –

– +

+ –

– –


74

Молекулалық маркерлерді қолданып, сорттарға жүргізілген зерттеулердің нəтижесінде 6 сорттардың генотипінде Lr34/Yr18 жəне Lr68 төзімділік гендері анықталды. Lr34/Yr18 гені бар Мереке 70, Алмалы, Нуреке, Карасай, Динара сорттарына фитопотологиялық бағалау жүргізу кезінде орташа төзімділік көрсетті. Ал Lr68 гені бар Егемен сортында фитопотологиялық бағалау жүргізу кезінде төзімділік танытты. Яғни, бұл сорттар молекулалық, фитопатологиялық бағалау жүргізу барысында жоғары көрсеткішке ие болды.

Қорытынды. Қорыта келгенде, 27 Қазақстандық сортаттарға селекциялық, фитопотологиялық жəне молекулалық-генетикалық зерттеу жүргізу нəтижесі, қоңыр татқа төзімді сорттарды анық-тауға мүмкіндік берді. Фитопотологиялық зерттеу жүргізу нəтижесінде Қазақстандық сорттардың көпшілігі төзімді жəне орташа төзімді болды. Молекулалық зерттеу негізінде төзімді Lr34/Yr18 жəне Lr68 гендері бар 6 сорттар анықталынды. Зерттелген бидай сорттарының молекулалық скри-нингі негізінде Lr34/Yr18 5 сорт жəне Lr68 гені бар 1 сорт идентификацияланды. Lr34/Yr18 генінің тасымалдаушылары: Мереке 70, Алмалы, Нуреке, Карасай, Динара екені анықталды, ал Lr68 гені Егемен сортында бар екендігі дəлелденді. Осы сорттар фитопотологиялық зерттеулер нəтижесі бойынша да жоғары қоңыр татқа төзімділік көрсеткішке ие болды. Алынған нəтижелер келешекте будандастыру арқылы қоңыр татқа төзімді сорттарды шығаруға қолдануға мүмкіншілік туғызады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Куришбаев А.К. Актуальные вопросы селекции и генетических ресурсов сельскохозяйственных растений //

Матер. Междунар. конф. «Развитие ключевых направлений сельскохозяйственной науки в Казахстане: селекция, биотехнология, генетические ресурсы. – Алматы: ТОО изд-во «Бастау», 2004. – С. 3-17.

[2] Койшыбаев М. Болезни зерновых культур. – Алматы, 2002. [3] Лебедев В.Б., Васильев А.Н., Якубова Е.В. Расчет возможных потерь яровой пшеницы от бурой ржавчины //

Докл. ВАСХНИЛ. – 1994. – № 1. – С. 14-16. [4] McIntosh RA, Dubcovsky J, Rogers J, Morris C, Appels R, Xia X. Catalogue of gene symbols for wheat: 2010

supplement // http://www.shigen.nig.ac.jp/wheat/ komugi/genes/macgene 2010. [5] Chen X., Line R., Leung H. Genome scanning for resistance gene analogs in rice, barley, and wheat by high resolution

electrophoresis. Theor. Appl. Genet. – 1998. – Vol. 97. – Р. 345-355. [6] Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J, Lagudah E.S. Characterization and mapping of a gene component

for durable leaf rust resistance in chromosome arm 7BL // Phytopathology. – 2009. – Vol. 99. – P. 53-55. [7] Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J., Rosewarne G.M., Periyannan S.K., Viccar L., Calvo-Salazar V.,

Lan C., Lagudah E.S. Lr68: a new gene conferring slow rusting resistance to leaf rust in wheat // Theoretical and Applied Genetics. – 2012. – Vol. 124. – P. 1475-1486.

[8] Dyck P.L. The association of a gene for leaf rust resistance with the chromosome 7D suppressor of stem rust resistance in common wheat // Genome, 1987. – Vol. 29. – P. 467-469.

[9] Dyck P.L. Genetics of leaf rust reaction in three introduction of common wheat // Can. J. Genet. Cytol, 1977. – Vol. 19. – P. 711-716.

[10] McIntosh R.A., Wellings C.R., Park R.F. Wheat Rusts: An atlas of Resistance Genes. CSIRO, 1995. – Australia. – P. 200.

[11] Riede C.R., Anderson, J.A. Linkage of RFLP markers to an aluminum tolerance gene in wheat // Crop Sci. – 1996. – N 36. – P. 905-909.

[12] Lagudah E.S., McFadden H., Singh R.P., Huerta-Espino J., Bariana H.S., Spielmeyer W. Molecular genetics characterization of the Lr34/Yr18 slow rusting resistance gene region in wheat // Theoretical and Applied Genetics, 2006. – Vol. 114 (1). – P. 21-30.

REFERENCES

[1] Kurishbaev A.K. Topical issues of breeding and genetic resources of agricultural plants. Proc. Intern. Conf.

"Development of the key areas of agricultural science in Kazakhstan: breeding, biotechnology, genetic resources. Almaty: LLC publishing house "Bastau", 2004. P. 3-17 (in Russ.).

[2] Koishybayev M. Diseases of cereals. Almaty, 2002 (in Russ.). [3] Lebedev V.B., Vasiliev A.N., Yakubov E.V. Calculation of possible losses from the spring wheat brown rust. Rep.

Academy of Agricultural Sciences. 1994. N 1. P. 14-16 (in Russ.). [4] McIntosh RA, Dubcovsky J, Rogers J, Morris C, Appels R, Xia X. Catalogue of gene symbols for wheat: 2010

supplement // http://www.shigen.nig.ac.jp/wheat/ komugi/genes/macgene 2010. [5] Chen X., Line R., Leung H. Genome scanning for resistance gene analogs in rice, barley, and wheat by high resolution

electrophoresis. Theor. Appl. Genet. 1998. Vol. 97. P. 345-355. [6] Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J, Lagudah E.S. Characterization and mapping of a gene component

for durable leaf rust resistance in chromosome arm 7BL. Phytopathology. 2009. Vol. 99. P. 53-55.


75

[7] Herrera-Foessel S.A., Singh R.P., Huerta-Espino J., Rosewarne G.M., Periyannan S.K., Viccar L., Calvo-Salazar V., Lan C., Lagudah E.S. Lr68: a new gene conferring slow rusting resistance to leaf rust in wheat. Theoretical and Applied Genetics. 2012. Vol. 124. P. 1475-1486.

[8] Dyck P.L. The association of a gene for leaf rust resistance with the chromosome 7D suppressor of stem rust resistance in common wheat. Genome. 1987. Vol. 29. P. 467-469.

[9] Dyck P.L. Genetics of leaf rust reaction in three introduction of common wheat. Can. J. Genet. Cytol. 1977. Vol. 19. P. 711-716.

[10] McIntosh R.A., Wellings C.R., Park R.F. Wheat Rusts: An atlas of Resistance Genes. CSIRO. 1995. Australia. P. 200. [11] Riede C.R., Anderson, J.A. Linkage of RFLP markers to an aluminum tolerance gene in wheat. Crop Sci. 1996. N 36.

P. 905-909 [12] Lagudah E.S., McFadden H., Singh R.P., Huerta-Espino J., Bariana H.S., Spielmeyer W. Molecular genetics cha-

racterization of the Lr34/Yr18 slow rusting resistance gene region in wheat. Theoretical and Applied Genetics. 2006. Vol. 114 (1). P. 21-30.

МОЛЕКУЛЯРНО-ГЕНЕТИЧЕСКИЙ СКРИНИГ КАЗАХСТАНСКИХ СОРТОВ ПШЕНИЦЫ, УСТОЙЧИВЫХ К БУРОЙ РЖАВЧИНЕ

А. М. Кохметова, А. К. Маденова, Г. А. Кампитова, М. Н. Атишова, З. Б. Сапахова


Ключевые слова: пшеница, бурая ржавчина, сорта, гены устойчивости, молекулярные маркеры. Аннотация. Бурая ржавчина является одной из самых вредоносных заболеваний пшеницы во многих

сельскохозяйственных регионах мира, включая Казахстан. С целью идентификации генов устойчивости бы-ли использованы STS маркеры и 27 Казахстанских сортов. Для идентификации гена Lr34/Yr18 и Lr 68 были использованы маркеры csLV34 и csGS соответственно. В результате исследований обнаружено, что носителями гена Lr34/Yr18 является 5 сортов и 1сорт с геном Lr 68. Полученные результаты интенсивно вовлекаются в гибридизацию.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 75 – 81

THE CALCULATION OF WATER USE AND DEVELOPMENT OF THE IRRIGATION IN ILI-BALKHASH BASIN

B. S. Mamadiyarov, А. Т. Bazarbaev

Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected]; [email protected]

Keywords: Ili-Balhash pool, watering agricultural lands, subzero water supply, lower reaches of the river. Abstract. Ili river basin irrigate about 400 thousand. Here, water and land and favorable climatic conditions

allow to develop irrigated agriculture and grow agricultural products (rice, tobacco, fruits and grapes), to obtain high yields of seed corn, beet, fodder grasses. Fund lands in Kazakhstan part of the basin, suitable for irrigation, regardless of water availability, is 1.5 million ha.


76

ƏОЖ 631.432

ІЛЕ-БАЛҚАШ БАССЕЙНІНДЕ СУЛАНДЫРУДЫ ДАМЫТУ ЖƏНЕ СУ ТҰТЫНУЫН ЕСЕПТЕУ

Б. С. Мамадияров, А. Т. Базарбаев

Қазақ ұлттық аграрлық университеті. Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: Іле-Балқаш бассейні, суландырылатын егін шаруашылығы, су тапшылығы, өзен алабы. Аннотация. Суландырылатын егін шаруашылығы зерттеліп отырған аумақта мыңдаған жылдар бар

болған, кей кездері құлдырап, қайтадан қалпына келіп отырған. Ол негізгі су тұтынушы болып табылады. Өткен ғасырдың басында Іле өзенінің су жинау бассейнінің шегінде 400 мың десятинаға жуық жер сулан-дырылған. Мұнда жер-су жəне қолайлы климат жағдайлары суландырылатын егін шаруашылығын дамытуға жəне ауылшаруашылық дақылдарын (күріш, темекі, жемістер, жүзім) өсіруге, дəндік жүгерінің, қызылша-ның, мал азықтық шөптердің жоғары өнімдерін алуға мүмкіндік береді.

Кіріспе. Іле-Балқаш бассейні Тəңіртау мұздықтарынан бастап жəне Балқаш маңының ыстық

шөлдерімен аяқтай отырып, салыстырмалы түрде шағын аумақта 5 климат белдігі орналасқан табиғи-техникалық кешен болып келеді. Мұнда заттар айналымының қарқынды процестері жүріп жатады: бассейннің таулы облысында ылғалдың конденсациялануы, оның мұздықтарда жинақта-луы жəне көптеген өзендердің жерасты жəне жер бетіндегі ағысының қалыптасуы жүреді; Балқаш көлінің ойпатында судың булануы, ластанулардың, тұздардың жəне бассейннің бүкіл ауданынан сумен шайылатын қоқыс, тасындылардың шоғырлануы жүріп жатады.

Іле-Балқаш бассейні Республикада суландырылатын жерлердің ең үлкен – 648,5 мың га ауда-нына ие, оның ішінде 447,5 мың га егістік, 25,9 мың га – көпжылдық екпе ағаштар, 103,7 мың га – тыңайған жерлер, 11,9 мың га – шабындықтар, 41,4 мың га – жайылымдар. Коллекторлық-дренаж желілерімен (КДЖ) 51,3 мың га қамтамасыз етілген. КДЖ ұзындығы 353 км құрайды, ал шаруашылықаралық арналардың ұзындығы – 2122 км, олардың 195 км қапталған, қалған 1927 км – жер арналар. Бассейн бойынша жүйенің ПƏК 0,59 құрайды. Бұл берілетін судың 41 %-ы, сулан-дыру алаңдарына жетпей, негізінен фильтрацияға жоғалтылатындығын білдіреді. Осыған орай, дренаж жүйесі болмаған кезде, қоршаған ортаға экологиялық күш түсудің артуына, ауылшаруа-шылық дақылдарының өнімділігінің төмендеуіне жəне суландырылатын жерлердің ауылшаруа-шылық айналымынан шығарылуына алып келетін, топырақтардың екінші қайтара тұздануы, су басуы жəне батпақтануы жүреді. Осы себеппен 2001 ж. аймақта суландырылатын егістік алаң-дардың шамамен 65 мың га пайдаланылмады. Бартоғай, Күрті су қоймасының плотиналары, Тасқұтан су көтергіш плотинасы, Тасмұрын жəне Ақдала магистралдық арналары, Талғар, Қаске-лең жəне т.б. гидротораптары секілді ірілерін қоса отырып, бассейннің барлық дерлік су шаруа-шылығы нысандарының техникалық жағдайы нашарлап кетті. КДЖ де нашар күйде тұр [1].

Шаруашылық ішіндегі суландыру желісінің ұзындығы 4955 км, оның ішінде арналардың 4800 км жермен төселген (97 %), науа желісі – 147 км, құбырлар – 8 км. Соңғы жылдары, ірі шаруашылықтардың ұсақ шаруашылықтарға бытырап кетуіне байланысты, шаруашылық ішіндегі суландыру желілерінің жағдайы күрт төмендеп кетті, өйткені олар иесіз болып шықты. Балқаш көлінің бассейнінде суландырылатын жерлердің орналастырылуы суретте көрсетілген.

Зерттеу материалдары мен əдістемесі. Іле-Балқаш аймағы бірыңғай су бассейні ретінде Қа-зақстан жəне Қытай Халық Республикасы аумағында орналасқан. Іле өзенінің жоғарғы ағысында, ҚХР ШҰАА аумағында ирригация жəне энергетика қажеттіліктері үшін ірі гидротехникалық құрылыстар салынған жəне салынып жатыр. Текес өзенінде 6 бас тоған, 10 арна, 1 ЖЭС, Кунес өзенінде – 4 бас тоған, 6 арна, 2 ГЭС, Каш өзенінде – 3 ГЭС бар. Су ресурстарын игеру жалғасып жатыр.

2007 жылғы ғарыштан түсірілген материалдар бойынша (В.М. Стародубцев жəне С.Р. Трус-кавецский), соңғы жылдары ҚХР ШҰАА-да суландырылатын жерлердің ауданы 465500 га дейін өсті. Авторлар бұл минималды сандандырылған аудан жəне Қытай Халық Республикасындағы суландырудың жəне жер пайдаланудың жоғары потенциалын ескере отырып, бұл шама көбірек те болуы мүмкін деп есептейді.


77

Балқаш-Алакөл бассейнінде тұрақты суландыруды орналастыру картасы

Суландыру аудандарының өсуі, сондай-ақ, Қытай аумағында су тұтынудың өсуімен де расталып отыр. Мысалға, ҚР АШМ Су ресурстары комитетінің бағалауы бойынша, Қытай аума-ғында пайдаланылатын судың көлемі 1970 жылдан бастап 1,6-дан 4 км3 дейін өсе түсті, бұл ретте экологиялық мақсаттарға арналған судың көлемі 5 км3 бастап 2 км3 дейін азайды. Тек бұлақ суларының қорлары ғана 0,9 км3 бастап 0,4 км3 дейін азайды. Іле өзенінен Эби-Ноор көліне ойластырылып отырған арна құрылысы жəне Іле суын ШҰАА оңтүстігіне, Тарим өзеніне лақтыру алаңдаушылық тудыруда. ҚХР ШҰАА жəне Қазақстан аумағындағы су шаруашылығы құрылысы Іле-Балқаш аймағындағы шөлге айналу процестеріне айтарлықтай əсерін тигізді [2].

ШҰАА Іле өзеніндегі Ямаду бекетінде су алу, шамалап алғанда, жылдық ағыстың 15 %-ынан 40 %-ына дейін, яғни 1,5-4 км3 құрайды. Егер Ямаду жақтауындағы Іле өзенінің орташа көпжылдық ағысының 11,35 км3/жыл құрайтындығын ескеретін болсақ, бұл Іле өзенінің төменгі ағысында жағдайдың нашарлап кетуін сөзсіз тудырады. Жағдайдың дамуы ҚХР гидроэнергетикасының жəне ҚР ирригациясы мен гидроэнергетикасының режимдік қарама-қайшылықтарының күшейе түсуіне алып келуі мүмкін екендігін айта кету керек. Сонымен бірге, ҚХР ШҰАА-дағы егістік алаңдардың да негізінен Іле өзенінің ортаңғы жəне жоғарғы ағыстарында шоғырланғандығын ескермеуге болмайды [3].

Əдеби көздерді талдау аймақта суландырылатын егін шаруашылығы аудандарының тұрақты өсуі жүріп отырғандығын көрсетеді (1-кесте).

Іле өзені бассейніндегі 1.01.1986 ж. суландырылатын жерлердің ауданы 369,6 мың га, ал 2000 ж. – 299,2 мың га құрады, яғни, бассейннің Қазақстандық бөлігінде суландыру алаңдарының азаюы орын алды. Аймақта су тұтынудың негізгі көзі жер бетіндегі сулар болып табылады. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің, Су ресурстары комитетінің мəліметтері бойынша, 1992-1995 жж. жалпы су алу 3,7-4,5 км3 құрады (2-кесте), ондағы жерасты суларының үлесі шамамен 8 % болды.

Аймақтағы жерасты сулары аса жеткіліксіз пайдаланылады. Олардың су тұтынудың жалпы көлеміндегі үлестік салмағы шамалы: 1968 жылы ол 5 % құрады, ал 1977 ж. тек 6-7 %-ға дейін арт-ты, ал қазіргі уақытта 8 %-дан аспайды. Олар негізінен қалаларды жəне ауылдық елді-мекендерді сумен жабдықтау үшін, жайылымдарды суландыру үшін жəне азырақ шамада суландыру үшін пайдаланылады.

Іле өзенінің ортаңғы ағысында Үлкен Алматы Арнасының (ҮАА) əсер ету аймағында, тау етегіндегі жазықтықта суландырылатын жерлерде күріш, дəндік жүгері, қант қызылшасы, темекі, көкөніс, жеміс-жидек секілді дақылдар өсіріледі. ХХ ғасырдың 70-ші жəне 80-ші жылдарына дейін массивтегі барлық суландыру жүйелері 0,5-0,4 тең өте төмен ПƏК бар, инженерлік емес болып


78

1-кесте – Іле-Балқаш бассейніндегі (Қазақстандық бөлік) суландырылатын жерлер аудандарының динамикасы, мың га

Жыл, кезең Жоғарғы Іле США

Төменгі Іле США

Іле өзені бассейні бойынша жиынтық

Жетісу США Балқаш көлі бассейні бойынша барлығы жоғарғы

ағыс ҮАА аймағы

1900 – – – 300,02 137,00 437,02

1925 – – – 100,64 25,00 125,64

1938 – – – 300,00 85,00 385,00

1945-1946 – – – 202,00 120,00 322,00

1961-1965 73,4 136,7 21,0 231,5 127,10 358,60

1966-1970 88,1 146,29 29,7 264,0 141,30 405,30

1976-1980 110,5 169,5 50,6 330,6 169,00 499,60

1981-1985 131,0 181,5 53,5 336,0 190,10 526,10

1986-1987 121,8 202,5 50,6 374,3 208,30 583,20

1992 327,1 290,50 617,60

1993 302,00 285,70 587,70

1994 322,0 267,00 589,00

1995 91,5 110,1 37,3 238,9 120,70 359,60

1996 274,9 234,00 508,90

1997 262,1 200,10 462,20

1999 375,40

2000 81,3 91,00 28,1 200,50 145,80 346,30

2-кесте – Іле бассейнінде жер бетіндегі көздерден суландыруға су алудың өзгеруі, км3

Жылдар

1965 1984 1985 1987 1991 1992 1995 1996 1997 1998 1999 2000

2,16 4,18 4,18 3,90 3,67 3,27 2,90 2,59 2,38 2,38 3,06 2,31

табылды. Мұнда 152,5 мың га жер, ал ҮАА енгізілгеннен кейін – 317,7 мың га жер суландырылды. Массивтің төменгі учаскесі Қапшағай су қоймасының тірек аймағында тұр жəне мұнда екінші қайтара тұздану процестері байқалады. Тау етегіндегі аймаққа тəн ерекшелік жер бетіндегі жəне жер астындағы сулардың тығыз өзара əрекеттесуі болып табылады [4].

Шеңгелді суландыру массиві жаңадан суландырылатын жүйе болып табылады. Массивті игеру 1978 ж. басталды. Қазіргі уақытта мұндағы суландыру ауданы шамамен 18 мың га құрап отыр, бұл жобалық шамадан асып түсуде. Су массивке 9 насос станциясымен беріледі жəне минералдануы 1,5-2,5 г/л дейін алынған судың 85 % дейін, тиісінше су қоймасының солтүстік жағалауындағы судың минералдануын арттыра отырып, су қоймасына кері қарай құйылады.

Ақдала суландыру массиві Іле өзенінің «төменгі ағысында» орналасқан жəне 1969–1982 жж. тұрғызылған. Массив жылуды жəне ылғалды жақсы көретін дақыл – күріш үшін ең жақсы солтүс-тік аймақ болып табылады. Мұнда шамамен 30 мың га жер игерілген, олардың шамамен 14 мың га жуығы күрішке бөлінеді. Бұл дақылдың массив бойынша орташа өнімділігі 40 ц/га жетті [5].

Нəтижелерді талдау. Төменгі Іле су шаруашылығы ауданындағы суландыру жүйелеріне іс жүзінде су алулардың динамикасы (4-кесте) су ресурстарының шығындалуының əлі де болса ақталмаған, жоғары екендігін көрсетіп отыр.

Су тұтынудың орташа өлшенген нормасы шамамен 6,0 мың м3/га құрайды. Суландыру жүйелерінің ПƏК – 0,65. 0,75-0,80 тең ПƏК кезінде су тұтыну нормасының техникалық жүзеге асырылатын шегі бассейн үшін 8,4 мың м3/га тең.

1970–1992 жж. кезеңінде суландыруға су алудың жалпы шамасы орташа алғанда жыл ішінде Шығыс Балқаш өзендерінің бассейні үшін 2670 м3/га бастап 7760 м3/га дейін, Іле өзені бассейні үшін – 7700 м3/га бастап 9100 м3/га дейін ауытқиды.


79

4-кесте – Іле өзенінің төменгі ағыстарындағы суландырылатын алаңдардың жəне іс жүзінде су алудың шамалары

Жылдар Суландырылатын аудан, мың га

Іс жүзіндегі су алу, км3/жыл

Іле өзеніне су ағызулар көлемі, км2

Іс жүзіндегі суландыру нормасы, брутто, м3/жыл

Ақдала массиві

1981 25,7 0,745 28984 1982 24,0 1,13 0,113 47083 1983 26,0 1,15 0,155 44231 1984 28,0 1,26 0,193 45000 1985 29,0 1,19 0,332 41034 1986 25,7 1,10 0,362 42802 1987 27,8 1,01 0,427 36331 1988 27,8 1,04 0,415 36115 1989 31,7 1,08 0,517 34069 1990 26,0 1,12 0,418 31909 1991 25,8 – 0,345 – 1992 25,0 – – – 1993 25,0 – 0,284 –

Кербұлақ массиві

1981 1,4 8,70* – 6214 1985 1,4 8,54* – 6100

Қарой массиві

1981 – – – – 1985 0,9 12,50* 1388

* млн. м3.

5-кесте. – 2000 ж. Алматы облысының аудандары бойынша тұрақты суландыру

жəне су тұтыну аудандарының сипаттамалары

Аудандар

Сулан-дырылатын жерлердің ауданы, мың га

Оның ішінде пайдала-нылғаны, мың га

Іс жүзінде суарыл-ғаны, мың га

Су көзінен су алу, млн.м3

Су бөлу нүктелеріне су берілуі, млн.м3 Жүйе-

нің ПƏК

Сулан-дыру

нормасы, м3/га жоспар нақты жоспар нақты

Ақсу 37,1 26,0 26,0 210 141,4 168,5 115,6 0,82 4460

Алакөл 35,7 11,8 11,8 200 55,42 66,4 47,5 0,86 4039

Балқаш 38,9 28,1 28,1 750 699,6 562,3 427,2 0,61 15186

Жамбыл 34,2 17,5 16,7 150 96,6 55,5 47,1 0,49 2834

Іле 27,7 11,7 6,8 110 79,0 70,0 64,8 0,82 9527

Қарасай 28,2 28,0 16,4 120 56,9 52,8 36,6 0,64 2220

Көксу 32,6 29,3 29,3 200 99,1 158,5 74,3 0,75 2537

Қаратал 24,4 19,9 19,9 310 262,4 223,1 192,9 0,74 9756

Райымбек 32,2 14,4 11,4 80 29,3 32,8 20,0 0,68 1656,5

Сарқанд 31,2 23,6 23,6 286 155,7 147,8 81,8 0,53 3496

Талғар 35,7 32,1 16,3 210 95,0 132,7 84,1 0,88 5130

Ескелді 35,7 35,7 35,7 204 168,3 152,2 125,6 0,75 3536

Ұйғыр 37,6 26,6 24,7 280 160,5 132,7 111,8 0,70 4549

Еңбекші қазақ 95,4 70,0 34,4 880 730,6 459,5 389,0 0,53 11256

Панфилов 56,4 47,8 45,2 400 351,8 294,6 294,6 0,84 6536

Жиыны: 583,0 422,5 346,3 4390 3181,5 2709,3 2112,7 0,71 5781


80

Ең көп су алулар күріш өсіру аймақтарында жүргізіледі (Қаратал өз. бассейні – 10 470 м3/га, Ақдала суландыру массиві – 24 950 м3/га). Суландыруға су алудың мөлшері ирригациялық ағыстың жəне тиісінше, қайтарымды сулардың қалыптасуының негізгі факторы болып табылады.

Есептік кезең ішінде орташа алғанда Іле өзені бассейні үшін суландыруға берілетін судың шығындары 13,6 м3/с немесе тиісінше, жоғарғы ағыстарда 16,2 м3/с, ортаңғы ағыста – 12,9 м3/с, тө-менгі ағыстарда – 13,6 м3/с, немесе су алулардың 57,35,-59 % мөлшерінде анықталған [6].

Алматы облысында қарастырылып отырған суландыруды кеңінен дамыту тек ағысты реттеу-дің негізінде ғана іске асырыла алады, өйткені өзендердің ретке келтірілмеген күйдегі суландыру қабілеті таусылған десе де болады. Қазіргі уақытта облыста шамамен 350 мың га суландырылады. Тұрғындардың азық-түлікке деген жəне өнеркəсіптің шикізатқа деген қажеттіліктерін қанағат-тандыру үшін қажетті ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін, бассейндегі суландыру ауданы шамамен 730 мың га жетуге тиіс. Осыған байланысты, энергетиканы дамытумен қатар, кешенді гидротораптар салу капитал салымдарын тиімдірек пайдаланған кезде ирригацияны жəне сумен жабдықтауды дамыту үшін алғышарттар жасайды.

Зерттеу жұмыстарының жасалған шағын шолуынан Қазақстанда да, Қытай Халық Респуб-ликасында да экономика салаларының дамуымен су ресурстарын пайдаланудың одан əрі артуы күтілетіндігі көрініп отыр. Демек, бассейнде шаруашылық қажеттіліктеріне су ресурстарын алуды арттыру бассейндегі экологиялық салыстырмалы түрдегі тепе-теңдікті бұзуы жəне Балқаш көлінің бірыңғай су тоғаны ретінде жойылуына алып келуі мүмкін.

Қорытынды. Осы күрделі жағдайларда бірыңғай табиғи-шаруашылық кешен ретінде Іле-Балқаш бассейнін сақтау бойынша ғылыми зерттеулерге көбірек көңіл бөліп отыру қажет. Құқық-тық, экономикалық жəне экологиялық механизмдерді пайдалана отырып, су ресурстарын ұтымды пайдалануға бағытталған бірқатар превентивті шаралар қолдану қажет. Бұл жұмысқа жұртшы-лықты, үкіметтік емес ұйымдарды жəне су тұтынушылардың өздерін көбірек қатыстыру керек. Үкіметтік жəне шаруашылық органдардың назарын экономика салаларының су ресурстарын тұтынуға теңгерімді келуімен қатар, Балқаш маңындағы жағдайды сауықтыру жəне Балқаш көлінің экожүйесінің ластануының алдын алу бойынша түпкілікті шешімдер қабылдау қажеттігіне тағы бір рет көңіл аудару керек. Мұндай шешім: Қытай Халық Республикасымен жəне Қырғыз Республика-сымен (Қарқара өзені) Балқаш-Алакөл бассейнінің су ресурстарын ұтымды пайдалану жəне қорғау бойынша Халықаралық шарт жасасуды; Балқаш көлі бассейнінде толықтай гидрометеорологиялық жəне экологиялық мониторингті қалпына келтіруді; су шаруашылығы балансындағы Балқаш көлі экожүйесінің басымдылығын; Балқаш көліне құятын ағынды сулардың экологиялық ағысын негіздеуді; ауылшаруашылық өндірісінде зиянсыз жəне қалдықсыз технологияларды енгізуді; ағынды суларға ағызар алдында жергілікті тазартудың базалық элементтері ретінде коллекторлық-дренаждық суларды жинақтағыштар жасауды; ауылшаруашылық дақылдарының ауруларымен жəне зиянкестерімен күрестің биологиялық əдістерін енгізу тиіс.

ƏДЕБИЕТ

[1] Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Мирхашимов И., Николаенко А.Ю. Современное состояние хозяйственной дея-тельности в Иле-Балхашском бассейне. Интегрированное управление водными ресурсами в Иле-Балкашском бассейне. UNDP. – Алматы, 2011. – С. 3-16.

[2] Базарбаев А.Т., Баекенова М.К. Исследование качества воды реки Иле и изучение влияний антропогенных нагрузок на сток реки. Интегрированное и ориентированное на устойчивость управление водными ресурсами. Матиас Крамер. Потенциал сотрудничества между Германией и Центральной Азией. – Алматы, 2010. – С. 169-179.

[3] Базарбаев А.Т., Баекенова М.К., Мамадияров Б.С. и др. Мониторинг качества воды трансграничной р. Иле // Международная научная конференция. Национальная АН Азербайджана. – Баку: ЭЛМ, 2012. – С. 672-676.

