serif mardin makaleler 4

7/27/2019 Serif Mardin Makaleler 4

1/182

ERFMARDNTRK

MODERNLEMESM akaleler 4


2/182

le t i im Yaync l k A. Btn Eser ler i 6 I SB N 9 7 5 - 4 7 0 - 0 5 7 - 5 ( T K . N O . )

I SB N 9 7 5 - 4 7 0 - 1 4 4 - X (4 . C L T )

1. BASKI letiim Yaynlan, st. 1991

KAPAK RESM Re c a izade Mahm u d E kr am in Araba Sevdas romannn tefrika

edildii Servet-i Fnn dergisinin 28 ubat 1987 tarihli 260.

saysndaki roman iin izilmi bir desen.DZG M ar at on Di zg iev i

DZELT S e zar At m ac a - Fatih M. ztan

KAPAK BASKISI A yh an M at ba as

BASKI ve CLT efik Matbaas

leti im Yaynla rKlodfarer Cad. letiim Han No.7 Caalolu-STANBUL Tel: 516 22 60-61-62

ERF MARDN

Trk ModernlemesiMakaleler IV


3/182

letiim Yaynclk A.. Btn Eserleri 6 I S B N 9 7 5 - 4 7 0 - 0 5 7 - 5 ( T K . N O . )

I SB N 9 7 5 - 4 7 0 - 1 4 4 - X ( 4. C L T )

1. BASKI letiim Yaynlan, st. 1991

KAPAK RESM Re c a izade Mahm u d E kr am in Araba Sevdas romannn tefrika

edildii Servet-i Fnn dergisinin 28 ubat 1987 tarihli 260.

saysndaki roman iin izilmi bir desen.

DZG M ar at on Di zg iev i

DZELT Seza r Atma ca - Fatih M. ztan

KAPAK BASKISI A yh an M at ba as

BASKI ve CLT efik Matbaas

il etiim Yaynl arKlodfarer Cad. letiim Han No.7 Caallu-STANBUL Tel: 516 22 60-61-62

ERF MARDN

Trk ModernlemesiMakaleler IV


4/182

NDEKLER

TRK MODERNLEMES

Batclk 11Batcln lk Devresi 11II. Mahmut Dnemi ve Tanzimatn lan 131856 Islahat Fermam 16II. Abdlhamit Dnemi 17II. Merutiyet Dnemi 18Atatrk ve Batclk 19Atatrkn lmnden Sonra Batcla Kar Tepkiler 21

Tanzimattan Sonra Ar Batllama 23Sonu 78

XIX. Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti 82Kameralizmin Etkisi 84

"Hrriyet" Kavramnn Gelimesi 85Yeni Osmanllar Hareketi 87slamcln Ortaya k 92II. Abdlhamid Devrinde Mi lliyetil ik 95

J n Trkler 98ttihat ve Terakki 99

Osmanl Bak Asndan Hrriyet 1031. Giri 1032. Osmanl "Zmn" Szlemesi 108


5/182

"Mecelle"ni Kaynaklar zerine Aklayc Notlar 123I. Ticaret Mahkemeleri 124II. Ceza Kanunu 130III . "Mecelle" 134

Trkiyede letiimin ModernlemesininErken Bir Safhas zerine Baz Notlar 142

Trkiyede Muhalefet ve Kontrol 176Trk Tarihi ve Siyaset 178Kk Gelenek 185Kurumlama ve Muhalefet 189

Trkiye: Bir Ekonomik Kodun Dnm 194Gelir Dalm Kalplarnn Karlatnlabili rlii 196Frsat Alan 205

Geleneksel Osmanl Ekonomisi 206Cumhuriyetin Deneyimi 223Eitim 229

Trk DncesindeBat Sorunu 238Batmn "Hunharl " 239

Yapsal Nedenler 242Sorumlu Av 243Deiikl ik Kavram 245Faydal Fakat Yetersiz


6/182

Modernlemesi


7/182

Batclk *

Osmanl mparatorluunda balayp Cumhuriyet Trki-yesinde yeni boyutlar kazanan, Bat Avrupann toplumsalve fikirsel bileimini eriilmesi gereken bir hedef olarak gren yaklam. Bu gr bazen lml bir biimde ortaya km, bazen ok kktenci -geleneksel kltr elerimizi eletiren ve karsna kan- boyutlar kazanmtr. Ancak, szcn kendisi daha ok Baty her hususta rnek almak isteyenlerin yaklamn adlandrmak iin kullanlmtr.

Batcln tik Devresi

Osmanl mparatorluu, Bat uygarl adn verebilece-

(*) Cumhuriyet Dnemi TrkiyeAnsiklopedisi, Cilt 1, (stanbul, iletiim Yaynla-

r, 1983), s. 245250.

11


8/182

imiz kltr btnyle hibir zaman ilikisini kesmemitir.Ne var ki, mparatorluun ykselme devrinde, Osmanllar,kendi uygarlklarn Batnnkinden stn saymlar, Bat-nn bir "model" olarak izlenmesi bir sorun olarak ortaya kmamtr. mparatorluun gerilemeye balamasyla, niin

geriledii sorusu, nce devlet ynetiminin bozulduu ileri srlerek, daha sonra belki de yzeyleen bir tutumla Batnnasker stnl gsterilerek cevaplandrlmtr. Bugn,yaplan aratrmalardan bu tr aramalarn Osmanl sivil brokrasisinde ("kalemi'ye) ekillenmi olduunu anlamayabalyoruz. Bylece, daha XVIII. yzyl balarnda, Batnnaskeri kuramlarnn ve silah gcnn imparatorlua naslgetir ilebilecei nemli bir devlet sorunu olmutur. Bu dnceler, III. Ahmet zamannda (1703-1730), bilhassa 1720ler-den sonra, Sadrazam Nevehirl i brahim Paann (1718-1730) desteiyle tevik grmtr. Batcln bu ilk devresinde Batnn asker teknolojisinin savataki rol ve savansonucunu ksmen Tanrya brakma eklindeki kkl inantartlmtr. Zamanla (1780lerde) bunun karsnda, savata en ok teknolojinin sonu verecei gr belirecekti. Gerilemeyi "din btnlnn yitirilmesine balayan birazfarkl grlerse bir ksm ulema arasnda ortaya kmtr.

lk Tepkiler: II I. Ahmet devrinde Batdan gelen birmlteci, brahim Mteferrika, basn sanatn Osmanl mpa

ratorluuna getirmi, Batnm askeri eitimi ve teknolojisikonusundaki bilgilere imparatorlukta nem verilmeye balanmtr (Mteferri ka, Usl l-H i kem fi N i zam l-men,1731). Gene bu yllarda Yirmisekiz Mehmet elebi, NiliMehmet Aa gibi devlet katnda grevli kimseler Avrupann"ahvali"ni renmeye eitli bakentlere eli olarak gnderilmilerdir. te yandan, Bat uygarlnn kiinin refahna ynelik deerleri Osmanl idareci snfna szmtr (Lale Dev

12

ri). Bu yaay tarzn bir st kesitin imtiyaz ve ayn zamanda mahalli kltrn ksteklenmesi olarak alglayanstanbulun alt ve orta snflan, devletin bu srada ortaya kan zaaf karsnda yenierilerle ve sadrazamn dmanlaryla birleerek ayaklanmlardr (Patrona isyan). Batyla

kurulan ilikileri halkn yararlannm unutulmas olarak deerlendiren, Osmanl toplumunun iinden kaynaklanan buiti cumhuriyet devrine kadar srecek olan Batllama ilebirlikte gelen bir etki-tepki mekanizmasnn ilk rneini tekil eder. [Dier rnekleri: K abak syan (1807), ksmen birNakibendi eyhinin tevikiyle ekillenen Kuleli Vakas(1859) ve 31 Mart (13 Nisan) 1909 Hareketi.]

Batnm asker kurulularndan rnek alma abalar I.Mahmut (1730-1754), I. Abdlhamit (1774-1789) ve zellikleIII. Selim zamannda (1789-1807) hzlanm fakat gelenekselOsmanl kltrnn tepkisi ve geimleri tehlikeye girenlerinbirleen akmlaryla bir daha sekteye uratlmtr. Batdasrekli Osmanl eliliklerinin kurulmas bu devreye rastlar.Avrupayla ilgili ilk sistematik deerlendirmeler, devamldiplomatik ilikilerin bir rn olarak Batda grevlendirilen Osmanl hariciye memurlanndan gelmitir. Osmanl mparatorluu iin Batnn genel bir "model" olarak kullanlmasna dayanan "dzeltme1' (tanzimat) tekli fleri de buradankaynaklanmtr.

I I . Mahmut Dnemi ve Tanzimatn tlan

II. Mahmut (1808-1839) kendinden nce gelen reformcu-lann kt tecrbelerini gz nnde tutarak askeri yeniliklere kar bir odak noktas oluturan yenierileri topa tutmu,bu piyade kuruluunu lavetmi ve III. Selim zamannda or

13


9/182

taya kan ada asker birlikleri ordunun esas birimlerihaline getirmitir. Batnn yalnz asker kurulular sayesinde ykselemedii, bunlar ayakta tutan mali kaynaklarn vevergi toplama sisteminin de imparatorlukta yaratlmas gerektii III. Selim zamanndan beri biliniyordu. II. Mahmut

devrinin sonlarna doru Batda grevli bulunan Osmanl elileri Batnn yeni bir zelliini kefettiler. XVIII. yzyl Avrupasnda baz krallar tebann verimliliini artracak birkoruyucu tedbirler btnn devletin olaan bir politikashaline getirmilerdi. Kral otoritenin bir temsilciler meclisiyle paylalmad lkelerde bile mill devlet kurmak isteyenhkmdarlar tebamn mlkiyet hakarnn garanti altnaalnmasnn zorunluluunu anlamlar, eitimi halka yaymann kendilerine getirecei fayday alglamlard. Milldevletlerin kurulmasna ve orta snflarn g kazanmasnaparalel yryen bu politika, ayn zamanda mill btnlkkurmay ve feodalizmden kalan imtiyaz "cep"lerini temizlemeyi amalyordu. Bu idare sistemine sonradan "aydn despotizmi" denmitir. O zamanlar Avrupada yeni gelimekteolan devlet bilimlerinde ise bu elere "kameralizm" ad veriliyordu. "Tanzimat" olarak bildiimiz, 1839da Glhane Hatt-Hmayununun ilanyla balad kabul edilen yenilik hareketi, byk apta "kameralizm"den esinlenmitir. Kamera-lizmin uygulanmasn grerek Batnn zn burada ara

yanlar arasnda Avusturya Bykelisi Sadk Rfat Paayve Tanzimatn mimar Londra eliliinde, dileri bakanlve sadrazamlkta bulunan Mustafa Reit Paay saymak gerekir. K ameralizmin bu devlet adamlarna belki en cazip gelen taraf, Osmanl mparatorluu gibi dank bir lkeyi birletirici bir grnt getirmesiydi. Osmanl devlet adamlarmill apta idari, hukuksal ve iktisadi tedbirlerle Osmanlmparatorluumda yksek sayda yer alan kltr birimlerini

14

"eritebileceklerini" bir "Osmanllk" uuru yaratabileceklerini sanyorlard. Uzun vadede bu ama gerekleemedi, fakatBatl mill devletin birok kurumu bazen zn yitirmi olarak - imparatorlua yerleti (rnein yeni bir milli eitim sistemi, yeni bir yarg mekanizmas, yeni bir idari sistem). Tan

zimat Trkiyesinde Batya kar bir tepkinin ortaya kmas, Avrupa devletlerinin d politikasnn ok zaman Osmanlmparatorluunu smrd ya da kendi menfaatleri iinbir ara olarak kulland algsnn dourduu hayal krklna balanabil ir. Gerekten de Tanzimat balatanlarn okiyi anlamadklar bir husus eitli devletlerin birbirleriyle ticaret alannda amansz bir savaa girmi olduklar ve XIX.yzyl ilerledike "emperyalizm" adn verdiimiz kapsaycpolitikay da -bu ad kullanmadan- daha ok benimseyecekleriydi. Osmanllann 1838den itibaren eitl i devletlerle imzaladklar ticaret anlamalarnda olduu kadar tarm ve endstri politikalarnda kendi karlarn koruyamamalarBatya olan tepkilerinin bir ynn oluturur.

Tanzimatn, Mustafa Reit Paa (ve onu izleyen li Paave Fuat Paa) gibi kurucular. Batnn asker ve idari yapsn Osmanl mparatorluuna aktarrken Batnm gnlkkltr de ikinci defa etkin bir biimde imparatorlua girmiti. Giyim, ev eyas, parann kullanl, evlerin stili, insanlar aras ilikiler "Avrupa" olmutu. Osmanl tutucu ta

rihisi Cevdet Paa, bu hayat deiikliinin eski Osmanl deerlerini nasl ksteklediini anlatr. lk ve ikinci kuak Tanzimatlara kar sistematik eletirilerse ancak 1860lardabalad. Namk Kemal ve Ziya Paa nderliindeki bu eletiriciler grubuna "Yeni Osmanllar" ad verilmitir. Yeni Os-manllar, Tanzimatlarn smr olayn anlamadklarn,bir "st tabaka" meydana getirdiklerini, kendi kltrleriniksteklediklerini (eriat unuttuklar) ve ancak yzeysel an

15


10/182

lamda "Batl" olduklarn ileri srdler. Tanzimatlarn -

Y eni Osmanllara gre Bat nn "ruhunu oluturan- hrr i

yeti ve parlamenter eilimleri anlamadklar da yzlerine

vuruluyordu. Bu yllarda Bat hakkndaki bilginin artmas

ye yaylmas, Yeni Osmanllarn nemli bir rol oynadklar,

Osmanl gazetecilii yoluyla olmutur. 1862de brahim i-nasi tarafndan kurulan ve daha sonra Namk K emal ve Y e

ni Osmanllarn devraldklar Tasv i r - i E f krOsmanl aydn

lar arasnda siyasi bilincin genilemesinde birinci derecedebir rol oynamtr.

