siczl, Ebu said

Ebu Said es-Siczfnin en önemli çalışması Risale fi'ş-şekli'l-~atta'dır. Eser iki yar-dımcı önermeyle (lemma) başlar ve da-ha sonra bunlara bağlı olarak on iki teorem verilir. Risalede yer alan iki yardımcı öner-me şöyledir:

E

Şekildeki bir GDB dairesinin çapı E bo-yunca uzatılsın; bu durumda GO kirişinin E noktasında ve GB kirişinin K noktasında kesilmesiyle şu orantılar elde edilir:

1 sinCB _ CE .

2 sinCO _ CK

. sin DB - ED' . sin DB - KB

Eserleri. 1. Risale fi'ş-şekli'l-~atta' (Haydarabad 1368/1 948). J. L. Berggren bu eserin bazı bölümlerini tercüme etmiş ve incelemiştir (bk. bibl.). 2. Misa]J.atü'l-üker bi'l-üker (nşr. Ali İshak Abdüllatlf, el-Mevrid,XVI/2 [Bağdat 1987]. s. 123-150). 3. Berahinü Kitdbi'l-Ö~lidis ti'l- uşul. Eser üzerine P. Crazet bir inceleme yap-mıştır (bk bibl.). 4. Fi İ]J.rac }J.attin müs-ta~im ila ]J.attin mu'tan min no)ftatin mu'tat bi-tari~i't-ta]J.lil ve't-terkib ve vu~ü'i'n-nu]fat ve ta'didiha ve i]J.da-§i'z-zaviye. Rüşdi Raşid tarafından Fran-sızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Archives internationales, XXXVII [Paris 19871. s. 263-296). S. Kitdb ii teshili's-sü-bülli'sti]J.raci'l-eşkdli'l-hendesiyye (nşr.

Ahmed Selim Saidan, Resa'ilü İbn Sinan içinde, Küveyt 140311983, s. 339-372) . 6. İsti]J.racü'l-muvassateyn ve ~ısmetü'z-zaviyeti'l-müsta~ime bi-§ela§eti a~samin mütesaviye bi-tari~i'l-hendese (nşr. Ah-med Selim Saldan, Mecelletü'l-ma'hedi'l-matıtutat, XXVIII/I [Küveyt ı 40411984]. s. ı 24- ı 3 ı). 7. Ijavaşşü'l-a'mideti'l-va~ı'a mine'n-no~tati'l-mu'tdt ile'l-mü§elle§i'l-mütesaviyyi'l-açlla'i'l-mu'ta bi-tari~i'tta]J.did. J. P. Hogendük eseri İngilizce ter-cümesiyle birlikte yayımiarnıştır (Zeitschri[t für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XIII [Frankfurt 2000]. s. 129-164). 8. Kitdb fi'l-'ameli'l-müsebba' ve ~ısmeti'z-zaviyeti'l-müsta~imeti'l}J.atteyn bi-§ela§eti aifsarnin mütesavi-yetin. Cari Schoy tarafından Almanca'ya çevrilen bu eseri (!SIS, VIII [ 1926]. s. 2 ı-

146

40) J. P. Hogendük İngilizce tercümesiyle birlikte neşretmiştir ( Arehive for History of Exact Sciences, XXX [Heidelberg 1 984]. s. 290-316).

Siczi'nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Med}J.al ila 'ilmi'l-hendese, Kitabü'l-Mesa'ili'l-mu]J.tdrat (İbrahim b. Sinan'ın el-Mesa'ilü'l-mul]tarat'ından bazı örnekler), Risale ii keytiyyeti taşavvuri'l-]J.atteyn elle~eyn ya~rubdn ve la yelte~ıyan, Ri-sal e ti'l-]J.avaşşi'l-~ubbeti'z-za'ide ve'l-mükdtiye, Mu~addime fi'l-hendese, Ri-sal e ii i]J.raci'l-}J.utut ti'd-deva'iri'l-mev-:W'a mine'n-nu~ati'l-mu'tat, Fi İsti]J.rac ]J.attin müsta~im ile'l-]J.atteyni'l-müsta-~imeyni'l-metruzayn, İstidrakü 'ş-şek ti'ş-şekli'r-rabi' 'aşer mine'l-Ma~dleti'§