[4] Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсунов А.А. и др. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балкаш / Под ред. А. Б. Самаковой. – Алматы: Каганат, 2003. – 584 с.

[5] Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсунов А.А. и др. Современное экологическое состояние бассейна озера Бал-каш / Под ред. Т. К. Кудекова. – Алматы: Каганат, 2002. – 388 с.

[6] Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д. и др. Современное экологическое состояние экосистем Иле-Балкашского бас-сейна. Монография / Под ред. М. Ж. Бурлибаева. – Алматы, 2009. – 100 с.

REFERENCES

[1] Burlibaev M.Zh., Dostai Zh.D., Mirhashimov I., Nikolaenko A.Yu. The current state of economic activity in the Ile-Balkhash basin. Integrated Water Resources Management in Ile-Balkashskom pool. UNDP. Almaty. 2011, 3-16 p. (in Russ.).


81

[2] Bazarbaev A.T., Baekenova M.K. The study of water quality of the river Ili and study the effects of anthropogenic pressures on river flow. Integrated and focused on sustainable water management. Matthias Kramer. The potential for cooperation between Germany and Central Asia. Almaty. 2010. P. 169-179 (in Russ.).

[3] Bazarbaev A.T., Baekenova M.K., Mamadiyarov B.S. and others. Water quality monitoring of transboundary river Ili. International Scientific Conference. The National Academy of Sciences of Azerbaijan. Baku: Elm, 2012. P. 672-676 (in Russ.).

[4] Burlibaev M.Zh., Dostai Zh.D., Tursunov A.A. et al. Hydroecological stability problems in the Lake Balkhash. Edited A. B. Samakova. Almaty: Kaganat, 2003. 584 p. (in Russ.).

[5] Burlibaev M.Zh., Dostai Zh.D., Tursunov A.A., et al. The current ecological condition of lake Balkhash. Edited T. K. Kudekova. Almaty: Kaganat, 2002. 388 p. (in Russ.).

[6] Burlibaev M.Zh., Dostai Zh.D. et al. Modern ecological ecosystems of the Ile-Balkash basin. The monograph. Edited by M. Zh. Burlibaev. Almaty, 2009. 100 p. (in Russ.).

РАСЧЕТ ВОДОПОТРЕБЛЕНИЯ И РАЗВИТИЕ ОРОШЕНИЯ В ИЛИ-БАЛХАШСКОМ БАССЕЙНЕ

Б. С. Мамадияров, А. Т. Базарбаев


Ключевые слова: Или–Балхашский бассейн, поливные сельскозозяйственные угодья, низкая водообес-печенность, пойма реки.

Аннотация. Бассейн р.Иле орошался около 400 тыс. Его водно-земельные и благоприятные климати-ческие условия позволяют развивать орошаемое земледелие и выращивать сельскозяйственные продукты (рис, табак, фрукты, виноград), получать высокие урожаи семенной кукурузы, свеклы, кормовых трав. Фонд земель в казахстанской части бассейна, пригодных для орошения, независимо от водообеспеченности, составляет 1,5 млн. га.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 81 – 84

THE EFFECTIVENESS OF CHEMICAL PROTECTION OF THE APPLE-TREE FROM THE APPLE LEAF ROLLER IN THE SOUTH-EASTERN REGIONS OF KAZAKHSTAN

M. K. Sabyrkhanova, R. A. Iskеndirova


Keywords: cacoecia rosana L., Pandemis chondrillanaH.-S.,caterpillar, phenology,insecticide, generation. Abstract. The article describes the methods of struggle against apple leaf roller in the South- Eastern regions of

Kazakhstan

УДК 634.11:632.78(574.51)


82

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖАҒДАЙЫНДА АЛМА АҒАШТАРЫНЫҢ ЖАПЫРАҚ ШИРАТҚЫШ КӨБЕЛЕКТЕРІНЕ

ҚАРСЫ КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ

М. К. Сабырханова, Р. А. Искендирова


Тірек сөздер: жапырақ ширатқыш (жасыл, раушан) көбелектері, жұлдызқұрттар, фенология, инсек-тицид, ұрпақ.

Аннотация. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарындаалма жемісіндегі зиянкес – жапырақ шират-қыш көбелектері болып табылады. Осыған орай, зерттеу барысындағы біздің алға қойған мақсатымыз алма ағаштарында кездесетін жапырақ ширатқыш көбелектеріне қарсы химиялық күрес шараларыныңтиімділігі. Біздің зерттеул еріміздің нəтижесінде жапырақ ширатқыш көбелектерінің даму сатысын қадағалап, өңдеудің өз мерзімінде дəлдік сапасы көрсетілді.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында өсірілетін алма шаруашылығы ауылшаруашы-

лығының бір саласы. Еліміздің агроөнеркəсіп кешенінің дамуы əлі де болса жетілдіруді қажететеді. Соңғы жылдары алма бағында алма жеміс жемірі мен жапырақ ширатқыш зиянкестерінің көп болуы жəне оған қарсы тиімді қорғау əдістерінің болмауының арқасында, зиянкестердің таралуына жəне оның дамуына əсерін тигізуде. Алма өндірісінің жоғарылауы еліміздің азық-түлік қауіпсіз-дігінің стратегиялық міндетінің бірі болып саналады. Алма жемісін сапалы əрі жоғары өнім алуда кедергі келтіретін факторлардың бірі алма жеміс жемірі жəне басқа да зиянды организмдер. Алма бағы зиянкестерінің Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында дамуынзерттеп, оған қарсы күресу шараларын жетілдіру қазіргі кездегі өзекті мəселе.Соның ішіндегі алма жапырақ ширатқышзиян кестерінің зақымдауынан алманың өнімділігі мен сапасы төмендеуінің бірден-бір себептері. Алма жапырақ ширатқышзиянкестері – Қазақстанның оңтүстік-шығысы аймағындағы алма бақтарының зиянкесі болып табылады. Зиянкестердің таралуы мен дамуын болжау, қорғау шараларын жүргізу мерзімдерін анықтау əдістемелеріне сүйене отырып зерттеу жұмыстарын жүргіздік.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында алма бақтарында жүргізілген зерттеу нəтижесі көрсеткендей, алма ағашының негізгі зиянкесі алма жеміс жемірі, ал қалған фитофагтар, яғни жасыл, раушан жапырақ ширатқыштары, кəдімгі өрмекші кене,долана күйе көбелегі жəне де басқалары қосымша зиян келтірушілер болып саналады.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы алма бақтарына жасыл жəне раушан жапырақ ширатқыштары əртүрлі дəрежеде зиянын тигізеді. Солардың ішіндегі ғалымдардың зерттеулері бойынша кейбір жылдары раушан жапырақ ширатқышының(Cacoecia rosana L.), жасыл жапырақ ширатқышы (Pandemis chondrillana H.-S.), долана күйе көбелегінің(Gemiostoma scitella Z.) зиян тигізуі күшеюде [1].

Алманың жасыл жəне раушан жапырақ ширатқыштары, долана күйе көбелегі жəне де басқа да кеміргіш зиянкестердің көп болуы жəне оған қарсы кешенді қорғау əдістерінің болмауы зиянкестің таралуына жəне оның дамуына себебін тигізді. Соған байланысты алма жапырақ ширатқыш көбелектерінің Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында дамуының биологиялық ерекшеліктерін зерттеп, оған қарсы кешенді күрес шараларын жетілдіру өзекті мəселе болып табылды. Алма жеміс жемірі, жасыл жəне раушан жапырақ ширатқыштары жəне долана күйе көбелегі жыл сайын алма өсіретін аймағында көптеп кездеседі. Зиянкестер алманы зақымдап, өнімді 10-70% дейін төмен-детеді жəне олардың сапасын нашарлатады [2].

А. А. Златанованың жəне т.б. авторлардың мəліметтері бойынша оңтүстік жəне оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында алма жеміс жемірі (Laspeyresia pomonella L.), раушан жапырақ шират-қышы (Cacoecia rosana L.), жасыл жапырақ ширатқышы (Pandemis chondrillana H.-S.)жəнедолана күйе көбелегі(Gemiostoma scitella Z.) зиянкестері алманы айтарлықтай шығынға ұшыратады [3].

Жоғарыда айтылған алманың жапырақ кеміргіш зиянкестерінің зияндылығы көбінесе шығу мерзіміне, даму деңгейіне, сонымен қатар алманың сорттық ерекшеліктеріне байланысты. Зиян-кестердің өсімталдығы үнемі өзгеріп тұруына байланыстызерттелген кеміргіш зиянкестердің


83

биологиясы мен жаңа кешенді күресу шараларын алма бағын өңдеуде маңызы өте зор. Сондықтан да, біз күресу шараларына баға беру арқылы алма бағының өнімділігін анықтадық.

Фитосанитарлық мониторинг зерттеулері бойынша жапырақ ширатқыш көбелектердің зиян-дылығы 9,6-12,3 %, алманың жасыл бітесімен 6,5-7,6 %, алма күйе көбелегімен 4,1-6,7%,ал алма жеміс жемірімен 3,4-6,7% құрады. Негізгі доминанты зиянкес алма жеміс жемірінің зияндылығы оңтүстік-шығыс Қазақстан аймағында 16,9% көрсетті.Алманың жапырақ ширатқыш көбелектерінің зақымдау дəрежесі шаруа қожалықтарында əртүрлі болды, барлығында əртүрлі сорттарда шамамен 3,4-16,7%көрсеткішке жетті.

Алма жеміс жемірі мен жапырақ ширатқыш зиянкестерінің 2010–2011 жылдардағы зияндылығы өте жоғары болған, соның салдарынан 70% жапырақ ағашы зақымдалды. Ал жапырақ ширатқыш зиянкестералма өнімін зақымдап, алманы 5-20% дейін төмендетіп, олардың сапасын нашарлатады [4]. Осыған орай зиянкестің биологиялық даму ерекшеліктерін, зияндылығы мен қорғаушараларын ескере отырып, көпжылдар бойы оңтүстік,оңтүстік-шығыс Қазақстан жағдайын-да қорғау жүйесінде инсектицидтер мен бірнеше рет бүрку жұмысы жүргізілді.

Химиялық жүктеменің салдарынан пайдалы фаунаның жойылуына, қоршаған ортанының ластануына, пестицидтің өнімде жинақталып, нəтижесінде көпжылдық химиялық əсердің салда-рынан бақагроценозында биологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына əкеліп соқты. Соған сəйкес зерттеу нəтижелері қайта өңделіп, бақтың фитофагтарымен патогендерін сақтап қалу мақсатында, қорғаушаралары қайта қарастырылды. Препараттарды қолдану арқылы кешенді күресу жүйесін қайта өңдеп, бақагроценозын биологизациялап, экологиялық таза өніммен қамтамасыз ету мақсаты қойылып отыр. Соған орай, алма ағаштарының зиянкестерінен қорғауда əртүрлі нұсқалардың тиімділігін зерттедік. Зерттеу нəтижелеріне сəйкес тəжірибелік жағдайда əдістемелік нұсқауларға сай, бақ шаруашылығында қолданылатын инсектицидтер, инсектоакаридцидтер жəне биопрепа-раттар қолданылды.

Тəжірибелік зерттеу жұмыстары Алматы облысы, Қарасай ауданы, Ақсай орманшылығында Іле-Алатауы жабайы сорт Сиверс жəне Апорт алма ағаштарында жапырақ ширатқыш жұлдыз құр-тына, төменде көрсетілгендей 4 реттік қайталау нұсқасы бойынша жүргізілді. Жапырақ ширатқыш жұлдызқұртына қарсы өңдеугеSOLO-457 бүркіші қолданылды. Өңдеу мерзімі фенологиялық бақылау нəтижесі арқылы 2-3 жастағы жұлдызқұрттардың жаппай пайда болуы кезінде жүргізілді (1-кесте).

1-кесте – Жапырақ ширатқышқа қарсы қолданылған инсектицид Коралл э.к. препаратының биологиялық тиімділігі

(Алматы облысы, Қарасай ауданы,«Дармен» шаруа қожалығы, Апорт сорты)

Тəжірибе нұсқалары

Шығын мөлшері, л/га

Раушан жапырақ ширатқыш жұлдызқұртымен зақымдалуы, %

Зақымдау мөлшері төмендеуі, %

Жеміс өнімі, ц/га

Комбат 550 э.к. 1,5 л/га 1,2 92,2 97,3

Коралл э.к. 1,5 л/га 1,0 93,5 101,0

Нурелл Дэ.к.– эталон 1,5 л/га 1,5 90,2 98,1

Каратэ, 050э.к. 0,4 л/га 1,3 91,5 99,5

Бақылау-өңделмеген – 15,3 – 77,4

Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей, коралл э.к. – 1,5 л/га жəне комбат 550 э.к. – 1,5 л/га

сынақ нəтижесі көрсетілген. Биологиялық тиімділігі коралл э.к – 93,5% құрады, комбат 550 э.к. – 92,2 %, ал каратэ, 050 э.к. – 91,5% көрсетті.

Тəжірибеде көрсетілген 4 рет қайталау нұсқасы бойынша жапырақ ширатқыш жұлдыз-құрттарына қарсы Алматы облысы, Талғар ауданы, Белбұлақ ауылдық округі алма бақта өткізілді. Микронер UO 8000 себкішімен раушан, жасыл,долана жапырақ ширатқыш жұлдызқұрттарына қарсы өңдеу жұмыстарын жүргіздік. Екі-үшжастағы жұлдызқұрттардың жаппай пайда болу кезіндедаму сатысын зерттеп, есептеп, бүрку жұмыстарын жүргіздік.

Зерттеу жұмыстарының нəтижесі 2-кестеде көрсетілгендей, үшінші бақылау күні коралл, комбат, каратэ секілді препараттар жоғары өздерінің биологиялық тиімділігін көрсетті, он төртінші күнгі есепте ақ көбелек,битоксибациллин 85,1-90,5% биологиялық тиімділікке жетті.


84

2-кесте – Алма жапырақ ширатқыш жəне алма күйе көбелегі жұлдызқұрттарына қарсы инсектицидтердің биологиялық тиімділігі (Алматы облысы, «Алиев» шаруа қожалығы)

Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей,алма жапырақ ширатқыш жұлдызқұртына қарсысыналған препараттар жоғары биологиялық тиімділікті көрсетті. Əсіресе, жапырақ ширатқыш жұлдыз-құртына қарсы перспективалық препараттар:ақ көбелек, с.п. 2,5 л/га, коралл э.к. – 1,5 л/га жəне комбат 550э.к. – 1,5 л/гасынақнəтижесі көрсетілген. Өте жоғары биологиялық тиімділікті 7-інші күні коралл э.к. – 99,5%, комбат 550 э.к. – 98,6 % жəне каратэ, 050 э.к. – 92,0% көрсетті.

Алма бағындағы жеміс дақылдарын алма жеміс жемірі жəнежапырақ ширатқыш жұлдыз-құрттарынан кешенді қорғау үшін жоғарыдағы зерттелген барлық препараттарды кең түрде қолдануға ұсынылады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Каширская Н.Я., Цуканова Е.М., Каширская А.М. Современный подход к построению системы защиты насаж-

дений яблони от вредных организмов // Плодоводство и ягодоводство России: сб. науч. работ. – М.: Всерос. селекц.-технол. ин-т садоводства и питомниководства, 2010. – Т. 24. – С. 352-360.

[2] Миняйло В.А., Миняйло А.К. Объем выборки для учета кладок розанной листовёртки // Защита растений. – 1988. – № 6. – С. 37.

[3] Златанова А.А., Златанов Б.В., Кислицина Т.Н. Чешуекрылые и их паразиты в яблоневых насаждениях // В кн.: Защита плодовых и овощных культур. – Алма-ата, 1982.

[4] Николаева З.В., Мигачева М.А. Структура и динамика численности листовёрток в плодовых насаждениях Новосокольнического района // Биологические и технико-экономические проблемы в с.-х.: тез. XXXIII науч.-практ. конф. (Великие Луки, 2-3 апр. 1998 г.). – Великие Луки, 2000. – С. 22-23.

REFERENCES

[1] Kashira N.Y., Tsukanova E.M., Kashira A.M. The modern approach to the construction of a system of protection of

apple trees from pests. Fruit and berry-culture of Russia: Sat. scientific. works. M.: Proc. selekts.-tehnol. Inst Horticulture andNursery, 2010. T. 24. P. 352-360

[2] Minyailo V.A., Minyailo A.K. The sample size to account for clutches Rosanna Tortricidae. Protection of plants. 1988. N 6. S. 37.

[3] Zlatanov A.A., Zlatanov B.V., Kislitsina T.N. Lepidoptera and their parasites in apple plantations. In the book: Protection of fruit and vegetable crops. Alma-Ata, 1982.

[4] Kotoshina L.V., Saychuk A.I. The current state of the population of pests of fruit crops Moldova become a scientific article Ecological Society. "VІOTEKA". Bender, 2001. S. 122-124.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ХИМИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЫНА ЯБЛОНИ ОТ ЯБЛОННОЙ ЛИСТОВЕРТКИВ ЮГО ВОСТОЧНЫХ РАЙОНАХ КАЗАХСТАНА

М. К. Сабырханова, Р. А. Искендирова


Аннотация. В статье рассмотрены методы борьбы против яблонной листовертки в юго-восточных районах Казахстана.

Ключевые слова: зеленая, розанная листовертки, гусеница, фенология, инсектицид, генерация.


Тəжірибе нұсқалары (препараттар, шығын мөлшері)

Шығынның мөлшері, л/га

1 м2 бұтақтағы жұлдызқұрттар саны, дана

Жұлдызқұрттардың есеп күнгі санының азаюы, (%)

3 7 14

Димилин, 48% с.к. 0,1 8 68,0 82,1 88,4

Ақ көбелек, с.п. 2,5 7 71,0 85,1 90,5

Битоксибациллин, с.п.45 млрд.-эталон 3,0 9 70,0 78,0 85,1

Комбат 550 э.к. 1,5 6 97,4 98,6 95,4

Каратэ, 5% с.к. (эталон) 1,5 7 97,0 92,0 90.1

Коралл э.к. 0,3 5 98,1 99,5 95,5


85



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 85 – 89

VARIABILITY IN PLANT HEIGHT OF ALFALFA TESTING VARIETIES OF THE SECOND YEAR OF LIFE AND THEIR RELATIONSHIP

WITH AGRONOMIC CHARACTERISTICS

U. M. Sagalbekov1, N. A. Serekpayev2, S. K. Makhanova2

1North Kazakhstan scientific research institute of agriculture, Chaglinka village, Kazakhstan, 2S. Seifullin Kazakh Agro technical University, Astana, Kazakhstan.

Е-mail: [email protected]

Keywords: alfalfa, testing variety, competitive variety trials, plant height, mowing, correlation. Abstract. The paper presents the results of the evaluation of alfalfa testing varieties of the second year of life in

plant height in the nursery competitive variety trials. There were no significant differences in plant height during the first mowing of the tested plants. In the second mowing the plant height of all studied testing varieties was higher than in the first mowing. It can be assumed that the meteorological conditions under which the plants grew and deve-loped were of great importance and they influenced the variation in plant height for mowing in the second year of life, as well as the genetic characteristics of composite. The pattern of gradual decrease in plant height from the first to the last mowing is not observed. The biometric data have been processed with mathematical and statistical method of SPSS. Promising source material is recommended for use in targeted section of scientific research institutes.

УДК 631.52:633.31

ИЗМЕНЧИВОСТЬ ВЫСОТЫ РАСТЕНИЙ СОРТООБРАЗЦОВ ЛЮЦЕРНЫ ВТОРОГО ГОДА ЖИЗНИ И ИХ ВЗАИМОСВЯЗЬ

С ХОЗЯЙСТВЕННО-ЦЕННЫМИ ПРИЗНАКАМИ

У. М. Сагалбеков1, Н. А. Серекпаев 2, С. К. Маханова2

1Северо-Казахстанский научно-иследовательский институт сельского хозяйства, с. Чаглинка, Казахстан; 2Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина, Астана, Казахстан.

Ключевые слова: люцерна, сортообразцы, конкурсное сортоиспытание, высота растений, укос, корре-

ляция. Аннотация. В статье приведены результаты оценки сортообразцов люцерны второго года жизни по

высоте растений в питомнике конкурсного сортоиспытания. На первом укосе у исследуемых растений суще-ственной разницы по высоте растений не наблюдалось. На втором укосе у всех исследуемых сортообразцов высота растений была выше, чем на первом укосе. Можно предположить, что большое влияние на варьиро-вание высоты растений по укосам на втором году жизни имеют значение метеорологические условия, в которых проходили рост и развитие растений, а также генетическими особенностями популяций. Законо-мерность о постепенном снижении высоты растений от первого к последнему укосу не соблюдается. Био-метрические данные обработаны математико-статистическим методом SPSS. Перспективный исходный материал будет рекомендован для целенаправленного использования в селекции НИИ.

Введение. В зависимости от цели использования сельскохозяйственных культур одним из

критериев определения сроков скашивания служит высота растений. Она также является важным признаком, связанным с кормовой продуктивностью и имеет большое хазяйственное значение. При пастбищном использовании в конкурсном сортоиспытании лугопастбищных трав к стравливанию


86

и учету урожая приступают при достижении растениями высоты 15-20 см, которое повторяют периодически по мере отрастания. Высоту растений бобовых трав в селекционных опытах определяют перед укосом, когда зацветают 5-10% растений [1]. Укосная спелость зависит от фазы роста и развития растений. По данным Иванова А.И. виды и сорта люцерны значительно раз-личаются по высоте растений. Высота растений изменяется не только по годам жизни, но и по укосам. Изменчивость высоты растений по годам жизни происходит в ту или иную сторону в зависимости от сочетания (благоприятного или неблагоприятного) метеорологических факторов. Иная закономерность наблюдается при изменении высоты травостоя по укосам: постепенное снижение высоты от 1-го к последнему (Иванова А.И., 1980). По данным Шортандинского опор-ного пункта ВИР в Северном Казахстане в питомниках весеннего посева популяции люцерны посевной по высоте растений превосходили люцерну желтую, разноцветную: 51-66 см на первом укосе, 35-42 см на втором укосе [2]. По исследованиям Мейирман Г.Т., Масоничич-Шотунова Р.С. высота растений у различных популяций Семиреченской местной является более стабильным признаком и изменяется в пределах 6,0-16,4% [3]. Изменчивость высоты растений люцерны указывали Лубенец П.А. (1953), Годунов И.А. (1970), Кочетов П.В. (2001). Различия эти связаны с генетическими особенностями (гетерозиготностью особей внутри популяций [4-6]. Высота травостоя является косвенным показателем урожайности. У бобовых между высотой травостоя и урожайностью прямая коррелятивная связь (r=0,68) [7]. В работах Грязевой Т.В. (r = 0,56-0,70), Годунова И.А. (r = 0,57) установлена средняя положительная корреляционная связь между высотой растений и урожаем зеленой массы [8,5]. Поэтому в селекции многолетних трав немаловажное значение имеет отбор сортообразцов по высоте растений и определение ее зависимости от других признаков.

Цель исследования: отбор сортообразцов люцерны по высоте растений и определение ее зави-симости от хозяйственно-ценных признаков.

В этой связи были поставлены задачи по изучению сортообразцов люцерны в конкурсном сортоиспытании по хозяйственно-ценным признакам - по высоте растений люцерны второго года жизни, определение зависимости изучаемого признака от высоты растений второго укоса, уро-жайности зеленой массы и облиственности по укосам.

Материалы и методы. Для решения поставленных задач в 2013-2014 гг совместно с ТОО «Северо-Казахстанский НИИ сельского хозяйства» (с. Чаглинка) были заложены и проведены экспериментальные исследования в питомнике конкурсного сортоиспытания.

Почва опытного участка представлена черноземом обыкновенным, среднемощный, средне-гумусным, с глубиной гумусового горизонта 25-27 см и средним содержанием гумуса 4,21%. В пахотном слое 0-40 см почвы нитратного азота 17,0 мг, подвижного фосфора – 7,1 мг, обменного калия – 35,0 мг на 1 кг почвы. Следовательно, по содержанию азота обеспеченность высокая, по фосфору – низкая, калию – высокая. По механическому составу почва тяжелосуглинистая, объем-ный вес в пахотном горизонте 1,19 г/см3, в метровом слое в среднем – 1,30 г/см3. Влажность ус-тойчивого завядания 13%.

На заключительном этапе сортоиспытания изучались 6 перспективных сортообразцов лю-церны. Питомник конкурсного сортоиспытания сортообразцов люцерны закладывался по чистому пару. Семена люцерны весевались беспокровно в первой декаде мая ручной сеялкой СР-1. Способ посева на зеленую массу – рядовой (ширина междурядья 15 см). Все номера закладывались в 3-х кратной повторности. Площадь делянок - 25 м2. Боковые защитные полосы 0,7 м, концевые - 10 м. Стандарт – допущенный к посеву в Акмолинской области сорт люцерны Ханшайым.

Определение высоты растений проводилась перед укосом на зеленую массу в фазе цветения [7]. При классификации сортообразцов люцерны по высоте растений (в фазе начало цветения) использована градация по данному показателю Лубенца П.А. (1972): очень низкие – до 30 см, низ-кие – 31-50 см, средние – 51-60 см, высокие – 61-70 см, очень высокие – 71-140 см [9].

В годы проведения опытов метеорологические условия сложились следующим образом: во второй 2014 год жизни на первом укосе (межфазный период «отрастание-бутонизация» - «буто-низация-цветение») в мае-июне 2014 года ГТК был равен 0,95 (засушливый); на втором укосе межфазный период «отрастание-цветение» ГТК=2,07 - избыточно-влажный [10]. 2013 год характеризовался холодным зимним периодом и неравномерным выпадением атмосферных


87

осадков. Метеорологические условия 2014 года характеризовались умеренным зимним периодом, обилием атмосферных осадков. Количесво выпавших атмосферных осадков за год 346,5 мм, что превышает среднемноголетнюю норму на 12%. При этом распределение выпавших осадков было неравномерным. За осенне-зимний период выпало 155,0 мм, что превышает среднемноголетнюю норму на 15%. Обилие атмосферных осадков (122,5 мм, при среднемноголетнем 58,0 мм) и низкий температурный режим в июле месяце привели к удлинению вегетационного периода роста и раз-вития растений, но тем не менее способствовали формированию более высокой высоты растений, чем на первом укосе.

Реультаты исследований. При наших исследованиях во второй год жизни 2014 года (посев 2013 года) было проведено 2 укоса. У всех исследуемых сортообразцов второго года жизни на втором укосе в 2014 году высота растений была выше, чем на первом укосе: на 18 см у сортооб-разца 1040, у сортообразца 928 – на 19 см, у стандарта – на 20 см, у сортообразца 929 – на 21 см, у сортообразца 1042 – на 24 см, у сортообразцов 9138 и 1050 – на 27 см (таблица 1).

Таблица 1 – Высота растений люцерны при весеннем посеве второго года жизни и укосам, см

Сортообразцы

Высота растений, см

1 укос отклонение от стандарта

2 укос отклонение от стандарта

среднее отклонение от стандарта

Сорт люцерны (стандарт) 52,0 – 72,0 – 62,0 –

928 49,0 -3,0 78,0 +6,0 63,5 +1,5

9138 49,0 -3,0 76,0 +4,0 62,5 +0,5

1042 50,0 -2,0 74,0 +2,0 62,0 –

1050 51,0 -1,0 78,0 +6,0 64,5 +2,5

1040 49,0 -3,0 67,0 -5,0 58,0 -4,0

929 52,0 – 73,0 +1,0 62,5 +0,5

На первом укосе у исследуемых растений существенной разницы по высоте растений не на-

блюдалось (49-52 см). На первом укосе у сортообразца 929 высота растений была на уровне стандарта – 52 см, у остальных сортообразцов ниже на 2-6%. На втором укосе высота растений выше чем у стандарта было у сорттобразцов 929, 1042, 9138, 928 и 1050. Только у сортообразца 1040 исследуемый признак был ниже на 5 единиц.

Обсуждение результатов. Градация по П. А. Лубенцу при классификации сортообразцов люцерны по высоте растений показала следующее: по первому укосу низкую высоту растений формировали сортообразцы 928, 9138, 1040, 1042, а сортообразцы 1050, 929 и стандарт – средние; по второму укосу сортообразец 1040 – высокий, а другие пять сортообразцов 929, 1042, 9138, 928, 1050 и стандарт сорт Ханшайым – очень высокие.

Закономерность о постепенном снижении высоты растений от 1-го к последнему укосу, отмеченная Ивановым А.И., не соблюдается. Можно предположить, что большое влияние на варьирование высоты растений по укосам на втором году жизни имеют значение метеороло-гические условия, в которых проходили рост и развитие растений. В 2014 году на втором году жизни на первом укосе период отрастание-цветение проходил в жестких условиях по уровню влагообеспеченности: ГТК = 0,95 (засушливый). На втором укосе период отрастание-цветение ГТК = 2,07 (избыточно-влажный). Избыточное увлажнение периода «отрастание-цветение» спо-собствовало лучшему росту растений. Также эти различия можно связать с генетическими особенностями культуры (Лубенец П.А. (1953), Годунов И.А. (1970), Кочетов П.В. (2001) [4–6].

На основе статистического анализа SPSS (таблица 2) данных по высоте растений установили, что по высоте растений на первом укосе сортообразец 1050 (51,00 ± 0,93) имеет наименьшую стандартную погрешность. На втором укосе сортообразец 1050 имел показания 78,17 ± 1,28. Это показывает, что он проявляет большую устойчивость при данном показателе – высоте растений. При том же показателе стандарт имеет большую стандартную погрешность по укосам 51,67 ± 2,11 и 72,00 ± 1,51 соответственно.