1856 Islahat Ferman

1860larda ekillenen bu eletirilerin ortaya kmasndabelki en etkili gelime, Islahat Ferman adn verdiimiz or

ganik (anayasal) belgenin ilanyd. Tanzimat balatan Gl-

hane Hatt- Hmayununun ikinci bir aamas grnmnde

olan I slahat F erman (1856), devletin gtt politikaya kar

nemli tepkiler yaratt. Islahat Ferman, o zamana kadar

"millet-i hkime" olan Mslmanlardan bu imtiyazl durumu

alyor, din fark gzetmeksizin bir "Osmanl" vatandal

kurmaya alyordu. Mslman tebann tepkisine paralel

olarak onlardan sonra "birinci" sray igal eden Rumlar da

bu sray kaybettiklerine zldler. Fakat bunun yannda,az sonra I slahat F ermamnda yzeyde amalanan "beraberl i

in" tersine evrildii, gayr mslimlerle yabanclarn kendi

lerine salanan hukuksal imknlar (mal kaynaklar, organi

zasyon bilgileri ve Bat diplomatik destei sayesinde) M sl

man tebay ok geride brakr ekilde kullandklar grld.

Bundan sonraki Trk dnrlerinin ou bu iktisadi geli

me farkn Batya verilmi dnlerin sonucu saymlardr.

16

Yeni Osmanllar, ayn zamanda, l i Paa gibi Tanzimatla

rn, eriatn alann klten uygulamalarn yermiler, par-

lamentarizm iin fk h"tkenmez ve ihmali hibir surettecaiz olmayan bir kaynak" olarak gstermilerdir (Tanpmar,

1956, 123). Bu tepki, geleneksel sistemi savunan Cevdet Pa

a gibi kiilerde daha sistematik bir biim almtr. Bu yllarda anlatlann tamamen aksine giden bir akm da grlebi

li r: 1870lerden sonra, Batl ln para para alnmas mm

kn olmayan bir btn olduu fikri Saffet Paa gibi devlet

adamlarnca ak olarak ifade edilmiti r.

T pk L ale D evrinde olduu gibi, 1860lardan sonra Bat

ll bir felsefe ve iktisat sistemi olarak grmeyip onu dahaok yzeysel ynleri, adab muaeret usulleri ve Batda h

kim olan modalar asndan deerlendirenler ve kullananlar

olmutur. Bu tipler zamann yazarlarnca devaml olarak

eletirilmitir. Ahmet Mithatn "Felatun Bey"leri, Recaiza-denin "Bihruz"lar, mer Seyfettinin "Efruz"lar Tanzimat

(ve hatta XX. yzyl) edebiyatnn ana karakterlerinden biri

ni oluturmulardr.

II. Abdlhamit Dnemi

Bat fikirlerinin iyice anlalmaya baland bir devre

Sultan II. Abdlhamit (1876-1909) devridir. Bunun sebebi,yeni kurulan okullarda okuyanlarn ve yabanc dil bilenlerin

artmas olduu kadar, padiahn kendisinin Baty bir bak

ma "model" olarak alm olmasdr. II. Abdlhamit, "Batcl

Batnm tekniini, idari sistemini ve bilhassa asker te

kilatn ve eitimini alma eklinde anlyor; bunun yannda

M slmanl tebas arasnda glendirmeye alyordu.

Bu amala, Harbiye, Mlkiye ve Asker Tbbiyenin program

17


11/182

lar gelitirilmi, okullarda bilgili bir kuak yetimitir. Her kuruluun rencileri ders programlar icab XIX. yzylmsbet bilimlerinin Batnn esas g kaynan oluturduunu gryorlard. Bylece Baty, Batda gelitirilen msbet bilimle bir tutan bir kuak yetiti. Bu kuak Baty ayn

zamanda gl olmaya prim veren bir uygarlk olarak grmeye balad. Batcln gllkle bir saylmas eski dinseldeerlerin ancak milli gc artrdklar oranda nemli olduklar kansn yerletirdi. Bu fikirler padiaha kar muhalefeti Avrupada srdren J n Trkler arasnda etkili olduuiin, "hrriyet"in ilanndan sonra da (1908) J n Trklerinpolitikasnda izini srdrd. II. Abdlhamite kar koyarakuzun zaman Avrupada bulunmu jn Trklerden Ahmet Rza Bey ve Abdullah Cevdet, Avrupada geirdikleri yllar boyunca artan birekilde bu dncenin etkisinde kalmlardr. Batllk ile "glln" bir tutulmasnda bizzat Batakmlarnn etkisini de grmek gerekir. J n Trklerin fiki rlerinin ekillendii 1890larn Fransasnda 1880lerin siyasalskandallar demokrasiye kar olan gveni sarsm, bir mddetten beri Taine ve Renann etkisinde gelien sekincilikpalazlanmt. Ancak Dr. Abdullah Cevdetin Balkan Harbi-nin Osmanllar arasnda yaratt krgnlk karsnda biletutumu aktr: "Bir i ki nci m edeni yet yoktur . M edeni yet, Av rupa medeniyetid ir ."(Haniolu, 1981, 359).

II. Merutiyet Dnemi

kinci Merutiyet Dnemi almadan nce, 1905 yl nda,J aponlarn Ruslar yenilgiye uratmalar, geleneksel deerlerin modem bir medeniyette saklanlabilirlii konusunu gene n plana itmiti. Acaba Osmanllar, J aponlarn yapt gi

18

bi, Batmn tekniiyle yetinip kendi deerlerini sakl tutabili r miydiler? slamc air Mehmet Akif, bu tezleri 1908densonra ortaya atan belirgin kiiler arasnda yer alr. Bylece1908-1918 yllan arasnda Baty "taklit" etmeye kar koyan slamc bir akm gryoruz.

kinci Merutiyetin hkim siyasal kuruluu ttihat veTerakki Partisinin dncesinde Batnn "gllk" ile birtutulmas devam etmitir. Ancak bu eilimin kart adnverebileceimiz bir dier eil im de ttihat ve Terakki tarafndan korunmutur. Bu da Ziya Gkalpin Batnn toplumsalzelliklerini aratran, bu zelliklerden hangi oranda yararlanlabileceini arayan tutumudur. Trkiyede Batnn, mevhum da olsa, "insanc" zihniyetini ciddiye alarak anlamayaalm olan kimseler ok azdr. Aralarnda en bata air

Tevfik Fikreti saymak gerekir. Batnn sanat anlaynn

devaml bir ekseni olan "sanat sanat iindir" anlay da, genel olarak o devirlerin -ve bu devirlerin- Trkiyesinde rabet grmemitir. Konu gerektii gibi aratrlmadndanimdiden bu konuda kesin hkmler vermek yanl olur. Ancak, bildiklerimizden Osmanllarn Baty bir "seme" yaparak algladklar baz ynlerini vurgulayp bazlarn arkaplana ittikleri sylenebilir.

Atatrk ve Batclk

Bat ile temasta olan Osmanllann Bat uygarl fikirlerini "kudret''in bir boyutu, toplumun ekillenmesinin bir yn olarak grm olmalan bir tesadf eseri deildir. Bunu,eninde sonunda, Osmanllarda hkim devlet geleneiyle izahetmek mmkndr. Atatrkn dnceleri bu gibi geleneklerin bir ahsiyetin zel katksyla birletii bir odak noktas

19


12/182

olarak grlebilir,

Atatrk, Batnm en nemli katksn toplumun eklinde

ve bu topluma hkim olduuna inand msbet bilimlerdegrmtr:

E fend i l er , m i l l et im i z i n h edef i , m i l l e t im i z i n me f ku res i , b

tn cih and a tam m anas iy l e m eden i b i r hey et - i it im a iye o lmak tr . B i l i r s in iz k i , dnyada h er kavm in mevcud i yet i , k y

met i , hak k- hr r i yet ve is t ik l l i , m al ik o ldu u ve yapaca

m eden i eser l er l e mtenasip t i r . . . M eden iye t yo lun da m uva f fa

ki yet tecedd de vebested i r . it i m a i hayat ta , ik t isad i hayat ta ,

i l im ve fen saha snd a m uva ffak olm ak iin yegne teka lm ve

terak ki yol u bu du r. . (30 Aust os 1924 Syl. ve D. 1952, I I .

183.)

Atatrkn kendi devrinde parlamenterizme kar bizzat

Batda ekillenen tepkiye ve faizmin ve komnizmin geli

mesine ramen, sistematik bir sekincilik veya "halk dikta-trlu'nden kanan bir toplum anlayna sahip olmas

dikkate deer. Bu noktada Atatrkn orijinal bir vurgusunu

bulmak mmkndr. O da Atatrkn temel optimizmi ve

onun arkasnda yatan "kii onuru" kavramdr. K iinin kendi

bana, toplumdan ayr bir meruiyet kayna oluturabile

cei J n Tr klerde arka plana at lm yabanc bir zlem ola

rak grlr. ttihat ve Terakkinin aydnlk devri fikirlerin

den kesinlikle ayrlan yn burada belirir. Atatrkteki derin

yapsal vurgu, kiinin kii olarak bir toplumsal meruiyetkayna oluturduu eklinde f o rme l l e t i r i lm i bir inantr.

Atatrkn bazen (smet nn ile bir ahs mlakattan) "-

zel giriimci" olarak nitelendirilmesinin nedeni bu eilimdir.

K onuyu bir baka adan ele alarak slam medeniyetinde, ki

i onuru, ilahi varln karsnda, ya da devlet ve cemaat

karsnda davran merulatrcs olarak deerini yitirir.

Batmn XVIII. yzyl dncesinin en genel izgisinde byle

20

bir yi tir ilme sz konusu deildir. K ii egemendir . Atatrk

bu adan Batnm temel deerlerinin bu kiisel "onur" anla

yyla ne kadar kkl bir ekilde balantl olduunu sezen,

Batll bu anlamda da "ilerleme" sayan orijinal bir dnr olarak grebiliriz.

A tatrkn lmnden Sonra Bat cla K ar T epkiler

Atatrk zamannda cumhuriyetin bir umdesi haline ge

len "Garpl lama" lmnden bir mddet sonra gene eletir i

lere uram, Batcln bir Bat taklidinden ileri gidemedii

"sa'da ve "sol"da bir daha ifade edilmitir ("Gardrop Ata

trkl"). Daha 1940larn sonunda Trk Mslman kl

trne cumhuriyette ihanet edildii teziyle ortaya kan bueletirilerin "sol'dan gelen rneklerine daha ok 196Olardan

sonra rastlanr. Bu iki adan oluturulan makale ve kitapla

rn says muhtemelen 1960-80 yllarnn kltr konusunun

en zengin alann oluturur. Bu eletirilerin bir kaynan

Atatrk devrinde yetien bir kuan hzla deien 1950 ve

60larn ortamnda dnyay alglama sistemlerinin krlm

olmasna balayabiliriz. Batya kar ortaya kan tepkinin

ikibuuk asr kadar kisve deitirerek srebilmi olmas il

gin bir toplumsal aratrma konusu olarak karmza kar.

Bu sre iinde devaml olarak ileri srlen tezlerden Batnn Trkiyeye en yaltkan ve yzeysel biimleriyle yerletii

dorudur. Ancak, bunun nedeni, "taklit" eiliminde deil,

Mslman-Osmanl-Trk kltrnn bir yap unsurundaaranmaldr.


13/182

KAYNAKA

evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 1967.Niyazi Berkes, Tr ki yede adalama, 1978. /

Yahya Kemal Beyatl, ocuklu um , Genli im , Siya si ve Ed ebi Ha tra l ar m, 1973.

C.Emest Dawn, From Ottomanism toArabi sm, 1973.H.kr Haniolu, Bi r Siyasal Dnr Olarak t)r. Abdu llah Cevdet ve

Dnemi , 1981.Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tar ih im iz ve Jn Trkl er, 1945.Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tar ih im iz ve tti hat ve Terakk i, 1945.Bernard Lewis, The Emergence of M odern Tu rkey, 2. bask, 1968.erif Mardin, Th e Genesis of Young Ott oman T hought, 1962.erif Mardin, Jn Trkl erin Si yasi Fikir l er i , 1964.M.Orhan Okay, lk Trk Pozitivi st ve Natral isti : B eir Fuad.hsan Sreyya Srma, XI X. Yzyl Osmanl Si yaseti nd e Byk Rol Oy

nayan Tarikatl ara Dair Bir V esika, Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi,1978.

hsan Sungu, Ahm et I H e Veri l en Bi r slahat Takri r i , Tarih VesikalarI, s.107-121, 1941.

Ahmet Hamdi Tan pnar, XI X. A sr Trk E debiyat Tar ihi , 2. bask,1956.

Tank Zafer Tunaya, Trk iyenin Siyasi H ayatnda Batllama H ar eketleri , 1960.

Hilmi Ziya lken, Tr ki yede ada Dnce Tar ih i, 2. bask, 1979.

22

Tanzimattan Sonra An Batllama *

Han- yama... ol taama denir ki seltin dnlerinde ve sair baz k ibar ve krema piir-dp cmleye slay m ederler, her kim olursagelp tenavl ederler.

Bu rh an- K at

Enleve sa. J demand d glass a la pe.Enlevez a. J e demande de la glace a la peche.

Bih ruz Bey

Bu yaz, son yllarda sosyal bilimlerde gelitirilmi olanbaz nemli kavramlar Trk toplumunun erevesine yerletirmeyi denemektedir. Bahis konusu kavramlar kltr, "byk" ve "kk" kltrel gelenek, ideoloji, modernleme, yeniden letirme ve karlkllk, toplumsal seferberlik ve evrenselliktir.

Toplumlann eitim, teknoloji, siyaset, hukuk, iktisat, sa

nat veya dine ilikin sorunlarn zdkleri kendilerine zgyola, o toplumun kltr denir.1

(*) Trkiye: Corafi ve Sosyal Aratrmalar, derleyen E. Tmertekin, (stanbul,

1971), ss. 411453.

