Tıbbi bitkilerin tanınması

1. Tanılama yöntemleri

İlaç yapımı için kullanılacak bitkisel materiyel (yaprak, kök, tohum vs)'in toplanması esnasında, istenen materiyelin elde edileceği bitkinin çok iyi tanmması gerekmektedir. Aksi halde kolaylıkla yanlışlığa düşülür ve istenen materyel yerine etkisiz veya zehirli diğer bir materyel toplanır.

Bilimsel olarak tayin etme

Acemiler ise, başlangıçta tecrübelilerin yanımda çalışırlar ve zamanla, bitkileri tanımayı öğrenirler. Bununla beraber, resimli bir şifalı bitkiler kitabı bu konuda toplayıcılara geniş oranda yardımcı olabilir. şüpheli durumlarda bitkinin bir örneği (bu örnek mutlaka çiçekli olmalıdır) Eczacılık fakültelerinden birine gönderilerek, numunenin arzu edilen bitki olup olmadığı sorulabilir.

Bitkilere bilimsel olarak Latince isimler verilmektedir. Her bir bitkinin Latince iki kelimeden yapılmış bir ismi bulunur. Mesela «gelincik çiçeği»'nin ilmi Latince ismi «Papaver rhoeas»'dır. Ayrıca birbirine akraba olan bitkiler bir familya altında toplanır. Gelincik çiçeği «Haşhaş» bitkisi ile akrabadır. Bu nedenle «Gelincik» ve «Haşhaş» aynı familya altında bulunur. Bu familyanın adı da «Papaveraceae» familyasıdır.

 

Papaver rhoeas

Papaver Somniferum

ismi bilinmeyen ve çevrede tıbbi maksatlar için kullanılan bir bitkinin teşhisi için iki yol vardır. Bunlardan biri, teşhisi istenen bitkinin çiçekli bir örneğini gazete kağıdı arasında kurutarak Eczacılık Fakültelerinden birinin Farmasotik Botanik veya Farmakognozi dallarına yollamak.

İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Botanik Laboratuvarı

Bu kuruluşlarda, kurtulmuş bitki örnekleri ve drog koleksiyonları bulunduğu için, istenen bilgi kolaylıkla sağlanabilir. Memleketimizde bulunan Farmasotik Botanik dallarında en zengin bitki koleksiyonuna sahip olan istanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasotik Botanik Anabilim dalıdır. Bu kuruluşun bitki koleksiyonunda halen 76.000 adetten fazla bitki örneği bulunmaktadır.

İstanbul Üniversitesi herbaryumundan örnek

2. Bitki koleksiyonlarıTürkiye'de, bitki örnekleri taşıyan,

ilk tabiat tarihi müzesi 1839 yılında açılan Mekteb-i Tıbbiye-i şahane de kurulmuştur. Bu müzede bitki örnekleri yanında, doldurulmuş halde memeli hayvan, kuş ve balık postları, sürüngenler, deniz hayvanları kabukları, fosiller, mirleral örnekleri, kaya örnekleri, kristal modelleri gibi birçok materyel bulunuyordu. 11 Ekim 1848 tarihinde çıkan yangında müze büyük zarar görmüştür. Yangından kurtarılan örnekler ise bakımsızlık ve ilgisizlik nedeniyle zamanla bozulmuş ve yararlanılamayacak bir hale gelmiştir.

870 yılında yararlanılamaz durumda olan müzenin düzenlenmesi ve zenginleştirilmesi için Mektebin arz ve maadin muallimi albay Abdullah Bey görevlendirilmiştir. Bunun üzerine Albay Abdullah Bey müzeyi yeniden düzenlemiş, kendi koleksiyonlarının (bilhassa Uludağ'da topladığı bitki ve fosil örneklerini) müzeye vermiş ve Viyana'ya yaptığı iki aylık bir gezi sonunda Avrupalı dostlarının hibe ettiği veya satın aldığı koleksiyon ve kitapları istanbul' a getirerek Tabiat Tarihi Müzesi'ni yeniden kurmuş ve yararlanılabilir bir duruma getirmiştir. Bu müzedeki koleksiyonların bugün nerede bulunduğu hakkında bir bilgiye sahip degiliz.