§aniye min Kitdbi'l-Uşul, Risale ti'l-ce-vab 'ani'l-mesa'ili'lleti sü'ile 'anha ii ba'zi'l-eşkdli 'l-me']J.u~e min Kitabi'l-Me']].u~at li'l-Arşimidis, Risale ii cevabi mes'eletin 'an Kitabi Yuhanna b. Yu-suf ii i~ısami ]J.attin müsta~im bi-nışteyn ve tebyini ]J.ata'i Yuhanna ii ~alike, Kitab ti'l-ma]J.rut ve'l-kürre ve'l-üs-tüvane, Kitab ii i]J.raci ]J.atteyn müsta-~imeyn min no~tateyn mefruzateyn yu-]J.itan bi-zaviyetin ve i]J.raci §ela§eti ]].u-tut min §ela§eti nu~at, Burhdnü Kitabi AbulCıniyus fi'd-deva'iri'l-mütemasse, Kitdbü Terkibi'l-etlak, Kitabü'l-Me'ani ii a]J.kdmi'n-nücum, Kitabü lfulCıli'l-kevakibe'l-büruce'l-i§ney 'aşer, Kitabü'l-Med}J.al ild 'ilmi a]J.kdmi'n-nücum, Ki-tabü'l-'Amel bi'ş-şaii]J.ati'l-ata~ıyye, Ki-tab ii ~avanin mizacati'l-usturldbi'şşimali ma'a'J-cenubi (Birüni tarafından İsti'abü'l-vücuhi'l-mümkine tt şan'ati'l-usturlab adlı eserinde kullanılmıştır; bu eser-ler ve diğer çalışmalarının bir listesiyle yaz-ma kayıtları ve bazıları üzerine yapılan ça-lışmalar için bk. Sezgin, bibl.; Rosenfeld-İhsanoğlu, s. ı 10- ı 14). Fuat Sezgin, Sicii'-nin bir kısmı henüz üzerinde çalışılmamış on dört risiUesinin Süleymaniye Kütüpha-nesi'nde kayıtlı nüshasının (Reşid Efendi, m ı ı 9 1) tıpkıbasımını J. P. Hogendük'in yazdığı bir girişle birlikte neşretmiştir (Mec-mü'a min resti' il hendesiyye, Frankfurt am Main 2000) .

BİBLİYOGRAFYA :

Sarton, Introduction, ı, 646~655, 665; Sezgin, GAS, l, 246-247; V, 329-334; VI, 224-226; Vll, 177-182, 333-334; Yvonne Dold-Samplonius, "al-Sijzl", DSB, Xll, 431-432; P. Crozet, "al,Sijzl et !es elements d'Euclide", Perspectives arabes etmedi-evafes sur la tradition scientifique et philosophi-que grecque (ed. Ahmad Hasnawi v.dğr.), Leuven 1997, s. 61-77; a.mlf., "L;idee de dimension chez al-Sijzl", Arabic Sciences and Philosophy, lll, Cambridge 1993, s. 251-286; B. A. Rosenfeld-Ekmeleddin İhsanoğlu , Mathematicians, Astro-

namers and Other Scholars of lslamic Civiliza-tions and Their Works (7lh-J9lh c.), lstanbul2003, s . 110-114; Ade! Anbouba, "Construction de l'hep-tagone regulier par !es arabes au 4' siecle H.", Journal for the History of the Arabic Science, ll, Aleppo 1978, s. 264-269; J. L. Berggren, "al-Sijzl on the Ti:ansversal Figure" , a .e., V ( 1981), s. 23-36; B. A. Rosenfeld v.dğr. , "The Geometric Al-gebra of as-Sijzi", lstoriko-Matematicheskie /ssle-dovaniia, XXIX, Moskva 1985, s. 321-325, 349; Roshdi Rashed, "al-Sijzl et maimonide: Commen-taire mathematique et philosophique de la pro-positon II-14 des coniques d'Apollonius", Archi-ves internationales d'histoire des sciences, XXXVll, Paris 1987, s. 263-296; a.mlf., "al-Qiihi et al-Sijzl: Sur le compas parfait et le trace con-tinu des sections coniques", Arabic Sciences and Philosophy, Xlll, Cambridge 2003, s. 9-43.