(1) Kltr zerinde yazlar aralarnda bir seim yapm ay olanaksz klacak ka-

dar oktur. Yararl bir balang, kltr" teriminin incelendii u kaynak ola-

bilir: Encyclopedia of Social Sciences, 11. bask, (der. Edwin R A. Selig

man), (New York, 1954), (ilk bask 19301935), c:IV, 621645. Kltr ze-

rindeki almalaryla tannan Bronislaw Malinowsky'n in bu makalesi h l

23


14/182

Trki yede kltr deyimi genell ik le yaamn eitim ve

sanat ynleri iin kull anlr. "K l tr n sosyal bilimlerdeki

kullanl bu deildir. Sosyal bilimlerde, kltr sosyal yaa

mn renmeye dayanan btn ynleri ile ilgilidir. Burada

en az ik i vur gu vardr.2 Baz sosyal bi limciler, kl trden sz

ettikleri zaman, sosyal mevkiler diye adlandrabileceimizbirimlerin aralarndaki ilikilere gzlerini evirirler: kimin

kimin zerinde otoritesi var, ailede kimin neyi yapmas gere

kiyor, kim ne tip i yapyor, kim en iyi dlleri alyor. Bu

sosyal bilimciler iin kltr, sosya l yap anlamna gelir. Ba

ka sosyal bilimciler iin kltr sosyal yapy srdren sre

tir. Onlara gre, kltr, iletiimler aracyla srdrld

iin bu iletiimler ve semboller sisteminin tm iin kullanlmaldr.

Byk ve "kk" kltrel gelenek bizim kabaca "halk"- divan" edebiyat iki lii olarak bildiimiz olayn daha genel

ve bilimsel bir ifadesidir. Bu konuda, 1940lard, kltr ze

rinde alan bir antropolog, Robert Redfield, yeni saylama

yacak fakat imdiye dek bu kadar aka ortaya konmam

bir gr ileri srd.2 Bu gre gre kltr iki ana kola ay

rlabilirdi: biri krsal bir hayat yaayan ve tarmla geinen

insanlarn kltr, dieri de ehirde yaayan zellikle yne

tici snfn insanlarnn kltr. Redfield bunlardan birine

"kk gelenek", dierine "byk gelenek" adn verdi. Red-

ok ilgi ekicidir. Bundan sonra, a a da ad geen eserdeki "Culture" adil

makale okunabilir: International Encyclopedia of S ocial Sciences, der. Da-

vid L.Sills, (New York, 1967), c: III, 527 vd, Bunda de erli ek bibliyografya-

lar da vardr.

(2) Metindeki aklama, Milton Singe rin International Encyclopedia of Social

Sciences'daki (Bundan sonra IESS olarak geecektir) The Concept of

Culture, (c: V, 527 vd, zellikle 528 vd.) adl makalesine dayanmaktadr ve

kltr zerinde toplanan iki ayr gr e ili kindir.

(2a) Bkz. "Redfield", IESS, XIII, 350 vd, ve "CommunitySociety Continua

IESS, III, 174180.

24

feldin gr M eksikada ve Guatemalada yapt aratr

malara dayanyordu. Redfeldin M eksikada gezdii kylerdte

bir yanda eski M aya kltrn bir yandan da Mayalar orta-,

dan kaldrp, onlarn yerini alan istilc spanyol kltrn

farkl oranlarda fakat daima birli kte, birbir ine girmi bir ka-

neva halinde bulmutu.Orta Amerika gibi fethedilmi lkelerde izlenen kltrn

bu ayr yn arasndaki srekli elikiler dnyann fetih gr

memi kelerinde de grlr. kiliin asl nemi bundandr.

Her toplumda, bir dereceye kadar, bir tarafta dnyann ka

bucak olduunu bilen ehirlilerin, kar tarafta halkn klt

r grlr. Bu ayrl Ziya Gkalp kendi toplumumuz iin

yle ifade etmitir:

"Her milletin iki medeniyeti var: resm medeniyet, halk mede

niyeti... Baka kavimlerde resm medeniyetle halk medeniyeti okadar ak bir suretle ayrdeailmez. Trklerde ise bu ayrlk ilk

bakta gze arpar. Trklerde resm lisandan, resm edebiyat

tan, resm ahlktan, resm hukuktan, resm iktisadiyattan, res

m tekilttan bsbtn baka bir halk lisan, halk edebiyat,

halk ahlk, halk hukuku, halk iktisadiyat, halk tekilt var

dr. Bu hdisenin sebebi Trklerin kendi messeselerini yk

seltmek suretiyle bir medeniyet ibda etmek yolunda gitmeyip

yabanc milletlerin messeselerini i t i n a m ve onlardan yapma

bir medeniyet terkib etmeleridir ."3

(3) Gkalp, Halk Meden iyeti," Halka Doru, I, (1329, No. 14), s. 107. Kk

ve byk kltr arasndaki snrn ne kadar kat oldu u zerindeki tart nja

lar srmektedir. phes iz ki, sosyal snflandrma sistemi bu konuda srar

etmi tir. Bu, insanlar "Asker" ve Reaya" (Bkz, "Asker" Encydopedia of

slam, I, Yeni bask ) gibi iki ayr kategoriye ve "avam" ve havas" gibi iki

ayri kltrel kategoriye ayrmakla yaplm t. Sistemin ideolojisi bu ayrm:n

zerinde nemle duruyordu. Agh Srr Levend'in Halk ve Tasavvufi Halk

Edebiyat," Trk Dili, XIX, (Aralk, 1968), 17 1185, yazsnda gsterdi i gibi,

gerek Buna uymuyo rdu. Eski snflandrma lara kendisi de yeni bir boyut

getirir: dervi ler ve din dzen (a.g.e., 173), Levend e gre bunlar nc

25


15/182

Redfieldin Gkalpten daha evrensel plndaki katklarndan biri her medeniyette iki kltr trnn birbirine hi olmazsa ksmen girmesini salayan kltr ara kuramlarna vekltr araclarna dikkati ekmesiydi. Redfield bylece kltrn bir btn olarak almasn izah ediyordu: Gkalpn

ifadesini bu adan, bir ara kurumlar gdkl hakkndaverilmi bir yarg olarak deerlendirebiliriz.

ideoloji:deoloji var olan bir sosyal yapy devam ettirmeye veya yenisini yaratmaya yarayan bir fikir yapsdr. Sosyolog Mannheim "ideoloji'yi yalnz birinci anlamda kullan*m, sistem deitirmeye ynelen ideolojilere "topya" adnvermitir. Fakat burada tanm basitletiriyorum.4

leride grlecei zere, esnafn ktisad srece ilikin fikirleri "devam ettirici" bir ideolojidir. Esnaf tresinde, ideolo

jisinde beliren ktisad deerlerin arl k noktas, servetinsosyal bir fonksiyon olduu inancnda toplanyordu. Osmanlst tabakalarnda ise servet siyas mevkiin bir uzanm olarak grlyordu. Bylece bu iki ayr ideoloji de "muhafazakr bir ynde alm, kapitalizmle gelen servetin kendi bana bir ama olduu fikrinin karsna kmtr.

deoloji tam bir gerek deildir. Esnafn hakikdavrann esnaf tresinden karmak safdillik olur. Siyasal davraniin ayn durum varittir. nsanlarn veya bir grup insannideal olarak benimsedikleri sistemden gerek davranlar

karlamaz. Fakat ideolojilerin -deerler toplam olarak- in-

bir kltrel kategoriyi olutururlar. Bizim buradaki amacmz iin ise, tm

kltrn bir unsuru olarak ideoloji, "gerek" yap kadar nemlidir. Ayrca,

ilerde gsterilecei gibi, kk" ve "byk" gelenekler arasndaki ayrlk

salt politik ve kltrel deil, ayn zamanda iktisadidir de. O zaman, bln-

meyi olduundan daha kat olarak gstermesine ramen Ziya Gkalp, "yu-

muak" snrlardan sz edenlere gre daha inandrc oluyor.

(4) Harry M. Johnso n, Sociology: A Systematic Introduction, (London, 1961),

58 vd.

26

sanlarn tutumlarn -dolaysyla davranlarn- etkileyen

bir yn vardr.deolojiler yalnz ilerin nasl olmas gerektii noktasn

da ortaya kmaz. Bazan bir olayn tanm bile ideolojik olabilir. rnein tahrif edilmi bir sosyal gerein tanm. By

lece, Cevdet Paa gibi bir tarihi, Tanzimat devrindeki "rezil"harcamalara dikkatimizi ekerse bu, ona kendi bak asndan tr "rezil gelmi olabilir. Cevdet Paa bireysel msrifliklere alkn deildir.

Osmanl toplumunun iki gruba blnm grnts deksmen gereklere dayanan bir ideolojidir. Byle bir blnmeOsmanl toplumu yneticilerinin karlarn destekliyor, buyneticilere ynetilenlerden ayr lmalarn salayan kesin ayrcalklar tanyordu. Fakat ideoloji de yaadka blnmeninalt izilmiti. deoloji gerei destekliyordu.

Bazan ideolojiler kapan olarak alr. kili imgeye kananOsmanl idarecileri, imparatorluun bat devrinde alt snflarn dnce ve yaaylarna -st snfn snrlarn geniletmek alt snflan mterek bir mill hayata katmak anlamnda- gereken nemi vermediler. Bu ise Osmanl mparatorluunun son iki yzylda karsnda bulduu lkelerinsosyal sistemlerinde yava yava oluan modernlemenin ennemli yapsal zelliklerinden biriydi. Bu anlamda Osmanlyneticileri bat yllarnda kendilerini modernlikten ayn

tutmulard.Modernleme, toplumlarn ayn zamanda gittike farkl

latklar ve merkeziletikleri bir sretir.5 Bat Avrupada

(5) Modern leme kavram in bkz. S.N. Eisenstadt, Modernization: Protest and

Change, (Englewood Cliffs, N.J., 1966); bu yazda kullanlan kavramlarn

byk bir ksm bu esere dayanr. Ayrca, "Modernization," IESS, X, 386

408; Modernization: The Dynamics o f Growth, (der. Myron Weiner), (New

York,. 1966); Political C ulture and Political Development, (Derleyenler Lu-

cian Pye ve Sidney Verba), (Princeton, 1965); Political Modernization in Ja-

27


16/182

feodalizmin k ile balayan bu sre, burjuvazinin geli

mesi, sanayileme ve siyas haklarn nfusun daha byk

kesimlerine yaylmas gibi unsurlar da kapsar. Bu gelimeesnasnda, toplumun baz fonksiyonlar merkezde toplanr

ken, te yandan yeni gruplar doar, toplumun fonksiyonlar,

birbirinden ayrlr. Fakat belki en nemlisi, bu ayrlmanndourduu kopukluklar da dolduracak yeni yaplar geliir.

Vatandalk kavram, mill kltr gibi yaplar merkezin ve

yeni ortaya km olan sosyal ve ktisad yap paralarnn

birbirine balanmasn salar.. Osmanl mparatorluu mo

dernlemenin bilhassa bu blmnde, tm ortaya karan

balayc yaplar kurma noktasnda sknt ekmitir. Oysa

bu balant olmadan toplumsal seferberl ik oluamaz.

lk defa Kari Deutsch tarafndan kullanlan "toplumsal

seferberl ik "6deyimi modernleme ncesi birbir ine giri ft olan

sosyal yaplarn farkllatktan sonra yeni aralarla toplan

mas ve bir btn olarak harekete geiri lmesi anlamn tar.Bu, iki yoldan olur. Birincisi modernleme ile ulam ve ha-

6

berleme dzeni de geliir. Yeni yollar yaplr, posta ve telg

raf dzeni kurulur. Bylece insanlar haberleebilme ortam

na kavuurlar; oysa modernlemeden nce lkenin bu ekil

de btnlemesi sz konusu deildir. Haberleme tarafndan

oluturulan bu ortak alma potansiyeli muhtelif beceri e

killerinin birbirlerini tamamlamasyla, insanlarn beraber

almay renmesiyle gerekleir. Bir blge kendi ihtiyacolan btn yiyecei, giyecei ve tarm malzemelerini reti-

pan und Turkey, (Derleyenler Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow,

Princeton, 1964).

(6) Toplumsa! Seferbe rlik iin bkz. Kari Deutsch, Nationalism and Social Com

munication, (Cambridge, Mass., 1953), ayrca ayn yazarn Social Mobili-

zation and Political Development," Am eri can Po litic al Sci enc e Rev iew, LV,

(1961), 493514, ve Old Societies and New States, (Der. Clifford Geertz),

(New York, 1963), 57104 zellikle 65 vd.

28 /X

yorsa, bu ok verimsiz bir sistem olur. Bir topluluk, ihtiya

larnn bir ksmn retmekte uzmanlar ve dierleri iin l

kenin baka ksmlarna balanrsa, o zaman grevlerin bir

birini tamamlamas gerekleir. Toplumun bireyleri arasn

da hem haberleme hem de ktisad yap- asndan bir ba

mlama (karlkl bamllk) varsa, o zaman toplumsalseferberlik de oluur. Bazan bunlardan biri dierine gre da

ha fazla geliebilir ve bir dengesizlik doar. XIX. yzylda

Osmanl mparatorluunda ekonominin haberlemeden geri

kalmas byle bir olaydr.Bu devirde Bat tipi haberleme, yani, kitaplar, gazete

ler, telgraf, Osmanl mparatorl uunda ounlukla ynetici

snflarn hizmetinde idi. Zamanla haberler, daha az olmakla

birlikte, dier snflara da ulamaya balad. Fakat en kkl

deimeler st snflarn dnce ve yaaylar nda gc 'ld.

Ne alt ne de st snflar yeni bir ktisad dzen iinde btnlemediler. Osmanl mparatorluunun ekonomisi, M sl

man halkn toplumsal seferberliini gelitirecek ynde dei

medi. Bylece ynetici gruplar yeni bir ktisad dzen i indebtnlemeden, tketim hakknda yeni grler ve fikirler

edindiler.Haberleme kanallarnn bir lde gelitirilmesinden

tr byk ve kk gelenek arasndaki ayrcalkta bir de

ime oldu. Bu kltrler arasndaki snr bir bakma "kat

lat", bir bakma da "yumuad. K atlat, nk zamangetike Bat kltrn alanlar eskiye gre kendilerini halk

tan daha da ayrdlar. Yumuad, nk snf duvarlarn

muhafaza etmek haberleme imknlarnn gittike gelitii

bir ortamda zorlat. almamzn bir ksm bu elime ile

belir en duruma ilikindir.