Cumhuriyet dönemi ile birlikte birçok öğrenim kurumunda botanik, zoologi, mineralogi gibi konularda koleksiyonların yapılmasına başlamıştır. Halen Universitelerin ekseriyesinin Fen ve Eczacılık fakültelerinin Anabilim dallarında konular ile ilgili oldukça zengin koleksiyonlar bulunmaktadır.

ikinci yol eldeki bitki örneğini «Flora» denilen kitaplar yardımıyla tayin etme yoludur. Bununla beraber «Flora» yardımıyla bitki isimlendirmenin ancak bir uzmanlık işi oldugunu da unutmamak gerekir.

Türkiye bitkilerinin teşhisi için; Prof. Dr. P. H. Davis (1918-1992) tarafından 10 cilt halinde tertiplenmiş olan «Flora of Turkey and the East Aegean islands» isimli flora kullanllabilir. Bu eser 25 yıllık bir emek ürünü olup 10 cilt halinde yayınlanmıştır. ilk 7 cildin hazırlanması ve yayını için 500.000 sterlin (250.000.000 TL.) civarmda bir miktar sarfedilmiştir. Bu para Science Research Council (ingiltere) tarafından karşılanmıştır. Her bir ciltten yaklaşık olarak 1.500 adet basılmıştır. Türkiye bitkilerinin yayılış alanlarını saptamak için de bu eser en gtivenilir ve en geniş kaynaktır.  

TIBBİ BİTKİLERİN TETİŞTİRİLMESİ

1-YararlarıBugün bazı drogların (mesela ardıç meyvası) yabani bitkilerden elde ediImesine karşılık drogların mühim bir bölümü yetiştirilen tıbbi bitkilerden elde edilmektedir. Buna sebep tıbbi bitki yetiştirilmesinin aşağıdaki faydalarıdır :

1 - Küçük bir araziden çok miktarda drog elde edilebilir. 2 - Ürünün toplanması kısa bir sürede ve arzu edilen zamanda yapılabilir. 3 - Toplamadan hemen sonra kurutmaya kolaylıkla geçilebilir. 4 – Saf drog elde edilir.5 - Gerek verim ve gerekse etkili maddesi yüksek drog veren elverişli ırkların yetiştirilmesi mümkündür.

Tıbbi bitkilerin yetiştirilmesinde genel tarım usulleri uygulanır. Ekimde başarlı olmak için toprak, sulama şekli, tohum ve işçilik elde edilmek istenen droga uygun olarak seçilmelidir. iyi kaliteli, ucuz ve bol miktarda drog ancak tıbbi bitki yetiştirmekle elde edilebilir.

Türkiye birçok kültiir bitkisinin vatanı ve eskiden beri ileri bir bitki yetiştirme teknigine sahip bir tarım ülkesi olmasına karşılık tıbbi bitki ziraatinde yeterli bir gelişme gosterememiştir. Anason, biber, boru çiçegi, çay, gül, haşhaş, kenevir, keten, şerbetçiotu, tütün ve yasemin gibi birkaç önemli bitki dışında, tıbbi ve endüstriyel bitki ekimi yapıImamaktadır. Drog elde edilen bitkilerin ç0ğu yabani türlerdir

Bitkisel drog ihracatçıları, bitki yetiştirip elde edilen drogu satma yerine, çok daha kolay ve masrafsız olan, yabani bitkilerden elde edip satma yoluna gitmektedirler. ileriyi düşünmeden yapılan sokum ve toplamalar sonucu yabani tıbbi bitkiler büyük zararlar görmüş ve yok olma tehlikesi ile karşı karşıya gelmişlerdir.

Bu durumun en tipik ornegi Gentiyane kokunun elde edildigi Gentiana lutea bitkisidir. Bu bitki ikinci dünya harbinden once Batı Anadolu daglarında (Uludag, Bozdag) oldukça bol miktarda bulunur iken bugün hemen hemen hiç rastlanmamaktadır.