88

Таблица 2 – Статистический анализ высоты растений сортообразцов люцерны в питомнике конкурсного сортоиспытания по методу SPSS, см

Признаки Номер сорто-образца

Среднее значение

Стандартное отклонение

Стандартная погрешность

Доверительный интервал 95% Mини-

мум Maкси-мум нижняя

граница верхняя граница

Высота растений,

см

1 укос

Стандарт 51,67 5,16 2,11 58,00 57,09 44,00 58,00

928 49,00 3,90 1,59 54,00 53,09 44,00 54,00

9138 49,00 2,90 1,18 53,00 52,04 46,00 53,00

1042 50,00 2,45 1,00 53,00 52,57 46,00 53,00

1050 51,00 2,28 0,93 54,00 53,39 48,00 54,00

1040 48,67 4,32 1,76 56,00 53,20 44,00 56,00

929 52,17 6,85 2,80 63,00 59,36 43,00 63,00

2 укос

Стандарт 72,00 3,69 1,51 68,13 75,87 67,00 75,00

928 78,00 5,33 2,18 72,41 83,59 74,00 88,00

9138 76,17 7,08 2,89 68,73 83,60 66,00 87,00

1042 74,33 7,79 3,18 66,16 82,51 63,00 85,00

1050 78,17 3,13 1,28 74,89 81,45 75,00 83,00

1040 67,17 6,68 2,73 60,16 74,17 58,00 78,00

929 72,50 5,65 2,31 66,57 78,43 65,00 81,00

В результате изучения особенностей формирования высоты растений люцерны выявлены

сильная обратная связь между высота растений (1 укос) и урожайность зеленой массы (2 укос) (r = -0,762 ± 0,171; средняя отрицательная связь - высота растений (1 укос) - облиственность (1 укос) (r = -0,594 ± 0,264), высота растений (2 укос) - облиственность (1 укос) (r = -0,567 ± 0,277), высота растений (2 укос) - облиственность (2 укос) (r = -0,616 ± 0,253). Остальные признаки показали очень слабую и слабую положительнуб или отрицательную корреляцию (таблица 2).

Таблица 3 – Корреляционная зависимость высоты растений люцерны от хозяйственно-ценных признаков

Признак 1 – Признак 2 Коэффициент корреляции (r±Sr)

Высота растений (1 укос) - Урожайность (1 укос) 0,243 ± 0,384

Высота растений (1 укос) - Урожайность (2 укос) -0,762 ± 0,171

Высота растений (1 укос) - Высота растений (2 укос) 0,087 ± 0,405

Высота растений (1 укос) - Облиственность (1 укос) -0,594 ± 0,264






Высота растений первого и второго укосах имеет отрицательную среднюю корреляцию с

облиственностью первого укоса r = -0,594 ± 0,264 и r = -0,567 ± 0,277 соответственно. Высота растений первого укоса и урожайность второго укоса имеют высокую отрицательную корреляцию r = -0,762 ± 0,171. Высота растений второго укоса с облиственностью второго укоса имеют отрицательную корреляцию средней силы r = -0,616 ± 0,253. Увеличение высоты растений второго укоса на одну единицу вызывает уменьшение облиствености первого и второго укоса.

Выводы По результатам математико-статистических методов SPSS имеет более устойчивый по высоте растений вне зависимости от метеорологических условий сортообразец 1050, показав-


89

ший наименьшее отклонение по двум укосам, низкую степень варьирования по исследуемому по-казателю, наименьшую стандартную погрешность: первый укос 51,00 ± 0,93; второй укос 78,17±1,28. Результаты математико-статистических методов SPSS многофакторного корреляционного анализа показали слабую отрицательную корреляцию между высотой растений первого укоса и облиствен-ностью первого укоса (-0,384*) (* - статистически значим при α=0,05). Перспективный исходный материал будет рекомендован для целенаправленного использования в селекции НИИ.


[1] Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. – М.: Колос, 1971. – Вып. 2. – 230 с. [2] Иванов А.И. Люцерна. – М.: Колос, 1980. – 349 с. [3] Мейірман Г.Т., Масоничич-Шотунова Р.С. Люцерна. – Алматы: «Асыл кітап» баспасы, 2012. – 416 с. [4] Лубенец П.А. Видовой состав и селекционная оценка культурных и дикорастущих люцерн // Тр. по прикл. бот.,

ген. и сел.. – Т. 30, вып. 2. – Л., 1953. Диссертации о Земле http://earthpapers.net/izuchenie-i-podbor-intensivnyh-sortov-i-mezhsortovyh-gibridov-lyutserny-v-usloviyah-predgorya-araratskoy-ravniny#ixzz3UX1sl2Q1

[5] Годунов И.А. Изучение состава популяций местной дикорастущей люцерны серпообразной в предгорной зоне Краснодарского края: Автореф. дис. ... канд. с.-х. наук. – Ленинград, 1970. – 21 с. Научная библиотека диссертаций и авторе-фератов disserCat http://www.dissercat.com/content/selektsiya-lyutserny-i-espartseta-v-usloviyakh-rostovskoi-oblasti#ixzz3UX0HmKlN

[6] Кочетов П.В. Изучение генетических растительных ресурсов люцерны в условиях орошения в Нижнем Поволжье и их энергетическая ценность: Автореф. дис. ... канд. с.-х. наук. – Пенза, 2001. – 24 с. Научная библиотека диссертаций и авто-рефератов disserCat http://www.dissercat.com/content/selektsiya-lyutserny-i-espartseta-v-usloviyakh-rostovskoi-oblasti#ixzz3UX0HmKlN

[7] Методические указания по селекции многолетних трав // ВНИИ кормов им. В. Р. Вильямса. – М., 1985. – 188 с. [8] Грязева Татьяна Васильевна. Селекция люцерны и эспарцета в условиях Ростовской области: Дис. ... канд. с.-х.

наук: 06.01.05. – Зерноград, 2005. – 203 c. РГБ ОД, 61:05-6/599 [9] Лубенец П.А. Люцерна Medicago L. Краткий обзор рода и классификация подрода Falcago (Reichl) Cro8811 //

Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. – Л., 1972. – Т. 47, вып. 3. – С. 3-68. [10] Чирков Ю.И. Агрометеорология. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986. – 296 с.

REFERENCES

[1] The methodology of the state crop variety trials. M.: Kolos, 1971. Vol. 2. 230 Ivanov A.I. Alfalfa. M.: Kolos, 1980. 349 p. (in Russ.).

[2] Meyіrman G.T., Masonichich-Shotunova R.S. Alfalfa. Almaty: "Asyl Kitap" baspasy, 2012. 416 p. (in Russ.). [3] Lubenets P.A. Species composition and selection estimation of cultivated and wild Lucerne. Work. on bot., gen. and agr.

Vol 30, N 2, L., 1953. Theses on Earth http://earthpapers.net/izuchenie-i-podbor-intensivnyh-sortov-i-mezhsortovyh-gibridov-lyutserny-v-usloviyah-predgorya-araratskoy-ravniny#ixzz3UX1sl2Q1

[4] Godunov I.A. The study of local wild populations of alfalfa sickle in the foothills of the Krasnodar Territory: Author. dis. ... cand. agr. sc. Leningrad, 1970. 21 p. Scientific Library of dissertations and disserCat http://www.dissercat.com/content/se-lektsiya-lyutserny-i-espartseta-v-usloviyakh-rostovskoi-oblasti#ixzz3UX0HmKlN

[5] Kochetov P.V. The study of plant genetic resources of alfalfa under irrigation in the Lower Volga and its energy value: Author. dis. ... cand. agr. sc. Penza, 2001. 24 p. Scientific Library of dissertations and disserCat http://www.dissercat.com/con-tent/selektsiya-lyutserny-i-espartseta-v-usloviyakh-rostovskoi-oblasti#ixzz3UX0HmKlN

[6] Guidelines for the selection of perennial grasses. Institute of feed named after V. R. Williams. M., 1985. 188 p. (in Russ.). [7] Gryazeva T.V. Breeding alfalfa and sainfoin under the Rostov region: Dis. ... cand. agricultural sciences: 06.01.05.

Zernograd 2005 203 c. RSL OD, 61: 05-6 / 599 (in Russ.). [8] Lubenets P.A. Alfalfa Medicago L. Overview and classification of the genus subgenus Falcago (Reichl) Cro8811.

Proceedings of applied botany, genetics and breeding. L.: 1972. T. 47, vol. 3. P. 3-68 (in Russ.). [9] Chirkov Yu.I. Agricultural meteorology. L.: Gidrometeoizdat, 1986. 296 p. (in Russ.).

ЕКІНШІ ЖЫЛҒЫ ЖОҢЫШҚА ӨСІМДІГІ СОРТ ҮЛГІЛЕРІНІҢ БИІКТІГІНІҢ ӨЗГЕРГІШТІГІ ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚТАҒЫ БАҒАЛЫ БЕЛГІЛЕРІМЕН ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ

У. М. Сағалбеков1, Н. А. Серекпаев 2, С. К. Маханова2

1Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Чаглинка а., Қазақстан, 2С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана, Қазақстан

Тірек сөздер: жоңышқа, сортүлгі, конкурстық сорт сынау, өсімдік биіктігі, шабыс, корреляция. Аннотация. Мақалада конкурстық сорт сынау көшетігіндегі екінші жылғы жоңышқа сортүлгілерінің өсімдік биік-

тігі бойынша нəтижелері келтірілген. Бірінші шабыста зерттелген өсімдіктерде өсімдік биіктігі бойынша айырмашылық байқалмады. Екінші шабыста барлық зерттелген сортүлгілерде өсімдік биіктігі бірінші шабыспен салыстырғанда жоғары болды. Болжауға болады, екінші жылында шабыстар бойынша өсімдік биіктігінің ауытқуына өсімдіктердің өсуі жəне дамуы жүрген метеорологиялық жағдайлар, сонымен қатар, популяциялардың генетикалық ерекшеліктері əсер етті. Өсімдік биіктігінің бірінші шабыстан соңғыға сатылап азаюы туралы заңдылық дəлелденбеді. Биометриялық мəліметтер математикалы-статистикалық SPSS əдісі арқылы өңделді. ҒЗИ селекциясында перспективті бастапқы материал мақсатты бағытталып пайдалануға ұсынылады.



90



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 90 – 92

CHARACTERISTICS OF PREPARATIONS– ADAPTOGENS PA- 2-1 AND С- 1-1 AND THEIR MECHANISM OF INFLUENCE

A. S. Saparov, Zh. Oshakbayeva, G. tasheva

RSI of soil science and agricultural chemistry named after O. O. Ospanov, Almaty, Kazakhstan,


Abstract. In this article for the decision of task of the effective use of low productive lands and increase of profitability of agricultural production non-standard methodological approaches being based on fundamentally new scientifically-theoretical conception of energoinformative agriculture, rational application on the degraded lands of smallvolume physiologically active preparations – adaptogen with polyfunctional properties, are worked out.

ƏОЖ 631.4

КІШІ КӨЛЕМДІ ПА-2-1 ЖƏНЕ С-1-1 + ПРЕПАРАТ-АДАПТОГЕНДЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

ЖƏНЕ ƏСЕР ЕТУ МЕХАНИЗМІ

А. С. Сапаров, Ж. О. Ошакбаева, Г. А. Аташева

Ө. О. Оспанов атындағы Қазақ топырақтану жəне агрохимия ҒЗИ, Алматы, Қазақстан, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: адаптоген-препараттары ПА-2-1, С-1-1, деградация, топырақ құнарлылығы, өнімділік. Аннотация. Мақалада құнарлылығы төмен жерлердің тиімді игерілуін жəне ауылшаруашылық өнді-

рістерінің рентабельділігін көтеру үшін энергия ақпараттық егіншіліктің жаңа ғылыми-теориялық тұжырым-дамасы негізінде стандартты емес əдістемелік көзқарастар қарастырылып, көпфункционалды қасиеттерімен кіші көлемді физиологиялық белсенді адаптоген-препараттарын деградацияға ұшыраған жерлерге тиімді қолдану ұсынылды.

Кіріспе. Классикалық əдіспен жүгері дақылының өнімділігін жоғарылату үшін Қазақстанның

топырақ жамылғысында деградацияға ұшыраған топырақтарда, су ресурстарының тапшылығы жəне құрғақ климаттың əсері күрделі кедергі келтіреді.

Деградацияға ұшыраған жерлердің құнарлылығын көтерудің белгілі тəсілдеріне қарағанда кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерінің негізіндегі агромелиорациялық шара-лар ұсынылған жұмыста жоғары тиімділікпен айрықшаланады. Деградацияға ұшыраған жерлерде жүгері дақылының экологиялық тұрақтылығын тұқым себер алдында тұқымды 100-350 гр/1 га өңдегенде көтеріледі, бұл бірінші жылда жоспарланған дəн өнімділігін алуға əсер етеді.

Деградацияға ұшыраған топырақтарда өсірілген жүгері дақылынына ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерін қолданғанда бақылау нұсқасымен салыстырғанда өнімділік 30-40 %-ға көтеріледі.

Көпфункционалды қасиеттерімен кіші көлемді физиологиялық белсенді адаптоген-препарат-тарын деградацияға ұшыраған жерлерге тиімді қолдану, биоэнергетиканы жəне жүгері дақылының төтенше жағдайлардың ортасына (тұзданған топырақтар, пестицидтер, қолайсыз агрометеоро-


91

логиялық жағдайлар жəне т.б.) экологиялық тұрақтылығын жоғарылату агротехниканың диф-ференциалданған басқа шараларымен біріктірілгенде, а.ш. өндірістерінің тауар өнімділігінің жоғарлауы Қазақстанның аридті аймқтарында топырақ-климаттық ерекшеліктерінің қаттылығынан тəуелді болады.

Заманауи бағалауға жүгінсек Қазақстан топырақтарының 75 %-на жуығы əртүрлі дəрежеде деградацияға ұшыраған, ал ауылшаруашылық дақылдарын егуге, алдын ала жақсарту шараларын жүргізбестен пайдалануға арналған жерлер бар болғаны 23,3 млн. га. шамасында.

Республикамыздың экологиялық жағдайының асқынған кезеңінде ауылшаруашылық өндірі-сінің экология заңының негізінде барынша рационалды қолданудың қайта құрылуын талап етеді. Бұл дақылдар өнімділігінің əр жылдардағы атмосфералық жауын-шашынның, сонымен қатар, топырақ эрозиясы жəне топырақтардың ең төмен табиғи дренирленуінен қоршаған ортаның техногенді ластануымен түсіндірілетін, жайсыз топырақ мелиоративтік жағдайларының əсерінен ауытқуын азайтады.

Экстремалды ортаға өсімдіктің экологиялық тұрақтылығын көпфункционалды қасиеттерімен кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерінің негізінде деградацияға ұшыраған жер-лердің құнарлылығын жəне жүгері дақылының өнімділігін көтермелеу агрошараларын жасау.

Классикалық əдіспен жүгері дақылының өнімділігін жоғарылату үшін Қазақстанның топырақ жамылғысында деградацияға ұшыраған топырақтарда, су ресурстарының тапшылығы мен құрғақ климаттың əсері күрделі кедергі келтіреді.

ПА-2 препаратын Ой-Қарағай жəне Қияқты жер қойнауларынан шығатын Б3 маркалы боз көмірден, Қазақстанның жабайы емдік шөптерінен жəне арнайы ингредиенттік құрамды заттардың қоспасынан алады. Кіші көлемді препарат ПА-2-1 қара түсті ұсақ гранула күйінде болады, тұщы суда (жаңбыр суы, тұрып қалған жəне арық суы) жақсы ериді, жабысқақ емес. Құрамында каль-цийы мен магнийы жоғары ащы су препаратты каогуляцияға ұшыратады, ол қолданыстағы ерітін-дінің физиологиялық белсенділігі мен энергетикалық сиымдылығын төмендетеді. Бұл кемші-ліктерді болдырмау үшін ПА-2-1 ерітіндісін жасайтын суға əр 10 литріне бір шай қасық есебінде сұйық сабын немесе шампунь қосу керек. Бұл препарат су тұщылығының индикаторы болып есептеледі. Бұл əдісті іске асыру үшін ПА-2-1 препаратының 10-12 түйірін алып зерттелетін судың 0,5 литрінде, 18-30°С ерітемізде (шай түстес ерітінді), 7-10 минуттан кейін препараттың бұзылу қарқынын жəне ыдыстың түбіне шөгу жылдамдығын бақылай отырып, шартты шкалада су тұщылығының деңгейін сырттай бағалаймыз (əлсіз, орташа, қатты).

Күріш, арпа, бидай жəне сұлы дəндерін өңдейтін препарат ерітінділері (2,0-2,7 % ерітінділер) ұзақ уақыт өз қасиеттерін жоғалтпайды жəне герметикалық ыдыста 30-40 тəулік сақталады. Өсім-дікке бүркіп қолданылатын концентрациясы өте төмен (0,03-0,05 %) ерітіндіні сол күні барлығын қолдану керек.

ПА-2-1 экологиялық таза препарат. Ол улы емес, канцерогенді емес, мутаген емес, аллерго-патологиялық көрсетілімдері жоқ, СТ ТОО 15118730-01-2006 шығарылады.

Гуминді препарат-адаптоген минералды қорек көзі болып табылмайды, оны алмастырмайды да, тек топырақтағы жəне енгізілген тыңайтқыштың қоректік заттарының қолдану коэффициентін арттыруға көмектеседі. Сондықтан оларды минералды тыңайтқыштар қоспасымен бірге немесе олардың фонында қолдану керек.

Адаптоген-препарат ПА-2-1: – тұқымның өну жəне өсу энергиясын көтереді; өсімдіктің ауруларға (бактериозға, фузариозға,

фитофторозға, хлорозға т.б.) жəне ортаның экстремалды жағдайларына (топырақ тұздануына, сілті пайда болу факторына, пестицидтерге, шөлге, топырақ жəне судың температурасының төмен-деуіне, үсікке жəне т.б.) төзімділігін арттырады;

– өсімдіктің тамыры мен жерасты бөлігінің қарқынды өсуін қамтамасыз етеді; – Қазақстанның аридті зоналарының өнімділігі төмен топырақтарында өсімдіктің минерал-

дармен қоректенуін топырақтағы жəне енгізілген тыңайтқыштың қоректік заттарының қолдану коэффициентінің есебінен 25-30 % артуын жақсартады;

– ауылшаруашылық өнімдерінің нитрат құрамын 25-40 % жəне топыраққа енгізілген пести-цидтердің қарама-қайшы əсерін төмендетеді;


92

– дəнді-дақылдардың, мал азықтық дақылдардың, майлы, техникалық, бау-бақша, жеміс-көкөніс, ашық жəне жабық грунтта өсірілетін дақылдар мен картоп дақылының өсіп-жетілуін 7-16 тəулікке жылдамдатады;

– ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін орта есеппен 20-65 %, көпжылды-шалғынды жайылымдық шөптесін өсімдіктердің өнімділігін 25-37 % көтереді;

– өндірілген өнімнің биологиялық жəне тағамдық құндылығын жақсартады, сақтау мерзімін ұзартады.

ПА-2-1 препаратын қолдану тұқымның жəне өсімдіктің биоэнергетикасын ерте даму кезеңінде бақылау нұсқасымен салыстырғанда арттырады. Тұқым себер алдында препаратпен өңдегенде алған тұқымның қосымша энергетикалық потенциалды өскіндермен тұрақты ұсталынып, үлкен өсімдікке бүкіл онтогенез кезінде беріледі, экологиялық тұрақтылықтың артуының жəне өнімділігі аз жерлерде ауылшаруашылық дақылы өнімділігінің негізі болып табылады. Жаңа наноагромелио-ративтік тəсілдер өнімділігі төмен жерлерде зоналды агротехниканы қолданудың тиімділігін арттырады жəне тұқымды, минералды тыңайтқыштарды, пестицидтер мен суды барынша үнемді қолдануға мүмкіндік береді. ПА-2-1 жəне С-1-1 препараттарын Ө.О. Оспанов атындағы «Қазақ топырақтану жəне агрохимия» ҒЗИ технологиялық регламенті бойынша алынды. Олар жүгері тұқымын тұқым себер алдында өңдеуге арналған. Препараттардың құрамы авторлардың құпиясы.

ƏДЕБИЕТ

[1] Инюшин В.М., Ильясов Г.У., Непомнящих И.А. Биоэнергетические структуры – теория и практика. – Алма-Ата:

Казахстан, 1992. – 208 с. [2] Мамонов А.Г. и др. Наноагромелиоративные приемы новых агротехнологии повышения плодородия почв и

продуктивности сельскохозяйственных культур. Методические рекомендации. – Алматы, 2008. – 35 с. [3] Əлдеков Н., Балғабаев Ə., Есіркепбаев Т. Ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшелігі мен агро-

техникасы. – Алматы, 2011.

REFERENCES

[1] Inyushin V.M., Ilyasov G.U., Nepomnyashchikh I.A. Bioenergetic structures - theory and practice. Alma-Ata, Kazakhstan, 1992. 208 p.

[2] Mamonov A.G., et al. Nanoagromeliorative admission of new agricultural technologies to improve soil fertility and crop productivity. Methodical recommendations. Almaty, 2008. 35 p.

[3] Aldekov N., Balgabaev A., Esirkepbaev T. Agrotechniques feature of biological and agricultural crops. Almaty, 2011.

ХАРАКТЕРИСТИКА ПРЕПАРАТА-АДАПТОГЕНОВ ПА-2-1 И С-1-1

И ИХ МЕХАНИЗМ ВЛИЯНИЯ


НИИ почвоведения и агрохимии им. О. О. Оспанова, Алматы, Казахстан, Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан

Аннотация. Для решения задачи эффективного использования низкопродуктивных земель и повыше-

ния рентабельности сельскохозяйственного производства разработаны нестандартные методологические подходы, базирующиеся на принципиально новой научно-теоретической концепции энергоинформацион-ного земледелия, рациональное применение на деградированных землях малообьемных физиологически активных препаратов – адаптогенов с полифункциональными свойствами.



93



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 93 – 96

INFLUENCE OF PREPARATIONS–ADAPTOGENS PA-2-1 AND С-1-1 ON GROWTH OF CORN IN THE DEGRADED SOILS

A. S. Saparov, Zh. Oshakbayeva, G. Atasheva

RSI of soil science and agricultural chemistry named after O. O. Ospanov, Almaty, Kazakhstan, Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan

Keywords: preparations-adaptogen PА-2-1, С-1-1, degradation, fertility of soils, productivity. Abstract. In this article the agromelioration receptions of the directed increase of biopower potential of seed

and vegetans plants are used through physiologically active water solutions of preparations - adaptogen of PА-2-1 and С-1-1 on the dedicated technological modes, protected by three innovative patents of Кazakhstan.

ƏОЖ 631.4

ДЕГРАДАЦИЯҒА ҰШЫРАҒАН ТОПЫРАҚТАРДА ӨСІРІЛГЕН ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫНА КІШІ КӨЛЕМДІ ПА-2-1 ЖƏНЕ С-1-1

ПРЕПАРАТ-АДАПТОГЕНДЕРІНІҢ ƏСЕРІ


Ө. О. Оспанов атындағы Қазақ топырақтану жəне агрохимия ҒЗИ, Алматы, Қазақстан, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: адаптоген-препараттары ПА-2-1, С-1-1, деградация, топырақ құнарлылығы, өнімділік. Аннотация. Мақалада ҚР патентімен қорғалған кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптоген-

дерінің сулы ертінділерінің көмегімен жаңа агротехнологияның жүгері тұқымының биоэнергетикалық потенциалын жəне өнімділігін көтеруге бағытталған агрошаралар алғаш рет қолданылды.

Кіріспе. Құнарлылығы төмен жерлердің тиімді игерілуін жəне ауылшаруашылық өндіріс-

терінің тиімділігін көтеру үшін энергия ақпараттық егіншіліктің жаңа ғылыми-теориялық негізінде стандартты емес əдістемелік көзқарастар жасалды.

2013 жылы Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданының базалық шаруашылықтарынының деградацияға ұшыраған жерлеріне жаңа агротехнологиялар негіз болатын, кіші көлемді препарат-адаптогендердің негізінде жасалынатын агрошаралардың жаңа жиынтығын қолданудың тиімділігін білу барысында өндірістік тəжірибелер қойылды.

Көпфункционалды қасиеттерімен кіші көлемді физиологиялық белсенді адаптоген-препа-раттарын деградацияға ұшыраған жерлерге тиімді қолдану, биоэнергетиканы жəне жүгері дақы-лының төтенше жағдайлардың ортасына (тұзданған топырақтар, пестицидтер, қолайсыз агрометео-рологиялық жағдайлар жəне т.б.) экологиялық тұрақтылығын жоғарылату агротехниканың диф-ференциалданған басқа шараларымен Қазақстанның аридті аймақтарында топырақ-климаттық ерекшеліктерінің қаттылығынан тəуелді болады.

Деградацияға ұшыраған топырақтарда өсірілген жүгері дақылының өніміділігін жоғарылату мақсатында «Нұр-Агро» ЖШС-ң тəжірибе станциясында АҚШ «98ФАО700» атты жүгері гибри-дімен тəжірибе төмендегі сызбасы бойынша қойылды:

1. N36P72K90-фон + құрғақ өңделмеген тұқым – бақылау; 2. Фон+ тұқымды С-1-1 препарат адаптогенімен өңдеу;


94

3. Фон + тұқымды С-1-1 препарат адаптогенімен өңдеу + вегетациялық өсудің 3-5 жəне 6-7 жа-пырақ кезінде ПА-2-1 жұмыс ерітіндісін мочевина қоспасымен бірге (10 кг/га) өсімдікке бүрку;

Тəжірибе жүргізілген егіс аумағы 300 га. Деградацияға ұшыраған топырақтарда өсірілген жүгері дақылына кіші көлемді ПА-2-1 жəне

С-1-1 препарат-адаптогендерін қолданғанда, бақылау нұсқасымен салыстырғанда, өнімділік 30- 40 % көтеріледі.

1-кесте – Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, «Нұр-Агро» ЖШС тəжірибе алқабындағы

жүгері дақылының биологиялық өнімділігі

№ Нұсқа

1 га өсім-дік саны

Өсім-діктің орташа биіктігі,См

Собық-тар саны, дана

Собық-тағы дəн саны, дана

Бір өсім-діктегі дəн

салма-ғы, г

Бақы-лаудан артығы,

%

1 м2, 0-50 см терең-діктегі тамыр салма-ғы, г

1 Өңделмеген тұқым - бақылау 55 220 1,57 459 162 1480

2 С-1-1 препарат-адаптогенімен тұқымды өңдеу 57 272 1,85 584 243 50 1980

3

С-1-1 препарат-адаптогенімен тұқымды өңдеу + + вегетациялық өсудің 3-5 жəне 6-7 жапырақ кезінде ПА-2-1 жұмыс ерітіндісін мочевина қоспа-сымен бірге (10 кг/га) өсімдікке бүрку 300 л 1 га

58 291 2,0 748 336 107 3692

Деградацияға ұшыраған жерлердің құнарлылығын көтерудің белгілі тəсілдеріне қарағанда,

кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерінің негізіндегі агромелиорациялық ша-ралар ұсынылған жоғары тиімділікпен айрықшаланады. Деградацияға ұшыраған жерлерде жүгері дақылының экологиялық тұрақтылығын тұқым себер алдында тұқымды 100-150 гр/1 га өңдегенде көтеріледі, бұл бірінші жылда жоспарланған дəн өнімділігін алуға əсер етеді.

С-1-1 препарат-адаптогенімен тұқымды өңдеу + вегетациялық өсудің 3-5 жəне 6-7 жапырақ кезінде ПА-2-1 жұмыс ерітіндісін мочевина қоспасымен бірге (10 кг/га) өсімдікке бүрку 300 л/ 1 га нұсқасында көрсеткіштер айтарлықтай жоғары: 1 га өсімдік саны – 58, өсімдіктің орташа биіктігі – 291см, собықтағы дəн саны – 748 дана, 1 м2, 0-50 см тереңдіктегі тамыр салмағы – 3692 г, сəйке-сінше өңделмеген тұқым – бақылау жəне С-1-1 препарат-адаптогенімен тұқымды өңдеу нұсқала-рында төмен.

Топырақ құнарлығының деңгейін бағалағанда ауылшаруашылық мақсатта қолданатын жерлердің деградацияға ұшырау дəрежесін анықтауды таңдау ең керекті мəселе болады. Осындай амалдардың бірі зерттеу телімінің топырақтағы 0-10 жəне 0-20 см қабатындағы тың немесе жатып қалған жерлердегі қарашірік құрамына байланысты. Бұл тəсілдің кемшілігі ауылшаруашылық дақылдарын өсіруде өсімдіктің элементтерге тапшылығын туындатады. Бұл деградация дəрежесін бағалауды қиындатады.

2-ші кестеде келтірілген мəліметтер бойынша «Нұр-Агро» ЖШС тəжірибе танаптарында өсірілген жүгері дақылының өсу қарқындылығы ТТСАӨ препарат С-1 (0,5 %) нұсқасында – 56,0 %, өнуі – 92,0 %.

Бұл биофизикалық экспресс-амал белгілі құрылғылармен жасалатын амалдан өзгеше, ол экспресс-амал педоплазма сиымдылығының шартты бірлігінде бос энергия деңгейлерінің жылдам тіркелуіне мүмкіндік береді жəне қоректену ортасына сай өсірілген дақылдардың бүкіл онтогенез бойына энергетикалық тұтынуының ғылыми негізделген ақпаратының алынуын қамтамасыз етеді.

2014 жылдың мамыр айында «Нұр-Агро» ЖШС танаптарында 1:1000 масштабта агроэнерге-тикалық талдама жасалды. Нəтижесінде қарашірік құрамы мен энергетикалық сиымдылығына байланысты ауыр құм-балшықты ашық қара-қоңыр топырақтың деградацияға ұшырау деңгейінің картограммасы жасалды. 0-10 см қабаттағы қарашірік құрамына қарай ол жердің топырағы əлсіз эрозияланған болып есептелді. Деградацияға ұшырау деңгейі тың жермен салыстырғанда 73,2 ден 83,9 % шамасында ауытқиды.