M odernleme esnasnda toplumsal seferberliin hzndan

tatmin olmayan baz kiiler belirir. Bunun zerine bu kiiler


17/182

toplumsal seferberlii hzlandrmaya alrlar. Bunlara toplum hareketlendiricileri deriz. rnein Namk Kemal yazlaryla bunu yapyordu.

zetle; Osmanl mparatorluu, XIX. yzyln bandakltr bakmndan "kk" ve "byk" geleneklerin btn

lemedikleri bir durumdayd. Ayn zamanda, mparatorluk,Batnn geirmi olduu ve sosyal yapsn yeniden youran"yanlk" inklb, pazar inklb ve sanayi inklb gibinemli tarihsel gelimelerden uzak kalmt. "yanlk inklb" dediim, Avrupada "etats"veya daha sonraki ifadesiyle"corps con st i tus"ad verilen eraf birliklerinin hakimiyetidir. Fransz ihtillini bunlar balatmtr. "Pazar inklb"modern devletin Batda lke geniliinde pazarlar yaratmaabasdr. Sanayi inklb ise makine kullanma ile balayanfakat en nemli sonulan toplumsal olan bir evredir. Sanayi

leme, asl, sanayi inklbndan nce mevcut insan kmelemesini deitirdii iin nemlidir. Bunlardan biri sanayi proletaryasnn ortaya kmasdr. Osmanl mparatorluundaher biri bir sosyal yap yourmas getiren bu hareketlerdenbiri, -yanlk- son derece gdk kalm, dierleri grlmemitir.

Yukarda anlattm tarihsel hadiselere servetin fonksiyonlarnn deimesi bakmndan bakld zaman, kullanlan bir kavram kapitalizm"dir. Bu kavramla anlatlan, buhadiselerin sonucunda nceleri toplum iinde karmak fonksiyonlar olan servetin imdi kendi bana bir ama olarakbelirmeye balamasdr. Eskiden zenginlik -daha nce zerinde durduumuz gibi- sosyal ve siyas fonksiyonlara baliken zaman getike kendi bana bir deer tamaya balamtr. Oysa, Osmanl dzeninde servet, sosyal ve siyasalhizmetler grr. rnein, servet tketim ve yatrm iin kullanlmasnn yannda nertli bir oranda siyas destek sala

30

mak iin etrafna taraftar toplamak veya bata bulunupcami yaptrarak toplumda yer edinmek iin bir aratr.

Servetin geleneksel kullanlma yollanndan biri de eitleraras hediyelemedir. rnein bugn bile bir oranda Trktoplumunda mahalle hayat mahalle sakinlerinin birbirleri

ne olan karlkl yardm balan ile kenetlenmitir. BununOsmanl siyasal snfndaki grnts rvettir. Ksacas,geleneksel bir toplum iin ktisad bakmdan modernlemeservetin bu pazar d fonksiyonlarnn azalmasdr.

Servetin kapitalist d toplumlarda nemli sosyal ve siyas fonksiyonlar olduunu grp ayn zamanda bunu tanmlayan ilk sosyal bilimci, iktisat tarihisi Kari Polanyi-dir.7 Polanyi servetin ekilde ie yarayabileceini sylyordu. Birincisine pazar adn verdi. Bu, servetin modern anlamdaki kullanmdr. Deiim para denmesiyle belirlenir

ve ona dayanr. Servet, ayrca, yeniden datm sistemininbir paras olarak da grlebilir. rnein, modern dnyadamerkez otorite gelir vergisi yoluyla retileni bir merkezdetoplar ve isterse yeniden datr. Son olarak, servet bir karlkllk sistemi iinde dolam yapar. Bu, eitlerin hediyele-mesidir. Bu yaz, kk kltrn ve tutucu Osmanl devletadamlannn lklerinin deimemesi sonunda, Bat toplumunda normal karlanan tketim tarzn Tanzimat boyuncayadrgaylarn ortaya karmay denemektedir.

Bu almada kullandmz kavramlardan biri de evrenselliktir. Bu kavram, Talcott Parsons tarafndan gelitirilmitir.8 Parsons her toplumun kltrnn ya daha yerel

(7) "Polanyi, IESS, XII, 172174.(8) Talcott Parsons, The Social System, (Glencoe, 1951), 5867; ayrca ayn

yazarn Some Comments on the General Theory of Action," Am eri can So

ciological Review, XVIII, (1953), 623 ve "Pattern Variables Revisited: A Response to Robert Dubin," Am eri can So cio log ica l Rev iew, XXV, (1960),yeniden basks Talcott Parsons, Sociological Theory and Modern Society,

(New York, 1967), 192219.

31


18/182

( pa r t i cu l a r i s t i c ) ya da daha evrensel bir yn olduunu sy

ler. Modernl ik le beraber gelen bir unsur evrensell iin top

lum ilikilerinde gittike yer etmesidir.

rnein, bir insan dnyy "ynetenler" ve "ynetilenler"

diye ik iye ayr lm gryorsa ve eer onun dnyaya kar tu

tumu bu gruplardan birine dahil olmasna dayanyorsa, bu"yerel" bir tavrdr. Fakat bir insan kendisini "insanln" bir

paras olarak gryorsa bu evrensel bir tavrdr. Hibir kl

tr, yneliminde, yalnz evrensel veya yerel deildir, fakat

evrenselliin modernleme ile birlikte gelme eilimi vardr.

Osmanl mparatorluunda sekinler kltr halk kltr

ne gre daha evrenseldi. F akat yerelli k, ynetici snflarn

ayrl gibi konularda, Osmanl kltr nde kendini k uvvet

le hissettiri yordu. T anzimat ve yapsal deiikl iklerle birl ik

te sisteme evrensel deerler daha kesif bir ekilde girmeye

balad, rnein, reayagibi tamamen yneticiye ball ifade eden terim, yerini tebagibi btn Osmanl yurttalarn

kapsayan bir kavrama brakt . Bylece, alafranga yaam, bu

adan kiinin dncesini deitirmesini gerektirir. Bu a

lmada incelenen soru, davranlar bir kere bu ekilde de

imeye balaynca, bakalarn da peinden srkleyip s-

rklemeyeceidir. Btn toplumlarm ortak bir yn sosyal

denetim veya "yoldan km kiileri, bu davranlarn yay

malarna veya onlar merulatrmalarna engel olmak iin

lekelemek ve tecri t etmektir ."9 Bunun, Tanzimat srasnda,ar-Batllam kimselere nasl uygulandn inceleyece

iz.

Osmanl roman, Trk modernlemesini incelemek iin

az yararlanlm bir kaynaktr, oysa birok roman yazldkla

r zamana ait stanbul sekin evrelerinin durumu hakknda

bize nemli bilgiler verir. Bu kaynaklar, ayrca, Osmanl ay-

(9) Johnson, Sociology s. 585.

32

dnlarmn sosyal deimenin getirdii sorunlara nasl yaklatklarn da belgeler. Trk edebiyatn inceleyen bir kiinin daha nce de gsterdii zere, ilk Osmanl romanlarnnbyk ounluu toplumsal ve siyasal deimenin yarattsorunlar inceleyen tez\ \ romanlardr. _

Trk kltrn konu alan tarihilerin belirttii gibi, buyazarlar en ok iki sorunun zerinde durdular; kadnn toplumdaki yeri ve st snf erkeklerin Batllamas. Bu iki k noktasnn seilmi olmas yukarda ad geen sosyal bi-limcilerce zerinde durulacak zel bir davran olarak nitelendirilmitir. Oysa, phesiz, bu iki alan, Osmanl kltrne gre en "yce", gizil deer yapsna gre ise en duyarlolanlardr ve bundan dolay XIX. yzyl yazarlarmzca -bilinli veya bilinsiz- tercih edilmitir.

Osmanl sekinleri arasnda, modernleme hareketininilk zamanlarndan beri kadnlarn zgrle kavumalarnkonu alan yaynlar grlr.10Tanzimat Fermannm yrrle girmesinden yirmi sene sonra, inasi ai r Evlenmesiadl eserinde, nceden dzenlenmi evliliklerle alay etmeyebalamt bile.11Modern anlamda ilk ve en nemli Trk an-siklopedisti ve roman yazar olan Ahmed Midhat Efendi buiki sorunun, 1870 ve sonras modernleme hareketi ile ciddiyetle ilgilenen bir Osmanl yazan iin tad nemi yans-

(10) Trk kadnlarnn sorunlarn Trk edebiyatnda ilk arayanlardan biri Emel

Snmezdir: "Turkish Women in Turkish Literature of the 19th Century," Ha

cettepe Bulletin of the Social Sciences and Humanities, II, (Haz. 1970), 17

47.

"Romans a thses" iin bkz. Pertev Naili Boratav, "lk Romanlarmz," Folk

lor ve Edebiyat, II, (Ankara, 1945), 130152, zellikle s. 143. Kadnlarve er-

kekler iin ayn eser s. 144146. Boratav bunun Bat edebiyatnda da temel

konulardan biri olduunu anlatyor. Ancak, Bat edebiyatnda bu temann

dnda deiik temalar baaryla ilenir. Bizde ise bu konu, zellikle baarl

bir ekilde ele alnmtr.

(11) Hikmet Dizdarolu, inasi: Hayat, Sanat, Eserleri, (stanbul, 1954), 30, 33.

33


19/182

tr. Kadnlara kar taknlan tavr asndan Ahmed Mid-hatm katklar ok kii tarafndan bilinir. Bir yazar bu ilgiyiyle anlatyor:

"Ana tema olarak eitimde kadnlarn eitliini inceleyen birromanda Midhatn hayal gc zamannn en cesur speklsyonlarm bile ayordu ve kadnlarn bir gn gelip her mesleegirebileceklerini nceden haber veriyordu. Sk sk iledii konular, kadnlarn dk sosyal statlerine, erkeklerle eit haklarasahip olmadklar iin ektikleri skntlara ve talihsizliklereilikin sorunlardr. Midhat, koullarn fuhua zorlad kadnlar savunacak kadar ileri gitti ve onlarn gnahkr olduu fikrini ve verilen ar cezalan iddetle eletirdi. Bizim grevimiz,dedi, bu kadnlan dknlkten kurtarmaya uramaktr, buda ancak biz kadnlara bir mal veya bir kle gibi davranmaktanvazgeer ve kendi kaderlerini tayin etme hrriyetini tanrsak

gerekleir. Dolaysiyle onlan ebediyen lekeliyeceimize, yardm elimizi uzatp, dmleri kaldrmalyz.Midhat kadnlar konusunu eitli romanlannda iledi. K admla-nn bamszla kavuturulmalar en fazla zerinde durduukonulardan biriydi. lk defa olarak, modern koullar altnda aile yaamnn en nemli sorununu yaratan Mslman evliliinbir ynn eletirdi, -deil birbirleri iin sevgi beslemek- dahagrmemi olan kiilerin evlendirilmesi adeti."12

Feltun Bey i le Rkm Ef end i(1876)13romannda AhmedMidhatm kadn kahraman -nceleri bir cariye olan- Canan,zamanla Trke okuyup yazmay reniyor, daha sonra daFranszca ve piyanosunu gelitiriyor. phesiz ki, hikyelerinden birinin ad olan "Diplomal Kz", Midhatm kadnlklksnn bir ynn temsil eder.

(12) Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, (Montreal,

1964), 283284.

(13) Ahmed Midhat, Feltun Bey ile Rkm Efendi, (stanbul, tarihi yok) eserinin

yeni basks.

34

Kadnlann sosyal durumuna kar benzer bir ilgi, cariyelik kurumu ile birlikte, XIX. yzyl n baka bir nemli romannda, Samipaazde Sezinin Sergzetinde (1889) (yenibask, stanbul, 1967) grlr. Kle olan bir kzn bu yalgzl hikyesinde Osmanl mparatorluunun bir i sorunu

hedef alnarak Tom Am cann K ul besinin hitabettii hislere hitabedilir. Kitabn Trk aydnlan zerinde H.B. Stowe-un etkisine benzer bir etki uyandrmas bir yana, ayrca Ab-dlhamidin sansr tarafndan toplattrlmak gibi bir mazhariyete sahip olmutu.14 Cariyelerin durumlarna ve cariyeaklanna ilikin bu gr deiiklikleri, daha nceki yllardaNamk Kemalin ntibah(1876) adl romannda da grlr.Bu romann kahraman olan Ali Beye annesi, vaktini geirmesi iin kendisine Avrupa tarznda eitilmi -alafranga- bircariye bulduunu syler. Fakat Ali Beyin karl nefret do

ludur. Bu, aslnda, onun baka birisine ak olmasndan trdr, fakat cariyelik kurumuna kar olan honutsuzluuda aktr.10

Romantik sevginin yegne sevgi olabilecei Osmanl gerekilii nclerinden Nabizde Nzmn nemle iledii birkonudur. Zehra(1894-1895) adl eserinde, bir kadnh kocasnn zaafindan -ve bu zaaf gelitiren sosyal koullardan-doan mutsuzluunu iler.16 Hseyin Rahminin ffeti de(1896) bir aile trajedisinin en nemli kiisi olan bir kadnn

yksdr. Bir sonraki neslin en nemli yazan olan Halit Ziya Uaklgilin Sefilesi(1885) ise, hakszla urayan bir kzn romandr. Btn bu eserlerde, daha nce Ahmed Midhattarafndan ilenen konular ayn yakla tarz ile yeniden ele

(14) Boratav, "lk Romanlarmz," 149.

(15) Namk Kemal, ntibah, (Yeni basks, stanbul, 1969), 68 vd.

(16) Rauf Mutluay, 100 Soruda 19. Yzyl Edebiyat, (stanbul, 1970), 131132.

