SI E GJETA DHE SI E LASH SHKOLLN SHQIPE N PREFEKTURN E PEJS.

Mbess time ANTIGONA ISA DEDUSHAJ , t cils nj dor mizore ia kputi jetn n luien e fminis , n moshn 14 vjecare , ne Pej m 2 Gusht t vitit 2003 !Na ishte nj her nj vajzEmrin Antigona e kish pas ,E knduar n lashtsiQ dha jetn pr t' varrosurt'vllain , t rn pr liri.Por tani nuk flas pr at,Antigonn e vjetr.Por pr nj Antigon t kohs ton,Fmi te Kosovs,T vrar n Kosovn ton !!!Nga nj dor tinzar, gjakatare ?Q ia varrosi ndrrat rinore !?Pr t'mos i humbur kurr.N kohra t turbullta,N atdheun plot ndryshime.Dhe ajo tani nga varri,pyet me plot dyshime :Dor mizore,Pse m'vrave?Prej shkollsPse m'ndave?!

E due kt lum , kt tok , kta njerz I due kt gure , kt dhe , kte fshat ( Vutthajt) E due kt histori ,kt t sotme e t ardhme Se t gjitha prjetsisht jan t miatE edhe un i tyne prjetsisht.( E .Ulaj :"Tri dhembjet..." f.47)DY FJAL ME LEXUESIN

KRAHINA E PLAV - GUCIS sht tradit q kujtimet e veta t'i shkruajn udhheqsit e mdhenj, liderat e nj populli, politikant, strategt e luftrave t ndryshme, veterant e profilave t ndryshme etj. Ti ln kujti -met e veta jetsore, veprimet dhe mosveprimet e veta, q ne ato i quajm M e m o a r e.Por rrallher, shum rrall hasim n memoaret e ndonj veterani t arsimit, t ndonj arsimtari t popullit shqiptar, edhe pse t till kishim shum.S'e di pse sht kshtu ? Ndoshta pse ata gjat jets s vet n mesin e popullit t vet hasen n shum, probleme t cilat po t'i kishin rregjistruar t gjitha, libri do t dilte shum i madh. Kjo gj sht kushtzuar edhe pr shum arsye t tjera.-Arsimtart e ndienin vehten aq t vegjl n krahasim me pushtetart q shkruanin memoare, t vegjl ishin edhe nxn -sit e tyre q i msonin, i vogel ishte edhe populli q i shrbe -nin, kuptohet, n krahasim me shtypsit e tij.-Ndoshta e ndienin vehten aq t vegjl sic i trajtonte burokracia dhe pushtuesit e huaj gjat jets s tyre, nga t cilt shpeshher edhe quheshin " Msues hesapi" dhe harronin se prej msuesit i kishin msuar grmat e para....Sidoqoft kam vendosur ta ndryshoj kt tradit, kt infeioritet. Kam vendosur t shkruaj memoaret e mia. Lexuesit mund ti kritikojn ti quajn t "vogla", mund ti quajn edhe t "pa rndsishme", "t pavlefshme" etj. Edhe un jam i gatshm t'i pranoj kritikat konstruktive dhe falenderoj cdo knd pr kt. Kam vendosur, jo vetm sa pr ta thyer traditn, por edhe pr shkak se e fillova dhe e mbarova shkollimin dhe kariern time si msues, gjegjsisht, si msimdhns n kohn e nj sistemi t egr, totalitar, monist-komunist.E fillova shkollimin (n vitin 1955) sikurse edhe jetn ( shtat vite m pare) kur sistemi po shfaqej me gjith egrsin e vet n Ilirikun mozaik, duke i ptfrfshir, l.iilCliql INIII t gjith trojet etnike shqiptare. Dhe, e lash punn IK- slikollin shqipc n Kosov, kur ky sistem (q n llllim dukej i pathyeshm) po mbytej n batakun e vet, q e kishte krijuar vet(n vitin 1()89). Po mbytej duke u kapur pr kashtrroje q t shptoj. Por s'shp -tonte dot.Pra duke i lexuar kto kujtime, lexuesit do t gjejn t dhna edhe pr at sistem t mallkuar, t dhna t pabesu -eshme, sa t lavdishme aq edhe trishtuese. Dhe n fund do tia parashtrojn vehtes pyetjen: "Si sht e mundur t ket qen kshtu athere "?!"Kurr nuk do t isha lodhur kot pr t shkruar faqe t tjera n kt oqean -thot n nj rast gazetari Arbr Ahmetaj, sikur t mos e ndieja si detyrim personal dhe qytetar, sikur t mos isha bindur se libri im edhe pse modest, flet me zrin dhe shpirtin tim, sht i shkruar me dhmbje dhe dashuri t jashtzakon-shme, me prpjekje mbinormale pr t'iu shmangur vlersimit t paragjykuar t njanshm". 1Kuptohet, sht e natyrshme q dashur e pa dashur, autori n tregime t tilla del personazh kryesor pasi i prshkruan ato momente t cilat ka qen afr tyre. E di se s'sht mir t flas pr vetvehten. S'sht BURRRI-do t thonin t vjetrit. Por sic thot Kadare :"Kur krijuesi jep shpjegime (pr veprn ose veten e vet) ka gjithmon nj arsye pr kt. "E arsyeja q del n kt rast lidhet me vendlindjen dhe vendpunimin tim. Me kohn e komunizmit,q si thot Kadareja :"Kujtoja se do t binte pas vdekjes sime. Por ai ra m pare".2Tek e fundit:"Historia nuk mund t shkruhet vetm n mbshtetje t vendimeve zyrtare dhe t dokumenteve. Nse pasardhsit tan don ta kuptojn plotsisht se cka kemi prballuar si komb gjat ktyre viteve (t komunizmit.R.D.) neve na duhen dokumente t rndomta-ditare dhe letra "- thot n nj rast Gerrit Ballensten, minister i arsimit i Holands n mrgim,n vitin 1944.3.Nse pr kto kujtime t mija do t ket kritika e vlersime konstruktive do t priten me knaqsi nga autori dhe t gjithve q drejtohen n kt mnyr u shpreh falenderimet e mia.E nse vendin e kritikave konstruktive do ta zn thashethemnajat (PERHEQJET) ather ata i pacin pr vete prheqjet dhe nuk do tu prgjigjem fare.

REXHEP DEDUSHAJ Mars 1999, New York.

HYRJE

N Vuthaj me shekuj t tr jetonin Ilirt. Aty ata u konfrontuan me pushtuesit romak, got e grek. Shqiptart, pasardhsit e Ilirve, ktu i vazhduan luftrat kundr pushtuesve osman dhe serbomalazez.Kaluan npr vendlindjen time mbretr, car, perandor, ushtri e religjione. Ktu u thyen dhe nga ktu shkuan kokulur ... Shum prej tyre i lane edhe eshtrat n ko an. Na damtuan edhe neve. Shum na i vran, n: NOKSHIQ, N GREBEN, N PREVI, N GUCI, GODI etj.Erdhi e shkoi edhe Lufta e Dyt Botrore. Edhe ajo na damtoi mjaft. Derdhm gjakun n Guci, n Drezovic, n Murin, n Dukagjin e gjetiu. Dhe u mashtruam. Okupatort e rinj sllavo-komunist, filluan ti mbushin kazamatet e veta me djemt ton!Por, ktu n Vuthaj, ishin dhe mbetn malsort, KELMENDASIT, q sic del nga Enciklopedia Gjermane, e botuar n vitin 1824:"...jan nga fiset Ilir'M.Ishte kjo pjesa m e bukur dhe m e pasur e Kelmendit. Lugina e Gucis -i thonin. Ultsira e Kelmendit. Prmbi t, si mburoj e prhershme, qndronte Kelmendi i Gurit -ku pula hante gur, thonin pleqt ton. Gucia- Qyteza e Kelmendit, ishte Shkodra e dyt pr ata malsor. Qendra e Kelmendit. Ktu me shekuj u krijuan legjenda si ajo e Vajzs s Vuthit.2.Kush ishteVUTHI? "VUTH NISHA ishte themeluesi i Vuthajve.(...Pa i ditur pjestart q mungojn n breznit q vijn pas tij-R.D.) zbret n Deli Niken(...) Nika pasardhs i Vuthit e krijon Nikcin. Kurse Vuka pasardhs i vllaut t Vuthit-Dede Nishes e Krijon Vuklin.D.m.th.:Vuka i Vuklit dhe Nika i Nikcit erdhn nga trungu i Vuthajve".3.Kjo do t thot se Vuthajt jan vendbanim ilir i krijuarpara Vuklit e Nikcit n Kelmend;" Lidhjen e Nikcit me Vuthaj e pohojn edhe banort e sotm t ktij fshati".4.Vuthjant: KUK LULA, SADIK RAMA, MUSTAF REXHA, DEM GJEKA, SOKOL SADRIA e BUB BINAKU, shum koh fshiheshin npr shpellat e Alpeve shqiptare. Meq i krkonte Veziri i Shkodrs. 1 kishte dnuar me vdekje apo jo? Kngt pr trimrit e tyre i msova edhe un bile. Po ai vezir e dnoi me vdekje dhe likuidoi n Shkodr katra-gjyshin tim DEDUSH NREL1N, pse s' deshti t heq dor nga Kanuni i Maleve. Pse donte ta vazhdonte rrugn e babait t vet, NREL BALES q u vra n luft me Osmant duke mbrojtur fshatin e vet diku n vitet e fundit t shek.XVII (1684). Sot nj bjeshk e tr n Vuthaj e mban emrin e tij: Ashti i Nrelit i thon. Ndoshta pse aty edhe u vra Nreli. Apo pse aty ndoshta i kalben eshtrat. Ndoshta ...Ndrsa emri i djalit t madh t tij-DEDUSHIT, u shndrrua n patronim t nj vllazrie t tr vuthjane -Dedushajt.Populli im prjetsoi emrat e trimave t vet. Heronjve t vet apo jo? Deda (Dedushi) n Vuthaj i la pasardhsit e vet, t kater vllezrit dhe pasardhsit e axhs s vet- Gjon Bals.Njohurit e para mbi jetn si cdokush tjetr i msova nga Nn- lokja ime, QAMILJA. Nprmes saj msova ta dua Babain xhaxhallart dhe rrethin ku jetova. Ajo lindi edhe 3 vllezr t mi : Shabanin, Selimin e Isain dhe tre motra: Hasimen, Nafien dhe nj tjetr q kishte lindur para ktyre por s'kishte jetuar dot. As emrin s'patm koh dot t'ia qesim Ishim femij t mbar, t shndetshm dhe t zgjuar. Me lidhje shum t theksuara, t pashlyeshme kurr. Dhe kjo i detyrohet kryesisht nnes ton t mrekullueshme- Qamiles, q ishte nj malsore e prkryer n t gjitha drejtimet: e fort, e dhmbshme dhe e drejt deri n shkalln e nj modeli klasik.