95

2-кесте – Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, «Нұр-Агро» ЖШС тəжірибе танаптарында өсірілген жүгері дақылының өсу қарқындылығы

№ п/п

Нұсқа Өсу

энергиясы, %

Өну, %

Өсімдіктің орташа

биіктігі, смӨсімдіктің жағымсыз белгілері

1 Өңделмеген тұқым – бақылау 33,3 74,7 5,3±0,18 Жапырақ бетінің сарғаюы, жоғарғы жапырақтардың кебуі жəне шиыршықталуы

2 ТТСАӨ препарат С-1 (0,5%) 56,0 92,0 8,6±0,29 Жапырақ бетінің сарғаюы

3 ТТСАӨ препарат С-1 (1,0%) 48, 92,0 9,0±0,48 Жапырақ бетінің сарғаюы

4 ТТСАӨ препарат С-1 (1,5%) 41,3 78,7 8,3±0,32 Жапырақ бетінің сарғаюы, жоғарғы жапырақтардың кебуі жəне шиыршықталуы

5 ТТСАӨ препарат П-1 (1 л суда 5 г + 1 минут бойы араластыру)

41,3 82,7 9,2±0,37 Жапырақ бетінің сарғаюы

Қарашіріктің күн энергиясының аккумуляторы болуының салдарынан, топырақтың беткі

қабатының биопотенциалын өзгертеді, топырақтың деградацияға ұшырау деңгейін оқып білген, энергетикалық тенденция екендігі расталады. Бұл ПСЭ-2 құрылғысының көмегімен тіркелген топырақ педоплазмасы (биопотенциалы) зарядының артуына табиғаттағы органикалық заттардың əсері ғана емес, топырақ құнарлығын анықтайтын басқа да факторлардың əсер ететінін көрсетеді.

2010–2011 жылдарда топырақ энергосиымдылығының корреляционды тəуелділігі қарашірік құрамына ғана емес, сонымен қатар, гидролизденетін азотқа, физикалық балшыққа, тозаң фракция-сына, сіңірілген негіздер жиынтығына, жылжымалы фосфор мен гигроскопиялық ылғалдылыққа байланысты екені анықталды.

Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданының негізгі шаруашылықтарында тозған топырақтарға өндірістік тəжірибе жұмыстарын жүргізу үшін ПА-2-1 СТ ТОО 151 187-30-01-2006 гумин пре-парат-адаптогенінен 200 кг жəне С-1-1 препаратынан 30 кг өндірілді.

ҚР инновациялық қорғалған патенті тəсілімен, «Нұр-Агро» ЖШС ашық қара-қоңыр əлсіз шайылған топырағындағы қарашіріктің құрамына жəне есептеу қабатындағы педоплазманың энергетикалық сыйымдылығына сəйкес тозу дəрежесінің картограммасы жасалды. 0-10 см қа-баттағы қарашірік мөлшеріне орай тəжірибелік мөлтектің ашық қара-қоңыр топырағының тозу дəрежесі қалыпты тыңайған топыраққа байланысты 79,2-83,9 % шамасында өзгереді, ал шартты бірліктегі педоплазма сыйымдылығымен көрсетілген бос энергияның шамасы 89,3-95,6 % шамасынан аспайтыны қабылданды.

Бұл ПСЭ биофизикалық құралының көмегімен тіркелген топырақ педоплазмасы зарядының күшейюіне органикалық табиғи заттар ғана əсер етпейді, сонымен қатар, топырақ құнарлығын анықтайтын басқа да заттар əсер етеді, мысалы гидролизденетін азот, физикалық балшық, тозаң-дық фракция, сіңірілетін негіздер жиынтығы, жылжымалы фосфор жəне гигроскопиялық ылғал-дылық. Топырақтың тозу дəрежесінің энергетикалық үрдісін оқып үйрену осы кезге дейінгі амал-дардан артық екенін көрсетеді жəне басым мағынаға ие.

Өндірістік тəжірибенің нəтижелері көрсеткендей, Молдавия жəне АҚШ жүгері будандары үшін ең қолайлы агрошаралар тұқымды тұқым себер алдында С-1-1 препаратымен өңдеу жəне өсімдіктің 3-4 жапырақтану фазасында шашыраңқы əдіспен ПА-2-1 препаратына мочевина (10кг/га) қосып өңдеу дəн өнімділігін 42,4-107,0 % көтермелеуді қамсыздандырады. Зерттелетін агромелиоративті əдіс-айлалар, бақылауға қарағанда жүгері 0-50 см қабатта 116,7-149,4 % өсетінін дəлелдейді. Бұл жаңа агрошараны қолдану тозған жерлердің топырақ құнарлығының көтерілуі үшін тиімділігін де айғақтайды.

Кіші көлемді препараттар ПА-2-1 жəне С-1-1 ЖШС «Ө.О. Оспанов атындағы Қазақ топырақ-тану жəне агрохимия ғылыми-зерттеу институтында» жасалған. Қолдану мақсаты мен шарттарына байланысты олар жүгері тұқымын тұқым себер алдында өңдеу үшін, өсірілген өсімдікке бүрку үшін жəне минералды тыңайтқыштармен қосып, үстеп қоректендіруге ұсынылады. ПА-2-1 препаратының өндірілуі СТ ТОО 151187-30-01-2006 бойынша жасалған.


96

ƏДЕБИЕТ

[1] Инюшин В.М., Ильясов Г.У., Непомнящих И.А. Биоэнергетические структуры – теория и практика. – Алма-Ата: Казахстан, 1992. – 208 с.

[2] Мамонов А.Г., и др. Наноагромелиоративные приемы новых агротехнологии повышения плодородия почв и продуктивности сельскохозяйственных культур. Методические рекомендации. – Алматы, 2008. – 35 с.

[3] Мамонов А.Г., Сапаров А.С., Гладкий В.Е., Худайбердиев К.К., Аташева Г.А. Рекомендации по применению малообъемных препаратов-адаптогенов при возделывании сои и кукурузы на деградированных почвах предгорной зоны Заилийского Алатау. – Алматы, 2014. – 14 с.

[4] Мамонов А.Г., Сапаров А.С., Гладкий В.Е., Худайбердиев К.К., Аташева Г.А. Рекомендации по применению малообъемных препаратов-адаптогенов при возделывании сои и кукурузы на деградированных почвах предгорной зоны Заилийского Алатау. – Алматы, 2014. – 14 с.

REFERENCES

[1] Inyushin V.M., Il'yasov G.U., Nepomnyashchikh I.A. Bioenergetic structures – theory and practice. Alma-Ata: Kazakh-

stan, 1992. 208 p. [2] Mamonov A.G., et al. Nanoagromeliorative admission of new agricultural technologies to improve soil fertility and crop

productivity. Methodical recommendations. Almaty, 2008. 35 p. [3] Mamonov A.G., Saparov A.S., Gladkiy V.E., Khudaiberdiyev K.K., Atasheva G.A. Recommendations for the use of

low-volume products, adaptogens in the cultivation of soybeans and corn on degraded soils of foothill zone of Trans-Ili Alatau. Almaty, 2014. 14 p.

[4] Mamonov A.G., Saparov A.S., Gladkiy V.E., Khudaiberdiyev K.K., Atasheva G.A. Recommendations for the use of low-volume products, adaptogens in the cultivation of soybeans and corn on degraded soils of foothill zone of Trans-Ili Alatau. Almaty, 2014. 14 p.

ВЛИЯНИЕ ПРЕПАРАТ-АДАПТОГЕНОВ ПА-2-1 И С-1-1 НА РОСТ КУКУРУЗЫ В ДЕГРАДИРОВАННЫХ ПОЧВАХ


НИИ почвоведения и агрохимии им. О.О. Оспанова, Алматы, Казахстан, Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: препораты-адаптоген ПА-2-1, С-1-1, деградация, плодородие почв, урожайность. Аннотация. В данной статье применяются агромелиоративные приемы направленного повышения

биоэнергетического потенциала семян и вегетирующих растений при помощи физиологически активных водных растворов препаратов – адаптогенов ПА-2-1 и С-1-1 по специальным технологическим режимам, защищенных тремя инновационными патентами РК.



97



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 97 – 103

PRODUCTIVITY OF HERBAGE AND ITS RELATIONSHIP TO PLANT HEIGHT AND FOLIAGE OF SAMPLES OF ALFALFA

VARIETY IN THE NURSERY COMPETITIVE VARIETY TESTING

N. A. Serekpayev1, U. M. Sagalbekov2, S. K. Makhanova1

1S. Seifullin Kazakh Agro technical University, Astana, Kazakhstan, 2North Kazakhstan scientific research institute of agriculture, Chaglinka village, Kazakhstan.

Е-mail: [email protected]

Keywords: alfalfa, testing variety, productivity, foliage, deviation, correlation. Abstract. The article presents the results of the evaluation of alfalfa varieties of the second year the yield of

herbage in the nursery competitive variety testing. According to the results of mathematical and statistical methods of SPSS on 1050 of foliage one testing variety is distinguished, it showed the smallest deviation in two mowings, a low degree of variation with respect to the studied parameters. In selection based on SPSS multiple correlations between yield of herbage of the first mowing and agronomic characteristics of the two mowings are identified. Promising source material is recommended for use in targeted section of scientific research institutes.

УДК 631.52:633.31

УРОЖАЙНОСТЬ ЗЕЛЕНОЙ МАССЫ И ЕЕ ВЗАИМОСВЯЗЬ С ВЫСОТОЙ РАСТЕНИЙ И ОБЛИСТВЕННОСТЬЮ У СОРТООБРАЗЦОВ ЛЮЦЕРНЫ В ПИТОМНИКЕ

КОНКУРСНОГО СОРТОИСПЫТАНИЯ

Н. А. Серекпаев 1, У. М. Сагалбеков2, С. К. Маханова1

1Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, Астана, Казахстан, 2Северо-Казахстанский научно-иследовательский институт сельского хозяйства, с. Чаглинка, Казахстан

Ключевые слова: люцерна, сортообразцы, урожайность, зеленая масса, отклонение, корреляция. Аннотация. В статье приведены результаты оценки сортообразцов люцерны второго года жизни по

урожайности зеленой массы в питомнике конкурсного сортоиспытания. По результатам математико-статис-тических методов SPSS по урожайности зеленой массы отличился сортообразец 1050, он показал наимень-шее отклонение по двум укосам, низкую степень варьирования по исследуемому показателю. В селекцион-ной работе на основе метода SPSS определены множественные корреляционные связи между урожайностью зеленой массы первого укоса и хозяйственно-ценными признаками. Перспективный исходный материал будет рекомендован для целенаправленного использования в селекции НИИ.

Введение. Численность населения Казахстана на 1 декабря 2014 года составила 16 993 729 че-

ловек. К концу 2015 года предполагается, что численность населения будет составлять 17 061 704 человек. Это выше с начало года на 0,4% [1]. На конец 2014 года население Земли составляло 7 263 339 729 человек, годовой прирост составил 1,13%. В концу 2015 года численность населения Земли составит 83 020 532 человек [2]. По статистике на январь 2010 года в мире голодает более одного миллиарда человек. Отмечено, что в 80% государств Азии, Африки, Латинской Америки и развивающихся странах цены на товары продовольственной группы


98

повысились, доходы жителей снизились, хотя на крупнейших мировых продовольственных рынках цены на продукты питания снизились [3]. Поэтому производство растениеводческой и животноводческой продукции остается одним из актуальных задач в мировом масштабе.

В Послании Президента РК отмечается, что «в растениеводстве надо идти по пути сокращения объемов выращивания малорентабельных водоемких культур и замены их овощной, масличной и кормовой продукцией» [4]. По данным агентства РК по статистике, в 2013 году кормовые куль-туры были размещены на площади около 3,1 млн га, что на 258,4 тыс. га (9%) больше, чем в 2012 го-ду [5]. По программе «Агробизнес-2020» посевные площади кормовых культур в Казахстане к 2020 году планируется довести до 10,2 млн га [6]. В настоящее время площадь посевов кормовых составляет 3,1 миллиона га. Площади кормовых культур за последние 5 лет выросли на 747 тысяч га или на 32%. Министр МСХ РК отметил о «необходимости производить выгодную, конкуренто-способную животноводческую продукцию». В основе производства животноводческой продукции лежат корма. Таким образом, решение данной задачи требует не только увеличение посевных площадей кормовых культур, но и создание качественных кормов. Это один из резервов даль-нейшего развития животноводства. К 2016 году по прогнозам Минсельхоза РК ожидается, что площади посевов кормовых культур в Казахстане увеличатся до 3,7 миллионов га [7]. В области сельского хозяйства республики ставится задача производства экологически чистого продукта, развитие фермерства, кормопроизводства. Доля затрат на производство грубых кормов в зависи-мости от местных условий и специализации составляет 30-60% всех затрат в животноводстве. У высокодойных коров можно надаивать по 5000-6000 кг молока в год, используя качественные грубые корма. Например, в Германии в структуре использования разных видов кормов грубые корма составляют в среднем 68,7% [8]. Поэтому производство грубых кормов имеет большое экономическое значение.

Среди грубых кормов немаловажное значение имеют бобовые культуры, в том числе люцерна. Люцерна (Medicago sativa L.) – одна из важнейших кормовых бобовых культур во многих странах. Большое значение она имеет и для сопочно-равнинной зоны Северного Казахстана. Биологические и агротехнические свойства, кормовые достоинства люцерны связаны с содержанием в ней питательных веществ, а именно белковых. Также селекционные сорта более продуктивны и каче-ственнее. Поэтому в селекции многолетних трав немаловажное значение имеет отбор сорто-образцов по урожайности зеленой массы.

Цель исследования: отбор сортообразцов люцерны по урожайности зеленой массы и опре-деление ее зависимости от высоты растении и облиственности по укосам.

В этой связи были поставлены задачи по изучению сортообразцов люцерны пестрогибридного сортотипа в конкурсном сортоиспытании по хозяйственно-ценному признаку – по урожайности зеленой массы на второй год жизни, а также определение зависимости изучаемого признака от урожайности, высоты растений и облиственности по укосам.

Материалы и методы. Для решения поставленных задач в 2013-2014 гг совместно с ТОО «Северо-Казахстанский НИИ сельского хозяйства» (с. Чаглинка) были заложены и проведены экспериментальные исследования в питомнике конкурсного сортоиспытания.

Почва опытного участка представлена черноземом обыкновенным, среднемощный, средне-гумусным, с глубиной гумусового горизонта 25-27 см и средним содержанием гумуса 4,21%. В пахотном слое 0-40 см почвы нитратного азота 17,0 мг, подвижного фосфора – 7,1 мг, обменного калия – 35,0 мг на 1 кг почвы. Следовательно, по содержанию азота обеспеченность высокая, по фосфору – низкая, калию – высокая. По механическому составу почва тяжелосуглинистая, объем-ный вес в пахотном горизонте 1,19 г/см3, в метровом слое в среднем – 1,30 г/см3. Влажность устойчивого завядания 13%.

На заключительном этапе сортоиспытания изучались 6 перспективных сортообразцов лю-церны. Питомник конкурсного сортоиспытания сортообразцов люцерны закладывался по чистому пару. Семена люцерны весевались беспокровно в первой декаде мая ручной сеялкой СР-1. Способ посева на зеленую массу, сено – рядовой (ширина междурядья 15 см). Все номера закладывались в 3-х кратной повторности. Площадь делянок - 25 м2. Боковые защитные полосы 0,7 м, концевые - 10 м. Стандарт – допущенный к посеву в Акмолинской области сорт люцерны Ханшайым. Уборка растений на зеленую массу проводилась в фазе цветения [9].


99

Метеорологические условия в годы проведения опытов характеризовались следующим об-разом: во второй жизни на первом укосе (межфазный период «отрастание-бутонизация» - «бутонизация-цветение») в мае-июне 2014 года ГТК был равен 0,95 (засушливый); на втором укосе межфазный период «отрастание-цветение» ГТК=2,07 - избыточно-влажный [10]. 2013 год харак-теризовался холодным зимним периодом и неравномерным выпадением атмосферных осадков. Метеорологические условия 2014 года характеризовались умеренным зимним периодом, обилием атмосферных осадков. Количесво выпавших атмосферных осадков за год 346,5 мм, что превышает среднемноголетнюю норму на 12%. При этом распределение выпавших осадков было нерав-номерным. За осенне-зимний период выпало 155,0 мм, что превышает среднемноголетнюю норму на 15%. Обилие атмосферных осадков (122,5 мм, при среднемноголетнем 58,0 мм) и низкий температурный режим в июле месяце привели к удлинению вегетационного периода роста и развития растений, но тем не менее способствовали к образованию среднего уровня урожайности сельскохозяйственных культур.

При учете урожайности зеленой массы в селекционной работе применяются общепринятые методики работы с многолетними травами: методики, разработанные Всероссийским институтом кормов [9], методика ГСИ [11].

Реультаты исследований. Сравнительная оценка урожайности сортообразцов люцерны в питомнике конкурсного сортоиспытания на втором году жизни первого укоса варьировала от 105 (1040) до 116 ц/га (9138), что ниже чем у стандарта на 11-22 единиц (таблица 1). Ни один из сортообразцов не превзошел стандарт по исследуемому показателю. На втором году жизни втором укосе только у сортообразца 9138 урожайность зеленой массы была выше чем у стандарта на 11 ц/га, в сумме за два укоса урожайность была на уровне стандарта - 250 ц/га. Остальные сорто-образцы 928, 1042, 1050, 929 показали более низкую урожайность (отклонение от стандарта от -12 до -31 ц/га).

Таблица 1 – Урожайность зеленой массы сортообразцов люцерны в питомнике конкурсного сортоиспытания, ц/га

Сортообразцы

Урожайность зеленой массы, ц/га

1 укос

отклонение от стандарта

2 укос


в сумме за два укоса


Стандарт (St) 127 – 123 – 250 –

928 111 -16 120 -3 231 -19

9138 116 -11 134 +11 250 –

1042 115 -12 123 – 238 -12

1050 109 -18 121 -2 230 -20

1040 105 -22 120 -3 225 -25

929 110 -17 109 -14 219 -31

В сумме за два укоса урожайность зеленой массы у сортообразцов была была ниже, чем у

стандарта: 1042 - на 12 ц/га, 928 - на 19 ц/га, 1050 - на 20 ц/га, 1040 - на 25 ц/га, 929 - на 31 ц/га. Засушливые условия межфазного периода «отрастание-бутонизация» – «бутонизация-

цветение» способствовали формированию более низкой урожайности зеленой массы на первом укосе на 8 ц/га, чем избыточно-влажные условия межфазного периода второго укоса (в среднем на втором укосе урожайность сортообразцов составила 121 ц/га).

Обсуждение результатов. На основе сделанного статистического анализа SPSS (таблица 2) урожайных данных установили, что по урожайности зеленой массы на первом укосе сортообразцы 1040 (1,03167 ± 0,05461), 1050 (1,08500 ± 0,07406), 929 (1,07167 ± 0,07833) имеют наименьшую стандартную погрешность. Это показывает, что они проявляют большую устойчивость при данном показателе – урожайности зеленой массы.

При том же показателе стандарт имеет большую стандартную погрешность 1,37667 ± 0,14389. По урожайности зеленой массы на втором укосе сортообразцы 1050 (1,19167 ± 0,05833) и 929 (1,10833 ± 0,07120) имеют наименьшие стандартные погрешности, у стандарта - 1,25167 ± 0,11490.


100

Таблица 2 – Статистический анализ урожайности зеленой массы сортообразцов люцерны в питомнике конкурсного сортоиспытания по методу SPSS, кг/м2

Признаки Номер

сортообразца Среднее значение

Стандартное отклонение

Стандартная погрешность

Доверительный интервал 95% Mини-

мум Maкси-мум нижняя

граница верхняя граница

Уро-жай-ность

1 укос

Стандарт 1,37667 0,35246 0,14389 1,00678 1,74655 0,97000 1,91000

928 1,205 0,32105 0,13107 0,86808 1,54192 0,76000 1,65000

9138 1,15833 0,26754 0,10922 0,87757 1,4391 0,70000 1,45000

1042 1,15333 0,23287 0,09507 0,90896 1,39771 0,87000 1,42000

1050 1,085 0,18141 0,07406 0,89462 1,27538 0,90000 1,32000

1040 1,03167 0,13378 0,05461 0,89127 1,17206 0,83000 1,21000

929 1,07167 0,19188 0,07833 0,8703 1,27303 0,85000 1,40000

2 укос

Стандарт 1,25167 0,28145 0,1149 0,9563 1,54704 1,00000 1,70000

928 1,25667 0,46289 0,18897 0,77089 1,74244 0,85000 2,00000

9138 1,33333 0,19664 0,08028 1,12697 1,53969 1,15000 1,65000

1042 1,20333 0,18403 0,07513 1,01021 1,39646 1,00000 1,40000

1050 1,19167 0,14289 0,05833 1,04172 1,34162 1,00000 1,35000

1040 1,26667 0,33649 0,13737 0,91354 1,61979 1,00000 1,92000

929 1,10833 0,1744 0,0712 0,92531 1,29136 1,00000 1,40000

На основе статистического анализа по урожайности зеленой массы по двум укосам выделен сортообразец 1050. Он имеет наименьшую стандартную погрешность: 08500 ± 0,07406 на первом и 1,19167 ± 0,05833 втором укосах.

На основе программы [12] выполнен корреляционный анализ между урожайностью зеленой массы первого укоса и урожайностью зеленой массы второго укоса, высотой растений первого и второго укоса, облиственностью первого и второго укоса (таблица 5).

Таблица 5 – Корреляционная зависимость урожайности зеленой массы люцерны первого укоса

от хозяйственно-ценных признаков

Признак 1 – Признак 2 Коэффициент корреляции (r±Sr)

Урожайность (1 укос) - Урожайность (2 укос) 0,305±0,370

Урожайность (1 укос) - Высота растений (1 укос) 0,243±0,384

Урожайность (1 укос) - Высота растений (2 укос) 0,191±0,393

Урожайность (1 укос) - Облиственность (1 укос) -0,614±0,254

Урожайность (1 укос) - Облиственность (2 укос) -0,607±0,256

Корреляционный анализ позволил выявить некоторые закономерности. Данные корреля-

ционного анализа люцерны второго года жизни показали, что урожайность зеленой массы первого укоса слабо коррелирует с урожайностью зеленой массы второго укоса (r = 0,305 ± 0,370), высотой растений первого (r = 0,243 ± 0,384) и второго укоса (r = 0,191 ± 0,393). Степановым А.Ф. установ-лено, что урожайность посевов положительно коррелирует с высотой трав (r = 0,47 - 0,82) [13]. Исследуемый показатель имеет отрицательную среднюю корреляцию с облиственностью первого (r = -0,614 ± 0,254) и второго укоса (r = -0,607 ± 0,256). Увеличение урожайности первого укоса на одну единицу вызывает уменьшение облиствености первого и второго укоса.

В селекционной работе на основе математико-статистических методов SPSS определены множественные корреляционные связи между урожайностью зеленой массы, высотой растений и облиственностью на первом, втором укосах (таблица 3).


101

Таблица 3 – Множественная корреляционная зависимость урожайности зеленой массы люцерны от высоты растений и облиственности (на основе метода SPSS)

Показатели

Урожайность Высота растений Облиственность

1 укос 2 укос 1 укос 2 укос 1 укос 2 укос

кг/м2 кг/м2 см см % %

Урожайность 1 укос 1 0,677** 0,286 -0,107 -0,424** -0,235

2 укос 1 0,192 -0,047 -0,371* -0,333*

Высота растений 1 укос 1 0,126 -0,384* 0,140

2 укос 1 0,132 -0,043

Облиственность 1 укос 1 0,037

2 укос 1

* Достоверность при уровне погрешности α=0,05. ** Достоверность при уровне погрешности α=0,01.

Между урожайностью зеленой массы первого укоса и урожайностью зеленой массы второго

укоса определена средняя положительная корреляция 0,677** (0,5<r<0,7) (** - α=0,01). Между урожайностью зеленой массы 1-го укоса и облиственностью 1-го укоса коэффициент корреляции отрицательный: -0,424** (слабая корреляция 0,2<r<0,5) (** - α=0,01). Между урожайностью зеленой массы 2-го укоса и облиственностью 1-го и 2-го укоса коэффициент корреляции от-рицательный: -0,371* и -0,333* соответственно (* - α=0,05) [14]. На урожайность зеленой массы второго года жизни второго укоса в исследуемом году (ГТК на 2 укосе 2,07) параметр как высота растений первого и второго укоса не оказали существенного влияния.

После множественного корреляционного анализа установили, что множественный коэф-фициент k на корреляцию 0,715 (таблица 4).

Таблица 4 – Обобщенная модель на основе метода SPSS

Мо-дель

r Квадрат вели-чины r

Скорректи-рованный квадрат

величины r

Стандартная погрешность при оценке

Статистическое варьирование

Варьирование квадрата r

Варьирование F

df1 df2 Статистическая значимость

варьирования F

1 ,715(a) ,512 ,444 ,19052 ,512 7,544 5 36 ,000

а. Переменные (Constant): Урожайность зеленой массы второго укоса, высота растений второго укоса, высота растений первого укоса, облиственность второго укоса, облиственность первого укоса; r – коэффициент корреляции.

Этот коэффициент значим, потому что статистическая значимость Sig (0,000), который мень-

ше α=0,05. Уравнение, которое указывает на изменение урожайности зеленой массы первого укоса, в

зависимости от других изученных хозяйственно-ценных признаков имеет вид

у = а + 0,009х1 + (-0,003)х2 + (-0,011)х3 + (-0,005)х4 + 0,556х5 ,

где у – зависимость урожайности зеленой массы первого укоса от х1 - х5, х1 – высота растений первого укоса, х2 – высота растений второго укоса, х3 – облиственность растений первого укоса, х4 – облиственность растений первого укоса, х5 – урожайность зеленой массы второго укоса; а – коэффициент регрессии (1,088), указывает на сколько изменяется у (урожайность зеленой массы первого укоса) при единице изменения остальных показателей.

Выводы. По результатам математико-статистических методов SPSS по урожайности зеленой массы отличился сортообразец 1050, показавший наименьшее отклонение по двум укосам, низкую степень варьирования по исследуемому показателю, наименьшую стандартную погрешность: первый укос 08500 ± 0,07406; второй укос 1,19167 ± 0,05833. Результаты математико-статисти-ческих методов SPSS многофакторного корреляционного анализа показали среднюю положи-


102

тельную корреляцию между урожайностью зеленой массы первого укоса и урожайностью зеленой массы второго укоса 0,677** (** - статистически значим при α=0,01). Перспективный исходный материал будет рекомендован для целенаправленного использования в селекции НИИ.


[1] Агенство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан. [Электронный

ресурс]. – 2015. - Веб-сайт: stat.gov.kz (дата обращения: 25.02.2015).

[2] Население Земли. [Электронный ресурс]. – 2015. http://countrymeters.info/ru/World (дата обращения: 25.02.2015).

[3] ООН: Более миллиарда человек в мире голодают. [Электронный ресурс]. – 2015. http://newsland.com/news/de-

tail/id/496677/ (дата обращения: 25.02.2015).

[4] Послание Президента РК «Казахстанский путь – 2050: единая цель, единые интересы, единое будущее».

[Электронный ресурс]. – 2014. - http://«www.strategy2050.kz» (дата обращения: 25.02.2015).

[5] Официальная статистическая информация по отраслям. [Электронный ресурс]. – 2015. - http:// stat.gov.kz (дата

обращения: 25.02.2015).

[6] Программа по развитию агропромышленного комплекса в республике казахстан на 2013-2020 годы

(АГРОБИЗНЕС – 2020). [Электронный ресурс]. – 2012. – http://strategy2050.kz/…/05467fd8e1d196648381dff99b35f571.pdf

(дата обращения: 25.02.2015).

[7] К 2020 году посевная площадь кормовых культур в Казахстане увеличится до 10,2 миллиона гектар –

Минсельхоз РК. ГОДУ ПОСЕВНАЯ ПЛОЩАДЬ КОРМОВЫХ КУЛЬТУР В Казахстане / М. Жакеев // [Электронный

ресурс]. – 2013. – www.kazinform.kz/rus (дата обращения: 25.02.2015).

[8] Шпаар Д. и др. Кормовые культуры (Производство, уборка, консервирование и использование грубых кормов) /

Под общ. ред. Д. Шпара. – М.: ИД ООО «DLV АГРОДЕЛО», 2009. – Т. 1. – 784 с.

[9] Методические указания по селекции многолетних трав // ВНИИ кормов им. В. Р. Вильямса. – М., 1985. – 188 с.

[10] Чирков Ю.И. Агрометеорология. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986. – 296 с.

[11] Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. – М.: Колос, 1971. – Вып. 2. –

230 с.

[12] Степанов А.Ф. Создание и использование многолетних травостоев: монография. – Омск: Изд-во ФГОУ ВПО

ОмГАУ, 2006. – 312 с.

[13] Онков К., Мокрева Т., Стоянова Д. Методично ръководство за използване на База данни за стареене на

населението на България. – Аграрен Университет, 2009. – 65 с.

REFERENCES

[1] Agency of the Republic of Kazakhstan on Statistics. The population of the Republic of Kazakhstan. [Electronic

resource]. 2015. Website: stat.gov.kz (date accessed: 25/02/2015).

[2] The population of the Earth. [Electronic resource]. 2015. http://countrymeters.info/ru/World (date accessed:

25/02/2015).

[3] UN: More than a billion people in the world are starving. [Electronic resource]. 2015. http://newsland.com/news/de-

tail/id/496677/ (date accessed: 02/25/2015).

[4] Message from the President of Kazakhstan "Kazakhstan's way - 2050: common goal, common interests, common

future." [Electronic resource]. 2014. http: // «www.strategy2050.kz» (date accessed: 02/25/2015).

[5] Official statistics by industry. [Electronic resource]. 2015. http: // stat.gov.kz (date accessed: 25/02/2015).

[6] The program for the development of agriculture in the Republic of Kazakhstan for 2013-2020 (Agribusiness - 2020).

[Electronic resource]. 2012. http://strategy2050.kz/.../05467fd8e1d196648381dff99b35f571.pdf (date accessed: 02/25/2015).

[7] By 2020, the sown area of forage crops in Kazakhstan will increase to 10.2 million hectares - Ministry of Agriculture of

the Republic of Kazakhstan. The crop area FEED culture in Kazakhstan. [Electronic resource]. 2013. www.kazinform.kz/rus (date

accessed: 25/02/2015).