Zehra'n n yeni basks (Ankara, 1960) Aziz B. Serengil tarafndan derlen-

mitir.

35


20/182

alnmtr.Bu tutuma kout olarak, Osmanl toplumunda st snf

kadnlan zamanla zgrleti. Bu gelime, ilk nemli Osman-l kadn yazan olan Halide Edibin otobiyografisinden izlenebilir.17Halide Edibin Bat fikirlerine akl, J n Trklerin

oluturduu yenil iklerden deil de, kinci Abdlhamid (1876-1909) zamannda geen yetime andan tr olmas dikkat ekicidir. Kadn haklannm bir Osmanl kadn tarafndan ilk defa savunulmas 1891 yllanna kadar uzanr: FatmaAliyenin N isvn - slm , (stanbul, 1891). 18Fatma Aliye-nin, kendisince an Batllama olarak adlandmlan olayyeriini ileride inceleyeceimiz, Cevdet Paamn kz olmasdaha da dikkat ekici bir olaydr. Bamszla kavumannst sn f ailelerindeki hzn , F. Scott Fitzgeralda parmaksrtacak ilk Osmanl bamsz femme fatal einin Trk toplumunda belirdii tarihten karabilirsiniz. Yakup KadrininKi ral k Konak inin bu kahraman, Birinci Dnya Savanhemen takip eden yllarda yaatlmtr. Sonu olarak, diyebiliriz ki, Osmanl st snfnda kadnlarn zgrl konusunda dikkat ekici bir gr birlii vard.

Kadmlann Batl lamasn bu kadar savunan AhmedMidhat, st snf erkeklerde am-Batl lama olarak nitelendirdii durum karsnda, aksine, son derece msamahasz-d. Bylece, Feltun Bey il e Rkm Ef end i nin ana konusu,

yazarn destekledii ve alay ettii iki tip Batllama arasndaki farktr.19Rkm Efendi, kendisini okula yollayabilmekiin gndelie giden zenci "Bac' snn bytt bir yetimdir. Rkm Efendi, Osmanl eitim kurumlann iyi bir dereceile bitirip, Franszcasn gelitiren, daha sonra bilgi hazine-

(17) Halide Edib Advar, Mor SalkmlEv, (stanbul, 1967), passim.

(18) Berkes, The Development, 287, not 30.

(19) 1876'da baslmtr. Bkz. Sacit Erkann yeni derlemesi, (stanbul, tarihsiz), 2.

36

sini hukuk, iir ve tpla genileten ciddiyet ve alkanl boucu bir ukallkta beliren bir gentir. Danma, tercme vezel retmenlikle bu eitimin masraflann karmtr. Hayattaki ana amac almak ve "makul" bir refah seviyesineulamaktr. Rkm Efendinin deerleri, baanya ulatktan

sonra bile arasnda yaad orta snfn grleri ve Batkltrnn bir kanmmdan meydana gelir.Feltun Bey ise Rkmn tam tersidir. Plato adn Os-

manl Feltuna tercih ettii maroken ciltli kitaplarnn zerinde "A.P." harflerini koydurur. Zengin bir mirasn varisiolarak btn zamann bakentin Avrupa yakasndaki modem yerlerde kumar ve kadn arasnda geirir. Her karla-malannda arkada Rkm Efendi Feltuna ne kadar yzeyde kaldn kendisine belirtir . Bir ngiliz kznn ak ile glgelenen Rkm Efendinin baans, ksa zamanda yine eski

durumuna dner. Mahvolan Feltun Bey ise, bir adada mutasarrflk kabul etmek zorunda kalr.

Burada ilk defa olarak bir tipler ikiliinin, reym halinde balangcn gryoruz. Bu tiplerden biri, klsik ifadesiniRecaizde Ekremin Ar aba Sevdasnabulur. 1896da baslan bu romann kahraman olan Bihruz Bey rnek bir Batllam zppedir.20 Roman 1870lerde geer. Bu eserde, arBatllam Osmanlnn arkasnda gizlenen sosyal gerilimle-ri farketmeye balanz. Ar aba Sevdas1839da Tanzimat Fer-

mannm ilnndan sonra Trkiyede baz yeni snflarn taknd yzeysel Batllama tavnm yerer. Tanzimat soylular olan bu snf, kendilerini geleneksel brokrasinin klelikzincirlerinden kurtararak, modernleme hareketinin dizginlerini ellerine almlard. nsan boynunun "kldan ince" olduu devrin gemesi ve memurlann zel mlkiyetinin kanun-

(20) Recaizde Ekrem, Arab a Sev das, (der. Mus tafa N. zn), (stanbul, 1940)

ve Fazl Yenisey'in yeni derlemesi (stanbul, 1963).

37


21/182

lar tarafndan korunmas, Tanzimat reformlarnn getirdiive bir Osmanl st brokrat iin tamamen yeni olan olaylard. 1870lerde nne geilemez bir ey oldu: bu yeni snfnikinci nesli, zerinde sz gtrmez bir egemenlik srdrdkleri ehir yaantsnn koruyucu ve yumuak ynne yenik

dt. Asrlarca nce Maripli tarihi bni Haldun, ehirselyerlemeyi hanedanlarn dnemli hareketlerinin kilit noktas olarak belirtmiti. lden gelip, yumuam ehir halknyenen "kurtlar" bir sre sonra yeni gelen kurtlar alt eder.21phesiz ki, bu, Avrupay gzel arabalara sahip olmak veyeni grg kurallar renmek olarak deerlendiren bu neslin yumuayn aklar. Daha ileride, Bihruz Bey kliesininkkenini aydnlatabilecek olan "evre" ile ehir halk arasndaki dinamizme deineceim. Fakat imdilik, Bihruz Beyinkendisini biraz daha iyi tanmamz gerekir.

Recaizdenin roman, Bihruz Beyi tembel, yzeyde, srekli aptallklar yapan biri olarak tantr. Bihruz Beyin babas "kudema-i vzera"dandr ve yetkisini kullanarak dahahayatta iken olunu bir hkmet memurluuna yerletirir.Paa, oluna, genellikle gayrmenkullerden oluan, BihruzBeyi ve annesini stanbulun Avrupa yakasnda yaatabilecek kadar rahat bir gelir brakmtr.

Baba, Osmanl edebiyatnda olduka bilgi sahibidir. Geni bir ktphanesi vardr. Olu ise, Osmanl iirinden anla

yamad iin bu ktphane onun en byk bahtszl olur.Romann kil it noktalarndan biri, anlamn kavramad iin,sevdii sann kadna esmer birini ven bir drtlk yollayarak yapt gln yanltr. Babas, Bihruzun Arapay,Farsay ve memuriyette daha iyi mevkilere geebilmek iingerekli olan Franszcay renmesini istemitir. Fakat baba

(21) Aa da kullanacam merkez"evr e" kavram gibi bu imgeyi de Ernest

Gellner'den aldm: Saints ofthe Atlas, (Londra, 1969), 6.

38

s tembelliini hibir zaman kontrol edemedii iin Bihruzkltr asndan iki arada kalmtr. nsan kavuran Osman-l klsik eitiminden gemedii gibi, Bat beer ilimlerindende bir ey anlamamaktadr. Bihruz Beyin en dikkat ekiciyan Bat uygarlnn madd yanma olan ar tutkunluu

dur. Atl arabalara babasnn servetini feda eder. Evinde zelsall e a man gersi, Franszca profesr ve "M onsieur est servi "diyerek yemein hazr olduunu bildiren bir Rum valet dechambrevardr. Elbiselerini ehrin en pahal terzisinde diktirir ve ehre yalnz elbise veya gmlek almak veya sa traolmak iin iner. Bu vesilelerle ayrca iine de urar.

"Barbarca" olarak nitelendirdii eski Trk greneklerinikmser. Klsik Trk iiri zerindeki gr ise ksaca u-dur-."Quel le bti se, quel scanda le que tout a!"alvarl, yelek-li ve peeli halk grd zaman hayrete der: "Quest-cequ e cest que a? Est -ce que le car na va l est dj ar r i v?"nk Bihruz Bey ehrin "halk" kesiminde yaamaz. amlcadaAvrupa modeli yeni bir park yaplacan ve bunun ehrin engzde kesi olacan duyunca hemen onun yaknnda birkke tanr. Tm yaam i lerde bu parkta yapaca gezintilere hazrlktr. Ayrca kesin aristokratik tavrlar taknr. Birlndo ve onun K adky civarnda oturduklarn duyduu sahipleri hakknda yle dnr:

"Lndoyu Kadkyne yakt ramyordu; nk pek alafrangabeylerle ihtilt sayesinde peydah etmi olduu baz garaib-iefkr cmlesinden olmak zere, Bihruz Bey stanbul ile mul-haktndaki mevki ve mahallt -birincisi kendisi gibi nobleseyani erbb- aslet ve itibardan olan sivi l izekibara, ikincisiburjuva snfna yani efkr- medeniyeden o kadar behresiolmayan kaba tabiatl orta halli halka, ncs esnaf takmna mahsus olmak zere snfa ayrm ve Kadkynbirinciye geirmek lzm gelirken her naslsa ikinci smfa ithal

39


22/182

etmi idi.22

Daha nce belirtildii gibi Bihruz Bey konumasn Franszca szcklerle ssler. "Diable, par hasard serai -je amour eux." "Dommage voil a u ne beau tmal p lace," "Qu el espr i t,quel l e fi nesse. "Bu, insana hemen Rus toplumunu hatrlatrve birok nitelikleri bakmndan Bihruz Bey bir Trk Oblo-movu saylabilir.23kisinde de uygarlk hastalnn ayn eidi grlr: kk ve kimlik yoksunluu. Arada baka koutluklar da bulunabilir; tutucularn Bihruz Beye kar olantepkileri Slavofllerin Batclara kar gsterdikleri tepkiyihatrlatr. Bylece Bihruz Bey sendromu kltrler aras birboyut kazanyor. Bunun erevesini ise geleneksel kltrlerin dalmas izer.

Bir kere bu benzerlikler ortaya konduktan sonra, artk

ayrlklar gze arpmaya balar. Rusyada "Avrupa" ve "EskiRus" kltr arasnda grlen ayrlk smanl mparatorlu-undaki "Avrupa" ve "Eski Trk" kltr arasndaki uurumdan daha munisdir. Osmanl mparatorluundaki kltrel arpmann ekolojik yn bu farka ilikindir. stanbuldakltrel ayrm corafdir. Bir tarafta, Frenkler, Lvantenler,ta binalar, yabanc treler, gnah ve iretle dolu olan Beyolu, dier tarafta, mahalle sathnda beraberliin yaygn olduu ve sk bir cemaatin oluturduu ehrin Mslman kesimi. Bu hayat yle anlatlr:

"Din, toplum hayatna hkimdir. Padiah btn Mslmanlarn halifesi olduundan, slm lkelerindeki camilerde hutbe okunurken onun ad anl r.

"Sank ve cbbe din klktr. Medresede mderris, camide kr

(22) Ekrem, Ar ab a Sev das , (1940), 19.

(23) Milton Ehre, "The Fiction of Ivan Goncharov", (Kolombiya niversitesi ya-

ymlan mam doktora tezi, 1969), 151 vdv e 172.

40

s hocasyla vz, imam, mezzin ve kayyum, okulda hoca ilekalfa, bu klkta dini ve bilimi temsil ederler. Sarkla cbbe yalnz bunlara zg deildir. Talebe-i ulm ad verilen medreserencileriyle, cer hocalar ve mollalar da bu kl tarlar.Hatt din ve bil imle uzaktan yakndan ilgisi olmayan kiiler bile, isterlerse bu kla brnebilirler. Dinin ve tarikatn temsil

cisi olduklar iin hocalarla eyhlerin toplumdaki i tibar byktr." Mahallede kendi kendine kurulmu, gelenee dayanan sk bir dzen hkm srer. mam, mahallenin sz en ok geenbydr. Her ey ondan sorulur. Camide be vakit namazkldran, lleri ykayan, mazbatalara birinci mhr basan,mahallenin resm ve zel btn ilerine karan, basknlardakafilenin nne den hep imamdr. Muhtar ile ihtiyar heyetiondan sonra gelir. Her ite imama danlr; onun dncesiylehareket edilir. Kadnlar balan sknca gidip imamdan talrlar. Bylece dertlerine teselli ve ifa ararlar."Beki, mahallenin vekilharcdr. Dnlerde, cenazelerde zelgrev alr. Saka da, mahallenin gediklisi olarak bekiye yardmeder..."Mahalle kahvesi gen ve yal btn mahallelinin toplandbir eit kulptr. Gndzleri pek ilemez. Yats namazndansonra mahalleli birer ikier buraya gelir. Genler iskambil oynar; yallar babaa verip gnn dedikodularyla vakit geirirler. Bu kahvelerde arasra karagz ve kukla oynand, med-dahlann hikye syledii de olur."eyhlerin ve dervilerin kazand itibar, biroklanna kar yolu olmutur. K endilerine eyh ve dervi ss veren bir takm

akgzler, zellikle saf kadnlann inanlarn smrrler..."Gnein batmma gre tertiplenmi olan ezan saat yrr lktedir. ve dinlenme vakitleri buna gre ayarlanmtr..."Evlilik hayatnda eitliin sz bile olamaz. Erkek nikhladrt kadn alabilir; bunlar bir evde banndrabil ir; paras varsaher birine ayn ev de tutar. Varlkl olanlarn aynca cariyeleri,odalklan, gzdeleri, kapatma metresleri de vardr. Zenginler,bu hale katlanabilmesi iin nikhl kadnlann daha ok kimsesiz ve grgsz ailelerden seerler...