Gjyshin e Gjyshen ( Arifin e Razen) s'i njofta fare. Vdiqn pa ardhur un n kt bot...Kujtimet e mia t hershme jan t mjegulluara. Kisha nj fotografi shum t dashur nga ajo koh. Mosha 3-4 vjeare, por ma dogjn shkijet bashk me shtpin e cdogj tjetr q kisha n shtpi, n Vitomiric t Pejs n prill t vitit 1999. Shkijet jan barbar. Ata nai dogjn jo vetm pasurin por edhe historin, traditn, kuituren. Pra dmet e shkaktuara nga ata jan m t mdha se 'mendonimNga fotografia q i prmenda m pare, shihej se nna m kishte dashur shum. M kishte veshur me kmishe me lara, ("Mturr "-i thoshte ajo tani e ndjera) me tlina prej bezit t bardh dhe corapa me lara, t thurura nga duart e saj t arta. Ndoshta pantolla e kpuc gjegjsisht opinga s'kisha pasur fare apo ishin shum t vjetra. N skamje jetonin shqiptart e shkret. E kisha ruajtur me xhelozi at fotografi nga jeta ime parashkollore.N kujtes m ka mbetur kulla e gurit, e madhe me dritare (frangjia) t vogla. Kshtjell luftrash. N t kishin lindur e jetuar t part emi: Baba, gjyshi e katragjyshi. Aty u linda dhe kalova fminin edhe un.Dedushajt i kishin edhe tri kulla tjera si e jona: Kulla e Sadri Brahimajv, e Demajve dhe Xhukajve. I mbaj mnd mir...Ato i shmbn e nuk ekzistojn m. U shndrruan n shtpia" moderne"?!Sikur ende e ndiej ngrohtsin e dors s Nns duke mi ledhatuar flokt e gjat, t prera rrumbullak si vajz e t mbushura me "greshatar- pr mos me shkue sysh"- thoshte ajo. Si n ndrr i dgjoj fjalt e saj:"Ti je shkroli i nans. Ti je jeta ime"!!M quante "shkrol" se i kisha syt e" shkruem" si t Babs tim. Ndoshta mu pr at edhe i donte shum. Meq ishte "marr" pr at koh me treguar se e donte burrin. Por, edhe se kur kisha lindur un Babai posa kishte shkuar ushtar. E kur u kthye m gjeti duke folur. Andaj, Nna q s'kishte as vjehrri as burr aty, kuptohet, se me cfar dashurie e ka prcjellur rritjen time:"Njqind me i pas, me Rexhepin svej asnja"- thoshte shpesh gjat jets ajo!Nakja (Ashtu E QUEJSHA SHPESH) m tregonte pr t zezat e ullirit q kishte hequr, ajo dhe Babai im, gjersa ishim ne t vegjl, e sidomos gjersa kishte qen Babi ushtar pr dy vite e gjysm ...Ajo ishte nj malsore e vrtet. E gjat, e plot, me sy e vetulla t zeza dhe me nj shikim t ngroht. Ishte shum e vyeshme, e paster dhe burrrore. Mbi t gjitha kishte karakter t fort, t qndrueshm. Asaj do ti ngjaj m von vajza ime e vogel -Arbrorja. Shumher, me ironi e ma e saj i thoshte:"Ci ke gja Qamiles"! E un gzohesha pr kt thnje t saj edhepse e kishte me sherr...Prindrit e mi kurr s'i kam dgjuar duke ia prmendur emrin njeri tjetrit. Zakonisht iu drejtojshin shoqishoit me:TI, A NJEVE, HEJ, etj.Se n'at koh kur jan martuar ata nuk ia kan prmendur grues gjegjsisht burrit emrin!!Nga Nna kam msuar edhe shum virtyte t mirsjelljes, si : t mos them keq pr askend:" C'ka s'ta ruajn 24 dhambt tu, askushs'ta ruan ma. Prandaj s'duhet t folni keq pr askend. Mos t'u interesojn punt e hallkut" na porosiste shpesh ajo.Esht interesant se kurr se ka folur asnj fjal sllavishte. Edhe pse ishte lindur ( me 1926) e rritur n Martinaj ku kishte pasur edhe ca kolonist shkije. Vitet e fundit jetoi n Vitomiric. Asnj fjal serbe se kishte msuar kurr! Kur ndonjri prej nesh e ngucte duke i thn se je shoveniste q s'do t flasish serbisht, ajo prgjigjej: "SMUND FLAS SE S'DI VALLAHI"! Por sishte vetm ai shkak, mbase hetohej se ajo ishte e tradits .p.sh. e donte mjaft fen islame. Agjinonte rregullisht etj. Por edhe festat popullore ktolike,i respektonte shum. Pr krshndella i tubonte grshr e gjylpr e s'lente kend t'i prdorte pr 3 dit. Ditn e Shngjergjit zgjohej hert e na mbushte shtratin me bar, hitha e luie. donjeri detyroheshim t shkojm nn pem e ti lanim syt me uj plot bare. Pinim qumsht t zet, tr ditn, "curulateshim" (luhateshim) n bahce. Kjo ishte e domosdoshme pr cdo shngjergj pr ne!" Do prmendur se festa e shngjergjit ka karakter plleshmerie dhe i dedikohet kultit t ujit, diellit dhe gjelbrimit. Gjat festimit t fests fmijt ngrejn kolovajza pr tu luhatur, kurse prindrit e tyre ndezin zjarre, sjellin n shtpi gjethe drujsh e luie, t cilat i vendosin mbi dyer t dhomave t shtpis si dhe n arkat e nuseve..."( "Bota sot" e 23 Prillit 2004, f. 19.)Deri n vitet shtatdhjet t shekullit q lam pas Nnlokja ime i ka mbajtur rrobat kombtare veshur dhe tr jetn e kaloi n trekndshin: Guci-Tropoj-Pej dhe u varros n Katund t Ri, afr Pejs.Fjala e saj ka qn"amin" pr mua. N shkoll na epshin nga lA e buks s grurit me qumsht "t Ameriks"- i thonin ( ndoshta pse e drgonte kruqi i kuq ndrkombtar apo ndihma pr refugjatt e ardhur nga Shqipria, apo kush e di se cfar bnte Tito atbot) e ata bukse haja por ia epja nns. Ajo mqortonte pse veproja ashtu dhe e hagshim s bashku. Kjo prsritej pr cdo dit!! Nuk donte t'ma prishte qejfin...Fati i lig dashti e shum vite jetuam ndaras, larg njeri tjetrit.Shtat-tet vite isha n shkollim e rreth 11 vite n mrgim ...Momenti m i rnd n jetn time ka qn ora 12 e nats, sipas kohs amerikane, e enjte e 10 Gushtit 2000, kur m telefon m lajmroi vllau, Isa pr vdekjen e saj. Nisi t m rrotullohej dhoma. M kaploi nj mallngjim i paprshkruar. Brtita :" O jo! A sht e mundur? Jo, jo. U trondita aq shum sa q nuk kam qen n gjendje t kontrolloja valt e emocioneve dhe t dhembjes q ndjeva . Mu duk se m krisi dicka n zemr. Qava tr natn . Isha krejt vetm n banes. Edhe ajo ka shkuar me mallin tim, e di.Edhe pse n telefon nj dit m pare m ths se ishte m mir, por s'kishte qen ashtu.E njjta gj m ndodhi edhe me Babn-Manin, vdiq 6 muaj m von, m 8 Shkurt 2001.Por vdekja m e dhmbshme, m trishtuese, mmizore, q ma thau shpirtin pr sa t'jam gjall, ishte vrasja e mbess time (vajzs vllaut- Ises) Antigons, m 2 Gusht 2003 n Pej. Kur nj dor mizore, njdor gjakatare (e nj shqipfolsit!) ia shkputi ndrrat n luien e fminis, posa i kishte mbushur 14 pranvera, duke dashur t'ia vrasin dajn e saj para shtpis s tij!! E vran n Kosovn e " Lire"?! E vran s'bashku me cikn e dajs, 11 vjecaren Florina Kelmendin...( shih "Bota Sot", e Hn, 4 Gusht 2003, f.1 dhe2.)Kshtu pra, gushti i ktij shekullit, shekullit t rinj-si poe quajm, u shndrrua nmuaj i zi, pr mua dhe familjen ton: Gushti i pare na mori Nnn, e gushti i tret na vodhi Antigonn e vogel.Antigona apo Gona si e quanim, ishte si nj flutur e bukur me shum ngjyra, q t ngjitet mbi shpinn e dors dhe derisa ti je duke e shiquar dhe shijuar bukurin e saj, ajo fluturon dhe s'e sheh m kurr. O Zot!!!Babai im Mani, ishte rropatur me pushk n dor gjat gjith LDB. N fillim kishte luftuar me njsit vullnetare kunder shkijeve e gjasht muajt e fundit e kishte mobilizuar n rradht partizane shqiptare n Malsin e Gjakovs. Prdryshe Baba edhe kishte qen nip i asaj malsie, nip i Hoxhajve t Gashit, t cilt kishin qen antikomunista si: Ram Muja, Tahir Hoxha etj.,

Edhe pse Babai kishte luftuar, n njsitet partizane, kur ishte kthyer n Guci (1945) ia kishin marr dokumentat e humbur dhe kishin prcjellur m 1948 edhe 2,5 vjet ushtar.Nna m fliste shum mir pr Babain.Pr vuajtjet e tija. Kishte shum respekt pr t dhe i vinte keq q ai s'kishte vllezr as motra:" sht i ndershm, trim dhe besnik"-vazhdonte. Edhe mua m dukej i pjekur dhe i vendosur. Kishte shum mundsi t shkoj n SH.B.A. E lutshin shpesh do probatina nga Shala por e dgjoja duke u thn:" Jo s'mundem. Mi ka fal zoti kta djel t mir e s'mund i hupi. Kam qef me i shkollue! " Ai ishte i fuqishm dhe kishte besim n fuqin e vet, n punn e vet t krahut me kos e me shat n dor BABAI IM (1922-2001) kishte vendosur t na rriste e t na shkollonte. Ishte si shkmb graniti i fort. Ishte burri m fisnik e m modest q kam njohur n jetn time. Tr jetn m ka mahnitur fakti se si ai njeri ishte aq i vendosur dhe aq i fuqishm. Dhe ndjehem shum krenar q isha biri i tij.Ai m folte pr gjithcka: Pr rrnjt tona, pr tragjedit, vuajtjet, baticat dhe zbaticat e familjes son. Pr at edhe kam cituar shpesh n librat e mia.Derisa me Nnn isha shum i afrt, Babai m kujtohet,sillej me mua si t'm kishte vlla e jo djal! Ende nuk e kam plotsisht t qart pse sillej ashtu? Por si duket sillej ashtu pr shkak se ishte i sigurt n pjekurin time, n fuqin time, nsinqeritetin tim. Nga ai dhe nga Nna kisha msuar q t jem i vendosur dhe gjithmon kam vepruar sipas bindjeve t mija duke e respektuar drejtsin dhe humanitetin, pa u gjunjzuar asnjher:"Thehem por s'prkulem"-thot nj fjal latine...U rrita pra dhe u edukova n nj familje t thjesht kelmendase. Se cfar ishin familjet kelmendase n at koh m s miri i prshkruan njohsi i mir i kelmendasve Kol Progni: "Sekreti i familjes kelmendase qndron n kodin moral t saj. N kt kod sht ndr shekuj mikpritja, besa, nderi dhe burrria e tyre. Kto grshetohen n mnyr t cuditshme, si gjra mjaft t shtrenjta, qduken n mbajtjen e fjals s dhn, n sigurin e qndrimin besnik ndaj mikut, shtpis, fisit etj.n kuiturn e t folurit, n mirsjellje, dashamirsi dhe gjeste t mbla, pa fjal krcnues, brtitje, t shara, rrahje etj.si dhe n divorcime t rralla. sht pa nder ai q dhunon gruan, bukn, i thyen shtpin e vathin tjetrit, i thot rren, ndalon huan etj. Pra jeta e tyre ska vler para nderit.(...).Organizimi i brendshm i familjes kelmendase sht pr tu admiruar. Familja ka demokraci, dashuri, mirsjellje e respekt midis pjestarve t familjes dhe ant e errta (dhuna familjare) jan t kufizuara. Burri e gruaja mbshtesin dhe dgjojn njeri tjetrin, me t drejta e detyra t ndrsjella, dukuri kjo pozitive n mardhnjet familjare. Njihet zakoni i sundimit nga i zoti i shtpis. Ai drejton familjen. Ekonomin Gruaja kelmendase e ndjen veten shqiponj e lire. Ajo sht e zonja pr t br shtpin nj vend t kndshm banimi dhe me moral t lart familjar. Brenda shtpis mban pasterti dhe rregull, prgatit bukn, ushqimin, bulmetin dhe , mbi t gjitha, merret me rritjen e fmijve.(...) Nukpengohet t dal, qoft edhe me bagti, n bjeshk apo t shkoj tek t afrmit larg familjes. Ecn bashk me burrin e jo vee e vee dhe kur sht vetm, nuk ndrpret dy vet, madje nuk ia pret asnj burrit rrugn etj. Kto liri t gruas, me sa duket, lidhen me edukatn e hershme kristiane..."5.Nga familja kam trashguar karakterin e puns. Kan qen shum puntor prindrit e mi. Ajo sht nj trashgimi pozitive q kam patur prej tyre...Nga koha parashkollore i mbaj mnd vetm dhe dy momente:Ditn e kobshme pr familjen ton -18 korrikun e vitit 1951. Diku nga mezi i dits dola para dbanit (stanit) n Zarunic dhe u takova me ca polic! Si sot m kujtohen ata njerz t zi, t mrolt, t poshtr. Me ca mustaqe e vetulla t trasha, q streha e kapeles ua kishte zn syt. Ika brenda e ata hyn pas meje. S'lan gj n dban pa e rrotulluar. E kam prmendur edhe n shkrimet e tjera se q nga ajo dit, kur i kisha vetm tre vjet, e kam msuar fjaln serbe "nebojse" (mos u friko)! Fjal kjo q ata katila ma prsritnin shpesh, meq un qajsha pa pra n prehrin e Nans sime, e cila poashtu qante! Kur cdo gj e kthyen mbrapsht, i muarren me vehte Baben(Manin) dhe axhen (Isufin). Ata i lidhen me nj litar leshit (teje), q e gjetn mbi buler (en pr uj). Teja mu dhimbt fort meq shum her me kishte rreh Nna pr sherr t saj, kur ia ngatrroja perin gjersa e thurte at!Rrugs policia takohen me ungun (mixhen-t cilin un e quaja Bab). E zgjidhin Manin dhe e lidhin at. Nuk ishte kjo hera e pare q okupatort serb bnin masakra mbi kt familje! Mbi pasardhsit e Dedush Nrelit...(M gjrsisht pr kt lexo lib.tim:'100 Vjet Luft" f. 168-172)Sadik Halili elaj, i lindur n vitin 1928, i kujtoheshin minutat e fundit, para pushkatimit t ungut e Isufit:" Data 18 Korriku vitit 1951. Kishim mysafir dhe m drguan n Guci pr t blerharxh. Para se tterrohej arrita n Gjobalaj. Te shtpia e Ujkan Smajlit-Ahmetaj, u takova me shum milic e vuthjan q e mbanin mbi supe nji"mjet" (kufom). Ishte ky polici i vrar koh m pare n Zarunic nga terenistet e Shqipris. Dmth. Ishte viktim e lufts s ftoht q zhvillohej atebot n Ballkan...Udbashi Vllado Popoviq me piskati: "Zbrit prej kalit"!! Zbrita posht, e kur kaluan i hypa kalit prsri dhe vazhdova rrugn time. Kur dola te shtpia e Istref Sadriut-Ahmetaj, takova Ibren e Brahimin (kushurinjt ton-R.D.) t lidhur n pranga q prcilleshin nga tre polic...M pastaj, te Vada e Shals, u takova me Cungun e Isufin, poashtu t lidhun q prcilleshin nga 5 udbash, civil t'armatosur: 1 shkonte para tyre, dy anash e dy pas tyne- njani prej tyne ishte famkeqi Gjoko Gerbiq...Kur arrita tek shtpia- pas nj gjysm ore krisn ca pushk n t Shtrejt. Vran dik. Pas tre orsh erdhi Haxh Mustafa i yn ( elaj) e na tregoi se i vran ungun e Isufin. At nat m vdiq nj vlla 8 vjec. Vijn grat e katundit t nesrmen dhe Raz Mushakja Dedushaj, tue vajtue vllaun tim i prmendi edhe Isufin me mixhen e vet. Menjher erdhi polici dhe deshi ta nderprej vajin pse u prmendn ata q i kishin vrar nj nat m pare! Nna ime -Sofia u tha se e kemi prmendur Isufin ton ( aludonte n Isuf Kamerin) dhe ata shkuan.Pse kishte ndodhur kshtu me familjen tone m s miri shihet nga biseda e Enver Hoxhs me Stalinin e zhvilluar n Kremlin m 23 Mars t vitit 1949. Hoxha thot se:"Jugosllavt zhvillojn kundr Shqipris nj propogand t prforcuar si nga territori jugosllav, ashtu edhe nga brenda Shqipris duke krijuar metodikisht rrjetin e tyre agjenturor. Vee ksaj jugosllavt zhvillojn nj propogand intensive n kufinjt verior t Shqipris me synim arratisjen e qytetarve shqiptar nga Shqipria pr n Jugosllavi. Kjo propogand ka pasur nj sukses t caktuar dhe nj numr mjaft i madh fshatarsh sht arratisur n Jugosllavi nga Shqipria veriore. (...) Hoxha thot se Shqiptart gjithashtu nuk rrin duarkryq. Kta zhvillojn aktivitetin e tyre kundr trockistve jugosllav dhe mbajn lidhje me pakien shqiptar q jeton n Jugosllavi. Vee ksaj Shqiptart kan organizuar emigrimin e Jugosllvve megjthse edhe ndaj jugosllavve q vijn n Shqipri duhet shum kujdes meq midis tyre ka njerz t Rankoviqit(...).Hoxha thot se sipas mendimit t tij, klika e Titos do t shpartallohet si rezultat i lufts politike e cila do t rritet n lvizje t armatosur partizane...".7.Pra pr ta rrzuar Titon , E. Hoxha i sakrifikoj edhe mixhallart e mij dhe ma kishte nxi jetn mua q n fmijri. Nuk e dinte ai gjori se Tito kishte vu kontakte me burrat e mdhenj t bots perndimore dhe " n fillim t vititl 950, gjatbisedimeve sekrete me Cercillin n Londr i ishte premtuar dor e lire n Shqipri nse ai i bnte lshime perndimit lidhur me Triesten. Dmth. Shqipria mbetej zone influence e Jugosllavis!!(...).Dhe Tito i bindi autoritetet britanike t heqin dor nga mbshtetja e Komitetit Kombtar "Shqipria e Lire" ( q ishte formuar m 1949 R.D.) pr veprime t armatosura kundr regjimit t E. Hoxhs" . Mu pr at " qndrimi britanik ndaj Komitetit do t ket luajtur rol edhe n qarqet amerikane"dhe sic dihet Komiteti u b i pasuksesshmN baz t gjith ksaj me t drejt konstatohet se cdo gj q kishte ndodhur rreth kufirit Shqiptaro- Shqiptar gjegjsisht, n mes t Jugosllavis dhe Shqipris komuniste kishte qen "nj loj Jugosllave pr ta mbajtur Shqiprin sa m t izoluar dhe pr t a sjell at n mjerimin q e solli. Ish emigrantt shqiptar n Jugosllvi(q i kishin futur n ato lojra atebot-R.D.) flasin me bindje t plot edhe pr lidhjet e panderprera t UDB-ese me Sigurimin e Shqipris"8.T gjitha kto jan t vrteta dhe cdo gj q vepronin e mendonin Shqiptart jasht ktyre kornizave ishte vetm nj navitet dhe dshir e tyre pr tu br sic u konvenonte atyre gjegjsisht, sic duhej t ishte...Pra, u rrita n nj familje mbi t ciln u ushtrua gjenocidi m i egr sllavo-komunist. Mbi t ciln ran t gjitha shigjetat helmuese t dy poleve pansllaviste-atij Stalinist-Enverist dhe atij m t moderuar por mjaft t flliqur -Titist q u zbrazn mbi Vuthaj si reja mbi ndonj pish t vecuar n bjeshk t larta. Dhe, at, pr shkakse npr Vuthaj kalonte kufiri q i ndante kto dy pole t mallkuara- pas Rezolutes s Inforbyros, n agun e t cils kisha lindur edhe un, m 6 Maj 1948 (nga prinderit: Man Arif- Dedushaj dhe Qamile Shaban -Hasangjekaj).Fatkeqsia e 18 korrikut 1951 edhe pse m prcolli tr jetn prapseprap m ndihmoi sidomos gjat shkollimit kur sic thot Kadare:"Diktatura komuniste e thyente karakterin e mijra fmijve. Fmijt e komunistve t zellshm ndiqshin shpesh her shembullin e prindrve, duke u br militant t zjarrt, kurse fmijt e klasave t prmbysura vuanin nga kompleksi i friks...".9.Kompleksi i friks dhe inferioritetit me prcolli pothuajse gjat gjith viteve t shkollimit dhe pr fat mbeta pa u prfshir nga ata t partis, prkundrazi, e urreja at parti q kishte br gjenocid mbi ne. Dhe ngjarja n fjal m kishte mbetur n tru si nje ndr e keqe q st hiqet nga mndja dot. Kt e ilustron edhe kjo kng q ia kushtova asaj ngjarje, q n fmijri, nj dit me mrzi t thell, q kur isha nxns i gjimnazit t Decanit- vjeshta e vitit 1963. Kur m kishte shkrumbuar malli jo vetm pr mixhallart e vdekur por edhe pr Nnn e Babain e t gjallt tjer q s'i kisha pare me muaj t tr... N ZARUNIC- 1951 Isha i vogel vee tre vjec Popuil, polic e ushtri, E rrethuan dbanin krejt Pse as sot se di?!Dola n oborr Ika duke qar n deban "Nebojse" polict m than! Cdo gj e kthyen mbrapsht e mbar Un plasa duke qar Duke m lmua koken "NEBOJSE" polict m than!Nna rrinte pran meje Babs ia lidhn duert me teje I shkova mbas duke qar "NEBOJSE" polict m than! N mbramje erdhi nji lajm i zi Babn Cung e mixhen Isuf i kishin gri? N dhe s'dihej ku i kan shti! Pr cka as sot se di?