[8] Shpaar D. et al. Forage crops (production, harvesting, conservation and utilization of roughage). Edited by D. Shpara.

M.: Publishing House Ltd. «DLV Agrodelo", 2009. Vol. 1. 784 s.

[9] Guidelines for the breeding of perennial grasses. Institute named VR feed Williams. M., 1985. 188 p.

[10] Chirkov Yu.I. Agricultural meteorology. L.: Gidrometeoizdat, 1986. 296 p.

[11] The methodology of the state crop variety trials. M.: Kolos, 1971. Vol. 2 230 seconds.

[12] Stepanov A.F. Creating and using a perennial herbage: monograph. Omsk Univ FSEIHPE OmGAU, 2006. 312 p.

[13] Onkov K., Mokreva T., Stoyanova D. Methodically rkovodstvo for izpolzvane on base for Danny stareene on

naselenieto to Bulgaria. Agrar University, 2009. 65 p.


103

КОНКУРСТЫҚ СОРТ СЫНАУ КӨШЕТТІГІНДЕГІ ЖОҢЫШҚА СОРТҮЛГІЛЕРІНІҢ КӨК БАЛАУСА ӨНІМДІЛІГІ ЖƏНЕ ОНЫҢ ӨСІМДІК БИІКТІГІ МЕН

ЖАПЫРАҚТЫЛЫҚПЕН ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ

Н. А. Серекпаев 1, У. М. Сағалбеков2, С. К. Маханова1

1С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана, Қазақстан, 2Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Чаглинка а., Қазақстан

Тірек сөздер: жоңышқа, сортүлгі, өнімділік, көк балауса, ауытқу, корелляция. Аннотация. Мақалада конкурстық сорт сынау көшеттігіндегі екінші жылғы жоңышқа сортүлгілерінің

көк балауса өнімділігі бойынша нəтижелері келтірілген. Математикалы-статистикалық SPSS əдісі нəтижелері бойынша сортүлгі 1050 көк балауса өнімділігі бойынша айқындалды, ол екі шабыс бойынша ең кіші ауыт-қуды көрсетті, зерттелген көрсеткіште ауытқу дəрежесі төмен. Селекциялық жұмыста SPSS əдісі негізінде бірінші шабыстың көк балауса өнімділігі мен шаруашылық-бағалы белгілері арасында көптік корелляциялық байланыстар анықталды. ҒЗИ селекциясында перспективті бастапқы материал мақсатты бағытталып пайдалануға ұсынылады.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 103 – 108

ENVIRONMENTAL EDUCATION AND TRAINING FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT

G. S. Satbayeva

New economic university named after T. Ryskulov, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]

Keywords: environmental education and training, environmental education, sustainable development, continuous environmental education, ecological literacy of the population, specially protected natural territories.

Abstract. This article deals with environmental education and training, as well as ways to improve the con-tinuous environmental education for sustainable development through the introduction of alternative forms and methods of teaching.

УДК 502.31

ТҰРАҚТЫ ДАМУДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ ЖƏНЕ ТƏРБИЕ

Г. С. Сатбаева

Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: экологиялық білім, экологиялық тəрбие, тұрақты даму, үздіксіз экологиялық білім, халық-

тың экологиялық сауаттылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар. Аннотация. Мақалада экологиялық білім жəне тəрбие мəселелері, сонымен қатар, оқытудың баламалы

əдістері мен нысандарын ендіру арқылы тұрақты дамуға арналған үздіксіз экологиялық білім беруді жетіл-діру жолдары қарастырылған.


104

Қоғамдағы əрбір азамат экологиялық мəселелер туралы ғана емес, оны жеңе білу, болдырмау жолдарын да меңгеру керек. Мұндай қасиет өз қызметінің нəтижесін дұрыс бағалай білетін, қор-шаған ортаға зиян тигізбейтін,табиғатты аялап, күтуге қабілетті экологиялық сауатты адамға ғана тəн.

Экологиялық білім, экологиялық тəрбие, ағарту, насихаттау – адам баласының бойында экологиялық мəдениетті қалыптастыруға мүмкіндік беретін экологиялық-ағартушылық қызметтер жүйесі. Бұл жүйе адам санасын өзгертуге, жаңа мінез-құлықты қалыптастыруға, соңғы нəтижесінде өмір сүру стилін өзгертуге, дүниетанымын экологияландыруға бағытталған.

Жер бетінде экологиялық жағдайдың күрделенуі, қоршаған орта сапасының төмендеуі – кез-келген мемлекеттің білім жүйесінің жаңа міндеттерін анықтады. Соның ішінде ең бастысы – адам баласының бойында экологиялық мəдениетті қалыптастыру. Экологиялық мəдениетті ұдайы өндірудің соңғы мақсаты – экологиялық білім жəне тəрбие.

Экологиялық білім – қоғамның тұрақты дамуының маңызды факторы. Себебі, ол біздің бола-шағымыздың адамгершілік жəне интеллектуалдық негізін құруға шақырады. Сондықтан болар, экологиялық білім түсінігінің шеңбері тек табиғатты қорғау жəне жақсарту ғана емес, қоғамның əрбір жеке тұлғасының бойында экологиялық сананы қалыптастырумен қатар, кез-келген эконо-микалық, əлеуметтік, саяси қатынастарды да экологиялық бағытқа қарай дамыту.Əрбір қоғам дамуға құқығы бар, бірақ бұл даму қоршаған орта байлығын есепсіз пайдалануға негізделмеуі керек, керісінше, қоршаған ортаға кері əсерді төмендететін экономикалық іс-əрекеттерді жүзеге асыру, сақтау, тиімді пайдалануға негізделуі тиіс. Осыған байланысты «Тұрақты экологиялық білімге қалай қол жеткізуге болады?» жəне «Қазіргі экологиялық білімнің тиімділігін қалай арт-тыруға болады?», – деген мəселелер тек қана педагогтардың ғана емес, табиғатты қорғау мəселелерімен айналысатын кез-келген маманның көкейінде тұрған сұрақтардың бірі.

Тұрақты дамудағы экологиялық білім, бұл – жеке тұлғаның тұрақты табиғат пайдалану мен тұтынуының, қоршаған ортаны қорғау саласындағы іс-əрекеттері мен мінез-құлығын өзгертуге негізделген, ғылыми жəне тəжірибелік білімдер мен іскерлік жүйесін қалыптастыруға бағытталған үздіксіз білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту үдерісі.

Тұрақты дамудағы экологиялық білім стратегиясы, бұл – «табиғат-адам», «табиғат-қоғам» жүйесінің өзара əрекеттесуіндегі қоғамдық сананы өзгерту қажеттілігін түбегейлі түсіну, эко-логиялық мəдениетті қалыптастыру, адамның өмір сүру салтын экологияландыру, оның бағыт-тарын анықтап жүзеге асырудағы жəне экологиялық білім саласындағы мемлекеттік саясаттың негізін құрайтын идеялар, мақсаттар, принциптер жүйесі [1].

Экологиялық білім түсінігі БҰҰ Қоршаған ортаны қорғау туралы бағдарламасы жəне ЮНЕСКО-мен бірлесіпенгізілген. Экологиялық білімнің жалпы стратегиясы білім, ғылым жəне мəдениет мəселелері бойыншаБҰҰ деңгейінде жүзеге асырылады. ЮНЕСКО өзінің стратегиялық міндеті«білімнің ғаламдық жүйесін» құру деп есептейді.

Алғаш рет, 1977 жылы Тбилисиде қоршаған ортаны қорғау саласындағы білім беру бойынша үкіметаралық конференция өткен болатын, онда экологиялық білім мен тəрбие критерийлерін қа-лыптастыру мəселелері талқыланған болатын. 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен БҰҰ Қоршаған орта жəне Даму конференциясында Тбилиси конференциясының шеңбері кеңейтіліп, əлемдік қауымдастықтағы экологиялық жағдай сипатталды. Осы конференцияда «тұрақты дамудағы білім» деген жаңа халықаралық түсінік пайда болып, ғылыми термин айналымына енді [2].

Тұрақты дамудың принциптері Қоршаған орта жəне Даму жөніндегі БҰҰ «Рио-де-Жанейро-1992» конференциясында қабылданған. Тұрақты дамудың принциптері топырақтың құнарлы қабаты, таза ауа, қолайлы климат, озон қабаты, генетикалық биоалуандылық секілдіэкологиялық капиталдың белгілі қорын сақтап, болашақ ұрпаққа беруді қарастырады.

1992 жылы Рио-де-Жанейрода өткен қоршаған орта жəне даму конференциясында қабыл-данған «21-ғасыр Күн тəртібі» құжатында «адамның құқығының негізін қалайтын – білім», – деп көрсетіледі. Мұнда білім тұрақтылықты қамтамасыз етуге қажетті өмір сүру салты, мінез-құлықты, құндылықтарды, білімді өзгертуге бағытталған негізгі механизм ретінде танылады. 1996 жылы БҰҰ Тұрақты даму комиссиясы білім саласындағы арнайы бағдарламаны жасады. 2001 жылдың мамыр айында БҰҰ бас хатшысы Йоханнесбургтегі тұрақты даму бойыншаөткен Бүкілəлемдік Саммит «Білімді өмірді өзгертетін, қайта құратын, түзейтін үдеріс» ретінде қарастырды. Бұл жаңа


105

көзқарас адамды өмірге қалай қайта дайындауға, кепілденген жұмысбастылық мəселелерін шешуге, қоғамның тез өзгеретін талаптарына, технологиялық өзгерістерге бейімделуге дайын болуына жағдай жасайды [3].

Йоханнесбургте өткен Бүкілəлемдік Саммитте «...əлемдік экологиялық мəселелердің бір-қатары Еуропадан басталады. Сондықтан бұл мəселелер Еуропалық қауымдастық елдерімен, БҰҰ еуропалық экономикалық комиссия(ЕЭК) мүшелерімен бірлесе отырып шешілуі керек», – деп көрсетілді.

1998 жылы Данияның Орхусс қаласында өткен «Еуропадағы қоршаған орта» атты министр-лердің 4-ші конференциясында БҰҰ ЕЭК қоршаған ортамен байланысты мəселелер бойынша қоғамның шешім қабылдау үдерістеріне қатысуы, сотқа жүгінуі жəне ақпараттарға оңай қол жеткізуі туралы конвенция қабылданды (Орхусс конвенциясы) [4].

2001 жылдың қараша айында Орхусс Конвенциясы өз күшіне енді. Экологиялық білім, тəрбие, ағарту жүйесінің дамуы жəне жетілуі Орхусс конвенциясының – экологиялық ақпаратқа оңай қол жеткізуі деп аталатын бөлімімен тікелей байланысты. 2003 жылы Киевте өткен «Еуропадағы қоршаған орта» атты Министрлердің 5-ші конференциясында экологиялық білім мен тəрбие «Еуропалық экологиялық саясат басымдылығы» ретінде жаңа түсінікпен толықтырылды.

2002 жылдың 21-22 маусымында Душанбеде АҚШ қоршаған ортаны қорғау агенттігі жəне Алматы қаласындағы ЮНЕСКО-ның аймақтық кеңсесінің қолдауымен Орталық Азия аймақтық экологиялық орталығы (ОААЭО) Тəжікстан Республикасының табиғат қорғау Министрлігімен бірлесе отырып, Орталық Азиядағы экологиялық білім туралы семинар өткізді. Осы семинарға қатысушылар экологиялық білімге келесідей сипаттама берді [5]:

– Экологиялық білім əлемнің тұрақты даму үлгісіне өтуін қамтамасыз ететін басым ба-ғыттардың бірі;

– Мəдени, тарихи дəстүрлері, жалпы экологиялық, экономикалық жəне əлеуметтік жағдайлары бір-бірімен байланысқан Орталық Азия Республикаларында экологиялық білім мен тəрбие деңгейін арттыруға бағытталғаншаралар шеңберінде келісімге келу өте маңызды;

– Экологиялық білімді білім, дағды түрінде ғана емес, табиғат қорғаудың белсенді прак-тикалық қызметі жəне баламалы экологиялық салауатты өмір салтын ендіру құралы ретінде қарастыру қажет.

Экологиялық білім жүйесі үздіксіз білім жүйесіне жатады. Үздіксіз білім – толассыз, тоқ-таусыз, аяқталмайтын білім. Үздіксіз білім адамның дүниеге келуінен басталып, соңғы күніне дейін жалғасын табатын үдеріс, қазіргі «өмір бойы білім алу» қағидасы білімнің үздіксіздік идеясының заңды жалғасы іспеттес.

Экологиялық білім қоршаған орта туралы жүйелік білімдерді, табиғат қорғау қызметтерін жетілдіруді көрсетеді, жалпы алғанда, экологиялық мəдениетті қалыптастырады. Экологиялық білім берудің басты императиві əрбір адамның қолайлы қоршаған ортада мекен етуіне жəне дамуына құқығы.

Экологиялық білімде өзара байланысқан төрт компонентті қарастыруға болады: Танымдық компонент – қоғам мен табиғаттың өзара байланысының, ғаламдық экологиялық

мəселелер мен оны шешу жолдары туралы негізгі идеялардың пайда болуы; Құндылық компонент – табиғаттың жеке жəне кешенді құндылықтарын бағалау; Нормативті компонент – қоршаған ортадағы адам мінез-құлығы, табиғат пайдаланудағы

адамгершілік жəне құқықтық нормалар негізі. Іс-əрекет компоненті – тұлғаның экологиялық сипаттағы танымдық жəне практикалық дағ-

дыларды қалыптастыруға бағытталған іс-əрекет түрлері мен тəсілдері [6]. Экологиялық білім жайында айтқанда, экологиялық білім мен білім беру жүйесін экология-

ландыру арасындағы ерекшеліктерді де көрсету керек. Бұлар бір-бірімен тығыз байланысқанымен əрқайсысының өздеріне тəн ерекшеліктері бар.

Білім беру жүйесін экологияландыру – бұл басқа пəндерге экология əдістерін, принцип-терін, түсініктері мен идеяларын ендіру.

Экологиялық білім – бұл экологиялық білімдерді меңгеру үдерісі. Экологиялық тəрбие өте күрделі үдеріс болғандықтан, екі жақты сипат алады. Мұнда эко-

логиялық тəрбие беруші (отбасында ата-ана, балабақшада тəрбиеші, мектепте мұғалім, ЖОО-да


106

оқытушы) жəне тəрбиеленуші қатысады. Яғни «отбасында жағымды тəрбиені қалыптастыруда қолданылатын тəсілдерді, білімдерді, табиғатпен қарым-қатынас кезінде қолдану дабелгілі нəтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді» деген В. Г. Грецованың жəне «қоршаған орта, табиғат жайындағы ұғымдармен баланы тəрбиелеу отбасынан басталып, өмір бойы жалғасын табуы тиіс» деген Е. В. Субботскийдің пікірлерін қарастырған да жөн.

Жалпы экологиялық білім беру мен тəрбиелеудің келесі деңгейлерін бөліп көрсетуге болады: 1 – жанұялық жəне мектепке дейінгі; 2 – мектеп кезеңі, 3 – ЖОО кезеңі; 4 – ЖОО-нан кейінгі кезең (кəсіби біліктілікті арттыру, мамандарды қайта дайындау жəне т.б.). Мектепке дейінгі кезең бұл үздіксіз экологиялық білім мен тəрбие жүйесінің алғашқы

кезеңі. Осы кезеңде бала (жанұяда, балабақшада) табиғат жайындағы алғашқы білімдерді ба-лаларға арналған табиғат жайындағы кітаптардан (табиғатпен үйлесімді байланыс жасаудың ғасырлар бойы жинақталған дəстүрін көрсететін ертегі, аңыз, шежірелер), мультфильмдерден, кинолардан меңгереді. Ата-анасыменсеруендеуге шыққан бала табиғаттағы əрбір заттардың (ағаш, жапырақ, көк шөп, құс, жəндік) рөлі мен орнын білмегенімен де, оларды қызықтап, ұстап көруге тырысады, табиғаттың сұлулығы мен əсемдігіне назар аударады. Бұл кезең баланың табиғатты танудағы, экологиялық дүниетанымын қалыптастырудағы алғашқы кезеңі. Балабақшада бала табиғатпен байланысты алғашқы өлең, тақпақ, əндерді үйренеді. Табиғат жайында суреттер салып өзінің танымдық қабілеттілігін кеңейтеді.

Бала табиғатпен тығыз байланысқан жүйені сезіну үшін өзара байланысқан үшшарттар орындалуы керек:

– Тəрбиелеушілердің экологиялық білімдерінің болуы, экологиялық білім элементтерін бала санасына жеткізе білуі;

– Баспа жəне видео құралдардың балаға түсінікті болуы (экологиялық əліппе, видеофильмдер); – Тірі табиғатпен байланыс жасау, табиғат аясында серуендеу. Экологиялық білім берудегі екінші кезең – мектеп кезеңі. Оның өзін екіге бөліп қарасты-

руға болады: бастауыш мектеп жəне жоғары мектеп (орта мектеп). Бастауыш мектепте оқушыға адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік туралы негізгі ұстанымдарды қалыптастыру жəне табиғатқа деген адамгершілік этикалық қатынасты анықтау тəсілдері үйретіледі. Оған қоса оқушы қоршаған ортаны қорғау туралы тəжірибелік жұмыстардың бастапқы тəжірибелерін игере бастайды.

Оқушылардың экологиялық тəрбиелілігі əртүрлі əдістер арқылы тексеріледі. Көрнекіліктерді пайдалану, сынып тақтасы (сұрақтарға жауапты сурет түрінде салып беру, өсімдіктің, жануарлар мен құстардың дене мүшелерін құрастыру, тірек сызба арқылы көрсету т.б.), оқушыларды топ-топқа бөліп жарыстыру, белгіленген уақыт бойынша ақылдасып, белгі көрсету арқылы жауап беру. Мұндай əдістер оқушылардың теориялық материалды меңгеру деңгейін анықтау, көрнекіліктерді пайдалану арқылы ойын мен жаттығу түрлерін орындату олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін көтеріп, өтілген материалды меңгерудегі жетістіктерін дəлелдейді.

Орта мектепте оқушы бойына экологиялық мəдениетті саналы түрде игеруді, салауатты өмір салты, мəдениеті жəне өмірге қажетті сапалы табиғи ортаның жойылу қаупін түсінуге негізделген ұтымды экологиялық қызметтердің мəдениетін қалыптастыру керек. Мұндағы басты талап –баланы тұлға ретінде саналы экологиялық жауапкершілікке тəрбиелеу[1].

Үшінші кезең – ЖОО кезеңі. Жоғары оқу орындарында білім жүйесін экологияландыру маңызды рөл атқару керек. ЖОО өндіріс, басқару саласына қажетті мамандарды даярлап шыға-рады. Олай болса, болашақ мамандардың санасына «табиғат-қоғам-адам» жүйесінің үйлесімді əрекеттесуінің принциптерінің негізін қалыптастыру қажет.Себебі, қоғамдағы барлық іс-əрекеттер қоршаған табиғи ортамен тығыз байланысқан жағдайда ғана жүзеге асырылады. Экономикалық қажеттілікті қанағаттандыру нəтижесінде қоршаған ортаға теріс ықпал етудің салдары артып отыр. Егерде экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыруда экологиялық ерекшеліктерді ескермесек, онда болашақта биосфераға үлкен қауіп төніп тұрғаны белгілі. Сондықтан, білім жүйесін экология-ландыру арқылы теориялық білім жинақтаған болашақ жас маман кез-келген өндіріс, басқару саласындатабиғатпен үйлесімді қарым-қатынасқа түсуді көздейді. Болашақ жас маман тек таби-


107

ғатты қорғауды, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды ғана емес, қоршаған ортаның өзгеріс-терін болжамдап, шешуді, басқаруды, өз іс-əрекеттерінің салдарын бағалап отыруды меңгеруі тиіс.

Маңызды рөлді ЖОО-нан кейінгі білім алады. Біліктілікті арттыру, мамандарды дайындау жəне қайта дайындау орталықтары əртүрлі семинар, тренинг, конференция өткізу арқылы тұрақты түрде экологиялық білім, дағды, əдеттерді үнемі жаңартып, байытып, отыру керек. Осы кезеңде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА) экологиялық білім мен тəрбиені насихаттауда қосатын үлестері өте зор. Сондықтан болар, шетелдік тəжірибелердің басым көпшілігінде экологиялық тəрбиені ЕҚТА шеңберінде тереңнен дамыту қолға алынған. ЕҚТА экологиялық санаға ықпал ететін əртүрлі əдістер қолданылады, бірақ жеткіліксіз. Сондықтан да, қазіргі тұрақты даму жағ-дайында ЕҚТА шеңберінде экологиялық білімді насихаттау жолдарын жан-жақты қарастыру керек.

Қазақстан Республикасында экологиялық білім мен тəрбие беруді теориялық жəне практи-калық тұрғыдан қарастырған ғалымдар, атап айтсақ, Ə.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаев, К.А.Сар-манов, Н.С.Сарыбеков, Ж.К.Тілешова, Г.С.Оспанова, Г.Бозшатаева, т.б. жетерлік. Дегенмен де, тұрақты дамуға негіздей отырып, экологиялық білім беру мен тəрбиені қалыптастыру тек маман-дардың ғана емес, қоғамда тіршілік ететін əрбір жеке тұлғалардың да міндеті болуға тиіс. Эколо-гиялық білім мен тəрбиені жетілдіру барысында қоғамды экологияландыру үдерісі жүзеге асырыла бастайды. Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жаңа жүйесін қалыптастыру үдерісі.

Тұрақты даму жолында өркендеуді қамтамасыз ету үшін, бүкіл қоғамды экологияландыру «экологиялық революцияның» пайда болуына алып келеді.Жерді ауылшаруашылығына пайдалану барысында аграрлық революция, өндірістік, өнеркəсіптік құралдардың пайда болуы, техникалық революцияға алып келді. Осы жерде экологиялық революцияның алдыңғылардан айырмашылы- ғы – оның жылжымалы күші адамның өзі, қоршаған ортаға деген жаңа көзқарасы. Экологиялық революция экологиялық біліммен қалыптасатын адамгершілік құндылық жүйелерінің ізі болып табылады.

Білімнің экологиялық аспектісі табиғат қорғау жəне ресурс үнемдеуші технологиялардың пайда болуы жəне жасалуымен ғана шектелмейді. Мұндай технология қажет, бірақ қоғам, əрбір адам қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай алмаса, бұл технологияның қоғам үшін қажеті анағұрлым маңызды болмайды. Сондықтан адамбаласының санасын экологияландыру, экология-лық сауаттылықты арттыру «табиғат-адам-қоғам» жүйесінің арасындағы сапалық қарым-қа-танстарды нығайтып қана қоймай, адам баласыныңбиоəлеуметтік түр ретінде келесі 3-ші мыңжылдықта өмір сүруіне негіз қалайды.

ƏДЕБИЕТ

[1] Сатбаева Г.С. Əлеуметтік экология жəне тұрақты даму. – Алматы: Издательство Экономика, 2009. – 208б. [2] Пособие для Учителей «Школа Устойчивого Развития». – Кыргызстан, 2003. – 175 с. [3] http://www/agenda21 Повестка дня на XXI век.Конференция ООН по окружающей среде и развитию. – Рио-де-

Жанейро. – 3-14 июня 1992 г. [4] Интернет-ресурсы: www: aarhus.kz. – Орхусс Конвенциясы. [5] Примеры реализации Конвенции по доступу к информации, участию общественности в принятии решений и

доступу к правосудию по вопросам, касающимся окружающей среды в Центральной Азии. – Алматы: Региональный экологический центр Центральной Азии, 2005. – 100 с.

[6] Реза Хаджипур. Обучение граждан экологическому образованию. – Тегеран: Издательство «САБЗ», 2010. – 150 с.

REFERENCES

[1] Satbayeva G.S. Social ecology and sustainable development. Almaty. Economics, 2009. 208 p. (in Kaz.). [2] A Handbook for Teachers School of Sustainable Development. Kyrgystan. 2003. 175 p. (in Russ.). [3] http://www/agenda 21 century. United Nations Conference on Enviromental and Development. Rio de Janeiro,

3-14 June 1992 (in Russ.). [4]aarhus.kz Aarhus Convention [5] Examples of implementation of the Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-making and

Access to Justice in Environmental Matters relating to the environment in Central Asia. Almaty: Regional Environmental Center for Central Asia, 2005. 100 p. (in Russ.).

[6] Reza Hajipur. Education of citizens environmental education. Tehran Publisher "Sabz", 2010. 150 p. (inRuss.).


108

ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕИ ВОСПИТАНИЕ ДЛЯ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ

Г. С. Сатбаева

Новый Экономический университет им. Т. Рыскулова, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: экологическое образование, экологическое воспитание, устойчивое развитие, непре-рывное экологическое образование, экологическая грамотность населения, особо охраняемые природные территории.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы экологического образования и воспитания, а также пути совершенствования непрерывного экологического образования для устойчивого развития путем вне-дрения альтернативных форм и методов обучения.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 108 – 111

SEASONAL DYNAMICS OF DEVELOPMENT AND DISTRIBUTION OF APPLE SCAB IN THE ALMATY REGION

A. Agibaev1, Zh. Kadyrbekova1, B. Kopzhasarov2, Zh. Zhumanova2

1Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan, 2Kazakh research institute of plant protection and quarantine, Almaty, Kazakhstan

Keywords: raid, leaves, level of development. Abstract. The article presents data on the seasonal dynamics of the development and spread of apple scab

under the Almaty region

ƏОЖ 634.11:632.4.(574.51)

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА АЛМАНЫҢ ТАЗ ҚОТЫР АУРУЫНЫҢ ТАРАЛУЫ МЕН МАУСЫМДЫҚ ДАМУ ДИНАМИКАСЫ

А. Ж. Ағыбаев1, Ж. Д. Қадырбекова1, Б. К. Көпжасаров2, Ж. К. Джуманова2

1Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы, Қазақстан, 2Қазақ өсімдік қорғау жəне карантин ғылыми зерттеу институты, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: таз қотыр, мақпал өңез, жапырақ, даму деңгейі. Аннотация. Мақалада Алматы облысы жағдайында алманың таз қотыр ауруының таралуы мен

маусымдық даму динамикасы жайлы мəліметтер келтірілген. Кіріспе. Жеміс шаруашылығы – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ауылшаруашылы-

ғының негізгі салаларының бірі. Алматы облысы – құрамында адам ағзасына қажетті дəрумендер, органикалық қышқылдар, минералды тұздар кездесетін жеміс, жидек жəне жүзім өндіретін, республикамыздағы жетекші аудандардың бірі. Қазіргі кездегі планетамыздағы экологиялық мəселелер кезеңінде жемістердің емдік қасиетінің маңызы өте зор, себебі адам иммунитетін, ағзасына тікелей терапиялық əсер көрсете алатын, жеміс-жидектерде кездесетін биологиялық


109

белсенді заттармен қамтамасыз ету қажет. Жемістердің негізгі рөлі – түрлі аурулардың алдын алу. Көптеген жемістердің профилактикалық функциясы, ең алдымен, олардың зат алмасудың поливалентті оң əсерлі əрекеттері мен өмірлік маңызы бар мүшелердің қызметінің функциясының артуы арқасында жүзеге асады, мұның барлығы жиналып, адам ағзасының қоршаған ортаның жағымсыз факторларына төзімділігін арттырады [1].

Алма ағашы – негізгі жемісті дақыл, Қазақстанның бүкіл бақша ауданының шамамен 95 %-ын құрайды, биологиялық жəне өндірістік құнды белгілерге ие: жақсы тасымалданады жəне жемістер жақсы сақталады, десертті қасиеттерге ие жəне қанағаттандырарлық деңгейде аязға төзімді [2].

Алайда, алынатын өнімге жəне оның сапасына микроағзалар (саңырауқұлақтар мен бакте-риялар) тудыратын түрлі аурулар үлкен зиян келтіреді, соның ішінде, таз қотыр ауруымен залал-дану кезінде алманың өнімділігі орта есеппен 12,9 ц/га дейін, ал ауру жемістердің салмағы 39,8 % төмендейді. Ауру қоздырғышы – Venturia inаequalis Wint. саңырауқұлағы. Алманың таз қотыр ауруы – Алматы облысы жағдайында алманың ең қауіпті ауруларының бірі болып табылады. Таз қотыр ауруының негізгі белгілері жапырақтарда ең алдымен дөңгелек жасыл-майлы дақтар пайда болады, көп кешікпей оларда қара-сарғыш барқыт тəрізді конидиялды споратасушы өңезі қалыптасады. Біртіндеп дақтар саны артады жəне олар сарғылт-боз түске ие болады [3, 4].

Жемістерде бастапқыда майда қара дақтар пайда болады, содан соң олар өсе бастайды. Залалданған жердегі жеміс ұлпалары ағаштана бастайды. Қатты залалданған жерлері жарылады. Жеміс дақтарының бетінде де конидиялды споратасушылары пайда болады. Ерте залалдану кезінде жемістер біркелкі жетілмей қалады [5].

Біздің жұмысымыздың мақсаты болып алма дақылының Алматы облысы жағдайында таз қотыр ауруының таралуы мен маусымдық даму динамикасын анықтау болды.

Зерттеу əдісі. Таз қотыр ауруының даму динамикасын тексеру жұмыстары жемістің тауарлық пісіп-жетілу кезеңінде фитопатологиядағы жəне өсімдік қорғаудағы жалпылама қабылданған əдістер бойынша орындалды.

Зерттеу нəтижелері. Таз қотыр ауруының таралуы мен маусымдық даму динамикасын анқтау үшін біз Алматы облысының негізгі жеміс аймақтарында – Қарасай, Талғар жəне Еңбекшіқазақ аудандарында орналасқан алма бақтарына бағыттық тексеру жұмыстары жүргізілді. Алматы жеміс аймағында жабайы өсетін тоғайларда бір орташа залалданған алманың салмағы сау алманың үштен бір бөлігіне тең келеді.