Gentiana lutea

Buna karşılık, son yıllarda yapılan, bazı tıbbi bitki kültür denemelerinin sonuçlarına göre Türkiye'de birçok tıbbi bitkinin, verimli olarak, yetiştirilmesi mümkün görülmektedir.

safran

Tıbbi bitki yetiştirilmesi ve bunlardan drog elde edilmesi yolunun memleketimizde gelişmemiş olmasının başlıca nedeni ekonomiktir.

2. Gelişme Türkiye'de drog elde etmek için tıbbi bitki yetiştirilmesine henüz yeterli düzeyde, geçilmemiş olmasma karşılık, bazı Avrupa ülkesinde droglar eskiden beri kültürü yapılan bitkilerden elde edilmektedir

Bulgaristan, Macari stan, Romanya ve Yugoslavya gibi bazı ülkeler ise tıbbi bitki yetiştirmeye yeni başlamış iseler de Avrupa drog piyasasında önemli bir yer almışlardır. Bugün Bulgaristan'da yetiştirilen tıbbi bitki miktarının 70 civannda olması, Türkiye'nin bu alanda ne kadar verimli olabileceginin bir kanıtıdır.

1950 de bazı eczacılar ve aktarlar, ihtiyaçları olan az miktardaki drogları elde etmek için, tıbbi bitki kültürü yapmışlardır. Küçük bir bahçede, az bir emek ile, Alman papatyası, Boru çiçeği, çörekotu, Hatmi, Kudretnarı, Lavanta, Menekşe, Nane, Oğulotu, Pelinotu, Reyhan, Safran, Sater, Sedefotu ve Yüksükotu gibi tıbbi bitkiler yetiştirilerek yüksek kaliteli, taze ve ucuz drog elde edilebilir. Fakat şu anda istanbul'da tıbbi bitki bahçesine sahip olan bir eczane veya aktar bulunmamaktadır.

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Drogların hazırlanması Tıbbi bitkilerin drog olarak kullanılan kısımları (yaprak, çiçek, tohum, kök, kabuk vs.) içlerindeki etkili bileşikler nedeniyle hastalıkları iyi etmektedirler. Bitkilerdeki etkili bileşikler, bitkilerde belirIi hayat devrelerinde yapılmakta ve miktarları da belirli bir zamanda en yüksek bir düzeye erişmektedir. Drogun etkili bileşik bakımından, mümkün oldugu kadar, zengin olması istendigi için drog etkili maddenin en yüksek oldugu donemde elde edilmektedir. Bu da her drog için ozel bir toplama zamanı bulundugunu gösterir.

Lavanta

Drog olarak kullanılan çiçekler, Temmuz ve Ağustos aylarında, henüz tomurcuk halinde iken saplarıyla beraber toplanmalıdır.

Toplanan bitkisel materiyel, nadiren taze halde kullanılır. Bitkisel materiyelin bozulmasını önlemek ve her an kullanılır bir durumda muhafaza etmek için bunların kurutulması gereklidir.

Kurutulmuş olan droglar tedavi ozelliklerini genellikle bir yıl muhafaza edebilmektedirler. Bir yıldan soma, drogdaki etkili bileşikler bozulmaya ve bunun sonucu olarak da, drogun etkisi azalmaya başlar. Bu nedenle toplama tarihi üzerinden bir yıl geçmiş olan droglar tedavi amacıyla kullanılmamalıdır.

Bir yıllık zaman içinde de drogun etkisini kaybetmemesi için drog özel şartlarda saklanmalıdır. Aşagıda etkili bitkisel drog elde etmek ve bu drogIarı bozulmadan saklamak için gereken genel toplama, kurutma ve muhafaza koşulları anlatılmıştır .

1 - Toplama: Toplama genellikle elle veya küçük aletler (tırmık gibi) kullanılarak yapılmaktadır. Bir materiyel (Papatya, Kuşburnu gibi)'in toplanması büyük oranda el emeğine ihtiyaç gosterir. El emeği pahalı olan ülkelerde bu işler için özel makinalar kullanılmaktadır.Makina ile toplama ancak kültürü yapılan bitkilere uygulanabilecek bir niteliktedir.

Arazide bitki toplama

Drog hazırlanmasında kullanılacak materiyel genel olarak aşagıdaki zamanlarda toplanmalıdır.