41


23/182

"Aile arasnda da Tca-g vardr. Gen kadn, kocasnn erkekkardeinin yanma kmak yle dursun, yzn bile gstermez..."Sabah namaznda evinden kan memur ve esnaf, akam ezanna doru iinden dnnce, stn deitirip srtna entarisini, ayana terliini geirir; fesini ve sarn karp takkesini

giyer. Namaz kldktan sonra ailesiyle sofraya oturur. Sofra,odann ortasna konulmu genie bir sinidir. evresine serilenyer minderlerinin zerine herkes bada kurup oturur; elle yemek yer. Masa nnde sandalyeye oturmak, yemeklerde atalbak kullanmak henz orta halli ailelerde yeni balamtr."24

Bylece, Osmanl mparatorluunda yaamn blnmesi"millet" tabanna oturunca, kltrel atmann cemaati(communitar ian)erevesi de belirlenir. Yukarda anlatlanekilde yaayan eski stanbulun Mslman halk, Haliin

kar yakasnda gittike gelien ve onlara kendinden eminkiilerin kstahlyla bakan Beyolundan hem nefret eder,hem de korkar.

Her yerde var olan bu eski ve yeni arasndaki ztlnbakentin Mslman ve Avrupal kesimlerindeki ekli, Ah-med Midhat Efendinin bir hikyesinin kahraman olan Su-rur Efendinin dncelerinde yansr: Beyolunda CafCouronneda kahvesini yudumlarken Sururnin aklndanunlar geer:

"Efendim, hayat diye buna derler. Mesel yemekten sonra birkahve ieceksiniz. imdi gidip de ttn dumanndan ocak bacas halini bulmu kahve oca yannda yanan bir kr kandil iletavana aslm bulunan pis mumdar bir lmbann tenvirindenciz bulunmu olduu o bizim eski kahvehanelerde enfiyeli herifin elinden kahve alarak ve afyon ti ryakilerinin ksrklerinidinleyerek imekte ne zevk olabilir? Bak ite bu da bir kahve

(24) Agh Srr Levend, Ah m ed Ras im , (Ankara, 1965), 1317.

42

hane! u tarafta on tane peripeyker Alman kzlar alg alyorlar. Birka tane afeti cihan Fransz ivebazlar ark aryorlar. Koca salon krk elli gaz ile tenvir edilmi. Hizmeti diye ardn zat herkesin nazar rabetini kazanabilecek bir mah-bubedir. Ne de ekerhandelerle gelir, emre intizar eder. Birkahve istedin mi, ekeri baka, kahvesi baka, fincan taba

temiz, gzel bir tepsiye yerletirilmi, bir ie suyu, bir su kadehi beraber, hasl her ciheti itihay tahrik edecek surette gelir. Verecein topu topu altm para!"25

Temelde benzer olan Rusyadaki ve Osmanl mparator-luundaki geleneksel deerlere yabanclamadaki ikinci ayrlk ise, Trk edebiyatnda Bihruz Bey gibi alay konusu olantiplerin ortaya kma derecesidir. Denebilir ki bu tipler, btn XIX. yzyl boyunca ve XX. yzyl edebiyatmzda belirenyegne somut karakterlerdir. Bu karakterler tekrar tekrar

gerek komik gerek trajik olarak kltrlerine ihanet e^en vekanlmas gereken tipler olarak ortaya kyorlar. Bylece,Bihruz Beyin birka kardei de oluyor. Bunlarn iinden ilkortaya kanlardan biri Ahmed Midhat Efendinin FeltunBeyidir. Baka bir rnek ise Hseyin Rahmi Grpnarnk26 romannn kahraman, atrolu hrettir. Bunlarnen baarl bir eidi de ayn yazarn psevd isinde grlr.Baka bir eit de Nabizde Nzmm Zehrasndaki Suphidir. Daha sonra ortaya kan Efruz Bey ise, ister eitim metodu ister aristokratik sekincilik olsun, en son entellektelmegaleye kendisini itenlikle adayan bir kiidir. KenanBey, mer Seyfettinin bir roman taslandaki ayn tipin tra

jik simgesidir.27phesiz ki, Avrupallamay yalnz sosyal davranlar

(25) Ahmed Midhat, "Bekrlk sultanlk m dedin?" Zikreden Mustafa N. zn,

Trkede Roman Hakknda Bir Deneme, (stanbul, tarihsiz), 232233.

(26) Hseyin Rahmi Grpnar, k, (yeni basks istanbul, 1968).

(27) Tahir Alangu, mer Seyfettin, (stanbul, 1968), 186 vd.

43


24/182

taklit etmek olarak alan birok J n Trk vard ve bu adanyaplan hicivler yerindedir. Fakat burada aklmza iki sorugeliyor: birincisi, Osmanl mparatorluunda bu tarz allmam yzeyde taklit olay gerekten olaanst bir sklklam beliriyordu? kincisi, an-Batl lamlar yermek iin ele

almak Trk kltrnde derin kkleri olan bir ey midir?Birinci soruya ilk verdiimiz cevap -ki bu aka speklatiftir- olumludur. Bu yaklam, imparatorluun temel politikyapsnn ikiye blnm olduu varsaymna dayanr. Birtarafta statye, kuvvete ve ynetmeye (herrschaft)en ndedeer veren ynetici grup vardr, dier tarafta ise ynetilenler. Bu durum karsnda pazar kuvvetleri hibir zaman BatAvrupadaki gibi zerklie, kuvvet temeline ve merutiyetekavuamadlar. Bylece, Batda "meden toplum" (civil society)adn alabilecek olan toplum kat Osmanl mparator

luunda domamtr. Bu deyimi burada, kapitalizmin yaylmasyla doan kuvvet zerklii ve onunla beraber gelien tzel yaplar (corp orat e stru ctur es)anlamnda kullanyorum.28Osmanl mparatorluunda "meden toplum'un yerine balar din rgtlenme olan ve zerinde devletin (veya OsmanlDevletine balln) etki yapt cemaat bir yapnn varlndan sz edilebilir.

Montesquieunun ok doru olarak tespit ettii gibi dev-lfttk bireyin arasna giren yaplarn eksiklii "Doa d#spotiz-mi'nin kaynadr. Osmanl mparatorluundaki durumMqntesquieunun belirttii kadar kesin deildir. nk cemaat yaps, kii ile devlet arasna giren yap olduu orandabir "yan-meden toplum" (quasi civi l society)meydana getiriyor ve aslnda meden toplumun grevlerinin byk ksmnzerine alyordu. Fakat bireyin bir yandan devletin, te yan-

(28) erif Mardin, "Power, Civii Society, and Culture in the Ottoman En ti re ,

Comperative Studies in Society and History, (Haziran, 1969), 186 vd. \

44

dan toplumun geleneklerine gre sosyallemesi (toplumundeerlerini edinmesi) bunlarn ikisinde de otoriter, kapsamnda hem sk hem rahat olmas; meru, arac, zerk kuvvet yaplar olmay meden toplumun zerk yaplar zerinde kurulmu bir uygarla Osmanl toplumu karsnda yk

c bir etkinlik verdi. Bu unsur, Tanzimat genlerinin can skntsna, yzeyselliine ve Bat uygarln Paris modasolarak yorumlamalarna k tutar.

Soruna yeniden Rus erevesinden bakarsak, Bat uygarlnn Osmanl mparatorluunda yaratt huzursuzluuorada da grrz. Bu, orada da ayn ikiye blnmenin olduu anlamna gelmez, fakat orada da meden toplum iin gerekli n artlarn olumadn ortaya kor. Kiisel olmayanbir ilikiler btn olarak meden toplumun yaratt okBatda bile duyulmutu. Bunun iin Polanyinin The GreatTr ansform ati onm29 Blakein "Karanlk eytan atlyeler' inive Bat Avrupadaki cemaat iin genel "arama'y30 hatrlamak yeterlidir. Burada nemli olan, Bat kltrnn szmaskarsnda Osmanl mparatorluunda kltrel ynszlndaha belirgin ve srekli olmasdr.

kinci soruya cevap olarak varsayabiliriz ki, XIX. yzylTrk edebiyatnda Bihruz Bey tiplerinin ok grlmesi ve burnek edeb vastann ustalkla kullanlmas, bir bakma birsosyal denetim aracdr: evrene uy veya bir yabanc olarak

snflandrlmaya raz ol. Bir sre sonra ismi duyulmaya balanan Yakup Kadrinin yaknmalar bu adan ilgi ekicidir.Bi r Hu ysuzun Defter i ndenadl eserinde (1913-1914)' yleyazar:

(29) Kari Polanyi, The Great Transformation, (Boston, 1957).

(30) Robert Nispet'in iki almas: Community and Power, (New York, 1962),

(daha nce yazd The Quest for Community, Oxford, 1953'nin karton ka-

pak basks) ve The Sociological Tradition, (New York, 1966), 72vd.

45


25/182

"Bu Huysuz bana pek yakndr, benimle beraber, benim evimdeoturur; aile arasnda onun ismi sadece Zprdr. Zpr nedir? Bilirsiniz a... biraz garip, biraz hoppa, biraz herkes gibi olmayankimselere bizde Zpr denir. Bu kelimenin btn mnas ahen-gindedir. Biraz amiyne bir kelime ama ok beli..."31

Yakup Kadri, neden kendisini Bihruz Bey gibi biruyumsuzla zde tuttuunu baka bir yazsnda aklyor: O,Osmanl kk gelenek ve kltrnden nefret eder:

"Zerrat hibir musiki ile titremedii bu her gn teneffs ettiimiz durgun havada, meydanlarnn hibir hayalle sslenmedii, bu her gn tozlarnda ve amurlarnda bocaladmz sokaklarda, geceleri kahvehanelerde "iftetelli" namesi kusan gra-mafon borular karsnda renkli basma entarileriyle badakuran, gzleri her trl nefasete, kulaklar her trl zerafete

mesdud insanlarn ehresinde ben bu illetin tohumlarn buluyorum.32

Burada "illet" szc ile Yakup Kadri Trk yazarlarndaki yaratc gcn yokluunu kastediyor.

Baka yazlarnda, Yakup Kadri, Osmanl kitlelerinin veorta snflarnn dar grlln, otoriter denetimlerini verahata dknlklerini ortaya karr. rnein, hikyelerinin birinde, evreye ba kaldrma anlamnda apka giyen vemahalle kabadaylar tarafndan dvlen bir gen Trk an

latr. Yakup Kadrinin hikyelerinden anlalr ki, baka yazarlarda ar Batllamann eletirisi gibi grlen, aslndacemaat normlarna uymayanlara uygulanan sosyal denetimin bir yndr. Bu durum, Trkiyede sk sk yapld gibi,kltrel atmay dindar ve lik gruplar arasnda geen bir

(31) Hasan li Ycel, Edebiyat Tarihimizden, (Ankara, 1957), 133, ve karlatr

Niyazi Ak, Yakup Kadri Karaosmanolu, (stanbul, 1960), 4043.

(32) A.g.e., 90. !//

46

olaym gibi gstermeye almaktan tamamen farkl bir eydir.33Bu nokta ortaya ktktan sonra daha derinlere inmekve denetim mekanizmasn aklamak gerekir.

Batllam zppeler serimizde birinci olan FeltunBeyin yaratcsnn Ahmed Midhat Efendi olmas muhtemel

bir rastlant deildir. Ahmed Midhat Efendi esnaf kkenliolup, Bat uygarl ile olan kiisel balarndan tr Samuel Smilesin Self-help(Kendi Kendine Yardm) adl eserinin temalarn, Seuda-y Sy- Ameladndaki eserinde pekmkemmel bir ekilde yanstyordu.34 Midhat teki eserlerinde de hesapllk, kanaatkrlk, alkanlk temalarn sksk iler. Ahmed Midhat Efendiye gre Tanzimat soylularsnfnn gelimesinde bir sakatlk vard. Bu snfn benimsedii deerleri o da reddediyordu. Aslnda, bir yerde belirttiigibi ounluu (yani kk gelenei) aydnlatmak ve onlarn

zdraplarn dile getirmek istiyordu.35Saf edebiyat yapmay,alara meyve vermeye e tutacan syledii zaman okuyupyazma bilmeyenlerin ok yaygn olduu bir devirde, sanatiin sanat yapmann bir lks olacan kastediyordu. Onundeerleri Osmanl esnaf snfnmki ile ayn idi. Hesapllk,gsterii tketimden kanmak, namuslu olmak. Bu (sermayeyi gelitirebilecek herhangi bir mahall olanaktan yoksunluk bir yana) protestan ahlkna olduka benziyordu. nemliolan, Tanzimat kavramna bir zamanlar bir memur olarak

katlan Ahmed Midhatn, biroklarnn aksine Avrupa ileFransz Kan K an m zde tutmam olmasdr.36 Ahmed

(33) Bu Berkes'in The Deveiopment of Secuiarismadl kitabnnana temasdr.

(34) Ahmed Midhat, Sevda-i Sy- Amel, (stanbul, 1296).

(35) Kmil Yazg, Ah med Mi tha t Efen di: Hay at ve Ha tra lar , (stanbul, 1940),

24.

(36) Ahmed Midhat Etendi hayata bir tccarn yannda rak olarak atld. rakl-

12 yana kadar yannda alt tccardan bir eyler renebilme gaye-

siyle srdrd. raklndan sonra Vidin'de ilkokula gitti. 1862'de Ni'de

47


26/182

Midhatfn dncesinin ok yakn bir benzeri cemaati pri-tan Al i Suavide grlr .37 Ali Suavi de Ahmed Midhatla ayn sosyal evreden gelir. Ali Suavi Y eni Osmanllar admdaanayasac bir grupla alan muhalif bir sarklyd. Ali Suaviile ayr kkenden gelmelerine ramen, Yeni Osmanllar ad

n verdiimiz fikir grubunda, 1860larda, Bihruz Bey temasnn politik alandaki benzerini i ledi. Yeni Osmanllar Tanzimatlar yeni soylular yaratmakla ve sokaktaki insanunutmakla suladlar.