Алма бақтарын тексеру нəтижелері көрсетіп отырғандай, Алматы облысының əртүрлі шаруа-шылықтарында таз қотыр кең таралған аурулардың бірі болып отыр. Қарасай ауданы «Суюнова» шаруа қожалығында таз қотыр ауруының жапырақтарда таралуы 53,4 %-ды құраса, даму деңгейі бойынша 32,1 %-ды көрсетті; ал жемістерде таралуы бойынша 48,8 %-ға дейін жəне 26,2 % көр-сеткішке оның даму деңгейі ие. Сонымен қатар, Еңбекшіқазақ ауданы «Əлиев», «Бақтияр» шаруа қожалықтарында аурудың жапырақтарда таралуы 66,8-58,6 % арасында ауытқып отырса, даму деңгейі бойынша 30,3-34,3 %-д көрсетті; ал жемістерде 46,3-тен 33,2 %-ға дейін таралуы жəне 35,2-28,6 %-ды даму деңгейі көрсетті. Талғар ауданы «Олжар» шаруа қожалығында аурудың таралуы жапырақта 50,8 %-ды, даму деңгейі 28,0 % көрсетті; ал жемістерінде таз қотырдың тара-луы 34,2 % даму деңгейі 25,6 % болды. Таз қотыр ауруының таралуы мен даму деңгейі бойынша аудандар арасында айтарлықтай ерекшелік байқалмады (кесте).

Алматы облысы шаруашылықтарындағы алманың таз қотыр ауруының таралуы жəне даму деңгейі, 2014 ж.

Шаруашылықтар Тексерілетін аудан, га

Аурудың индексі, %

жапырақтарда жемістерде

таралуы даму деңгейі таралуы даму деңгейі

Қарасай ауданы, ҚазКжБШҒЗИ 2 22,6 20,2 18,2 14,4

Қарасай ауданы, «Суюнова» ШҚ 3 23,4 22,1 28,8 26,2

Талғар ауданы, «Олжар» ШҚ 2 30,8 28,0 34,2 25,6

Еңбекшіқазақ ауданы, «Əлиев» ШҚ 7 56,8 30,3 46,3 35,2

Еңбекшіқазақ ауданы, «Бақтияр» ШҚ 2 48,6 34,3 33,2 28,6

Известия Н

Алмакөктем, жбелгілерін

1-сур

Аурувегетацияанықтанды

Нəтижбұл айда бұл көрсе

Қорышылықтарішіндегі екөрсеткішҚазақ ауд

Таз

-қотырды

ң дам

у деңгейі,

%


адағы таз қожауын-шашын негізінен з

рет – Алма же

удың даму дялық кезеңгеық. жесінде, тазең көп жауыеткіштер 6,5

ытынды. Қрын зерттеуең көп тарштері Қарасаданындағы «

0

5

10

15

20

25

30


отырдың мұнын мөлшерізалалданған

місіндегі таз қ

динамикасыне сəйкес, алм

з қотыр аурын-шашын -15,0 %-ды

2

Қорыта келгу дақылдыңралғаны тазай ауданынд«Бақтияр» Ш

7,6

Сəуір


ндай көрінісі аз жəне жн жапырақта

қотыр ауруы (А

н анықтау үма жемісінд

руының максмөлшері тірқұрады (2-с

-сурет – Ауруд

генде, Алмң бірнеше а қотыр аурдағы «СуюнШҚ (58 %) ба

27,3

Мамыр


110

сіне 2014 жыжаз мезгілініар мен жеміс

Алматы облысы

үшін біз Алдегі таз қоты

сималды даркелді. Ал ссурет).

дың максимал

аты облысыауру түрлеріруы болып нова» ШҚ, Тайқалды.

3

15

Маусым

Ай

ан

ылғы ауа раің ыстық əрстерден байқ

ы Еңбекшіқаза

лматы облысыр ауруыны

аму деңгейі сəуір, маусы

ды даму деңге

ы, Қарасай імен залалдтабылады, Талғар ауда

10,5

Шілд

лар

айы жағдайырі құрғақ боқауға болад

ақ ауданы, «Əл

сы, Қарасайың маусымды

27,3 % мамым, шілде ж

ейі

ауданындаданатынын оның тара

анындағы «О

5

6,5

де Там

ы (созылыңқолуы) əсер ды (1-сурет)

лиев» ШҚ, 201

й ауданы жаық даму дин

мыр айында жəне тамыз а

ағы алма-баайқындады.алуының еңОлжар» ШҚ

мыз

қы салқын етті. Ауру .

14 ж.)

ағдайында, намикасын

байқалды, айларында

ақ шаруа-. Олардың ң жоғарғы Қ, Еңбекші


111

ƏДЕБИЕТ

[1] Оспанов А.Т. Жеміс өнімдерін дайындаудың жаңа технологиясы. – Алматы, 2003. [2] Шкаликов В.А. Защита растений от болезней. – М.: Колос, 2004. –203 с. [3] Сагитов А.О., Джаймурзина А.А., Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д. Ауылшаруашылық фитопотологиясы. –

Алматы, 2000. – 210 б. [4] Исин М.М. Болезни сада. – Алма-Ата, 1984. – 247 с. [5] Атлас главнейших вредителей и болезней плодово-ягодных культур и винограда Казахстана. – Алматы, 2010.

REFERENCES

[1] Ospanov A.T. The new technology of fruit products. Almaty, 2003. [2] Shkalikov V.A. Protection of plants from diseases. Moscow, 2004. 203 p. [3] Sagitov A.O., Dzhaymurzïna A.A., Tulengutova K.N., Karbosova R.D. Fitopotology of Agriculture. Almaty, 2000. 210 p. [4] Isin M.M. Diseases of the garden, Alma-Ata, 1674. 247 p. [5] Atlas of the most important pests and diseases of fruit and berry crops and grapes Kazakhstan, Almaty, 2010.

СЕЗОННАЯ ДИНАМИКА РАЗВИТИЯ И РАСПРОСТРАНЕНИЯ ПАРШИ ЯБЛОНИ В УСЛОВИЯХ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ

А. Ж. Агибаев, Ж. Д. Кадырбекова, Б. К. Копжасаров, Ж. К. Джуманова

Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан, Казахский НИИ защиты и карантина растений, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: парша, налет, листья, уровень развития. Аннотация. В статье приводятся данные по сезонной динамике развития и распространения парши

яблони в условиях Алматинской области.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 111 – 117

FUNCTIONING OF AGRICULTURAL FORMINGS IN NATURALLY-AGRICULTURAL ZONES OF KAZAKHSTAN

A. B. Tuletauev

Institute of Geography of the Republic of Kazakhstan, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected]

Key words: agricultural units, farms of population, gross output, natural and agricultural zone, production. Abstract. The analysis of activity of the agricultural forming of the Republic of Kazakhstan is given in natu-

rally-agricultural zones determining food safety of country. The agricultural forming of republic is considered on specialization of farms and volumes of the produced gross products of agriculture.


112

УДК 624.131.1+577.4(925.22)

ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ФОРМИРОВАНИЙ

В ПРИРОДНО-СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ЗОНАХ КАЗАХСТАНА

А. Б. Тулетаев

Институт географии Республики Казахстан, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: валовой выпуск, природно-сельскохозяйственная зона, производство, сельскохо-зяйственные формирования, хозяйства населения.

Аннотация. Дан анализ деятельности сельскохозяйственных формирований Республики Казахстан в природно-сельскохозяйственных зонах, определяющих продовольственную безопасность страны. Рассмот-рены сельскохозяйственные формирования республики по специализации хозяйств и объемам выпускаемой валовой продукции сельского хозяйства.

Доктриной продовольственной безопасности Республики Казахстан предусмотрен значи-

тельный рост удельного веса отечественной сельскохозяйственной продукции и продовольствия в общем объеме товарных ресурсов внутреннего рынка. Одним из основных условий достижения поставленной цели является повышение эффективности использования главного средства про-изводства в сельском хозяйстве – земли, сельскохозяйственными формированиями.

Производство сельскохозяйственной продукции в Казахстане осуществляется сельскохо-зяйственными формированиями и домашними подсобными хозяйствами. К сельскохозяйственным формированиям относятся сельскохозяйственные предприятия и крестьянские (фермерские) хозяйства. Основной целью их деятельности является обеспечение населения продуктами питания, перерабатывающих предприятий сельскохозяйственным сырьем, сохранение продовольственной безопасности страны.

Специализация производства сельскохозяйственных формирований в Казахстане зависит от климатических и ландшафтных особенностей территории. Сельскохозяйственные формирования с одинаковой специализацией хозяйства, расположенные на территории с однотипными природно-климатическими условиями, формируют природно-сельскохозяйственную зону (ПСЗ) [1]. На территории Казахстана выделено шесть ПСЗ (рисунок 1): I – лесостепная и степная земледель-ческая зона зернового хозяйства с развитым молочно-мясным скотоводством; II – сухостепная земледельческо-животноводческая зона зернового хозяйства с развитым мясомолочным скотоводством и овцеводством; III – полупустынная животноводческая зона с земледелием подсобного значения; IV – пустынная животноводческая зона с очагами поливного земледелия; V – Тянь-Шанская горная и предгорная зона поливного и богарного земледелия с развитым живот-новодством; VI – Алтайская горная и предгорная зона земледелия и развитого животноводства.

В Республике Казахстан на 1 января 2012 года количество зарегистрированных сельскохо-зяйственных формирований составило 214 008 единиц, из них действующих– 188616. В числе них сельскохозяйственных предприятий – 6197, крестьянских (фермерских) хозяйств – 182 419. По сравнению с 2004 годом количество сельскохозяйственных формирований в 2011 году увели-чилось на 36 тыс. единиц, из них сельскохозяйственных предприятий – на 1682 единицы, крестьян-ских хозяйств – на 34,5 тыс. единиц [2, 3]. Лидером по количеству формирований является Тянь-Шанская зона (V) – 68,9% всех крестьянских хозяйств и 37,7% сельскохозяйственных предприятий. Следует отметить, что в VI ПСЗ количество сельскохозяйственных предприятий увеличилось в 2,5 раза, а в I ПСЗ крестьянские хозяйства, напротив, сократились на 4% (рису- нок 2). Большая разница между количеством сельскохозяйственных формирований в шести природно-сельскохозяйственных зонах Казахстана зависит от климатических и ландшафтных особенностей территории, экономических и социальных условий, демографических, исторических и других факторов.


113

Рисунок

1 –

Сельскохозяйственны

е формирования

в ПСЗ Казахстана


114

Рисунок 2 – Динамика роста сельскохозяйственных формирований в Казахстане

По сравнению с 2004 годом в 2011 году объем производства продукции сельского хозяйства в Казахстане вырос на 69,4% и составил 2286 млрд. тенге. В частности валовая продукция сель-скохозяйственных предприятий увеличилась на 74,5%, крестьянских хозяйств – на 67,4%. Данный рост обусловлен благоприятными природно-климатическими условиями, увеличением площадей сельскохозяйственного назначения, урожайности и валового сбора основных сельскохозяй-ственных культур, поголовья и продуктивности скота и т.д.

Сельскохозяйственные предприятия и крестьянские хозяйства в ПСЗ Казахстана в основном специализируются на производстве продукции растениеводства. В 2011 г. по отношению к 2004 г. в данной отрасли доля валовой продукции сельскохозяйственных предприятий возросла на 5,5% (с 37,6 до 43,1%), а крестьянских хозяйств напротив понизилась на 4,3% (с 41 до 36,7%) [4].

Основным производителем продукции сельского хозяйства в Казахстане оставались хозяйства населения – 1028,6 млрд. тенге или 45% валовой продукции. Это обусловлено тем, что главным направлением хозяйств населения является животноводство (80% валовой продукции) (таблица).

Валовая продукция сельского хозяйства по категориям хозяйств в РК, в млрд. тенге [2]

Производственная деятельность сельского хозяйства

Все категории хозяйств

Сельскохо-зяйственные предприятия

Крестьянские (фермерские) хозяйства

Хозяйства населения

2004 г. 2011 г. 2004 г. 2011 г. 2004 г. 2011 г. 2004 г. 2011 г.

Валовый выпуск продукции 698,8 2286,0 171,4 671,0 178,0 586,4 349,4 1028,6

Растениеводства 391,2 1337,2 147,2 576,4 160,3 490,9 83,8 269,9

Животноводства 307,6 942,4 24,2 88,2 17,7 95,5 265,6 758,7

Вспомогательные виды деятельности в области выращивания

–

6,4

–

9,4

–

–

–

–

Следует отметить, что сельскохозяйственные формирования в I, II и V ПСЗ Казахстана

специализируются на производстве растениеводческой продукции (в основном зерновых и зернобобовых культур), особенно в лесостепной и степной земледельческой зоне (I), где объем производства в растениеводстве составил 614 млрд. тенге. В III, IV и VI ПСЗ Казахстана большее развитие получила животноводческая отрасль. Однако по показателю валовой продукции живот-новодства лидирует Тянь-Шанская горная и предгорная зона (V) – 256,9 млрд. тенге (рисунок 3).

Главными зерновыми районами страны традиционно являются северные области. В 2004 и 2011 гг. основное производство зерновых и зернобобовых культур осуществлялось сельскохозяй-ственными формированиями, расположенными в лесостепной и степной земледельческой зоне - 6252,7 и 18 323,4 тыс. тонн (50 и 61% от общего производства) соответственно (рисунок 4). При этом основным производителем в эти годы оставались сельскохозяйственные предприятия – 4094 (65%) и 13630 (74%) тыс. тонн соответственно. Около 90% валового сбора зерновых и зерно-бобовых культур приходилось на пшеницу, но в IV и V ПСЗ сельскохозяйственные формирования специализировались на выращивании риса.

ISSN 2224-

Ри

По срзерновых рований пбобовых к

В 200зом хозяйи предгор2011 г. – чительномэтом увелШанской овощей в общего спроизводс

На сепродукци2004 г. в ственных сельскохокрестьянсостальныхформировбогарного

-526Х

исунок 3 – Вало

по ка

равнению си зернобоб

понизился нкультур в кр04 и 2011 ггйства населерной зоне, и

381,2 тыс. м росте проличилась догорной и сельскохоз

сбора). Сельстве овощейегодняшнийи во всех Пхозяйствахформиров

озяйственныских хозяйстх продуктования и хозо земледелия

овая продукци

Рисунок 4атегориям сель

с 2004 годобовых культна 15,3% (с 2рестьянскихг. такие продения. Толькомели высокт). Доля хоизводства: вля крестьянпредгорнойзяйственныхьскохозяйстй и картофелй день хозяПСЗ Казахстх населенияаниях наблых предприятвах - в 1,8 ов животновзяйства нася с развитым

ия растениевод

4 – Валовой сбьскохозяйствен

ом в 2011 гтур, в V ПС2044,2 до 17х хозяйствахдукты, как ко крестьянский показатеозяйств насев 2004 г. – 6нских хозяйсй зоне наблх формироватвенные прля (рисунок яйства населтана (рисуня увеличилолюдалась пятиях произраза (с 101,водства (моселения Тянм животнов

115

дства и животн

бор зерновых инных формиро

году при обСЗ объем п731,8 тыс. тх упал на 47картофель икие хозяйстель валовогоеления в вал64,4% (1320ств с 31,6%людались саниях и хозедприятия 5). ления доминок 6). Проиось на 9,7%положительнводство уве,7 до 187,6 толоко, яйцань-Шанскойводством (V

новодства по П

и зернобобовыований по ПСЗ

бщереспублпроизводствт), в VI ПСЗ% (с 390 до и овощи в сттва, располоо сбора картловом сборе

0 тыс. т), в 2% в 2004 г. дсамые высозяйствах насКазахстана

инируют в пизводство м

% (с 1126 доная тенденцеличилось втыс. т) [5]. Ла, шерсть) й горной и ).

Серия а

ПСЗ РК в 2011

ых культур З РК в 2011 г.,

ликанском рва сельскохоЗ валовой сб

210 тыс. т).тране выращоженные в Ттофеля (в 20е овощей п

2011 г. – 47,до 45,8% в 2окие показаселения (17наименее

производствмяса в 2011 о 1247 тысция роста 2 раза (с 8Лидером появлялись спредгорно

грарных наук

году, млрд. те

тыс. т

росте валовозяйственныбор зерновы. щивали главТянь-Шанск004 г. – 266,онизилась п5% (1402 ты2011 г. [2, 3атели валов792 тыс. т илспециализи

ве животногоду по сра

с. т). В сельпроизводст7,5 до 183,5о производстсельскохозяйой зоны пол

к. №2. 2015

енге

вого сбора ых форми-ых и зерно-

вным обра-кой горной ,8 тыс. т, в при незна-ыс. т). При 3]. В Тянь-вого сбора ли 61% от ированы в

оводческой авнению с ьскохозяй-тва, так в 5 тыс. т), в тву мяса и йственные ливного и


116

Рисунок 5 – Валовой сбор овощей по категориям сельскохозяйственных формирований по ПСЗ РК в 2011 г., тыс. т

Рисунок 6 – Производство мяса в живом весе по категориям сельскохозяйственных формирований по ПСЗ РК в 2011 г., тыс. т

Основная часть продукции крестьянских хозяйств и хозяйств населения остается низкокаче-

ственной и неконкурентоспособной из-за невозможности применения современных технологий в условиях мелкотоварного производства. Стоит отметить, что категория сельскохозяйственного формирования не определяет его высокий показатель производительности, этому способствует наличие условий для организации эффективного производства.

Исследованием установлено, что основу продовольственной безопасности Казахстана со-ставляют крестьянские хозяйства и хозяйства населения. Для стабильного и эффективного их производства необходимо плановое государственное регулирование. Как показывает мировой опыт, основой укрупнения производства в сельском хозяйстве являются различные формы коопе-рации (товарищества, акционерные общества, производственные кооперативы и другие). Мелкие товаропроизводители за счет кооперации смогут объединить свои усилия для решения общих задач по техническому и технологическому перевооружению, переработке и сбыту выращенной продукции без посредников, сервисному обслуживанию, что и является основой повышения конкурентоспособности [4,5]. Поэтому необходимо укрупнять производство сельского хозяйства Казахстана за счет объединения крестьянских хозяйств и домашних подсобных хозяйств.


[1] Презентация по экономике Казахстана на тему «Сельское хозяйство Казахстана» [Электронный ресурс] // URL:

http://www.testent.ru/publ/studenty/ehkonomika/selskoe_khozjajstvo_kazakhstana/36-1-0-1205. [2] Регионы Казахстана за 2011 год. Агентство Республики Казахстан по статистике. – Астана, 2012. – 400 с. [3] Сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана в 2001–2005 гг. Агентство Республики Казахстан по статис-

тике. – Алматы, 2006. – 332 с.


117

[4] Анализ отрасли растениеводства [Электронный ресурс] // Официальный интернет-ресурс АО «Рейтинговое агентство РФЦА» (Аналитика). URL: http://www.rfcaratings.kz/reports/Agro_sector_report_2011.pdf.

[5] Анализ отрасли животноводства [Электронный ресурс] // Официальный интернет-ресурс АО «Рейтинговое агентство РФЦА» (Аналитика). URL: http://www.rfcaratings.kz/reports/animal_husbandary_report_2011.pdf.

REFERENCES

[1] Presentation on the economy of Kazakhstan on a theme «Agriculture of Kazakhstan» [Electronic Resource]. URL:

http://www.testent.ru/publ/studenty/ehkonomika/selskoe_khozjajstvo_kazakhstana/36-1-0-1205 (in Russ.). [2] Regions of Kazakhstan for 2011. Agency of the Republic of Kazakhstan statistically. Astana, 2012. 400 p. (in Russ.). [3] Agriculture, forestry and fishery of Kazakhstan in 2001-2005. Agency of the Republic of Kazakhstan statistically.

Almaty, 2006. 332 p. (in Russ.). [4] Analysis of industry of plant-growing [Electronic Resource]. The Official Online Resource of joint-stock company

«Rating agency RFCA» (Analytics). URL: http://www.rfcaratings.kz/reports/Agro_sector_report_2011.pdf. (in Russ.). [5] Analysis of industry of animal husbandry [Electronic Resource]. The Official Online Resource of joint-stock company

«Rating agency RFCA» (Analytics). URL: http://www.rfcaratings.kz/reports/animal_husbandary_report_2011.pdf. (in Russ.).

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ-АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЗОНАЛАРЫНДА

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТІ

А. Б. Тулетаев

Қазақстан Республикасының география институты, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: ауылшаруашылық құрылымдар, жалпы шығарылым, өндіріс, табиғи-ауылшаруашылық даласы, халықтың шаруашылықтары.

Аннотация. Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық құрылымы қызметінің анализі мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін айқындайтың табиғи-ауылшаруашылық зоналарында берілген. Республиканың ауылшаруашылық құрылымдары шаруашылықтың мамандандырылуы жəне шығарылған ауылшаруашылық жалпы өнімнің көлемдері бойынша қарастырылған.



118

ЭКОНОМИКА



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 118 – 121

ECOLOGICAL AND ECONOMIC ANALYSIS OF THE IMPACT OF SPACE ACTIVITIES

ON THE ENVIRONMENT OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

S. D. Usubalieva, N. A. Muhazhanova

Kazakh Economic University named after T. Ryskulov, Almaty, Kazakhstan Keywords: Environmental and economic analysis, the zone of ecological disaster, environmental economics. Abstract. This paper considers the ecological and economic analysis of the impact of space activities on the

environment cosmodrome "Baikonur".

УДК 621.577

ЭКОЛОГО-ЭКОНОМИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ КОСМИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУ

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

С. Д. Усубалиева, Н. А. Мухажанова

Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: эколого-экономический анализ, зона экологического бедствия, экономика природо-пользования.

Аннотация. В работе рассматривается эколого-экономический анализ влияния космической деятель-ности на состояние окружающей среды космодрома «Байконур».

В настоящее время космическая отрасль является одной из наиболее приоритетных и

наукоемких областей человеческой деятельности, которая в значительной мере определяет политический престиж современного государства, его экономическую, и научно-техническую и оборонную мощь.

Так, космодром «Байконур» – первый и крупнейший в мире космодром, расположен на территории Казахстана, в Кызылординской области между городом Казалинский и посёлком Джусалы, вблизи посёлка Торетам. Занимает площадь 6717 км², арендованный Россией у Казах-стана на период до 2050 года. Эксплуатация космодрома стоит около 5 млрд. рублей в год (стоимость аренды комплекса «Байконур» составляет 115 млн. долларов - около 3,5 млрд. рублей в год; ещё около 1,5 млрд. рублей в год Россия тратит на поддержание объектов космодрома), что составляет 4,2 % от общего бюджета Роскосмоса на 2012 год. Кроме того, из федерального бюджета России в бюджет города Байконура ежегодно осуществляется безвозмездное поступление


119

в размере 1,16 млрд. рублей (по состоянию на 2013 год). В общей сложности космодром и город обходятся бюджету России в 6,16 млрд. рублей в год. Но вместе с тем космическая отрасль оказывает существенное воздействие на состояние окружающей среды, что вызывает значительное внимание специалистов и широких слоев населения Казахстана. Возникает вопрос, в погоне за мимолетной прибылью от аренды Россией Байконур а не получит ли Казахстан завтра очередную зону экологического бедствия? Ведь загрязнение окружающей среды отделяющимися частями ракет-носителей, а также токсическими компонентами ракетного топлива, наносит огромный вред окружающей среде и вред здоровью населения, проживающего на территориях, прилегающих к районам падения ракет-носителей и др.

С этой точки зрения в системе экономики природопользования Республики Казахстан важным является поиски путей и механизмов гармонизации интересов человека и природы в рамках осуществления ракетно-космической деятельности.

В процессе эксплуатации изделий ракетно-космической техники определенному воздействию подвергается земная поверхность, поверхностные и грунтовые воды, растительность, живые организмы, атмосфера, включая озоновый слой, и около земное космическое пространство. Основ-ными факторами негативного воздействия ракетно-космической деятельности на окружающую среду являются:

– загрязнение почвы, поверхностных и грунтовых вод в результате проливов компонентов ракетных топлив при аварийных взрывах ракет-носителей и при падении отработанных ступеней ракет-носителей с неиспользованными остатками компонентов ракетного топлива в штатных районах падения;

– химическое загрязнениями почвы токсичными компонентами ракетных топлив в местах приземления отработавших ступеней ракет-носителей и межконтинентальных баллистических ракет в отведенных районах падения;

– засорение территорий отведенных районов падения металлоконструкциями отработавших ступеней ракет-носителей;

– механическое повреждение элементов ландшафта при падении отработавших степеней ракет-носителей и их эвакуации из районов падения;

– воздействие на атмосферный воздух и озоновый слой в результате сгорания топлива при полете ракет-носителей;

– засорение около земного космического пространства продуктами космической деятельности (космическим мусором), в том числе отработавшими верхними ступенями ракет-носителей, разгонными блоками, космическими аппаратами и их конструкционными элементами).

Таким образом, по данным Национального аэрокосмического агентства США (NASA), коли-чество космического мусора за последние 10 лет удвоилось и к настоящему времени насчитывает 16,09 тыс. объектов.

В таблице 1 дана характеристика некоторых показателей воздействия ракетно-космической деятельности на около земное пространство. При этом существенную трудность представляет

Таблица 1 – Вклад отдельных стран в образование «космического мусора»

№ п/п

Страны Количество объектов, загрязняющих космическое

пространство, по вине страны, ед. Доля страны в образовании космического мусора, %

1 Россия 6075 37,8

2 США 4867 30,2

3 Китай 3623 22,5

4 Европа 567 3,5

5 Индия 171 1,1

6 Япония 183 1,1

7 Все остальные 605 3,8

8 Итого 16094 100

Источник: Национальное аэрокосмическое агентство США СМАБА.


120

получение и расчет данных об экологических издержках и финансировании природоохранной деятельности.

На основе анализа и обобщения литературных источников, результатов натурных обсле-дований основных факторов воздействия ракетно-космической техники на окружающую среду можно классифицировать последующим признакам:

1. По месту возникновения негативного воздействия и их проявления на окружающую среду: а) стадия предстартовой подготовки ракет - носителя; б) стадия запуска ракет - носителя и полет на участке выведения; в) падение отработанных ступеней. 2. По видам негативного воздействия на отдельные компоненты природных систем: а) загрязнение атмосферы; б) загрязнение почвы; в) загрязнение водных объектов; г) нарушение почв; д) нарушение ландшафтов; е) ущерб населению; д) механическое повреждение ландшафта (механическое загрязнение грунта (размещение

отходов); ж) ущерб растительному и животному миру. 3. По рецепиентам (получателям загрязнения): а) сельское хозяйство; б) лесное хозяйство; в) рыбное хозяйство; г) население. 4. Ущерб окружающей среде в результате аварийной ситуации: а) взрывы; б) тепловое загрязнение; в) поступление токсичных компонентов в окружающую среду; г) механическое загрязнение почв (размещение отходов). 5. Виды негативного воздействия на окружающую среду: а) загрязнение природной среды химическими факторами; б) пролив компонентов ракетного топлива на почву; в) загрязнение физическими факторами, включая шумовое, электромагнитное воздействие,

вибрация, загрязнение энергетическими факторами (тепловое воздействие); г) загрязнение биологическими факторами, (возможность при внесениями организмов

бактерий из космического пространства на Землю). 6. Виды негативного воздействия ракетно-космической деятельности на окружающую среду в

зависимости от объекта воздействия и дальности запуска космических объектов: а) биосфера Земли; б) около земное пространство, включая – радиационное воздействие из-за истощения озо-

нового слоя, разрушение около земного пространства, локальные климатические изменения в момент запуска ракет-носителей и др.

Предложенная классификация негативного воздействия ракетно-космической деятельности на окружающую среду может быть использована при подготовке планов и программ по управлению эколого-экономическими рисками, по развитию системы экологического страхования, совершен-ствования экономического механизма рационального природопользования Республики Казахстан важным является поиски путей и механизмов гармонизации интересов человека и природы в рамках осуществления ракетно-космической деятельности, так как до настоящего времени отсут-ствуют высокоэффективные технологии по очистке почвы и воды, загрязненных компонентами ракетного топлива.

В создании научно-обоснованной концепции экономической оценки ущербов (рисков) необходима реализация следующих подходов:


121

У общ = У атм.+ У вод + У ПОЧВ + У ОТХ + У биот., (1)

где У атм. "загрязнение атмосферного воздуха, тг.; У вод – загрязнение поверхностных и подземных вод, тг.; У почв – загрязнение почв, тг.; У отх – размещение отходов, тг.; У биот – ущерб растительному и животному миру, тг.

Используя этот компенсационный подход, можно оценить реальную степень потери потре-бительной стоимости природного ресурса, зарезервировать средства на компенсацию отри-цательного эффекта, который потерян обществом в результате утраты полезных свойств данного природного блага.


[1] Адушкин В.В., Козлов С.И., Петров А.В. Экологические проблемы и риски воздействий ракетно-космичес-

кой техники на окружающую природную среду: Справочное пособие Под общ. ред. В. В. Адушкина, С. И. Козлова, А. В. Петрова. – М.: Анкил, 2000.

[2] Американские ученые создали экологически чистое ракетное топливо // Elvisti // Экология. – 2003 – 18 января // http://www.elvisti.com/2003/01/18/ ecology.shtml.

[3] Батырбекова С.Е., Злобина Е.В., Иванова Н.В., Тасибеков Х.С., Кенесов Б.Н., Лю Е.Е., Айдосова С.С., Ша-лахметова Т.М., Наурызбаев М.К. Мониторинговые исследования территорий республики Казахстан, подвергнутых воздействию ракетно-космической деятельности. – Алматы, 2003.

[4] Власов М.Н., Кричевский С.В. Экологическая опасность космической деятельности: Аналит. обзор // За эколо-гическую безопасность ракетно-космической деятельности: описание программы. – М.: Наука, Центр экологической политики России, 1999.

[5] Доскалиев Ж., Бактыбеков К.С., Жакишев М.Е. Доклад на Парламентских слушаниях 11.01.2003 «Воздействие запусков с космодрома Байконур на здоровье населения и окружающую среду» // Экология и устойчивое развитие. – 2003. – № 2.

[6] Копей М.Ж., Мухыш Б.М. Доклад на Парламентских слушаниях 11.01.2003 «Воздействие запусков с космо-дрома Байконур на здоровье населения и окружающую среду» // Экология и устойчивое развитие. – 2003. – № 2.

