shri govind guru university (sggu) godhra

Dr.P.K.Patel

Head & Assistant Professor

Department of Botany

SPT Arts & Science College, Godhra

E-mail: [email protected]

Rubiaceae (રૂબીએસી)

Classification: વર્ગીકરણ:

Class: Dicotyledones વર્ગગ: દ્વીદળી Subclass: Gamopetalae ઉપવર્ગગ: યુક્તદલા Series: Inferae શ્રેણી: ઇન્ફીરી Order: Rubiales ર્ગોત્ર: રૂબીએલ્સ

Family: Rubiaceae કુળ: રૂબીએસી (As per Bentham and Hooker classification system)


વર્ગગ : દ્વીદળી બીજમ ાં બે બીજપત્રો સોટીમય મૂળતાંત્ર

પર્ણ મ ાં જાલ ક ર શિર શિન્ય સ

પુષ્પો ચતુ: કે પાંચ અિયિી


ઉપવર્ગગ : યુક્તદલા દલપત્રો હમેિ જોડ યેલ એટલે કે યુક્ત

પુાંકેસર દલપત્રની સાંખ્ય જટેલ અને દલલગ્ન શે્રણી : ઇન્ફીરી બીજાિય હાંમેિ અધ:સ્થ

સ્ત્રીકેસર યુક્ત અને સાંખ્ય ઓછી


ર્ગોત્ર : રૂબીએલ્સ

િનસ્પશત છોડ, કુ્ષપ કે િૃક્ષ સ્િરૂપે

પર્ણ સ દ કે સન્મુખ.

ઉપપર્ણ આાંતરિૃતીય કે પર્ણદાં ડ તરીય

પુાંકેસર દલલગ્ન, દલપત્રની સાંખ્ય જટેલ સ્ત્રીકેસર ૨ કે ૫ યુક્ત, બીજાિય હાંમેિ અધ:સ્થ

જર યુશિન્ય સ અક્ષિતી કે તલસ્થ


કુળ : રૂબીએસી

Distribution & Habitat (વવતરણ અને વનવાસસ્થાન)

રૂબીએસી કુળ ને જુદ જુદ ન મે જમે કે madder family,

bedstraw family or coffee family તરીકે ઓળખિ મ ાં આિે છે.

આિર ે611 જાશત અન ે13000 પ્રજાશત દુશનય મ ાં મળી આિે છે.

ભ રતમ ાં આિર ે551 પ્રજાશત નોધ યેલી છે.

મહતમ ઉષ્ર્ કટીબાંધન ગરમ પ્રદેિોમ ાં જોિ મળે છે.


Antoine Laurent de Jussieu ન મન િૈજ્ઞ શનકે 1789 મ ાં આ કુળ ને

િગીકૃત કયુું.

1988 મ ાં Elmar Robbrecht ન મન િૈજ્ઞ શનકે રૂબીએસી કુળ ને જુદ

જુદ ચ ર ઉપકુળ જિે કે Ixoroideae, Cinchonoideae, Antirheoideae

and Rubioideae મ ાં િગીકૃત કય ણ.


સ્વરૂપ (Habit)

મોટ ભ ગ ેકુ્ષપ સ્િરૂપે જમે કે Hamelia, Ixora

કેટલીક િૃક્ષ સ્િરૂપે જમે કે Anthocephalus, Morinda

ભ ગ્ય ેજ છોડ સ્િરૂપે જમે કે Oldenlandia, Rubia and Galium

કેટલીક િનસ્પશત પ્રક ાંડ કાંટક ધર િે છે ઉદ . મીાંઢળ (Randia)


કુ્ષપ સ્વરૂપે જમે કે Hamelia, Ixora

Hamelia sp.

Ixora sp.


વૃક્ષ સ્વરૂપે જમે કે Anthocephalus, Morinda

Anthocephalus sp. Morinda sp.


છોડ સ્વરૂપે જમે કે Oldenlandia, Rubia and Galium

Oldenlandia sp. Rubia sp.

Galium sp.


મી ીંઢળ (Randia) માીં પ્રકાીંડ કીંટક


પણગ (Leaves)

પણગ સાદા, પણગ વવન્યાસ સન્મુખ ચતુષ્ક કે ચક્રાકાર

ઉપપણીય

ઉપપણગ આીંતરવૃતીય કે પણગદીં ડાતરીય કે પણગ સદસ્ય

પણગ માીં જાલાકાર વિરાવવન્યાસ


Whorled (ચક્રાકાર) Leaves in Hamelia and Galium

Hamelia sp.

Galium sp.


આીંતરવૃતીય ઉપપણગ (Interpetiolar stipule)


પુષ્પવવન્યાસ (Inflorescence)

પરીમીત એકાકી કક્ષીય (Gardenia, Randia)

મુીંડક (Anthocephalus, Morinda)

વદ્વિાખી પરીમીત (Ixora)

એકતોવવકાસી (Hamelia)


પરીમીત એકાકી કક્ષીય (Gardenia, Randia)

Gardenia sp.