Ahmed Midhatn deerlerine bu kadar aykr gelen unsurun ne olduunu sorduumuz zaman cemaati pritanizmdiye adlandrdmz eyin eleri biraz daha aydnlk kazanr. Feltun Bey il e Rak m Ef end ideki baz rastgele deyimlerincelememizi biraz daha ileri gtrmemize yardmc olur.Ahmed Midhatn bir deyii yle: "Alafranga, yani rahat

yaamak."38 O zaman, alaturkayaamak rahatsz yaamakoluyor. Tketimi ahlk d bir kltrel su sayma eiliminadir deildir. Buna, birok geleneksel kaynakta rastlanr.

rtiyeyi bitirdi. O sralarda Ni'in valisi Midhat Paann dikkatini ekti. Mid

hat Paa, Ahmed Midhat Franszca renmeye ve iftiharla mezuniyetin-

den sonra hkmette grev almaya tevik etti. (1864). Bu bilgi Hakk Tark

Us'un derledii Ah m ed M idha t' An yo ruz , (stanbul, 1955) adl eserdeki kro-

nolojiye dayanmaktadr: s. 1415. Bu bilgiyle hsan Sungu'nun ayn ciltte

2930. sayfalarda anlattklar arasnda baz farklar vardr. Midhat Efendi,

1871'e kadar hkmetteki grevinde kald. Bundan sonra zaman zaman

devlet dairesinde grev almakla beraber, kendini gazetecilik mesleine

vakfetmitir.

(37) erif Mardin, The Gonesis of Young Ottoman Thought, (Princeton, 1962),

366vd. /

(38) Ahmed Midhat, Feltun Bey, s. 10, zikreden zn, Trkede Roman, (ilk

basks), Mustafa Nihat, Ahmed Midhatn antiBihruz tutumunun, onun Bat-

llamann yerli bir temel zerine kurulmas gerektii inancna bal olduu-

nu ifade ediyor, a.g.e., fakat nemli olan udur ki bu yerli ereve Osmanl

imparatorluundaki daha az imtiyazl snflarn erevesi olduu intiban

uyandrmaktadr.

48

Fakat, Cevdet Paann, Feltun Bey ve onun yaam tarznnOsmanl sahnesinde ilk beliriini anlat, Bat anlamndabir rahatla kavumann Osmanl sekinleri iin de ok yaratc olduunu gstermektedir.

Krm savann hemen ardndan Osmanl bakentinde

ortaya kan atafatl ticar canlla ve lkse ynelmi hayata Cevdet Paanm kar k, Ahmed Midhatn rahat hak-kmdaki yargsn genelletiriyordu; Cevdet Paaya gre modernleme taraftar olan Sadrazam Reit Paa ve onu izleyenler, kendilerini ar vergisinin bol kazanlar ile zenginletirdikten sonra, serbeste para harcayabilmek iin yenibir r amlard.39 Bu, stanbulda tketim mallan piyasasn canlandrm ve "esnaf gruhunu zenginletirmiti.Fakat btn bu gelimeler iinde en zendirici olan stanbula akan Trk kkenli Msr paalarnn durumuydu. 1857

ile 1866 arasnda "Nile nzr Altn Madeni eri nden40tahminedilemeyecek kadar ok kr edilmiti. Trk-Msrl yneticisnf ise bundan en ok kr salayanlar arasnda idi. Bu paalarn tutumu bakentteki Trklerinkinden daha deiikidi, nk, hem ok paralan vard, hem de bunu hi ekinmeden harcayabiliyorlard. Trk pritenliinin kklerindenuzak olarak yetitikleri ve biraz daha fazla Avrupallamolduklan iin lks yaam normal haklan sayyorlard. Cevdet Paann anlatt gibi:-

"Bir aralk Mehmed Ali Paa hanedanndan pek ok paalar vebeyler ve hanmlar Msrdan savuup stanbula dkldler veklliyetli akeler getirip bol bol hare ederek stanbul sufahs-na s-i emsal gsterdiler. Sefhat vdisinde yeni rlar atlar. Hele Msrl hanmlar alafranga melbust ve ir tecemm-lta rabet edip stanbul hanmlar ve alel-husus sarayllar da-

(39) Cevdet Paa, Tezkir, 112, (derleyen Cavid Baysun), (Ankara, 1953), 20.

(40) David Landes, Bankers and Pashas, (London, 1958), 69vd.

49


27/182

hi anlara taklid eder oldular ve Msrl larn ekseri gaali bahalarile hne ve sahil-hne ve akart- ire aldlar. Bu cihetle Der-sadette emlkin k ymeti fevkalde terakki buldu ve stanbulda bir servet-i kzibe peyda oldu. Hlbuki emr-i ticaretce idha-lt ve ihractn muvazenesi bozuldu. Aled devam Avrupayanukd- klliye gider oldu. Lkin memurin ay banda mala-

nn alp ho geinir ve esnaf ve tccar dahi kesret-i ahz- t ilemeglig-i klliye kazanr olduundan iin sonunu dnmezleridi. Alel-husus eyym- sayfde Boazii ve ir seyr- temmahalleleri eshb- saf ile leb leb olarak htra keder ve zihne kudret getirecek mtalalardan herkes ictinb ederdi. Der-sadet sahihen nmune-nmay-i Cennet ve her gesi bir gnacaygh-i saf ve meserret idi ."41

Msriflere kar duyulan honutsuzluk burada aka beliriyor. Ama bu honutsuzluk neden bu kadar ac? Ahmed

Midhattan alnan baka bir paragraf bize bir ipucu veriyor.Ahmed Midhat Efendinin, Feltun Beyin yaam ile ilgiliolarak zerinde durduu bir nokta, babasnn Trk kesiminden Beyolu evresinde bir yere tanmasna ilikindir. Bunun zerine, diyor Ahmed Midhat Efendi, Feltun Beyinkzkardei, geleneksel Osmanl kadn becerileri olan nak vergy bilme gereini yitirdi.42 Satlan maml eyalar bunitelikleri gereksiz kld. Artk san bile taramasna gerekkalmamt, bu ii de berberi zerine almt. Fakat aslndaaile zengindir ve Avrupa kesimine yakn bir yerde yerleme

lerine olanak hazrlayan da budur. Ahmed Midhat'n eletirdii, Feltun Beyin kz kardeinin alafrangayaama veonun tketim zelliklerine dnmesidir.

Halit Ziya aklgil, 1880lerde, zmirde, buna benzerbir Batllamaya kar koyma olayn anlatyor. O zamanlar

(41) Cevdet Paa Tezkir, 20.

(42) Ahmed Midhat, Feltun Bey, 17.

50

yaymlad bir edeb dergide "Tuvalet Masas" ad altndabir seri eviriye yer verdi. Bu yazlar, temizlik ve sslenmeyeilikin birtakm tler veriyordu: Hangi sngeri tercih etmeli, hangi taraklar salar daha shhatli tutar. Bu seri btn zmirde, zellikle meslektalar arasnda, bir alay konusu oldu. Halit Ziyaya gre "Evde bir tuvalet masas deil, birtarakla bir fra bulundurulmas grlmeyen bir zamanda"byle bir kajr koyma beklenirdi.43

Ynetici sekinlerin gsterii tketime kapld sylenen bir lkede Ahmed Midhatm tketime kar k garip-senebilir. Aslnda, Trk tarihini incelediimiz zaman, gsterii tketimin zel bir ekil aldn grrz. Osmanl soylular arasnda gsterii tketimin en nemli ekseni yani altrdklar insanlara, izleyicilerine, kullarna, maiyetlerine,silhl muhafzlarna kar ak elli olmaktr. XIX. yzylda,

bir yabancnn belirttii gibi, yoldan geenlere datlan kazanlar dolusu pilv imparatorluk iindeki derebeylerin, yar-feodal unsurlarn yaam zell iidir.44 Bunun tesinde, okfazla sayda odalklar sadrazamn lmne, ok fazla mcevherat, sahibinin devlet erknndan bir st kademedeki meslektann veya cemaatn gazabn zerine ekmesine sebepolabilirdi. Bu, Osmanl mparatorluu tarihinin sayl zenginlerinden Nasuh Paann bana gelendir.45 Yksek memurlarn ailelerinden herkesin, hatt ocuklarn bile mcevher taktna dikkat eden Moltke, bunun bir gsterii tke-

(43) Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl, (stanbul, 1969), 124125.

(44) Adolphus Slade, Turkey and the Crimean War, (London, 1867), 32. Sabri

F. lgener, ktisad inhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet Meseleleri, (stan-

bul, 1951), 109. Burada gsteri iin yaplan tketimden bahsediliyor, fakat

lgener'in tezi gelitike bunun politik sembolizmle ilgili olduu daha ak

ortaya kyor.

(45) ahabeddin Akaln, "Nasuh Paa'nn hayatna ve servetine dair," stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, VIII, No. 1112, (1955), 201

208.

51


28/182

tim saylmayp, "Dou despotizminde kolayca bagsterenfelketlere kar bir sigorta ekli olduundan sz etmitir.46

mparatorluk dahilinde ok az kii huzur dolu bir lkshayat yaard. Fazla zenginleen hkmet memurlarnnservetine el konurdu. Ekyalar boldu ve cemaat fazla mreffeh grnen herkese dman kesilmeye hazrd. Osmanl tipizenginlik, koruma iin kalabalk bir maiyetin toplanmasna,fakat kiisel fazlalk konusunda belirli snrlara dayanrd.Zenginleme olanaklar en ok olan memurlann hibir zaman fazla mallar birikemezdi, nk bunlar -prensip itibariyle- mcevherleri ile birlikte, sahipleri ld zaman devlete kalrd. Gayr menkul alabilirlerdi, fakat bunlar da yatrm yapmaktan ok, kira salamak iin kullanyorlard, buda krn dmesine sebep oluyordu.47

Gsterii ekilde hediye vermeler btn Osmanl tarihi

boyunca grlr; bu devirlerdeki altnlarn, krklerin, mcevherlerin hikyesi nefes kesicidir. Fakat bu lks eyalar,ayn zamanda, bir vezirin atanmas srasnda yaplan merasimlerin snrnda kalr; aslnda bu veriler veya karlklyollanan hediyeler hem sembolik bir mahiyet tar, hem dervetin en yakn edeerleridir.48

Saray -halkn llerine gre- kendisini zevk ve sefayabiraz fazla kaptrd zaman, Ahmed Midhatn tutumunuhatrlatan homurtular, hatt isyanlar balard.49 Bylece,zellikle gerileme devrinde, akll sultanlar gsterii israf

denetim altna almaya altlar. Bu, genellikle st snflarn

(46) Halmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar, (eviren Hayrullah rs), (stanbul,

1969), 47. /

(47) H.A.R. Gibb ve Harold Bowen, Islamic Society and the West I. cilt, 2. b-

lm, (Londra, 1957), 29.

(48) Joseph von Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, (yeni basks,

derleyen Herbert W. Duda), (Graz, 1963), VII. c., 5258.

(49) A.g.e., VII, 73.

52

denetlenmesi demek oluyordu, nk mcevherat ve krklerkitlelerin benimseyemeyecekleri bir stat sembol idi, fakatileri grl baz sultanlar bu denetimi memurlara da uyguladlar.50 Bu adan, 1830lar ile 1850ler arasnda sultannzel btesinin binden, yirmi bin keseye kmas Cevdet Pa-

ann yapt gibi salt "msrifl ie" balanamaz.51 Dahamuhtemel olan, kinci Mahmud (1807-1839) zamanndakiOsmanl saraynn masraflarnn, Bat saraylarnn llerine gre daha az eitli veya daha az masraf gerektiren pre-kapitalist kalemlerden olutuudur. Art gerektiren kendibana modernleme ve onun sonucu olan tketim dzeni olmutur.

XIX. yzyl Kan kangruplarnn dnda kalan zenginMslmanlarn yaants ise olduka gsterisizdi. 1870ler-de, stanbulda byk bir kona ve ok sayda hizmetlileriolan zengin bir tccar, Halit Ziya Uaklgilin babas, tiyatro- .ya gitmek iin uzun bir mesafe yryordu. Halit Ziya ilveediyor: "O zaman araba pek seyrek bulunan sslerdendi."52

Toplu ilikilerinde zenginlik akn bir kusur olarak gren deerleri, Yakup Kadri, Birinci Dnya Sava srasndaspeklsyon sayesinde zenginleen bir tccar ailesini anlatrken akla kavuturuyor:

"Sungurlu Zadeler Ankarann muteber bir ailesidir. Geri okeski bir aile deildir. Sungurlu Zade ad iitileli olsa olsa onbeyirmi yl olmutur. Hele i leminde n almalarnn tarihesibundan ok daha yenidir."Byk Kavgann iptidalarnda kardeten biri, Veysel Efendi, bir tccarn yannda alyor; br, mer Efendi, kylerarasnda gezginci manifaturaclk yapyor; ncs, Hseyinde Dereboyunda tabaklk ediyordu. Ankarallar arasnda hi

(50) A.g.e., VIII, 5253.

(51) Cevdet Paa, Tezkir, 13-20, (derleyen Cavit Baysun), (Ankara, 1960), 8.

(52) Uaklgil, Krk Yl, 34.

53


29/182

kimse, bunlann adm sanm bilmedii iin Byk Kavgannikinci yl, birdenbire ne gibi ilerle zengin oluverdiklerini ha

trlamaz..."Geri, piyasann bu an itibarn kazanmak iin Sungurlu Zadeler hibir gsterite bulunmadlar. Hibir reklm yapmadlar. Eski hayatlar, eski maiet tarzlar, hatt eski kyafetlerine idiyse gene onu muhafaza ettiler. mer Efendi, elifiye biimialvarla bir nevi klot arasndaki pantolonunu gene paalartiftilmi ve dizkapaklan yamal olarak giyiveriyordu. VeyselEfendi, rengi atm zibidi Cer .Mollas niformasn hl srtnda tayordu. Tabak Hseyin ise, hl tabakhane kokuyor ve ellerinin sarmtrak boyasn bir Mekke knas gibi iftiharla gsteriyordu. Etl ikte, Keirende, ankayada edindikleri balaragidip gelmek iin bir tek eekten sra ile istifade ediyorlard.Lkin, bizce Sungurlu Zadelerin itibarn temin eden sebeplerden biri asl bu tarz hareketleri olmutu."03

Bu davrann Trk tarihinde iki ayr, fakat birbiriyle ilgili, kk vardr. lk evrede, Seluklulardan nceki devirleregidersek, grrz ki, nemli yeniden-leim uygulamalar

Trkleri komularndan ayrmakta ve politik kuramlarnazell ik kazandrmaktadr.54 lk zamanlardan beri, her fetihten sonra, ehirlere yerlemek sorunu ile kar karya getiri ldiler; efler ehirlerde yerletiler ve her defasnda bu yeni-den-leim kurumu tehlikeye girdi. ehirlerde yerlemek brokratik bir ileyii ve dzenli bir orduyu gerektirir. Zaman

(53) Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankar a, (Ankara, 1934), 2021.