L

Iii YAVUZ UNAT

siczi, EbU Ya'kuh (bk. EBÜ YA'KÜB es-SİCİSTANi).

sin (~f)

(ö. 1099)

_j

L Halk kahramanı İspanyol şövalyesi. _j

1 040 yılı civarında Burgos'ta doğdu; Kas-tilya Krallığı 'na hizmet veren soylu bir aile-ye mensuptur. Asıl adı Rodrigo (Ruy) Diaz de Vivar (Bivar) olup İspanyollar'ın El Cid şeklinde kullandıkları Arapça "efendi" an-lamındaki es-Sid (< sidi 1 seyyid) lakabı ona müslümanlar tarafından verilmiştir; hıristiyanlar arasında ayrıca Campeadar (yiğit, şampiyon) unvanıyla tanınır.

Sld'in çocukluk dönemine dair çok az bil-gi bulunmaktadır. Kastilya sarayında, Prens Sancho ile aynı hocalardan ders alarak iyi bir eğitim gördü. Bilinen ilk askeri faaliye-ti, 1063'teAragon Kralı 1. Ramira'nun mağlüp edildiği Oraus savaşında Kastilya Kra-lı 1. Fernando ile Sarakusta ve çevresinde hüküm süren Hud! emiri Ahmed el-Muk-tedir-Billah'ın askerlerinden meydana ge-len ordu-içindeyer almasıdır.!. Fernando'-nun ölümü üzerine Kastilya'nın yeni kralı ll. Sanche'nun hizmetine girdi. Sanche'nun Aragon Krallığı ile yaptığı savaşlarda büyük yararlıklar gösterdi ve başkumandanlığa getirildi. Sancho, onun başarılı kumandan-lığı sayesinde kardeşlerinin hakimiyeti al-tındaki Leon, Galicia ve Toro'yu topraklarına kattı . Ancak Zamara'yı kuşattığı sırada kız kardeşi Urracca'nın askerleri tara-fından öldürüldü (ı 072). Bu sırada Tuley-tula'daki (Toledo) Zünnuni sarayında sür-günde bulunan kardeşi Alfansa Kastilya'-

ya dönerek diğer kardeşlerinin muhalefe-tine rağmen tahta oturdu (VI. Alfonso). Asilzadelerin başını çektiği Kastilyalılar, kar-deşinin öldürülmesine karışmadığına dair yemin etmedikçe VI. Alfansa'yu kral tanımayacaklarını söylediler; aralarında Sid de bulunuyordu. Alfansa onun bu davranışını unutmadı. Fakat başlangıçta desteğine ihtiyaç duyduğu için sert muamele yerine yeğeni Jimena'yla evlendirrnek suretiyle yakıniaşmayı tercih etti (ı 07 4). Beş yıl son-ra Alfonso, Sid'i Abbacfiler'in ödemekte ol-duğu yıllık haracı almak üzere İş biliye'ye (Sevilla) gönderdi. Bir süre orada kaldıktan sonra geri döndüğünde onu aldığı ha-racın bir kısmını zirnınetine geçirdiği suç-lamasıyla Kastilya'dan sürdü.