[7] Макеева А.Ж., Канаев А.Т., Канаева З.К. Почвенно-экологические исследования район – падения отделяющей части ракетоносителей. – Казахстан, 2002.

REFERENCES

[1] Adushkin V.V., Kozlov S.I., Petrov A.V. Environmental problems and risks of impacts rocket and space technology on

the environment: A Reference Guide. Ed. V. V. Adushkin, S. I. Kozlov, A. V. Petrov. M.: Ankil, 2000 (in Russ.). [2] US scientists have created environmentally friendly propellant. Elvisti. Ecology. 2003. 18 January //

http://www.elvisti.com/2003/01/18/ ecology.shtml. (in Russ.). [3] Batyrbekova S.E., Zlobina E.V., Ivanova N.V., Tasibekov H.S., Kenesov B.N., Liu E.E., Aydosova S.S., Shalakh-

metova T.M., Nauryzbaev M.K. Monitoring studies the Republic of Kazakhstan, exposed to rocket and space activities. Almaty, 2003 (in Russ.).

[4] Vlasov M.N., Krichevsky S.V. Environmental Hazards Space: anal. For an overview of the environmental safety of rocket and space activities: program. M.: Science, Center for Russian Environmental Policy, 1999 (in Russ.).

[5] Doskaliyev J., Baktybekov K.S., Zhakishev M.E. Paper presented at the Parliamentary hearings 11.01.2003 "The impact of launches from the Baikonur Cosmodrome on human health and the environment". Environment and Sustainable Development. 2003. N 2 (in Russ.).

[6] Kopei M.J., Muhysh B.M. Paper presented at the Parliamentary hearings 11.01.2003 "The impact of launches from the Baikonur Cosmodrome on human health and the environment". Environment and Sustainable Development. 2003. N 2 (in Russ.).

[7] Makeeva A.Zh., Kanayev A.T., Kanayeva Z.K. Soil-environmental research area – separating from parts of launch vehicles. Kazakhstan, 2002 (in Russ.).

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫНА

ҒАРЫШТЫҚ ƏРЕКЕТТЕРДІҢ ƏСЕРІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ

С. Д. Усубалиева, Н. А. Мухажанова

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: экологиялық-экономикалық талдау, экологиялық қауіпті аймақ, табиғатты пайдалану экономикасы.

Аннотация. Мақалада «Байқоңыр» ғарыш аймағына ғарыштық əрекеттердің қоршаған ортаның жай-күйіне тигізетін əсеріне экономикалық жəне экологиялық бағалау туралы мағлұматтар келтірілген.



122



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 122 – 127

DETERMINATION OF ECONOMIC EVALUATION AND PAYING FOR NATURAL RESOURCES

S. M. Mukauly, B. K. Assylbekova, G. S. Zhaksybayeva

New economic university named after T. Ryskulov, Almaty, Kazakhstan.

E-mail: [email protected]

Keywords: economic evaluation, payments, natural resources, differential rent, taxes and taxation. Abstract. This article analyzes the use of economic evaluation as stimulant the rational use of natural resources.

It is exposed, that as a result of payment for natural resources advancement, the material stimulation of rational consuming of bowels of the Earth will increase.

УДК 339.5

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ОЦЕНКИ И ПЛАТЫ ЗА ПРИРОДНЫЕ РЕСУРСЫ

С. М. Мукаулы, Б. К. Асылбекова, Г. С. Жаксыбаева

Новый экономический университет им. Т. Рыскулова, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: экономическая оценка, платежи, природные ресурсы, природопользование, диффе-

ренциальная рента, налоги и налогообложение. Аннотация. В статье проводится анализ использования экономической оценки, стимулирующей ра-

циональное использование природных ресурсов. Выявлено,что в результате установления платы за эксплуа-тацию естественных богатств повысится материальное стимулирование рационального использования недровых ресурсов.

Одним из основных принципов природопользования и охраны окружающей среды является

платность природопользования. Однако данный принцип сопровождает экономику Казахстана не так давно, да и не совсем эффективно. Платежи за пользование недрами должны быть основными экономическими регуляторами в системе между государством и недропользователем для стимулирования рационального использования природных ресурсов.

Уникальный природно-ресурсный потенциал Республики Казахстан при его эффективном использовании является одной из важнейших предпосылок устойчивого развития страны, как в настоящее время, так и на длительную перспективу.

Экономическая оценка природных ресурсов – это денежное выражение их общественной полезности, народнохозяйственной значимости в виде экономического эффекта, получаемого от их эксплуатации. Отсутствие экономической (денежной) оценки природных ресурсов стало одной из причин экстенсивного характера природопользования, отрицательно сказывающегося как на эф-фективности производства, так и на состоянии природных богатств. Устранение бесплатного использования природных ресурсов позволит в полной мере оценить с экономической точки зрения деятельность предприятий. При исчислении платы за использование природных ресурсов следует рассматривать два принципа экономической оценки ресурсов.


123

Первый – это "затратный принцип", когда величина оценки природных ресурсов связывается с общественно необходимыми затратами на их выявление, освоение и воспроизводство. Наиболее последовательно затратная концепция была сформирована академиком С.Г.Струмилиным, по выражению которого освоенные блага природы приобретают цену своего освоения, а эти цены вполне определяются общественной стоимостью затрат по освоению таких благ. Эта концепция основывается на том очевидном факте, что в настоящее время практически нет природных ресур-сов, которые могут быть вовлечены в хозяйственный оборот без предшествующих этому затрат. Однако она обладает рядом недостатков, делающих ее неприменимой для определения цены при-родных ресурсов. Во-первых, получаемая величина выражает их стоимость уже после приложения к ним определенных трудозатрат, без учета стоимости природных ресурсов, пребывающих в естественном состоянии. Во-вторых, затраты на освоение и охрану экономически менее эффектив-ного природного ресурса (низкокачественного, труднодоступного), как правило, больше, чем на более эффективные. Таким образом получается, что объект, обладающий большей потребительной стоимостью, имеет меньшую цену. А ведь это явное противоречие. И в-третьих, управляющая роль цены заключается в том, чтобы оценить величину общественно оправданных затрат на вовлечение природного ресурса в хозяйственный оборот или расширение его эксплуатации. Согласно же "затратному" принципу цена будет определяться по затратам и тем самым оправдываются любые, даже самые неэффективные вложения в его освоение и охрану.

Альтернативой затратной концепции является "результативный принцип" определения цены природных ресурсов, которая определяется экономическим эффектом от их использования, безотносительно к прошлым затратам на освоение этих ресурсов, что в конечном итоге, является признанием дифференциальной ренты как основы экономических оценок. Рассмотрим несколько методик оценок.

Самой простой является оценка природного ресурса по получаемому от его эксплуатации валовому доходу. Такой подход отвергается уже потому, что получаемый доход в подавляющем большинстве случаев является результатом не только производственных сил природы, но и значительных затрат живого и общественного труда. Этого недостатка лишена оценка природного ресурса по приносимому им чистому доходу. Но его величина зависит от субъективного фактора – уровня организации производства и предприятия. Поэтому в качестве оценочного показателя стали использовать нормативный чистый доход, который определяется не по фактически полученному предприятием, а по возможному при нормальной организации производственной деятельности. Взаимные платы за природные ресурсы по рассчитанной таким образом цене материально стиму-лируют предприятие оптимизировать их эксплуатацию, так как любая организация эксплуатации, менее рациональная, чем нормальная, будет для него убыточной, а лучшая – прибыльной [5].

Однако оптимальный способ производства для одного предприятия не является оптимальным для всей отрасли. Ведь интенсивность эксплуатации разнопродуктивных и различно располо-женных природных ресурсов будет всегда неодинакова.

Эксплуатация природных ресурсов с меньшей интенсивностью, чем нужно, вызывает нера-циональность в природоэксплуатирующие (нефтяной, газовой и др.) отраслях. А рассматриваемый платеж не только не оптимизирует эксплуатацию природных ресурсов, но, наоборот, блокирует любую попытку перераспределения ресурсов между природоэксплуатирующими предприятиями вследствие незаинтересованности в нем предприятий. Исходя из изложенного следует считать неправомерным принятие нормативного чистого дохода в качестве цены за природные ресурсы.

Наиболее правильную денежную оценку природных ресурсов дает методика, базирующаяся на концепции дифференциальной ренты, возникающей в результате приложения общественного труда к ограниченным природным ресурсам разного качества и местоположения.

Долгое время в хозяйственной практике категория дифференциальной ренты игнорировалась. Дифференциальная рента определяется разностью между ценностью продукции, получаемой

при эксплуатации данного ресурса и затратами на ее производство при использовании этого при-родного ресурса. Природные ресурсы сами по себе не создают стоимость. Стоимость создается только трудом. А производительность труда работников зависит от качества и количества исполь-зуемых природных ресурсов. Равные по квалификации и напряженности затраты труда при одина-ковых средствах труда дают совершенно различные производственные результаты в зависимости


124

от качества природных ресурсов. Более высокая производительность труда определяется более высоким качеством природных ресурсов и является источником дифференциальной ренты. Для определения ценности в расчетах экономических оценок природных ресурсов следует пользо-ваться не действующими оптовыми ценами, а специально исчисляемыми показателями замыкаю-щих затрат на соответствующие виды продукции. Замыкающие затраты представляют собой централизованно устанавливаемый норматив предельно допустимых затрат на производство данной продукции в рассматриваемом районе для некоторого отрезка времени. Расчет замыкаю-щих затрат производится либо по себестоимости, либо по приведенным затратам и по цене производства на замыкающем месторождении.

Но у каждого из этих методов есть свои трудности и недостатки. В качестве одного из про-стейших методов определения замыкающих затрат использован метод ранжирования месторож-дений по величине приведенных затрат на получение конечной продукции из добываемого сырья. Показатели индивидуальных затрат определяются на единицу конечной продукции по каждому действующему и по всем готовым к вводу в разработку месторождениям, с учетом наивыгод-нейшего варианта их технического развития в рассматриваемом периоде. Затем все источники получения продукции выстраиваются в ряд в порядке возрастания затрат на единицу конечной продукции, причем по каждому источнику указывается его годовая мощность или долевое участие в общем объеме производства.

Отбираются, начиная с наихудших, те предприятия, которые обеспечивают удовлетворение внутренней потребности в данной продукции. Затраты по объектам, завершающим этот ряд, принимают в качестве замыкающих. Расчет замыкающих затрат для отрасли по методу ранжиро-вания выполнялся в одноразовом порядке и централизованно.

Этот метод прост и довольно нагляден, однако и у него есть недостатки: - оптимальная мощность по каждому предприятию берется без увязки с мощностями других

предприятий; - недостаточно учитывается географическое расположение месторождения; - показатели ранжирования устанавливаются без учета фактора времени и конъюнктуры

рынка. Более достоверным, согласно "Временной типовой методике экономической оценки место-

рождений полезных ископаемых", признается метод определения замыкающих затрат на основе оптимизационных вариантных расчетов перспективных планов или схем развития и размещения соответствующих отраслей. Они разрабатываются на основе существующих и перспективных потребностей в данном полезном ископаемом с учетом вариантных возможностей их удовлет-ворения и сопоставления затрат по конкурирующим источникам. При определении экономической оценки и платы за природные ресурсы необходимо учитывать, что любой единичный природный ресурс в процессе эксплуатации функционирует с другими средствами производства, причем его продуктивность (и следовательно, цена) зависит от выбранного способа эксплуатации. В то же время выбор способа эксплуатации природного ресурса зависит не только от характеристик его естественной продуктивности, но и от ряда социально- экономических условий: расположения ресурсов относительно пунктов потребления, допустимости его для техники, социальных тре-бований, предъявляемых к режиму использования занимаемой им территории. Именно поэтому одинаковые по естественной продуктивности единичные природные ресурсы могут иметь раз-личную цену, находясь в различных социально-экономических условиях эксплуатации.

Следовательно, возможна только комплексная экономическая оценка природных ресурсов с учетом их эксплуатации. Определение цены природного ресурса и выбор способа его эксплуатации должны происходить одновременно.

Объектом экономической оценки является сочетание единичных природных ресурсов, объединенное совместным способом эксплуатации. Оценка месторождения полезного ископаемого должна производиться как с экономической, так и с природоохранной точек зрения. Это ставит дополнительные требования к выбору оптимального критерия оценки месторождения. Оптималь-ный критерий должен учитывать все возможные природоохранные затраты и потери, возникающие в разных отраслях в результате воздействия добывающего предприятия на окружающую среду. Экономический ущерб возникает от загрязнения окружающей среды, от разрушения и снижения


125

плодородия почв, природного ландшафта, ухудшения качества ресурсов недр. Учет наносимого окружающей среде ущерба необходимо производить при определении платы за природные ресурсы.

Под экологическими потерями предприятий, разрабатывающих месторождения полезных ископаемых, следует понимать дополнительные материальные и трудовые потери, возникающие при ликвидации вредных последствий загрязнения окружающей среды. Такой подход к экологи-ческим потерям позволяет исчислять не саму величину ущерба, а эффект от его сокращения или устранения. Величина экологических потерь как составная часть эффекта от сокращения или устранения потерь позволяет учесть капитальные и текущие затраты на их устранение, а также определить наиболее эффективное направление ликвидации и сокращения потерь на предприятиях. Ущерб, наносимый природным ресурсам, возникает, главным образом, в результате антропоген-ных выбросов вещества и энергии.

Основную долю в составе антропогенных выбросов составляют техногенные выбросы, к которым относятся все виды поступления вещества и энергии в водную и воздушную среду, зави-сящие от характера технологии и организации производства, вида потребляемого продукта. Поэтому разным отраслям промышленности присущи свои, только ей характерные виды загрязнения.

Ставки налогов на добычу полезных ископаемых

Ставка налога Применяется при добыче:

Ставка 0% - полезных ископаемых в части нормативных потерь полезных ископаемых. - попутного газа; - подземных вод, содержащих полезные ископаемые; - полезных ископаемых при разработке некондиционных или ранее списанных запасов полезных ископаемых; - полезных ископаемых, остающихся во вскрышных, вмещающих породах, в отвалах или в отхо-дах перерабатывающих производств; - минеральных вод, используемых в лечебных и курортных целях; - подземных вод, используемых в сельскохозяйственных целях. - сверхвязкой нефти, добываемой из участков недр, содержащих нефть вязкостью более 200 мПа x с (в пластовых условиях), при использовании прямого метода учета количества добытой нефти на конкретных участках недр.

Ставка 3,8% - калийных солей; Ставка 4,0% - торфа;

- угля каменного, угля бурого, антрацита и горючих сланцев; - апатит-нефелиновых, апатитовых и фосфоритовых руд;

Ставка 4,8% - кондиционных руд черных металлов; Ставка 5,5% - сырья радиоактивных металлов;

- горно-химического неметаллического сырья; - неметаллического сырья; - соли природной и чистого хлористого натрия; - подземных промышленных и термальных вод; - нефелинов, бокситов;

Ставка 6,0% - горнорудного неметаллического сырья; - битуминозных пород; - концентратов и других полупродуктов, содержащих золото; - иных полезных ископаемых, не включенных в другие группировки;

Ставка 6,5% - концентратов и других полупродуктов, содержащих драгоценные металлы (кроме золота); - драгоценных металлов, являющихся полезными компонентами комплексной руды (кроме золота); - кондиционного продукта пьезооптического сырья, особо чистого кварцевого сырья и камнеса-моцветного сырья;

Ставка 7,5% - минеральных вод; Ставка 8,0% - кондиционных руд цветных металлов (за исключением нефелинов и бокситов);

- редких металлов; - многокомпонентных комплексных руд, а также полезных компонентов руды, кроме драгоценных металлов; - природных алмазов и других драгоценных и полудрагоценных камней.


126

Порядок уплаты налога на добычу полезных ископаемых. Налог на добычу полезных ископаемых уплачивается недропользователем отдельно по

каждому виду добываемых на территории Республики Казахстан минерального сырья, нефти, подземных вод и лечебных грязей.

Уплачивается в денежной форме, за исключением случая, предусмотренного пунктом 3 статьи 330 Налогового Кодекса.

Налогоплательщиками налога на добычу полезных ископаемых (НДПИ) являются орга-низации и индивидуальные предприниматели, признаваемые пользователями недр.

Налоговая база по НДПИ формируется на основе двух составляющих: количества добытых полезных ископаемых; стоимости добытых полезных ископаемых. Налоговая база при добыче нефти обезвоженной, обессоленной и стабилизированной, попут-

ного газа и газа горючего природного определяется как количество добытых полезных ископаемых в натуральном выражении.

По другим полезным ископаемым налоговая база определяется как стоимость добытых полезных ископаемых (кроме попутного газа и газа горючего природного из всех видов место-рождений углеводородного сырья).

При добыче попутного газа и газа горючего природного из всех видов месторождений угле-водородного сырья налоговая база определяется как количество добытых полезных ископаемых в натуральном выражении.

Платежи за пользование недрами должны быть основными экономическими регуляторами в системе между государством и недропользователем для стимулирования рационального использования природных ресурсов.

Выводы:применение экономической оценки природных ресурсов обусловлено необходи-мостью стимулирования воспроизводства минерально-сырьевой базы республики, охраны недро-вых ресурсов, учета влияния природного фактора на повышение эффективности общественного производства. При определении стоимостной оценки месторождений кроме стоимости поисков и разведки следует учитывать также экономический эффект, получаемый и реализуемый в процессе переработки полезных ископаемых.

ЛИТЕРАТУРA

[1] Закон РК «О порядке создания Единой государственной системы мониторинга недропользования Республики

Казахстан». [2] Закон РК «О недрах и недропользовании». [3] Каргажанов З.К., Айтекенов К.Н, Карибаев Е.Г., Платежи и налоги за недропользование в РК. – Алматы, 2001 –

139 c. [4] Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК. – Алматы, 2005. [5] Тонкопий М.С. Экономика природопользования. – Алматы: Экономика, 2000. [6] Аланина Л.М. Особенности правового регулирования рентных отношений в недропользовании. – М.: Юрист,

2009. – № 4. – С. 25-27. [7] Силаев А. Система платного недропользования // Экономист. – 2000. – № 3. [8] Дуйсенкулова А.Е. Платежи за недропользование // Экономист. – 2008. –115 с.

REFERENCES

[1] The Law of the RK "On the order of the Unified state system of monitoring subsurface of the Republic of Kazakhstan". [2] The Law of the RK "On Subsoil and Subsoil Use". [3] Kargazhanov Z.K., Aitekenov K.N., Karibaev E.G. Duties and taxes for subsoil use in Kazakhstan. Almaty, 2001.

139 p. [4] Baideldinov D.L. Environmental legislation RK. Almaty, 2005. [5] Tonkopy M.S. "Environmental Economics". Almaty: Economy, 2000. [6] Alanina L.M. Features of legal regulation of rent relations in the subsoil. Lawyer. 2009. N 4. P. 25-27. [7] Silayev A. The system paid subsoil // Economist/ – 2000. – N 3. [8] Duysenkulova A.E. Payments for subsoil // Economist. – 2008. –115 p.


127

ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНА ТӨЛЕМДЕРДІ ЖƏНЕ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУДЫ АНЫҚТАУ

С. М. Мұқаұлы, Б. К. Асылбекова, Г. С. Жақсыбаева

Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университет, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: экономикалық бағалау, төлемдер, табиғи ресурстар, табиғатты пайдалану, дифферен-циалды рента, салықтар.

Аннотация. Мақалада табиғат ресурстарын пайдаланудың төлемдері жəне экономикалық бағалау жол-дары қарастырылған. Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің механизмдерін жетілдіру табиғат пайдаланушыларға табиғи байлықтарды ұтымды жəне үнемді пайдалануға мүмкіндік береді.



128

ФИЛОСОФИЯ



ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 128 – 131 UDC 1(091)

"THE PROBLEM OF SPEECH GENRES" M. M. BAKHTIN

D. Zh. Adizbaeva, A. Zh. Shoybekova, G. N. Skabayeva

Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan, Kazakh National Medical University named after S. D. Asfendiyarov, Almaty, Kazakhstan

Key words: language, dialogue, story, writing, orders and business documents. Abstract. This article discusses the formulation of the problem, the definition of speech genres and language.

Literary genres have been studied since ancient times, but never thought that these genres have a different origin. Introduction. The nature and form of language use are as diverse as a form of human activity. The

language used in the form of specific statements which members - or human activity. Specific individual statements can be both written and oral. These statements reflect the conditions and objectives of every field of human activity, not only content, but also the style, selection tests for means of language (vocabu-lary, phraseology, grammar) composition. So, each area of language use develops its types of statements, which we call "speech genres". In every sphere of activity, there are a set of speech genres. The latter are particularly diverse. These include household and dialogue and story, and writing, and order, and a variety of business documents. The problem of speech genres has never been alone, probably due to the fact that the functional heterogeneity summarizes the specific features of speech genres.

The body. Literary genres have been studied since ancient times, but never thought that these genres have different origins, different from the origin of speech genres and are similar to them only in the linguistic nature. The specifics of different genres still always overshadowed their general linguistic na-ture. But it is connected with the heterogeneity and the difficulty of determining the general nature of the utterance. Speech genres are divided into complex (secondary) and simple (primary). For complex are written (mostly) works of art, scientific articles, and so on. By simple is just verbal communication. Often orientation linguists of studying is only primary speech genres leads to a "vulgarization problem." Howe-ver, only the study of both types of speech genres in their unity in the various spheres of human activity is of great importance for linguistics and philology. The main idea about the nature of the statements deprives any study of specificity. Life and verbal expression "penetrate" each other, and, therefore, the statement becomes an issue of great importance, as well as his study in direct contact with life. This is a problem for many areas of linguistics. First of all, for style, as the style is directly related to speech genres. As a reflection of personality style is used primarily in fiction. Individual style can be in different relationships with the "national language" [1]. So, the ratio of inclusive and individually decorated and have a "problem statement". The connection between style and genre that exists in every sphere is human activity. Hence it is clear that learning style should be accompanied by the study of speech genres. Peel of styles from genres can adversely affect the results of the study of language change styles that are associated with a change of language genres in the course of history. In every historical epoch, set the tone


129

for certain speech genres: the author's opinion, their set is changed due to the expansion of the literary language by extra literary layers national language. However, other causes - effect relationship: a set of speech genres, primarily changes due to changes in the so-called extra-literary language. And secondary (literary) speech genres vary as a result of the recent transformation of genres, "Set tone" era. Grammar and style are significantly different from each other, but in fact and in practice, at times, they are interrelated. These two concepts differ in any language phenomena, as in the language of this phenomenon - the grammar, and the whole speech genre - stylistic phenomenon. The study of the nature of speech genres will help not only individual branches of linguistics, but also an understanding of the "speech of life", the nature of language units, ie words and sentences [2].

In linguistics, the XIX century it was believed that the communication function of language is not the primary, primary and recognized "function independent of the communication formation of thought" (the theory of von Humboldt). If and consider the role of interlocutor, it is only as a passive listener. In modern linguistics there are still such thing as a "listener", "retsepient", "single stream of speech" and others. According to the author it - "functions". In the context of real communication listener becomes a "respon-sible", that is "speaking". This response can also be realized in action, as some speech genres are only designed for this. Yes, and the speaker always count on the active understanding. The vagueness of such concepts as "speech", "speech stream" explained not of a problem statement and speech genres. Statement itself has clear boundaries. According to the author, they are determined by the change of voice actors. However, if a statement to imply is complete thought, an idea, and then it is possible that it is "stretched" for an indefinite number of replicas of the same subject of the speech, interrupting other replicas. Formally, this statement contradicts rhetorical genres but these genres (for Bakhtin) suggest conditional enactment of verbal communication. Although by nature "philosophical statements" (except for well-known and published) can not assume the existence of the recipient. Now it is clear that the primary genres caught within a single utterance, cannot be grammar and retain their specific nature, different from the relationship between words and sentences [3]. The proposal, as a unit of language, different from saying, as a unit of speech communication. Border offers no way determined by the change of voice actors. If not, then it is saying. Offer - a relatively complete thought, directly correlated with other thoughts of the same speaker in the whole of his statements. However, we cannot agree that the context of the sentence is the context of the same speech, the speech of the subject, because the context of the speech can be and is verbal that is emerging from the circumstances of non-linguistic nature. The proposal has grammatical perfection, being a unit of language. Units of language can not be exchanged, and statements, consisting of units of language, on the contrary. Often mixed statement and proposal due to substitution of units of a language unit of speech is the value of the grammatical value of the common language [4]. Product is also a link in the chain of speech and communication: it is associated with other works - statements and always presupposes an answer (if it is not rhetorical, philosophical example, the product of "thinking out loud). Thus, the change of speaking subjects (participants in the dialogue, other polemical statements, works past and present) is a feature of the utterance as a unit of speech communication (but not particularly limiting it.) Distinguishing unit of speech is communication from one language. Integrity statements, which provides an opportunity to answer, by the following, according to Bakhtin, moments: 1) Subject-sense the exhaustion of threads statements, 2) the intent of the speech or voice of the speaker will, defining the whole utterance, its scope and boundaries, 3) Stable genre forms of expression. Through the selection of a speech genre is done voice will of the speaker, who may not know about the essence of the genre to which it refers. Speech genres organize our speech as well as the grammatical form (syntax). If there were no speech genres, the voice message would be almost impossible: though perhaps in the presence of spheres of human activity, the speech will and context of such a problem would not put SO>. Yet it is undeniable that the better a person owns genres of speech, free speech more perfect idea. When we choose a certain type of sentence, then we choose it for the whole utterance, ie we focus on his speech genre in the first place, and then on the syntactic features conceived statements. Saying only acquires the ability to actively determine directly responsive position of the speaker. Take a responsive position with respect to the word or the proposal is not possible if they are not speculation to the whole utterance, or, they are surrounded by extralinguistic context element is the word or sentence. Another ghost statements by Bakhtin - is "expressive moment" (EM). EM can not be considered a phenomenon of language as a system, it is impossible to talk about sentences and words as linguistic units containing EM. But there are


130

words which themselves represent estimates and emotions, "joy", "sadness", "cheerful", "sad", etc. But (according to the author), and these words are neutral and can take different values statement: "All joy is bitter to me now." This could be in doubt. After all, the word "joy" retains its traditional "color." A sense of EM and offer varied by contrast or antithesis. There is one more thing to fully understand the EM. When you select a word we do not take it in the "dictionary" form, and in "stylistic halo." The author argues that we take the words of others are usually statements related to the selected genre. And the asser-tion is debatable, though hardly refutable. It is worth remembering that the speaker builds his own state-ment: otherwise how could be born all previous of which, according to Bakhtin, "we take the word" [5].

Eventually, the speech genre is not always includes a "typical expression." But "stylistic halo" in fact belongs to the genre of speech: the word is an echo of the whole genre. There is always a verbal expres-sion of the idea of "opinion leaders" of this era, the main tasks slogans. But whether all this brings with him his expression that you re accentuate. For many people, this hidden "quoting" practical is not avai-lable. We say that even those people who do not have a reference group in a particular area, freely com-municate with each other is on the very area <knowledge, life and so on>. Next Bakhtin writes that the proposal itself has grammatical intonation. In declarative, interrogative and exclamatory intonation combined grammar and intonation genre (but not expressive). So, style, composition determines its expressive utterance and the subject - the semantic aspects (the speaker to the subject under discussion). Many times statements are mutually repel each other, each saying how - some way "responsible" for his previous statements. Define its position without correlating it with others - do not. Statements of others can be entered only words or ideas, or someone else's expression, and so on. Although it is likely that such a "mutual reflections" statements (in addition to "borrow" expression) is not likely to everyday situations of speech communication. Expression of all is "the answer" other statements; it expresses the speaker's attitude to them [6]. As a foreign language has a double expression - his, that is someone else, and the expression of which has absorbed the speech utterance. The essential feature of this statement is that it appeals to anyone. This again emphasizes the contrast of significant units of language. Each speech genre in each area of speech communication has its defining it as a genre, "the concept of a destination." The target may be a specific person to whom a message can be a collective character.

Conclusion. But anyway, when a man says, then considers the listener's awareness about the subject of the utterance. However, in some types of everyday dialogue, in letters and in the confessional genre destination account is multilateral. Sharp, but more external nature of these phenomena are in rhetorical genres, some of which do not suggest an answer directly, but, however, expect of the recipient or "mate" thoughts, or feelings. More subtle shades style determined by the nature of personal intimacy is destina-tion and speaking in familiarity and intimate genres. "Objectively neutral" style involves the identity of the speaker and the addressee; simultaneously there is an almost complete disappearance of the expression. Question concept addressee is crucial for literature. Secondary (literary) genres tend to "act out" various forms of primary speech communication. Hence, there are literary and conventional characters of the authors, storytellers and destinations. Language has many means of expressing treatment; but it becomes a real conversion only in a particular utterance with a few exceptions. And, therefore, analysis covering all aspects of style is only possible if the availability and analysis of the whole utterance.

REFERENCES

[1] The article from the Bakhtin`s M. M. book «Literature of words creature». – 1979. – P. 237-280. [2] Two cultures Feinberg E.L. Intuition and logic in the are and science. – M., 1992. [3] The structure of scientific revolutions. – M., 1977. [4] The style of science: cultural and historical science. – Yekaterinburg, 1987. [5] The science and values. – Novosibirsk, 1987. [6] Classic – unclassic – neoclassic there periods in developing of science. – Philosophy in 1993.

АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ЖАНРЫНЫҢ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Д. Ж. Адизбаева, А. Ж. Шойбекова, Г. Н. Скабаева

Қазақ ұлттық аграрлық университет, Алматы, Қазақстан, С. Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Алматы, Қазақстан

Тірек сөздер: тіл, диалог, айту, хат, бұйрық, маңызды құжаттар.


131

Аннотация. Мақалада ауызекі сөйлеу жанрын жəне тіл мəселесін анықтау, проблеманы дұрыс қою қарастырылған. Əдеби жанрлар ерте кезеңнен меңгерілген, бірақ ешқашанда бұл жанрлардың басқа шығу тегі бар деп есептелінбеген.