(54) Halil nalck, "Kutadgu Biligde Trk ve ran siyaset nazariye ve gelenekle-

ri," Reid Rahmeti Arat iin, (Ankara, 1966), 269271; Abdlkadir inan,

"Han yama deyiminin kkeni," Makaleler ve ncelemeler, (Ankara, 1969),

64548. Ayrca Burhan- Kat'dan alnan blm iin bkz. ba sayfa.

Hindistan'daki yeniden datm iin bkz: Walter C. Neale, "Reciprocity and

Redistribution in the Indian Village," Trade and Market in the Early Empi

res, (der. Karl Polanyi, Conrad M. Arensberg ve Harry W. Pearson), (New

York, 1957), 218236).

54

la, yeniden-leim mekanizmas yerini bir eit ters-yeniden-leim olan vergiye brakt.

Osmanl gazi savalarnn yerlemelerinin eitli evrelerinde ayn durum tekrarland. Zamanla gaza ekonomisi deiti. Eski ekonomik trelerin deitiini gren bata gelen

savalar yeni brokrasinin kurulmasndan honut kalmadlar. Btn paray ehirsel yreye aktan ehirli eli-abuklara kar duyulan bu gvensizlik ve kar koyma eneski Osmanl tarihilerinin eserlerinde izlenebilir.55 Yaknbaka bir kk, gsterii tketime kar halkn gsterdiihonutsuzluk, ekonomik uygulamada ve "hirfet erbab"nm(esnaf) ideolojisinde kendisini gsterdi. Son zamanlarda, ortaya kan itirazlara ramen Trk esnaf loncalar ile tarikatlarn esnafn ekonomik ideolojisini etkilemi olmas hlzerinde durulacak bir ihtimaldir.56 te yandan, tarikatlarn ekonomik tresinin nelerden olutuu bilinmektedir.K isslingin belirttii gibi;

Dervilerin zellii saylan ve temelde diergm (zgecil, alt -ru ist)olan eilimleri hi phesiz ki belirgin deeri olan ahlkbir niteliktir. Bu, btn kiisel karlardan vazgeme olarakkendini gsterir. Derviler hibir eye sahip olamazlar ve btnuralar iyilik etrafnda kalmaldr. Fakat kuramda gayet ahlk olan bu ileyi, uygulamada ktle dnebil ir ve dnt de. nk bir insann hibir eye sahip olmasna izin veril

memesi ilkesi ile, bakalarnn da bir eye sahip olmalarna izin

(55) "yi" zamanlarn tasviri iin bkz. A kp a aolu Tarihi, (derleyen Nihal Atsz),

(stanbul, 1970), 138139. Kanunlara aykr olan ve kabul edilmeyen teklif

iin bkz. s. 217218. Datm aleyhtar sisteme kar olan tepkiler iin bkz. s.

218219.

(56) Gabriel Baer, "The Administrative, Economic an d Social Functions of the

Turkish Guilds," International Journal of Middle East Studies, I, (Ocak,

1970), 48.

55


30/182

vermemek arasnda yalnz bir adm vardr ve Osmanl mparatorluu tarihi boyunca sregelen tekkelerin isyankr eilimlerinin itici gc olarak bunu grrsek pek de yanlm saylmayz.Buna bal olan dier bir konu da, kiisel ilerlemenin nlenmesinin uygulamada bakalarnn da ilerlemesine engel olmayadnmesidir."57

Kisslingin anlatt "halk" veya kendi ifadesiyle "dervi"deerlerinin Trk tarihi zerinde etkisi oktur. Osmanl m-paratoriuunun ilk zamanlarnda merkez kuvvetlere karba gsteren ayaklanmalar bir bakma bu "halk" .deerlerimin sekinler tabakasna kar savunulmasdr. Fakat bu deerlerin sekinlere kar karlmasnda bir srekli lik vardrki, bu da onlarn modern devirlere kadar ulamasn salad.Batl lamaya kar, olarak nitelendirilen btn ayaklanmalar bu halk yan tar. Bu zellikleri, Patrona syannda(1730)58ve III. Selimin reformlarna kar balayan K abakisyannda (1807)59 grrz. Patrona isyannn bir yan phesiz ki Osmanl mparatorluumdaki ktisad bozukluktu,fakat bu objektifunsur toplum katlarnn dibinde yatan bazdeerlersayesinde bir yn alyordu. Bunun gstergesi Patrona isyannda ilk defa olarak, Batllama taraftan olan Damat brahim Paaya yneltilen Bihruz aleyhtan tutumarastlamamzdr. Bu tavr, beraberinde, kadnlann zgrlemesinin Tanry kzdrd fikrini de getiri r. Bu, daha sonra

lar Batllamaya kar halk ayaklanmalannda rastlanan

(57) Kissling, "The Educational Role...", 23.

(58) Mnir Aktepe, Patrona isyan: 1730, (stanbul, 1958).

(59) Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, (2. bask, Londra, Ox-

ford, New York, 1968), 70; lgener, ktisad nhitat Tarihimizin Ahlk ve

Zihniyet Meseleleri, 116117. lgener burada siyasi gcn bata geldii bir

toptmsal sistemde "altn kudrettir" grnn geni lde benimsendiini

gsteriyor, ayrca, bu artlarda altnn rolnden sz ediyor, (s. 119).

56

bir tutumdur.Eski devirlerin yeniden-leim eklinin yava yava yok

olmasna ramen, ona zelliini veren ekonomik uygulamalar imparatorluun ekonomik tresini hl etkiliyordu. Bunun nda, rnein, idarecilik hl bir anlamda geni bir

maiyeti beslemek ve devletten alnan geliri zel masraflardan ok bu yolda harcamak demek oluyordu. Aslnda, gelirinkiiyedeil de mevkiyeait olduu dncesi btn sistemeuygun dyordu.

mparatorluun kurumlama devrinde servetin iktidarilikilerini dzenlemekle ilgili olduu daha belirgin bir ekilde ortaya kt. Bu da szn ettiimiz ikinci unsurdur. Temel forml yle verilebilir: (a) Fazla tketim politik mevkiin ayrcal ve kuvvetin zelliidir, (b) Bu mevkilerdeki kiiler, bir yeniden-leim eklini amalayan ve daha nceden

belirlenmi sonulara ulaabilmek iin bu tarz bir tketiminiine girmek zorundadrlar. ("Aalk vermekle olur.)60

Bu bir idealdir ve sreklilii salanamaz, fakat bu deerler hem yneticilerin hem de ynetilenlerin sosyal rolleriningereidir. Bu deerler, kk ve byk gelenek arasnda nadiren beliren kprlerden birini tekil eder. Bu normlann dna kmakla, Tanzimat msrifleri, toplumlanmn hem geleneksel st hem de alt tabakalanna yabanclatlar. Bylece,

Yeni Osmanllar rahatlkla Bihruzun karsnda yer aldlar.Ekonomik sistemde ehir hayatnn nem kazanmas ile

bagsteren deiikliklerin bir de kltrel yan vardr ki, bunu da imdi inceleyeceiz. Gazi sisteminin ortadan kalkmasnn ve brokratlamasmn sonucunda iki tip yaant billrlat. Biri sultann ve sarayn etrafnda toplananlann hayat,

(60) Peter Benedict, "Ula: An Anatolian Town. The Decline of a Mediating en-

ter", Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Chicago, 1970, s. 261.

57


31/182

dieri de "evre'nin hayat.61 Burada "evre" kelimesi airetkalntlarn, kylleri ve hatt stanbuldaki alt snflar bilekapsayabilecek bir genilikte kullanlmtr. Bu ikili grubunen belli bal zellii, birinin vergi toplayclarndan, dierinin de vergi deyicilerinden meydana gelmesidir. Bu temel

ktisad fark nedeniyle metropolle evrenin kltr birbirlerinden ayr olarak belirginleti. Bir yanda sarayn ve ynetici sekinlerin kltr, te yanda "evrenin, yani kitleninkltr. Sarayn kltr, asker ve brokratik grevlilerdenoluan dar bir evreye kstlanmt. nemli din adamlar da,biraz ayr olmalarna ramen, bu gruba dahildiler. Yneticilerin kltrne dahil olan bu iki grup da, Arapa ve Farsadan serbeste yararlanan "Osmanl" dilini kullanyorlard."evre'nin dili ise sade Trke idi.62

Bylece Osmanl kltrel yaps ok zayf balarla birbi

rine bal ve semboller alannda birbirinden kesinlikle ayrlm iki gruptan oluuyordu. Balant kuramlarndan biritekkelerdi. kincisi de, st tabaka ocuklarnn kltrel hayata halk edebiyatnn yaygnlam hikyelerini okuyarakgirmeleriydi. Kitleler ise, halk kltrn kmseyen insanlar tarafndan ynetildiklerinin farkndaydlar. Kitleler, yneticilerin kmsemesine, onlarla alay ederek karlk verdiler. Onlar, bu iki kl tr arasndaki farktan yararlanarakbilgilik taslayan, alt snflar aldatmaya alan kimseler

(61) "Ottoman Turkish Literatre," Encyclopedia o f slam, (birinci bask), 4 (2), s.

967 ve 983 vd.

(62) Sir Charles Eliot, Turkey n Europe, (2, bask, Londra, 1965), 104107. Bi-

zim ele aldmz tarihlerde, yani XIX. yzyln sonlarnda yazld iin bunu

kaynak olarak kullandm. Genel bir kaynak olarak bkz. Levend, "Halk ve ta-

savvuf? halk edebiy at," 178.

st snflarn alt snflar reddetmesini Osmanl sanat ve ticaret snflarnn

"Esnaf suk ve sair erazil ve esafili nas, olarak tasvir edilmesinde aka

grebilrz. Bkz. Sabri lgener, ktisad nhitat Tarihimizin Ahlk ve Zihniyet

Meseleleri, 151.

58

olarak gsterdiler. Trk glge oyununda bu arlatanlar Hacivat canlandrr. Onun karsnda ise sokaktaki adam temsil eden Karagz vardr. Hacivat, aslnda, kendisini yneticisnftan biri olarak gsterebilmek iin aprak ve anlalmazbir dil kullanr. Bu adan, Bihruz Bey sadece yeni bir Haci

vattr.Karlatrma yaplabil irse, burada grlen kltrel ayrlk "burjuva" ile "gentilhomme"arasndakinden daha fazladr. nk burjuva-genti lhommemkltrel sembolleri benimsemesi majinaldir. Hacivat iin ise bu ok daha nemlidir. phesiz ki, matbaann Osmanl mparatorluuna gegirmesi ve buna bal olan haberleme kstlamalar, bu ayrln, XVII. yzylda Osmanl mparatorluunda Fransayagre daha belirgin olmasnn arkasnda yatan unsurlardanbiridir. Bihruz Beyin halk kltrnn kabalna dayana-

mad hatrlanacak olursa, ona kar yaplan saldrlarn,Osmanl sekinler kltrne yneltilmi bir halk tepkisinedayandrlarak imal edildii daha iyi anlalr.

Bu durumda, Recaizde gibi edeb inceliiyle tannmbir yazarn nasl olup da Bihruz karakterini bu denli zevkleele aldm anlamak zor oluyor. Recaizde Ekremin genliinde, 1860larda Bihruz Beyin benzeri tipler ile alay eden

Yeni Osmanllarla yaknl hatrlanrsa, durum biraz dahaaydnl a kavuur.63

Yeni Osmanllarn Tanzimat sisteminden kendilerini ayr tutmalarnn nedeni karktr. Tanzimatn nimetlerindenistedikleri lde yararlanamamlard. Grup olarak idarenin alt kademelerinde tutulmulard. Sonra, Tanzimat birinci kuak sekinlerine nisbetle Bat kltrne daha hakimdiler. Nihayet, Mehmet Kaplanm gstermi olduu gibi, Os-manl mparatorluumun dalma devresinde hkm srme-

(63) Mardin, Genesis, 123.

59


32/182

ye balam olan "snepelie karydlar.64Bunun sosyal bilim terminolojisi ile anlatm, birer "sosyal seferberci" olmuolduklardr. Bu rolleri asndan "halka dnk" bir eletirinin sosyal politikalarnn ve siyasal sancaklarnn ardndahalk kitlelerini toplamak iin birinci derecede etkin olacan

biliyorlard.Yeni Osmanllar, bundan dolay, Batllamaya karBihruz Bey tiplerinin eletirisini st brokrasiye kar verdikleri mcadelede kullandlar, fakat Ahmed Midhat Efendi-nin Bihruz Beye kar koymas sosyal kkeni dolaysiyle, Yeni Osmanlarnkine nazaran ok daha tabi olabiliyordu.Midhat, modernleme taraftan olmasna ramen, devletadamlarnn, teknolojisi ve madd avantajlar ile birlikte Ba-tmn deerlerini de benimsemeye hazr tutumlann lzumundan fazla Batllamac sayyor ve buna kar kyordu.

Ahmed Midhata gre Batnn teknolojisi alnabilirdi, hattok almak gibi baz deerleri de alnabilirdi, ama i, askeri kahramanlk ve onun tersi olan "zppelik" gibi Osmanltoplumunun can damarlarna gelince, orada duruyordu. Daha sonralar belirttii gibi: "mmet sulh zamannda eli yataannda olan halis Trkler, mbarek Mslmanlardr.Buchnerin kari leri, Bourgetnin tabileri deil."65Sonu olarak diyebiliriz ki, Bihruz Beye kar olan bu tutum, modernleme kervannn peine taklm olan alt snf kkenli in

sanlardan, sekinler tabakasnn yabanclam bireylerinden ve -dikkatlerini

serif mardin makaleler 4

Documents