2. Ishte prishur ( shperndar) kooperativa fshatare n Vuthaj dhe Baba i pruri pak dhen e nj dash me brinj t mdhenj. M la mua me nj nipash tonin- Imer Elezin, Balidemaj pak m i vjetr se un t'i ruajm ato. Dashi kishte pas vrar dhe mori turr e gati m mbyti. Prej asaj dite se pava m. S'di 9e bri Baba? Edhe pse m vrante mu dhimbte q s'e kisha m me dele! Po ate koh (kur isha vetm 5vjet), isha duke i ruajtur atodele n Asht t Nrelit dhe filloi t bjer shi e brshr aq shum sa desh u mrdhina. Isha strehuar nn nj ah dhe Nna mu kishte afruar n dy metra e s'isha i zoti t'i prgjigjesha. M krciteshin dhmbt prej t ftohtit...Kshtu e kalonte fmijrin donjeri n ato gryka: N vend t lojs me lodra, i ruanim bagtin, n vend t kopshteve para shkollor "zbaviteshim" me policin...Im at ishte fshatar i thjesht, q germat e para dhe ato t sllavishtes bile, i kishte msuar gjat shrbimit ushtarak. Dmth: Dinte t shkruante e t lexonte vetm serbisht? Megjithat, duke qen djal i nj oxhaku t njohur n Vuthaj. 10 ai ishte martuar me t bijen e nj fshatari t pasur nga Martinaj. Po ashtu t pa shkolluar por tradicinalisht t pasur dhe atdhetar. 11. Gjyshi i Nns, Sali Bashi, ishte vrar n Gomsiqe, n luft me Bajram Currin n vitinl924, prcka edhe u dekorua nga Presidenti shqiptar me rastin e 80 vjetorit t shpalljes s pavarsis s Shqipris. 12.Nna pasi ishte br nuse(1944) e kishte vijuar kursin pr t msuar alfabetin n Vuthaj, tcilin e udhheqte njri nga msuesit e pare t ktij fshati-Isuf Zymeri, prdryshej, ai dhe Babai im, Mani, ishin fmijt e dy vllezrve, q Mani e dinte pr vlla, pasi s'kishte pasur vlla as motr:" Jemi rritur n njshtraf'-thoshte shpesh sht fatkeqsi e jona q Isufi s'kajetuar m gjat se mesi-guri-si intelektual q ishte do t kishte pasur ndikim t madh t t rinjt. Ai ka qen nip i Docve t Malsis s Gjakovs. Nip i Niman Syles, patriot i dalluar i asaj malsie, dhe atje ishte edukuar dhe shkolluar n kohn e Zogut aq sa kishte qen e mundur para LDB. Pasojat m t mdha nga ngjarja makabr e 18 Korrikut 1951 kishin rn mbi djalin e ungut-Salihin q kishte mbetur pa bab n moshn 14 vjecare (kurse e ma i kishte vdekur posa kishte lindur). Qysh si fmi pra i prjetoi t gjitha mizorit e policve shkije t Beogradit:"Fill pas vrasjes s Babs - m thosh i gjori, dy milic.Vuko e Branko donin mem gjuejt nga nj shkamb posht. "Ta mbytim edhe kt e t'ia humbim farn krejt"- tha njri. Pasi m malltretuane fizikisht e psiqikisht m lshuan"!! Pastsj vazhdon:"Vitet e 60-ta. M muarren n ambeltore nj t'ejte. M cun n polici. M futen n nj xhip e m drguan te ura e Limit, te "Drezhavna Dobra" (Kooperativ Bujqsore n Drezovic ).N nj lndin ku s'ishte askush.-Do t shohim a e gjun mir shejin- m than! Shko gule gurin. Jo- i thash. Shkoi shofer.-Gjueje- tha . Kur qita me urdhroi:- Shko kqyr a e ke vra mir! Prap si dgjova. Prcka flloi mem sha! U bn shum nervoz pasi e vrejtn nj burr e nj grue n ann tjetr t Limit. M kthyen n Guci tue m than:"S' guxon me i tregue kujt"!! Pas do kohe i tregova Rasim Alis (nji dhndri nga Gjakova) e ai tha se mos t'kishin ardhe ai burr e ajo grue perte Limit do t kishin vrarF'Mbeta me frik..."Derisa familja jon vobeksohej pr dit e m shum, pas vitit 1951, familja e Nns n Martinaj, fuqizoheshin ekonomikisht. Kjo bnte q un kisha m shum dshir t qndroja te dajt sesa n shtpin time. Atje zhvillohej nj jet dinamike dhe nj pun e vrullshme bujqsore. N t ciln dallohej sidomos daja Istref-mixha i Nns . Icili ka shum merite pr shkollimin tim.Edhe gjyshi im, Shaban Salihi, ishte shum interesant pr mua. Ishte n disproporcion zgjuarsia dhe atdhetarizmi i tij me pashkollsin q kishte. Folte pa fije frike pr t kaluaren, luftrat dhe trimrit e t parve ton:"Serbia sht pel e madhe-me thoshte, vshtir e kena me t"! E cmoja edhe pr nj gj : I vetmi njeri kishte qen ai q kishte guxuar te na vinte n shtpi ato dit kur i vran axhallar e mi. "Un po shkoj, e ti hajde e merrum aty", i kishte thn "komandirit" t policis, prkatsisht vrassit t tyre-Drago Vuceliqit nga Drezovica, q "ska pas ma katil se ai"- me thoshte daja Shaban... 13.

1.Enciklopedia Gjermane e vitit 1824.2.Sulejman Ahmeti:"Vuyhajt dhe Vuthjanet"- Tiran 1996 f.8-19.3.Kol Progni:"Malsia e Kelmendit"- Shkoder 2000 f.117 dhe 149. q thirret n shkrimin e Dr.F. Nopces :" Nga Shala n Kelmend"- Sarajev, 1910.

4.Po aty, f.117.5.Si n nr.3.f.l81-185.6.Nga biseda me Sadikun, NY.1999.7.Rcvista "Shqpria Etnikc"- Zviccr. Nr.11-12. 2001. f.48-49. Nxjerr nga libri Europa Lindore n dokumentat e arkivave Ruse. F.44-57.8.Idriz Lamaj:"Komiteti Kombtar","Shqipria e Lire" 1949-1956"-NY.2000f.68,75.9.1.Kadare:"Dialog me A.Boscouef'-Tiran 1996 f.51. 10.1.Ahmeti:"Vuthajt"-Tiran 1996 dhe R.Dedushaj, n Gazetn "Dielli" NY.Korrik-Gusht 1996 f.14.11.R.Dedushaj :'T 00 Vjet Luft" NY. 1999 f.100-106.12.R.Dedushaj:"Krahina e Plav-Gucis npr shekuj" NY.1993 f.21213.Po aty, f.289-295.

N SHKOLLN FILLORE 1955-1963

Pr here t pare m shkeli kmba n shkoll n shtator t vitit 1955 n fshatin e lindjes, n Vuthaj.Shkolla n t ciln i fillova msimet e para ishte nj ndrtes prdhese, me tri dhoma msimi dhe nj zyr t vogel pr arsimtar.Ishte e re, e posa ndrtuar me pun vullnetare nga i gjith fshati, n vendin e quajtur Mokn, n mes t Katubnit te Eprm dhe Gjonbalajve.Qosajt e kishin pak m larg. Por, s'ishte kjo ndrtesa e pare shkollore n kt fshatShkolla e pare kishte qen disa metra m posht, afr xhamis s Gjonbalajve. Ishte kjo poashtu nj ndrtes e vogel, prdhese- Mejtepi i Vuthajve, ngritur diku kah gjysma e dyte shek.XIX. Sikurse shum monumente tjera t kaluars son kombtare, komunizmi e zhduki edhe at cerdhe t pare t arsimit ton. Edhe pse aty msimi zhvillohej n gjuhn turke, kryesisht nga imamet e fshatit, nga ajo shkoll dolen intelektu-alt e pare vuthjan t cilt n dhjetvjetshin e pare t shekullit XX bn emr n shkall kombtare si:Hysen Ef. Vuthi, [ njri ndr Myftit m t njohur t Shkodrs], Sheh Islami Gjonbalaj-i njohur n Shkodr dhe n Stamboll, Smajl Ujka, Bruaj [bashklufttar i Ali Pash Gucis ] e ndonj tjetr. 1.Ndrsa shkolla e pare shqipe u hap pr her t pare n shtpin e Rexh Fazllis, Ahmetaj, q gjendet n mes t dy ndrtesave t lartprmendura. Msuesi i pare i ksaj shkoll ishte sic dihet, shkrimtari arbresh -Josip V. Rela...Shkolla shqipe n kt koh [koha e Austris apo e Nemces-sic quhet n kto an] ishte hapur edhe n Guci, Martinaj, Plav e gjetiu:"N vitin 1948-1950- thot Syl Buti, kam qen msues n paralelen e gjuhs shqipe t shkolls tetvjecare n Guci. N kt shkoll kam pas nj koleg, msues malazias, i cili shpeshher m thoshte:"Un jam msues i vjetr ktu nGuci. N kohn e Nemces, n vitinshkollor 1916-1917, n shkolln e Gucis kemi pas dy paralele, njra n gjuhn shqipe dhe tjetra n serbisht.Kemi qen dy msues, un per serbishten dhe shqiptari Josip Rela pr gjuhn shqipe".Duhet shtuar ktu se sipas statistikave t autoriteteve austro-hungareze t hartuara n vitet 1915-1918 n Guci kishte 87% t popullsis Shqiptar. N Gjakov 97%, n Pej 83%, n Prishtin 76%, n Prizren 77% etj.2.Ishte kjo nj prpjekje e ministrit t' athershm t' arsimit shqiptar, patriotit me nam , Luigj Gurakuqit, q ta vazhdonte traditn e rilindasve ton, q kudo dhe kurdo q t jet e mundur t hapen shkollat shqipe me nj zanafill q nga viti 1665 kur qe hapur shkolla e pare shqipe n Janjev. At e themeloi "Andrea Bogdani, kryepeshkop i Shkupit, duke e caktuar si msues Don Pjetr Mazrekun...dhe n fillimi kishte 25 nxns. Kjo shkoll dha shum kuadro t shquara t tradits son kulturore e kombtare...".3.sht e vrteta, faktet flasin se Shqiptart kishin shkolla q nga shek.XIV :" Brocardi, arqipeshkvi francez i Tivarit, q m 1332 pohon se:" Shqiptart prdorin n librat e tyre alfabetin latin..." N Arbrin e qytetruar t shek.XIV, si rezultat i zhvillimit t lart ekonomik qe kishin arritur qytetet shqiptar n zonen e Shkodrs, n Lezh, Kosove, Kruj, Himar etj. Qen hapur sa e sa shkolla.Pushtuesi turk me qllimet e tij ekspasioniste, u orvat n t gjitha mnyrat pr asimilimin e popullit ton. Mohoi shkolln shqipe...prkrah zvndsimit t saj me shkolln n gjuhn turke".4.Si prfundim pra mund t nxirren gjurmat e shkolls shqipe do t shihen q nga shek. XIV dhe n vijim gjat shekujve pasues...sht pr t'u cuditur sesi n kohn e sundimit t Ali Beg Gucis, n Guci nuk u provua t hapet ndonj shkoll shqipe. Kur dihet se n vitin 1868 aty ishte lejuar t hapet shkolla e pare n gjuhn serbe!? Nj shkoll e till funksiononte edhe pran kishs pravosllave n Drezovic!.5.Megjithat , duhet pranuar se Ali Gicia ishte mjaft arsimdashs. Kt e konfirmon edhe ky citat:" Prsa i prket arsimit Ali Pasha drgonte npr medrsat e larta n Shkup e Stamboll 5-10 studente n vit. Ky numer nuk ishte i madh, por sidoqoft dicka ishte n at koh, kur shkollat mungonin n cdo vend t Shqipris..."6.N baz t gjith sa u tha m lart mund t konkludojm se, Porta e Lart, jo vetm q se ndalonte gjuhn sllave por prkundrazi e favorizonte at. Ndrsa me gjuhn shqipe ndodhte e kundrta!?Pr prhapjen e arsimit shqip n kto an u b prpjekje vetm n fdlim t shek.XX :"N vitin 1909 Ismajl Nikoci u arrestua pr shkak se iu gjetn disa pako me abetare t botuara nga "Komisija e Gjuhs Shqipe n Manastir"...Abetaret shqipe deprtuan an e knd krahins. Fal angazhimit t shum atdhetarve, ndr t cilt spikati vecanrisht Mulla Sadin, i biri i Mulla Jahs, patriotit t njohur t Rilindjes pr krahinn, ato i kaluan kufijt e lokalitetit t Gucis dhe u prhapn dhe n zonen e Plavs.S fundi lvizja pr shkronjat shqipe u shtyp pa mshir nga organet policore osmane. Fillimisht kjo ndodhi n Gjakov e m pas n Pej, Guci e Plav. Me kt rast n Pej u arrestua edhe patrioti Sali Gjuka, shok i ngusht i Ismajl Nikocit qysh nga shkolla e Selanikut".7.Ne sot kremtojm 7 Marsin e vitit 1887, si dat kur u hap shkolla e pare shqipe, sic dihet, me lejen e autoriteteve osmane, n Korc. Nuk di sa sht i drejt kremtimi i ksaj date kur nj shkrim i revists fraceskane "Hylli i Drits" na prkujton se : " N Prizren, n Pej e n Gjakov i gjejm shkollat e celura pr djem para vitit 1840". Pastaj, " konsujt Han e Vit q e vizituan Prizrenin, pohojn se shkolla e vendosur n Celen e vjetr, e q e dogji n vitin 1909, daton q nga 1856-ta (...) Pas