"ПРОБЛЕМА РЕЧЕВЫХ ЖАНРОВ" М. М. БАХТИН


Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Қазақстан,

Казахский национальный медицинский университет им. С. Д. Асфендиярова, Алматы, Қазақстан

Ключевые слова: язык, диалог, рассказ, письмо, приказ и деловые документы. Аннотация. В статье рассматривается постановка проблемы, определение речевых жанров и языка.

Литературные жанры изучались с древнейших времен, но никогда не считалось, что эти жанры имеют иное происхождение.




ISSN 2224-526Х

Volume 2, Number 26 (2015), 131 – 134

UDC 1(091)

PROBLEMATICAL HORIZONS AND PHILOSOPHICAL CIRCLES OF METHODOLOGICAL IDEAS IN THE TRANSITION DYNAMICS

OF THE CLASSICS AND NEOCLASSIC

D. Zh. Adizbaeva, A. Zh. Shoybekova, G. N. Skabayeva

Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan, Kazakh National Medical University named after S. D Asfendiyarov, Almaty, Kazakhstan

Keywords: psychoanalyst, psychologism, phenomenology, personalism, anarchism, voluntarism, pragmatism. Annotation. In modern situations there have been dramatically changed the original settings of logic of me-

tadological arsenal of science. They were associated with the transition from the classical ideas about the world of natural macrophenomena based on uniquely dynamic interactions observed and empirically provable probabilistic theoretical assumptions.

Introduction. To grasp the essence of the vicissitudes of modern science of nonclassical, post-non-

classical by definition, it is necessary to establish its relationship with the previous classical stage, which was completed at the end of the last century. Modernity as a chronology of social time is from the end of the XIX century. Currently, coincided not only with the socio-political events of recent history, but has epistologic associated with the dynamics of scientific traditions, a new stage of scientific rationality, which defined the general social dynamics, anticipating the social changes of the century. Shifts that had been named as revolutionary, occurred not only in the change of political regimes and economic systems. Preceded them (and accompanied) revolutionary changes in scientific rationality. They were associated with the transition from the classical ideas about the world of natural macro phenomena based on uniquely dynamic interactions observed and empirically provable probabilistic theoretical assumptions, hypotheses about conceivable (and by the time unobservable with apparent certainty) microcosm and their commen-surability.


132

The body. In social cognition and humanitarian practice at the beginning of the century crisis mani-fested valuable forms of consciousness: philosophical, aesthetic, moral, religious, and psychological. Of science (in the traditional sense and connected with natural science) expected a transparent explanation of what is happening and the interpretation of the future, so like all was in intuitive unpredictability of the future against the backdrop of the collapse. "Science is in danger," the so-proclaimed newest era of the situation with faith in science and scientific knowledge. Ortega- y -Gasset said, "is that science as such can not say anything definite about the great changes in the fate of mankind" (7: 200.202), suggesting the beginning of the advent of historical feature. For understanding relativity as a new basis of the scientific picture of the world, understanding his new man took on the dimension of a century. During the twentieth century there was a synthesis of previously differentiated research fields of science: natural sciences, engineering and humanities. Great scientific discoveries (the microcosm, relativity, radioactivity) was held at the turn of the century in the natural sciences, but the consequences of their technological applications during the twentieth century (atomic weapons, nuclear fusion, genetic engineering, a breakthrough in space) is comprehended in the synthesized naturally - Humanitarian - technical thinking. Existential frac-tures led to new styles of attitude: hypothetical relativity paradoxical ambiguity, static was the basis for a modern interpretation of the world. Science proved that sphere of society, which was the first consciously met "call" time catching his new-relativity. The essence of the dynamic changes in the epistemological notions associated with the change of philosophical and methodological paradigms of the former (classical) theoretical knowledge, thanks to the inclusion of relativism into the fabric of the old, clearly - a static picture of the world, the attainment of multidimensional perspectives of world subject. Many conflicts that have become the subject of debate in the philosophy and methodology of science (connected with the dynamics of natural scientific knowledge) have been caused in this way predefined context study. If the natural scientific knowledge of the basic components of exemplary classical and nonclassical rationality act theory (and only the second third of XX centuries appears idea of the scientific world, reconstituted by means of scientific knowledge), the socio - Humanities at the beginning of the century has already been implemented conceptual potential associated with extended field of philosophical - philo-sophical and philosophical - methodological tools (they can be defined as an epistemological mentality). Exactly in the context of philosophical and socio – humanity reflects was recorded crisis of modern consciousness and methodological principles applied systematic study of science (as the rationality of communication activities of the Institute). Studying the phenomenon of science in commensurate with other spheres of activity and types of rationality has made it possible to look after the status of science in modern society. If in classical science one of the fundamental postulates of the methodology was monism method and outlook, then turn from it to the real multidimensional helped a lot of critical rationalism Popper, Feyerabend methodological anarchism, in which promoted the principle of proliferation (i.e., the multiplication of entities). Proliferations principle encourages you to create and develop theories that are incompatible with the accepted view, even if the latter are highly recognized and confirmed. Scientific pluralism is embodied in such facets as epistemological, epistemological, axiological, which allows the simultaneous existence of competing theories, "pictures of the world," research programs, conceptual approaches, and, therefore, their rivalry. Methodological pluralism emphasizes the diversity of relation-ships between theoretical and sometimes incommensurable with each other, putting forward alternative models of progress of knowledge. In the framework of a competitive fixed legitimacy of democratic norms as intellectual functional intellectual communities (Popper). It can be argued that the episteme of pluralism (as the most common functional knowledge, in which the explication of scientific ideas and concepts) has become a distinctive characteristic of the method, and expressed the introduction of the human dimension into the fabric of modern scientific research. Comparative analyze of classic and neoclassic in their opposites to methodological preferences, which dominated in each of the selected epochs, was produced V.V. Ilinym. He defined a system of cognitive orientations, rules, skills, established in classical science, as the unity and homogeneity. This system has found its expression in the conceptual principles such as:

- Fundamentalism (the assumption of unitary limit based on the provisions in Poznan) - Finalism (focus on scientific thinking homogeneous, silent system of knowledge, retaining the

ultimate truth)


133

- Trastsendentalizm (traditional acceptance of the knowing subject in the form of universal, a historical, unpractical, "pure" consciousness);

- Impersonality (subjective knowledge of detachment from the axiological dimensions); - Absolutism (direct impartial eternal, unchanging, no problematic truths); - Naive realism (the postulation of a mirror - directly - the obvious correspondence between

knowledge and reality); - Substantiality (naturalization knowledge, exclusion of context parameters science researcher); - Dynamic (installed on the hard - Deterministic interpretation of events except for the occasional,

uncertainty, ambiguity, as most of the world, and from the device description); As the author notes for three hundred years' efforts of scientists - mainly classics were aimed at

establishing and defining the simple elements of complex structures "(according to the principle of addictive) from genetic, historical, functional relationships within these structures as dynamic wholes. “Eat” neoclassicism, according to V.V. Iltina such "variegated ideal line - forerunners" as:

- Psychoanalysis (accent motifs opacity subjective perception and interpretation: Mental syncretism, its symbolization and codification)

- Psychology (associated with the notion of psychologically obvious, directly observable: a subjective objectivity of cognitive images)

- Phenomenology (emphasizing the possibility of constructing reality and the constitution of subjective spontaneity).

- Personalism (built on the doctrine of the person as self creature elements: actinium mentality): - Modernism (fixing underlined departure from the clarity: the spirit of shocking: the fight against

entrenched: reliance on convention: experimentation: the tendency to the admission of new types of reality: reality

- Anarchism and voluntarism (fissile bet on unconventional: the undermining of universals, absolutes and canons: relativization of norms: individualization, values: the formation of human cliché - rebel):

- Pragmatism (the formation of a new stereotype of instrumentality, efficiency, freedom to seek, expression of the will). With a variety of sources, "meaning the content of the medium was able will develop alternative intellectual perspective with a lot of non-canonical figures" who have chosen a non-classical features of myrrh presentation:

- Fundamental poly (approved model of substance pluralism as initially rich, hypostatic reality, capable of self-organization and evolution of cars):

- Synergy (proclaiming the new categorical system to denote the process of forming their order of chaos based on nonlinear, no equilibrium processes of ordering due to collective effects matching set of subsystems):

- (Schematized multidimensional multiplicity of reality with autonomy and not reducible, self-sufficiency of the whole and parts):

- Holism (pre-empting the interpretation of reality - from elementary particle physics to ethno political scientists - both highly diversified hierarchies’ wholes):

- Anti contemplation (rejecting the ideology of objectivism and woven into the fabric of science position of its subject):

- Relativism (implements and enshrined in the knowledge the idea of a natural limit what - whatever the values of science):

- Additional (split screen forming method many field-aligned research programs and approaches were evaluated as equally likely):

- Coherence (synchronizing various events which when applied to each other can strengthen or weaken their own dimension):

- Nonlinearity (internal builds morphogenesis that occurs in unstable to fluctuations bifurcation points, giving rise to new evolutionary series):

Topoi (objects with variable topology that can go into "his other" state, and this differs from the classical planar motion model material systems):

- Symmetry (the theoretical principles of the search, which relies on over empirizm and serves as a tool for creating a mathematical device to operate with not quite clear values).


134

Conclusion. That static scientific world, recreated in the framework of the classical stage, suffered bankruptcy, experienced "front corrosion" under the pressure of new terms, but not the classical era. The role of the philosophical as a factor of development of classical science boils down to a total unification of scientific knowledge, or the universal method of cognition and Interpretation of reality. In the present situation there was a fundamental change in the parameters of the original logic - the methodological arsenal of science that involves overcoming the classical tradition

REFERENCES

[1] Feyerabend P. Selected papers on the methodology of science. – M., 1980. [2] Kaire A. Essays on the history of philosophical thought: philosophical concepts about the impact on the development of

scientific theories. M., 1685. [3] Bernal J. The science in history of society and its enemies. – Vol. 2. – Moscow, 1992. [4] Popper K.R. Open Society and Its Enemies. – In 2. – M., 1992. [5] Ilyin V. Classic – not a classic – classic neon: three epochs.

КЛАССИКАЛЫҚ-КЛАССИКАЛЫҚ ЕМЕС-НЕОКЛАССИКАЛЫҚ ӨТПЕЛІ ДИНАМИКАСЫНДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЛАР ШЕҢБЕРІ МЕН КҮРДЕЛІ МƏСЕЛЕЛЕР КӨКЖИЕКТЕРІ


Қазақ ұлттық аграрлық университет, Алматы, Қазақстан,

С. Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: психоанализ, психологизм, феноменология, персонализм, анархизм, волюнтаризм,

прагматизм. Аннотация. Классикалық дəстүрді еңсеру жағдайында қазіргі кезде ғылым арсеналының бастапқы

логика-методологиялық параметрлерінде түбегейлі өзгерістер орын алуда. Бұл өзгерістер біржақты дина-микалық ара қатынас жасаушы мен эмпирикалық дəлелденетін табиғи макроқұбылыстар əлемі жөніндегі классикалық түсініктерден ықтималды теориялық болжамдарға өтумен байланысты.

ПРОБЛЕМНЫЕ ГОРИЗОНТЫ И КРУГИ ФИЛОСОФСКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИХ ИДЕЙ

В ПЕРЕХОДНОЙ ДИНАМИКЕ КЛАССИКИ-НЕКЛАССИКИ-НЕОКЛАССИКИ


Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан, Казахский национальный медицинский университет им. С. Д. Асфендиярова, Алматы, Казахстан

Ключевые слова: психоанализ, психологизм, феноменология, персонализм, анархизм, волюнтаризм,

прагматизм. Аннотация. В современной ситуации произошло кардинальное изменение исходных параметров

логико-методологического арсенала науки, что связано с преодолением классической традиций. Они были связаны с переходом от классических представлений о мире природных макроявлений, основанных на однозначных динамических взаимодействиях наблюдаемого и эмпирически доказуемого к вероятностным теоретическим предположениям.



135

МАЗМҰНЫ

МАЛ ДƏРІГЕРЛІГІ МЕН МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Адылканова Ш.Р., Садыкулов Т.С., Тюзюльбаева Н.Ж. Сарыарқа қой тұқымы (жаңаарқа типі) саулықтарының

сүт өнімділігінің деңгейінің қозылардың өсіп-жетілуіне əсері................................................................................................ 5 Садыкулов Т.С., Ким Г.Л., Адылканова Ш.Р. Сарыарқа тұқымы (жаңаарқа сүлесі) қойларын қанның

полиморфты жүйесі бойынша сипаттау жəне оларды селекцияда қолдану........................................................................... 9

ЕГІН ШАРУАШЫЛЫҒЫ, АГРОХИМИЯ, МАЛ АЗЫҒЫ ӨНДІРІСІ, АГРОЭКОЛОГИЯ, ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Абзейтова Э.А. Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында жабық алаңдағы қияр зиянкестеріне қарсы

жаңа инсектицидтердің биологиялық жəне шаруашылық тиімділігі...................................................................................... 16 Айтбаев Т.Е., Рахымжанов Б.С. Қазақстанның оңтүстік-шығысында тыңайтқыштарды пайдалана отырып

қызанақты (Lycopersicon esculentum Mill.) тамшылатып суғару............................................................................................. 21 Алдиярова А.Е, Асанбеков Б.А., Кайпбаев Е.Т. Іле Алатауы солтүстік беткейі өзендерінің су режимдерін

талдау............................................................................................................................................................................................. 26 Алменова А.А. Көлік логистикасының аграрлық сала экономиксындағы тиімділігі.................................................... 31 Алменова А.А. Аграрлық сала экономикасындағы көлік жұмыстарын моделдеу ерекшеліктері................................ 35 Зулпыхаров Б.А., Асанбеков Б.А., Қайпбаев Е., Жанымхан Қ. Балқаш көлінің метеорологиялық режимін

зерттеу........................................................................................................................................................................................... 40 Искендирова Р.А., Раушанова А.Ш. Қазақстанның Оңтүстік-Шығысы жағдайында майбұршақты

фузариозды солу ауруынан қорғау............................................................................................................................................. 48 Искендирова Р.А., Сабырханова М.К. Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында алма ағаштарының

негізгі зиянкестерінің биологиялық ерекшеліктері................................................................................................................... 53 Узбеков Б.М., Жармұхамбетұлы Е. Алматы облысы тау бөктерінің суармалы танабында күздік бидай

өсірудің, қор үнемдеу технологиясының топырақтың тығыздығы мен ылғалдылығына тигізетін əсері........................... 57 Узбеков Б.М., Таутенов И.А., Куздибаева А. Қызылорда облысы жағдайында күріш ауыспалы егістігіндегі

мелиоративті танапта қонақ жүгеріні себу мерзіміне байланысты егістіктің арамшөптермен ластануы........................... 61 Кəдірханқызы А., Байғазиева Г.И. Шəй негізіндегі алкогольсіз сусындардың антиоксидант белсенділігі.............. 65 Кохметова А.М., Маденова А.К., Кампитова Г.А., Атишова М.Н., Сапахова З.Б. Бидайдың қоңыр

тат ауруына төзімді Қазақстандық сорттардың молекулалық-генетикалық скринигі........................................................... 70 Мамадияров Б.С., Базарбаев А.Т. Іле-Балқаш бассейнінде суландыруды дамыту жəне су тұтынуын есептеу......... 75 Сабырханова М.К, Искендирова Р.А. Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында алма ағаштарының

жапырақ ширатқыш көбелектеріне қарсы күресу шаралары................................................................................................... 81 Сағалбеков У.М., Серекпаев Н.А., Маханова С.К. Екінші жылғы жоңышқа сортүлгілерінің өсімдік биіктігінің

өзгергіштігі жəне олардың шаруашылық-бағалы белгілермен өзара байланысы.................................................................. 85 Сапаров А.С., Ошакбаева Ж.О., Аташева Г.А. Кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерінің

сипаттамасы жəне əсер ету механизмі........................................................................................................................................ 90 Сапаров А.С., Ошакбаева Ж.О., Аташева Г.А. Деградацияға ұшыраған топырақтарда өсірілген жүгері

дақылына кіші көлемді ПА-2-1 жəне С-1-1 препарат-адаптогендерінің əсері........................................................................ 93 Серекпаев Н.А., Сағалбеков У.М., Маханова С.К. Конкурстық сорт сынау көшеттігіндегі жоңышқа

сортүлгілерінің көк балауса өнімділігі жəне оның өсімдік биіктігі мен жапырақтылықпен өзара байланысы.................. 97 Сатбаева Г.С. Тұрақты дамудағы экологиялық білім жəне тəрбие............................................................................... 103 Ағыбаев А.Ж., Қадырбекова Ж.Д., Көпжасаров Б.К., Джуманова Ж.К. Алматы облысы жағдайында

алманың таз қотыр ауруының таралуы мен маусымдық даму динамикасы........................................................................... 108 Тулетаев А.Б. Қазақстанның табиғи-ауылшаруашылық зоналарында ауылшаруашылық құрылымның қызметі... 111

ЭКОНОМИКА

Усубалиева С.Д., Мухажанова Н.А. Қазақстан Республикасының қоршаған ортасына ғарыштық əрекеттердің əсерін экологиялық-экономикалық талдау................................................................................................................................. 118

Мұқаұлы С.М., Асылбекова Б.К., Жақсыбаева Г.С. Табиғат ресурстарына төлемдерді жəне экономикалық бағалауды анықтау........................................................................................................................................................................ 122

ФИЛОСОФИЯ

Адизбаева Д.Ж., Шойбекова А., Скабаева Г.Н. М. М. Бахтин "Ауызекі сөйлеу жанрының мəселелері".................. 128 Адизбаева Д.Ж., Шойбекова А., Скабаева Г.Н. Классикалық-классикалық емес-неоклассикалық өтпелі

динамикасындағы философиялық-методологиялық ойлар шеңбері мен күрделі мəселелер көкжиектері......................... 131


136

СОДЕРЖАНИЕ

ВЕТЕРИНАРИЯ И ЖИВОТНОВОДСТВО

Адылканова Ш.Р., Садыкулов Т.С., Тюзюльбаева Н.Ж. Рост и развитие ягнят овец сарыаркинской породы

(внутрипородный жанааркинский тип) в зависимости от уровня молочной продуктивности их матерей......................... 5 Садыкулов Т.С., Ким Г.Л., Адылканова Ш.Р. Характеристика сарыаркинской породы (жанааркинский тип)

овец по полиморфным системам крови и использование их в селекции................................................................................ 9

ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, АГРОХИМИЯ, КОРМОПРОИЗВОДСТВО, АГРОЭКОЛОГИЯ, ЛЕСНОЕ ХОЗЯЙСТВО

Абзейтова Э.А. Биологическая и хозяйственнная эффективность новых инсектицидов против вредителей

тепличного огурца в условиях юго-востока Казахстана........................................................................................................... 16 Айтбаев Т.Е., Рахымжанов Б.С. Выращивание томатов (Lycopersicon esculentum Mill.) при капельном

орошении с применением минеральных удобрений на юго-востоке Казахстана................................................................... 21 Алдиярова А.Е., Асанбеков Б.А., Кайпбаев Е.Т. Анализ водного режима рек северного склона

Заилийского Алатау...................................................................................................................................................................... 26 Алменова А. А. Эффективность транспортной логистики в аграрном секторе экономики.......................................... 31 Алменова А.А. Особенности моделирования транспортных работ в аграрном секторе экономики............................ 35 Зулпыхаров Б.А., Асанбеков Б.А , Кайпбаев Е.Т., Жанымхан Қ. Исследование метеорологического режима

оз. Балхаш...................................................................................................................................................................................... 40 Искендирова Р.А., Раушанова А.Ш. Фузариозное заболевание сои в условиях Юго- Восточного Казахстана

и меры борьбы с ним.................................................................................................................................................................... 48 Искендирова Р.А., Сабырханова М.К. Биологические особенности вредителей яблони в условиях

юго-восточного Казахстана.......................................................................................................................................................... 53 Узбеков Б.М., Жармуханбетұлы Е. Влияние ресурсосберегающей технологии возделывания озимой

пшеницы на объемную массу и влажность почвы в условиях предгорной орошаемой зоны Алматинской области........ 57 Узбеков Б.М., Таутенов И.А., Куздибаева А. Засоренность посевов сорго в мелиоративном поле

рисового севооборота в зависимости от сроков посева в условиях Кызылординской области.......................................... 61 Кадирханкызы А., Байгазиева Г.И. Антиоксидантная активность безалкогольных напитков на основе чая........... 65 Кохметова А.М., Маденова А.К., Кампитова Г.А., Атишова М.Н., Сапахова З.Б. Молекулярно-генетический

скриниг казахстанских сортов пшеницы, устойчивых к бурой ржавчине.............................................................................. 70 Мамадияров Б.С., Базарбаев А.Т. Расчет водопотребления и развитие орошения в Или-Балхашском бассейне..... 75 Сабырханова М.К., Искендирова Р.А. Эффективность химической защиты на яблони от яблонной листовертки

в юго восточных районах Казахстана......................................................................................................................................... 81 Сагалбеков У.М., Серекпаев Н.А., Маханова С.К. Изменчивость высоты растений сортообразцов люцерны

второго года жизни и их взаимосвязь с хозяйственно-ценными признаками........................................................................ 85 Сапаров А.С., Ошакбаева Ж.О., Аташева Г.А. Характеристика препарата-адаптогенов ПА-2-1 и С-1-1

и их механизм влияния................................................................................................................................................................. 90 Сапаров А.С., Ошакбаева Ж.О., Аташева Г.А. Влияние препарат-адаптогенов ПА-2-1 и С-1-1

на рост кукурузы в деградированных почвах............................................................................................................................ 93 Серекпаев Н.А., СагалбековУ.М., Маханова С.К. Урожайность зеленой массы и ее взаимосвязь

с высотой растений и облиственностью у сортообразцов люцерны в питомнике конкурсного сортоиспытания.............. 97 Сатбаева Г.С. Экологическое образование и воспитание для устойчивого развития................................................ 103 Агибаев А.Ж., Кадырбекова Ж.Д., Копжасаров Б.К., Джуманова Ж.К. Сезонная динамика развития и

распространения парши яблони в условиях Алматинской области........................................................................................ 108 Тулетаев А.Б. Функционирование сельскохозяйственных формирований в природно-сельскохозяйственных

зонах Казахстана........................................................................................................................................................................... 111

ЭКОНОМИКА Усубалиева С.Д., Мухажанова Н.А. Эколого-экономический анализ влияния космической деятельности

на окружающую среду Республики Казахстан........................................................................................................................... 118 Мукаулы С.М., Асылбекова Б.К., Жаксыбаева Г.С. Определение экономической оценки и платы

за природные ресурсы................................................................................................................................................................... 122

ФИЛОСОФИЯ Адизбаева Д. Ж., Шойбекова А., Скабаева Г.Н. М. М. Бахтин "Проблемы речевых жанров и языка"...................... 128 Адизбаева Д.Ж., Шойбекова А., Скабаева Г.Н. Проблемные горизонты и круги философско-методологических

идей в переходной динамике классики-неклассики-неоклассики............................................................................................ 131


137

CONTENTS

VETERINARY AND ANIMAL PRODUCTION

Adylkanova Sh.R., Sadykulov T.S., Tuyzuylbaeva N.Zh. Growth and development of lambs

of the Saryarkа breed (interbreedzhanaarkа type) depending on the level of dairy efficiency of their mothers............................ 5 Sadykulov T.S., Kim G.L., Adylkanova Sh.R. Characteristics of Saryarka breed (Zhanaarkinsky type) of sheep

by polymorphic system of blood and their use in selection............................................................................................................ 9

AGRICULTURE, AGROCHEMICALS, FORAGE PRODUCTION AGROECOLOGY, FORESTRY

Abzeytova E.A. Biological and economic efficiency of new insecticides against pests of cucumber

under conditions of the south-east Kazakhstan............................................................................................................................... 16 Aitbaev T. E., Rakhymzhanov B.S. Cultivation of tomatoes (Lycopersicon esculentum Mill.) under drip irrigation

with application of mineral fertilizers in the southeast of Kazakhstan........................................................................................... 21 Aldiyarova A.E., Assanbekov B.A., Kaipbayev E.T. Analysis of water regime of rivers of the northern slopes

of Trans-Ili Alatau........................................................................................................................................................................... 26 Almenova A.A. Efficiency of transport logistic in agrarian sector of economy..................................................................... 31 Almenova A.A. Design features transport works in agrarian sector of economy................................................................... 35 Zupykharov B.A., Assanbekov B.A., Kaipbayev E.T., Zhanymkhan K. Study of the meteorological regime

of the Balkhash Lake....................................................................................................................................................................... 40 Iskendirova R.A., Raushanova A.Sh. Fusarium diseases of soybean in the conditions of South-Eastern Kazakhstan

and its control.................................................................................................................................................................................. 48 Iskеndirova R.A., Sabyrkhanova M.K. Biological features of the major pests of apple in a south-eastern Kazakhstan....... 53 Uzbekov D., Zharmuhanbetuly E. The influence of resource-saving technology of winter wheat cultivation

on volumetric mass and soil moisture conditions in the conditions of the foothill irrigation zone of Almaty area....................... 57 Uzbekov B., Tautenov I., Kuzdibaeva A. Weediness of sorghum field on reclamation soil of rice rotation depending

on the timing of sowing under the conditions of the Kyzylorda region..................................................................................... 61 Kadirkhankyzy А., Baigazieva G.I. Antioxidant activity of soft drinks on the basis of tea.................................................. 65 Kokhmetova A.M., Madenova A.K., Kampitova G.A., Atishova M.N., Sapahova Z.B. Molecular genetic screening

of Kazakhstan wheat cultivars resistant to leaf rust........................................................................................................................ 70 Mamadiyarov B.S. , Bazarbaev A.T. The calculation of water use and development of the irrigation in Ili-Balkhash........ 75 Sabyrkhanova M.K., Iskеndirova R.A. The effectiveness of chemical protection of the apple-tree from the apple leaf

roller in the south-eastern regions of Kazakhstan........................................................................................................................... 81 Sagalbekov U.M., Serekpayev N.A., Makhanova S.K. Variability in plant height of alfalfa testing varieties

of the second year of life and their relationship with agronomic characteristics............................................................................ 85 Saparov A.S., Oshakbayeva Zh., Atasheva G. Characteristics of preparations– adaptogens PA- 2-1 and С- 1-1

and their mechanism of influence................................................................................................................................................... 90 Saparov A.S., Oshakbayeva Zh., Atasheva G. Influence of preparations-adaptogens PA-2-1 and С-1-1

on growth of corn in the degraded soils.......................................................................................................................................... 93 Serekpayev N.A., Sagalbekov U.M., Makhanova S.K. Productivity of herbage and its relationship to plant height

and foliage of samples of alfalfa variety in the nursery competitive variety testing...................................................................... 97 Satbayeva G.S. Environmental education and training for sustainable development........................................................... 103 Agibaev A., Kadyrbekova Zh., Kopzhasarov B., Zhumanova Zh. Seasonal dynamics of development

and distribution of apple scab in the Almaty region....................................................................................................................... 108 Tuletauev A.B. Functioning of agricultural formings in naturally-agricultural zones of Kazakhstan................................... 111

ECONOMY

Usubalieva S.D., Muhazhanova N.A. Ecological and economic analysis of the impact of space activities on the environment of the Republic of Kazakhstan........................................................................................................................ 118

Mukauly S.M., Assylbekova B.K., Zhaksybayeva G.S. Determination of economic evaluation and paying for natural resources........................................................................................................................................................................ 122

PHILOSOPHY

Adizbaeva D.Zh., Shoybekova A.Zh., Skabayeva G.N. "The problem of speech genres" M. M. Bakhtin............................. 128 Adizbaeva D.Zh., Shoybekova A.Zh., Skabayeva G.N. Problematical horizons and philosophical circles

of methodological ideas in the transition dynamics of the classics and neoclassic......................................................................... 131


138

Publication Ethics and Publication Malpractice

in the journals of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan

For information on Ethics in publishing and Ethical guidelines for journal publication see http://www.elsevier.com/publishingethics and http://www.elsevier.com/journal-authors/ethics.

Submission of an article to the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan implies that the described work has not been published previously (except in the form of an abstract or as part of a published lecture or academic thesis or as an electronic preprint, see http://www.elsevier.com/postingpolicy), that it is not under consideration for publication elsewhere, that its publication is approved by all authors and tacitly or explicitly by the responsible authorities where the work was carried out, and that, if accepted, it will not be published elsewhere in the same form, in English or in any other language, including electronically without the written consent of the copyright-holder. In particular, translations into English of papers already published in another language are not accepted.

No other forms of scientific misconduct are allowed, such as plagiarism, falsification, fraudulent data, incorrect interpretation of other works, incorrect citations, etc. The National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan follows the Code of Conduct of the Committee on Publication Ethics (COPE), and follows the COPE Flowcharts for Resolving Cases of Suspected Misconduct (http://publicationethics.org/files/u2/New_Code.pdf). To verify originality, your article may be checked by the Cross Check originality detection service http://www.elsevier.com/editors/plagdetect.

The authors are obliged to participate in peer review process and be ready to provide corrections, clarifications, retractions and apologies when needed. All authors of a paper should have significantly contributed to the research.

The reviewers should provide objective judgments and should point out relevant published works which are not yet cited. Reviewed articles should be treated confidentially. The reviewers will be chosen in such a way that there is no conflict of interests with respect to the research, the authors and/or the research funders.

The editors have complete responsibility and authority to reject or accept a paper, and they will only accept a paper when reasonably certain. They will preserve anonymity of reviewers and promote publication of corrections, clarifications, retractions and apologies when needed. The acceptance of a paper automatically implies the copyright transfer to the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan.

The Editorial Board of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan will monitor and safeguard publishing ethics.

Правила оформления статьи для публикации в журнале смотреть на сайте:

www:nauka-nanrk.kz

agricultural.kz

Редактор М. С. Ахметова Верстка на компьютере Д. Н. Калкабековой

Подписано в печать 14.04.2015.

Формат 60х881/8. Бумага офсетная. Печать – ризограф. 8,7 п.л. Тираж 300. Заказ 6.

Национальная академия наук РК 050010, Алматы, ул. Шевченко, 28, т. 272-13-18, 272-13-19

series of agricultural sciences 2

Documents