1 - Yapraklar: Bitki çiçek açmaya başladığı zaman. 2 - çiçekler: Tamamen açılmadan evvel ve yahut tomurcuk halinde.  3 - Toprak altı kısımları: Bitkinin toprak üstündeki kısımları kuruduktan sonra. 4 – kabuklar: bitki yapraklarını döktükten sonra.5 - Meyve ve tohumlar: Özel kayıtlar yoksa, olgunlaştıktan sonra.

Yaprak, çiçek ve otlar hiçbir zaman yagmurlu bir günde veya üzerlerinde çiy veya nem varken toplanmamalıdır. Zira boyle bir günde toplanmış olan Islak ürünü kurutmak ve iyi kaliteli bir drog elde etmek imkans1zdır. Kabuklar ise bilakis yagmurlu günlerden sonra toplanmalıdır. Zira bu zamanlarda gövde ve dallardan soyulmaları kolaydır. Kök, yumru ve rizomlar ise yagmurlardan sonra çıkartılmalıdır. Çünkü bu zamanlarda toprak yumuşak 0ldugundan topraktan çıkartmak kolay olmaktadır.

2 - Kurutma:Taze materyel çok kısa bir zamanda bozulur. Bunları bozulmadan saklamanın en kolay yolu kurutmaktır.Kurutulacak materiyelin cinsine ve taşıdığı müessir maddelerin durumuna göre kurutma usulleri uygulanır.

1 - Güneşte kurutma:Bitkisel malzemenin dogrudan dogruya güneşe serilerek kurutulması yöntemidir. Çok ekonomik ve kolay bir yöntem olmakla beraber, yalnız iklimi uygun olan bölgelerde ve güneşe dayanabilen malzeme için kullanılabilir. Çiçekler için bu yöntem uygun degildir. Çünkü güneş çiçeklerin rengini giderir ve soluk renkli bir drog elde edilir.

Memleketimizde Cenüyane kokü, Çöven kökü, Mazı, Meyan kökü, Palamut ve Salep gibi droglar güneşte kurutularak elde edilmektedir.

2. Gölgede kurutmaMalzemenin üzeri kapalı ve yanları açık çardak, sundurma veya hangarlar içinde kurutulması yöntemidir. Burada malzeme dogrudan güneş ile karşılaşmadan, açık havada, kurutulmuş olur. Malzeme demetler halinde asılı veya ince bir tabaka halinde yere veya kurutma rafları üzerine serilir. Küflenmeyi önlemek ve kurumayı çabuklaştırmak için malzeme sık sık alt üst edilir.

iklimi uygun bölgeler için ekonomik ve kolay bir yöntemdir. Yaprak ve çiçek gibi, suyunu kolaylıkla kaybeden malzeme, bu yol ile iyi bir şekilde kurutulabilir. Memleketimizde çok kullanılan bir kurutma yöntemidir.

3. Camekan içinde kurutma:Güneşte kurutma ve gölgede kurutma

yöntemlerinde malzemenin kurutulması uzun bir zaman alır. Kurutma ısıs1 yeterli derecede yüksek olmadıgından, enzimlerin tesiri ile malzemedeki etkili maddelerin bir kısmı parçalanır. Kurutma süresini kısaltmak ve enzimlerin etkisini azaltmak için kurutma bir camekan içinde yapılabilir. Bu iş için bitkilerin muhafazası için kullanılan bir camekan (sera) çok uygundur. Malzeme camekan içinde demetler halinde asılı veya kurutma raflarının üzerine ince bir tabaka halinde serilir.

Camekan içinde oluşan, su buharı ile doymuş havanın dışar1 atl1masını saglayan bir aspiratortin camekanın üst kısmına takılması ile çok daha iyi sonuçlar alınmaktadır

Bu yöntem ile bitkisel malzeme küflenmeden rengi bozulmadan, temiz olarak ve kısa bir sürede kurutulabilir.