Mati Logorecit e Lazer Shkollarit me pr kushtim t pashoq punuan n prhapjen e dituris shqiptare[ npr shum vende t Kosovs n fund t shekullit XIX-R.DJ edhe msuesit e patriott: Matej Krasniqi, Luk Luka, Kole Kodheli, Kole Rita, Serafin Mazreku, Nue Bytyci, Nue Paluci etj. T gjith kta burra i mbanin kto shkolla me sakrifica t mdha." Nga gjith kjo q u tha mund t konkludohet se ne sot festojm ditn e hapjes s nj shkoll shqipe me lejen e vet Sulltanit n vend q ti prkujtojm ato shkolla shqipe q ishin hapur shum koh m pare dhe pa plqimin e Sulltanit!!Kt e konfirmon edhe gazetari yn i mirnfohur, Mehmet Elezi kur thot:" N tekstet msimore vazhdon t thuhet se shkolla e pare shqipe sht hapur n Korc m 1887 dhe shtypshkronja e pare n Voskopoj m 1714, kur faktet e dokumentuara cojn kto institucione qindra vjet m pare duke dshmuar qytetrimine kuituren ton t kahershme: shkolla e pare shqipe sht hapur n rrethin t Shkodrs (n Vele) m 1632 dhe sht pasuar nga disa t tjera dhe shtypshkronja e pare e madhe sht prsri n Shkodr (Obot) m 1493, pra jo pak, po221 vjet para asaj t Voskopojs..."8.Pas shkatrrimit t Austro- Hungaris, sic dihet u kthyen prsri okupatort serbo- malazaz. Ksaj here duke br masakra edhe m t shumta se heren e par[ m 1912-13]. Krahas instalimit t aparatit shtetror represiv, i hapnin edhe shkollat fllore, t detyrueshme dhe me qllime hegjemoniste...N Vuthaj, nj shkoll e till e hapn n Gjonbalaj:"...N vitet 30 n fshatin Gjonbalaj, n shtpin e Bali Syls sht hapur shkolla fllore e pare n gjuhn serbe. Kam qen nxns n kt shkoll. [...] Msuesit kan qen malazes. Msuesit n at shkoll kan qen presekutor t pamshirshm ndaj fmijve shqiptar.[...] Msimi nuk fillonte pa pasur n tavolin nj deng me thupra shelgu dhe kto i sillnin prdit n shkoll dy kujdestart[ redaret], q prgatitnin edhe listat e t pa disiplinuarve, q ja dorzonin msuesit. [...] N oren e caktuar n klas vjen msuesi [Shoshkiqi, banonte n Guci ], ulet n karriken e tij, pa thn asnj fjal. N fillim puna e pare e tij, nxjerr nga brezi koburen dhe e vendos n tavo!in."9.Posa e theu qafn Mbretria Jugosllave, Italiant e pastaj gjermant, sic thot Kadare." pr interesat e tyre, por edhe fal nj koncepti tradicional gjcrman pr ballkanasit c vccanrisht shqiptart [...] e bashkuan prap Kosovn me Shqiprin" 10.Menjher, ministri i arsimit n Shqipri- Ernest Koliqi, n nj mbledhje, t ministris s arsimit, vendos t drgoj nj mision shkollor pr t hapur kurse dhe shkolla n Kosov e n vise t tjera t banuar nga shqiptar.[...] Ali Hashorva u caktua kryetar i Misionit ( me seli n Prizren- R.D.) U caktuan edhe nja 70 -80 msues, shumica kosovar, q kishin studiuar n Shqipri ose jasht saj, me bursa shqiptar."E gjth kjo len t kuptohet n baz t nj letre q ministri Koliqi ia drgon A.Hashorvs m 23.06.1941. Ky i fundit posa arrin n Kosov e bn nj raport pr gjendjen dhe punn q bn atje nga icili poshkoqitim nj pjes:" N Plav e Guci nuk u shkua dot. Ato zona ishin t rrezikuara nga cetat e Mihajlloviqit. U shkua gjer n fshatin Kuqisht n Rugov por u kthyem prap". 11.Sipas Ali Hadrit, n vjeshtn e vitit 1941 n trojet shqiptar n ish Jugosllavi u hapn" 173 shkolla fllore, 3 t mesme e disagjimnaze t ulta me 264 msues dhe 13.665 nxns. N vitinshkollor 1942-1943 u dyfishua numri i nxnsve dhe i arsimtarve. N vitin 1943-1944 numri i nxnsve u rrit m shum se dy her dhe msuesit nga Shqipria arritn n 400 sish.[...] Sipas t dhnave del se arsimtart q shkuan e hapn shkolla shqipe n Shqiprin Veriore e Lindore kan qen nga e gjith Shqipria[ 60 sish ishin femra -R.D.]... Arsimtart i prkisnin t tre feve, t 3-4 rrymave politike. Dhe tek fmijt e rritn dashurin pr kombin..."12N kto shkolla u prfshin nxnsit e moshs prej7 -14 v. " Nga tekstet q prdornin nxnsit dhe msuesit kan qen Abetarja e botuar n kohn e Zogut n Tiran, Aritmetika, Libri i Knndimit, Historia e Shqipris e N. Nikajt, nj libr i Rexhep Mitrovics me titull" Kosova", Gjeografia e Shqipris e Ahmet Gashit, Kosova djepi i Shqipris i Hamit Kokollarit etj. Bcdri Gjinaj arriti q pr scciln shkoll t siguroi portrctin e Sknderbeut e nga nj Flamur Kombtar Shqiptar, ndrsa pr msuesit dhe revistn mujore pedagogjike "Msuesi" q botohej n Tiran.Ndrsa Abetaren e pare sic e quajti ai-Gegnishte e prpiloi sipas t gjitha gjasave vet ministri i arsimit- Koliqi. Ajo u botua n Firence t Italis, m 15 Shtator 1942.(...) Nga botimet e Ministris s Arsimit t Shqipris, kishte 92 faqe.(...) Prvecfotografive tjera e kishte edhe fotografin e Gjergj Kastriotit- Sknderbeut (2 cop) t Ismail Qemalit, t Naimit, Abdylit e t Samiut, t flamurit kuq e zi t shqiptarve, me shqiponj dhe pa yll ose ndonj shenj tjetr anash.(...)N faqen 42 t abetares Gegnishte gjndet harta n kolor e shtetit Shqiptar etnik me shenja t coptimit t tij nga Kongresi i Berlinit m 1878 e deri m 1942, si dhe me nj poezi :

"Me ty falemi, o atdhe O e dashuna shqyptari Kush n luft ra pr atdhe, Ai s'ka vdekur, por ka le!" Meq Ernest Koliqi n vitet 1941-1944 ishte n pozita t ndryshme shtetrore t Shqipris nn Italin, ather ky shkrimtar prej pas lufts, gjegjsisht prej 17 Nntorit 1944 e deri n vitin 1991 mbeti shkrimtar dhe veprimtar kombtar i anatemuar. Por meritat e E. Koliqit n fushveprimin e tij n t mir t atdheut, t kombit Shqiptar n prgjthsi jan t pa -mohushme."13.Kuadrin msimor e emronte Ministria e Arsimit n Tiran, me propozimin e organeve lokale npr prefektura. Cdo lvizje dhe caktim i ati kuadri shnohej n fletoren zyrtare t kohs.Duke i shfletuar sot ato gazeta zyrtare, kuptojm se Ministria e Arsimit t Shqipris i kishte caktuar pr afat 6 mujor n Plav: Abdyrrahman Belegun dhe Shaqir Bujupin. N Guci:Kostaq Papajanin e Ali Haxhi Alin.N Vuthaj : Muharrem Saharen.N Arzhanic : Hysen Shehun etj. 14.Kurse sipas " Gazeta Zyrtare" t 13 nntorit 1943 del se n Guci sht csktuar msues Ragip Rexhepagaj. NArzhanic, Sylejman Dula. N Plav : Fejzullah Cana dhe n Vonosell (Hakaj): Shaban Ferri.15.Sipas dokumentave q i disponojm n terren del se n Nnprefekturn e Plavs [nnprefektura e Prefektures s Pejs] gjat asaj kohe kan funksionuar tri shkolla fllore shqipe : N Plav, n Guci, dhe n Vonosell. Ndrsa pr shkollat n Vuthaj, Martinaj e Arzhanic nuk ka dshmi q kan funksionuar apo s'sht ruajtur dokumentacioni nga puna e tyre??Shkolla shqipe n Plav veproi tri vite: 1941/ 42, 1942/ 43, 1943/44 dhe udheheqej nga msuesi patriot-Shaban Ferri. Ndrsa, msimin e zhvillonin: Fejzullah Canaj, Ceba Rexhepagaj, Ragip Rexhepagaj dhe Esat Mekuli. Kt e dshmon edhe ky citat: "Gjat periudhs s okupimit t atdheut- shkruan n Historikun e Shkolls, n Plav ka punuar shkolla fllore[...] Athere kan shrbyer n Plav : Esat Mekuli, Fejzullah Canaj, Ceba Rexhepagaj si dhe nj nga Elbasani [ Duhet t ket qen Kostaq Papajani-R.D.]. Prej ktyre msuesve t gjith kan qen simpatizues t LAC, prvec drejtorit Ferri". 16.Gjat viteve 1941-1944 punoi edhe shkolla shqipe n Guci, e udhhequr nga msuesi Isa Lala, me origjin nga Gucia por i lindur dhe i shkolluar n Shqipri. Prvec ktij aty dhan msim edhe Ali Haxhiali dhe Nazif Luceviqi.Sikurse n Plav edhe n Guci msimi zhvillohej n ndrtesne shkolls fllore ku ishte zhvillur m prpara Serbisht.N vitin shkollor 1943-44 hapet shkolla shqipe edhe n Vonosele [Hakaj] ku punoi msuesi i shkolls s Plavs- Ragip Rexhepagaj.N t gjith kto shkolla sic shihet kishte mjaft msues t kualifikuar dhe mjete shkollore por mungonin tekset e prshtatshme n gjuhn shqipe.Si shkollat q punuan n kohn e A:H. Po ashtu edhe ato q punuan n "Kohn e Shqipris", paraqesin hapin e pare dhe t rndsishm n kultivimin, zhvillimin dhe zgjerimin e kulturs shqiptar dhe n to nxnsit msuan pr her t pare lexim-shkrim n gjuhn e mbl e t bukur shqipe.T gjth msuesit q zhvilluan msimin ndecenjet e fundit t shekullitXIX [npr mejtepe], gjat Lufts s Pare e t Dyt Botrore dhe n decenjen e pare pas lufts , prjetuan shum peripeci: jetuan n kushte t vshtira ekonomike, pa orendi, pa bibloteka e cka sht edhe m keq, nuk kishte tekste shkollore, ishin t angazhuar maksimalisht n shkoll e jetn shoqrore, t prcjellur e t ndjekur prej armiqve t arsimit shqip, t burgosur e t torturuar n burgje... 17.Nj pun q e kishte filluar Koliqi dhe Qeveria e Trans m 1941 nuk kishte si ta mbyllte menjher pushteti komunisto-malazez.Kshtu q ajo pun" u riprogramua" me nj sistem " t konceptit pr internocionalizmin" e shtresave t gjra duke synuar riemancipimin e vetdijes ideollogjike t rinis "Jugosllave" brenda gjuhsis s saj. N realitet shkolla shqipe u shndrrua n nj shkoll t prkthyer shqip, programi i prkthyer serb pr akulturimin nacional t Shqiptarve, prkatsisht pr shkombtarizimin e tyre.Mirpo edhe si e till, shrbeu q mijra e mijra shqiptar ta shfrytzojn at pr t msuar si t msohet dhe kshtu deri n vitet e 80-ta dalin mijra kuadro shqiptar, t nivelit Evropian qmegjithat kishin arritur ta disiplinojn n msim vetdijen kombtare shqiptar.Pr t vazhduar "Shkolln e vjetr" me "program t rinj" u caktua Isuf Syl Balidemaj, i cili me nj rast deklaronte:"Me urdhrin e komands s vendit n Guci, m 1 Tetor 1944 e hapn shkolln shqipe n Vuthaj. Pasi punova aty dy muaj, m drguan ta hapi tjetrn n Martinaj. At e hapm m 1 dhjetor t atij viti..."Isufi nuk ishte me profesion msues por me q ishte i shkolluar n Shqipri, e fliste dhe e shkruante bukur gjuhn shqipe.Pas shkuarjes s Isuft n Martinaj n vendin e tij n Vuthaj emrohet Sylejman Avdiqi, q e kishte t kryer Medresen e Madhe n Shkup. Dihet se n vitin Shkollor 1945/46 n Vuthaj kishte nj klas me 55nxns (30 m. 25f.)18.Njri nga kta nxns ishte edhe Sali C. Dedushaj i lindur n vitin 1936. Ati i kujtoheshin kto detaje:" Msimin e kemi filluar n vjesht tvitit 1944 n shtpin e Haxhi Sejdis-Gjonbalaj.