Sid, sürgün kararı üzerine beraberin-deki 300 adamıyla birlikte ücretli asker olarak Sarakusta ve civarında hüküm sü-ren Hüdiler'in (BenQ Hud) hizmetine gir-di; özellikle Yusuf ei-Mü'temen zamanında başkumandanlığa getirildi ve emirin sözüne en fazla değer verdiği kişi haline geldi. Mü'temen'in yerini alan oğlu Ahmed ei-Müstain-Billah döneminde de nüfuz ve itibarını korudu. Onun, Laride (Lerida) ve Turtuşa (Tortosa) Emiri Münzir b. Ahmed'in Belensiye'yi (Valencia) sıkıştırması karşısında yardım isteyen şehrin emiri Yahya ei-Kadir'in çağrısı üzerine Müstain'le birlikte harekete geçtiği sırada Müstain'in Sid ile Belensiye'nin kendisine, ganimetierin Sid'e ait olmasına dair gizli bir anlaşma yaptığı bilinmektedir. Bu anlaşmadan haber-dar olan Kadir, Sid ile temas kurdu ve bol miktarda para ve hediye vaadinde bulu-narak onun Müstain'in şehri işgal planına karşı çıkımasını sağladı. Sid, şahsi gücü-nü ve nüfuzunu arttırmak için müslüman emirler arasındaki çatışmaların ortaya çıkardığı imkanları gayet iyi değerlendirdi; bu arada Kadir'le kurduğu gizli bağlantının bir benzerini Müstain'in hasmı olan kardeşi Münzir'le de yaptı. Diğer taraftan kendisini Kastilya'dan süren VI. Alfansa'-ya yaklaşarak ondan tabiiyetindeki müs-lüman hükümdarların topraklarını istila et-mesi hususunda izin aldı. Daha sonra da Kastilya Krallığı adına sırasıyla Şenterneriye (Santaver), Murbaytar (Murviedro). ei-Bunt (Aipuente) şehirlerini haraca bağladı . Ancak Sid'in Alfansa ile olan ilişkileri, ge-rek kontrolsüz bir şekilde güçlenmesi ge-rekse Kastilyalılar'ın Murabıtlar'a karşı 481'-de ( 1 088) Lit'te (Al ed o) giriştikleri savaşa vaktinde destek sağlamaması yüzünden bir defa daha bozuldu. Kral, Sid'in davra-nışlarını ihanet sayıp hükmettiği bütün kaleleri elinden aldığı gibi eşini ve çocukla-

rını da hapse attırdı. Alfansa'nun tutumu Sid'i yeniden Hüdi Emiri Müstain'e yak-laştırdı ve onun davetiyle Murabıtlar'ın Do-ğu Endülüs'te güçlenınesini önlemek için H Gdiler'in Navarra (Neberre) ve Aragon kral-lıklarıyla birlikte oluşturduğu ortak cephe-ye Sid de katıldı. Aynı günlerde VI. Aifon-so'nun yaptıklarına karşılık Kastilya top-raklarında talan ve yağma hareketlerine girişti. Bunun üzerine Alfonso, eski katı tutumundan vazgeçerek onu affettiğini ve istediği zaman Kastilya topraklarına dö-nebileceğini bildirdi.

485 (1092) yılında Belensiye halkı, Mura-bıtlar'ın desteğini alan Kadı İbn Cehhaf'ın öncülüğünde Sid'in himayesindeki Yahya ei-Kadir'e karşı ayaklandı. Emir öldürüldü ve yüklü miktardaki şahsi servetine İbn Cehhfıf tarafından el konuldu; Kadir'in adamları ise Sid'e katıldı. Sid önce, haraç ödenmesi şartıyla şehrin yönetiminin İbn Cehhaf'ın elinde kalmasına razı olacağını söyleyerek onunla Murabıtlar'ın arasındaki ittifakın bozulmasını sağladı, sonra da şehri kuşattı. Yirmi ay süren kuşatmanın ardından açlık ve salgın hastalıklara bağlı kitlesel ölümlere maruz kalan halk en so-nunda İbn Cehhfıf'ı şehri teslim etmek zo-runda bıraktı. Sid şehri yıkarak harabeye çevirdi, böylece Amiriler hfınedanına son verdi. Kadir'in hazinesini istediği İbn Ceh-haf'ın hazinenin bir kısmını sakladığını an-layınca onu şehir meydanında diri diri yak-tırdı; ayırıca eşraftan başka kişilerin de ya-kıldığı rivayet edilmektedir. Sid'in Belensi-ye'yi ele geçirmesinin ardından şehri ge-ri almaya yönelik Murabıt kuşatması başladı. Bu sırada Sid, hayattaki tek oğlunun Tuleytula yakınlarında Murabıtlar'la giriştiği bir savaşta ölmesi üzerine duyduğu üzüntüden kaynaklanan bir rahatsızlık so-nucu 1099 Haziranında öldü. Şehrin ida-resini üstlenen eşi Jimena kuşatmaya iki yıl dayanmakla birlikte nihayet şehirden ayırılmak zorunda kaldı ve giderken bera-berinde götürdüğü Sid'in kemiklerini Bur-gos yakınlarındaki San Pedro de Cardena Manastırı'nın haziresine gömdürdü.