મુીંડક (Anthocephalus, Morinda)

Anthocephalus sp.

Morinda sp.


વદ્વિાખી પરીમીત (Ixora sp.)


એકતોવવકાસી (Hamelia sp.)


પુષ્પ (Flower)

શનયશમત

શનપત્રીય

ચતુ: કે પાંચ અિયિી શિશલાંગી ઉપરીજાયી


વનયવમત (Actinomorphic)


વદ્વવલીંર્ગી (Bisexual)


ઉપરીજાયી (Epigynous)


વજ્રચક્ર (Calyx)

વજ્રપત્ર ની સીંખ્યા 4 – 5

મુક્ત

કવલકાન્તરવવન્યાસ ધારાસ્પિી મુસાન્ડા (Mussaenda) માીં પાીંચ વજ્રપત્ર પૈકી એક વજ્રપત્ર

પણગ જવુેીં રીંર્ગે સફેદ, પીળુીં કે ર્ગુલાબી રીંર્ગનુીં – જ ેકીટક

આકર્ગણ માટે રૂપાીંતવરત


ધારાસ્પિી કવલકાન્તરવવન્યાસ (Valvate Aestivation)


મુસાન્ડા (Mussaenda) માીં વજ્રપત્ર


દલચક્ર (Crolla)

દલપત્રો ની સાંખ્ય 4 – 5

યુક્ત જ ેબીજાિયન અગ્રભ ગે જોડ યેલ

કશલક ન્તરશિન્ય સ ધ ર સ્પિી, વ્ય િૃત કે ઈમ્બ્રીકેટ

શિશિધરાંગી


કવલકાન્તરવવન્યાસ (Aestivation)

ધારાસ્પિી (Valvate) વ્યાવૃત (Twisted) ઈમ્બ્રીકેટ (Imbricate)


પુીંકેસરચક્ર (Androecium)

પુીંકેસરની સીંખ્યા 4 – 5

દલલગ્ન (Epipetalous)


દલલગ્ન (Epipetalous)


સ્ત્રીકેસરચક્ર (Gynoecium)

વદ્વ કે બહુસ્ત્રીકેસરીય

યુક્ત

અધ:સ્થ બીજાિય

જરાયુવવન્યાસ અક્ષવતી પ્રત્યેક કોટરમાીં અનેક અીંડકો Gardenia માીં બીજાિય એકકોટરીય, જરાયુવવન્યાસ

ચમગવતી


અધ:સ્થ બીજાિય (Inferior Ovary)


અક્ષવતી જરાયુવવન્યાસ (Axile Placentation)


Gardenia માીં જરાયુવવન્યાસ ચમગવતી (Parietal Placentation)


ફળ (Fruit)

¤ પટ્ટીસ્ફોટી કે કોષ્ટસ્ફોટી પ્રાવર

¤ કોફીમાીં અસ્ટીલા પ્રકારના ¤ મી ીંઢળમાીં માીંસલ અનસ્ટીલા ¤ આલમાીં માીંસલ સરસાક્ષ


કોફીમાીં અસ્ટીલા પ્રકારના ફળ


મી ીંઢળમાીં માીંસલ અનસ્ટીલા ફળ


આલમાીં માીંસલ સરસાક્ષ ફળ


બીજ (Seed)

ન ન સપક્ષ

ભ્રુર્પોષી કે અભ્રુર્પોષી


વવવિષ્ઠ લક્ષણો (Distinguishing Characters)

☻ મુખ્યત્વે કુ્ષપ, વૃક્ષ કે ભાગ્યે જ છોડ સ્વરૂપે ☻ પણગ સાદા, સન્મુખ ચતુષ્ક કે ચક્રાકાર

☻ ઉપપણીય, ઉપપણગ આીંતરવૃતીય

☻ પુીંકેસર દલલગ્ન ☻ અધ:સ્થ બીજાિય

☻ જરાયુવવન્યાસ અક્ષવતી


પુષ્પસુત્ર (Floral Formula)


પુષ્પવચત્ર (Floral Diagram)


Adina cordifolia (હલદરવો)


Anthocephalus indicus (કદીંબ)


Cinchona calisaya (વસીંકોના)


Coffea arabica (કોફી) Rubiaceae (રૂબીએસી)

Gardenia lucida (દીકમાલી) Rubiaceae (રૂબીએસી)

Hamelia patens (હેમેલીઆ)


Ixora coccinea (ઇક્ઝોરા)


Mitragyna parviflora (ધારાકદીંબ)


Morinda citrifolia (આલ)


Mussaenda frondosa (મુસાન્ડા) Rubiaceae (રૂબીએસી)

Oldenlandia corymbosa (વપત્તપાપડો / પરપટ)


Rubia cordifolia (મજીઠ)


shri govind guru university (sggu) godhra

Documents