Vitin tjetr kemi msue n nj ndrtes t vjetr-t ciln e harrnuem disi, aty afr xhamis n Katund t Sirm (t'Eprm), ku jan ushtria tash. M von sht ndrtuar shkolla e re n Mokn.N fillim na ka msue Isuf Syla e pastaj ka ardh Sulejman Avdiqi, Ahmet 1. Rexhepagaj, Hysen Cukaj- nga Ulqini dhe n fund, Ragip Rexhepagaj. Numuri i nxn sve shkonte duke u rritur, prandaj u shtua edhe numri i msuesve, Kur e kreva klasn e katrt, meq s'kishte klas t pest n gjuhn shqipe e ndrpreva shkollimin."19.T gjith kto i konfirmon edhe dr.Palok Gj.Berisha:" Shkolla fillore n gjuhn shqipe n Vuthaj ricelet n vitin shkollor 1944/45. At e riccl Jusuf Syl Balidemaj. Shkolla ishte e vendosur n godin private, pa orendi dhe mjete msimore. N vitin shkollor 1947/48 msimi fillon mevones.Prgatitja pr krijimin e kushteve elementare pr zhvillimin e msimit zgjati gati kater muaj. M 15 XII 1945 msuesi i ksaj shkoll emrohet Ahmet Rexhepagaj, i cili kishte t kryer Medresen n Shkupr(...) Ahmeti n kt shkoll zhvilloi msimin deri n fund t vitit shkollor 1948/ 48. Ai ishte i zellshm e punonte me entuziazm t madh. Numuri i nxnsve rritej prej vitit n vit deri n decenjen e shtat"20.Ahmeti n vjesht t vitit 1948 e hap klasn e pare fillore n gjuhn shqipe edhe n Guci. Me kt punon edhe msuesi Syl Buti- Ahmetaj, ndrsa n vitin shkoll. 1949/50 aty celet edhe klasa e pest n gjuhn shqipe.21.Pjesa m e madhe e msuesve t lartprmendur jan dekoruar nga Presidenti i athershm i Shqipris Dr. Sali Berisha, me rastin e 80 vjetorit t Panvarsis s shtetit am: " N baz t dekretit Nr.811 dt. 11.04.1994 me urdhrin " Naim Frashri t klasit t pare , pr shrbim n shkolla shqipe n Shqiprin Veriore", nga territori i Krahins s Plav- Gucis jan dekoruar kta pishtar t'Arsimit Kombtar Shqiptar: Josif Rela-nga Zara Hysen Vuthi-Gjonbalaj Esat Mekuli Isuf Syla- Balidemaj Shaban Ferri Ahmet Rexhepagaj Ragip Rexhepagaj Syl Buti- Ahmetaj Isuf Zymeri-Dedushaj Imer Ali- Ahmetaj.22