D – sıcak hava ile kurutmaiklimi açık havada kurutma yapmaya uygun olmayan bölgelerde uygulanan bir usuldür. Masraflı olmasma karşılık iyi kaliteli bir drog elde edilir. Kurutulacak malzemenin miktar ve cinsine göre aşagıdaki usullerden biri seçilir.

a - Kurutma dolabı: Küçük miktarlarda malzemenin kısa bir sürede kurutulması için uygun bir yoldur. Malzeme kurutma dolabının rafları üzerine ince bir tabaka halinde serilir ve bunların üzerine sıcak hava yollanır. Burada materyelin dayanabilecegi en yüksek lsının (50-120 derece) kullanllmasında fayda vardır.

Alçak derecelerde kurutma zamanı uzar, fermentasyon başlar ve malzemenin etkili maddesinde parçalanma ve bunun sonucunda da azalmalar olur. Kurutma dolaplarmda sıcak havayı saglayan radyatörler, subuharı veya elektrik ile ısıtılmaktadır..  Bu yöntem ile kısa bir sürede iyi bir kurutma saglanmaktadır.

b - Kurutma odası: Çok miktarda malzemenin kurutulması için kullanılan bir yoldur. Sıcak hava kurutma odasının girişine konan bir soba ile saglanır. Subuharı ile doymuş havanın dışarı atılması için odanın yanlarında, içinde kuvvetli bir aspirator alan, iki pencere bulunur. Malzeme kurutma odası içine yerleştirilmiş olan kurutma raflarının üzerine ince bir tabaka halinde serilir. Malzemenin arasıra alt üst edilmesi yararlıdır.

Memleketimizde kolaylıkla uygulanabilecek bir metottur. Bilhassa ilkbahar ve sonbaharda toplanan malzemenin kurutulmasında fayda saglar Zeytinburnu tıbbi bitkiler

bahçesindeki kurutma odası

c - Kurutma tüneli:Büyük miktarlardaki materyeli kurutmak için ozel olarak yapılmış kurutma tünelleri kullanılmaktadır. Kurutulacak materyel vagonlar içinde kurutma tüneline yollanır ve tünel içinde vagonların gelişinin aksi yönünde bir sıcak hava akımı saglanır. Bu şekilde sıcak hava materyel ile iyi bir şekilde temas eder ve kurutma kısa bir zamanda yapılabilir.

Açık havada yapılan kurutmalarda hava, materiyelin taşıdığı suyun %60 kadarı kısa bir zamanda olur. Geri kalan suyun alınması ise çok uzun bir zaman ister. Bu yüzden zamandan kazanmak istendigi vakit karışık kurutma denilen bir sistem uygulanmaktadır. Bu sistemde materiyel once açık havada kısmen kurutulur ve sonra ısıstılmış hava (soba, ocak vs. kullanılarak) yardımıyla tamamen kurutulur.

Bugün bilhassa tercih edilen usul açık havada ve gölgede kurutmadır. Bu usul ile, uygun iklimlerde çabuk ve iyi kurutma yapılabilir. Materyeli demetler halinde asarak veya dip kısmı kanaviye veya kafes teli ile kaplı kasalar üzerine ince tabaka halinde (iyi havalandırma için) yayarak yapılır. Memleketimizde elde edilen hemen bütün drogların kurutulması bu usul ile yapılmaktadır.

Kurutmadan önce materiyeli temizlemek, lazımsa parçalamak veya kabuklarını soymak faydalıdır. Zira bu işlemleri drog kuruduktan sonra yapmak çok güçtür.

3 - Saklama:Kurutulmuş olan materiyelin ozelliklerini kaybetmeden, muhafaza edilebilmesi için bazı koşullara uyulması gerekmektedir. Saklama sırasında drogun bozulmasma sebep olan üç etken vardır. Rutubet, slcaklık ve ışık. Bu etkenlerin tesirini onlemek için, genel olarak droglam serin, kuru ve karanlık bir yerde saklanması gerekir. Drog kese kagıdı, bez torba, mukavva kağıdı teneke kutu veya cam kavanoz içinde saklanmalıdır. Plastik torbalar drogların muhafazası için uygun degildir. Plastik torba içine konan droglar kısa zamanda küflenmektedir.

Genellikle droglar ancak bir yıl saklanabilir. Toplanma tarihinden bir yıl sonra droglar etkilerini mühim miktarda kaybetmeye başlarlar. Bu yüzden tedavi maksadıyla kullanılan drogların her yıl yenilenmesi gerekir.