Her ne kadar kaynaklar, Sid'i hem hıristiyanlara hem müslümanlara karşı aynı sertlikle savaşan, camiler kadar kiliseleri de yıkımaktan çekinmeyen kendi başına buy-ruk bir maceracı ve yağmacı olarak tasvir ederse de XII. yüzyıldan itibaren onun adı etrafında gelişen birçok efsane, menkıbe ve destanla, XVII. yüzyıldan itibaren kale-me alınan tiyatro eserleriyle tarihi şahsiyeti büyük ölçüde kurgusal bir kişiliğe dö-nüştürülmüş, bu arada yıllarca müslüman hükümdarların yanında paralı askerlik yap-

SIDI MAHREZ CAMii

ması, krallara da emirlere de hizmet eder-ken daima şahsi menfaatlerini ön planda tutması gibi yanlarına hiç yer verilmemiştir. Sid etrafında oluşan edebi eserler ara-sında 3700 mısralık Poema del Cid, XVII. yüzyılın meşhur şair ve drama yazarı Guil-ler de Castro'nun başeseri Las Mocedo-des del Cid ve Pierre Corneille'in parlak trajedisi Le Cid zikredilebilir.

· BİBLİYOGRAFYA :

• İbn Bessam eş-Şenter1n1, e?-f:al;fre, 111/1, s. 92 vd.; İbnü'I-Kerdebfıs, Tarll;u'l-Endelüs (nşr. Ah-med Muhtar el-Abbad1), Madrid 1971, s. 99 vd.; İbnü'FEbbar: el-Hulletü's-siyera' (nşr. Hüseyin MO-n is). Kahire 1963, ll, 19, 114, 125-127, 167-168, 225; Makkari, Nefr.ıu't-tib, IV, 21, 455; R. Dozy. Le Cid, Leyde 1860; R. Menendez Pidal, El Cid en la historia, Madrid 1921; a.mlf., La Espana del Cid, Madrid 1967; J. M. Garate C6rdoba, Las hu-ellas del Cid, Burgos 1953; S. Clissold, In Search o{ the Cid, London 1965; C. Bandera G6mez, El poema de mio Cid: Poesia, historia, mito, Madrid 1969; M. Abdullah İnan, Düvelü't-ıava'if, Kahire 1969, s. 231-252; J. Horrent, Histarlay poesia en torna al "Canta del Cid", Bareelona 1973; A. Ubieto Arteta. El "Cantar de mio Cid" y algunos problemas histôricas, Valencia 1973; C. Smith. The Making o{ the Poema de mio Cid, Cambrid-ge-New York 1983; D. Wasserstein, The Rise and Fal/ of the Party-Kings: Politics an Society in Js-lamic Spain 1002-1086, Princeton 1985, s. 262-263; J. Duggan. The Cantar de mio Cid, Cambrid-ge 1989; R. A. Fletcher, The Quest for El Cid, Lon-don 1989; Nil Ünsal, Cid Destanındaki Temel Kav-ramlar (doktora tezi, 1993), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; E. Levi-Provençal, "Le Cid de l'histo-ire", RH, CLXXX ( 1937), s. 58-74; a.mlf .. "La to-ma de Valencia por el Cid segun !as fuentes mu-sulmanas", al-Anda/us, XIII, Madrid 1948, s. 97-156; a.mlf.- R. Hitchcock, "al-Sid", EJ2 (İng.). IX, 533-534; A. Huici Miranda, "El Cadi de Valencia Ibn Şahhaf quemado vivo por el Cid", Revista del Jnstituto Egipcio de estudios Islamicas en Madrid, XI-XII, Madrid 1963-64, s. 14-67.

ı

L

ı

L

ı

L

Iii MEHMET ÖZDEMİR

sinANE (bk. HiCABE).

Sini HALiL (bk. CÜNDI).

Sini MAHREZ CAMii Tunus'ta plan şeması ve çinileriyle

klasik Osmanlı mimarisini temsil eden cami.

_j

_j

_j

Eski şehrin (Medine) kuzeyinde çarşıların yoğun olduğu bir bölgede Zeheb ve Karmatu sokakları ile çevrilen geniş alan-da inşa edilmiştir. Buradaki küçük bir mes-

147