DEKORATAM kujtohet si sot msuesi i par-Isa Elezi- Ulaj. ( Nuk thuhet kot se njeriu cdo gj mund ta harroj, e msuesin e pare as se si). Nj thatuk i gjat, me flok fjellake, t krehura prpjet, me nofulla t trhequra mbrapa, pedant dhe shum krenar. Pamja e tij epte me kuptuar se ishte shum i vshtir .Pas 16 vjetsh e kam takuar n Tiran. Edhe pse kishte pas ndryshuar mjaft, e kam njohur menjher. Kur iu ankova se m kishte rrehur pr s teprmi n klasn e par dhe t dytn ai mu prgjegj:" Kam frik se t kam rrehur pak. Ishe ba m i mir sikur t kisha rreh m shum'*.Cka do t thot se metoda m e preferuar etij ishte metoda e detyrimit. Pra, na detyronte t msojm dhe pothuajse t gjith u bm nxns t dalluar.Vshtrsin m t madhe e kisha pr ta msuar serbishten e dreqit. Ku ta msoj nxnsi i klass pare gjuhn e huaj? E aqe m vshtir ishte se as prindrit ton nuk e njihnin at. Pra ishte gjuh e vdekur pr neve kur dihet se n fshat s'kishteserb. Ishte gjuh e mrzitshme. Gjuh robruese sllave. Gjuh e shkjaut-do t thonte Nna ime ... Por msuesi s'lshonte pe! Ndoshta ishte i detyruar!? Edhe inspektori kur vinte, ajo i interesonte m s teprmi. Sa ne dinim t flisnm serbisht! Kuptohet edhe inspektori ishte serb?!N klasn e tret u ndrrua pak klima. Msuesi i ri, Imer Alia- Ahmetaj, nuk m kujtohet qe mrzitej shum t na msonte serbishten. Por pr lndt tjera ishte specialist. Q nga klasa e trt fillore e di c'sht ujdhesa dhe siujedhesa. Asnjher s'kam pasur nevoj t'i msoj m. E pr kah ashprsia si lente gj mangut Iss. E cuditshme si, kur dihet se ishte shum m i kualifikuar se ai.I vetmi msues q se njihte fare metodn e detyrimit ishte Brahim Shabani-Gjonbalaj. Ai vetm qeshte dhe n mnyr mjaft t natyrshme na vuloste msimin n tru. Gjithher kisha bindjen se ai njeri e kishte normalen e kryer. Por pr habin time, kur isha maturant e takova n Pej dhe m tha:" Nipash, ( ishte daj i Nans time) nga ti s'm vjen inati edhe pse t'kam pas nxns. Nesr e kam pr ta mbajtur nj or msimi n Prizren dhe me diplomua Normalen, a ka mundesi t ma bsh prgatitjen me shkrim"? KUIT m me dshir s'i kam ndihmuar kujt n'at pun qe pr mua s'ishte fare problem. Pra diplome si prnjheri...N kohn sa isha aty nxns, n Vuthaj punonin si msues edhe Sadri Alia-Gocaj dhe Isuf Syla-Balidemaj. C'sht e vrteta, pa e kryer un klasn e katrt Isufin dhe Imerin i burgosen. Kt e konfirmon ehde S. Ahmeti:" N vitet 50-ta serbet i sulen shkolls shqipe n kte krahin. Fillimisht UDB arrestoi n shkolln e Vuthajve n oren e msimit, n prezencn e nxnsve, msuesin Imer Ahmetaj, natn msuesin tjeter- Ibrahim Gjonbalaj, n Martinaj arrestojn msuesin Isuf Balidemaj, ndrsa pr t'i shptuar dhuns, n Shqipri arratiset Sylejman Ahmeti (Syle Buti-R.D.)"23.Edhe nxnsit e Isuf Syls dhe t Sadri Goajt kan qen nxns t dalluar n shkollimin e mtutshem. Isufi me kujtohet, krejt rrogn e shpenzonte duke na bler fletore, lapsa e material tjeter shkollor. Plot tregerin e biciklets e sillte pr ?do dit n shkoll, n Vuthaj. I garroheshim sikur postierit. Kush kishte ia paguante e shumicn i shprndante pa pare-veresi!Kur ne kishim qen diku n klasn e pare apo t dyt, t gjitha shkollat shqipe n Mal t Zi ishin mbyllur. Ishte mbyllur edhe ajo n Martinaj dhe pr at Isufi kishte kaluar t punoj n Vuthaj derisa e burgosnSerbi e ka ditur se ku i dhemb m s shumti popullit ton. sht e njohur deviza e tyre:" Shqiptar i mir sht vetm shqiptari i pa shkoll"! Mbylljen e ktyre shkollave e prshkruan edhe S. Ahmeti:"...Serbt krkojn me insistim mbylljen e shkollave shqipe n kto treva. Dhe, nj gj t till, e realizojn n Guci dhe Martinaj. Ndrsa vuthjant rezistojn dhe nuk e mbyllin shkolln e tyre".24.Kur jemi te rezistenca e vuthjanve, kt m s miri ma ka prshkruar Sadik H. Celaj:" Ishte vjeshta e vitit 1956. Ishin mshel shkollat shqipe n Martinaj e Guci. Erdhi Mustafa Rexhepagiq- ather kryetar i komuns n Plav. Propagandonte mbylljen e shkolls shqipe n Vuthaj.Gjoja se shkolla shqipe n Mal t Zi sht e pa prespektiv etj. Me t ishin edhe Radovan Lekiqi, Saka Hoxhiqi- sekretar i komitetit PKJ n Plav etj. Ishte edhe udbashi Mirko Drobnjak. Propozimet e tyre i kundrshtoi Bali Sula, Adem Selmani e Ramiz Istref-te Gjonbalaj (ky i fundit m von punoj pr shum vite msues aty).dhe Bub Binaku-Ulaj.Pas ktyre diskutimeve gjndja u acarua. Mirko Drobnjak krkoj q t gjith prindrit q u kishin ikur fmijt n Shqipri t ngrihen n kmb! U ngritn: Ali Meta, Hasan Isufi, Mem Shabani, Myftar Mustafa, Selman Shpendi dhe Qerim Sadiku-t Gjonbalajve. Pastaj Shaban Beka- Ulaj, Ram Sokoli -Vucetaj, Sadik Puleci e Brahim Alia-Ahmetaj, Sherif Delia-Dedushaj e ndonj tjetr q s'm kujtohet.-Pse u kan ik?- pyeti udbashi.-S' dim, u prgjegjn t gjth prnjher! Edhe pse dihej mir se ata kishin ik pse ishte mbyll shkolla shqipe n Guci. Kishin shkuar ta vazhdojn klasn e pest n Shqipri... - A ka kush me fol? - na pyetn mysafirt e paftuem dhe u paraqita un - vazhdon Sadiku. Thash: S'ka prind q e shtjen fmijn e vet me hup. Un e kam vllaun n Pej, e kushdo vjen prej andej shkoj e pyeti a ma ka pa Zenunin? Nse KQ i PKJ, ka vendos t'nai mbyll shkollat ne e pranojm. Por sic dihet n Kosov e Maqedoni ka shkolla shqipe e na n Mal t Zi pse po i mbyllim? ! Ai q e ka dhn kt propozim sht vet mik i Stalinit dhe i Enver Hoxhs! -A ka ma ?- m ndrpren !-Po- u prgjrgja. N shkolln Serbe n Guci fmijt tan s'din me fol. E kur flasin ndonj fjal, qeshin t tjert me ta!-A ka ma ?, m ndrpren prsri!-Po. Vjen rryma npr Martinaj n Guci e Martinajt s'kan drit. Pse? Poashtu edhe Hakajt rranz Plavs nuk kan, e t mos flasim pr Vuthajt?!Vetm katundeve shqiptar: Martinajve, Hakajve, Vishnjeves, Hotit, Kukajve, Dolit, Vuthajve etj. U jan uzurpuar maliet e tjerve jo. Pse??Pas dy ditve, n nj dasm n Kukaj m lajmroi nj sahan lpirs i tyre se jam n rrezik pr me m'burgos!!M thirri shefi i UDB-es n Plav e m pyeti 9'ka e pse kam fol ashtu?? Pasi dola nga policia u takova me nj mik tonin, emigrant nga Shqipria dhe i tregova se si e kam punn. S'm thirrn ma?!Sipas Sadikut, moambyllja e shkolls shqipe n Vuthaj, ka qen merite e vet Vuthjanve. Sepse, as n takimet e Organizats s PK n fshat, asnj antar s'ka votue pr mbylljen e saj edhe pse e kan pas pr detyr nj gj t till...Kjo tregon se Vuthajt donin pesh n at koh n Mal t Zi !!.25. Lidhur me mos mbylljen e shkolls shqipe n Vuthaj ka shum hamndje, por kjo q thot Sadiku mund t jet e besueshme. Me rndsi sht se un i prkas asaj gjenerate n at krahin q e pati fatin t mos i ndrpritet shkollimi n shqipen. Tre kater gjenerata vuthjane para nesh jan detyruar t msojn serbisht n klas t larta t fllores: Kt e konfirmon edhe Dr.P.Gj. Berisha kur thot :" Fatkeqsisht n vitin shkollor 1956/57(...) shkolla tetvjecare n Ulqin e Guci nuk kan regjstruar nxns me msim n gjuhn shqipe. (...) N Guci gjndja ka qen shum serioze. Nj grup nxnsish nga kjo shkoll e braktisi vendlindjen dhe emigroi n Shqipri me preteks se nuk kan shkoll n gjuhn shqipe...Prej vitit 1959 u pa qart se nxnsit shqiptar nuk prparojn n gjuhn jo amtare, prandaj prsri filloi t zhvillohet msimi n gjuhn shqipe n Ulqin, Ostros, Tuz, Guci e shkolla tjera me msues shqiptar, t cilt edhe m pare kishin ndjekur msimin n gjuhn shqipe'"26.Edhe n Martinaj u rihap shkolla shqipe, katrkatshe. N t n fillim punonin m suesit e pa kualifikuar: Shaban B. Gjonbalaj e Avdullah R. Vucetaj. S' vonoi shum e aty erdhi msuesi i pare i ktij fshati, i kualifikuar- Zhuk Muzliu Hasangjekaj e m von edhe Haxhi Sadiku e Beqir Halili Hasangjekaj...At vit qe e krym klasn e katrt, u kthyen nga shkollimi n Kosov Ramadan ( Ram) Bajrami- Gjonbalaj, Ram Myftari-Qosaj dhe Hysen Nimani Novaj.N Guci at vit (1959) u hapn dy klasa t pesta, ku u prfshin t gjith nxnsit e krahins q donin t msonin shqip. Si pr cudi pati edhe asish q vazhduan n serbishten ?! Pr t qen cudia edhe m e madhe , fmijt e emigrantve t ikur nga Shqipria shumica mbetn n paralelet serbe! Mir thoshte Baba im :" Njeriu asht si kumpiri (patatja), kur ban me u corodit s'vjen ma as pr far"!Shumicn e lndve n shkolln e posa rihapur e mbanin trearsimtart e lartprmendur. Edhe pse ishin vetm me shkolla t mesme, puna e tyre ka qen shum e frytshme. Jo vetm me nxnsit e rregullt, por edhe ata q ju nnshtruan provimeve private ( e s'kishin dashur m pare t msonin serbisht) u aftsuan pr mrekulli ( npr shkolla t nats-sic quheshin) dhe vazhduan shkollimin n Kosov pa kurrfar pengesash. Me dhjetra e qindra kuadro t profileve t ndryshme u krijuan pastaj. Sidomos pati shum asish q studjuan gjuhn dhe letrsin shqipe, q un e marr si merite t Ramadan Gjonbalajt, i cili shum vite e ligjroi at lnd n Guci. Ka sot mjaft shkenctar t talentuar nga nxnsit e tij. Cka nuk mund t thuhet edhe pr Ramen tjetr!27.Mos t'kishte qen R. Gjonbalaj, un do t kisha ndrprer shkollimin fare. Por ai e detyroi Babn t m drgoi n klasn e pest dhe at pas gjysmvjetorit t pare. Andaj i jam shum mirnjohs pr nj veprim t till, se prndryshe isha br bari i mir sic ishte dshira e Babait. Por s'duhet harruar se luante roledhe skamja...S' mund t kalohet ktu pa i prmendur edhe virtytet e Hysen Nimanit. sht shembull tipik, sesi mundet njeriu (kur don ) pr t mbetur krejt i paster edhe n nj sistem t qelbur cfar ishte ai i policis titiste. Por sht edhe mjaft interesant se si e kan toleruar at ashtu! Ndoshta ka luajtur rol edhe lnda q e ligjronte- matematika? Lnd kjo e pa rrezikshme pr monistt, edhe pse ky prodhoi poashtu disa kuadro t matematiks. Por mbi t gjitha un mendoj se rolin kryesor e ka lozur karakteri i vet Hysenit: I vendosur, serioz, i pa interesuar pr mushqit e "derzhavs" fare. Aferim.Me rritjen e numrit t nxnsve, rritej edhe numri i arsimtarve shqiptar. Gjat kohs sa isha un nxns aty, grupit t'arsimtarve t lartprmendur iu bashkuan edhe Mark Pashku dhe Gjyste e Prek Aliaj. Lndt tjera i ligjronin arsimtart malazez! Ed. Muzikor , artin figurativ, amvisnin, gj. Serbe etj.Dr. P. Gj. Berisha konstaton se: N klasat e larta t shkolls fillore n Guci nuk kishte asnj msimdhns profesional.. I njejti jep edhe kto shnime interes: N vitin shkollor 1956 / 57 n klas t dyt ( gjenerata ime R. D. ) t shkolls tetvjeare n Guci dhe shkollat kater klasshe n Vuthaj e Martinaj, po n t njjtn klas, kan qen regjistruar 194 nxns (96 m. e 98 f.) Prej tyre i kan kryer klasat rregullisht dhe kan arritur t regjistrohen n klas t tet 87 nxns (68 m. e 19 f.) ose 44,85%" .28.Shkolla e rihapur shqipe n Guci, luajti nj rol shum t rndsishm n formimin dhe ngritjen e vetdijes kombtare t nxnsve dhe popullsis n prgjithsi. Q nga rihapja e saj nvitin shkollor 1959/60, e deri m sot at shkoll e mbaruan me qindra t rinj e t reja t'asaj krahine.Me prjashtim t ndonj injoranti, apo m mir t themi, t ndonj t shituri pr interesa t'ulta personale, pjesa drmuese e kuadrit arsimor t ksaj shkoll dhe t paraleleve t saja t ndara( me klas t ulta) q nga ajo koh e deri te kuadri aktual bri nj pun me shum vler, varsisht prej rrethanave shum t vshtira politike n t cilat jetuan e punuan ata .Nga duart e ktyre msimdhnsve kemi sot me qindra profesor, juriste, ekonomist, etj. T cilt pasi i kryen me sukses shkollat e mesme dhe fakultetet n Kosov arritn t bhen edhe profesor universitar, shkrimtar, piktor, e artist, bile ca prej tyre edhe me renome n shkoll kombtare...29.Por fatkeqsisht, gjendja- si9 dihet, nuk vazhdoi gjat kshtu. Duke filluar q nga fillimi i viteve t shtatdhjeta pr shkak t pa perspektivs dhe pasiguris ekonomike e politike, krcnimit, diskriminimit e terrorit shtetror, n mnyr rapide bjen interesimi i t rinjve t ksaj krahine pr arsim. Vendin e tij tmerrsisht e zen emigrimi, braktisja e trojeve strgjyshore?! 30.Nga koha e shkollimit n Guci m kan mbetur n kujtes edhe kto ndodhina:- Ishin ditt e para n kl. e pest. N hyrje t shkolls e takova arsimtarin e serbishtes- Stevo Llonsareviqin, m pyeti di9ka dhe un iu prgjegja shqip: Sdi boshnja9e ! Ai ma ngjeshi nj shuplak t nxeht duke m thn :" Ne govorimo boshnja9ki nego serbsko-hervatski" ( Nuk po flasim bishnja9e por serbo- kroatisht)!! Ishte kjo ndeshja e ime e dyt me terrorinsllav, pas asaj dite t zez t 18 Korrikut 1951 n Zarunic. Edhe fjalin e siprprmendur e regjistrova me dhun n tru e se harrova m kurr.-Ishim n klasn e VII, vjeshta e von. Dit e ftoht dhe me shi. Pas shum t shtnave q ishin dgjuar tr natn n fshatin Krushev, ne shkuam me droje n shkoll. N do 50 metra rrugs kishte ushtar e polic. Posa hym npr klasa flloi knga e t shtnat e prmbajtura n hotelin pran shkolls. Fishkllonin plumbat prskaj dritareve tona q ishin t kthyera kah hoteli. Mezi pritnim t vinte arsimteri. Kishim frik...Me mjaft vones -apo na dukej neve, erdhi arsimtari, duke caluar si prher dhe ditarin q e kishte kapur me kreni prej nj cepi e prplasi pr tavoline. U lshua rnd n karrike dhe fdloi t pyeste:" Cka kini, cka jini struk si pulat n shi. Si pulat e nukuna?A e dini se sot kemi dasum. E kemi myt anmikun m t madh t Jugosllavis ! Shpejt kemi me e zan edhe at tjetrin . A e din ka z..." iu drejtua njerit prej nxnsve n klas. "Po-tha ai,I.E."-Po po shpejt kemi me e pa edhe at shtreme herdak n shpin. "Pastaj na tregonte se si at mngjez ka shkuar e ka vizituar t vrarin. Se si polict ia kishin vu sharkin n gjoks dhe i binin me cizme duke i thn :" Cou Rrustem Thaci knona ni kang"!!Vee e kishim t qart m n fund se ishte vrar emigranti politik nga Shqipria Rrustem Thaci..." Edukatori" yn vazhdonte:" Nie sa krset alltia e Vojo Maziqit, e ka " Broving"'. Kurkush se ka ma t mir n komun. Vee un dhe pr t qen marrzia edhe m e madhe, e nxorri revolen e vet e flloi ta repertitoi me shpejtsi. T gjith fishekt u hapn npr klas!!Sa her q kam hyr n klas gjat puns time si arsimtar, m kujtohej ajo or msimi e atij mngjezi t zymt t viteve t 60-ta, q s'ishte i vetmi gjat periudhs s komunizmit mbi at krahine t pambrojtur Shqiptar...Angazhimin tim n msim e prcolli edhe jeta e trazuar familjare q kishte burimin te ajo dita e kobshme e 18 Korrikut 1951:Pas pushkatimit t mixhallarve ( Cungut e Isufit - po at dit q i patn arrestuar), Mani (Baba), t cilin e lshuan at dit pr ta ndrequr nj her tjetr, mbeti mbajtsi i vetm i krejt familjeve Salihit- djalit t Cungut, q i kishte vetm 14 vjet, ndrsa Smajli e Isufi-t bijt e Isufit t pushkatuar, ishin foshnje. Duhej t gjith ata ti mbante, e n cdo hap prcillej nga ata qe donin ta likuidonin:" Askush n Pazar t Gucis s'guxonte t m afrohej, prvec Shaban Salihit -tregonte shpesh Baba. Tr ditn rruga kah i bisha un ishte e zbrazt. Ikshin njerzit nga un sikur ta kisha zhugen"!? do her na provokonin :-N gjysm t nats na trokitshin n der policia apo ushtria. Pas shum zvarritjesh Baba iu celte, e ata e pyetnin: Ku u dgjua nj krism pushke m pare!? Ne dridheshim nn jorgan duke pritur se a po e marrin tash a m von?-Duke kaluar rrugs, i trokitshin gure pr gure duke menduar se ai do t shkoj t shiqoj se kush jan ata e ta vrisnin. Njher m kujtohet kam qlluar vet me t, te Gurra e Ali Mets n shkall t Zarunics, kur ua shau nnn, njher shqip e pastaj serbisht! Por pr fat ndoshta pse isha un s'ndrmurr asgj at nat.E thirrnin n mbrmje n polici. E merrnin n pyetje dhe e lshonin n oral2 apo nj t nats. Sigurisht n rrug i kishte policin q e pritnin ta vrisnin? Por, ai e kishte nj kumbare-Beshir Cekajn, n Guci e flinte te ai dhe vinte n shtpi t nesrmen!-Ishim duke vaditur n ar, natn se ditn s'ia epnin ujin kurr, e nga mesi i nats e ndalonin ujin. Mendonin se ai do t shkoj n mal t kontrolloi se cka u be me ujt e ta likuidonin!!-Pr t'ua shtuar vuajtjete dhe m shum filluan ta thrrasin edhe Nnn n polici. Dhe, bnin presion n t q ta denonconte Babn, se gjoja e ka dgjuar t thot kshtu apo ashtu, se ka apo s'ka arme etj, sic dinin ata m ! ( Shih S. Ahmetaj:" Plava dhe Gucia..." Tiran 2002 f.121.)"Dvetumni ma shpejt, ka kini mem dvet, se kam lane vajzn e vogel pergjinit e me des uni"- u thonte Nna njher Vojit Maziq dhe njfar shqipfolsit me emrin Nuthria-qe luante rolin e prkthyesit. Un e kisha mbshtetur veshin n der e dgjoja cka po e pyetnin.Kshtu pra her Babn e her Nnn i thirrnin gati pr cdo nat. Nna m merrte me vehte. Un mbetesha n korridor derisa e merrnin at n pyetjc.Dhe pr tu ikur gjith atyre vuajtjeve e torturave ata u detyruan t shprngulen nga Vuthajt. Ti largohen ati kufirit t mallkuar q aq shum ia kishin pare sherrin. Pra n moshn 11 yjecare e lshova vendlindjen q se kam harruar e s'do ta harroj kurr. Vall si do ta ken prjetuar Babai, q e lshoi pasi e kishte ln aty gjysmn e jets? 1 kishte ln gjith ato bukuri t zotit: Shtpiat e rrethuara me pem, brezaret e arave t mbjella, burimet e ftohta si bora , pyjet me luie shumngjyrshe, luginat dhe lumenjt e kulluar me trofta t shijshme, shpellat dhe humnerat e thella karstike, qafat e larta, gerdhatat dhe rudinat e bjeshkve, stanet ndr cirget akullore, shpellat e bors s prhershme, etj. sht interesant se t gjitha kto, kishin emrat e vet t cilt, Babai im si ka harruar kurr, por prher i prmende. Cka do t thot se sa n shpirt e ka pasur ai vendlindjen e tij..."Kam hetue se m ka kris dicLa n zemr "- m thoshte m von i gjori, dhe vazhdonte." E shita tokn e shkova me Shaban Salihin n Pej pr t bler dicka atje. Por ishte e pa mundur. Atje serbt ishin majorizue aq shum sa ti merrnin parate e tokn s'ta lshonin fare!Gjendja kishte qen edhe ma e keqe se n Guci. Shpihunat dojshin me t hanger. U ktheva pa ble asgja dhe bleva n Martinaj sa pr mos me mbet rrugave krejt."31.Se cfar e kishin gjetur gjendjen aso kohe n Rrafsh t Dukagjinit po e prmendim vetm nj shembull: Nj nat ishin ndaluar n Shtupeq te dajt e dajs tim. Menjher UDB-ja i kishte cuar dy " operativista" t vet t regjistrojn cka po flasin e cfar jan musafirt. Kur kishte ardhur koha me falor teravine(kishte qen ramazan) Baba s'ishte cuar me u fal fare! Kur e kishin pyetur dajen se pse s'falet dhndrri i tij ai ishte arsyetuar se gjoja sht n parti. Kjo kishte ndikuar q prcjellsit t raportojn pozitivisht pr t n stacionin e policis n Kuqisht. M von, kur ram t jetojm n Vitomiric, njri nga ata ish exponent i regjimit e pyeti Babn:" Kur t kan qit prej partie"? E Baba iu prgjegj se s'kishte hyr kurr n te. Dhe ai ish prciellsi e shpjegoi ngjarjen q kishte ndodhur 12-13 vite m pare me ta n Rugov! Duke i thn Babs se po ta kishim ditur se ti s'je antar partie ju at nat do t kishit fjetur n burg, se nuk kishit leje speciale pr qndrim n zonen kufitare. Dmth. Shtupeqi ishte br m zone kufitare se sa Gucia!!M kujtohet si sot ai udhtim nga vendlindja, Vuthaj. Kur e lam fshatin dhe u nism pr n Guci, gjegjsisht Martinaj. U mrzitm shum dhe gati tr rrugn e kaluam me lot pr faqe sidomos un dhe Nna. N at shtpi t vjetr, kishim prjetuar vee hidhrimeve e vuajtjeve t ndryshme me skamje, edhe gzimet e para n jet. Prindrit ishin martuar aty rreth 25 vite m pare, pastaj aty kishim lindur ne t gjith, gjasht me radh, e kujtime t tjera q at dit pranvere kur e lam fshatin dhe shtpin q e kishim shitur, e kishim tepr t vshtir q t'i harroj m?! Por, fati deshli q n Martinaj u gjendm shum mir. Familja e Nns ishte shum e pasur asokohe. Kjo bri q un tani kisha kushte shum m t mira pr msim... Aty n at fshat mbetm tet vite. Me ndihmn e dajve i prmirsuam mjaft kushtet e jetess e cka ishte m me rndsi Baba shptoi nga presioni e percielljet e UDB-es. Filloi t punonte gjat verave n pun sezonale shtetrore e un ua ruajsha dajve delet. Me ndihmen e tyre pasi e kreva klasn e tet n Guci mu krijua mundsia t vazhdoj shkollimin n Pej...1.R. Dedushaj: Lib.cit. F.68 dhe Dr.P.Berishar Zhvillimi i shkollave dhe arsimi i Shqiptarve n Mal t Zi 1878-1988"- Ulqin 1997 f.302.S. Ahmeti Lib.cit. f.38. Dr.Palok Gj.Berisha: Lib.i Cit.f.43 dhe " Bota sot" 27 Prill 2001 f.103." U kremtua 330 vjetori i shkolls s Janjeves" n "Illyria" te dt. 30 Dhjetorl993 f.114.Anton Cefa." Themelet e shkolls shqipe jan lar me gjak" n gazetn " Dielli" NY. Janar-mars 1995 f.25.R.Dedushaj: Lib. Cit. F.616.Elmaz B. Plava:" Plava e Gucia n Lvizjen Kombtare Shqiptar" - Tiran 1995 f. 2087.Po aty, f.235-2368." Rilindja" e dat.23 Tetor 1996 f. 11 dhe " Bota Sot" e 9 Shtator 2004 f.99.Si nnr.2 f.19310.1. Kadare : Nga parathnia e lib." I.Rugova- Cshtja e Kosovs"- Prishtinl99411."Illyria" NY. 20 Dhjetor 1994, janar 1995 f.2912.Gaz." Kosova"- Tiran nr.19, tetor 1994 f.313.Si n nr. 8, 16 gusht 1995 f.12

14.Gazeta zyrtare e dat.21 nntorl94215.Dr.SylDreshaj :"Prefektura e Pejs 1941-1944"- Pej1998f.95-9716.Dr.Palok Gj.Berisha: Lib.i cit. F.75-7617.Po aty f.177. U botua n gaz, " Bota Sot"- Zvicr, 6 Mars 1999 f.1218.Si n nr.l6f.87-8819.Nga biseda me Salihin n NY. Shkurt 199820.Si n nr.l6f.87-8821.Po aty f.110-11122.Gaz." Kosova" -Tiran nr.12 Korrik 1994 dhe nr.4 Mars 1995 f.323.Si n nr.2f.19524.Po aty, f.19525.Biseda me Sadik H.Celaj NY. 9 Janar 1999

26.Si nnr.16 f.118-16227.Sinnr.1 f.295-29728.Si n nr.16 f.162-16429.Si nnr.1 f.295-29730.R. Dedushaj :"Shprngulja e Shqiptarve t Plav-Gucis" NY.1997 U botua n "Illyria" 14-16 Gusht 2001 f.3331.Nga biseda me Manin m 17.10.2000 n Arbnesh tPejs

N SHKOLLIMIN E MESM 1963-1968

Sic kemi cekur edhe m lart, shkolla e Gucis n fillim t viteve 60-ta luajti rol shum t rndsishm pr popullin shqiptar t atyre trojeve. Sidomos pr Vuthajt, Dolin e Martinajt, ku me qindra nxns qoft nprmes provimeve private qoft nprmes t msimit t rregullt e kryen gjysmmaturn dhe ia msyn shkollave t mesme n : Pej, Gjakov, Prizren, Mitrovic apo n Prishtin. Nj pjes e tyre u rregjistruan n shkollat dyyjecare t mesme npr kto qytete (ata m t moshuarit) e pjesa tjetr n shkollat e rregullta katrvjecare, q pothuajse t gjith i kryen me sukses...Suksesi i hovshm i shkollimit t rinis shqiptar t ktyre anve flloi t'i friksoi pushtetart vendas dhe qoft direkt nprmes t ca arsimtarve q dita me dit rrshqitnin nn kthetrat e tyre, qoft indirekt, filluan t ndikojn n seleksionimin e nxnsve q duhet dhe mund ta vazhdojn shkollimin n shkolla t mesme. Bile m von disa femij t "nacionalistve" shqiptar- sic ishte f.v.Isuf S. Balidemaj, me presion i przun krejt nga ajo shkoll dhe ata u detyruan ta kryejn edhe shkolln fillore n Pej ! Me ta ishte edhe vllau im -Selimi, t cilit ia humbi klasn e shtat arsimtari "shqiptar" nga gjuha serbe, edhe pse t gjitha lndt e tjera i kishte tresha e katrsha. Merret me mnd pse shqiptari e ligjeronte lndn: gjuha serbe, e jo vet serbt?! Kur e ke mashn pse ti djegish duart- thot populli.T gjith ata zyrtare dhe arsimtar n shkoll t mesme q e patn n dor dftesn time t klass s tet u cuditn jo vetm pse dftesa ishte mbushur n gjuhn "zyrtare" me qirilicen sllave, por edhe pse mbiemri im e i kujdestarit t klass ishin sllavizuar me prapashtesn "viq" dhe se dftesa kishte sa tresh aqe edhe katrshe e pese. " Pse s'ta kan ngritur edhe nj tresh n kater, pr t kaluar klasn shum mir"- m pyetnin ata?Prgjigjen e dhash m lart!!! Dmth: si? shprehet n nj rast gazetari, T. Dervishi, kishim nj " shkollim serbisht t shqiptarve t prkthyer n gjuhn shqipe! Bhej dekulturimi dhe dearsimimi shqiptar. Programi serb " gjuha shqipe"! 1.Pasi e kryem klasn e tet, t gjith ia msyme shkollave t mesme. Un paraqita dokumentat n shkolln e mesme ekonomike q punonte n katin e pare t gjimnazit n Pej. Nj dit m von aty u paraqit edhe Ajshe Gjonbalaj. Q t dyve na rrzuan n provim pranuesNj Bajrami nga Rugova, q ishte ather sekretar i asaj shkoll e pastaj punonte n Elektrokosov, me ka pas thn se t dy e keni pas dhn provimin, por nga Plava kan intervenuar q mos t pranoheni...?? Kjo tregon se si pushteti monist Jugosllav u prcaktonin fatin dhe ardhmnin e t rinjve shqiptar n trojet tona t robruara!Ishte nxehtsi e madhe n Pej, i trhoqa dokumentat nga shkolla ekonomike dhe duke u endur npr qytet, pa dit se c't ndrrmar u takova n Imer Zeqirin Prelvukaj. U gzuam t dy q u takuam. Kishte koh q s'ishim pare. Imeri at dit kishte diplomuar n shkolln e hoteleris. Na bleu nj kilogram qershia, i pastroi dhe u ulm t'i hanim n rreth t arshi xhamis. Pasi i tregova pr hallin tim m propozoi t shkoj n Decan e t regjstrohem n Gjimnazin e atjeshm -drejtimi petagogjik:"Se kur ta kryesh, ather gjen pun pr msues ku t duash"- m tha Imeri. M kishte hyr frika se s'do t m pranojn askund! M qiti deri prtej Urs s Gurit dhe m hypi n nj qerre kuajsh. " T kisha br shoqri tha por e kam nxjerr biletn pr n Guci, duhet t'udhtoj sot".2.Kur arritm n Strellc mbeta n kmb. Npr gjith at nxehtsi duke pyetur arrita para gjimnazit n Decan. N oborr t shkolls e takova profesorin serb Vllado Jokiq, i cili posa i shiqoi dokumentat dhe i pa t mbushura n qirilic i pranoi pa kurrfar problemit. Eja pas tre ditsh n provim pranues m tha, duke i siellur edhe dftesat e kl.VI dhe t VII.Kah t'ia mbaj tash, dola n qytet dhe u ula n ambltoren e Sabir Limanit. Duke pir nj boze, mu afrua pronari i lokalit dhe m pyeti se kush jam un. Pasi ia tregova hallin, shkoi te nj burr me nj femr q rrinin n nj tavolin m andej dhe iu lut q t m prciellin me kamionin e tyre deri n Pej. Ata kishin qen nga Titogradi( Podgorica). M hypn n karroceri q ishte e mbuluar me cader deri n Pej. Kur m than aty t zbres un nisa t qaj, duke i thn se s'di ku t flej. Ather m pranuan n kabin dhe m cuan deri n Murin. Prita autobuzin dhe kalova n shtpi- n Martinaj. Ndejta aty nj dit dhe u ktheva pas. Pr fat Jokiqi s'kishte qen aty. Hyra n provim pranues dhe prita dersa duel lista me ata q ishin pranuar. Meq ishte edhe emri im aty, e mora at list me vete dhe u ktheva n Pej.Ishte ora pes pasdite. Autobuz s'kishte. T holla kisha shum pak me vehte. Vendosa t nisem pr Kuqisht. N fillim t muzgut arrita te kafja n'at fshat. M treguan cila sht shtpia e Shaban Mals- Dreshaj dhe shkova te ai n breg t Kuqishts.Shabani sapo ishte kthyer nga burgu ku kishte qndruar q nga LDB. Dhe i kishte br gati t gjitha gjrat pr t'u nisur pr n Turqi me gjith vllezr e familje. At e kishim nip dhe t part ton e kishin pasur "hanin" e pare gjat shtegtimeve pr n Pej.T nesrmen fjeta deri von e pastaj m shtin buk me vahte e m prcolln.N Turqi m von, n "Bajram Pasha" t Stambollit, ku ishte vendosur, me ka treguar se t nesrmen e kan thirrur n polici pr ta pyetur se ken e ka pasur musafir natn e pare, dmth. Aq ka qen i prcjellur i gjori!?Eca Gryks s Bjelluhes dhe n vnd q t ngjitem shpatit pr n Qaf t Diellit, arrita n Jelenk. Kur i pava stanet, u ula pran nj kroit dhe fillova pr t ngrn buk. N'at momentarriti aty nj njeri me pushk n krah. U ndal para meje dhe m thirri. E pshtolla ata buk dhe u nism rrugs pr n drejtim t Bjelluhes. Filloi t m merrie n pyetje sikur t'ishte polic. Dhe n fund m tha se kjo sht rruga pr Qaf t Diellit, por ti duhet t vish me mua n polici n Kuqisht, se sigurisht je duke me g njyer, se ti ke ngelur n klas n Pej e don t ikish n Shqipri. I shastisur nga ato q dgjova vrapova me turr e hyra n mal. Ai filloi me brti po un i ika sysh. Kur dola m lart e takova Demush D. Balidemaj i cili m sqaroi se kah duhet t ngjitem pr n Qaf t Diellit.Demushi m ka treguar m von se kishte gjetur n fund t malit at njeriun me pushk, se ai e kishte pyetur pr mua dhe se e kishte pasur emrin Jonuz?N fillim t shtatorit bashk me Babain, pas nj udhtimi t strvuajtur, me shum n kmb se n kale, arritm nga Martinaj n Raushiq, te Qerim Avdyli Vucetaj, ku ishte vendosur 2-3 vite m pare.Un isha shum i lodhur dhe fjeta, ndrsa Baba e Qerimi ishin cmallur tr natn duke biseduar pr Vuthaj dhe shkaqet q i kishin shtyr ta lshojn vendlindjen.Qerimi ishte tepr i mrzitur dhe shum i vobekt. Q nga ajo koh e kuptova se cka don t thot lshuarja e vendlindjes. Sa larg e qet njeriun ai akt.Kah mesdita kaluam n Decan. Aty e regjistrova vitin dhe me q s'kish fillar msimi ende vendosm t kthehemi n shtpi.Fjetm te nj dhndr vuthajsh (i Ulajve) n Drenoc-te Fazli Mustafa, Alaj (i cili sic m tregonte mvon, kishte qen ushtar i Isa Boletinit n kryengritjen e vitevel909-1912 dhe bashk me t kishte marr pjes n sigurimin e Kuvendit t Vlors m 28 Nntor 1912). T nesrmen e ngarkuam kalin me speca q i blem n at fshat dhe ia msym Gryks s Decanit pr n Plav . S'mund t kaloi ktu pa e prmendur ndihmn q na dha gjat ati udhtimi nj Halili nga Prejlepi q veronte me bagti prmbi Babin t Plavs. Gjat gjith rrugs dola hypur n qerre e m von n kale t tij. U mundua t na ndaloj at nat n konak por Baba si pr cudi se dgjoi. I vinte keq pr t'gjitha ato t mira q na i bri rrugs e se shihte t arsyeshme ta rndonte m. M vjen keq q kurr s'kam mundur ta takoj at njeri tjetr. Thuhet se ka pas vdekur shpejt? Fjetm at nat n Komarush te Bejto Gutiqi (Bejto Zhguni e quanin, se i prgatiste zhgunat pr pantallona) e t nesrmen arritm n shtpi. Pr nj jav dit s'kam mundur t ngrihem nga shtrati pas gjith atij udhtimi!?I prshkrova t gjitha kto mundime pr t treguar se me sa vuajtje e sakrifica, n mosh shum t re (Pa i br enda 15 vjet) ishin detyruar rinia e asaj krahine t'ia msyjn Kosovs, shkollimit dhe ngritjes, prkatsisht prgatitjes pr jet. N vend q ta kishin nj shkoll t mesme e t'i vazhdonin msimet n komunn ton. Por, n Plav ishte vetm gjimnazi n gjuhn serbe, e ne s'donim t bhemi serb...Pas dhjet ditsh u ktheva prsri n Decan. Ksaj here vetm. M prcolli Nna me lot n sy deris hypa n autobuz. Ishte kjo ndarja e pare prej saj. Kujt i shkonte mendja atebot se pjesn m t madhe t jets do ta dshirojm njri tjetrin: Pr tet vite mbeta n Pej duke u pare shum rrall me t. As verave s'kisha koh, se m duhej t punoj pr t'i siguruar t hollat pr vitin e ardhshm shkollor. Dhe, 10 vitet e fundit t jets ajo po ashtu qajti pa pushuar pr mua, meq u detyrova t emigroj n Amerik. Dhe duke qar, e shkrumbuar nga malli pr mua vdiq...Kur shkova n shkoll t mesme n Decan, n asnjrn prej dy klasave t para n gjuhn shqipe s'ishte emri im! Hyra te Bardh Uka-i Drenocit, pr t cilin m kishin thn se ishte nip i Hasanajve nga Vuthajt (dmth. M doli tezak, meq edhe Nna ime ishte mbes e tyre- e Rexhep Arifit, Gjonbalaj) dhe i qava hallin.Bardhi kishte qenzavendsdrejtor dhe menjher e thirri Jokiqin, i cili si dukej vrante e kthiellte n at gjimnaz n'atkoh. Ai me paturpsin m t madhe u prgjegj se m kishte regjistruar n paralelen serbe, meq n Plav nuk kishte shkoll shqipe dhe se vet dftesa ime tregonte se un e kam krye serbishten kl. e tet.M kot Bardhi dhe un prpiqeshim ta bindim se n Guci ka shkoll shqipe. N'ato fjal hyri n zyr Bajram Haskaj, prof. i gjuhs shqipe dhe pasi e muarr vesh se pr cka shtfjala m tha eja me mua dhe m coi n klasn e vet ku m uli n bank me t vllain e tij-Dervishin. E la Jokiqin me gishta n goj, si thot populli. M von kur u emrua kryetar i komuns n Decan e kuptova se Haskajt n'at koh nuk ndiejshin fort pr Jokiqt, se e kishin pasur Ibren "hyqymet"...Pas dy muajsh n Decan, me ndihmn e profesorit t fiziks -Rexhep Gecit, kalova n gjimnazin e Pejs.Gjat qndrimit n Decan m kujtohen kto vuajtje: Nuk ishte askush nga krahina jon aty. Automobilat me rregjistrim t Ivangradit u gzojsha kur i shihnja! M dukej se kam humbur. Isha mrzitur aq shum saq nj dit ishim duke vjelur molla n bacen e Fazliut-ku banoja n Drenoc dhe m than prsa t holla kisha me hypur n nj rrem t rrezikshm e me ia vjelur do molla q i mbante? Po ta di q e shoh Nnn, sigurisht do t hipsha, u prgjigja dmth. Do ta kisha rrezikuar edhe jetn nga mrzia pr Nnn!?Rruga nga shkolla n Drenoc ishte e tmerrshme pr udhtim natn. Pr t shkuar arave frikohesha vetm e pr t shkuar rrugs me shok, kur mbetesha vetm, pasi secili hynte n shtpin e vet, kisha frik nga qent e shumt t fshatit.Edhe n shkoll se kisha gjndjen aspak mir. Prof. Haskaj ishte fejuar me nj maturante t gjimnazit n Pej, (S. Gjevukaj) mbasee Milushve t Plavs dhe mua m konsideronte tani si t afrm t' vetin. E un se dija , pse nxnsit ia kishininati e sherri i tij filluan t m urrenin edhe mua! Kishin dhe xhelozi meq un fillova t dallohem si nxns shum i mirre nat klas. Inati ma kishte marr pr s teprmi edhe Jokiqi q na epte lndn e Serbishtes. Dhe kshtu jeta m bhej prdit e m vshtir.T gjitha kto i kishte vrejtur Rexhep Geci i cili ishte profesor shum i zoti, ndr m t zott n Gjimnazin e Pejs), dhe nj dit m kshilloi ta lshoj Decanin e t shkoi n Pej. " Atje i ke edhe dy profesor nga vendi i juaj- m tha : Rexh Gjonbalaj- ep matematik dhe Hinda Bicaj ( nga Ulqini) q ligjron gjuhn frnge"Kur ma prmendi mbiemrin Gjonbalaj ndieva nj ngrohje n shpirt. Ditn e caktuar u paraqita para salls s msuesve n Gjimnazin e Pejs dhe krkova prof. Gecin sic ishim marrur vesh. M kapi pr krahut dhe m coi te sekretari -Sllavko Maroviqi, i lindur n Zagraj t Gucis, i cili kur ma dgjoi mbiemrin i ndrroi cehra. S'ka vend tha menjher. Dhe atij i hante fjala buk n'at koh sepse pas shkuarjes s Zvicerit t "famshm", Gjimnazi i Pejs kishte mbetur pa drejtor. E kishinemruar prof.Sali Liken, por ai s'kishte mundur ti pranoj dirigjimet e UDB-es dhe kishte dhn dorheqje. Kshtu q m i "madhi " kishte mbetur Moroviqi aty?! Pa vonuar brenda hyri edhe Bajram Haskaj i cili s'u pajtua ta lshoj un Decanin. Ai thoshte se atje do ta kryeja shkolln m leht. Ktu n Pej sht shum vshtir.Kur ju ankova se s'kisha ku t banoj, tha se duhet t shkoja n banesn e Dervishit, ku banonte edhe nj kusherin e tyre q e kishim n klas e shpeshher edhe vet Bajrami. Gj q un s'pranova assesi.Duke e pare se Bajrami i prishi pun, prof. Geci doli n salln e arsimtarve dhe e solli Rexh Gjonbalajn. Ishte hera e pare q e pava at njeri pr t cilin kisha dgjuar shum fjal t mira n Vuthaj, e sidomos nga gjyshja ime nga nna-Haka, e cila e kishte kushri.-I kujt je ti prej Dedushajve m tha, me nj ton t'ashpr, q donte t thoshte pse s'mu ke paraqit mua. -I Man Arifit, iu prgjegja.-Ec me mua, m urdhroi. Dhe pa folur fare me Bajramin as pa ia marrur patin Sllavkut, m drgoi n klasn "12" ku ishte vet kujdestar. M uli n bank me Ram A.Gocaj, q e kisha pasur shok klase n Guci dhe shkoi n pun t vet.Pas dy tre dit, me tha:" Shko merri dokumentat nga Decani, se tash mund t regjistroi n vend t Rams se ai e ka thye qafn e shkue n Vuthaj", dmth.e kishte lshuar shkolln!? Un s'guxoja ta takoi B.Haskajn se ishte idhnuar me mua por i thash Gecit e mi solli dokumentat. As Haskaj as Jokiqi s'm folnin kur i prshndetsha por as njri s'm dhan m msim. Prej Jokiqit ruhesha shum. Cdo vit rregjistrohesha me vones, derisa merrsha vesh se n ciln paralele ai s'epte msim e aty u rregjistrojsha. Prndryshe do t ma kishte humbur s'paku nj vit, si? iau kishte humbur me dhjetra nxnsve tjer Rexha ma gjeti dhe banesn dhe u rehatova shum mir . Gjimnazi Bedri Pejani n Pej, GJIMNAZI I PEJS

Kur jemi te ky profesor duhet shtuar se ai s bashku me R.Qosjen, Bajram M.Gjonbalaj, Zenun Celaj, Ismajl Ahmetin e ndonj tjetr, ishin intelektualt e pare nga Vuthajt, pas Lufts s II Botrore. Pasi e kreu shkolln Normale n Prishtin, shrbeu dy vite si msues n Zym t Hasit, atje ku nuk mund ta prcillte UDB-ja e Plavs e cila mbante shnime t prpikta pr t- m thonte ai vete! Paralel me kt studionte edhe matematikn dhe n fillim t viteve 60-ta emrohet profesor i ksaj lende n Gjimnazin e Pejs.Profesori i ri , shum shpejt u ndesh me shovenizmin e drejtorit t ksaj shkoll- Misho Zvicerin, i cilias matematikn s'dshironte t'ua lejonte n gjuhn e vet nxnsve shqiptar, e mos t flasim pr lndt e tjera, q pothuajse t gjitha prvec gjuhs shqipe i ligjronin kuadrot serbe, apo ndonj shqiptar i pakualifikuar" 'u duhet gjuha shqipe, s'do t kaloj shum koh e ajo s'do t prdoret fare n Kosov "-na thoshte n klas, prof. I gjuhs serbe, Danillo Rajeviq- lajm ky q e trasmetoi dhe Radio Tirana n'at koh. Rexha u detyrua ta lshoi Pejn dhe t kaloi n Normalen e Prishtins, por pas shkuarjes s Zvicerit, me insistimin e prof. Sali Likes, u kthye prsri n Pej. Prof. REXH M. GJONBALAJ1934-1995

REXH GJONBALAJT gjth do ta mbajm n mnd: pedant, i prpikt, i prkushtuar puns, rigoroz dhe shum i ashpr ndaj " rrugacve"- si? i quante ai nxnsit e parregullt. Por ishte edhe mburoj e nxnsve : N nj ndrrim motesh, ishim tubuar ta presim Vitin e Ri ( ndoshta 1964/65) n njrn prej sallave tGjimnazit ton -drejtimi pedagogjik. N sall ishte prvjedhur edhe nj "kapadai" serb, i njohur me sjelljet e veta huligane ndaj shqiptarve n qytet. T gjith u shtangm kur pam. Pa vonuar ia mbrrini prof. Rexha, q zakonisht vinte m von n kso rastesh. Posa e vrejti "dasen" sllav, ia ngjiti pr fytit, e nxorri n koridor dhe duke e trhequr zvarr shkallve e flaku n oborr. Pas i shkonte prof. SulDreshaj, duke i brtitur: "mbyte, mos e lsho gjall"!! Merret me mend si i pritm ata kur u kthyen n sall.I till kishte qen Gjonbalaj edhe ditn e demostratave t vitit 1968 n Pej, kur me autoritetin e vet, aftsit dhe ndikimin q kishte te nxnsit e gjimnazit n fjal, s'bashku me Ymer Muhaxherin, Sali Liken, Syl Dreshajn, etj. i shptuan nxnsit e vet nga nj masakr e papar q ishte prgatitur pr gjimnazin e Pejs at dit, duke e rrethuar nga t gjitha ant me automjete t blinduara dhe arme t rnda." T njohim ty, q nga viti 1912", i kishte thn Sveto Gjuraciqit, nnj mbledhje n fillim t viteve 70-ta, kur ai ankohej pr "albanizimin" e Gjimnazit t Pejs?!Por konfliktin m t madh dhe final e pati n vitin 1988, kur npr Kosov shtit renegati serb, Ali Shukriu, duke inspektuar se sa sht zbatuar Platforma Serbe pr Kosovn dhe si po zbatohen qendrimet e Konferencs VIII t KQPK t Serbis, gjegjsisht Memorandumi i ASHA t Serbis. Si pik t rrezikshme Shukriu e njihte edhe Gjimnazin e Pejs dhe vrapoi gjithandej. Rexh Gjonbalaj, pr t'i kursyer sadopak profesort e rinj, ish nxnsit e vet, e merr fjaln i pari dhe n vend q t'i raportoi kuislingut pr at cka i krkonte, filloi t'i parashtroj pyetje:-Ku jan premtimet tuaja q nga lufta pr liri e barazi?- Pse n Maqedoni po i detyrojn njerzit t'i ndrrojn edheemrat?-Pse po i mbyllni shkollat dhe po i rrxoni shtpiat me bulldozer?-Pse na ndrrove formn e Flamurit ton, shoku Ali, ati flamurit q me t n dor, ftojshe njerzit n LNC etj. Aliu, q ballin ia kishin mbuluar djerst e ftohta, me nervozitet e ndrpreu:-M thuaj ti shok, cfar lende jep ktu? E kur i tregojn pr matematikn - thot me pezem:" Mos pytni pr ne, kur profesort i kemi kaq nacionalist, e kaq t prishur, cfar jan ato t historis e t gjuhs shqipe" dhe doli demostrativisht nga dhoma pr t vazhduar at mbledhje ogurzez n Komitetin e Partis n Pej. Pasuan mbledhje pas mbledhjesh n shkolln e Rexhs. Asesi se lshonin ish nxnsit e vet, derisa nj dit ja ndaluan ardhjen n gjimnaz! N at gjimnaz ku i kishte shkrir rreth 30 vite, duke punuar err e terr, si thot populli, para dhe pas dite. "Po m duhet, c't bj, s'kemi arsimtar t matematiks e po m vjen keq prej nxnsve e prindrve, bile edhe sivjet mos t'i le"- ankohej shpesh shokve n korzo.T gjith dashurin prej petagogu, por edhe at prindore (meq s'kish krijuar fare familje) ia kishte kushtuar nxnsve t vet. E kjo u pa m s miri kur e przun nga puna. Pr cdo dit dilte n rrugn e gjimnazit pr ti takuar nxnsit e vet duke shkuar e duke u kthyer nga shkolla. Merret me mend se cfar traumash prjetoi n'at momente. N ato dit kur Kosovs me dhun ia muarn autonomin, kur u mbylln shkollat, kur iu mbyll jeta! Ishte tepr von pr t edhe ftesa q ia bn kolegt, pr t'u kthyer n msim pasi fdloi me nxnsit npr shtpia, meq i przun nga ndrtesat shkollore. Shkoi dy tri dit dhe e la. S'kishte m fuqi. S'kishte m kmb. Delte vetm deri te xhamia e Kuqe n Kapeshnic dhe i prcillte me sy nxnsit duke shkuar e ardhur nga shkollat shtpi!! Dhe kshtu dita dits u shkri dhe zemra e tij e madhe, pushoi se rrahuri t Hnn e 15 Maj 1995, pr t'u kthyer prjet n gjiun e toks s Vuthajve, gjiun e krahins pr t ciln mendonte dhe i thurte lavdi, me sjelljet dhe punn e vet. E mban mend ajo krahine si njerin prej intelektualve t vet q posa u lejuaFlamuri Shqiptar nga organet e ish Federats Jugosllave, t njjtin ia solli dhe e shpalosi atje. E mban mend edhe pr kujdesin prindor q tregoi Rexha ndaj cdo fmije t tyre q erdhi t shkollohet n Pej, n mes viteve 1960-1990...3.Prvec Rexhs, profsor me plot kuptimin e fjals dhe atdhetar brenda mundsive t kohs ishin edhe Sali Lika, Syl Dreshaj, Fetah Qavderbasha, Sadik Berisha, Hinda e Riza Bicaj, Rexhep Gecaj, Xhaferr Gjakova, Sali Imami, Ymer Muhaxheri, Hajrullah Gruda, Fadil Gacaferri, Muhamet Belegu, Jahja Sapunxhiu, Muhamet Kerveshi e ndonj tjetr, q dallohej m pak...Kishte dhe t till profesor q ditn kur vdiq Fan S. Noli, s'pranonin t mbanin nj minutzi edhe pse e ligjronin gjuhn Shqipe! I vetmi q n t gjith klasat ku ka pasur msim at dit e ia ka kushtuar ort Nolit, ishte Sadik Berisha nga Strellci, q ne e quanim Babaxhan...Miqt m t mdhenj pr nxnsit nga krahina jon ishin Sali Lika, Fetah Cavderbasha, dhe Hajrulla Gruda. Ndrsa n shkolln ekonomike t Pejs, dallohej Mehmet Mulliqi i Raushiqit. Por edhe t gjith t tjert na kishin hatrin dhe jo vetm n at shkolll dhe jo vetm n Pej por n krejt Kosovn.sht fakt i pamohushm se ne ishim mjaft puntor, por edhe hatrin na kishin, ndoshta pse na i dinin kushtet e jetess, ndoshta pse doninta nxirrnin edhe at krahine shqiptar nga errsira. Kishin edhe lidhje gjaku me ne etj.Por mbi t gjith duhet t'prmendet Sali Lika, t cilin pata rast ta njoh prej s afermi, meq vitin e dyt t shkollimit n Pej, banova te dhndrri e motra e tij, gjegjsisht n t njjtin oborr me t. Shum vite m von, pas clirimit t Kosovs- tetor 1999, e vizitova te shtpia q ia kishin djegur barbart serb dhe nga ai i morra kto shnime:"Mixha i babs tim-Islam Lika, ka qen nip i Vuthajve, nga motra e rilindasit shqiptar- Hysen EF. Vuthi (Gjonbalaj).Atdhetari i shquar, Hysen Vuthi, kishte pasur jarani t madhe me babn tim-Zenel Likn -Thot Salihi. Saher q i binte rruga nga Gucia pr n Stamboll dhe anasjelltas ai kthente n shtpin ton .Baba ma lavdronte shum at njeri. Un kur u bra arsimtar m lindi dshira t ndihmoj pasardhsit dhe t'afrmit e tij dhe fillova t'interesohem pr rinin e Vuthajve dhe m gjr duke e ditur se pr tont ktu ka kush t kujdeset...Kontakti i pare ishte me gjimnazistin Ram Bajramin-Gjonbalaj. Nga ai krkova t'm merr me vehte e t kontaktoj me pleqt e Vuthajve n vitet e pesdhjeta. Me ta bisedoja pr historin e tyre por m shumbisedonim rreth shkollimit t fmijve t tyre.Vizita e pare e ime i solli 5 nxns n shkoll t mesme n Pej. Vtin vijues erdhn 10 e kshtu me radh. Njri nga ata nxns, Zenun Celaj, sot deklaron:" Vshtir t harrohet interesimi i profesorit t gjeografis , Sali Liks, i cili n vitet pasuese( 50-60-ta, R.Dedushaj) vet do t shkonte shtpi pr shtpi n katundet shqiptar t Plav- Gucis q t bind sa m shum prindr e fmij pr tu shkolluar. Suksesi do t shihej ndonj vit m von, kur s'mbeti familje shqiptar e ksaj ane pa ndonj shkollar.4.Prof. Sali Lika lindi n Pej m 10 Mars t vititl927. Tre klasat e para t gjimnazit i kreu serbisht e n vitin shkollor 1945-1946 e kreu maturen n gjuhn shqipe.Nga koha e Lufts s Dyt Botrore i kujtohej mir ardhja e Mustafa Krujs n Pej :" Kishte plot popuil n rrug. T veshur n rroba kombtare. Kush s'i kishte duhej t'i siguronte disi. Gjith at ceremonial e organizoi msuesi patriot Xhevat Shkreli, i cili kishte punuar si msues n rrethine Krums e n vitin 1941 kthehet n Kosov.Ka vdekur m von n Pej.Msues me nam n'at koh ishte edhe Beqir Kastrati. Njeri me nj culture t gjr. Nxns i Normales s Elbasanit, q tr jatn i shrbeu popullit si msues duke dhn msim nGjakov, Prishtin sepse ishte i prcjellur e i deskriminuar nga monistt jugosllav... "Salihi pas maturs u emrua msues n Drenoc t Klins. Ishte i vetmi msues aty dhe i msonte 125 nxns n 4 klas. Pas nj vitit, m 1947, rregjistron SHLP- grupin e gjeografis n Beograd. " Krahina ta caktonte cka me studiue- thot Salihi. Dshiroja ta studioja kimin por s'm lan ? Mu krcnuen t m prjashtojn nga shkolla nse s'i pranoj rekomandimet e pushtetit! Atje u diplomova dhe dy vite tjera t fakultetit i kreva n Shkup m 1958-60. Edhe atje msohej n gjuhn serbe, meq s'kishte n'at maqedone.Pas kryerjes s SHLP u punsova n Gjimnazin e Pejs n vitet 1950-58. Ishin vite shum t vshtira ato. Nga viti 1950-1963 isha i prcjellur vazhdimisht nga UDB-ja. Jo vetm un por e gjith rinia e profesort shqiptar. M thirrnin shpesh nkomitet:" Pse s'po ndikon te rinia t'afrohet me rinin serbe-m thonin?! Ma kontrollonin literaturen edhe psepunonim me planprograme e tekste t Beogradit, kuptohet t prkthyera shqip. Ne e zgjeronim lndn n mnyr ilegale, e ajo i pengonte ata.Kur u ktheva nga fakulteti m caktuan zavendsdrejtor (1960-63) Profesort serb shkruanin vet "parolla armiqsore"-sic i quaninata.me qllim